BOEKBESCHO UWING,
YOOR
4859.

VADERLANDSCHE
LETT1ROEFENINGEN,
OF
TIJDSGHRIFT
VAN
tttnoth
WAARLN DE
BOEKEN EN SCHRIFTEN ,
DIE DAGELIJKS IN ONS VADERLAND EN ELDERS UITKOMEN,

OORDEELKUNDIG TEVENS EN VRIJMOEDIG VERHANDELD


WORDEN.
BENEVEN8

MEN GELWERK,
TOT FRAAIJE LETTEREN, KUNSTEN EN WETENSCHAPPEN

BETREKKELIJK.
EERSTE STUK.

woos


1859.
BOEKBESCHOUWING.
Tim AMSTERDAM, jam
P. ELLERMAN.
1859.

BOEKBESCHOUWING.
Specimen Historico-Dogmaticum de Arianismo, quod,.... Pro 
Gradu Doctoratus ... in Academia Rheno-Trajectina ... 
examini submittet JACOBUS CRAMER, Roterodamus. Trajecti 
ad Rhenum, apud Kemink et Filium, typogr. 1858. 8vo. 
XII et 82 pgg.

Eene dissertatie, die zich wel niet door oud-klassische vor-
ming, maar toch door vlijtige theologische Studio, wel niet 
door vindingrijk vernuft, maar toch door een scherpziend oor-
deel, zeer gunstig onderscheidt, al is 't dat do hooge toon one 
hindert. Ziedaar in twee woorden onze kritiek, die we nu 
voorts naar behooren zullen motiveren.
Hot Haagsch Genootschap stelde in 1855 de prijsvraag (we zijn 
in de noodzakelijkheid, om de Latijnsche opgave van a. to volgen): 
Welk bet gevoelen geweest zij van ARMS en zijne aanhangers 
over den persoon van CHRISTUS? Welke vormen betArianisme 
in den loop der eeuwen hebbe aangenomen? En welk oordeel 
men over dit gevoelen hebbe nit to brengen? In deze vraag 
vend de Heer a. een geschikt onderwerp voor zijne promotie, 
dierwijze namelijk, dat hij in zijn Specimen alleen hare beide 
eerste gedeelten, doch het geheel, breeder uitgewerkt, in eene 
gelijktijdige Hollandsche commentatie wilde behandelen, welke 
thans evenwel (zoo 't schynt; en zal ze nu ook wel Hollandsch 
blijven? De S. is ten opzigte zijner plannen al bijzonder on-
duidelijk) enkel 't ontbrekende laatste gedeelte zal bevatten, 
en tot het einde dezes jaars - toch niet, ale 't oudtijds plag 
to gaan, ad Kalendaa Graeca8? - is uitgesteld. Of onder de 
,,vele beweegredenen", die den S. voor zijn grooter werk bet 
Hollandsch boven 't Latijn deden kiezen, ook behoord hebbe 
eene mindere gemakkelijkheid om zich in deze door onze 
tegenwoordige studerende jongelingschap maar al to veel op 
non-activiteit gestelde teal nit to drukken? We zouden het 
bijna vermoeden, wanneer we volzinnen lezen z66 gewrongen 
als deze: »Hujusmodi quaestiones non proponi non potuerunt 
ab iis, qui adversarii erant ecclesiasticae expositioni CHRISTI
BOnnuESCu. 1859. N'. I.	1
2	J. CRAMER,
Deitatis doctrinae; Arianisquo opus fuit ecclesiae ut his quaestio-
nibus responderet." Zoo hier als doorgaans maakt c.'s stiji 
op ons den indruk van Hollandsch met Latijnsche woorden; 
't geen ons bij den leerling to meer afviel, naarmate we ons 
nog z66 kortelings aan de overschoone Latiniteit van zijn leer-
meester BOUMAN vergast hadden.
Hot kleed maakt den man, zegt hat spreekwoord; hier echter 
is gelukkig de man beter dan 't kleed. Niet dat men juist 
door nieuwe opmerkingen gefrappeerd wordt. Want dat b. v. do 
Anomoei niet als wezenkk van ARIUS verschillende, maar in-
tegendeel ale strenge Arianen to beschouwen zijn, of dat de 
Niceensche vaderen met hunne opoovvtx niet reeds eene nume-
rieke (gelijk Prof. SCHOLTEN wil), maar nog slechts eene bloot 
speciiieke eenheid bedoeld hebben, kan men o. a. even goad nit 
GIESELERS Dogmengeschichte leeren; en dat de Semi-Arianen 
veeleer Semi-Nicaeners moesten heeten, heeft c. zelf ale eene 
stelling van DORNER geciteerd. Maar - en dit achten we 
voorwaar geene onbeduidende verdienste - hat oude is uit de 
niet voor ieder toegankelijke bronnen en bewerkingen met 
onpartijdige getrouwheid, met rigtige keuze, met ordelijke 
rangechikking, met praecise klaarheid, met afgeronde volledig-
heid, wecrgegeven en geexponeerd. Wie van 't Arianisme en 
zijne latere vormen een zaakrijk en toch beknopt overzigt 
wenscht to erlangen, schaffe zich c. 's geschrift aan. Na een 
goeden Introitus over de verhouding van 't Arianisme tot het 
voorafgegane Ebionitisme, Gnosticisme en Monarchianisme, 
ontvangt bij hier eerst de sententia van ARIUS zelven, gelijk 
ze door.hem - gematigder - in zijne brieven aan EUSEBIUs 
van Nikomedie en ALEXANDER van Alexandria, en - scherp-
hoekiger - in zijne Thalia is ontwikkeld; dan de aententiae 
der eerste, historisch met then naam bestempelde Arianen, zoowel
der Anomoeer8 of liever volbloed-Arianen, waarvan hat stelsel
van EUNOMIUS, als der Semi-Arianen of liever Semi-Nieae-
ners, waarvan het stelsel van EUSEBIUS van Caesarea hem als
typen wordeu voorgelegd; en ten slotte de gemodificeerd-Ari-
aansche systemen van den nieuweren tijd, met name het Soci-
nisch-Ariaansche van SAMUEL CLARKE, het op dat van P. MATY
gebouwde Beryllisch-Ariaansche van den Maassluisschen Predi-
kant P. w. BROUWER, en... bet Docetisch-Ariaansche van Prof.
HOFSTEDE DR GROOT.
SPECIMEN HISTORICO-DOGMATICUM DE ARIANISM.	3
Ligt mogelijk, dat de Orthodoxie luide applandisseert. Wij 
deden 't niet, al waren we orthodox. Wel willen we in geenen 
deele met al zulke kunstmatige schijngronden, als de benaauwd-
hartigheid pleegt in to geven, gaan beweren, dat de S. de 
Christologie der Groninger School uit partijzucht vervalseht of 
verminkt hebbe, noch ook dat hij die ten onregte als Docetisch-
Ariaansch hebbe gekenmerkt. Maar wij vragen -- ondanks de 
hedendaagsche emancipatie der jeugd - met groote vrijmoe-
digheid, of bet een jong akademieburger dan inderdaad wel-
staat, dat hij een bejaarden en gewis niet allddn door zijne 
jaren eerbiedwaardigen Hoogleeraar, bij uit- zoowel als in-
lander, bij half- zoowel als heel-geleerd, een flog altijd in 
kwaad gerucht staanden ketternaam naar 't hoofd werpt? Men 
zegge niet, dat bet onderwerp der dissertatie dit onvermijdelyk 
medebragt; want bet Arianisme maakt bij H. D. G. niet, als 
bij CLARKE Of BROUWER, de karakteristieke pointe van zijn leer-
stelsel nit, maar is een looter accidens zijner hoofdgedachte: 
CHRISTUS de hoogste openbaring Gods; wesvolgens de Heer c. 
zelfs de verdenking niet ontgaan kan, of niet zijn geheele proef-
schrift ter wille van dien laatsten aanval op do Groningers 
door hem zij geschreven. Men zege evenmin, dat bet hier
g
slechts de eenvoudig-historische uiteenzetting van een dogma-
tisch feit geldt; want daarin ware geene plaats geweest voor 
then kwalijk verholen spot met de Groningsche superlativi 
(Deo simillima en moor dergelijke, van CHRISTUS' natuur ge-
bezigde uitdrukkingen), waarbij bet odium theologicum trouwer 
schijnt to zijn geraadpleegd dan bet Paulinische »Uwe beschei-
denheid zij alien menschen bekend", of bet Mozaische: ,'Voor 
bet graauwe hair zult gij opstaan." En eindelijk zeggmen 
n6g minder, dat de bestreden Hoogleeraar immers niet tot die 
des S. behoort; want om 't even of men to Utrecht dan wel 
to Groningen of Leyden studere ('t geen wel meest van de 
localiteit en andere toevallige omstandigheden zal afhangen), 
pieteit is de echte kweekeling der Alma Mater aan al wat 
door wetenschap en regtschapenheid achtbaar zij, verschuldigd. 
Gelukkig intusschen voor Groningen, dat bet in de afkeuring 
des Heeren c. aan Leyden een lotgenoot heeft: adres -- onder 
veel - aan Thesis X: »Vocabula Cpxv€pwQjS et uvroxc£hv~ig in 
ss. 11. promiscue usurpantur." Wel ja, waarom niet? Cn. -
MERUS dixit!
1*
4 J. CRAMER, SPECIMEN IIISTORICO- DOG MATICUM DE AmANISMO.
Overigens willen we aan deze dissertatie bij menigen an-
deren lof, then we er alreeds aan toekenden, ook flog dezen 
niet onthouden, dat zij boven vele al to schitterende of door-
wrochte specimina de zekerheid vooruit heeft eigen werk to zijn. 
Met vertrouwon daarom, en tevens volgaarne, moedigen we 
Dr. c. tot eene spoedige uitgave van wat hij over 't Arianisme 
nog in portefeuille heeft, aan. Alleen, wil hij niet heelemadl 
van 't vlagvoeren afzien, hij hijsche haar ten minste niet wecr 
zoo hoog in top!	V. P.
De Verlosser. Bedevoeringen van EDMOND DE PRESSENSI, Leeraar. 
Uit het Fran8ch vertaald. Te Utrecht, bij Kemink en Zoon. 
1858. In gr. 8vo. XII en 409 bl. f 4 -

"Deze redevoeringen zijn geene preken. Zij werden ver-
vaardigd wel met het doel om in eene volgreeks als leerredenen 
over het verlossingswerk to worden voorgedragen, maar zij 
ondergingen bij den druk velerlei wijziging." D. i. m. a. w.: 
Deze redevoeringen zijn whl preken, maar tot redevoeringen 
omgewetkt. lets hybridisch moet daarvan altijd het gevolg 
zijn; want de erateur heeft hooger wetenschappelijke eischen 
to vervullen tegenover zijn beschaafd - dan de prddicateur 
tegenover zijn gemengd gehoor. Dat by bridisehe misstaat en 
doet nadeel, ook bier.
De inhoud is als volgt: I. De val en de belofte. H. De 
voorbereiding van de komst van s. c. 1° Ged. V66r het 
Jodendom. III. 2° Ged. Het Jodendom. IV. 3° Ged. Voor-
bereiding onder het Heidendom. V. De natuur van a. c.; de 
Godmensch. VI. Het plan van s. c. VII. De heiligheid van 
s. c. VIII. J. c., Profeet. 1° Ged. Het onderrigt van s. c. 
IX. 2° Ged. De verdediging van s. c. - De schrift. - De 
wonderen. - Het inwendige bewijs. X. J. c., Zoenoffer. 
1° Ged. Eerste tijdperk der bediening van s. c. of zijne open-
baring aan de wereld. XI. J. c., Slagtoffer. 20 Ged. XII. J. c. 
als Boning.
Fransche oppervlakkigheid en Fransche genialiteit... met 
dezen indruk doen wij het boek digt.
Fransche oppervlakkigheid. Men zou in waarheid niet zeggen, 
dat de S. zich de werken van eenen NEANDER, LUCKE, en wie
E, DE PRESSENSIi, DE VERLOSSER.	5
hij al meer in zijne voorrede opnoemt, ten nutte gemaakt had, 
wanneer hij - om ons voorbeeldshalve eens bij de Messiaan-
sche voorzeggingen to bepalen, waarnaar gij al 't andere gerust 
moogt afmeten - het slangenzaad, Gen. III: 15, voor 't booze 
gedeelte des menschdoms neemt, of in Gen. xii: 3, Gen. xLIX: 10, 
Deut. xviii: 15, en Ps. xxii den Messias blijft zoeken, en 
Jez. LIII flog steeds aan den echten JEZAJA toekent. Wilt ge 
meer? Nat mij er dan bijvoegen, dat, om het zoenoffer voor 
de oudste offersoort to doen doorgaan, BAtvs en ABELS dank-
offer a tort et a travers tot een zoenoffer verkneed wordt; dat, 
om de »verdraagzaamheid der vrijdenkers" ten toon to stellen, 
de »ongeloovige wijsgeer" PILATUS valschelijk van eene actieve 
medepligtigbeid aan 's Heeren kruisiging beticht wordt; dat 
de naam van Gods Zoon, welken CHRISTUS zich toekende, met 
dien van God (en wel in den sterken zin, waarin wij dezen 
opvatten) z66 geheel ex tripode wordt geIdentifieerd, dat ons 
daarbij des S. eigene betuiging: ,,Ik keur ten eenenmaal de 
gewone en to dikwijls aangenomen wijze van handelen af, om 
den knoop der ernstigste moeijelijkheden door uitboezemingen 
in groote woorden door to snijden", onwillekeurig to binnen 
schoot; dat s'vrsncsi, Joh. VIII: 44, nog als oudtijds door ',staande 
gebleven" vertolkt, en 1 Tim. III: 16 de lezing GA; behouden 
wordt. Reeds alleen de tirade, bl. 264, omtrent den gezag-
voerenden toon der Farizeen: nZij spraken, wordt ons gezegd, 
alsof zij zaten op den stoel van xozES", terwijl irons" integen-
deel »gezegd wordt", dat zij, als wettig op dien stoel gezeten, 
met refit van de Joden gehoorzaamheid aan hunne woorden 
mogten vorderen, - bewijst genoeg, dat de Fransche theoloog 
zulk een bagatel als wat wij hietorisehe naauwkeurigheid noemen, 
Or beneden zich acht.
Fransche genialiteit. 't Is nit den aard der zaak moeijelijker 
van deze dan van de voorgaande rubriek bevredigende proeven 
bij to brengen; want des S. vernuft pdtilleert daar dikwijls 
meest, waar hij minst aan de waarheid getrouw blijft, en als-
dan wischt de onaangename indruk, dien we door dit laatste 
ontvangen, den aangenamen, dien 't eerste op ons maakt, bij-
kans nit. Evenwel, 't zal niemand rouwen, om b. v. op bl. 14 
de beschrijving van de den gevallen mensch toegelaten worste-
ling teen de zonde ala eerste openbaring van Gods vergevende 
liefde jegens hem, na to slaan, of ook wel de geheele, meerendeols
G	E. DE PRESSENSA, DE VERLOSSEE
, overschoone, schildering der voorbereiding van CHRISTUS onder 
de Heidenen in oogenschouw to nemen.
Na 't geen we bereids uit zijn book aangehaald hebben, 
zal 't naauwelijks noodig zijn, des S. theologisch standpunt flog 
opzettelijk ter sprake to brengen. Con amore kampt hij - 
de aanvaller der Straatsburger School - voor de ortho-
doxie, maar voor eene zoodanige, die alre6, zonder 't zich 
bewust to zijn, door den drang der wetenschap tat van 
heterodoxe bestanddeelen in zich heeft opgenomen. Een krach-
tig handhaver van CHRISTUS' Godheid, ijvert hij ter andere 
zijde even krachtig tegen een lijdelijk Christendom niet alleen, 
maar 66k tegen de overschatting van 't Joodsche yolk als 
blijvend middelpunt der Godsdienst (videatur DA COSTA), tegen 
het van dat yolk ontleende particularisme der ,,uitverkorenen", 
tegen de tppenjagt, tegen den op de Heidenen geworpen blaam 
der )blinkende zonden", tegen 't Sabbatisme, tegen 't voorbij-
zien van 't heiligende duel van CHRISTUS' kruislijden voor 't 
vergevende: ja, de plaatsvervanging, zooals hij ze bl. 321 v. 
voorstelt, nadert de plaatsbekleeding. Zonderling toch - dachten 
we bij zijne bestrijding van 't determinisme - dat wat voor-
heen als leuze der orthodoxie, als cor ecclesiae gold, thans door 
zoovele orthodoxen prijs gegeven, en door ketters als SCHOLTEN 
beschermd words! Maar ja, het determinisme, ten conse-
quentste doorgevoerd, eindigt veelal - moot eindigen? - in 
pantheisme. Hebt dan acbt, broeders, dat ge voorzigtiglijk 
wandelt! - Z66veel ziet ge intusschen, dat P. tot die theo-
logen behoort, die, z6lven flog niet tot den vollen dag ge-
komen, juist daardoor des to uitnemender wegbereiders zijn 
voor wie z66 lang in do duisternis hebben ne6rgezeten, dat 
de onbewolkte helle zonneschijn hen verblinden zon, bijaldien 
hunne oogen niet eerst door een zachte morgenschemering van 
lieverlede aan 't licht gewend wierden.
De losse, levendige Fransche stijl is in ooze Nederlandsche 
tale voortreffelijk overgebragt. En de Uitgevers, daar zij nu 
ook hunne vroegere Germaansche omslagen geheel schijnen to 
hebben vaarwel gezegd, naderen al meer en meer der vol-
maaktheid. Alleen, dat zij nit onzen naam hunnen Corrector
flog een weinig meer naauwkeurigheid aanbevelen, die op 
6dne en dezelfde pagina ons op multitudisisme en Katholisisme 
onthaalt.	V. P.
A. EIONOD, WIE DIENT GIJ?	7
W e dient gif ? Zeven Leerredenen door ADOLPHE MONOD, uit-
gegeven door feet Evangelisch Verbond. Amsterdam, by H. de 
Hoogh. 1858. f :-90.
Daar is in alle preken van ADOLPHE MONOD veel dat mij 
boeit, veel dat mij treft; maar ook veel dat mij hindert. Dit 
geldt in vollen nadruk van de zeven preken, die thans voor 
mij liggen. Voor bet grootste deel zijn ze alien ontleend aan 
den bundel Sermons, in 1844 bij DELAY to Parijs in bet licht 
verschenen. Eene enkele slechts wordt niet in lien bundel 
aangetroffen; bet is de zesde van bet zevental, die ten op-
sehrift draagt: de liefde tot het geld, naar aanleiding van 
Luk. xII: 16. De overigen hebben naar rangorde deze titels: 
Het geluk van het leven des Christens; de bezetenen; de dood 
van JOHANNES den Dooper; bet vervolg van dit onderwerp: 
dans en marteldood; de ligtgeloovigheid van den ongeloovige; God 
is liefde.
Men staat verlegen, als men zich ter beoordeeling dezer-
preken nederzet, welken maatstaf daarbij aan to wenden. Be-
scbouwt men ze alleen nit een homiletisch oogpunt, dan zijn 
de gebreken, die ons reeds bij den eersten opslag in het oog 
springen, velen in getal. Met een voorbeeld zal ik daarvan 
ieder bet best kunnen overtuigen. Boven de eerste leerrede 
lezen wij den tekst: Heer der heirscharen! Welgelukzalig is de 
mensch, die op U vertrouwt! Ps. Lxxxiv: 13. Nu zou elk zich 
voorstellen, dat de inhond dezer preek handelt over: bet ver-
trouwen op God. Wat is natuurlijker? wat wordt geleidelijker 
door den tekst aan de hand gegeven? - Maar neen; de tekst 
blijft geheel en al rusten, en gij vindt hier eene rede over het 
geluk van het levee des Christens! Dat geluk wordt nu wel 
met schoone trekken geschetst en op eene menschkundige wijze 
voorgesteld, zooals wij dat van MONOD gewoon zijn; maar bet 
is geene preek, die zulk een tekst ten opschrift mogt dragen. 
Alleen bet Evangelie had hier ten grondslag gelegd mogen 
worden. Of is dit zoo arm aan woorden, waarin bet geluk 
van een Christelijk leven wordt gepredikt? waarom niet een 
woord gekozen als dat van PAULUS, 1 Tim. Iv: 8: de godzalig-
heid is tot alle dingen nut, hebbende de belofte des tegenwoor-
digen en des toekomenden levens? Uit den tekst moet de leerrede
8	A. MONOD,
zich ontwikkelen; anders kan de tekst gerust worden achter-
wege gelaten.
Van een geheel anderen aard zijn onze aanmerkingen op de 
tweede leerrede: de bezetenen, naar bet bekende verhaal Matth. 
viii: 28-ix; 1. De geheele ontwikkeling der denkbeelden van 
MONOD over den Duivel en de booze geesten kunnen wij niet 
onderschrijven. De verdediging der leer van bet N. T. om-
trent de daemonen tegen de bedenkingen, die in vroeger en 
later tijd daartegen zijn ingebragt, komt ons onhoudbaar voor; 
terwijl bet geheele betoog eene al to groote plaats inneemt 
in de leerrede zelve, zoodat wij volkomen instemmen met 
MONOD, wanneer hij zegt: nmaar wij hebben ons reeds lang 
genoeg met doze algemeene beschouwingen bezig gehouden." 
Hot praktische nut, dat uit de beschouwing van bet tekstver-
haal wordt ontleend, is dan ook zeer gering. Naar ons oordeel 
is daze redo wel de minste in waarde van bet zevental.
In al de kracht zijner welsprekendheid treedt ADOLPHE MONOD 
u voor den geest, bij bet lezen der derde rede, over den dood 
van JOANNES den Dooper. Treffend is de paralel door den 
redenaar getrokken tusschen bet sterven van JOANNES en bet 
sterven van JEZUS ; hoewel hij de geschiedkundige trouw 
verloochent, wanneer hij ook hierin de gelijkheid tusschen den 
Heer en zijn wegbereider zoekt, dat beiden een even groot 
getal jaren hebben gearbeid. Maar wij vergeven hem gaarne 
doze en dergelijke kleine feilen, die een gebrek aan grondige 
wetenschappelijke ontwikkeling verraden, wanneer wij de schoone 
bladzijden lezen, waaraan deze rede zoo rijk is. Heerlijk is 
bet slot van bet geheel: ',In de geschiedenis, welke wij over-
wogen hebben, ziet de wereld, dat aERODES JOANNES den Dooper 
veroordeelt; maar bet geloof ziet er daarentegen in, dat JoANNEs 
de Dooper aERODES veroordeelt"; en daarop de schildering van 
bet oordeel, dat reeds in deze wereld aESODES trof. En dan 
de blik over de gansche geschiedenis, waarin zich datzelfde 
verschijnee openbaart. »Zulk eene heerschappij voert bet Woord 
van God (de kracht der waarheid) to alien tijde. Naar bet 
oordeel der wereld verschijnt PAULUS voor FELIx,voor FESTUS, 
voor AGRIPPA; maar naar bet oordeel des geloofs verschijnen 
FELIX, FESTUS en AGRIPPA voor den Apostel PAULUS, om dat 
Woord to hooren, waardoor hunne zonden hun vergeven of ge-
houden zullen worden. De heerschappij is aan bet Woord, aan
WIE DIENT GTJ?	9
bet Woord alleen; al bet overige is slechts een voorbijgaande 
schijn: »Uw Woord, o God, bestaat in eeuwigheid! Die aan 
bet Woord vasthoudt, zal met bet Woord bestaan, die bet 
wegrstaat zal beschaamd worden. Hemel en aarde zullen 
voorbijgaan, maar Uw Woord zal geenszins voorbijgaan."
Omtrent de vierde rede alleen eene enkele opmerking. In 
bet begin daarvan lezen wij : ,,hebt gij in bet verhaal van den 
Evangelist niet een van die woorden opgemerkt, waardoor bet 
blijkbaar is, dat de Heilige Geest zijne pen heeft bestuurd: 
Als er een welgelegen dag gekomen was?" - Staat hierbij met 
uwe gedachten een oogenblik stil. Wat moet dat beteekenen, 
dat de Heilige Geest de pen van den Evangelist heeft be-
stuurd? Hebben wij hier de leer der werktuigelijke ingeving 
voor ons, waarbij de evangelisten als lijdelijk worden gedacbt 
en hunne schriften eigenlijk door den heiligen geest worden to 
boek gesteld? De woorden zouden bet u doen vermoeden, in-
dien gij MONOD niet beter kendet, en onder anderen in zijn 
PAULUS met vreugd hadt ontdekt, dat hU boven zulk eene 
mechanische inspiratie-leer verheven is. Waartoe dan der-
gelijke uitdrukkingen, die in den mond van MONOD niet meer 
dan holle klanken zijn? Ja! waren zij dit flog slechts alleen, 
maar wanneer mannen als MoNOD en zijne geestverwanten zich 
op zulk eene wijze uitdrukken, dan geven zij aanleiding, dat 
de oude dwaling voortdure en met bun gezag op nieuw bet 
licht der kennis onder de koornmaat worde geplaatst. Mogt 
reine liefde tot de waarheid toch alien, die de waarheid kennen, 
tevens dringen om haar rond en vrij uit to spreken, en haar 
niet onder den mantel der regtzinnigheid to verbergen,a, moet 
dat dan ook geschieden ten koste van een weinig menschenlof.
Wij vestigen ten slotte nog de aandacht op de laatste rede: 
God is liefde. Vooral het begin is verrassend. In eene kleine 
stad van Italie, onder een stroom van lava bedolven, words 
een handschrift ontdekt, een handschrift van den eersten brief 
van JoANNES. Het wordt ontrold en de bijna uitgewischte 
woorden komen door allerlei kunstmiddelen allengs aan bet 
licht. Men is genaderd tot hoofdst. 4 vs. 8. De woorden 
God is - zijn ontcijferd; en nu weet men niet, water volgen 
zal; tot eigdelijk bet woord liefde zigtbaar wordt. Maar eer 
MONOD dit laatste mededeelt, schetst hij de onzekerheid, do 
spanning, de vragen, die er oprijzen in aller gemoed, met zoo
to	A. MONOD, WIE DIENT GIJ?
levendige kleuren, dat men zelf met de verbeelding op dat tooneel 
tegenwoordig is. Zelden las of hoorde ik eene treffender in-
leiding op eenige kerkelijke of andere rede, zoo uitermate ge-
schikt om van den beginne of de aandacht to boeijen en de 
barten to winnen. Do leerrede zelve voldeed mij minder dan 
bet begin liet verwachten. Het voorbeeld van then Groenlander 
en zUn gesprek met een Moravischen brooder, om aan to toonen 
welk een indruk bet evangelie van Gods vergevende liefde op 
een Heiden moet maken, kwam mij uiterst gezocht en niet 
zeer natnurlijk voor. Maar toch zijn ook bier, even als in 
elke leerrede, menigvuldige sporen aanwezig van bet fijne ver-
nuft, den diepen blik, den gemoedelijken ernst des grooten 
redenaars. Juist daarom, omdat hij zoo hoog als redenaar 
staat, betreuren wij bet to meer, dat een gemis aan grondige 
kennis van den aard, den oorsprong en het karakter der Nieuw-
Testamentische schriften hem telkens op een dwaalspoor brengt, 
helaas! door to velen bewandeld. Ondanks de feilen, die in 
menig opzigt hier zijn aan to wijzen, en waarvan wij slechts 
enkele proeven hebben genoemd, wenschen wij dat deze preken 
voor velen, ook buiten de geestverwanten van MONOD, ten 
zegen zullen zijn. Het uiterlijk van dit boekje is zeer bevallig.
-R-
Zeepreken, of eenvoudige toespraken, ingerigt voor de algemeene 
eerdienst en voor b9zonder gebruik op oorlogs- en koopvaardij-
schepen, door RICHARD MARKS. Naar het Engelsch. Utrecht, 
Kemink en Zoon. 1858. In 8vo. postform. 422 bl. in linnen 
band. f 2 - 50.
Eenvoudige godsdienstige toespraken ten gebruike op zee-
schepen zijn allernuttigst, maar bet moeten dan ook eenvou-
dige, zuiver christelijke toespraken zijn, die de zeeman be-
grijpt en die ingaan tot zijn hart. Kom hem echter niet aan 
boord met een dogmatisme, waaraan hij niets heeft, omdat 
hij er niets van verstaat, of dat hem, zoo hij meent, op holle 
klanken af, tot bet uitverkoren yolk des Heeren to behooren, 
slechts flog meer stijft in zijne onkunde en vooroordeelen. 
Daarom spreken wij een bepaald afkeurend en afradend oor-
deel uit over deze vertaling. De beer A. M. C. VAN ARCH VAN 
wIJCK had zijnen tijd - zeker niet in zijne meening, maar wel
R. MARKS, ZEEPREKET.	11
in de onze en in die van alien aan wie Evangelische verlich-
ting en Evangelische zin bij onze zeelieden ter harte gaan - 
beter kunnen besteden, dan door het overzetten van dit ge-
schrift, al acht hij zijnen arbeid niet beter to kunnen besluiten 
dan met den wensch en de bede van den schrijver over to 
nemen tot den "Drieeenigen God, Vader, Zoon en Heiligen Geest."
Meer bladzijden, dan dit Tijdschrift regels voor de beoor-
deeling van dezen prekenbundel kan afzonderen, zouden wij 
moeten schrijven om al de godgeleerde scholastiekerij aan to 
wijzen en al de onjuiste, onevangelische voorstellingen to doen 
kennen, die schrijver en vertaler nop oorlogs- en koopvaardij-
schepen" wil hebben uitgestald. Aan ddn staaltje zal men denkelijk 
genoeg hebben. De Christen heeft to strijden o. a. tegen den 
Duivel. ,,Die oude slang, waarmede de dwazen zoozeer den 
spot drijven, of wiens persoonlijk bestaan zij voorwenden niet 
to gelooven (grooter dienst kunnen zij hem zeker niet doen) 
is wel de geduchtste vijand, wegens zijne groote list en be-
hendigheid en zijnen volhardenden ijver in then strijd; terwijl 
hij volleerd is in de kunst om van de zwakste zijden van het 
menschelijk hart gebruik to maken ter bereiking van zijne 
helsche plannen. Wel heeft hij bij zijnen val alle goeds ver-
loren, maar zijn groot verstand heeft hij behonden, en hoewel 
hij overwonnen is en in kluisters tot op den grooten oordeels-
dag gehouden wordt, is en blijft zijne magt en invloed op het 
bedorven menschengeslacht toch zeer groot, en zoo God het 
niet weSrhield, zou hi j, even als hij aoa van al zijne kin-
deren beroofde, weldra alle inwoners van de aarde verdelgd 
hebben" - en wat daar meer volgt, to onzinnig om uit to 
schrijven, en waarbij het geestelijke spelen met woorden, zoo 
als in preek XIV: Overtogt van de Jordaan des doods (tekst 
.Terem. XII: 5)1 niet eens in aanmerking komt. Volgens den 
schrijver deed DAVID geen gebed, die (schrijft de vertaler) niet 
door God werd verhoord (bladz. 145). Doch genoeg; wij zou-
den van dit maakwerk geene notitie nemen, indien wij ons 
niet verpligt rekenden om er nadrukkelijk tegen to waarschuwen 
alien, die, misschien op den titel af, zich zouden opgewekt ge-
voelen, om dit geschrift aan boord to brengen. Wij hebben 
daartoe wat oneindig beter is, en de uitgevers hebben zich 
weinig verdienstelijk gemaakt met deze Sea Sermons in onze 
taal aan to bieden.
12	Dr. J. C. M. SELIvGER,
't •Vas maar een Boer. - Authentieke levensschets van vnNcnw 
PRIESZNITZ, naar het oorspronkelyke Hoogduitsch van Dr. J. 
C. M. SI LINGER, Directeur der K.K. Academie voor Ooster-
sche talen to Weenen, enz. enz., voor zijne landgenoten omge-
werkt door een Nederlander. Met portret en facsimile. Amster-
dam, bij J. C. Loman,Jr.1858. In kl.8vo. XVI en 193 bl. f :-90.
Den langen titel hebben we in zUn geheel overgenomen, 
omdat hij op zich zelf reeds een element van beoordeeling van 
bet werkje aan de hand geeft. Een Doctor in de letteren, 
zooals 's mans bijgevoegde titulatuur doet vermoeden, laat zich 
op den Grhfenberg door gepaste beweging in de vrije lucht, 
ondersteund door baden en gereaelde dieet genezen - zooals 
in bet werkje vermeld wordt - van de kwaal waarvan hij 
in zijne bedompte studeercel de kiemen opgedaan bad, en neemt 
daaruit gelegenheid om den man - bet natuurkind - dat hem 
tot de natuur terugbragt, ten hemel to verheffen. En een Neder-
lander, lien wij vermoeden zouden, dat Been vreemdeling is 
in de geneeskundige wetenschap, (maar dAn begrijpen we niet 
zijne verklaring van epidemisch door overgeerfd) wil dat lof-
schrift bij zijne landgenooten bekend doen worden, ten einde 
ook ons gelukkig to maken met den nvollen middag" van 
de zon der hydrotherapeutische genade, die "reeds lang 
in bet buitenland aangebroken is." De Vert. twijfelt ntoch 
geenszins aan de mogelykheid van middagluister - althans voor 
den ziende." Maar Ref. vreest dat die middag, die luister-
periode van de watergeneeskunde hier to lande flog lang niet 
zal aanbreken. En toch schijnt bet niet daaraan to haperen, 
dat men hier niet genoeg ziende is, alias niet genoeg met een 
nieuwigheidje op heeft, getuige klopgeesterij (absit invidia dictol 
en tafeldans, somnambulismus en biologic en dergelijke fraaijig-
heden meer. Of antlers misschien reeds bet morgenrood voor 
lien gewenschten middagluister in Rotterdam gloort, waar twee 
homoeopathen hunne behoeftige stadgenooten gratis helpen, en 
misschien, als we wbl onderrigt zijn, weldra een derde ale 
homoeopaath uit den dop zal treden, na zich ontdaan to hebben 
van bet slijk der ouderwetsche geneeskunde, dat hij door heeft 
moeten kruipen - de tijd zal bet leeren. Maar zooals ge-
zegd; tegenwoordig zullen de meesten onzer landgenooten non
'T WAS MAAR EEN BOER.	13
op bet bloote denkbeeld van koud water eene rifling krijgen, 
en dat terwijl wij van alle kanten bijna in bet water zitten 
en in ieder geval voor een deel beneden bet niveau van bet 
groote water leven. Weinigen, zeer weinigen zullen plan hebben, 
om zich door water to laten genezen, die enkelen uitgezon-
derd, die tot bet water hunne toevlugt nemen, ale bet uiterste 
redmiddel nit een toestand waarin zij niet langer wenschen to 
leven. En zelfs deze nemen - wanneer zij door omstandig-
heden van hun wil onafhankelijk verhinderd worden van hun 
geneesmiddel tot bet uiterste of tot de verlangde uitwerking 
gebruik to maken - zelden tot bet vroeger gebezigde middel 
weder hun toevlugt, wanneer de vroegere toestand, of een 
dergelijke die hen bet eerst tot bet besluit bragt, terugkeert. 
Zoo schijnt bet ten minste hier to lande to zijn. Misschien 
dat bet anders is, waar de zon der watergeneeskunde in vollen 
luister schijnt.
Zou de Vert. dat niet eens willen onderzoeken en statistieke 
opgaven daarover willen mededeelen, natuurlijk met vermel-
ding van den meerderen of minderen rijkdom van water in 
de omgeving van de plaatsen, die hem zijne cijfers leveren? 
Dat onderzoek zou missehien meer belangrijke uitkomsten kun-
nen opleveren, dan a priori to verwachten is.
Wat nu den inhoud van bet werkje betreft, dat eene door-
gaande vergoding behelst van PRIESSNITZ' persoonlijkheid zoo-
wel als van zijn inborst en bekwaamheden, en eene hoogdra-
vende verheffing van PRIESSNITZ' geneeswijze - interessant is 
vooral de vermelding van den oorsprong der methods. Met 
PRIESSNITZ' eigene woorden wordt die oorsprong medegedeeld, 
en men kan er ten minste nit zien, dat men ook zonder logica 
tot groote resultaten, tot vermaardheid komen kan. Misschien is 
bet evenwel daartoe een vereischte, om nmaar een boer" to zijn. 
Ale proefje van 'a mans kennis van de natuur en zijne geniale 
toepassing daarvan deelen we die woorden over den oorsprong 
zijner methode hier mede. ,,Het werd mij al spoedig duide-
lijk, dat in bet water levenwekkende en versterkende krachten 
aanwezig moesten [sic!] zijn; [en wel waarom?] daar verdor-
rende planten en dorstige dieren a13 herleefden wanneer zy de 
noodige hoeveelheid water ontvingen." De wijze van toepassing 
van bet koude water was nu in bet eerst deze, dat daarbij 
eene spons gebruikt werd. Bijzondere omstandigheden gaven
14	Dr. J. C. M. SELINGER,
aanleiding tot verruiming van PRIESSNITZ' kennis van de natuur. 
De wonderkuren die hij namelijk verrigtte, werden aan hekserij 
toegeschreven, en bet gebruik van de beheksende of behekste 
spons aan den wonderdoctor verboden [getuigt 't wet, even als 
bet wonder to Lourdes, voor den staat van ontwikkeling onder 
bet yolk , waaronder zoo iets plaats kan hebben ?]. Maar PRIESS-
NITZ liet zich hierdoor niet afschrikken en gebruikte voortaan 
bij zijne wrijvingen en wasschingen de vlakke hand, omdat, 
zegt hi j, ))men mij die moeijelijk afnemen of wet bet bezigen 
or van verbieden ken. Tot mijne eigene verwondering rigtte 
ik er echter meer mede nit dan vroeger met de spons en zag 
later in, dat de oorzaak van dit verschijnsel daarin lag dat 
nu leven op leven werkte." Wie die verklaring maar duidelijk 
vindtl Zoo good als van eenig middeleeuwsch geleerd betoog, 
kan men hierop toepassen de woorden van GOTHE: n - eben 
wo Begriffe fehlen, da stellt ein Wort zur rechten Zeit sich 
ein." Toch had PR. die vernuftige ontdekking niet aan middel-
eeuwsche folianten to danken, want op bl. 60 vermeldt de 
Schr. zelf: ))Met eenzijdig abstracte geleerdheid was PRIESSNITZ 
weinig ingenomen en schatte dat veel weten z66 goring, dat 
hij daarin wet eens to ver ging." Eenige bladzijden to voren 
leest men van een paar boeken, die aan PR. to Teen gegeven wer-
den, om zich daaruit een wetenschappelijk vernis to geven. 
Of hij ze gelezen heeft, en zoo ja - beleefdheidshalve, of wet 
om met den inhoud bekend to worden, blijkt niet; wet dat 
hij zich later maar niet meer met studio ophield, nom zich niet 
van den weg of to laten brengen." Bij zoo iemand is bet niet 
to verwonderen, wat bl. 105 medegedeeld wordt: ))in alle-
daagsche verschijnselen - vond PR. uitingen van verborgene 
krachten." De wetenschap der natuur heeft anders juist om-
gekeerd bet streven, om alle kraehten wier uitingen zij waar-
neemt, zooveel mogelijk tot cone terug to brengen. Dat iemand 
ale PR. ook at niet veel op heeft met vaceinatie, wat wonder? 
zelfs dat hij doze kunstverrigting noemt "eene roekelooze greep 
in de heilzame natuurlijke verrigtingen van bet organisme", 
behoeft ons niet to bevreemden. Of bet hem misschien anders had 
kunnen stemmen ten aanzien van de waarde der vaccinatie, 
dat zij ook bij de Toearegs in de groote woestijn van Noor-
delijk Afrika gebruikelij k is, zooals de beroemde reiziger 
Dr. BARTH me6deelt, en wet zonder dat bet ergens nit blijkt,
'T WAS DIAAR rr\ noizr.	15
dat zo haar onmiddellijk of langs cen omwcg van do Europeanen 
zouden overgenomen hebben? Maar de man ]as niet, on kwani 
niet van zijn Gr1i£enberg af; hij wist dus ook niet, dat in do 
vorige eeuw bet aanzienlijkste sterflecijfer in Europa door do 
pokken geleverd word, dat dit petal na do invoering der vac-
cinatie zeer verminderd is, en to naauwornood meer in aan-
merking komt. Vorder dat onbeschaafde volksstammen, wien 
de smetstof der pokken me6gedeeld is, daardoor versehrikkelijk 
geteisterd worden, zoodat zelfs ter wille van eigen lij£sbehoud 
en om bet welzijn van den scam, do aangetasten aan bun lot 
overgelaten worden on do stain verder trekt. Dat do man 
overigens vertrouwen genoeg had op koud water en op zijno 
kunst, wordt door moor dan ddn voorbeeld gestaafd, waaruit 
blijkt, dat hij zoowel bij gezondheid als bij ziekte zijne methode 
op zich en de zijnen toepaste. Somtijds zal daarbij ook wel 
do noodige overdrijving plaats gevonden hebben, b. v. M. 45, 
waar van cone scbarlakenkoorts gesproken wordt, die binnen 
cone week genezen geweest zon zijn. 1llaar niets wordt or 
bijgevoegd, waaruit men kan opmaken, dat de ziekte in haar 
waren aard herkend en bij haar juisten naam genoemd is, 
zoodat men wel refit heeft, om de verzekering van niet-genees-
kundigen ten minsto to wantrouwen. En dit to moor omdat 
twee bladzijden verder me~gedeeld wordt de geschiedenis van 
een ongeval, dat PR. overkwam. IIij stootto namelUk zijn 
voet, en wel moot hot erg aangekomen zijn, ten minste hij 
zel daarop: naffs bet morgen niet beter is, moot ik morgen 
sterven." Nu was hot den volgenden dap beter, ergo PR. had 
zich zelven door zUne behandeling van den dood gered. Ref. 
zou editor p dit geval cer hot spreekwoord toegepast willen 
zien: beter hard geblazen dan den mond gebrand.
Uit dit alles kan blijken hoe ongeschikt con lofredenaar 
PrIESS\ITz in Dr. SELISGER gevonden beeft. Alleen een ge-
neeskundige is in staat om PRIESS\ITZ en zijne methode to beoor-
declen, en kan or zich voor wacbten om voor cone soort van 
goddelijke ingeving to houden, wat eigenlijk alleen den naam 
verdient van brutalen onzin. »'t Was maar een boor", zal men 
missehien den . titel willen nazeggen, on clan zou ik gaarne 
antwoorden: n't is waar, van con exemplaar van dat geslacht, 
zoo als men hot in Boheme verwachten kan, zegt liet zeker 
al vecl, z66 gcwecst to zijn. 1llaar do spreokwijs gclijkt veal
16	Dr. J. C. M. SELINGER,
op eene, die doze of gene soms op zich zelven toepast (en dat 
wil blijkbaar de Schr. of de Vertaler er mee): nik ben maar 
con arm of een eenvoudig mensch" of dergelijke, en men be-
hoeft niet veel menschenkennis to hebben, om dezulken to her-
kennen voor Diogenessen in hunne soort, door wier gescheurde 
kledren de boogmoed been komt zien.
Niemand meene overigens dat Ref. bij dozen heeft willen 
uitvaren tegen de hydrotherapie, of dat hij goedvindt den blijk-
baren afkeer hier to lande van het koude water. Maar een 
werkje als dit is eene kwakzalverachtige aanprijzing van de 
watergeneeskunde, geheel buiten de wetenschap staande, ter-
wijl doze daarentegen door grondig en gezet onderzoek meer 
en meer tracht bekend to worden met de bruikbaarheid van 
het water als inwendig niet minder dan als uitwendig genees-
middel. Ook van den Vertaler, van wien we hot ale waar-
schijnlijk aangenomen hebben, dat hij geneeskundige is, mag 
gezegd worden, dat bij zich niet op het tegenwoordige stand-
punt der geneeskunde geplaatst heeft, dat hij dat standpunt 
niet begrijpt, en de vooruitzigten, de wenschen van die weten-
schap niet kent. Hare wenschen immers zijn, zich hoe langer 
zoo meer op to lessen in hygiene of gezondheidsleer, en haar 
tegenwoordig standpunt is niet zoodanig, dat men haar tegen-
over homoeopathie, allopathie noemen mag. Want weinig 
minder onzinnig dan de leer van 8imilia eimilibus zou zijn de 
strenge toepassing van de leer contraria contrariis; maar geen 
niet-homoeopaah zal die leer aanhangen. Alleen aan de onder-
vinding komt bij het behandelen van zieken de laatste stem 
toe, en het rationaliseren in de therapie, de proeven op het 
gezonde ligchaam, om daaruit to besluiten tot geneeswerking 
op hot zieke Iigchaam, hebben z66 weinig opgeleverd, dat ten 
minste twee van de voornaamste geleerden, die zich bijzonder 
met dezen tak van de geneeskundige wetenschap bezig ge-
houden hebben (Prof. ALBERS en Prof. CLARUS), tot bet besluit 
gekomen zijn, dat proeven met geneesmiddelen op het gezonde 
ligchaam geene waarde hebben, dan alleen tot opheldering van 
de reeds to voren bekende, door de ondervinding bewezen ge-
neeswerking bij ziekten. Daardoor wordt tevens de onderste 
grondsteen van de homoeopathie voor ten eenenmale onbruik-
baar verklaard, en hot gebouw van vermeend weten, op then 
grondsteen opgetrokken, mist daarmede alien waarborg van 
duurzaamheid.
'T WAS MAAR EEN BOER.	17
Waarlijk, wanneer de Vert. zich ten doel gesteld heeft, de 
watergeneeskunde hier to lande ingang to doen vinden -'t zij 
dan dat dit geschiede om de zaak zelve, of uit menschlievend-
held, of om welke andere reden ook - hij zal zijn doel op 
die wijze bezwaarlijk bereiken. Non tali auxilio, nee defen-
soribus istisl Van een Doctor in de letteren was eene der-
gelijke onhandige verdediging eer to wachten; maar dat zoo's 
prul nog een vertaler vindt! Waarom geene populaire (maar 
niet onwetenschappelijke) schets van watergeneeskunde ge-
leverd, gelijk men in den laatsten tijd wel wanhopiger rig-
tingen in do ))After"-geneeskundt met talent verdedigd heeft 
gezien ? Met name heeft Ref. hier het oog op de verdediging 
van de Homoeopathie door x. x., den lijfarts van den aarts-
hertog soHAN van Oostenrijk, en op de verdediging van het 
zich noemend dierlijk magnetismus door Dr. WILD. WURx, 
assistent-geneesheer in Miinchen. (Wat er is van de werkjes 
over het laatstgenoemde onderwerp, onlangs ten onzent bij H. 
J. VAN KESTEREN uitgekomen, is Ref. flog onbekend.) Eene der-
gelijke behandeling van het onderwerp, die, zooals gezegd, niet 
zooveel talent vereischt zou hebben, als die der beide pas ge-
noemde wanhopige rigtingen, zou de zaak van de hydrotherapie 
moor bevorderd hebben, dan de vertaling van dit werkje, of 
de geraaktheid, waarme6 de aanmerkingen beantwoord (?) zijn, 
die Dr. u. s. B. in den Tij dspiegel bij de aankondiging van 
dit zelfde werkje maakte.
Ref. eindigt met de woorden, ontleend aan eene rede door 
den beroemden Prof. ROKITANSKY gehouden in de zitting der 
K. Akademie van Wetenschappen to Weenen, den 318tea Mdi 
des vorigen jaars:
,Zooals de geneeskunde heden ten dage is, liggen de grond-
slagen van haar pogen, zelfs in sommige bijzonderheden, voor 
het verlichte publiek open en bloot, en mag zij op het on-
beperkte vertrouwen daarvan aanspraak maken. - Hare ge-
heimen zijn geene andere, dan de diepten van de echte weten-
Schap, die zich van mysticismus en autoriteitsgeloof vrij ge-
maakt heeft en aan anderen medgedeeld kan worden; de mid-
delen waarmede zij werkt, zijn aan de natuur ontleend en aan 
die wetenschap getoetst. Ook bouwt zij heden ten dage geen 
zoogenaamde systemen, noch in de theorie, nosh in de praktijk. 
Wat thans nog systeem genoemd wordt, zijn alleen bijzondere,
BOEKBESCH. 1859. NW. 1.	2
18	Dr. J. C. M. SELINGER, 'T WAS MAAR EEN BOER.
eenzijdige meeningen en handelwijzen op een beperkt gebied, 
die op onevenredige ontwikkeling van den een of anderen 
tak van wetenschap, of wel op de eene of andere op zich zelve 
staande ontdekking berusten. Over hunne waarde is het vol-
doende om dit op to merken: Hoe meer hunne aanhangers ze 
bij uitsluiting als geneesmethoden in praktijk brengen, des to 
meer hebben zij er behoefte aan om op slnwe wijze, door alles 
behalve wetenschappelijke gronden geleid, de voorwerpen nit 
to kiezen, waarop zij hunne kunst zullen uitoefenen, even als 
de oud-Grieksehe tempelgeneeskunde in het belang van de 
Godheid, van wie de genezing gevraagd werd, de levensge-
vaarlijke zieken onder hot eene of andere voorwendsel ver-
wijderde. "
Met daze woorden van den grooten meester der ziektekundige 
ontleedkunde besluit Ref. dit verslag, dat Sine ira, sine studio 
geschreven werd, en wacht hij bedaard het Quos ego van de 
andere partij af.	Dr. A. S.
De homoeopathische Geneeskunst. Populaire schets voor het Ge-
neeskundig Publiek, door eene Vereeniging van voorstanders 
der Homoeopathie. To Rotterdam, bij H. Nijgh. 1858. In 
8vo. VI en 43 bl. f : - 30.
Waardoor heeft de Vaccine zooveel van 'hare behoedende, kracht 
verloren, en hoe zal men afdoende daarin voorzien? Door c. 
G. CALLENBACH, Senior, Medicinae Doctor en practizerend Ge-
neesheer to Utrecht. Utrecht, Kemink en Zoon. 1858. In 
8vo. 31 bl. f : - 40.
Hoewel de beide bovenstaande titels het vermoeden opwekken 
van betrekking to hebben tot twee, naar inhoud en vorm zeer 
uiteenloopende, kleine geschriften, vermits het eerste gewijd is 
aan een meer algemeen onderwerp, en het tweeds dienen moet 
om een zeer specieel vraagstuk to behandelen, en wel, gelijk 
gewoonlijk, door een enkelen met name genoemden auteur, 
terwijl N°. 1 gezegd wordt eene vrucht des geestes van on-
derscheidene, in denkwijze overeenstemmende schrijvers to zijn, 
zoo hebben beide die werkjes echter, gelijk ons nader zal 
blijken, wat oorsprong en strekking betreft, zoo groote over-
eenkomst, dat wij meenden beider aankondiging onder ddn
DE HOMOEOPATHISCHE GENEESnuNST.	19
hoofd to mogen vereenigen. Wij zullen ons daarbij echter tot hot 
opgeven van den hoofdinhoud moeten bepalen, terwijl wij mee-
nen eene meer uitvoerige in bijzonderheden tredende beoordee-
ling aan de geneeskundige Tijdschriften to kunnen overlaten.
1. Ofschoon de ongenoemde schrijvers zeggen leeken in hot 
vak to zijn, zoo meenen zij echter cone populaire schets, ter 
aanbeveling van de homoeopathische geneeskunst aan hunne 
mede-leeken to moen en moeten aanbieden. Niettemin halen
g
zij aan het einde van het voorberigt, een zestal hoogduitsche 
homoeopathische schrijvers aan, van wier werken zU hebben 
gebruik gemaakt. Dat het werkje grootendeels als eene com-
pilatie nit doze zal moeten beschouwd worden, schijnt reeds 
to blijken nit de vele germanismen, die men er in aantreft, 
zoo ale wisselkoorts, inwerkingen, kleinheid der gaven (van ge-
neesmiddelen), verdichtingen, enz. - In hot eerste hoofdatuk 
wordt de oorsprong en hot grondbeginsel der homoeopathische 
geneeskunst behandeld; in het tweede en derde de enkelvou-
digheid der homoeopathische middelen en do kleine giften, 
waarin ze toegediend worden; in hot vierde do homoeopatbi-
sche dieet; in hot vijfde de homoeopathie voor reizigers en zee-
varenden; in het zesde de homoeopathische behandeling der 
veeziekten; in hot zevende hot verschil tusschen de allopathi-
sche en homoeopathische behandeling, ten opzigte van de sterfte-
verhouding en van de verplegingskosten; in het achtste einde-
lijk, de tegenwoordige toestand der homoeopathie, met hare 
behoeften aan afzonderlijke leerstoelen, aan een homoeopathisch 
staats-examen, en aan hot regt van zelfbereiding en kostelooze 
afgifte van geneesmiddelen.
II. De heer CALLENBACH, een der weinige homoeopathische 
geneesheeren, die one vaderland oplevert, beantwoordt de beide 
op den titel van zijn werkje gestelde vragen door aan to wijzen, 
dat do vaccine (die bij den mensch achtereenvolgens reeds vele 
generation doorloopen heeft) vermoedelijk verzwakt is, en dat 
daarom hot voornaamste hulpmiddel gelegen is in de aanwen-
ding der echte aan de koe zelve ontleende pokstof. Ofschoon 
wij in beide opzigten in de meening van den schrijver deelen, 
moeten wij echter opmerken, dat hot voor do regeneratie der 
koepokstof reeds toereikende is, om van tijd tot tijd eenige 
koeijen met vaccinestof in to enten en zdd eene nieuwe, blijkens 
de ervaring, veel krachtiger inentings-stof to verkrijgen, gelijk
2
20 C. G. CALLENBACH, BEN'., WAARD00R IIEEFT DE VACCINE, ENZ.
de proeven van den hoogleeraar NuuAN en anderen geleerd 
hebben. Dat wij, voor het overige, op des schrijvers betoog, 
als zou de uitvinding van JENNER een luisterrijk bewijs voor 
do waarde der homoeopathie opleveren, zeer veel hebben of 
to dingen en daarop, bij uitnemendheid, het omnis comparatio 
claudicat (elke vergelijking van ongelijksoortige zaken loopt 
mank) toepassen, behoeft wel niet opzettelijk to worden aan-
gewezen.
Handboek der Algemeene Artsenymiddelleer, of de leer der Art-
senij- en Geneeswerking in ziekten, door Dr. J. F. H. ALBERS, 
Hoogleeraar aan de Hoogeschool to Bonn, enz. Kampen, K. 
van Hulst. 1858. In 8vo. 355 bl.

Om eene dieper ingaande besehouwing van dit work to 
leveren, dat van zuiver geneeskundigen aard is, daartoe schijnen 
mij de Vaderl. Letteroefeningen de plaats niet. lets anders is 
het echter om de aandacht der geneeskunst-oefenaren to vestigen 
op den rijken inhoud van wetenschap en ervaring in dit book 
medgedeeld. De hoofdgedachten, die den Schr. daarbij voor 
den geest zweefden, vindt men reeds in zijne voorrede ver-
meld: ))De algemeene artsenijmiddelleer, zooals de leer van 
de artsenijwerking ook wel genoemd wordt, is de schakel, die 
physiologie, therapie en speciele artsenijmiddelleer met elka-Ar 
verbindt. Er is geen tak der geneeskunde, die de therapie 
meer voor elke empirische behandeling behoedt dan de op 
pathologischen grondslag berustende artsenijmiddelleer." Let 
wel, hoe de Schr. dien grondslag hersteld wil hebben, in 
plaats van den physiologischen of chemisehen, dien men vruch-
teloos getracht heeft daarvoor in de plaats to zetten. "Het 
onderzoek van de artsenijwerking op gezonden geeft ons slechts 
een beeld van de verandering, die het middel in het organisme 
ondergaat, en welken invloed het in dozen toestand op het orga-
nisme uitoefent, eene kennis, die voorzeker van groot belang 
is, doch de aanwijzing voor het gebruik van artsenijen in 
ziekten niet in zich bevat, aangezien het leven een ander iets 
is in ziekten, dan in gezondheid, al openbaart hot zich ook 
steeds volgens dezelfde wetten." En verder: "de artsenijwer-
king als geneeswerking kan alleen uit het leven, en wel uit
J. F. H. ALBERS, HANDBOES, ENZ.	211
het leven van den zieke, begrepen worden, en aangezien deze 
werkingen slechts in ziekten plaats grijpen, zoo kan de leer 
van de genezing der ziekte door de artsenij ook slechts nit en 
door de ziekte het ware licht verkrijgen." Uit de aangehaalde 
plaatsen zal men de rigting van Prof. ALBERS voldoende leeren 
kennen, alsmede de idee, die hem bij de zamenstelling van 
zijn werk geleid heeft. Zeer verdienstelijk schijnt Ref. onder 
veel, het hoofdstuk of liever het gedeelte (bl. 25-116) ge-
titeld: geschiedenis en bronnen van de leer der artsenijmid-
delen. Van verdere aanbeveling onthouden we ons; we geven 
alleen dengene die voor een degelijk werk over de algemeene 
artsenijmiddelleer nog een plaatsje in zijne bibliotheek be-
schikbaar heeft, den raad dit werk ter inzage to vragen; dan 
zal reeds de inhoudsopgave hem van de belangrijkheid, die 
het heeft, overtuigen.
Sept. 1858.	A. 3.
Epistola critica de Oration prima in Catilinam, frustra a 
Cicerone abjudicata. Scripsit P. EPKEMA. Amstel. J. D.
Sybrandi. 1857. 8vo. 101 pgg. f 1 - 25.

Het is reeds een geruimen tijd geleden, dat de Heer RINHES, 
de Leidsche Academie verlatende, met zijn proefschrift is op-
getreden : De abjudicanda prima Ciceronis in Catilinam oratione.
Zijn goede naam als een der beste kweekelingen van de phi-
lologische faculteit aan die Academie was hem reeds vooraf-
gegaan; het vraagstuk, dat hij zoo zonder aarzelen aanvatte, 
is van zoo groot gewigt; de stelling op den titel uitgedrukt, 
was zoo categorisch; de toon van de geheele Dissertatie zoo 
vast en zeker; zijne conclusie zoo onverschrokken, dat de in-
druk, then deze aanval maakte, niemand verwonderen kan. 
Men was overrompeld, men besloot nit bet zelfvertrouwen, 
waarmede de zaak behandeld was, tot de deugdelijkheid der 
argumenten, men vermoedde achter zulk een stout bestaan 
eene krachtige hulp van hooger hand, en men hield zich een 
weinig op een afstand, zonder zieh bepaald v66r CICERO to 
durven, of tegen CICERO to willen verklaren. Maar toch waren 
er to vele philologen in ons land, die to wi l wisten waarom 
ze CICERO altijd voor den schrijver der I8 Catilinaria hadden
22	P. EPKEMA,
aangezien, die geduld hadden om de aan hem toegebragte 
slagen eens van nabij to onderzoeken, dan dat do zaak lang 
zoo blijven kon. Weldra verhief zich Prof. BOOT en zond eene 
kleine bende cclaireurs vooruit, om voorloopig de kracht 
van den aanval wat to broken. Meer geloof ik niet, dat 
hij met zijne Ciceronis Oratio in Catilinam I4 heeft willen 
doen. Waarschijnlijk heeft hij slechts de tegenwerpingen, die 
hem reeds bij eene eerste lezing voor den geest kwamen, tot 
den strijd willen vooruitzenden. Vervolgens stond E. J. KIEHL 
op en verhief in De Gida eene krachtige stem tegen den on-
tijdigen overwinningskreet, door xlxnnS over CICERO aangeheven. 
Wel moest hij voor dit protesteren boeten met eenige bits-
heden, die hem ten antwoord werden gegeven; maar hij be-
hoefde zich zeker nog niet to retracteren. Velen scheen bet 
echter toe, dat de acta over dit geding nog niet waren ge-
sloten, en onder dozen was de Heer EPBEMA.
Hij was ongetwijfeld de man voor zulk eene zaak. Wel 
heeft bij zijne liefhebberij niet op bet boekmaken gezet, maar 
zijne veeljarige practisehe studien, vooral op bet gebied der 
grammatica, en zijne erkende bekwaamheid geven aan zijne 
woorden bet gewigt dat in zulk eene belangrijke zaak noodig 
is. En omdat de Heer KIEIIL reeds bet meest op de bisto-
rische zijde der quaestie, op de argumenta externa, zijne aan-
dacht had gevestigd, hn omdat zijne neiging hem meer naar 
de grammaticale zijde heentrok, word deze alleen door den 
Heer E. aangevat. Van bet begin tot den einde toe heeft hij 
de argumenta interna, die de Heer alxnEs nit de oratie zelve 
aanvoert, doorloopen en getoetst, en zoo vormen zijne aantee-
keningen bijna een volledigen commentaar, die door een schat 
van grammaticale opmerkingen uitmunt en bet geheel tot een 
werk maakt, dat aan geen Nederlandsch litterator onbekend 
mag zijn. Hoogst belangrijk is om bet den veteraan tegenover 
den jongen krijger in de wapenen to zien. RntxBs stoot on-
ophoudelijk toe met de adjectiva ineptus, ridiculus, stultus, in-
sulsus, absurdus, met sarcasmen, bespottingen en schouder-
ophalen over den armzaligen rhetor, die onder bet mom van 
CICERO, doze oratie zou hebben gemaakt. EPKEMA weert elken 
stoot van CICERO of met bet schild, dat alleen tegen zulke 
aanvallen beschutting kan geven, de grammatica en de ver-
gelijking van andere plaatsen. Hot is een werk van groot geduld
EPISTOLA CRITICA, ETC.	23
geweest om die efata, door RINSES zoo losjes daarheen ge-
worpen, ddn voor ddn door bewijsplaatsen to ontzenuwen. - 
Maar de uitslag is dan ook aan die moeite geevenredigd. Het 
is zoo, ik geloof, dat ook de Heer EPKEMA wel eens to ver 
is gegaan, door al wat in deze oratio voorkomt to willen in 
bescherming nemen, alsof het z66 moest en niet beter kon 
gezegd worden. Ook bij de philologen vindt men wel iota 
van theopnenstie. Enkele vreemdheden in deze oratie, die 
mij altijd gehinderd hebben, schijnen mij nog niet ten voile 
opgehelderd to zijn. Maar over het algemeen is het doel, 
waarmede hij schreef, volkomen bereikt. Duidelijk en vol-
dingend heeft de Heer EPKEMA bewezen, dat bijna alle aan-
merkingen door EIlKES tegen stijl en habitue dezer oratie ge-
maakt, temere atque inconsiderate ter neder zijn geschreven, 
en dat hij dikwijls den rhetor, then hij uitlacht, verkeerd heeft 
begrepen. Het is in een woord wat de Franschen noemen une 
execution, en wel eene zeer strenge.
Het is niet to ontkennen, aangenaam is het niet om to lezen, 
hoe hier de jongere door den oudere telkens vinnig op de 
vingers wordt getikt, hoe hem al de bespottende epitheta, die 
hij den zoogenaamden rhetor in het aangezigt werpt, met 
woeker worden teruggegeven, hoe zijn spreken garrire in plants 
van docte diee erere wordt genoemd, hoe hij eigenlijk niet veel 
beter wordt behandeld, dan een ondeugende schooljongen. Maar 
men moet ook niet vergeten, dat de onbegrijpelijke ligtzinnig-
heid, losheid en de aanmatigende toon, waarin het Aeademische 
proefschrift over zulk een gewigtig onderwerp handelde, niet 
anders konden doen, dan tegen den schrijver, die zich zoo zeer 
heeft blootgegeven, innemen. EPKEMA begirt met het ronduit 
to erkennen, dat het zijne indignatie had gewekt, en, mag het
hem euvel worden geduid, dat hij even weinig ontzag voor Rft heeft als deze voor cicERo? Misschien had hij achterwege
kunnen laten, om R. ook over zijne Latiniteit hard to vallen, 
die hier en daar wel eens sporen van haastige bewerking ver-
raadt, maar mij toch anders zoo slecht niet vborkomt. Maar 
dat hij zulk een krachtig protest inbrengt tegen de wilde, on-
hollandsche afbrekingswoede, waarin eene zekere rigting hare 
geleerdheid stelt; dat hij het doet met zulk een ferm geschreven, 
degelijk stuk; 66k dat h}j het doet zonder praal van geleerd-
heid, maar met een schat van kennis, - wij kunnen niet
24	P. EPKEMA, EPISTOLA CRITICA, ETC.
anders dan het toejuichen. Hij divageert niet, maar wederlegt 
ddn voor ddn de geopperde bezwaren, zoodat eene tegencritiek 
niet wel mogelijk zal zijn zonder insgelijks voet bij stuk to 
houden, en al het door hem aangevoerde to ontzenuwen, - 
wat niet zoo gemakkelijk gaan zal als de Dissertatio De abjudi-
canda to schrijven.
Tot nog toe is er dan ook noch uit Leyden, noch nit 
Nijmegen eene stemme opgegaan ter verdediging van het be-
gonnen vernielingsproces. Wel hebben wij zoo iets gehoord 
van pogingen door den Hoogl. s. BAKE gedaan, om den galop 
van zijn leerling, waartoe hij hem zelf wel schijnt aangezet to 
hebben, to verdedigen; maar die zijn gedaan binnen den be-
perkten kring van de Koninklijke Academie, en sommigen be-
weren zelfs, dat dit ook best daarbinnen besloten zal blijven.
Zal de Heer RINKES dan niets ter zijner verdediging kunnen 
bijbrengen ? Mao, ik zeggen, wat ik van de zaak denk. De 
jonge philoloog heeft een verkeerde greep gedaan, en in den 
grond houd ik hem voor bekwaam genoeg, om dit thans in 
to zien. Maar de Heer EPKEMA heeft hem een uitweg over-
gelaten, en misschien zal hij vroeger of later met de philolo-
gische kennis die hij ongetwijfeld heeft, daardoor weder in de 
verloren vesting trachten binnen to rukken. De historische zij de der 
zaak, de argumenta externa, zijn door den Heer EPKEMA buiten 
spel gelaten. Wel hebben reeds KIEEL en BOOT dat punt be-
handeld, maar het ware toch misschien beter geweest, die 
beide zijden bij elkander en in verband to beschouwen.
Zoolang als echter de Heer RIxKES zijn eersten aanval niet 
door een tweeden meer afdoenden ondersteunt, houden wij de 
eerste Catilinaria voor ganschelijk gered van den ondergang, en 
zullen wij met hetzelfde genoegen als altijd CICERO bet quousque 
tandem den parricide hooren toedonderen.
Handleiding tot de kennis der Vaderlandsche Geschiedenis, ten 
dienste van hen, die zich tot de lessen bij de Koninklijke Mili-
taire Akademie wenschen voor to bereiden, door LODEWIJK 
MULDER, Eerste Luitenant der Infanterie aan voornoemde 
Akademie. Te Arnhem, bij D. A. Thieme. 1858. IV en 
260 bl. f 1 - 90.
Een schoolboek to schrijven, ach, dat niet geleerd en ongeleerd
L. MULDER, IIANDL. TOT DE KENNIS DER VADERL. GESCHIEDENIS. 25
er zich toe berekend waande 1 Hoevele onbruikbare school-
boeken zouden er minder in de wereld zijn ! Inderdaad, hot 
heeft groote moeijelijkheden. De een is zijn onderwerp vol-
komen meester, maar stelt zich niet genoeg in de plaats van 
den leerling, den ongeoefende in het denken, voor wien eene 
eenvoudige, heldere voorstelling een eerste vereischte is. Do 
ander weet niet veel meer van de zaak die hij bebandelt dan 
hetgeen hij daar nedrschrijft en dat hij nit een grooter school-
book netjes heeft uitgetrokken; hij heeft zelf niet gedacht en 
kan dus den leerling niets to denken geven. En kundigen 
zoowel als onkundigen - maar de laatsten inzonderheid - ver-
vallen non, in de gevaarlijke font, dat zij, de zaak van een 
eenzijdig standpunt beschonwende of niet beter wetende, par-
tijdige begrippen negrleggen in een boek, dat eenvoudig de 
elementen moet bevatten en dus zoo objectief mogelijk moot zijn.
Zion wij in hoever de schrijver van bovengenoemde Hand-
leiding die klippen heeft weten to vermijden.
De schrijver heeft in eon kort bestek de belangrijkste ge-
beurtenissen gemakkelijk weten to groeperen en holder voor 
to stellen. Hij laat ze zelve spreken, zonder in beschouwingen 
to treden en personen of feiten to apologiseren - een hors 
d'oeuvre in een schoolbook, waaraan zich zoo velen hebben 
schuldig gemaakt. Ook heeft hij to refit ingezien, dat tot good 
begrip der historie eene beknopte uiteenzetting van de staats-
inrigting in de verschillende tijdvakken noodzakelijk was. Zoo 
zijn hier aan hot leenstelsel, aan de verhouding tusschen yolk, 
vorst en adel in den grafelijken tijd, aan de staatsinstellingen 
der republiek afzonderlijke hoofdstukken gewijd. Eene andere 
deugd van het boek is deze, dat niet een enkel tijdvak, zoo-
als hot grafelijke, ten koste van de andere met to veel uit-
voerigheid behandeld is; nit de lange lijst der Hollandsche 
graven zijn verscheidene vroegere to regt met stilzwijgen voor-
bijgegaan.
Ziedaar reeds genoeg om tot aanbeveling deter Handleiding 
boven de meeste harer voorgangsters to kunnen strekken, mis-
schien boven die alle. MTaar die goede eigenschappen mogen 
ons het gebrekkige niet over het hoofd doen zien. Na het 
midden der achttiende ceuw komt de schrijver blijkbaar op 
een terrein dat hem meer vreemd is. Daardoor verliest do 
voorstelling hot heldere en onpartijdige, aan die der vroegere
26 L. MIILDER, fANDL. TOT DE KENNIS DER VADERL. GESCRIEDENIS.
tijdvakken eigen. Evenmin als uit andere handleidingen zal 
de leerling zich nit deze een goed begrip kunnen vormen b. v. 
van de oorzaken en den loop der revolutie van de vorige eeuw, 
want ook hier weder zijn patriotten, franschgezinden en revo-
lutionnairen cdn, en wordt alleen op het onregt gewezen het 
stamhuis van Oranje door bet gedwongen vertrek van WILLEM V 
aangedaan, zonder de noodzakelijkheid daarvan to doen inzien. 
Ach, de patriotten hebben genoeg voor hunne franschgezind-
heid geboet, dan dat men niet de volgende geslachten zou leeren 
aan hunne bedoelingen regt to laten wedervaren. Ook is het 
miskenning van het yolk, zoo als hier, zijdelings to leeren, 
dat dankbaarheid voor de goede diensten door de prinsen van 
Oranje aan onzen Staat bewezen, bet de vale misbruiken over 
het hoofd had moeten doen zien, die bet bestuur der latere 
stadhouders aankleefden, en die door hunne zwakheid en on-
verstand niet geleidelijk, maar alleen door hevige middelen 
konden verbeterd worden. Hetzelfde partijdige waas ligt ook 
over het verhaal van den lateren tijd uitgestrekt, dezelfde zucht 
om de fouten des yolks op den voorgrond to stellen, die der 
vorsten to vergo6lijken.
Wij hebben flog eene andere grieve tegen de Handleiding 
van den Heer MIILDER. Naar onze meening behoort de ge-
schiedenis van nijverheid, handel, kunst, wetenschap ook tot 
de geschiedenis van een yolk. Het kort bestek eener hand-
leiding mag geene verontschuldiging zijn, dat die hier geheel 
voorbij is gezien. Zij hangt to naauw met de historie van 
den staat to zamen en draagt to veel bij om die beter to doen 
begrijpen. Als inleiding op ieder tijdvak had onzes inziens op 
den toestand van het yolk in deze opzigten gewezen moeten 
worden. Eene handleiding toch moat niet alleen een leerboek 
voor den discipel, maar ook een leiddraad voor den onder-
wijzer zijn, en dezen tot uitwerking der verschillende punters 
door mondeling onderrigt aanleiding geven. De task des on-
derwijzers is zwaar genoeg om er hem hard over to vallen, 
dat, waar die aanleiding gemist wordt, de zaak dikwijls over 
het hoofd wordt gezien.
Wij hebben de verdiensten van de Handleiding van den Heer 
MIILDER geroemd, de fouten die haar naar ons inzien aan-
kleven, niet verzwegen, en durven, op hare voorgangsters 
ziende, haar gerustelijk aanbevelen.	X.
BIJDRAGEN, ENZ.	27
Bijdragen voor Vaderlandsche Geschiedenis en Oudheidkunde, 
verzameld en uitgegeven door Mr. Is. AN. NIJIIOFF, Archivaris 
van Gelderland. Nieuwe Reeks. Eerste Deel, eerste Stuk. 
To Arnhem, by Is. An. Nijhoff en Zoon. 1857. In gr. 8vo. 
IV en 122 bl. f 1 - 25.
De ijverige en geleerde Archivaris van Gelderland gaat 
steeds voort met to verzamelen en nit to geven, wat hij meent 
nuttig en dienstig to zijn aan Vaderlandsche Geschiedenis en 
Oudheidkunde. Het stuk, dat wij hier voor ons hebben, moge, 
even als zoovelen zijner voorgangers, bewijzen, dat de Heer 
Nianorr met vrucht verzamelt, uitmuntende medearbeiders 
heeft, en doeltreffend in het kiezen zijner Bijdragen to werk 
gaat. Vooreerst treffen wij in dit stuk aan, eene uitvoerige 
en geleerde beschouwing van de Marken op de Veluwe, door 
Mr. L. A. J. W. SLOET, waarvan wij later het vervolg mogen 
wachten. Gelijk de lezer weet, is men het over de beteekenis 
van Marken en over haren oorsprong niet eens. De ervaren 
schrijver dezer beschouwing had reeds vroeger zijne meening 
aangaande dit vraagstnk bekend gemaakt, en betuigt in zijne 
opinie, dat do marken over geheel Duitschland, van de Alpen 
tot aan de zee, verspreid waren, meer en meer to zijn be-
vestigd. Anderen echter, als DE MEESTER, TADAMA en NLIHOFF 
ontkennen het bestaan van marken op de Veluwe, in den zin 
en de beteekenis, waarin die in het Zutphensche en elders 
worden aangetroffen. Uitvoerig, en, naar wij gelooven, met good 
gevolg, verdedigt de Heer SLOET zijne stealing. Vooral het on-
derzoek, dat hij instelt naar het nude tinsboek van Voorst is 
zeer merkwaardig; de Heer xijnorF bad zich vroea r ter ver-
dediging zijner zaak op datzelfde boek beroepen, en was door 
zijn onderzoek tot geheel andere resultaten gekomen. Wij zijn 
niet in de gelegenheid om zelven die oude manuscripten to onder-
zoeken, en al waren wij zulks, wij zouden ons wel wachten 
een vonnis to vellen in eene zaak, waarover twee zoo geleerde 
archaeologen verschillen. In onze eenvoudigheid zouden wij nu, 
na lezing dezer verhandeling, de zijde van Mr. SLOET kiezen; 
maar wij houden bet voor zeer mogelijk, dat wij ons hebben 
laten medeslepen, en dat, wanner de Geldersche Archivaris 
eens op dit punt terugkomt, het zeer moeijelijk zijn zal eene
28	BIJDRAGEN, ENZ.
keuze to doen tusschen de beide opinies. In alien gevalle 
meenen wij niet to veel to zeggen, wanneer wij beweren, dat 
de Heer SLOET door zijn geleerd onderzoek een voor de quaestie 
zeer nuttig werk verrigt heeft, waarvoor hij onzen dank ver-
dient; het is met verlangen dat wij naar het tweede gedeelte 
zijner verhandeling uitzien.
Mr. H. o. FEITH gaf in dit stuk eene Bijdrage tot de ge-
schiedenis der heksenprocessen in do provincie Groningen, zeer 
belangrijk, omdat het tot aanvulling strekt van de Geschiedenis 
der heksenprocessen van den kundigen Mr. JAC. SCHELTEMA, 
die bij gebrek aan zekere berigten wit Overijssel, Groningen 
en Drenthe, van die gewesten in zijn werk geen gewag maakte. 
De zeer lezenswaardige voorlezing van Mr. FEITH deed bij ons 
het verlangen opkomen, dat ook voor Overijssel en Drenthe 
een geschiedschrijver van de heksenprocessen mogt opstaan; 
wij twijfelen geen oogenblik, of het zal ook in die streken 
niet aan stof daarvoor ontbreken.
De Heer P. c. G. GUYOT komt nog eens terug op eene stoffe 
reeds vroeger door hem behandeld, namelijk de kleuren onzer 
vlag; ook nu wader hebben wij zijjn onderzoek met genoegen 
gevolgd. Zijn resultaat is, dat, ofschoon rood, wit en blaauw 
reeds onder het Beijersehe Huis de landsheerlijke kleuren van 
Holland en Zeeland waren, onze vlag echter haar oorsprong 
verschuldigd is aan die zelfde kleuren, als landsheerlijke kleuren 
van het Bourgondische Huis; maar dat de kleuren van de 
Nederlandsche oorlogsvlag, gedurende den tachtigjarigen oorlog, 
oranje, wit en blaauw waren.
De geschiedenis van het Stift ter Hunnepe is de stof der 
bijdrage door den Heer P. c. MOLHDYSEN geleverd. Het is 
slechts een kort overzigt, dat ons hier gegeven wordt, maar 
met genoegen hebben wij er kennis made gemaakt. Onze 
regering mag den hemel wel danken, dat het niet meer met 
inrigtingen ale dat Stift ter Hunnepe en zijne juffers to doen 
heeft; zij heeft waarlijk zulke dames niet noodig om 't haar 
lastig to maken.
Mr. L. PH. C. VAN DEN BERGH heeft het Britsch Museum to 
Louden bezocht, en daar genoeg gezien, om eene belangrijke 
bijdrage in NIJHOFF's verzameling to leveren ; het is met 
deze dat dit stuk besloten wordt. Zij behelst een Berigt over 
eenige handschriften betrefende onze geschiedenis, in genoemd
BIJDRLGEN, ENZ.	29
Museum bewaard. De beschrijving van wat de Heer VA.-; 
DEN BERGH daar gevonden heeft, en de veronderstelling, dat 
er nom meer schatten voor onze geschiedenis in bet Britsch 
Museum to Londen verborgen zijn, doen ons hopen, dat de 
schrijver dezer bijdrage nog eens een Engelsch reisje onder-
nemen zal.
Spoedig weder een Stuk van NIJHOrF's Bijdragen to ont-
vangen, vooral als 't van gehalte is als bet aangekondigde, 
zal ons bijzonder aangenaam zijn.
Blikken op DE RUYTER'S Standbeeld. Beschouwingen over Neer-
lands Zeewezen, in verband met zYn bloei en grootheid, door 
E. R. SIJPKENS, schryver van: »De Volksgeest van 1830-1831 
herdacht." To Amsterdam, by J. M. E. Meijer. 1858. In 
gr. 8vo. VIII en 245 bl. f 2 - 40.

Deze lijvige brochure mogt slechts ten deele Ref.'s goed-
keuring wegdragen, en dit had hU bij bet begin zijner lectuur 
niet gedacht; bet bombastische element toch, dat in bet ge-
heele geschrift zeer ruim vertegenwoordigd is, speelt in de 
eerste bladzijden zulk eene hoofdrol, dat men schier afgeschrikt 
wordt van de lezing van bet overige. En toch, bet moet 
erkend worden, bevat bet schrijven van den Heer sijPxENs 
veel goeds en waars ; de goede en opregte bedoeling waarmede 
bet opgesteld is, de vele blijken welke de schrijver geeft van 
zich in vele opzigten wel op de hoogte gesteld to hebben van 
zijn onderwerp, maken bet jammer, dat zoovele gebreken zijn 
work aankleven; dat hij (missehien zonder bet zelf to weten) 
de zaken met een partijdig oog beschouwt, en zich op een zeer 
eenzijdig standpunt geplaatst heeft, dat hij zijne gedachten niet 
heeft kunnen uitdrukken in minder langdradigen vorm. - 
Ref. moet beginnen met op to merken, dat de Heer si.PxExs 
beter gedaan zou hebben met bet eerste gedeelte van den titel, 
en bet meeste in de brochure dat daaraan beantwoordt, weg 
to laten; daardoor zou veel papier en bombast uitgespaard zijn, 
dat nu den lezer op meerdere kosten jaagt en verre van ver-
makelijk is. Veel daarvan is daarenboven zeer moeijelijk of 
in 't geheel niet to begrijpen, b. v. de volgende phrase op 
bl. 12: »Hadden derhalve al die kosten en zorgen, aan bet
30	E. R. SIJPKENS,
oprigten hunner beeldtenissen - (van groote mannen?) - be-
steed, alleen ten doel om hunnen naam to verheerlijken, hun-
nen roem aan de wereld to verkondigen, zoo ware dit alles 
niets, volstrekt nets, dan eene kostbare dwaasheid, eene ijdele 
begoocheling; ja, in plaats van eene vereering hunner nage-
dachtenis toegebragt, zoude hot inderdaad niets anders zijn, 
dan eene beleediging van hunnen roem, een bittere spot en 
hoon; en men zoude er dan niet aan gedacht hebben, dat de 
glorie en luister van hunnen grooten naam op dat fraaije en 
kostbare, maar voorzeker veel to laat opgerigte standbeeld, een 
alles overtreffenden, eon beslissenden, een eeuwenheugenden 
voorrang had!" De voizin is lang genoeg om er iets begrij-
pelijks in mede to deelen, - maar desalniettemin is het Ref. 
geheel duister wat de S. zeggen wil, en van dit kaliber is 
er veel in de Blikken. - Hot doel van onzen Schrijver is bij 
de natie belangstelling op to wekken voor onze zeemagt; hij 
wendt daartoe zijne blikken op het verledene en op hot tegenwoor-
dige, en verlangt dat het treurige resultaat van de vergelijking 
dezer beiden, de regering de handen doe aan 't werk slaan, 
om zoo al niet geheel to herwinnen wat verloren is, dan toch 
zooveel mogelijk to herstellen en verderen achteruitgang to 
verhoeden. Met deze bedoeling heeft Ref. volkomen vrede, 
maar de wijze waarop de S. hierin to werk gaat, moot 
hij grootendeels afkeuren. 's Schrijvers blikken toch zijn 
niet onbeneveld; de schoonheid en kracht van hot verledene 
worden door hem met to glansrijk eon aureool omgeven; zijne 
vooringenomenheid met dat verledene verleidt hem tot be-
weriugen die onwaar zijn; in zijne beschouwingen van de 
tegenwoordige gesteldheid onzer zeemagt en in zijne vergelij-
king met hetgeen zij vroeger was, verliest hij geheel de ver-
anderde omstandigheden nit het oog, en braakt bij al zijne 
gal nit op eenen, bij wien, naar Ref.'s opinie, de sehuld van 
het verval toch onmogelijk gezocht kan worden. 's SchrUvers 
klaagtoonen over het verval onzer marine, - Ref. stemt er 
ten voile mode in ; zijn beweren , dat versterking en weder-
opbouwing niet alleen wenschelijk, maar hoog noodzakelijk zijn 
voor een land als het onze, met zooveel handel en zoo uit-
gestrekte kolonien, - Ref. zegt er ja en amen op. Maar 
wanneer do Heer srrpKENs uit overdreven ingenomenheid met 
den tijd van onzen bloei en van then onzer marine, vertelt
BLIKSEN OP DE RUYTER'S STANDBEELD.	31
(bl. 16) dat onze vlootvoogden ))de vloten der magtigste mogend-
heden veroverden, verstrooiden of verbran(d)den, ten einde hun (?)
een eerlijken vrede of to dwingen, - dan moot Ref. van zijne 
zijde wijken, en opmerken, dat die uitdrukkingen van ver-
overen, enz. veel to sterk zijn, en dat op dat nafdwingen van 
een eerlijken vrede" wel wat of to dingen valt; men denke 
slechts aan den eersten vrede van Westminster, aan dien van 
Breda, en aan den tweeden van Westminster. Dat de S. met 
eere gewaagt van de houding onzer vloot in 1781 bij Doggers-
bank, is volkomen to regtvaardigen; er is daar dapper en 
roemrijk door de Hollanders gestreden; maar hij noch iemand 
heeft het refit om to spreken van onze zegepraal (bl. 39) bij 
Doggersbank; eene zegepraal was bet volstrekt niet. De S. heeft 
volkomen gelijk, wanneer hij tot roem en core van bet verledene 
onzer marine, bet jaar 1672 gedenkt; maar hij overdrijft bij 
zijn beweren (bl. 39), dat Nederland toen alleen aan de zee-
magt zijne uitredding to danken had; want hij vergeet hoe do 
natuur ons to hulp kwam, hoe onze inundaties ons het heer-
lijkste redmiddel tegen den vijand warden. - De bewaring van 
den Heer sIJPKExs omtrent den loop der taken in 1830, dat 
ons vaderland zooveel schade in zijne koopvaart Teed, ealleen, 
omdat er geene oorlogsmarine bestond, om den handel to be-
schermen en den vijand ontzag in to boezemen", is belagche-
lijk; hoe sterk en magtig toch had Neerlands marine wel moeten 
zijn, om in dien tijd Engeland en Frankrijk ontzag in to boezemen:' 
Ref. heeft maar eenige staaltjes van des S.'s schrijfwijze bijge-
haald, om den geest der brochure eenigzins to doen kennen. 
Hot goede van dit geschrift is in dat gedeelte to vinden., waar 
de S. het niet bij exclamaties laat blijven, maar zich meer 
positief uitdrukt. Waar hij de staten opgeeft van onze marine 
en vergelijkt met die van andere naties, daar doet hij een goed 
work, daar zal hij ieder tot de overtuiging brengen, dat de 
vergelijking tusschen de Nederlandache marine en die van Enge-
land, Frankrijk en Rusland ontmoedigend, die tusseben do 
Nederlandsche en de Zweedsche, Oostenrijksche en Pruissische 
marines beschamend is. Moge in deze zaak 's Schrijvers stem 
gehoord worden, mogen zich andere stemmen met de zijne 
vereenigen, om hen die slapen wakker to schudden uit eene 
sluimering, welke niet anders dan verderfelijk voor den laude 
zijn kan, en hen op middelen bedacht doen zijn voor de
32	E. R. SIJPKENS,
herstellin(y onzer marine. Die middelen to vinden is zekerlijk 
in onzen tijd cene zeer moeijelijke zaak; SIJPBENS zegt wel: 
))die het doel wil, schroomt de middelen niet" (bl. 77), maar 
men kan toch niet verlangen dat de regering in deze zaak den 
stelregel der Jezuieten volge. Onze Oost-Indische baten zijn 
wel groot, maar de regering moet toch voortgaan met schuld-
delging, zij moet gehoor geven aan het algemeene verlangen 
naar zoo noodzakelijke spoorwegen; zij mag niet doof zijn voor 
de stem der christenheid, die de emancipatie der slaven in 
onze kolonien eischt; zij wordt bijna gedrongen tot verligting 
der lasten welke op de gemeenten drukken; en wat al niet 
meer wordt dadelijk gevorderd, dat millioenen bij millioenen 
eischt1 Men achte vooral de taak der ministers niet to 
ligt, en zij niet to voorbarig in het veroordeelen; de beste 
stuurlui staan zoo dikwijls aan wal, en menigeen die nu nit 
de hoogte veroordeelt, zou wanneer hem eene portefeuille werd 
toevertrouwd, deerlijk met de handen in 't haar zitten. Ref. 
maakt deze opmerking bepaald met het oog op den Heer 
SIJPKENS; wanneer deze zich toch (bl. 191, hoot) dus uitlaat: 
nMinisters, wier vroegere loopbaan of werkkring hen ten 
eenenmale ongeschikt maakte, om aan het hoofd van Departe-
menten- van Algemeen bestnur to staan, waarvoor men zich 
alvorens (1) gevormd en bekwaam moet hebben gemaakt, ten 
einde in den ministerielen zetel geplaatst, niet genoodzaakt to 
zijn door de oogen van anderen, die zoo vaak op eigen voor-
deel doelen, to moeten zien, gelijk dit nog heden ten dage, 
met een der gewigtigste departementen, het door ons bier be-
sprokene, dat van Marine, helaas, pleats vindt", en daar-
mede zijne niet zeer humane polemiek tegen den tegenwoor-
digen minister van marine opent, zonder door iets de waar-
heid dezer scherpe uitdrukking to bewijzen, dan verdient dit 
ongetwijfeld algeheele afkeuring. Geeft de S. middelen aan 
de hand, om beter to handelen? Behalve, dat hij betuigt eene 
maritime conscriptie to verlangen (bl. 79) (ofschoon hij die 
bl. 89 in formelen strijd noemt met den geest der natie), zegt 
hij al niet veel meer, dan dat er meer geld uitgetrokken 
moet worden voor de marine. Maar van waar moeten die 
schatten komen in een tijd, waarin zooveel voor even drin-
gende zaken vereischt wordt? Is het de schuld van den Heer 
LOTSY, dat hij onder omstandigheden ale de tegenwoordige;
BLIKKEN OP DE RUYTER'S STANDBEELD.	33
met beleid en voorzigtigheid, en niet eensklaps de gewenscbte 
verbeteringen aanbrengen kan? Dat de minister geen marine-
officier is, doet bier niets ter zake; wij bebben hier met eene 
finantiele quaestie to doen. Wordt op de begrooting to veel 
voor bet budget van marine gevraagd, dan weet immers ieder 
dat zulks niets baten zou, en misschien alleen de aftreding 
des ministers zou veroorzaken. Ref. gelooft, dat hier aan den 
ervaren staatsman, die thans aan bet hoofd staat van bet 
departement van Marine, een onbillijk verwijt wordt gedaan. 
En dit is niet bet eenigste. Op vele plaatsen van dit geschrift 
sehijnt bet den S. to ergeren, dat de minister geen zeeman 
is; Ref. weet niet hoe dit to rijmen met zijne woorden op 
bet einde zijner voorrede (viii), waar hij instemt in de woor-
den van den Prins van JOINVILLE: "On vit toujours sur lea 
vieux prdjugds qu'il faut €tre marin, c'est a dire possdder des 
connaissances thdoriques et pratiques toutes spdciales, pour titre 
apte A connattre les affaires de la .marine. Et ce prdjugd 
entretenu par diverses circonstances a emp5ehd jusqu'ici beau-
coup de bona esprits, de se livrer a 1'dtude de 1'dtat rdel do 
notre puissance navale." Men ziet bet, tegeningenomenheid 
doet S. inconsequent zijn. Bewijst de S. nu dat de Heer 
LOTSY getoond heeft voor zijne moeijelijke task niet berekend 
to zijn? Oeh neen; do groote zonde van den minister bestaat 
hierin, dat hij in 's lands raadzaal beweerd heeft, dat do 
vroegere dagen van grootheid en glorie ter zee tot de geschie-
denis, behooren, en nimmer weder kunnen keeren (bl. 195), 
en dat wij geene groote vloot noodig hebben om onzen handel 
to beschermen, maar wel een krachtig oorlogschip moeten 
bezitten, om in tijden van gevaar onzen handel tegen kapers 
to kunnen beveiligen (bl. 196). Dat nu over bet tweede punt 
verschil van opinie bestaat, kan Ref. zich voorstellen, maar 
dat bet eerste gezegde den Minister zoo euvel wordt geduid, 
is hem geheel onbegrijpelijk. Het wordt ravengekras(ch) ge-
noemd, dat de Heer LOTSY beweert, dat de vroegere dagen 
van grootheid en glorie ter zee tot de gescbiedenis behooren, 
en nimmer weder kunnen keeren. En toch gelooft Ref. dat 
die woorden volkomen waarheid behelzen. Hot eerste, dat iets 
wat een paar eeuwen geleden is, tot de gesebiedenis behoort, 
duldt geene tegenspraak, en bet tweede getuigt voor 'sminis-
ters inzigt in de zoo veranderde omstandigheden, een voorregt
BOEKBESCH. 1859. N°. I.
34 E. R. SIJPKENS, BLIIZKEN OP DE BUTTERS STANDBEELD.
dat de S. geheel mist. Op bl. 201 komt de S. terug op dat 
behooren tot de geschiedeni8, en neemt daar de vrijheid van 
aan 's ministers woorden een niet bedoelden zin en beteekenis 
to geven, door to zeggen, dat de Heer LOTSY zich vermeet 
om een tijdperk van roem, enz. of to sluiten voor bet yolk. 
Dit ligt volstrekt niet in de woorden van den minister; en al 
ware dit zoo, wat zou bet dan nog? Een afgesloten tijdperk 
kan nog degelijk vruchten voor de toekomst opleveren. Hot 
tijdperk onzer 80jarige worsteling is sinds lang gesloten (mis-
schien beweert de S. dat dit jammer zou zijn), doch is daarom 
niet dood of to niet. De tijdperken van Griekenlands, van 
Carthago's en Rome's bloei zijn afgesloten, maar zij leveren 
nog menige nuttige leering, menig vruchtbaren wenk.
Ref. mag niet meer plants vergen voor deze aankondiging. 
Hij beveelt de lezing der brochure aan, maar hoopt dat de 
Heer sIJPSENS, zoo hij wader de pen mogt opvatten, aan zijne 
lezers meer ongemengde goedkeuring zal afdwingen. Vooral, 
wanneer hij weder historische herinneringen en tegenwoordige 
toestanden vergelijken wil, zij hem bet historieblad (zooals hij 
het zelf (bl. 26) noemt) een rein spiegel. Had hij met oordeel 
daarin gezien, hij zou ontwaard hebben, dat sedert CROnMWELL'S 
tijden de toestand van Nederland ala zeemogendheid geheel 
veranderd is, om nooit weder to worden wat zij vroeger was. 
Bet historieblad is voor hem geen spiegel die do beelden naar 
waarheid terugkaatst, maar un portrait qui devient trop jeune 
a force de vieillir, en daarom niet meer gelijkend is. Wan-
ner hij weder iemand bestrijden wil, doe hij bet met meer 
grond en humaner dan hij bet nu Mr. LOTSY deed.
Geschiedeni8 van Italie, van de eer8te Fransche omiventeling tot 
het jaar 1850. Uit het Engelsch van R. H. WRIGHTSON. Breda, 
Broese en Comp. 1857. In 8vo. 2, V en 312 bl. f 3 - 20.
Eene geschiedenis van Italie, die ook de tragoedie van 1847-49 
omvat, - daaraan bestond behoefte.
Hot jaar 1848 is voor den geschiedschrijver geweest, wat 
een cometenjaar voor den astronoom is, een jaar van vervul-
ling en voorspelling tevens. Maar van alle bedrijven nit dat 
groote drama was er geen belangrijker, dan dat in Italie ge-
speeld is. Bet was geen aanval van barricadenfurie, die zich
R. H. WRIGHTSON, GESCHIEDENIS VAN ITALIB.	35
alleen tot de groote steden bepaalde, bet was eene algemeene, 
eene nationale beweging; geene navolging van Parijsche mode, 
maar eene zelfstandige opwelling; geene omverwerping van een 
bestaanden regeringsvorm, maar eene poging om een knellend 
juk of to schudden; geen gruwel, maar eene dwaling. Aan 
den anderen kant echter mengde zich ook zoo veel vreemd-
soortigs en verkeerds in dat wonderlijke spel der meest uit-
eenloopende belangen; was er zoo veel proza bij hot poetische 
en zoo veel verdorvenheid bij de welmeenende droomen, dat 
bet bezwaarlijk is, om in then chaos licht en klaarheid to 
vinden. Beelden ale dat -van den Napelechen FERDINAND, den 
BOURBON met Italiaansch bloed; van PIO IX, zwevende tus-
schen goede bedoelingen en Pauselijke belangen; van cARLo 
ALBERTO met zijn ridderlijk zwaard en dubbelzinnig karakter; 
van MAZZINI, die met helsche middelen, hemelsche bedoelingen 
voorgeeft na to jagen; van MANIN, wiens ongeluk zijne wel-
gemeendheid was; van RADETZKY met zijn moorddadigen geest 
van orde en zijn geheimzinnig krijgsgeluk, - zijn Bog to 
weinig scherp afgeteekend, om zich duidelijk en begrijpelijk 
voor bet oog des tijdgenoots to vertoonen.
Zijn bet groote schelmstukken of groote dwalingen, die 
daar zijn begaan? is bet der vorsten ontrouw of bet dralen 
der gematigden, of de onzinnigheid der geheime genootschap-
pen, die bet veelbelovende kind in de geboorte hebben ge-
stikt? - flog heeft geen bedaard partijdig onderzoek daarover 
zijn oordeel laten hooren. Hebben de revolutiejaren bet zegel 
gedrukt op LAMARTINE S vonnis: el'Italie est morte" (*J, of 
hebben zij bet refit gegeven, om bet ))Viva 1'Italia" voor eene 
waarachtige voorspelling to honden ? heeft Oostenrijk refit om 
de Italianen to zwaarder to drukken, hoe meer zij de verzenen 
tegen de prikkelen slaan, of doen de Italianen wijs zoo zij onhan-
delbaarder worden naarmate zij harder worden behandeld? - is 
bet werkelijk voor bet Europeeche evenwigt noodig, dat Italie 
eene ))idde gdographique" blijve, of kan bet op zich zelve staan 
zonder Europa's statengebouw to doen vallen? Zietdaar vele 
vraagpunten in dit twistgeding, waarvoor de aca wel in groot 
aantal bijeenverzameld, maar nog niet geschift zijn.
(*) Zoo wordt LAMARTINE gezegd in een staatsstuk gesproken to hebben; 
maar zelf heeft hij dit later ontkend.
3
uG	R. H. WRIGHTSON,
Italie zelf is niet in den toestand, waarbij eene onpartijdige 
historievorsching mogelijk is. Hot heeft wel mannen als FARINI,
VINCENZO GIOBERTI, BALBO, MASSIMO D'AZEGLIO en GQALTERIO
gehad, die de geschiedenis van bun yolk met liefde en met 
studie hebben behandeld; maar hunne geschriften konden niet 
anders zijn dan partijschriften, van edelen stempel wel is waar, 
maar toch altijd partijschriften. Van de andere landen is 
Duitschland voor een groot deel zelve partij in de Italiaan-
sche zaak, en de overigen kennen dat land to weinig. Alleen 
de Fransche en meer node Engsche geschiedschrijvers zijn
g
bet best in staat, om ons in to lichten aangaande de groote 
dingen, die op bet Scbiereiland geschied zijn.
Daarom deed bet mij genoegen eene geschiedenis van Italie 
van eene Engelsche hand aangekondigd to zien, en scheen mij 
hot denkbeeld niet ongelukkig om die in bet Hollandsch to 
vertalen. Hot Engelsche yolk toch, dat, behalve voor zijne 
eigene zaken, flog altijd tijd vindt om zich met die van andere 
landen to bemoeijen, heeft vooral Italie in de laatste jaren 
met aandacht gadegeslagen. Het ontvangt de ballingen van dat 
land in zijne gastvrije armen, en deze weten door kwaad en 
door.goed, door schreeuwen en door schrijven de belangstel-
ling voor bet lot hens vaderlands wel levendig to bouden 
onder Albions zonen. Hot was dus zeer waarschijnlijk, dat 
een Engelschman met liefde en met kennis van zaken de ge-
schiedenis van dat land zou behandelen.
Aan doze verwachtingen, misschien wel wat al to hoop 
gespannen, heeft bet hier vertaalde work niet beantwoord. 
Hot is, ja, eene geschiedenis van Italie, gedurende de laatste 
60 jaren, maar daarmede is ook alles gezegd; zelfs is bet 
twijfelachtig, of bet niet eerder eene geschiedenis alleen der 
jongste omwentelingen to noemen is, waarbij de vroegere bij 
wijze van inleiding kortelijk wordt opgehaald. Dock dit is 
geen groot bezwaar, daar juist die jongste gebeurtenissen wel 
verreweg de belangrijkste zijn. Het is een handboek, zeer 
geschikt voor ieder, die hetgeen hij in de nieuwsbladen in 
die tijden gelezen heeft, flog eons ordelijk bij elkander wil 
lezen. Maar moor lof durf ik er niet aan toekennen. Groote 
diepte van opvatting heeft bet niet, een leidend denkbeeld is 
er kwalijk in to ontdekken, tenzij bet doel om aan to toonen, 
dat de geheime genootschappen veel kwaad hebben gedaan.
GESCIIIEDENENIS VAN ITALIB.	37
Maar daarbij blijft bet ook: waarin dat kwaad eigenlijk be-
staat; hoe bet mogelijk is, dat zij zulk een grooten geheim-
zinnigen invloed hebben geoefend; hoe er ook veel tot ver-
schooning van hun onzinnig streven gezegd kan worden, - 
daarvan zal men niet veel vinden. Ook is de schrijver meer 
op de hand van de Oostenrijkers en de meestal toch niet zeer 
prijzenswaardige Italiaansche gouvernementen, dan men van 
een Engelschman verwachten zou. Den Engelsehen schrijver 
mag ik echter niet lastig vallen. Hij heeft ook niet meer 
willen leveren dan eene Hzakelijke schets" der laatste gebeur-
tenissen, een leerboek. Men kan hem alleen beschuldigen van 
toch ook iets meer to beloven dan hij geeft, wanneer hij ook 
als doel van zijn schrijven opgeeft, ,om de tusschenkomst van 
buitenlandsche belangstellende vrienden, - waarbij hij bij-
zonder zijne eigene landgenooten op het oog heeft (lees liever 
hedoelt), - in zaken welke bet doorzigt en de geestkracht van 
bet yolk zelf alleen tot eene voldoende ontwikkeling (oplossing?) 
kunnen brengen, meer to ontraden, dan aan to bevelen." - 
Ja, ja, dat zou een zeer goed leidend denkbeeld kunnen zijn, 
geschikt voor den Engelschman die over Italie schrijft. Maar 
daartoe zou hij dan ook dieper moeten doordringen in de be-
teekenis van de laatste gebeurtenissen, juister moeten aan-
geven, wat zij aangaande "bet doorzigt en de geestkracht van 
bet yolk zelf" hebben geleerd, en welke zamenhang er tus-
schen de belangen van Italie en die der groote Europesche 
mogendheden bestaat. Diezelfde neiging om meer to beloven 
dan hij geeft, vinden wij ook in de inhoudsopgave, met bet 
boek zelf vergeleken. Wanneer wij daar de veelomvattende 
opschriften lezen als: "De staatkunde van Vorst METTEENICH", 
"De militaire hulpbronnen va'h Italie", »Barakter van BASEL 
FELIX", en vele andere, dan valt hetgeen wij op de aangegeven 
bladzijden daarvan lezen wel iets tegen. Hadde hij zich be-
paald bij bet beloven van een leerboek en meer niet, dan 
kwam hem de eer toe, die belofte naar behooren vervuld to 
hebben.
Maar wat nu de vertaling betreft, waarom moest dit boek 
nu eigenlijk vertaald worden ? Ware bet kort na de nog to 
weinig bekende gebeurtenissen uitgekomen, dan had het le 
merite de l'a propos; maar het is vooreerst in 1855 pas uitge-
komen en geeft toch niets over den lateren toestand en de
38	R. H. WRIGHTSON, GESCHIEDENIS VAN ITALIe.
allerlaatste gebeurtenissen in Italie, en ten anderen was het 
in Engeland al een geruimen tijd wedr vergeten, toen het naar 
ons werd overgebragt. Zooveel uitstekends heeft het niet, dat 
er geen Hollander to vinden zou zijn, die niet even goed eene 
dergelijke geschiedenis van Italie zou kunnen opstellen. Ik 
durf zelfs verder gaan en beweren, dat wie dit zelf niet zou 
kunnen doen, ook niet als vertaler moest optreden.
Of de vertaler ook wel voile regt heeft om met zijn werk voor 
het publiek op to treden, zoo ik niet zonder eenigen schroom 
durven beamen. Met het potlood in de hand heb ik zijn werk door-
loopen, maar gelukkig voor hem, voor den lezer en voor mij 
is het papiertje, waarop ik vrij wat aanmerkingen opgeteekend 
had, weggeraakt. Dit weet ik mij nog wel to herinneren, dat 
er vele lamme zinnen en veel slecht Hollandsch in voorkomt, 
en dat de vertaler zelfs dat weinigje Italiaansch niet kent, 
dat hem bewaard zou hebben, om het meervoud Circoli nog 
met een achtergevoegde '8 to pluraliseren.
En hiermede meen ik genoeg over deze uitgave van de 
Heeren BROESE en Comp. gezegd to hebben. Duidelijkheids-
halve vat ik mijn oordeel nog zamen in de verklaring, dat 
ik iedereen die hier niet meer zoekt dan een leesboek, dat 
hem in geregelde orde Italie's nieuwste geschiedenis mede-
deelt, - gernst kan aanraden hot book to koopen. De ge-
beurtenissen die het beschrijft, zijn waarlijk belangrijk genoeg.
JUSTINUS VAN NASSAU, meest naar onuitgegeven stukken, door 
Dr, E. B. SWALUE, Predikant to Amsterdam. Met Platen. 
Te Amsterdam, bi P. N. van Kampen. 1858. In gr. 8vo. 
136 bl. f 1- 75.
Het Utrechtsch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen 
heeft in der tijd, op advies van twee zijner leden, zijne adhaesie 
geschonken aan de bewering, dat JUSTINUS VAN NASSAU een 
weinig belangrijk persoon was, en Dr. SWALUE hoopt in boven-
genoemde monographie die bewering to kunnen logenstraffen. 
Met den Ref. van dit werk in de Kon8t- en Letterbode geloof 
ik, dat milks aan Dr. s. niet gelukt is. Had de bekwame 
Schrijver aan de vruchten van zijn onderzoek in deze zaak 
eene minder nitgebreide bestemming gegeven, en ze tot stoffe 
gebruikt b. v. voor eene Nuts-lezing, of des noods voor eene
Dr. E. B. SWALUE, JUSTINUS VAN NASSAU.	89
verhandeling in eene andere meer geleerde maatschappij, nie-
mand zou hem daarover hard zijn gevallen, maar integendeel, 
met genoegen zouden velen eenige bijzonderheden omtrent een 
weinig bekend persoon vernomen hebben. Doch om nu in een 
opzettelijk daartoe uitgegeven geschrift over JUSTINUS to ban-
delen, - ik geloof niet dat de Nassausche bastaard deze moeite 
waardig was. En als men leest wat Dr. SWALUE omtrent zijn 
held heeft kunnen vinden, dan moat men zeggen dat in dit 
geschrift JUSTINUS ons bepaald als belangrijk persoon opge-
drongen wordt, en baart het verwondering dat de Schrijver 
door zijn onderzoek niet tot hetzelfde resultant is gekomen als 
de gemelde rapporteurs in het Mr. Genootschap. Gaan wij 
alechts na, wat wij in deze monographic vinden opgetee-
kend. - In de eerste afdeeling beschrijft Dr. s. JUSTINUS' af-
komst, opvoeding en eerste openlijke bedrijven, als Akademie-
burger, Diplomaat en krijgsman. 1559-1585. Zijne afkomst, 
alsmede zijne opvoeding, hoe voortreffelijk overigens, dragon 
niets bij tot do belangrijkheid van zijn persoon; bijzondere lot-
gevallen zijn hem in zijn jeugd niet overkomen, en dat een 
geleerd man in vollen ernst zijn horosooop trok, is meer eon 
bewijs voor de ligtgeloovigheid dier tijden, dan eene bijdrage 
tot do belangrijkheid van JUSTINUS. Van zijn studie-tijd to 
Leiden is niets merkwaardigs bekend, dan dat hij ondertee-
kenaar was van een verzoek der Leidsche studenten aan den 
Senaat der Hoogeschool om vrijstelling van belasting. In 1581 
ging hij met ANJOU made naar Engeland. Van zijn 23-te jaar 
of diende hij den lande in 't gevolg van ANJOU, en was daar, 
wij gelooven hat gaarne, zeer dapper, doch iets buitengewoons 
rigtte bij daar niet nit. Bij de Fransclce Furie tegenwoordig, 
redde hij zich op eene verwonderlijke wijze en verschanste hij 
zich in een toren. Hij vergezelde zijn vader, Prins WILLEM, 
naar Zeeland, deed met de Zeeuwen onder Joos DE MOOR soma 
gevaarlijke togten op de Sehelde, en ward kort na den dood 
zijns vaders Admiraal van Zeeland; even v66r die benoeming 
had hij deelgenomen aan den aanslag op 's Hertogenbosch in 
1585. Luit.-Admiraal van Zeeland geworden, kweet JusTINUs 
zich van zijne verpligtingen op eene allezins voldoende wijze, 
betoonde zich een moedig man, maar ondervond en deed niet 
veal merkwaardigs. In de zaak tegen de Armada mogen wij 
aan JUSTINUS geene verdiensten ontzeggen; hij had het gevaar
40	1)1'. E. B. S\\'ALOE,
ontdekt en er tegen gewaarschuwd, hij had groot aandeel in
do doeltreffende maatregelen, genomen om het dreigend gevaar
tegen to gaan, en door zijn insluiten van rARnIA met diens
schepen droeg hij grootelijks bij tot verijdeling van de plannen
der Armada. Maar toch - niettegenstaande JUSTINUS in dozen
tijd en doze gebeurtenissen de merkwaardigste periode van zijn
leven doorleefde - beefs hij, mijns inziens, niets uitgevoerd
dat hem boven bet peil der gewone menschen verhief, en zijn
de exclamaties van Dr. SWALUE aangaande de grootheid van
zijn held gezocht en overdreven. In 1.590 nam bij deel aan
het beleg van Breda ; in 1594 geleidde hij LOUISE DE COLLIGNY 
met FREDERIK HENDRIK naar Frankrijk, terwijl hem daarbij
eene weinigbeduidende diplomatieke zending was toevertronwd. 
In 1595 werd hij aan 't hoofd van twee regimenten naar Frank-
rijk gezonden, om Koning HENDRIK bij to staan tegen de Span-
jaarden, en deed als zoodanig aiweder wat zijn pligt van hem 
eischte. In bet vaderland teruggekeerd, wijdde hij zich wederom 
aan de maritime zaken, en huwde met ANNA VAN MARODE, de 
weduwe van een Engelschen kolonel MORGAN. In 1598 werd 
JUSTINUS Met JOAN VAN OLDENBARNEVELD tbt de bekende ten-
ding naar bet Fransche hof afgevaardigd; hun terstond daarop 
gevolgd gezantsehap naar Engeland was zeker eene moeijelijke, 
maar toch, als later bleak, met vruoht volvoerde taak, en bet 
zij verre van mij, dat ik aan Dr. SWALUE'S held zijn deel aan 
den roem dier ambassade zou willen onthouden; doch men ver-
gete niet, dat een OLDENRARNEVELD als medeafgezant to hebben, 
ook nog al wat beteekent, en dat waarschijnlijk van de beide 
leden van dit gezantschap, de een zijne missie zal hebben to 
danken gehad, aan bet gezag dat hem zijne betrekking tot 
bet Huis van Oranje schonk, de ander aan zijne algemeen 
erkende bekwaamheden. Nevens vele andere veldheeren stond 
JUSTINUS zijn broader MAURF S in den slag bij Nieuwpoort ter 
zijde en gaf daar blijken van mood en beleid, en tot aan bet 
jaar 1601 betoonde hij in verscheiden kleine expedities bet 
vaderland zijne diensten als hoofd der Zeeuwsche zeemagt, als 
wanneer hem door de Staten van Zeeland op zijn verzoek een 
hoogst eervol ontslag werd geschonken, waaraan een voor then 
tijd niet verwerpelijk pensioen werd gevoegd. In hetzelfde 
jaar word JUSTINUS Gouverneur van Breda, welke betrekkinga 
hij tot 1625 waarnam, gedurende welken tijd eigenlijk theta
JCSTINUS VAN NASSAU.	41
bijzonders voorviel, dan dot onder dit Gouverneurschap de stad 
in 1624 en 1625 door SPINOLA belegerd en ingenomen word. 
JUSTINUS hield zich daarbij zeer moedig, en gaf de aan hem 
toevertrouwde veste niet dan op zeer eervolle voorwaarde over. 
Daarna ging de man, die reeds 66 jaren oud was, in Leiden 
woven, waar hij in 1631 overleed.
Uit doze korte opgave kan de lezer opmaken Of JUSTINUs 
al dan niet de eer eener monographie waardig is. Zekerlijk, 
iemand die als bij in onrustige tijden en moeijelijke omstan-
digheden zich steeds met ijver van zijne verpligtingen kwijt, 
verdient den eerbied van bet nageslacht. Maar daarom is hij 
flog geen groot man; dat veronderstelt iets exceptioneels, en 
zoo iets vinden wij in JUSTINUS en zijne laden niet. - Dr. 8WALUE 
waagt de veronderstelling, dat, naar sommiger meening, de 
onwettige geboorte van zijn held eene schaduw zou werpen 
op diens leven; - ik geloof niet dat de achtingswaardige ge-
leerde zich daarover ongerust behoeft to maken, wijl hot aan-
tal zulker dwazen in onzen tijd wet zoo gering zijn zal, dat 
hun oordeel niet in aanmerking genomen wordt. Ik stet er 
eene andere veronderstelling tegenover, en vraag of JUSTINUS 
zonder zijne verwantschap met ons vorstelijk stamhuis ooit 
ofte immer tot de hooge betrekkingen zou zijn opgeklommen, 
welke hij bekleed heeft, en daarbij of iemand ooit met bijzon-
deren ophef van de boven vermelde daden zou hebben gewag 
gemaakt, zoo de bedrijver niet JUSTINUS VAN NASSAU geweest 
was? Ik geloof bet niet, en volhard derhalve bij mijne in 
't begin dezer aankondiging uitgesproken toestemming in de 
vermelde conclusie van bet Utrechtsch Genootschap, terwijl ik 
blijf meenen, dat JOSTINUS VAN NASSAU als belangrijk persoon 
ons door Dr. SWALUE wordt opgedrongen.
De twee Gedeporteerden. Naar het Hoogduitach van F$IEDEICIt 
GE$STaCKER. Twee Deelen. Leeuwarden, G. T. N. Suringar. 
1858. In gr. 8vo. 275 en 307 bl., met ge8teendrukte titels en 
vignetten. f 6 - 60.
Wie met den onvermoeiden GEasTacxER New-York en New-
Orleans, Texas en Mexico, Tennessee en de Niagara heeft 
bezocht, zal zich aan de hand van zulk een veelzijdig be-
kwamen en op zoo bevallige wijze verhalenden Bids, ook wet
42	F. GERSTaCKER,
eens door Australia willen laten rondleiden. Ref. ten minste 
aarzelde geen oogenblik, toen de gelegenheid daartoe hem ward 
aangeboden; en nu hij weAr voor zijne schrijftafel zit, is 't 
hem een aangename pligt u to vertellen, dat hij zich perfect 
heeft geamuseerd en u aan to raden, om eens heel spoedig zijn 
voorbeeld to volgen. Wij voor ons hebben nu wear veel go-
leerd en veel gezien, met veel nieuws kennis gemaakt, en zoo 
min ons gevoel als ons verstand bleef onbevredigd. GERSTaCKnE 
heeft, waar hij vertelt of schetst, zoo wel in de feiten, die 
hij zoo regt aanschouwelijk weet voor to stellen, als in zijne 
natuurschilderingen, die meest alien de meesterhand verraden, 
iets, "un je ne sais quoi", maar dat u boeit, dat u mede-
sleept en niet alleen uwe belangstelling of nieuwsgierigheid 
opwekt, maar veeleer dermate uwe verbeelding prikkelt, dat ge 
gelooft tegenwoordig to zijn op zoo menige plek, die de voet 
der meesten wel nimmer drukken zal, of acne gebeurtenis to 
zien plaats grijpen, waarvan wij wel nooit ooggetuigen konden 
of zullen wezen. Dit pleit niet alleen voor zijn buitengemeen 
talent als auteur, 't bewijst veeleer alles voor de waarheid 
zijner verhalen. Wij gevoelen, wit hij schrijft heeft de werke-
lijkheid ten grondslag, kdn onder zulke menschen en in zulk 
een oord, niet alleen z66 gebeuren, maar roast z66 en niet 
anders geschied zijn; wij vergeten dat de kans bestaat, dat 
de novellist ons kinderen zijner verbeelding to aanschouwen 
geeft, omdat niet eene der figuren die hij teekent, met het 
werkelijk leven in strijd is. Van daar misschien do Europesche 
vermaardheid van den auteur, van dear het frissche van zijn 
talent, het gemakkelijke en sierlijke van zijn stijl, hat juiste 
zUner opmerkingen, en wat meer zegt, het telkenmale nieuwe 
der denkbeelden, der feiten en karakters, die hij voor ons 
ontwikkelt.
Wanneer wij de ,,twee gedeporteerden" met een ander zijner 
vroegere producten moesten vergelijken, dan zouden wij 't 
overal zoo gunstig ontvangen en bekende ,,Naar Amerika" 
noemen. De Europeaan op vreemden bodem is ook hier het 
hoofdthema; alleen de auteur heeft hem verplaatst; Australia 
is flu hat land, waar hij den vrijwilligen of gedwongen emi-
grant volgt, en van zijn toestand, van zijn leven en zijn een 
kijkje neemt, dat met de getrouwheid der daguerreotype wordt 
wedrgegeven. Allereerst voert hij ons naar een station - of
DE TWEE GEDEPORTEERDEN.	43
squatters-woning - aan den Murray, eene afgelegen plek, waar 
Mr. POWELL, een Engelschman van goeden huize, zich 
met zijn gezin had nedergezet. Hij leidt ons die woning op 
een oogenblik binnen, dat eene gebeurtenis plaats grijpt, die 
onmiddellijk het Australiscbe leven karakteriseert. 't Is de 
dag, waarop de brieven nit Europa en Amerika, wear kin-
deren en dierbare bloedverwanten zijn achtergebleven of zich 
gevestigd bebben, aankomen. Slechts om de drie of vier 
maanden ontvangen de bewoners van bet station aan de Murray 
hunne brieven. Ze worden hun aangebragt door voerlieden, 
die zich op hunnen tout van de havensteden naar de binnen-
landen bij eene necrzetting legeren, en door den squatter als 
goede vrienden welkom geheeten en gastvrij ontvangen worden. 
Meesterlijk is bet huiselijk tooneel geteekend, ale ieder zich 
met een brief of een courant om de tafel plaatst en men elkaar 
deelgenoot maakt van den indruk, dien men van 't gelezene 
ontving. Reeds nu verraden zich de karakters en krijgt de 
lezer een helder inzigt in de geschiedenis van 't verledene en 
in den tegenwoordigen toestand der bewoners van 't station. 
Na dit tafereel volgt bet bezoek van een oud vriend, een der 
hoofdpersonen van 't verhaal, met name MAC-DONALD, dien men 
eerst in zijne ware boedanigheid van gedeporteerde leert ken-
nen, wanneer de zwarte politie onder aanvoering van den Luite-
nant WALKER hem ten huize van POWELL als een gevaarlijk 
bosch-ranger - een uitgebroken gevangene, die, door bosch 
en wood rondzwervende, van roof en moord een handwerk 
maakt - gevangen neemt. Het oogenblik van MAC-DONALDS 
gevang nneming, vooral omdat men zijne verhouding tot den 
Luitenant WALKER kent, is zoo uitmuntend geteekend, dat wij 
dit hoofdstak een der best geslaagde nit het aan fraaije blad-
zijden zoo rijke boek achten. De lezer gevoelt dat MAC-DONALD 
niet alleen onschuldig gedeporteerd is, maar ook ten onregte 
van roof en moord wordt verdacht gehouden. ZUn leven na 
die gevangenneming, zijne vlugt, zijn verblijf in Saaldorp - 
eene Duitsche volkplanting in Zuid-Australia - zijne ontmoe-
ting met EDUARD HOHBURG, den tweeden gedeporteerde en den-
genen, om wiens misdrijf de onsehuldige MAC-DONALD vervolgd 
wordt, eindelijk de ontdekking van den waren schuldige en 
de vrijapraak van den man, op wien jaren achtereen als eon 
wild dier jagt werd gemaakt; dit alles maakt den rijken en
44	F, GERSTaCKER, DE TWEE GEDEPORTEERDEI.
veelzijdigen inhoud nit van een roman, lien wij niet boven 
,Naar Amerika" en ,Tahiti', maar wel naast die beide meester-
atukken van GERST2CKER stellen durven.
't Boek munt vooral nit door levendige schildering; ware 
't een tooneelstuk, men zou er van kunnen zeggen: ,dat bet 
vlug afgespeeld wordt", waartoe de vele of verschillende karak-
ters, zoowel als de nieuwheid van bet onderwerp gereede aan-
leiding gaven.
Dan eens verwijlen wij aan 't station aan den Murray bij 
de brave, hartelijke POWELL'S; dan toeven wij bij de zwarten 
in 't woud, aangevoerd door den schurkachtigen NGUTULLOEAN 
en vervolgd door eene politie van hun eigen kleur en blood, 
aan wier hoofd de Luitenant WALKER, - een der best ge-
slaagde karakters nit bet boek - geplaatst is. Hebben wij 
de dusgenaamde Dingo-jagt bijgewoond, dan zitten wij to 
midden van een aantal schurken, waaraan Australia vooral 
zoo rijk is, in eene herberg aan de Bonin-Zee neder, waar 't 
met moord en roof gewonnen geld in brooddronkenheid wordt 
verkwist. Of wij volgen MAC-DONALD naar de Duitsche volk-
planting in Saaldorp - zoo eigenaardig geteekend, vooral in 
't wijd uiteenloopende verachil, dat zij met de Engelache neer-
zetting aan den Murray oplevert. Daar waken wij kennis 
met den braven GOTTHELFF LISCHKE, een ouden, trouwen Duit-
scher, nog altijd Duitscher van top tot teen, al bragt hij 't 
grootste deel zijns levens in het vreemde werelddeel door. 
Zijne niet gemakkelijke, helaas I naar 't leven geteekende huis-
vrouw, zijne bevallige dochter suzANNA en de fortuinzoeker 
vow PICK, slaan wij niet minder gaarne in hun leven en bedrijf 
Bade, dan den theorist-advokaat-letterkundige SPIEGEL, die in 
Australia no-, minder op zijne plaats is, dan hij 't in bet 
hedendaagscbe Europa zou geweest zijn. Vooral de soirees ten 
zijnen huize getuigen van eene originaliteit, die bovenal voor 
de objectiviteit van den geest des Auteurs bewijzen; eene gave, 
die men hem haast benijden zou.
Maar Ref. wag, door to vddl to vertellen, ons lezend publiek 
niet berooven van bet genot, dat ieder stellig smaken zal, wan-
neer hij met dezen roman kennis maakt. De "twee Gedepor-
teerden" is bovendien een book, dat door eene goede vertaling 
en nette uitvoering zich aanbeveelt. Eene reden to meer, om er 
de algemeene aandacht gaarne en met aandrang op to vestigen.
O. Nov. 1858.	L-E.
W. 0. VON HORN, DE WATERGEUZEN, ENZ.	45
De Watergeuzen, en andere Verhalen, door w. 0. VON HORN. 
Uit het Hoogduitech door J. J. A. GOEVERNEUR. Te Sneek, 
bij van Druten en Bleeker. 1857. In 8vo. IV en 288 bl. f 2 - 90.
Dien naam GOEVERNEUR ale vertaler, zie ik gaarne op een 
titel, gij ook niet, lezer? Zekerlijk wel; want die naam waar-
borgt eene uitmuntende overzetting, en meestal eene goedet 
keuze. Doze verhalen, zooals zij bier bet Nederlandsch publiek 
worden aangeboden, kunnen ook weder ale model voor ver-
talingen dienen; als men ze leest, zon men waarlijk meenen 
iets oorspronkelijks to lezen. Den Vertaler is dit compliment 
reeds meermalen gemaakt, en hij late bet zich ook nu nog 
eens van mij welgevallen. Maar de keuze ... och, dear heb 
ik ook niet veel tegen; de vijf verhalen welke wij bier ont-
vangen, behooren tot do Hate lectuur, en er is veel goeds in. 
Bijzonder moot bet onze belangstelling wekken, dat twee dier 
verhalen historisch-romantische zijn en episodes nit onze ge-
schiedenis tot grondslag hebben. Eerst rilde en beef a ik toen 
ik dit bespeurde; ach, daeht ik, wat zal onze arme historie 
wedr geradbraakt zijn door then Duitschen beer? waarom ver-
talen ze zulke dingen ook? voor dat verknoeijen onzer geschie-
denis zijn inlandsche liefhebbers genoeg. Zoo bromde ik eerst, 
maar spoedig bedaarde ik, omdat ik weder aan den naam van 
GOEVERNEUR daeht; daarop vertrouwde ik, en zette mijne lezing 
gerustgesteld voort.
Die twee verhalen zijn getiteld: Hugo van Geest en De 
Watergeuzen. 't Is niet to ontkennen, dat aan beiden Been 
gang ontbreekt, en dat de intrigue, ofschoon misschien wel wat 
to ingewikkeld en to toevallig, in beiden niet onaardig genoemd 
mag worden, zoodat zij, in den lossen vorm waarin zij ge-
steld zijn, zich met genoegen laten lezen. Wat bet historische 
betreft, grove zonden heb ik er niet in gevonden ; beide ver-
halen zija nagenoeg nit hetzelfde tijdperk onzer gesehiedenis; 
de handeling in bet tweede valt iets later dan die van bet 
eerste, en beiden bewegen zich tusschen de jaren 1559 en 
1572. De schrijver toont zeer goed met den stand der zaken 
in die tijden bekend to zijn, en bet costuum is over hot al-
gemeen goed in acht genomen. Een paar aanmerkingen heb 
ik toch op bet historische gedeelte der verhalen to maken.
46	W. o. VON HORN,
Vooreerst geloof ik, dat de schrijver zich eene verkeerde voor-
etelling gevormd heel' van onze oude Rederijkers, wanneer 
hij ze afschildert als rondreizende troepen ; dat waren zij niet, 
maar eene wel in verschillende steden en dorpen gevestigde cor-
poratie, die met elkander door het doel, dat voor alien ddn 
was, in verband stonden. Die verschillende kamers kwamen 
wel to zamen, en het gebeurde ook wel dat de Rhetorijkers 
eener pleats in vreemde steden gastvoorstellingen gaven. Overi-
gens is de rol, welke de schrijver hun laat spelen, vooral wat 
hunne handelingen tegen GRANVELLE betreft, historisch juist.
De karaktersehildering van dezen laatsten in het eerste ver-
heal berust grootendeels op de valsche hypothese, dat de kar-
dinaal van zeer geringe afkomst was, een gevoelen zeer gron-
dig wederlegd in de aanteekening op bl. 17 van 't eerste deel 
van J. W. TE WATER'S voortreffelijke Hi8torie van het verbond 
der Nederlandsche Edelen. 't Mag echter den vreemden schrij-
ver niet to kwalijk worden genomen, daar hij in dezen mis-
slag de meeste historie-schrijvers tot voorgangers heeft, en 
zelfe STRADA, de lofredenaar van den door do Nederlanders 
zoo gehaten staatsman, verhaalt, dat diens grootvader een 
hoefsmid was. Nog aI aardig is het, dat die verouderde ver-
telling waarschijnlijk berust op een verkeerd begrijpen van 't 
woord marechal, dat STRADA ale hoefsmid vertaalde, en waar-
van THIIANUS een eiotemaker maakte.
De landvoogdes, MARGARETHA van Parma, is, geloof ik, in 
deze verhalen in een veel to gunstig licht geplaatst. Haar 
karakter en gedrag blijft altijd een moeijelijk probleem, en zeer 
verschillend is bet oordeel dan ook over hare persoon, maar 
zooals zij one hier wordt voorgesteld, is het waarlijk al to 
mooi. Men leze slechts de zeer uiteenloopende gevoelens om-
trent hare houding tegenover den. Kardinaal DE GRANVELLE; 
sommigen meenen, dat zij op zijne terugroeping aandrong, 
omdat het haar sedert lang verveeld had, hem zooveel aan-
deel.in het bewind to moeten geven, anderen, dat zij bevreesd 
was in het misnoegen to zulien deelen, dat hij zich op den 
hale gehaald had, zoo zij hem langer de hand boven 't hoofd 
hield (sTRADA), en wederom anderen, dat zij waarlijk begaan 
was met het gevaar, dat GRANVELLE dreigde. In VON HORN'S 
verhalen wordt haar gedrag aan zeer edele drijfvebren toe-
geschreven, iets waartoe de geschiedenis, naar ik meen, Been
DE WATEBGECZEN, ENZ.	47
regt geeft. Met wAGENAAB geloof ik, dat MAHGABETHA den 
roem van schranderheid to danken had aan de bekwame staats-
lieden, die haar omringden, en dat zij bij de Nederlanders in 
goede gedachtenis is gebleven, omdat hare opvolgers zoo hard 
waren.
De figuur van den schilder BRECGHEL vind ik to sterk ge-
romantiseerd, en in de Watergeuzen is ENTHES DE MENTHEDA 
op onhistorische wijze veel to zachtzinnig afgeschilderd.
Twee der drie overige verhalen : De Smokkelaars en De 
Neef in het Consistorie, zijn ook wel aardig verteld, maar het 
eene heeft eene to droevige kleur, en het andere is voor den 
Hollandschen lezer wel wat overladen met Duitsche sentimen-
taliteit. - Het puikje van de verzamellng is, naar mijn smaak, 
het laatste verhaal : Ult het leven van een Vogelsberger in Oorlog 
en Vrede; dat is een juweeltje van 't zuiverste water; daar-
voor verdient de auteur den meesten lof, en daarin is ook de 
vertaler 't meest in zijne kracht geweest.
De geheele bundel zij ons lezend publiek aanbevolen en 
vinde eon gunstig onthaal, en wie het werk bij een boek-
verkooper voor de glazen ziet staan, late zich niet afschrikken 
door het leelijke vignet op den titel.
Holland. Almanak voor 1859. Onder Redactie van Mr. j. VAN 
LENNEP. Amsterdam, Gebrs. Kraay. In post 8vo. VIII, 8 
256 bl., met in staal gegrav. titelvignet en 4 staalplaten, geb. 
in linnen met verg. stempels en verg. op snede. f 3 - 90.
Ook dit jaar openen hier de nMijmeringen in en over Am-
sterdam!', door den Redacteur, de hier geleverde proza-stukken.
nBehouden t'huis", door C. T. PAN ASSENDELFT DE CONINGH, i$ 
een lief zeestukje; terwijl nQui perd gagne", door A. j. DE 
BULL, niet kwaad is, maar niet genoeg a€a werkt. Veel vol-
lediger en vol uitmuntende karakterschilderingen is n Eene 
Reunie", door H. J. sCHIMMEL. Pat daar aan handeling moge 
ontbreken in het zamentreffen van die academie-vrienden, het 
wordt ons ruimschoots vergoed door het fiks geteekende van 
ieder portret. N. DONKE$ besluit de rij der proza-schrijvers 
met: "Beter een goede buur dan een verre vriend", regt lan-
delijk, maar vrij onbeduidend.
48	JAARBOEKJES
En nu de poezij, welke in iederen pracht-almanak zulk 
eene gewigtige plaats bekleedt! Van de meest gevierde dichters 
onzes tijds vinden wij hier bijdragen. Dr. N. H. TATUM ZUBLI 
bezong » de Bisonjagt" en P. A. DE G. in de » Wetenschappe-
lijke Ontwikkeling" eene oude waarheid. De »Waereidwijs-
heid", door DIDYMUS, is kort en krachtig, maar niet aesthetisch. 
,,Ondank", door ADAM (bij een plaatje, naar TE GEMPT), is 
wel ietwat gedecolleteerd, en de »Dichtluim", door Dr. N. 
BEETS, is waarlijk niet dichterlijk. »ANxu's taal", door P. 
A. DE GENESTET, is naif. - Eene belangrijke plaats be-
kleeden do oud-Hollandsche dichtvormen, ons voor oogen ge-
steld door J. TER GOUW. Op zijn gewonen vreemden trant 
berijmd vinden wij in ,,De Visch" en i,Het Kalf" twee nage-
laten gedichten van ,den Schoolmeester", wiens ,,Haan" echter 
nog altijd koning blijft kraaijen. De overige bijdragen zijn
van w. J. BOFDIJK, S. J. VAN DEN BERGH, DIDYMUS (die pro-
fetisch en poetisch de Negentiende Eeuw in bet vizier nam),
GOZEWIJN, P. A. VAN DEN BERGH, ADA NORO en P. A. DE GENE-
STET; terwijl de ,,Korte Kronijk" bet slotstuk is van den dich-
terlijken bloemruiker. Dat verscheiden plaatjes en een net 
bandje zich aan dit alles paren, om den )Holland" tot een 
pracht-almanak to waken, behoeft geen betoog.
Aurora. Taarboekje voor 1859. Onder Redactie van s. J. VAN 
DEN BERGH. Haarlem, A. C. Kruseman. 1859. In post 8vo. 
VIII en 287 bl., met 5 staalplaten, portret en titelvignet, geb. 
in linnen met verguld op plat en snede f 4-90, in marocco f 6-25.
Hot betrekkelijk eenvoudige bandje van dozen pracht-almanak 
omsluit dus de rijkst gevulde halmen van den oogst 1858 op 
letterkundigen bodem? -- Is dit zoo, dan waarlijk is deze 
geen overvloedige, al molten wij Dog niet van misgewas spreken. 
Van de vier proza-stukken, welke one hier geleverd worden, 
is ))Op een Congres", door GERARD KELLER, bet eerste. De 
eenige aanmerking, die hij ons vergunne, zij op den titel. 
Immers bet geheele verhaal zelf gaat grootendeels buiten bet 
congres om, en bet eenige dat dit belangrijk maakt, is de 
gelegenheid welke bet den schrijver verschaft, om zich to midden 
der handeling to verplaatsen. "Driemaal gezien. Herinneringen 
van FIDELIUs", door J. J. CREMER, beviel ons wel, en toch,
VOOR 1859.	49
wij herkenden in dat fragmentariache stuk den schrijver van 
het ,,Paauwenveorken" niet I - De sehets van C. E. vAN xOETS-
VELD, getiteld: nEen vak zonder naam," dwingt ons daar-
aan de `twee eeretitels: eenvoudig en natuurlijk, toe to kennen. 
Toch reiken wij onder de proza-schrijvers den palm aan Jon. 
C. ZIMMERMAN, voor zijne mededeeling over »COLUMBUS" (bij 
eene plaat). Nieuw en frisch van voorstelling, holder en een-
voudig van stijl, levert hij ons COLUMBUS, zooals wij then zoo 
gaarne zien, en zoo zelden ontmoeten.
Als naar gewoonte wedijverden ook in dezen jaargang de 
dichters, om de overgebleven ruimte aan to vullen. Een zeer 
uitvoerig dichtstuk van P. A. DE GENESTET, bij eene plaat, en 
getiteld: "Het haantje van den toren", opent de rij. Ook c. G. 
WITHUYS, wiens portret dit jaar in de Aurora prijkt, leverde 
een uitgebreid dichtstuk : » De Waan en de Hoop." Gebrek 
aan ruimte verbiedt ons van beiden de poetische waarde na 
to gaan. Met ingenomenheid begroetten wij een nagelaten 
lettervrucht van onzen gevierden TOLLENS; zijn ,Geloofshaat" 
getuigt op nieuw van zijn vromen zin en verdraagzame ge-
zindheid. Wanneer wij nu nog melding maken van den Redac-
teur, die niet malsch hen veroordeelt, die het keizerlijke 
legaat hebben aangevraagd, in zijn warm gedicht: ))de St. Helena 
Medaille", en u vertellen, dat de Heer W. J. BOFDIJS: een drage-
lijk bijschrift leverde bij het goed geslaagde portret van den 
Prins van Oranje, dan moeten wij eindigen en verder slechts 
de namen mededeelen van hen, wier bijdragen een plaatsje
innemen : W. J. VAN ZEGGELEN, J. VAN LENNEP -- of liever,
waarde lezerI koop het boekje, zoo niet voor u zelven, dan 
toch voor uwe goede vrouw of lieve dochter, en zie die namen 
en lees hunne stukjes.
KORTE MEDEDEELINGEN.
Bij P. M. VAN CLEEF, Jz., to Hilversum, is een boekje ver-
scbenen, getiteld: Jon&NNES CALVIJN'S Gulden boekske, over 
den Christelijken wandel. Het is vertaald, niet nit het oor-
spronkelijk, maar uit het Hoogduitsch. De wereldberoemde 
naam van den schrijver zal menigeen dit geschrift met belang-
stelling doen ter hand nemen. Veel schoons en goods wordt 
er ook door den grooten Hervormer in gezegd, over de nood-
BOEICnESCFI, 1859. N.. 1.	4
50	KORTE MEDEDEELINGEN.
zakelijkheid van een regt Christelijken wandel, de zelfverlooche-
ning, bet geduld in tegenspoed en lijden, bet verlangen naar een 
volgend leven, bet gebruiken der aardsche goederen. Vooral 
voor hem die CALVIJN in zijn oordeel over bet praktische Chris-
tendom wil leeren kennen, is dit gulden boekske een welkom 
geschenk. Overigens riekt de stijl en de inkleeding to veel 
naar den tijd en de taal, waarin bet oorspronkelijke is ge-
schreven, dan dat wij niet zouden erkennen menig geschrift 
to bezitten, in onze moedertaal geschreven, hetwelk boven bet 
kleinood van CALVIJN de voorkeur verdient.

In een kenrig bandje, verguld op sne€1, met vergulden stempel 
op omslag en rug, met een lief, ofschoon wat fantastisch plaatje 
tegenover den titel, wordt u een tweede, herziene druk van 
HEINECKEN'S werkje over de Onsterfekkheid en het wederzien 
in beter leven aangeboden. De eerste druk, de vertaling nit 
bet Hoogduitsch, was vrij bewerkt door Dr. JosSET; de nieuwe 
uitgave is, na bet overlijden van dezen, door o. D. to Amster-
dam bezorgd. Heeft de behandelinvan een onderwerp als
g
bier op den titel staat, veel aantrekkelijks, groote bezwaren 
zijn ook daaraan verbonden, vooral wanneer men poogt, zooals in 
bet eerste gedeelte door den schrijver geschiedt, op redelijke 
gronden de waarheid der onsterfelijkheid en van bet weder-
zien to bewijzen. Het zijn hooge eischen, die de schrijver zich 
heeft gesteld; des to aangenamer is bet ons, de verzekering 
to kunnen geven, dat hieraan op eene uitnemende wijze is 
voldaan. Zoover de rede daartoe bij magte is, vinden wij 
bier een eenvoudig, onopgesmukt en toch degelijk betoog van 
de noodzakelijkheid eener voortduring na den dood en van 
zulk eene voortduring, die ons teruggeeft, wie wij bier hebben 
verloren. Die redelijke overtuiging wordt verder gestaafd door 
de verwachtingen, die daaromtrent in bet Evangelie worden 
uitgesproken; terwijl door onderscheiden toepasselijke gedichten 
de lectuur op eene aangename wijze wordt afgewisseld. Al 
moge ook niet alles wat wij lazen, evenzeer onze instemming 
hebben verworven, zooals wij, om een voorbeeld to noemen, 
van den schrijver verschillen in hetgeen bij onder openbaring 
verstaat, do laatste bladzijde van bet geheele boekje, waar 
ons, even ale op bl. 65, de zielsverhuizing gepredikt wordt, 
voor niets minder dan onzin verklaren, en zijne denkbeelden 
omtrent bet wederzien en berkennen wel wat al to zinnelijk 
achten ; - toch is er zooveel in dit boekje dat ons aantrekt, toch 
straalt een zoo heldere geest ons daaruit tegen, naast een zoo 
Christelijken zin, dat wij bet om vorm en inhoud durven aan-
bevelen aan alien, die hunne denkbeelden omtrent onsterfelijk-
heid en wederzien wenschen to zuiveren en to bevestigen. Hebt 
ge een treurenden vriend, wien de dood een zijner geliefden ont-
nam, schenk hem dit boekje tot troost in zijne smart, en verzuim 
niet, vooraf bet zelf to lezen op uwe reis naar bet graf, naar 
de eeuwigheid.

Ofschoon ten alien tijde van formulier-gebeden golden blijft,
KORTE MEDEDEELINGEN.	51
wat eon oud vraagboekje er van zegt: nzij kunnen tot behulp 
dienen, maar bet is beter, zulk eene hulp niet to behoeven"-
is bet toch eene waarheid, dat bet niet aan ieder, die bij de 
huiselijke godsdienst voorgaat of in bijzondere omstandigheden 
verkeert, is gegeven, zijne gedachten, gevoelens, wenschen, 
voornemens op die betamelijke wijze, welke ook de helderheid 
van eigen bewustheid bevordert, nit to drukken in den vorm 
van een gebed. Daarom is een gebedenboek voor eenvoudigen 
een zeer belangrijk geschenk, en ofschoon aan onnadenkenden 
bet opstellen van gebeden eene gemakkelijke taak moge schij-
nen, - bet eischt veel Christelijk leven des gemoeds, veel wijs-
heid en menschenkennis, om aan anderen in verschillende levens-
omstandigheden een gebed op de lippen to leggen, ook al be-
paalt men zich, zoo als van zelf spreekt, bij bet algemeene. 
Uitnemend is daarin, naar ons inzien, de Eerw. H. TEN BRINK, HZ. 
geslaagd in : De binnenkamer des Christens. Een Gebedenboek 
voor eenvoudige Christenen; to Meppel, by H. TEN BRINK, waar-
van de prija is 45 cta., terwijl 10 exx. ter verspreiding voor 
f 4 worden afgeleverd. Het is ten deele eene omwerking van 
een Duitsch gebedenboek, waarin ook onderscheiden gebeden 
van LAVATER zijn opgenomen. Over 't geheel is de toon des 
gebeds er zeer goed in getroffen ; hier en daar slechts niet ; 
b. v. in bet Avondgebed, bladz. 24, 25, waar bet bidden 
geheel en al overgaat in vragen van zelfbeproeving. De waar 
dige leeraar van Peperga en Blesdijke heeft met het bearbeiden 
van dit gebedenboek een min schitterend, maar daarom niet 
minder nuttig werk verrigt.
De zaak van den Sergeant A. aoFMAN heeft veel gerucht 
gemaakt, en is nog al verschillend beoordeeld; sommigen con-
demneerden den Schuttersraad to Amsterdam, terwijl anderen 
de Gedeputeerde Staten van N.-Holland veroordeelden, wegens 
bet casseren der vonnissen van gemelden Schuttersraad. Som-
migen zelfs hebben bet aan laatstgenoemd collegie kwalijk ge-
nomen, dat bet den Sergeant H. ten tweeden of derden male 
zou vervolgd hebben. Zulk beweren berust op eene blijkbare 
onbekendheid met den gang van militaire zaken; bet Regts-
Collegie vervolgt niet, maar wel bet Openbaar Ministerie, dat 
aan bet collegie de zaken ter beslissing voorlegt. Bij krijgs-
raden, en ook bij den Schuttersraad wordt dat Openbaar Mi-
nisterie waargenomen door een regtsgeleerde met den titel van 
Auditeur-Militair. Deze betrekking wordt bij den Amster-
damschen Schutters-raad waargenomen door Mr. W. VAN DER 
VLIET, die de roijaliteit heeft gehad om door een openlijk ge-
schrift (to Amsterdam, by P. N. VAN KAMPEN) hen die den 
Schuttersraad beschuldigden , tot addere inzigten to willen 
brengen. Hij beweert, en teregt, dat zoo er door gemelden 
Sergeant to vervolgen, verkeerd is gehandeld, hij alleen en 
niet de Raad daarvoor verantwoordelijk is. Opdat ieder on-
partijdig de zaken kunne beoordeelen, heeft Mr. v. D. VLIET
4*
52	KORTE MEDEDEELI\GEN.
De feiten en qfficieele stukken over de geruchtmakende zaak in 
't licht gegeven.
Wij bevelen de lezing dezer Feiten zeer aan, en zijn over-
Wad, dat, hoe men ook na de lezing over de zaak mope 
denken, ergernis over het gebrekkige van de Wet op de Schut-
tergen de totaal-impressie der lectuur zijn zal.

Waarschijnlijk dezelfde hand, die vroeger ROWBOTHAM's Land-
schapschilderen in waterverwen vertaalde, en De kunst om naar 
de natuur to schetsen bewerkte, biedt thans eene vertaling aan 
van PENLEY s Handleiding tot sehilderen met waterverwen, Am-
sterdam, J. H. SCHELTEMA. - Hot sluit zich aan de beide 
vorige werkjes aan en behandelt het onderwerp in denzelfden 
korten, eenvoudigen trant. Geen book kan egen oefening 
overbodig maken; maar de practische wenken en voorschriften 
over de to kiezen kleuren, papier, enz., over de bebandeling 
der versehillende onderwerpen, en zoovele andere teregtwij-
zingen meer, zullen den liefhebber ongetwijfeld welkom zijn.

Zeer veel oude en bij ieder bekende, flog meer laffe en niets 
beteekenende, sommige zeer onduidelijk voorgestelde goochel-
toeren kan men vinden in CARLO Bosco's Toover-Kabinet, enz., 
naar den tienden verbeterden Hoogduitschen druk van Prof. 
KERNDORFFER, uitgekomen to Deventer, by A. TJADFx. De ware 
liefhebbers van de edele goochelkunst zullen zich ongetwijfeld 
ergeren over bet ergerend misbruik, dat in dozen titel van des 
grooten Bosco's naam is gemaakt. Men zou waarlijk meenen 
door dit boekje in staat gesteld to zullen worden om alles 
den grooten goochelaar na to doen; maar, ja wet, - nichte 
davon; men leert er geen ducaten nit eijeren en straatsteenen 
halen door; evenmin kanaries plukken en braden zonder dat dit 
aan hunne gezondheid lets deert, enz. Men leert wet nit dit 
boekje b. v. dat, wanneer men van een kaartspel de prent-
kaarten zoo met een speld doorprikt, dat men het op de keer-
zijde met de vingers voelen kan, bet dan zeer gemakkelijk is 
om geblinddoekt de prentkaarten, al wordt 't spel ook nog 
zoo geschud, er nit to halen. Aardig is het, dat ook een 
recept gegeven wordt: Hoe men geen boter 'kan maken. Ref. 
dacht in zijne onnoozelheid, dat hiertoe geen recept noodig 
was, omdat er meer menschen zijn die geen boter kunnen 
maken, dan lieden die wet die knnst verstaan.
Dat dit boekje een tienden druk beleefd heeft, pleit niet voor 
den smaak der Duitschers; dat het in 't Hollandech vertaald 
is, pleit niet voor Vertaler en Uitgever; - maar dat de schrijver 
Professor is, bewijst, dat men in Duitschland gemakkelijker 
then titel krijgt dan bier, ten minste, zoo hij niets beters kan 
doen, dan boekjes als dit to schrijven. Men zegt dat onze profes-
soren ook wet eens zoo met hunne geleerdheid omspringen, dat het 
veel van tooveren heeft; ook moot het aanhooren van de lessen 
van sommigen hunner wet eens zijn om to leeren tooveren; maar 
als zij boekjes schrijven, is 't doorgaans lets van een geheel ander 
gehalte dan dit product van Prof. KERNDUEFFER's wijsheid.
BOEKBESCHOUWING.
De nood der Kerk. Brief van den Redacteur van het Tijd-
schrift »Ernst On Vrede" aan het gezelschap van dien naam. 
Utrecht, Kemink en Zoon. 1859. In gr. 8vo. 65 bl. f :-75.
Nieuwe Jaarboeken voor wetenschappelijke Theologie, onder Re-
dactie van Dr. D. HARTING, Pred. to Enkhuizen. Eerste Deel. 
1858. Utrecht, Kemink en Zoon. 1858. In gr. 8vo. XIV 
en 414 U. f 4 -:

Met eene geslacht gaat en het andere komt. Dat heeft het 
jaar 1858 in de groote menschenwereld geleerd, dat ook in 
de betrekkelijk even groote tijdschriften-wereld van Neder-
land. De brief toch van den Heer D. CHANTEPIE DE LA SADS-
SAYE, aan welken hij den titel beeft gegeven: de nood der kerk, 
betreft de ontbinding der vereeniging Ern8t On Vrede, waar-
mede de staking van het tijdschrift, dat dien naam draagt, 
als van zelf zamengaat. En bUna to gelijker tijd herrijzen 
de gestorven »Jaarboeken voor wetenschappelijke theologie" nit 
den dood, om onder de leiding van den bekwamen Dr. D. 
HATING, op nieuw licht to verspreiden in de tbeologische 
wereld. Het is noodig, dat wij van beide opmerkelijke ver-
schijnselen nota nemen en er een oogenblik bij stil staan.
Het tooneel, waarop dit sterven en herleven geschiedt, is 
de boekdrukkerij der Heeren KEMINK EN zoos, wier grooten 
ijver in het bevorderen der godgeleerde literatuur, voor zoo-
verre hunne task ale uitgevers aangaat, niemand mag mis-
kennen, hoewel de wensch kan noch mag achterwege blijven, 
dat zoo groote ijver met meer naauwgezetheid mogt gepaard 
gaan. Immers eene pers, die zulk schoon werk kan leveren 
ale den ,,Brief", moest niet gebruikt worden om eene vrij 
oude, gesleten letter of to drukken voor eene nieuwe onder-
neming ale de »Jaarboeken", aan welke daarenboven eene cor-
rectie is ten koste gelegd zoo slordig als die de oude »Jaarboeken" 
bij voortduring ontsierde; eene correctie, die den zin soma 
onverstaanbaar maakt, b. v. bl. 295, reg. 3 v. b.: Maar druk
soEKBESCH. 1859. N°. II.	5
54	DE NOOD DER KERK.
zich weder by die naauwkeurige bepaling op eene andere en wel 
zulk eene wijze uit, enz.
De Heer C. DE LA s. heeft zijn Brief de nood der kerk ge-
noemd, omdat doze bet punt van uitgang van gezelsehap en 
tijdschrift beiden was, en dus de beschouwing dier gewigtige 
zaak zeer geschikt is om de staking van bet tijdschrift to 
motiveren. De nood waarin de kerk verkeerde, word en 
wordt volgens do mannen van Ernst en Vrede verkeerd be-
grepen. Hij bestaat niet hierin, dat de kerk is afgeweken 
van hare belijdenis, want alle stijf vasthouden aan oude vormen 
en alle pogingen om den stroom der wetenschap to stremmen, 
zijn to veroordeelen, terwijl bet or ver of is, dat de S. bet 
overdreven methodistische in vele orthodoxen ooit zou kunnen 
goedkeuren; maar iets trok hem geweldig in hen aan, iets, 
dat hij miste in onze theologie en in hunne tegenstanders: 
't was niet bet confessionele, 't was niet bet politieke, maar 
bet diep religieuse. De oorzaak van dat gemis bij de liberals 
rigtingen is een min of meer ontkennen van de bovennatuur-
lijke zijde der openbaring, waardoor zij niet in staat zijn om aan 
de behoeften van eon zondaars hart to voldoen. Uit diep ge-
voel hiervoor hebben de mannen van Ernst en Vrede zich 
vereenigd en hun Tijdschrift zes jaren Lang als orgaan ge-
bruikt. Waarom de Heer c. D. L. s., aan wien alleen op 't 
laatst de redactie was toevertrouwd, besloten heeft dit work 
to staken? ,,Het is" - zoo spreekt hij - ,omdat ik vrees 
door verdere werkzaamheid aan de zaak, wier triomf ik ver-
wacht, meer nadeel to doen dan die to bevorderen, dat ik 
meen op dozen weg althans niet to moeten voortgaan. Mijn 
terugtreden is een daad van geloof, zoo als mijn optreden bet 
geweest is." Ter verklaring dezer paradoxe bewering dient, 
dat c. D. L. s. van lieverlede alleen staat, en zich niet meer 
den woordvoerder van bet gezelsehap meent to kunnen heeten. 
En dat wel dewijl zijne rigting, tegenover bet meer conser-
vatieve van de meesten nit den broederkring, progressief is. 
Hij bejammert bet, dat geloof en wetenschap tegenover elk-
ander staan, maar is overigens niet bevreesd voor bet reini-
gings-proces der wetenschap. Dit toont hij uitvoerig aan door 
de gelijke regten van geloof en weten in bet leerstuk der 
tbeopneustie, der drieeenheid en der satisfactie to handhaven. 
Doch daar hij zijn isolement gevoelt, kan bij moeijelijk bet
DE NOOD DER EERK.	55
orgaan van de anderen blijven. Ook acht hij het beter per-
soonlijk terug to treden, omdat het eener rigting en een be-
ginsel en alzoo ook dit ethische beginsel, 'twelk hij voorstaat, 
schade doet aan eenigen naam gebonden to zijn. Intussehen 
verwacht hij de zegepraal van dit beginsel zonder eenigen 
twijfel, en wel van den invloed der buitenlandsche theologie 
en van de ontwikkeling onzer liberale rigtingen zelven. Vooral 
is de aanwijzing, waarop zijne hoop in dit laatste punt be-
rust, overtuigend, op welke flog de verklaring volgt, dat een 
gemeenschappelijk direct mecwerken aan die zegepraal wet 
bij voortduring zou zijn goed to keuren, maar dat dit blijkens 
de ondervinding onmogelijk is, en wel omdat de beginselen 
der rigting zedelijke drijfveeren zijn, evenzeer werkende b 
die zich niet aansluiten. Met eene waardige en echt stich-
telijke ontboezeming wordt doze brief bekroond.
Zoo goed en geleidelijk mogelijk hebben wij getracht van 
dit stuk een overzigt to geven, wat niet altijd even gemak-
kelijk was wegens de vaak duistere voorstelling en den dik-
werf ingewikkelden achrijftrant van den Heer C. D. L. s. Dat 
overzigt zal, naar wij hopen, onzen lezers eenig begrip heb-
ben gegeven van den merkwaardigen inhoud. Ons deed het 
zeer weldadig aan, in den bloedigen strijd onzer dagen eons 
zulk een toon to hooren. Least de tegenwoordige theologische 
schriften, - hoe menig, bij welks lezing 't u is of gij een 
aantal zonen van een waardigen vader, alien Med. Doctores, 
bet lijk van den man ziet openen en anatomiseren, terwijl zij 
zelfs bij de onderzoeking van hoofd en hersenen en hartstaan 
to schreeuwen en to schelden, vaak to lagehen om elkanders 
dwaasheden. Die rigting in theologie en godsdienst heeft 
Ernst en Yrede willen bestrijden, maar hare antipoden - 
gelukkig dat de tijd dit leert - behooren niet enkel tot do 
min of meer regtzinnigen. Aan het gezelschap echter komt 
de eer too de beteekenis en kracht van een protest tegen dat 
koude theologiseren en onverstandige gelooven beiden to hebben 
aangewezen. En de brief van den Redacteur is eene waar-
dige bekrooning van then arbeid. Wij voor ons deelen vol-
strekt niet in de dogmatische overtnigingen van den Heer c. 
D. L. S.; maar het is ons eene dierbare gewisheid dat alleen 
wanneer wetensehap en geloof hand nan hand gaan, Bone 
betere toekomst ons wacht, waarom hot ons to meer spijt, dat
5*
56	DE NOOD DE$ KERK.
hij bet wederzijdsche verband van beider streven niet duide-
lijker heeft aangewezen ; gij ziet bet, alles leeft wel in hem, 
maar hij is als MozES, zwaar ter taal. Trooste bet hem, dat 
de AaROx's met hunne overredingskracht flog wel eens gouden 
kalveren oprigten, waartoe de MOZESSEN niet in staat zijn, en 
zij hij verzekerd, dat zijne diep gevoelde, hartelijke overtui-
ging bij velen, ondanks dat hij zich bezwaarlijk uitdrukt, in-
gang zal vinden. Men moet al zeer bevooroordeeld zijn om 
niet to zien, hoe allergunstigst deze orthodoxe zich onder-
scheidt boven menia n vlaggevoerder der liberate rigting, door 
zijne onpartijdige waardering van bet goede, dat andere ria 
tingen kenmerkt, en door zijn ruim betrachten der les van
PAULUS: de liefde hoopt alle dingen. Zij dan ook al Ernst en
Vrede ontbonden, wij hopen, dat de geest van dat gezel-
Schap, voor zoover die hier blijkt to zijn een geest van dog-
matiek onafhankelijk, mope voortleven en zich uitbreiden, 
en dat bet den Heer Q. D. L. s. vergund worde daaraan nice 
to werken. Wij hebben nog zoo allerdringendst behoefte aan 
ernst, en als er maar waarachtige ernst is, zal er wel vrede 
komen.
't Is diezelfde geest, die op wetenschappelijk gebied her-
leeft in de Nieuwe Jaarboeken. De naam van den Redac-
teur, die overigens in dogmatische overtuigingen veel van 
O. D. L. s. en zijne medestanders verschilt, is er ons borg 
voor. Wie tocb, die den Heer HARTING eenigzins nit zijne 
belangrijke uitgegeven stukken kent, rangsehikt hem niet 
onder die theoloa n, die zich overal en in alles toonen ala 
eene zaak behartigende, waarmed 't hun waarlijk ernst is, en 
voor wie de beoefening hunner wetenschap nog iets andere is 
dan voor den schilder het achilderen, omdat die wetenschap 
de hoogste belangen des menschdoms betreft? Maar ligt zal 
een zelfde angstgevoel hebben aangegrepen wie hem als schrij-
ver met ons kent, toen hij then naam als redacteur, als eenig 
redacteur der Nieuwe Jaarboeken, genoemd zag. Er is bij al 
bet goede, dat de geschriften van Dr. HARTING kenmerkt to 
weinig puntigs in; dat ontsiert ze. In bet ferme en flinke 
ligt zijne kracht niet, en beiden heeft toch een redacteur zoo 
hoogst noodig, afgezien van al de overige eischen, die men 
gewoon is aan hem to doen. Vraagt ge, of ge reeds nit bet 
»Voorberigt" duidelijk kunt opmaken, waarom de oude Jaar-
NIEUWE JAARBOEBEN, ENZ.	57
boeken gestorven en de nieuwe geboren zijn? Uit vele, zeer 
vele woorden wordt dlt u helder, dat de redactie der oude 
geene stukken kon krijgen in verband met de kwestien van 
den dag, maar dat die der nieuwe hierop nu hope heeft.
Hope - ja, maar meer toch niet. Onderscheidt dit eerste 
deel zich ten dezen opzigte zoo gunstig van het geataakte tijd-
schrift? Immera neen. Wil de kritiek eerlijk en gestreng 
zijn, zoo als dit behoort, dan moet zij nit dit oogpunt ten 
urinate bet flog niet voleindigde stuk van den onvermoeibaren 
ROGGE afkeuren en de flaauwheid gispen, waarmea als op 
een overgeschoten plaatsje de ))Wenken opzigtelijk moderne 
theologie" en de Brieven van aver besproken worden, om 
flog to zwijgen van de anders verdienstelijke exegetische op-
merkingen van Dr. A. H. BLOM. Ook openbaart Dr. H,. zijn 
verlangen om de ,Nieuwe Jaarboeken" meer to schoeijen op 
de leest der hedendaagsche Revue's, zonder daarom aile eigen-
lijk gezegde verhandelingen buiten to sluiten; maar eilieve, 
wat onderacheid in aard en wijze van behandeling is er tus-
schen de stukken der vroegere en tegenwoordige Jaarboeken? 
Verhandelingen, veralagen en mededeelingen - zoudt ge onder 
deze drie rubrieken niet gevoegelijk alles kunnen verdeelen?
Wij willen ook een enkelen blik op ieder stuk in 't bij-
zonder werpen, en zonder in eigenlijk gezegde beoordeeling 
van bet geleverde to treden, waarvoor wij veel to veel plaats 
zouden moeten vragen, de zaamgebonden bloemen als deelen 
van den ruiker beschouwen, de atukken als behoorende tot 
bet Tijdschrift. Een ))Open Brief" van den Redacteur ataat 
aan bet hoofd, over het standpunt en de roeping der theologi-
sche wetenechap van den tegenwoordigen tl d. Zeker is bet daar 
uitmuntend op zijne plaats en getuigt wear van de groote 
bekwaamheden en gematigde inzigten van den achrijver, die 
nog gelukkig boven bet zweren bij de woorden van eenigen 
theologischen meester verheven is. Ook ademt er one een 
geest van geloof uit to gemoet, die ons in werkelijkheid doet 
aanachouwen, wat de beschrijving van CHANTEPIE DE LA SAUS-
SAYE ona niet volkomen kon doen begrijpen. Maar of 2 Tim. I: 7 
als motto boven dit stuk zou kunnen ataan, daaraan twijfelen 
wij. - Dr. J. I. DOEDES heeft zich met zijne gewone scherp-
zinnigheid verzet tegen zij)) empiristischen stad- en ambtge-
noot Dr. A. PIERSON, door met bet oog op de evangelische
58	NIEUWE JAARROEKEN
wonderverhalen eene beantwoording to geven van de vraag: 
mogelijk of onmogelijk? 't Is en blijft oene tijdvraag, maar 
eene breedere bebandeling or van zou meer afdoende geweest 
zijn, en meer overeenkomstig met hetgeen wij als eenig stuk 
in de eerste Nieuwe Jaarboeken van Dr. DOEDES zouden meenen 
to mogen verwachten. - De hierop volgende exegetische proeve 
van den geleerden en zelfstandigen Dr. a. H. HOLWERDA, over 
de crux interpretum, Rom. Ix: 5, verzoende ons met eene her-
leving van het tijdschrift ale die, welke wij nu aanschouwen. 
Immers de nog bestaande periodieke geschriften in de theo-
logie hebben alien eene zeker afgesloten rigting, en wie zich 
daarin niet vinden ken, mist een orgaan. Wij willen voor 
niemand wijken in ongeveinsden eerbied voor de verdiensten 
van een exegeet als VAN IIENGEL, maar evenmin diens uit-
spraken ale orakelen aannemen, wat sommigen zoo gaarne 
zouden willen. 't Is ook zoo good dat een VAN HENGEL, waar 
hij dwaalt, we5rsproken wordt, en al kon dit op minder 
spijtigen toon geschieden dan Dr. H. doet, er zijn toch zoo-
vele fijne grammatische en taalkundige opmerkingen in zijn 
stuk, dat ieder, die voor zich zelven tot vastheid wenscht to 
komen omtrent den gewigtigen locus classicus hot, ernstig in 
overweging moat nemen. - Hoe gaarne zouden wij een gelijk 
gunstig getuigenis geven van de in het volgende stuk geleverde 
bestrijding der Leidsche rigting, en verklaren dat zij aller voile 
aandacht waardig is. Wij zeggen gerust be8trijding, want al 
blijft do tegenstander ongenoemd en al is hot geheel in theti-
schen vorm, de polemiek is er de ziel van. En dit zou geen 
kwaad kunnen, want Leidens reus map, wel eens een Balk-
schen dwerg ontmoeten, wanneer die maar beter toegerust tot 
den kamp komt. Verbeeld U DAVID - zou hij GOLIATH over-
wonnen hebben door alleen ten allerduidelijkste aan to wijzen 
welk een gevaar er voor Israel in dat groote en krachtige lia 
chaam was, terwijl hU zoo nu en dan eons een steentje er 
op wierp, dat het vol hier en daar schaafde? Neen, maar 
die DAVID had eon wapen, dat hij good wist to gebrui-
ken, zijn slinger, en daarenboven - wat deed luj volgens 
1 Sam. xvll: 51? Hij ping op den reus staan en nam diens 
eigen wapen -- zoo doodde hij hem. - Zonder beeldspraak: 
wet de Heer GORTER in zijne Christologie geleverd heeft, be-
wijet evenzeer als zijn vroeger geschrift, dat hij in staat is
VOOR WETENSCHAPPELIJKE THEOLOGIE.	59
aan to wijzen waar de seboen wringt, wat het bemelsbreede 
onderscheid tusschen de oude en de nieuwere theologie is; en 't 
is goad dat wij het ten allerduidelijkste inzien om door geen 
scbijn van woorden begoocheld to worden; ,al of niet de 
klove" - zooals hij het noemt in zijn geschrift tegen scRot-
TEN - dat is geene kleinigheid. Maar de Heer GoRTER, wien 
wij ook wear uit deze christologie lief krijgen, en die met al 
zijne Ariaansche gevoelens wegens het ethiscbe beginsel niet 
zoo heel per van CHANTEPIE DE LA SAIISSAYE of staat ; - maar 
de Heer GORTER, die op zijn vorig schrijven eene andere be-
handeling verdiend had dan hem is ten deel gevallen, al was 
't alleen om de acbting, die hij als welmeenend en ijverig predi-
kant verdient, en die misschien er ook wel beter was afge-
komen als hij niet zulk een diepen indruk op velen had go-
maakt door zijne argelooze, eenvoudige taal; maar de Heer 
GORTER moest toch gevoelen, dat gemis aan wetenschappelijk-
heid, (wat niemand hem ten kwade zal duiden) hem verbiedt 
zich als kampvechter tegen SCHOLTEN op to werpen, al heeft 
hij er voile refit en bevoegdheid en bekwaamheid toe, waar 
hij de resultaten der nieuwere theologie onder het yolk 
mogt ontmoeten. Reeds de poging om in eene kleine 150 
bladzijden eene wetenschappelijke christologie in onze dagen 
zoo maar eens even in een tijdschrift to geven, heeft iets 
naiefs; daargelaten nog de geheele manier van behandeling, 
hij welke stellingen op onbewezen stellingen gegrond worden, 
en het meddeelen van zekere overtuigingen de plaats van 
degelijke discussie inneemt; daargelaten flog dat de theologie 
naar begrippen vraagt en niet voldaan is met beeldspraak, 
hoeveel waarde deze voor de religie heeft. Jammer is 't; 
want schrijven als dat van GORTER geeft aanleiding tot weder-
schrijven als dat van SCHOLTEN over GORTER. Maar hoe 
Dr. HARTING met zulk een stuk zijne eerste Nieuwe Jaar-
boeken voor WETENSCHAPPELIJHE theologie heeft kunnen en 
durven aanbieden, most elken vriend der theologische weten-
schap onverklaarbaar wezen, al erkent hij zelfs veel goads en 
behartigingswaardigs in dat stuk. - Van de Bydrage tot de 
verklaring van een viertal plaatsen de3 N. V., die door Dr. A. 
$. BLOM geleverd is, hebben wij boven reeds gesproken. Wat 
wij er daar van gezegd hebben, had betrekking op het doel, 
dat do Redacteur zich had voorgesteld en dat wij in de plaatsing
GO	NIELWE JAARlOEHEN
van dit stuk niet konden erkennen. Meene daarom niemand 
dat wij die plaatsing afkeuren ; 't is na de staking der exe-
getische Bijdragen zeer goed to keuren, dat deze N. Jaar-
boeken zich voor degelijke exegetische stukken openers ; en 
moge Dr. BLOT al geene nieuwe verklaringen van zeer zware 
plaatsen geven, wij danken hem voor de scherpzinnige be-
vestiging van reeds bekende, die nog gedurig bestreden wor-
den. - Dr. G. W. STEMLER bepaalt verder onze aandacht bb 
de chronologie der evangelien, wier mogelijkheid hij betoogt en 
van welke hij de gronden legt. Of hij zich de zaak wel niet 
wat to gemakkelijk beeft gemaakt, zouden wij Diet durven 
ontkennen, maar 't is toch aangenaam met hem tot de over-
tuiging to komen, dat zij niet zoo hopeloos staat als som-
migen wel eens meenen. -- Eindelijk besluit de Heer $. o. 
ROGGE de rij der grootere bijdragen met Johannes Uytenbogaert, 
in zijn gevoelen aangaande de mayt der overheden in kerkelijke 
zaken, tegenover zijne bestrijders. Wij hebben straks dien Heer 
onvermoeibaar genoemd, en verzoeken onze lezers dit woord 
noch in een uitsluitend goeden, noch in een uitsluitend kwaden 
zin op to vatten. De groote ijver, waarmee hij zijne onder-
zoekingen op het gebied van vaderlandsche kerkgeschiedenis 
instelt, blijkt zonneklaar, dock wij zouden dien ijver zeer 
gaarne zulk eene rigting geven, dat hij minder bleek. Indien het 
verzamelde eerst wat naauwkeuriger geschift en zorgvuldiger 
bewerkt werd, zou de Schr. met het multum meer nut doers 
dan met de multa, die wij nu van hem ontvangen. Wanneer 
men eens een aanleg heeft als de Heer n. tot doorsnuffelen, 
dan kost het weinig moeite om weer eens bijna 100 bladzijden 
voor de pers to schrijven, maar de tij d er aan besteed is to 
kostelijk en kon beter gebruikt worden, omdat het bijna niet 
kan gevergd worden zulke stukken to lezen, die het een en ander 
zeer belangrijks bevatten, maar vermengd met allerlei niets-
beduidende kleinigheden en meegedeeld onder gedurige herhalin-
gen, die onnoodig zijn; - omdat het bijna niet kan gevergd 
worden, dat men met den Schr. med onderzoeke. - Van de 
verslagen, die Dr. J. J. VAN OOSTEEZEE gegeven heeft, zeggen 
wij alleen, dat zij ons bekend maken met RIGGENB&CH's Var-
lesungen itber das Leben des Herrn Jesu en met LANGE s Theo-
louisch-homiletisches Bibelwerk, Erster Theil; want dat v. o. 
ale verslaggever groote verdiensten heeft, is ieder, ook hun
VOOR WETENSCHAPPELIJKE T1IEOLOGIE.	61
die aan zijne kritiek diepte ontzeggen, nit de vorige Jaar-
boeken genoeg bekend.
't Spijt ons zeer, dat ons versiag - want het gelde niets 
meer - van dit eerste deel der Nienwe Jaarboeken niet 
gunstiger kon zijn. Onze belangstelling in het bestaan van 
het herlevende Tijdschrift, waaraan onzes inziens behoefte is, 
deed ons vrijmoedig onze gedachten uiten; wij waarderen een 
orgaan hoop-, dat zich niet uitsluitend in 6dne rigting laat 
leiden, maar dan moet het ook een waardig orgaan zijn. Niets 
zou ons aangenamer wezen dan dit to kunnen getuigen van 
de volgende stukken, die wij met belangstelling to gemoet zien.
LESSING, de Yriend der Waarheid. Redevoering, ter opening 
der Akademische lessen uitgesproken door Mr. C. W. OPZOOMER. 
Te Amsterdam, bij J. H. Gebhard en Comp. 1858. In gr. 
8vo. VIII en 29 bl. f : - 60.

Wij behoeven ons in conscientie niet aan to trekken wat 
Prof. o. onlangs niet geheel ten onregte over de vooringe-
nomenheid zijner recensenten klaagde. Zoo wij vooringenomen 
zijn, 't is eerder vd6r dan tdgen den even eerlijken en moe-
digen als scherpzinnigen denker. Meermalen reeds hebben wij 
't uitgesproken, dat we 't in principe - in het uitsluitend van 
de Ervaring uitgaande, zonder stilstand en zonder voorbehoud 
v66rtgaande zoeken der bare en blanke Waarheid - volmaakt 
met hem 66ns zijn, al is 't dat we daarom niet alle zijne 
consequentien, b. v. omtrent de Theologia Naturalis, gelijker-
wijze aannemen. Maar des to meer vrijmoedigheid gevoelen we 
dan ook, om to dezer gelegenheid, waar hij onderneemt om in 
't beeld van LESSING ons den echten Vriend der Waarheid to 
schetsen, de niet nit ketterjagt of bedilziekte, maar nit hooge 
belangstelling bij one opgekomen vragen tot hem to rigten: 
1°. of hij voor een vriend der waarheid, die evenzeer eene 
innerliyke als eene zinnelyke waarneming erkent, en gewis ook 
de historische (welke op 't een en 't ander grondgebied een 
z66 ruim veld inneemt) niet loochent, niet wat to 66nzijdig 
uit de zinnelyke en individuile pleegt to putten?; 2°. of het in-
derdaad aan 't waargenomene dan wel aan een weinigje partijdig 
scepticisme van den waarnemer ligt, dat zijne resultaten bij
62 Mr. c. W. OPZOOMER, LESSING, DE VRIEND DER WAARTIEID.
z66veel negatiefs - welks waardij we nu deswege geenszins 
verkleinen willen - zd6 luttel positiefs opleveren?; 3°. of de 
zelfvertroosting van LESSING: nHeeft uw knecht met het nit 
den weg geruimde slijk in onwetendheid goudkorrels mede 
weggeworpen, zoo zijn uwe goudkorrels, o God, toch onver-
loren", niet vrij wat verzwakt wordt door bet zelfverwijt, dat 
die goudkorrels met dat al door ons toedoen voor ons zelven 
en onze medemenschen zijn verloren geraakt, en of dus den 
vriend der waarheid in zake van dat »wegwerpen" niet eene 
voorzigtigheid zonder benaauwdhartigheid, maar nogtans voor-
zigtigheid, zij aan to raden?
Pat overigens deze redevoering zelve betreft, ze is z66 
welsprekend opgesteld als men dat van Prof. o. - en z66 
keurig en correct uitgevoerd ale men dat van de HH. GESHARD 
EN COMP. kan verwachten. Den jeugdigen akademieburgeren, 
voor wie zij bestemd was, was hare aanbeveling der ernstige 
en onbeschroomde waarheidsnavorsching in den persoon van 
LESSING ongetwijfeld hoogst belangwekkend, en - mite niet 
misbruikt, waartegen toch ook wel to pas een waarschuwende 
wenk wordt gegeven - hoogst nuttig. Wij anderen wel is 
waar zullen in de kernspreuken van L., die bovendien in onze 
dagen nog al vaak geciteerd worden, goeddeels oude kennissen 
ontmoeten, die wel to schoon en to rijk en to diep zijn, om 
ons ooit to kunnen vervelen, maar in wier plaats wij echter 
van den vertegenwoordiger der Nederlandsche wijsbeaeerte flog 
liever unieuwe dingen uit zijnen eigenen schat" zouden hebben 
willen hooren.	V. P.
Brieven over Godsdienst en Christendom, door P. GOT. Vertaald 
uit de ))Nouvelle revue de Theologie". Brief I-IV. Te 
Kampen, by K. van Hulet.1858. In 12mo. IV en 70 bl. f : - 50.

Men kent de Straatsburger Theologie en haar oorsprong. 
Zonderling genoeg uit het reddings-instituut der Franeche 
Orthodoxie, de vrije School van Genhve, voortgekomen, ver-
hief zij, ongetwijfeld niet buiten invloed van de vrijheidskoorts 
des tijds, de in hare bakermat pro aril et focis gepredikte 
onafhankelijkheid van 't gezag der Staatskerk met zegevierende 
consequentie tot onafhankelijkheid van elk gezag, dus ook van
P. GOY, BRIEVEN OVER GODSDIENST EN CHRISTENDOM. 63
dat dee BYbele, ja - 't mogt dan meer bedekt en twijfelacbtig 
worden geuit - van de Apostelen en van CHRISTUS zelven. Het 
to Genbve tegen 't stelsel van gezag reeds in kiem verdedigde 
regt van het individu in zake van religie, werd hier alzoo tot 
rijpe vrucht ontwikkeld; zeer tegen den zin der orthodoxe 
moeder, wier mystieke elementen men echter altijd eenigzins 
bijbehield, meer wel is waar in den beginne, toen men met 
onvoorwaardelijke verwerping van 't rationalisme bet Chris-
telijk geloof op 't godsdienstig gevoel grondde, dan wel nader-
hand, toen men, als ter verzoening met dat gesmade ratio-
nalisme, gevoel en rede onder den naam van geweten zamen-
vatte, en alsnu het wedergeboren geweten tot geloofsregter uit-
riep. Apostelen der nieuwe rigting werden SCHERER en coL&NI; 
haar zetel de Hoogeschool van Straatsburg; haar orgaan do 
Revue de Thdologie et de Philosophie Chrdtienne. In ons vader-
land was reeds vddr haar de handschoen aan 't oude autori-
teitsgeloof toegeworpen door de Groninger School, die nogtans 
nit schroomvalligheid halverwege steken bleef, en gelyktajdig 
met haar trad sonoLTER met doortastender beginselen en dege-
1}jker wapenen tegen datzelfde autoriteitsgeloof in 't strijdperk: 
deze stond aan hare verstands- gene aan hare gemoedsrigting 
nader; doch den meesten we6rklank vond zij nieuwelings bij 
Dr. PIERsox, over wiens schriften, al hebben ze bet meer be-
slide em pirisme van OPzooMER tot grondslag, evenwel tevens 
dat nit een sterk geprononceerd zonde- en verlossingsbesef oni-
sproten mystische waas verspreid ligt, 't welk ons zoo aan 
de gehddle Fransche theologie als met name ook aan de Straats-
burgers herinnert, aan wie hunne geslagenste tegenstanders, 
willen zij onpartijdig zijn, ten minate wel bet karakter van 
F. H. JACOBI zullen mogten laten: ))Heiden met bet verstand, 
met bet hart Christen."
De Vertaler der voor ons liggende Brieven wenschte, dat 
de Straatsburger Godgeleerdheid haar licht niet enkel voor onze 
vaderlandsche theologen - wier behoefte daaraan, blijkens 
bet boven gezegde, ook inderdaad niet zoo heel dringend kan 
geacht worden - schijnen liet, maar dat ook onze ,,beschaafde 
Gemeenteleden" van de daardoor aangebragte helderheid niet 
veratoken mogten blijven. Daar nu de ,,Lettres intimes" van 
GOT de denkbeelden der Straataburgers in populairen vorm 
wedergaven, haastte bij zich dezen in een Neerduitsch kleed
61 P. GOY, BRIEVEN OVER GODSDIENST EN CHRISTENDOM.
to steken en ze aan ons Godsdienstig publiek ter overden-
king en behartiging aan to bieden, in de hoop, dat ze ))in 
menig ontrust gemoed de ware rust mogen doen wederkeeren.' 
Dit kunnen ze echter in allen gevalle zeker niet, voor en aleer 
ze voltooid zijn: - nu toch weet men na de lezing flog ge-
heel niet, waar ze eigenlijk been willen ; - en daarom zouden 
wij althans liever gezien hebben, dat de Vertaler zich wat 
minder gehaast en bet slot der Fransche correspondentie had 
afgewacht.
De Brieven intusschen zijn whl gesteld, ofschoon de tweede 
ons hier en daar wel een weinig in den zalvenden preektoon 
en de gezochte Bijbeltaal van een welmeenend oefeningbouder 
schijnt to vervallen. De overbrenging is zuiver en vloeijend; 
de uitvoering net en correct.	V. P.
CHANNING's Leven. In 't Fransch beschreven door eene Engel-
sche Dame. Uit het Fransch door a. a. swim, Predikant 
to Havelte. Te Groningen, bij J. B. Wolters. 1858. In 
post 8vo. 196 bl. f 1 - 50.

De man, wiens leven in dit boekje beschreven wordt, in, 
met name door zUne Redevoeringen, ook ten onzent als vrij-
zinnig, gemoedelijk godgeleerde hoogst gunstig bekend. Merk-
waardig is zijne levensgeschiedenis, niet zoozeer wegens rijk-
dom van voorvallen en afwisselingen, als veeleer door de 
ontwikkeling zijner rigting en denkwijze. Daar hij zeer 
vroeg zijn vader verloor, had hU zijne apvoeding en do ont-
wikkeling van zijn geest hoofdzakelijk to danken aan zijne 
moeder, die reeds vroeg de zaden van gemoedelijke godsvrncht 
in bet gemoed van den jeugdigen knaap, gelijk MONIg& in 
dat van AUGUSTINUS, strooide. In zijne jongelingsjaren begon 
de Fransche omwenteling, en de geestdrift, door de naar de 
nieuwe wereld overgewaaide berigten daaromtrent gewekt en 
in staatkundige vereenigingen krachtig gevoed, met die ge-
moedelijkheid vereenigd, oefende op den geest van den jongen 
CHANNING een onmiskenbaren invloed uit; ja, die beide be-
standdeelen deden hem worden hetgeen bij was in zijn werken 
en in zijne schriften, als godsdienstleeraar, philanthroop, be-
strijder van de slavernij, en in andere opzigten. Dat allies
CHANNING'S LEVEN.	65
wordt in bet met veel warmte geschreven verhaal van do 
,,Engelsche Dame" zeer aanschouwelijk uiteengezet, ook met 
aanhalingen uit brieven en andere opstellen van CHINNING 
zelven, waartoe, ofschoon bet niet wordt vermeld, no-- al veel 
gebruik is gemaakt van de Memoir of w. E. CHINNING, door 
eenen neef van den voortreffelijken man, to London in 1848, 
in drie deelen, uitgegeven. 111erkwaardig is in de aanhalingen 
nit CHINNINGs brieven onder anderen zijn oordeel over ge-
beurtenissen en verschijnselen des tijds, ook waar bet later 
door de uitkomst niet is bewaarheid. Zoo meende hij b. v. 
eenigen tijd na de Julij-omwenteling, in bet jaar 1832, ,,dat 
bet Christendom niet in Frankrijk kan herleven onder cdn 
zijner oude vormen; bet katholicismus, ja zelfs bet protestan-
tismus, zijn er voor altijd gevallen. In waarheid was dit 
laatste niet anders dan de bestrijder en tegenstander van bet 
eerste, geheel eene godsdienst van bestrijding, ingesteld om 
de Kerk van Rome to bevechten. Van doze zijde heeft zij 
(bet) veel goed gedaan; maar hare zending (zijne taak) is ge-
eindigd; zij (bet) is niet genoeg overeenkomstig de behoeften 
van den menschelijken geest", enz. Hot katholicismus voor 
altijd in Frankrijk gevallen! - de taak van bet protestan-
tisme als bestrijding van Rome voltooid! Wij zwijgen nu van 
de eenzijdige voorstelling, die in bet Protestantisme niets ziet 
dan betgeen Rome er in zegt to zien: een negatief afbreken. 
Hot zon voor de regte beoordeeling van CHINNING, en mis-
schien ook voor die van den aangeduiden tijd zelven, niet 
onbelangrijk zijn, indien men to weten kon komen, of de 
voorstelling, die de Amerikaansche prediker zich van den staat 
der taken in Frankrijk vormde, gegrond was op verkeerde 
berigten van over zee, dan wel op subjective opvatting in 
den beoordeelaar.
Dat de Eerw. swIEas zijn taak good heeft verrigt, be-
hoeven wij naauwelijks to zeggen. De overzetting is goed; 
alleen komt ons de stijl op vele plaatsen wat ingewikkeld 
voor; en slechts zelden ontmoet men vlekjes als; »hare in-
getogenheid en een buitengewoon gevoel van schaamte wierpen 
een sluijer over haar bevallig karakter." Voor ,,schaamte" 
moet zeker gelezen worden : bedeesdheid, of verlegenheid 
(bladz. 169). Eenigzins twijfelachtig is ons de aanteekening 
van den Vertaler, bladz. 137: ,,Neen, geen schilderijen of
66	CIlANNING'S LEVEN.
afbeeldingen in de kerken! De ervaring heeft geleerd, tot 
welke onzalige misbruiken dit aanleiding geeft. - Maar wij 
wenschen non- meer dan CHANNING! Wij wenschen, dat niet 
alleen de geloofshelden des Christendoms in onze kerken wor-
den voorgesteld, maar dat de geschiedenis der nieuwe heils-
bedeeling, der Christelijke kerk, eene levenskracht worde voor 
de Christelijke gemeente." Wij houden het er ook voor, dat 
de Kerkgeschiedenis meer en meer bekend moet worden in 
de gemeente, hoewel daartoe to goede handleidingen bestaan, 
om den uitroep van SwIERS to wettigen: »Och, wierden er 
mannen verwekt, die deze geschiedenis tebook stelden en 
den volke predikten!" Maar of de Evangelieprediking zich 
kunne verledigen om die geschiedenis en die van de geloofs-
belden des Christendoms als hoofdzaak to ontvouwen, betwij-
felen wij. Volksvoorlezingen achten wij nuttig; mar dat ,,in 
de kerken" en ,,den volke prediken" doet aan de eigenlijke 
prediking denken, en als dit de bedoeling is, gelooven we, 
dat de geachte Vertaler mistast.
De twee Eerdiensten, protestantsch en katholiek. Leerrede uit-
gesproken den 29'r"' Augustus 1858, in den tempel: l'Oratoire. 
Door A. COQUEREL. lit het Fransch door een predikant der 
Nederd. Hervormde Gemeente. Utrecht, bij C. G. van der 
Post, Jr. 1858. In post 8vo. 28 'bl. f : - 30.

Al is het maar eene enkele preek, die wij hebben aan to 
kondigen, en geen boekdeel van eenige honderd bladzijden, 
toch gevoelen wij ons verpligt voor deze aankondiging, waar-
toe de ',Korte mededeelingen" het doelmatigst schijnen, een 
plaatsje to vragen in de beoordeelingen. Zoowel de inhoud 
der preek verdient het, als het verschijnsel, dat zulk eene 
preek werd uitgesproken in de hoofdstad van Frankrijk, een 
land waar Rome's geestelijke scepter; zij het dan ook niet 
overal in de daad, toch in naam schier algemeen gehuldigd 
wordt, een land welks magtig opperhoofd zich tot nog toe 
niet bij magte heeft getoond, om dat beruchte Jodenkind, zoo 
wederregtelijk aan zijne ouders ontroofd, tot vreugd van het 
beschaafd Europa hun terug to geven. Wij kunnen ons daarom 
niet anders dan verblijden, dat in het midden van Parijs door
A. COQUEREL, DR TWEE EERDIENSTEN.
67
een zoo welsprekenden mond als die van COQIIEREL, zulk 
eene taal wordt verkondigd ale in deze redo is vervat. De 
redenaar zegt in zijn »Voorwoord", dat bij op veler aandrang 
heeft op schrift gebragt, wat voor de vuist door hem word 
nitgesproken; en voegt er dan de meer belangrijke verklaring 
bij : dat nooit, zelfs niet in de donkerste tijden der godsdienst-
twisten , de Hervormde Kerk met meer beslist, meer boos-
aardig, meer uitdagend geweld is aangevallen, dan in deze 
dagen. Daarvan getuigen de dagbladen en vlugschriften, als 
ook zoo menige preek v66r het Paasch- of Kersfeest, of door 
eene missie gehouden. Hot strenge Ultramontanisme, dat, 
naar het meent, over het Jansenisme en Gallicanisme heeft 
gezegevierd, rigt nu zijn aanval tegen de Hervormde Kerk. 
COQDEREL heeft de uitdaging aangenomen, en treedt bier als 
bestrijder op der magtige koningin, die ook uit dozen aanval 
kan ontdekken, dat zij to vroeg heeft triumf geblazen.
De tekst, door c. ten grondslag gelegd, is Jerem. II: 118: 
»Heeft ook een yolk zijne goden veranderd, hoewel dezelve 
geene goden zijn?" Hot zijn woorden, gerigt tegen hen, die 
in JEREMIA's dagen de afgoden huldigden. Do profeet doet 
hen het schandelijke van hunne ontrouw aan den waren God 
gevoelen, door hen to wijzen op de getrouwheid der andere 
volken aan hunne nietige goden. Zelfs de Heidenen hielden 
aan hunne goden vast, hoewel het geene goden waren. Zoo 
werden dan de Israelieten, die hun God verlieten, op de 
treurigste wijze door hen beschaamd. Hot ware een niet on-
vruchtbaar gebruik van zijn tekst geweest, indien de rede-
naar de bestraffing van den profeet tot de zijne had gemaakt 
en aan de Roomsche Kerk verweten, hoever zij van hare oor-
spronkelijke moeder, is afgeweken, hoe weinig het Christen-
volk, dat Rome huldigt, op de moedergemeente to Jerusalem 
gelijkt. C. heeft gemeend zijne tekstwoorden to moeten ge-
bruiken als aanleiding, om over het volharden in do dwaling 
to spreken. Hij ziet dat in de Roomsche Kerk, die door hare 
eerdienst do waarheid wederspreekt en wederstaat, de dwaling 
huldigt en bestendigt.
Op eene onpartijdige, heldere, onweerlegbare wijze wordt 
deze stelling ontwikkeld, eerst met betrekking tot de gebeden, 
bedevaarten enz., zooals die bij de Roomschen plaats hebben, 
vervolgens met betrekkintot hunne kerken, hunne begraaf-
g
68	A. COQUEREL, DE TWEE EERDIENSTEN.
plaatsen, en eindelijk met betrekking tot den Doop en het 
Avondmaal. Tegenover de dwalingen der Roomsche Kerk, 
wordt telkens de waarheid van het Evangelie gesteld, zooals 
die door de Protestanten wordt beleden.
Is ooze ingenomenheid met deze rede zelve groot,hettegen-
deel geldt van de vertaling. Zelden hadden wij eene slordiger 
vertaling dan deze onder de oogen. Dat leelijke ETIENNE, in 
plaats van STEFANUS, op bl. 13, thans met de pen veran-
derd, pleit niet voor de bekwaamheid van den predikant, 
wiens naam op den titel gelukkig maar verzwegen is. De 
uitgever beeft zich over deze en andere feilen bij de Redactie 
van dit Tijdschrift verontschuldigd, met de opmerking, dat 
do spoed, gevorderd voor de vertaling, hiervan als de oorzaak 
moet worden beschouwd. Wij nemen deze verontschuldiging 
niet aan; want waartoe was die spoed noodig? Eene week 
later in het licht verschenen, zou deze preek niets minder 
doelmatig zijn geweest, en in eene week zou men althans wel 
voor eene goede correctie hebben kunnen zorgen. Hoe het 
daarbij mogelijk is, al ziet men ook slechts cdne proef, fouten 
to laten staan als hier worden aangetroffen, begrijpen wij niet. 
Het zij den uitgever eene les, om voor eene betere keuze van 
vertaler to zorgen, wanneer hij wader eens eene vrucht van 
vreemden bodem in onzen grond doet overplanten. -8-
Paradijs-Beelden. Naar hat Engelsch van JAMES HAMILTON, 
Schrijver van: "Ernstig Leven", ,,De Olffberg", enz. Leyden, 
De Breuk en Smits. 1856. In gr. 12mo. 105 bl. f : - 90.
Huis en Hart. WVenken voor mine Broeders en Zusters. Met 
eene Voorrede van de Vertaalster van: ,rNeemt dit ter harte", 
door de Schrijfster van: »Kleinigheden". BU dezelfden. In 
gr. 12mo. 96 bl. f : - 80.
Deze beide werkjes, in druk, papier, omslag en vorm aan 
elkander volkomen gelijk, nagenoeg even dik, beide op den 
titel zich op twee antecedenten beroepende, zijn nagenoeg to 
gelijk door dezelfde uitgevers in het licht gezonden. Daar nu 
beiden van godsdienstige strekking zijn, heeft men althans 
eenig refit tot het vermoeden, dat zij van niet, of althans niet 
belangrijk uiteenloopenden geest zullen zijn, ten minste indien
J. HAMILTON, PARADIJS-BEELDEN.	69
men van een boekhandelaar-uitgever mag verwachten, dat 
hij in zijne betrekking tot de letterkunde nog iets anders en 
hoogers ziet, dan dat bij eenvoudig laat drukken, verzendt 
en uitgeeft rijp en groen, goed en slecht, solide en opper-
vlakkig om 't even wat, als het maar een boek is. Wij 
hadden dan ook zoo iets van de Heeren DE BREUK EN SKITS 
to Leiden verwacht; maar de vergelijking van deze heide boekjes 
beeft ons doers zien, dat zij of deze geschriften niet vooraf 
hebben gelezen, of er eenvoudig op los uitgeven, om 't even 
wat. Huis en Hart toch is eene bloemlezing nit wijlen Mevr. 
KLEYN, OCKERSE, en de vorm der schriften van die in haren 
tijd uitmuntende vrouw moge hier, en daar een weinig ver-
onderd zijn, - zulks betreft vooral de inkleeding, en wan-
neer men van dat kleed tot het wezen der zaken doordringt, 
zal men een warm godsdienstig gevoel en ware, christelijke 
levenswijsheid aantreffen, waarbij men het welligt een weinig 
to sterk gekleurde, b. v. van eene speelpartij, om de goede 
bedoeling gaarne vergeeft. De Parades-Beelden daarentegen 
zijn eene vrucht van dat ziekelijke Methodistische pidtisme, 
dat met dogmatisehe vormen speelt, zooals de Engelsehe gods-
dienstige letterkunde eene menigte vodden oplevert, die, helaas! 
met een ijver, eener betere zaak waardig, door... en door... 
worden in bet licht gezonden, doch die wij op de pers, of 
eigenlijk bij de uitgaven van de firma, die Huis en Hart aan-
biedt, niet zouden hebben gezocht. IIet ligt voorwaar niet 
binnen de grenzen, die zich een Tijdschrift van zoo alge-
meene strekking als de Vaderl. Letteroefeningen stellen moet, 
al den onzin aan to wijzen, die hier wordt uitgestald, door 
valsche overbrenging, gezochte toepassing en holklinkende beeld-
spraak. Een schrijver, die in EZECHIBL's gezigt van de wateren 
des Tempels (Ezech. xLVII: 12) eene voorspelling ziet van de 
zegeningen des Evangelies (bladz. 8), wordt waarlijk niet valsch 
beschuldigd, indien men hem gebrek aan eene verstandige schrift-
verklaring, de bron van alle goede voorstelling van Bijbel-
waarheden, to taste legt. Nog ddne proeve: ',Er is eene teedere 
plant, veracht en gesmaad door de menschen, maar bekend 
bij God en in het Evangelic bekend gemaakt, die in staat is 
u to genezen. Het is de balsem van Gilead - het volbragte 
werk van den Immanuel", enz. (bladz. 12).
BOEKBESCH. 1859. N". IL	6
70	HUTS EN HART.
))Den exotischen plant" (bladz. 1), »dcnen enkelen proef" 
(bladz. 2) zijn blijken van de zorgvuldigheid, waarmede dit 
boekje wordt in bet licht gezonden. Wij achten bet een pligt 
des uitgevers, toe to zien, wat en hoe hij in hot licht zendt. 
Die dozen pligveronachtzaamt, doet geene eer aan de plaats, 
welke hij in de letterkunde inneemt.
lets over Homoopathis en hare uitoefenaren, voor niet genees-
kundigen, door D. SOETERIK, Genees-, Heel- en Vroedmeester, 
praktiserende a/d. Meern. Te Dordrecht, bij Franciscus Blom. 
(Zonder jaartal.) In gr. 8vo. 19 bl. f : - 20.
Eenige woorden naar aanleiding der Brochure over Vaccine, van 
den homoopaath BALLENBACH, Sr., voor iedereen, door n. 
SOETERIK, Genees-, Heel- en Vroedmeester, praktiserende 
ald. Meern. Te Dordrecht, bij Franciscus Blom. (Zonder 
jaartal.) In gr. 8vo. 15 bl. f : - 20.
Beide stukjes hebben ddne en dezelfde strekking en zijn ook 
tamelijk van hetzelfde gehalte. Hot eerste dient om de homoo-
pathie to bestrijden, bet laatste om eene kritiek to geven van 
den heer HALLENBACB, door wien de homoopathisehe praktijk, 
sedert eenigen tijd, in ons land vertegenwoordigd wordt. Dat 
de schrijver werkelijk dit bepaalde doel met laatstgenoemde 
brochure had, berigt hij zelf aan den lezer, erkennende dat 
de persoonlijke positie van den heer K. zich voor eene zoo-
danige kritiek beter laat gebruiken, dan bet door dien heer 
uitgegeven en reeds vroeger door ons besproken werkje over 
de vaccine, enz. Dit laatste diende den heer s. slechts tot 
uitgangspunt, ten einde onder eon meer algemeenen titel, die 
eenige belangstelling kon inboezemen, velerlei personaliteiten 
tegen den heer $. to berde to brengen. Wij vermoeden echter, 
dat de schrijver z66 doende, veel meer zich zelven dan dien 
gehaten homoopaath, wien hij blijkbaar gaarne bet land zou 
willen uitjagen, aan de kaak gesteld heeft. - En wat zullen 
wij van zijn Lets, van No. 1, zeggen ? Ook door die brochure 
heeft de heer s. zijne bevoegdheid om de homoopathie to 
beoordeelen, geenszins bewezen. Voor niet geneeskundigen 
schrijvende, heeft hij wel to regt gemeend, de zaak door voor-
beelden to moeten ophelderen; doch doze zijn zoo slecht ge-
D. SOETERIK, TWEE BROCHURES.	71
kozen, dat de schrijver maar al to zeer toont, van bet homoo-
pathische similia similibus geen duidelijk begrip to hebben. Dat 
toch eene speekselvloeijing, door misbruik van kwikmiddelen 
veroorzaakt, wederom door diezelfde middelen zon moeten go-
nezen worden, is volstrekt geene homoopathische leer. Even-
min kon bet tweede, aan eene vergiftiging met braak-wijnsteen 
ontleende voorbeeld dienen. Ook bier heeft wederom dezelfde 
verwarring plaats tusschen ziekteverschynsels en de zooge-
naamde homoopathische Arzneiwirkungen. Kunnen toch deze 
laatsten, volgens de leer van HAHxEMAxx, met vrucht worden 
aangewend om de eersten to doen ophouden, dan volgt daar-
nit geenszins, dat de eene Arzneiwirkung de andere, die alleen 
door eenige tusschenruimte van tijd van haar is afgescheiden, 
doet ophouden. - Doch wij mogen in een Tijdachrift, ala de 
Vaderl. Letteroefeningen zijn, in geene verdere bijzonderheden 
treden. De door ons gemaakte aanmerking moge den schrijver 
overtuigen, dat hij zich bij zijne beoordeeling niet genoeg op 
een onpartijdig standpunt geplaatst heeft. Wederkeerig ver-
klaart de berigtgever gaarne, dat de schrijver op meer dan 
done plaats, de willekeurige en ongerijmde stellingen der 
homoopathie, benevens de gevaren, waaraan de homoopathi-
sche praktijk blootstelt, met verstaanbare en tot overtuiging 
geschikte redenen heeft aangewezen.
Eene Voorlezing voor Jongelingen over de Kuischheid. Te gelijk 
een woord van waarschuzving en leering voor jonggetrouwden, 
ouders en voogden. Naar het Engelsch van Professor Dr. 
aYLV. GRAHAM. Groningen, C. do Wolff, Dz. (Zonder jaar-
tal.) In kl. 8vo. XV en 139 bl, f : - 50.

Hoewel de bekwame Amerikaansche schrijver, aan wien 
onder de physiologen van den tegenwoordigen tijd eene eer-
volle plaats toekomt, zijn geschrift, dat zoowel in ons vader-
land ala elders, gereedelijk zijn vertaler vond, voornamelijk 
voor jongelingen bestemde, zoo wenschte hij daardoor echter 
ook volwassenen, gehuwden, ouders, voogden en onderwijzers 
to onderrigten omtrent den aard, de oorzaken en de gevolgen 
eener maatschappelijke zonde, die somtijds reeds aan den kin-
derlijken leeftijd eigen is. Met bet oog op deze treurige
6*
72	Prof. Dr. SYLV. GRAHAM,
bijzonderheid, zegt de schrijver in zijne inleidende voorrede: 
,)Men mope bet nu wenschelijk achten, dat er ook een boeksken 
van then aard in bet licht verschijne, meer berekend voor de 
eigenlijke jeugd; ik voor mij ben van gevoelen, dat monde-
linge onderrigtingen van ouders, voogden en anderen, aan wie 
de opvoeding der jeugd is toevertrouwd, waarbij gelet zal 
kunnen worden op den graad van ouderdom, verstands-ont 
wikkeling, bevattelijkheid en verdere omstandigheden - ten 
aanzien van dit onderwerp verreweg de voorkeur verdienen 
boven boeken." Met deze meening van den schrijver vereeni-
gen wij ons volkomen, mits bet de orders en andere opvoe-
ders der jeugd aan geene levenswijsheid, bovenal aan geene 
hartelijke liefde en belangstelling ontbreke. De auteur heeft 
teregt begrepen, zijn onderwerp grondig to moeten behan-
delen, en vooraf de voornaamste physiologische en psycholo-
gische besehouwingen to moeten mededeelen, die dienen kun-
nen om den waren aard en de gevolgen van een onkuisch en 
zinnelijk levensgedrag in al haren omvang to doen kennen. 
Evenwel vreezen wij, dat de schrijver op sommige plaatsen 
nog niet populair genoeg geweest is. Ook is bet jammer, 
dat zijn betoog als in ddnen adem voortloopt en er in de 
voorlezing niet enkele natuurlijke rustpunten worden aange-
troffen; terwijl de achteraangevoegde Ophelderingen, van bI. 87 
-130, welligt zonder nadeel konden gemist worden. - Wat 
den inhoud van bet geschrift betreft, daarop hebben wij twee 
voorname bedenkingen. De cerste is deze, dat de schrijver, bij 
de verklaring van den oorsprong der onkuischheid, to veel gewigt 
hecbt aan bet gebruik van krachtig voedsel, en daarom onder 
de geneesmiddelen aan bet gebruik van koud water en plant-
aardivoedsel, bij volkomen onthouding van vleesch, veel to
g
groote waarde toekent. Eene tweede bedenking is deze, dat 
de schrijver bij bet schetsen van de rampzalige gevolgen, waar-
toe de onkuischboid leidt, mogelijk to veel vergeten heeft, dat 
zoodanige zwartgekleurde verhalen niet altijd in die mate, als 
men zou meenen, van bet kwade terughouden, en dat zij dik-
wijls bij jongelieden, die reeds onder eene pijnigende zelf 
besetiuldiging gebukt gear), den weed to veel uitblusschen en 
aan bet opvatten van ernstige voornemens en van blijmoedige 
hoop in den weg staan. Steller dezes zou zich echter aan to 
groote uitvoerigheid moeten schuldig waken , als hij die laatste
EENE VOORLEZING, ENZ.	73
bedenking nader wilde toelichten ; ook vertrouwt bij dat niemand 
zich daardoor zal laten terughouden, om zich een voor het 
overige voortreffelijk werkje aan to schaffen en daarmede voor 
zich zelven en anderen winst to doen.
Ilet Leven van drie beroemde Engelsche Staatslieden. Naar het 
Engelsch van THOMAS BABINGTON (niet BABINGTHON) MACAULAY. 
Te Meppel, by H. ten Brink. 1857. In post 8vo. VIII en 
352 bl. f 2 - 50.

Wie leeft er in de tegenwoordige beschaafde wereld, tot 
wien de roem van MACAIILAY s naam niet is doorgedrongen, 
en wie, die het geluk heeft de Engelsehe taal to verstaan, is 
now onbekend met de werken van dezen grooten schrijver? 
Ziehier een paar vragen, waarop het antwoord ongetwijfeld 
i)weinigen of geenen" zal luiden. Van den schooljongen af, 
die or op bluft, dat hij MACAULAY leest, omdat het "n op, al 
gemakkelijk is", tot aan den man van wetenschap toe, die de 
schier niet geevenaarde hoedanigheden van den grooten historie-
sebrijver op den regten prijs weet to stellen, van den 
koopman af, die onzen schrijver leest, om zijn voor hem nood-
zakelijk Engelsch to onderhouden, en daarbij als medegesleept 
wordt door MACAULAY's verrukkelijken stijl, tot aan den.aesthe-
ticus toe, die vervuld is van bewondering voor het juiste en 
zuivere oordeel van denzelfde, - zij alien zullen hen beklagen, 
die, door hunne onbekendheid met de taal onzei Engelsehe 
naburen, niet in de gelegenheid zijn om van zooveel schoons to 
genieten; en deze laatsten, die aanhoudend den roam hooren 
verkondigen van de History of England of van de Critical and 
Historical Essays, zullen, zoo zij geene pogingen aanwenden 
om de Engelsche taal genoegzaam magtig to worden voor daze 
lectuur, reikhalzend uitzien naar overzettingen der zoo hoog 
en teregt geroemde werken.
Hot liet zich niet verwachten, dat dit verlangen onvoldaan 
zou blijven: de zucht om to vertalen en nit to geven, is in 
ons vaderland groot genoeg om MACAULAY's werken niet on-
aangeroerd to laten. Dit is dan ook niet gebeurd, en is er reeds 
aan Nederland gelegenheid gegeven om met de History kennis 
to maken, in het work dat wij thans (buiten onze schuld ietwat
4 4	T. B. DtACAULAY,
last) aankondigen, kunnen onze landgenooten een proefje nemen 
van de Essay's. Zooals bekend is heeft de groote schrijver 
in vijf deelen bijeenverzameld de artikels, welke hij van tijd 
tot tijd in de Edinburgh Review had geplaatst, en aan deze 
verzameling den naam gegeven van Critical and Historical Essays. 
Die artikels zijn nagenoeg alien beschouwingen in bet bekende 
Revue-genre, en verraden alien, bet eene meer, bet andere min-
der, de meesterhand. Bij allen slepen inhoud en vorm om 't 
zeerst mede, en dit maskte bet zeker niet gemakkelijk, om 
uit die velen de keuze van een drietal ter vertaling to doen. 
Van dit gedeelte zijner taak heeft de ongenoemde vertaler zich 
uitmuntend gekweten; de keuze van bet drietal Essay's, waar-
van ons hier de overzetting wordt aangeboden, getuigt zeer 
voor zijn goed oordeel en juisten smaak.
Het eerst toch vinden wij hier de Essay over Sir WILLIAM 
TEMPLE, den grooten medestiohter van de Triple Alliantie, den 
vriend van onzen onovertroffen JAN DE WITT. Dat wij hier 
voor den Nederlander veel merkwaardigs vinden, zal wet niet 
behoeven to worden aangetoond; de man, die onder de moeije-
lijkste tijden en omstandigheden herhaalde malen Engelseh af-
gezant to 'a Hage was, die een hoofdbewerker was van een 
verbond, dot den trotachen LODEwIJ$ XIV in zijn loop Stuitte 
en ons vaderland voor het verderf bewaarde, boezemt op zich 
zelf reeds genoegzaam belang in, terwijl deze Essay er on-
getwijfeld aanspraak op heeft om een der schoonste nit do 
vijf deelen genoemd to worden. - Ook van de beide anderen, 
tot welke de vertaler zijne keuze bepaalde, mogen wij dit 
laatste getuigen, en is bet leven van Sir WILLIAM TEMPLE voor 
ons van nationaal-historisch belang, bet leven van Lord ROBERT 
CLIVE, den grondlegger van bet Britach-Indisehe rijk, en dat 
van WARREN HASTINGS, den eerston Gouverneur-Generaal van 
Bengalen, kunnen niet anders dan aan ons, tijdgenooten van 
de tegenwoordige vreeselijke gebeurtenissen in Britach-India, 
de grootste belangatelling inboezemen. -- Lenigen lof hebben 
wij ook over voor do overzetting. Zonder voortreffelijk to 
kunnen genoemd warden, kon zij echter veel slechter zijn, en 
met bet oog op hetgeen er doorgaans bij ons van vertalingen 
teregt komt, zijn wij al weltevreden. Over bet algemeen is 
deze vertaling zeer getrouw, hier en daar echter to woordelijk, 
wasrdoor eene Engelsche tint over bet geheel blijft, welke
HET LEVEN VAN DRIE BEROEMDE ENGELSCHE STAATSLIEDEN. 75
plaats had moeten maken voor bet eigenaardige onzer taal; 
stork verzetten wij ons tegen die overgetrouwheid, wanneer 
zij tot bepaalde fouten aanleiding geeft, en b. v. ))longer and 
more" door nlanger en meer" doet overzetten. »Hoogkerk-
mannen", »spreker in 't parlament", zijn onverstaanbare woor-
den voor den Nederlander en hadden wij het liefst onvertaald 
gelaten; evenzoo vinden wij ,Bankethuis" eene onnoodige en 
sobere vertaling. Eenige ophelderende aanteekeningen van de 
hand des vertalers zouden hier en daar zeer dienstig, sours 
zelfs noodig genoemd kunnen worden, en het verwonderde ons 
die nergens aan to treffen. De cavaliers, de kabaal, het Lange
Parlament, bet Romp-Parlament, the petition of Right, the
declaration of Right, enz. hadden wel eenige opheldering noodig 
gehad, terwijl ze nu alleen uit bet Engelsch overgeschreven 
woorden zijn.
Den iphoud aan to prijzen zal wel overbodig zijn; wij heb-
ben hier drie meesterstukken, meesterstukken van MACAULAY, - 
en hiermede kunnen wij in ons oordeel over gehalte en genre 
volstaan. Ieder die dit work leest, kan zich verzekerd houden, 
eenige nuttige en aangename uren door to brengen. Datjuiste 
inzigt in de geschiedenis, dat grondige en onpartijdige oordeel 
over de feiten, die heerlijke karakterschilderingen, die gemak-
kelijke, sierlijke en duidelijke vorm, - zelden zal men ze 
bij een schrijver zoo vereenigd vinden als bij MACAULAY; en 
in deze Essays leert men hem in zijne voile kracht kennen. 
De ontleding van TEMPLE'S karakter, die schildering van den 
man zonder vlekken, maar ook zonder hartstogt, die meer 
teleurstelling vreesde dan naar voorspoed verlangde; de heer-
Iijke verdediging van Lord OLIVE, den man, die, verre van 
vlekkeloos to zijn, toch ten voile den naam van een groot 
man verdiende; de uitvoerige en belangrijke beschouwing over 
bet leven van WARREN HASTINGS, den beroemden Landvoogd, 
wien to beoordeelen eene zoo moeijelijke taak is, - zij zullen 
ongetwijfeld in Nederland door deze vertaling talrijke bewon-
deraars vinden. Velen zullen ook naar de overzetting van meer 
Essays verlangen, na er dit proefje van genoten to hebben, en 
wij hopen, dat vertaler en uitgever door een ruim debiet zich 
genoopt zullen gevoelen om op nieuw de handen aan 't work to 
slaan, en in een volgend drietal b. v. op to nemen de Essays
over MACHiAVELLI, Lord BACON, WILLIAM PITT.
76	T. B. MACAULAY, HET LEVEN, EvZ.
Mogt dit gebeuren, dan blijve de vertaler even getrouw 
aan zijn origineel, maar bij pope tevens to vermijden er de 
slaaf van to zijn.
Herinneringen uit het openbare en byzondere leven (1799-1858) 
van Mr. a. G. Baron NAHUYS VAN BURGST, Generaal-Majoor, 
Oud-Raad van Neerlandsch Indie, Kommandeur der Orde 
van den Nederlandschen Leeuw, Bidder der Militaire Willems-
Orde en van het Legioen van Eer. Met portret en facsimile. 
Te 's Hertogenbosch, by Gebroeders Muller. 1858. In gr. 8vo. 
272 bl. f 2 - 90.

Niemand zal beweren, dat bet langdurige leven van wijlen 
den Baron NAHUYS niet veel belangrijks omvat, dat ten volle 
de eere der besohrijving waardig is, en wanneer wij de Her-
inneringen welke hier voor ons liggen, nagaan, dan wordt ons 
dikwijls bewondering en eerbied afgeperst voor de bekwaam-
lleid, dapperheid, eerlijkheid van den overledenen Generaal-
Majoor; ook erkennen wij dan gaarne, dat door hem veel 
gedaan is ten nutte en voordeel van bet vaderland. En toch 
is er in dit book iets dat ons niet aanstaat, dat ons mis-
haagt. Doze Herinneringen ziju door NAHUrs zelven geschreven; 
zij vormen eene soort van auto-biographie, waarin eene groote 
ingenomenheid met zich zelven doorstraalt, waarin aanhoudend 
uitdrukkingen van bewondering omtrent zich zelven voor-
komen, en wel in die mate, dat bet stuitend en hinderlijk 
voor den lezer is. En somtijds valt op die zelf-bewondering 
wel wat of to dingen. Wanneer wij een blik slaan op de 
geheele carriere van wijlen den Baron, dan stemmen wij vol-
komen toe, dat zijne bekwaamheid en goede hoedanigheden 
grootelijks hebben bijgedragen om die to doen zijn, wat zij 
geweest is. Maar de positie van den sohrijver, zijne con-
nection, zijne dikwijls niet prijzenswaardige waagzucht, zijn 
ongevraagd en opgedrongen dienstbetoon aan de regering heb-
ben daarin ook groot aandeel gehad. - Wanneer NAHUYS 
spreekt van de onbaatzuchtigheid waarmede hij bet vaderland 
zijne diensten bewees, dan is dit in sommige opzigten maar 
waar; ja, geld was bij hem bet doel niet van bet streven, 
xuaar er is cone andere baatzucht, dan die in alles bandelt
HERINNERINGEN, ENZ.	77
om schatten to verdienen; er zijn andere drijfve6ren, welke, 
ofsehoon minder onedel dan geldzucht, baatzuchtig moeten 
genoemd worden, onder anderen de zucht naar eer; en deze 
gelooven wij, dat in de handelingen van den Baron NAHDYs 
eene groote rol heeft gespeeld. Uit de Herinneringen leeren 
wij dezen kennen als een eerzuchtig, en daarenboven als een 
ijdel mensch, en dit is vooral daarom to bejammeren, omdat 
daardoor veel van de bewondering zal weggenomen worden, 
welke de daden van den schrijver werkelijk verdienen.
De uitgevers verdienen lof voor hun werk; wij wenschen 
hun een ruim debiet toe, 't welk dit book, behoudens boven 
gemaakte opmerking, wegens zijn onderhoudenden schrijftrant 
en veelal merkwaardigen inhoud wel verdient.
MACHTELD. Door G. VAN DEN BERG. Twee Deelen. 's Her-
togenbosch, Gebr. Muller. 1858. In gr. 8vo. IV en 306, IV 
en 282 bl., met 2 gelith. en met kleuren gedrukte vignetten. f 5-90.

Den waren naam des Schrijvers, van, of wonende op den 
berg, heb ik hooren gissen, en indien die gissing waarheid 
is, dan zal bet niemand verwonderen, dat de hand die reeds 
zooveel to lezen gaf uit bet gebied der oudheid en letter-
kunde, ook thans een historischen roman leverde, waarin de 
kerkelijke en vaderlandsche geschiedenis met eene naauw-
gezette, men zou haast zeggen, angstvallige trouw zijn be-
handeld. De dagen waarin de lezer verplaatst wordt, zijn 
die van de Dordtscbe Synods en van het regtsgeding van 
OLDENBARNEVELD. De voornaamste Remonstranten en contra-
Remonstranten worden sprekende ingevoerd, en als de Schr. zich 
somtijds, opzettelijk, aan een zeer klein anachronisme schuldig 
maakt, verzuimt hij niet, om in eene noot, die, onder aan de 
bladzijde, terstond in bet oog valt, zich zelven aan to klagen 
en de zaak to rectifieren. Het gebeurde met OLDENBARNEVELD 
wordt onpartijdig beschouwd, MAURITS wordt niet beschul-
digd, maar evenmin de Advokaat, en bet geheele voorval aan-
gemerkt als een niet genoeg toegelicht tijdpunt, waarover mis-
schien door oude archiven nog later meer helderheid zal wor-
den verspreid. Men ziet dus, dat men zich gerust op de 
historische conscientie van den Heer VAN DEN BERG verlaten
78	G. VAN DEN BERG,
kan, maar de geleerde Schrijver boude bet mij ten goede, 
als ik betreur, dat hij zijn werk niet in bet licht gaf als 
een zuiver geschiedkundig overzigt van die dagen, en den 
romantischen vorm niet achterwege liet, want, waarlijk, bet 
heeft daarbij niet gewonnen. De pen die ewoon is aan ernstigg 
onderzoek gewijd to zijn, kan, nit den aard der zaak, wel to 
zwaarmoedig worden voor de meer losse en sierlijke trekken, 
die een romantisch tafereel vordert. Wel zegt de Schr. dat 
bij van zijn palet de kleuren ontleent die hem bet meest 
sprekend en boeijend toeschijnen... tous les gouts sont daps la 
nature, maar mij boeijen zij niet, en bij de lezing viel mij
de regel van LACHAMBEAUDIE in
Rarement le savoir s'unit an savoir-faire.
Elders spreekt hij van bet luchtige kleed der romantiek dat 
hij over de geschiedenis werpt, maar, in waarheid, als dit 
een luchtig kleed nit de garde-robe dier goede dame is, dan 
wilds ik haren zwaarsten wintermantel wel eens zien ; die 
moet niet to torschen zijn.
WILLEM TEELLINCK, die eigenlijk meer de hoofdpersoon is, 
dan XACHTELD, heeft in die onrustige tijden zijne ouders ver-
loren, en, ale de Synodale belangen een oogenblik overlaten 
om ons met hem to bemoeijen, vinden wij hem zoekende naar 
bet geheim zijner geboorte; hij is a prima vista verliefd ge-
worden op gezegde MACHTELD, die, zooals bij nadere kennis-
making blijkt, ook toevallig een verdwaald kind is; dit ver-
meerdert natuurlijk de sympathie.
Telkens worden den jongeling geheimzinnige briefjes in de 
hand geatopt, em zijn geduld en dat van den lezer to oefenen, 
en als bet eindelijk tot de ontknooping komt, is die zoo om-
slagtig, dat zij ons onwillekeurig doet denken aan de surprises 
die men elkander wel eens op St. Nicolaas stuurt, en die men 
in bet eindelooze moet ontpakken voor dat men aan de ge-
wenschte kern komt.
Eerst wordt TEELLINCK op eene plaats in 's Gravenhage be-
steld en vindt daar allddn een ouden knecht; die brengt hem 
bij een oom in Antwerpen; de oom geeft hem op zijn doods-
bed een pak papieren en zendt hem daarmede wedr naar een 
advokaat in 's Gravenhage, die daarin onder verscheidene om-
slagen, in een zeer langdradigen brief, bet niet zeer interessante
MLCHTELD.	79
geheim ontsluijerd vindt; tegelijkertijd komt alles omtrent 
MACHTELD aan bet licht; die beiden zijn neef en nicht en 
worden een paar. De mislukte pogingen door de Jezuiten 
aangewend, om TEELLINCS van de dienst van MAURITS of to 
trekken, zijn zoo flaauw, dat een eenigzins gevorderde dis-
cipel van LOYOLA. zich waarschijnlijk zou schamen om er voor 
to boek to staan; kortom, de roman is geheel eene bijzaak 
en boezemt goo weinig belang in, dat men de hoofdatukken 
die daarover bandelen, gaarne overslaat.
De uitvoering van bet work is net, bet plaatje voor bet 
tweede deel wel aardig, en ik eindig met den wensch voor 
den Uitgever, dat bet motto van SPIEGHEL, door den Schr. 
gekozen, bij vele anderen meer weerklank mope vinden dan 
bij mij.	M. P. H.
Debet en Credit. Roman in zes Boeken van GUSTAV PREYTAG. 
Drie Deelen. Dordrecht, P. K. Braat. 1858. In gr. 8vo. 
Met gelith. titelvignetten. Drie Deelen compleet. f 10 - 65.

Vraagt men mijn oordeel over dit work, dan zal ik niet 
aarzelen to zeggen: bet is mooi, ik las bet met genoegen. -= 
Waarom bet juist den titel: Debet en Credit draagt, betuig ik 
niet regt to begr-ijpen. De Sebr. wil die woorden misschien 
wel toegepast hebben op de openstaande rekening die ieder 
mensch met de maatscbappij beeft, tenzij b j er cone andere, 
hetzij zeer verhevene, hetzij zeer eenvoudige bedoeling made 
heeft. Die kwestie kunnen wij echter veilig laten rusten, 
want als in een h6tel de wijn en de bediening good zijn, 
wie vraagt dan naar bet uithangbord? En, om bij bet h6tel 
to blijven, wijn en bediening beide moeten bier geprezen wor-
den: men geeft ons een onderhoudend verhaal in een goeden 
stijl geschreven; alleen komt bet mij voor, dat bet 5de boek 
wat korter had kunnen zijn. - In de voorrede wordt gezegd, 
dat GUSTAV FREYTAG, aangemoedigd door een vorstelijk woord, 
zich geroepen voelde om nhet yolk een spiegel zijner degelijk-
beid voor to houden, ten einde bet tot zelfontwikkeling en 
levenskracht op to wekken." Nu is, naar mijn gevoelen, bet 
Duitsche volk de gebeele verzameling van menschelijke wezens
80	OUSTAV FREYTAG,
die men vindt ))so weit die deutsche Zunge klingt", maar G. F. 
schijnt er anders over to denken en juist den handelsstand 
als de ware kern daarvan to beschouwen; ten minsten die 
allddn wordt er degelijk in voorgesteld en con amore ontwik-
keld. Met de andere elementen, die in een yolk toch ook voor-
komen, schijnt hij niet zeer ingenomen to zijn: zoo wordt 
onder anderen de geleerde stand slechts vertegenwoordigd door 
ddn enkel individu, dat een ziekelijk, fantastisch opgewonden 
leven met een vroegen teringachtigen dood besluit; de adel (en 
dat nog wel in Duitschland 11) door eene familie, die, ten 
gevolge van hare domheid, onbedrevenheid en ligtzinnige be-
drijven to gronde wordt gerigt. Hij ontziet zich ook niet om 
ronduit to zeggen, dat bet geene ramp voor den staat zou zijn 
indien alle adellijke huizen uitstierven. - De kracht van do 
natie is hier zaamgevat in den eerlijken handel, en daarvan 
is weder de quintessence uitgestort in den persoon van ANTON 
WOOLFART, den held der geschiedenis.
Hij is bepaald van bet hout waar men de romanhelden van 
timmert; zoo iemand die alles bij inspiratie weet, en wien alles 
gelukt. Als do man in vroeger tijden had geleefd, zou bij 
zeker een AMADIS of een ROLAND geweest zijn, maar nu, in 
doze praktische eeuw, is hij eene poolster voor alle kantoor-
klerken.
Uit zijne geboorteplaats, Ostrau, een Duitsch plaatsje aan 
de Poolsche grenzen, komt hi j, ala een vrij groene burger-
jongen, in do naburige hoofdstad, om in eene uitgebreide 
handelszaak to worden opgeleid; weldra overtreft hij al zijne 
kameraden en wordt de algemeene vraagbaak. Bij toeval in 
de salons der groote wereld verschijnende, overschaduwt hij 
de fijnst beschaafde jongelieden door zijne ridderlijke galanterie. 
Later bij een opstand die in Polen uitbreekt, beschermt hij 
zijn patroon en redt hem, met zijne goederen, nit de magt 
der vijanden, terwijl hij bet eindelijk zoover brengt, dat eene 
geruIneerde adellijke familie, bijna zonder hem persoonlijk to 
kennen, hem smeekt hare verwarde zaken to regelen en ala 
ddn man roept: Verlaat ons niet! beschouw u zelven als een 
doctor die bij een zieke is geroepen.
Dan blijkt bet, dat hij tusschen de koffljbalen ook regtsge-
leerde kennis heeft opgedaan; dat hij op ddnmaal een volmaakte 
rentmeester en land-ontginner is, en dat zelfs de kiemen van
DEBET EN CREDIT.	81
veldheers-talenten in zijn brein to vinden zijn, want hij ver-
dedigt het kasteel van den zwakken baron tegen een vrij 
hevigen aanval van Poolsche boeren.
Ale men hem daar ten laatste missen kan, keert hij naar 
de oude firma terug, wordt compagnon van zijn chef en huwt 
met diens zuster. - Ziedaar een vlugtig overzigt van de 
gebeurtenissen, die one in de zes boeken verteld worden, en 
waaraan behalve de held, nog vele andere personen deel nemen. 
Tegenover den eerlijken handel staat ook de koopman, die 
zich verrijkt door woekerwinst en bedriegerijen (waartoe 
natuurlijk, zeer liefdevol, een Jood wordt genomen), maar 
wien zijne sluwheid niet behoeden kan voor ontdekking en strip.
Om de lectuur aangenaam to maken, werkt bijzonder mede, 
dat de karakters zoo scherp tegen elkander afsteken, en ieder 
met zijne eigenaardigheden tot het einde toe goed vol-
gehouden is. ANTON is een echte Duitscher, die bet nooit 
z66 druk of zoo benaauwd kan bebben, dat hij geen tijd zoa 
vinden om met zich zelven to argumenteren; zijne SABINE is 
de type eener Duitsche huismoeder: altijd wirthschaftende, met 
eene sleutelmand aan den arm, en, tusschen de stapeltjes 
schoone servetten, dweepende over hare liefde. De overigen 
zou men in ieder land kunnen ontmoeten, maar elk in zUne 
soort is meesterlijk geteekend: hoe aardig zijn, b. v. de por-
tretten van den kassier PURZEL en den ouden huisknecht, en 
wat voelt de lezer zelf zich benaauwd door den angst van 
VEITEL ITZIG, als hij in 't geheim den moord heeft gepleegd I - 
De Vertaler more het verantwoorden, dat hij kranig voor Hol-
landsch opdischt - lUkenen hoorde ik nooit anders dan van 
volbloed-Rotterdammers, - of ondvernoeijel!yk, afgewondenheid 
en kraschte goed z jn,, weet ik niet. Dit echter weet ik, dat 
de haver niet ale de melk bij een pint, maar bij het spint 
wordt gemeten; dat leeuwentand door paardenbloem moet wor-
den vervangen, en dat het mij verwondert in eene overigens 
zoo goede vertaling verscheiden gewrongen vglzinnen aan to 
treffen, b. v.: terw{jl de zoon eijn krullebol op het dek lei, 
welke(n) de hand van de moeder nog poogde to streelen - en 
of die verandering het treurig gevolg kon zyn, dat de bloeijende 
tint van haar wangen verdween; - ook onjuiste uitdrukkingen, 
zooals: iemand reeds een lijk to noemen, die later no- weer 
spreekt, - of to zeggen : treurige dagen beleefdd het kasteel. -
82	GUSTAV FREYTAG, DEBET EN CREDIT.
Ook Germanismen, b. v.: nu dat hij to huis was - daar (toen ) 
antwoordde hij - Ga gij , doe gy, en zoo alle imperativen, 
zonder dat er eene bijzondere persoonsaanwijzing wordt be-
doeld, enz.
Van bet uitwendige der drie deelen is niet veel to zeggen. 
Hot is knap genoeg, zonder sierlijk to kunnen heeten, voor 
alien staat hetzelfde stijve prentje, maar wat druk en correctie 
betreft komt den Uitgever eer toe.	M.
Het doode Geheim. Uit het Engelsch van WILKIE COLLINS. Twee 
Deelen. Te Amsterdam, bij de Wed. L. van Hulst en Zoon. 
1858. In gr. 8vo. 255 en 272 bl., met gesteendrukten titel en 
vignet. f 5 - 40.

Wanneer 't niet op don titel vermeld stond, dat deze roman 
van de hand eons Engelschen auteurs afkomstig en nit bet 
Engelsch vertaald was, Ref. zou gemeend hebben, dat hij 
eenige uren met de lezing van een product van den zoo vrueht-
baron PAUL FEVAL, MAQUET Of BERTHET, aangenaam had zoek
gemaakt. Niets aan dit boek toch is Engelsch, uitgenomen 
bet tooneel waar de handeling plants grijpt. Niets verrraadt 
den Engelschen geest of stijl, laat mij 't woord gebruiken, de 
soliditeit, die zelfs den roman van onze overzeesche naburen 
kenmerkt. Zoo WIL KIE COLLINS een jong auteur is en dit 
boek zijn eersteling, dan blijkt bet duidelijk, dat zijne letter-
kundige opvoeding goeddeels de studie der nieuwe romanti-
sche school van Frankrijk ten grondsiag had. Dit ndoode 
Geheim" kan met de baste, voortbrengselen van die school 
wedijveren. Zoo do auteur - wij voor ons zouden 't bejam-
meren, omdat dit boek een buitengewonen aanleg en een niet 
alledaagsch talent verraadt - zich in dezelfde rigting blijft 
bewegen, en, even als zijne geestverwanten, van den roman 
niets meer scbijnt to eischen, dan dat hij in een verloren nur 
zijn lezer aangenaam bezig houdt, dan heeft hij kans weldra 
de evenknie genoemd to worden van eenen sun en DCMAS, in 
ons oog eehter eene negatieve verdienste en eene weinig ver-
kieselijke renommde, vooral voor iemand, die op menige bladzijde 
bewijst, dat hi j, een anderen weg inslaande, cone vrij wat meer 
benijdbare letterkundige toekomst zich zou voorbehouden zien.
WILKIE COLLINS, BET D00DE GEIIEIM.	83
Eene kunstig gewevene, niet alledaagsche en tot bet Bind 
flink volgehouden intrigue; een losse, bevallige, dikwerf schil-
derachtige stijl, die zelfs hier en daar de meesterhand ver-
raadt; menschkundige ontwikkeling der karakters; een uit-
muntend groeperen der feiten, geven aan dit n doode Geheim" 
alle aanspraak op de qualificatie van een »boeijenden roman". 
Ala zoodanig bevelen wij hem ook met ruimte, vooral aan 
Leesgezelschappen, aan. Wie echter iets meer eischt dan de 
Fransche romantiek van den dag - uitgenomen een sou-
VESTRE - vermag to geven, wie begeert na to denken, wan-
neer hij een boek heeft digtgeslagen, en wie 't niet alleen to 
doen is, om door lectuur zich to ontapannen van meer »ernstige" 
bezigheden - een ongelukkige, geijkte term, aloof 't lezen van 
een goeden en degelijken roman geene »ernstige" bezigheid 
wezen kon, waarbij nagedachte niet overtollig is, en verstand 
en hart beiden worden gevoed - hem moeten wij de kennis-
making ontraden met een arbeid, waarmed de meeste lezers 
stellig hoog zullen loopen. Want hem zal 't wezen als Ref., 
die zich wel den tijd niet beklaagde, aan de lezing van ,,het 
doode Geheim" gewijd, maar die toch ook niet van barte zeggen 
kon, dat dit uur van ontspanning geen verloren uur was, 
waar 't geheel werd ingenomen door eene lectuur, die alleen 
zijne gedachten afleiden, maar niet die op iets degelijks ves-
tigen, of tot nadenken stemmen kon, omdat ze nieuwe denk-
beelden in bet leven bad geroepen.
Waar 't een roman geldt, zal slechts de minderheid in Ref.'s 
opinie ten deze deelen. Al zou hij 't gaarne in waarheid 
gelooven, dat door den tijd zuik eene meening die der meer-
derheid worden zal, acht hij voor 's hands zich niet gereg-
tigd zijne afkeuring nit to spreken over een hock, dat hij in 
alien opa Gate prijzen zou, ware 't niet dat bij 't genre waarin 
bet geschreven werd, veroordeelde. Wie met dat genre vrede 
heeft, hem verzekeren wij , dat hij met een chef d'oeuvre van 
die rigting der nieuwere romantische school kennis zal maken. 
Bovendien beveelt ook deze uitgave van de firma VAN RULST 
Ex zooN zich door eene goede vertaling en eene nette uit-
voering aan.
0. Nov. 1858.	L-E.
84	P. F. BRIININGS,
Nevel en Zonneschijn. Door P. F. BRUNINGS, 1° .Luitenant der 
Infanterie. Kampen, K. van Hulst. 1858. In post 8vo. 4, 
VII en 392 hl., met geillustreerden omslag. f 2 - 80.
Ref. acht zich gelukkig een oorspronkelijk verhaal to kunnen 
aankondigen, dat in vele opzigten eene ruime en warme aan-
bevelin(r verdient. 't Is niet de intrigue of datgene, wat men 
eiaenlijk den ))roman" noemt, 't welk in zoo hooge mate zijne 
sympathie won, als wel de details, die overal bewijs geven 
van een frisschen, degelijken, oorspronkelijken geest, van een 
vernuft, waaraan humor niet vreemd, en eene fijne opmer-
kingsgave bijzonder eigen is. Overal is de stiji vlug, los en 
levendig; 't boekske boeit van bet begin tot bet einde; menig 
tooneel is ale nit bet leven gegrepen, en 't leven met de ge-
trouwheid der daguerreotype we6rgegeven. 't Oude gulden 
spreekwoord, de gulden, onomstootelijke waarheid: ))'t een-
voudige is bet kenmerk van bet ware", vindt ge op bijna 
iedere bladzijde bevestigd.
Wilt ge eene vlugtige schets van dezen roman? Ref. kan 
ze u in weinige woorden geven.
WAL is de zoon van een verarmd koopman, die bij zijn 
dood gade en kind in droevige, benarde omstandigheden ach-
terlaat. Een brave, gepensionneerde overste trekt zich 't lot 
zijner zuster, van de weduwe en den vaderloozen knaap, aan. 
Gebrek aan tijdelijke middelen wijzen den veelzijdi(y ontwik-
kelden knaap den weg aan, then hij heeft in to slaan, om in 
de wereld vooruit to komen. WAL wordt soldaat, later onder-
officier; al blinken or nog geene epauletten op de schouders 
van den volontair, toch blinkt daar een zonnetje in zijn hart, 
dat opgaat nit de donkere oogen van zijn nichtje CHARLOTTE, 
des overstep cdnige. CHARLOTTE is een braaf, gehoorzaam en 
mooi kind, maar CHARLOTTE is achttien jaren, en kan zich 
niet vereenigen met bet denkbeeld, dat Jonker FRANS, do 
))noble Suzerain" van bet dorp, waar de oude krijgsman zich 
retireerde, door haar vader tot haar echtgenoot bestemd wordt. 
De overste houdt veel van zijn oppassenden neef, maar dat 
hij maar zonder slag of stoot hem zijne dochter geven zou, is 
iets, dat vrij twijfelachtig schijnt. Jonker FRAas, die van de 
intimiteit tusschen WAL en zijn n1chtje meer begreep dan hem
NEVEL EN ZONNESCHIJN.	85
lief was, zoekt hoe langer hoe meer de goede gunst van CHAR-
LOTTES vader to winnen, lets wat hem vooral opperbest ge-
lukt, als hij lets dat meer was dan een ,) faux pas" van 
zijne zijde, op WALL'S rekening weet to schuiven, en dezen 
zoodanig uit des oversten hart to verdringen , dat zelfs 
op den oogenblik van diens benoeming tot officier, en wat 
meer zegt, van 't onverwacht sterven zijner moeder de grijs-
aard goon enkel woord voor zijn voormaligen lieveling over 
heeft. CHARLOTTE echter blij ft den armen geliefde, die van 
eene zware misdaad verdacht wordt, getrouw, en weigert ieder 
aanzoek van den Jonker met eene bewonderenswaardige stand-
vastigheid, die haar loon vindt in de tijdige ontdekking der 
waarheid, en... gij begrijpt wet verder volgt, lieve lezeresl
Kunt ge n eenvoudiger thema denken ? Bitter alledaagsch, 
zegt ge misschien. Ja, alledaagsch, maar 't is door eene 
meesterhand aangegrepen, en met iedere bladzijde vergeet ge 
meer 't alledaagsche van die intrigue, om u geboeid to vinden 
door die menigte van schoone gedachten, van opmerkingen, 
die pleiten voor 't gezond verstand, voor 't holder hoofd en 't 
warme hart van den auteur. Gij gevoelt, dat het book con 
amore geschreven is; BRCNINGS ken er niet lang over ge-
werkt hebben, want blijkbaar heeft het denkbeeld hem dus-
danig geinspireerd, dat de gedachten stellig ieder oogenblik 
do veder eenige regelen vooruit waren. Ref. weet niet wet 
in dezen roman 't incest to bewonderen; 't frissche, geniale, 
oorspronkelijke der behandeling, of de rijke denkbeelden, die 
ale parelen met kwistige hand overal als in 't wilde gestrooid 
zijn. Gaarne schreef ik eenige bladzijden af, maar wanneer 
ik b. v. op bl. 29 begon, zon ik niet weten wear to ein-
digen, omdat ,,Nevel en Zonneschijn" aan heerlijke, meester-
lijk geschrevene bladzijden zoo rijk is.
Ik son kunnen eindigen met meer to doen dan u de lazing 
aanbevelen, ik zou er u toe kunnen dringen met al de 
kracht die ik hoop to bezitten, waar 't er op aankomt om 
iemand omtrent het goede van eene zaak of persoon to over-
tuigen. Maar ik wil mij eons voorstellen, dat mij dit gelukt 
is, en dat ik een fijn en scherpzinnig criticus naast mij heb, 
die 't boekske digtslaat en mij ernstig afvraagt: ),of ik er dan 
niet cone aanmerking op heb ?"
Om - eerlijk to wezen moet ik »ja" zeggen. Ik heb eene
BOERBESCH. 1859. N°. II.	7
$6	P. F. BRUNINGS,
gewigtige aanmerking, die, zonderling genoeg, juist hot begin 
en bet einde betreft. 't Scbijnt me dat de auteur bij zijne 
primitive conceptie plan had, om ))de lotgevallen van zijn held to 
verbinden aan de geschiedenis van 't regements-nommer boven 
zijn chakot," op de wijze zooals o. a. DOUGLAS JERROLD "De 
Lotgevallen van een Strnisveer" beschreef. BRUNINGs zag 
ecbter wel denkelijk zeer spoedig 't moeijelijke in van die, 
ook in andere opzigten, niet aanbevelenswaardige methode, 
en hij was verstandig genoeg om reeds op bl. 11 het rege-
ments-nommer to laten varen en zich bij WALL to bepalen. 
Toch had ik die inleiding Never geheel gemist, vooral omdat 
ze niets ter sake afdoet en nu alleen schijnt geschreven om 
door 't zonderlinge en zeldzame der voorstelling effect to 
-waken. Een auteur als deze luitenant-bellettrist behoefde zulk 
een kunstmiddel niet. En wat nu bet slot betreft; wat zal 
ik zeggen; self romancier of novellist west Ref. bij ervaring 
hoeveel moeite een auteur dikwerf heeft, om de intrigue zich 
geleidelijk to laten ontwikkelen, en eon »goed slot' voor to 
bereiden. Uit then hoofde behoort hij niet onder de veel-
oischende ctitici, waar het dit gedeelte van een roman be-
treft, maar... de beer BRUNINGS heeft zijns erachtens den 
knoop wat al to militairement doorgehakt. Die drie dooden op 
dezelfde plek ; die ontmoeting van Jonker FRANS met ROELOF, - 
't is wat kras om waarschijnlijk to wezen I
Enkele kleine vlekjes. die uspelende golven op een blinkend 
strand", waar er van een dameshals en dames-lokken sprake 
is; iemand die »zonder verleden" is; de oude anecdote van de 
twee buarlieden, die 't elka.r moeijeljjk maakten, - bij een 
onzer dichters "de visscher en de jager", - bij BRUNINGS een 
guitar spelende commies bij de posterijen en een luitenant, die 
zich op de trom excerceert - of we gaarne die min gelukkig 
geslaagde bladzijden gemist hadden I - 't onwaarschijnlijke 
van JAAPJES geschiktheid tot het does van eene reize, zooals 
141 volgens den auteur deed; eene novergaande" in plaats van 
eene »ondergaande" zon; en dan dat leelijke "de plek waar 
bet geliefde wezen den dood bad opgedaan", - zulke gebreken 
kan ik aanwijzen. Maar ik verklaar u op mijn woord, dat 
ik ze heb opgevischt tussehen een aantal sohoone details, to 
schoon en to meesterlijk geschreven, dan dat ge niet spoedig 
vergeten zoudt, dat ook 'iNevel en Zonnescbijn" even ale ieder
NEVEL EN ZONNESCHIJN.	87
menschenwerk, ook 't uwe en het mijne, van gebreken niet 
vrij to pleiten is.
't Book is net uitgevoerd; de fraaije, geillustreerde omslag 
is wel wat krijgshaftig geteekend; Ref. hoopt niet dat het de 
dames van de lezing zal afschrikken, in wier handen hij dezen 
oorspronkelijken roman zoo gaarne zien zon.
Gaarne geven wij dezen roman een woord van dringende 
aanbeveling op zijne reis door ons vaderland mede. Hij is 
echt Hollandsch, en heeft regt op eene goede ontvangst bij ieder 
die non, eenige waarde aan een degelijk, Hollandsch boek hecht.
Den Luitenant BRUNINGs roepen wij van harte een »tot 
weerziens 1" toe. Onzes erachtens pat bij op den weg then 
hij insloeg, eene schoone letterkundige toekomst to gemoet. 
Zijn warm hart blijve door veel zonneschUn in 't leven ge-
koesterd; zijn holder hoofd bewaard voor den nevel, die niet 
altijd aan eene letterkundige loopbaan vreemd is, en de frissche 
denkbeelden wel eens ontijdig en to vroeg omsluijertl
0. Nov. 1858.	L-E.
Een tiPyegeer onder de hanebalken. Naar 't Fran8ch van SMILE 
SOIIVESTRE, door TH. PETERS. To Rotterdam, bij Hendrik 
Altmann. 1858. In kl. 8vo. 140 bl. f 1- 30.
't Is geene vrolijke task den arbeid van een ontslapene 
to bespreken, vooral wanneer wij hem hebben lief gehad, al 
was hij ons dan ook niets meer dan een vriend in de verte, 
wien wij nooit van aangezigt tot aangezigt hebben gezien, 
maar de vruchten van wiens geest one tot hem trokken en 
met hem vertrouwd maakten, ale hadden wij hem jaren Lang 
en van nabij gekend.
Zoo was 't Ref. toen hij deze welgeslaagde vertaling van 
EM ILE SOUVESTRE'S oPhilosophe sons lee toits" ter hand nam. 
Reeds in 't oorspronkelijke had hij 't gelezen en herlezen, en 
onder 't vele goede waarmede do zoo degelijke auteur de let-
terkunde van zijn yolk verrijkte, en 't welk meerendeels ook 
in den vreemde burgerregt verkreeg, was 't in zijn oog al-
tijd een geschrift, dat - al had de productive geest van 
den Franschman nimmer iets anders geleverd - op zich zelf 
genoeg zou zijn geweest, om hem eene bljvende en welver-
diende vermaardheid to verzekeren.
7*
8.8 E. SOUVESTRE, DEN WIJSGEER ONDER DE HANEBALEEN.
Voor wie 't niet kennen, wil Ref. mededeelen, dat de in-
houd uit twaalf korte vertoogen of liever schetsen uit het 
dagelijksche leven bestaat, die alien in bevalligen, sierlijken 
stijl geschreven - en door den heer PETERS in eene nitmun-
tende vertaling, waaraan eigenaardige moeijelijkheden verbon-
den waren, Rink wedrgegeven - een zedelijk en maatschap-
pelijk beginsel ten grondslag hebben, of een maatschappelijk 
vraagstuk van den dag behandelen. Eenvoud, gezond ver-
stand, korte, kernachtige betoogtrant, juistheid van voorstel-
ling, helderheid van denkbeelden zijn de kenmerken van dit 
geschrift, 't welk wij niet aarzelen een gulden boekske to 
noemen, en als zoodanig aan alle lezers, ongeacht tot welken 
stand of leeftijd zij behooren, dringend aan to bevelen.
Frankrijk en ieder land, waar men met zijn arbeid kennis 
mogt maken, verloor aan SOIIVESTRE v6dl. Hij was een dier 
weinige uitverkorenen, die met buitengewone gaven van 't ver-
stand, heerlijke gaven van 't hart vereenigde.
Daar hij bij zijn leven veelligt velen ten rijken zegen was, 
zoo hopen wij, dat na zijn dood zijne geschriften - en daar-
onder ook dit - velen mogen toebrengen tot het rijk der 
waarheid, des lichts en der liefde, waarvan de ontslapene 
geen der minst vurige en minst invloedrijke apostelen was!
Zoo dit boekske die aanbeveling nog behoeft, dan vermel-
den wij gaarne, dat de heer ALTMANN deze parel in een sierlijk 
uiterlijk heeft gevat, duidelijker: dat hij voor eene keurig nette 
uitvoering heeft zorg gedragen.
GIRANDOLA. NOvellen van BERNARD VAN GUSECK. Twee Deelen. 
Te Leeuwarden, bij H. Kuypers. 1858. In gr. 8vo. 309 en 
316 bl., net gesteendrukten titel en vignet. f 6 -

Twee 'bundels verhalen van Duitachen bodem, die bij de 
weinige ruimte ons voor 't bespreken van romantische voort-
brengselen, die zich nosh door 't,genre, noch door de bewer-
king op de eene of andere wijze onderacheiden, gegund, slechts 
met een enkel woord door ons kunnen aangekondigd worden.
Ref. kan niet ontkennen, dat hij van dit zestal verhalen in 
een verloren uur enkele met genoegen gelezen heeft. )Do 
Odal-boer" acht hij het beste, vooral daar deze novelle een
B. VAN GUSECK, GIEANDOLA.	89
zeer juist geschetst tafereel aanbiedt van de verhouding, die 
in Zweden, tijdens de 14e eeuw, tusschen edellieden en lijf-
eigenen bestond. Ook om de bevallige natuurschildering van 
bet to weinig gekende Noorden verdient bet boven de andere 
met lof vermeld to worden.
Behalve »Liefde en hartstogt" (bet laatste verhaal van bet 
eerste deel), dat in geen enkel opzigt den lezer boeit of een 
aangenamen indruk achterlaat, zijn ook de overige novellen 
van deze bundels niet zonder verdienste, reden waarom wij 
deze uitgave aan Leesgezelschappen aanbevelen, - waar zoo 
wijd uiteenloopende eischen moeten bevredigd worden, dat 
stellig onder bet legio lezers, ook deze ,,Girandola", de haren 
wel vinden zal.
Den Heer Uitgever, die voor eene redelijke uitvoering zorg 
droeg, geven wij echter in bedenking of de goede ontvangst 
van VAN GUSECK'S »Stedingers", hem wel regt gaf, om zoo kort 
daarop eene vertaling van diens overige novellen ter perse to 
leggen, die - behoudens ooze niet ongunstige aankondiging-
toch met den eerstgenoemden roman niet kunnen vergeleken 
worden, zonder bij die vergeliking to verliezen !
Een Levensdroom. Roman van JULIE Busow. Naar feet Hoog-
duit8ch door HEBMINE. Twee Deelen. Hilversum, P. M. van 
Cleef, Jzn. 1858. In gr. 8vo. 238 en 205 bl., met gesteen-
drukten titel en vignet. f 4 - 60.
Er is een eigenaardig onderseheid tusschen de romans onzer 
Duitsche en Engelsche naburen. Waar de laatsten meer bet 
werkelijke leven of dagelijksche toestanden schetsen en meeren-
deels op zoo meesterlijke wijze ontwikkelen, dat wij de waar-
heid van bet voor onzen blik ontrolde tafereel als gevoelen, 
of voor de imaginaire romanfiguren, wier karakter met bet 
scalpel van bet talent ontleed tot in zijne geheimste drijf-
ve5ren wordt bespied en we5rgegeven, 't bij ons bekende beeld 
van levende en wakende wezens in de plaats zonden kunnen 
stellen, - daar schetsen ons de Duitschers meerendeels roman-
helden en heldinnen, die aan bet werkelijke leven vreemd 
zijn, en aan wie alleen bet talent van den auteur of de then ten
90	JULIE Bi1ROW,
gevolge sterk geprikkelde verbeelding van den lezer een Amp 
van leven kan meddeelen, omdat een flaauw vermoeden van 
de mogelijkheid, dat dezulken als ons geteekend worden zou-
den bestaan, bij ons oprees. Exceptionele toestanden, sterk 
geteekende karakters, hartstogtelijke tooneelen, zelden de pho-
tographien van natuurlijke menschen, maar de beelden van 
engelen of daemons, wie men den menschelijken vorm leende, 
ziedaar - op weinige gunstige uitzonderingen na, b. v. bij 
eon FREYTAG of HACKLi1NDER - de eigenaardige bestanddeelen 
van een Duitschen roman, die in den regel ook niet vrij is 
to pleiten van overdrijving en zich kenmerkt door dat , schwar-
merische" 't welk aan het volkskarakter onzer naburen eigen is.
't Was daarom niet zonder eenige aarzeling, dat Ref. zich 
tot de lezing van dezen roman van JULIE BUROW neer-
zette, to meer daar,. eenigen tijd geleden, een buitenlandsch 
tijdschrift, die dame -- to regt of to onregt - als iemand 
van eon excentriek karakter en vreemde levenswijze schetste. 
Hij ging met ietwat huivering tot de kennismaking met dezen 
nLevensdroom ' over, omdat hij vreesde, dat die als zoo menige 
droom eene parodie op de werkelijkheid zou opleveren.
Toch bleek 't hem later, dat hij zich ten deze vergist had. 
Al is de toestand waarin de hoofdpersonen zich geplaatst vin-
den, allerminst eene alledaagsche, toch is die op verre na 
niet onmogelijk; wat meer zegt, wij gelooven dat, helaasl 
menigeen, die eenige ervaring achter zich heeft, wel in 
staat zou wezen deziylken met name to noemen, wier beeld
hij in de figuren van een SIEGMUND VAN KANDERN en LEO-
NORA ARNOLD terugvond.
Deze uLevensdroom" is een tafereel uit hat werkelijke leven, 
door eene begaafde vrouw, op vele plaatsen met meesterhand 
gesehilderd. Aan een sierlijken, afgeronden en beviffligen stijl, 
paart hot eene levendigheid van voorstelling, die niet missen 
kan aan dit boek een meer dan gewoon goad succes to ver-
zekeren. De karakters zijn flink volgehouden, de kunstig in-
eengevlochten intrigue boeit van 't begin tot het einde, en waar 
't hat schetsen van eigenaardige huiselijke tafereelen betreft, 
bewijst de Schrijfater een zeldzaam talent to bezitten, dat zich 
evenmin verloochent, waar zj poogt de natuur - vooral die 
der Pruissische Oostzee-provinci6n - op schilderaehtige wijze 
wear to geven.
BEN LEVENSDB00rI.	91
Gaarne gaven wij onzen lezers een vlugtig overzigt van 
dezen zoo boeijenden roman. Wij zouden echter vreezen op 
die wijze hun een deel van 't genot dat bij de lezing hen 
wacht to ontnemen, dear wij dit moeijelijk zouden kunnen 
doen, zonder de intrigue van 't boek ook ten deele voor hen 
to ontwikkelen. Nu willen wij alleen mededeelen, dat in deze-
bladen de geschiedenis van een veel bewogen vrouwenleven, 
als een gevolg van eon huwelijk waaraan liefde ontbrak, ver-
haald wordt, - een onderwerp, dat rijk genoeg bleek to wezen, 
om aan een talent als dat van J. Busow, aanleiding to geven tot 
het schrijven van een der beste romans, die onzes erachtens, 
in de laatste jaren van Duitschen bodem bij ons werden 
overgeplant.
Met eene ruime aanbeveling zouden wij gaarne dit korte woord 
besluiten. Maar ale wij 't oog vestigen op de min gelukkige 
vertaling en het allerslordigst geteekende vignet, mogen wij 
niet nalaten den Heer Uitgever toe to voegen, dat dit beval-
lige boek wel eene betere uitvoering verdiend had.
0. Dec. 185S.
L-E.
MABEL VAUGHAN. Door de Schrijfster van ,De Lantaarn-
opsteker". flit het Engelsch. Twee Deelen. Te Amsterdam, 
bzj de Wed. L. van Hulst en Zoon. 1858. In gr. 8vo. 273 
en 274 bl. f 5 - 70.
Ref. wil wel eerlijk bekennen, dat hij niet tot diegenen heeft 
behoord, door wie in der tijd aan ,The Lamplighter", van 
Miss cuNinn GRAM, zulk een uitbundige lof werd toegezwaaid. 
't Boek had, bij veel schoons, in zijn oog to weinig degelijks; 
de karakters der hoofdpersonen waren to weinig d'aprea nature 
geschetst, om hem aanleiding to geven zijne stem bij die der 
massa to voegen, die den ,Lantaarnopsteker" b. v. met Me-
vrouw STOWE's ,Negerhut" op 44ne lijn plaatsten.
't Is hem vooral nit then hoofde eene aangename taak met 
den meest onbeperkten lof van eene nieuwe geestvrucht dier 
Schrijfster to kunnen spreken, en de ,Mabel Vaughan" een 
boek to mogen noemen, dat, near zUne meening, zijn voor-
ganger verre achter zich last. Waarheid, eenvoud, degelijk-
heid, menschenkennis, echte, praktische godsdienstzin, daden
92	MABEL VAUGXIAN.
en Been woorden, pieteit in den echten, eerbiedwaardigen zin 
van bet woord, zijn de grondslagen, waarop een arbeid werd 
aangevangen, die velen ten rijken zegen kan wezen.
MABEL VAUGHAN is een meisje, waarop wij gaarne iedere 
dochter en zuster als een navolgingswaardig voorbeeld zouden 
willen wijzen. Geloof daarom niet dat bet natuurlijke der 
figuur lijdt onder de degelijkheid die aan bet karakter blijkt 
eigen to wezen; integendeel, hoe sterker bet Christelijke element 
zich bij haar ontwikkelt, hoe meer 't bij hare daden en woor-
den op den voorgrond treedt en in 't oog springt, des to 
natuurlijker en eenvoudiger schijnt zij ons; waar zij zich in 
de wereld beweegt, verliest zij haar oorspronkelijke, zuivere en 
eenvoudige karakter niet; waar zij buiten de wereld zich plaatst 
en alleen leeft voor een kleinen huiselijken kring, haar wereld 
nadat zij tot een regt begrip barer pligten kwam, ontwikkelt 
zich dat karakter, om haar eene vrouw to doen worden, die 
voor haren kring ten zegen en voor hare sekse ten sieraad was.
MABEL had in bare jeugd de groote, heerlijke les van bet 
leven, die »liefde" beet, geleerd. De wereld deed haar die 
gedurende weinige maanden voorbijzien, maar 't hart en 't ge-
weten vonden er geen vrede bij. Zij keerde terug van waar 
zij uitging, en offerde zelfzucht op aan liefde tot den naaste. 
Zoo werd zij de steun van een zwaar beproefden vader, wiens 
grijsheid troost en hulp zocht bij zijn kind; zoo werd zij de 
goede engel van een loszinnigen broeder, dien, - al koste 
bet haar veel strijd en in den beginne veel teleurstelling, - 
zij toch eindelijk mogt terugbrengen tot de kudde, waarvan 
hij zooverre was afgeweken, omdat nimmer een goede herder 
bet dolende, bijna verloren schaap had gezocht; zoo werd zij 
de moeder van de kleine weezen barer zuster, aan wie de wereld 
altijd to hooge eischen had gesteld, dan dat ze die van haren 
moederpligt zou hebben kunnen bevredigen; zoo ging zij zegenend 
rond to midden van armen en kranken, van dwalenden en 
beproefden, die zij heenleidde naar de fonteinen des levenden 
waters, als cen gering dank-offer voor wat de arme, kleine 
Rosy goeds aan haar bewees, toen zij door haar voorbeeld 
MABEL tot een refit bewustzijn van haren pligt bragt.
Fen mijner vrienden schreef mij juist heden over dit uit-
muntende boek: ,,Ik dank u zeer voor de lectuur van nevens-
gaand boek. Wij hebben bet met klimmend genoegen gelezen.
MABEL VAUGHAN.	93
De Schrijfster is iemand, die de schoone gelijkenis in Mat-
theus %III vs. 33 niet slechts heeft gelezen, maar ook toont to 
verstaan. Er zijn in haar work treffende waarheden uitge-
sproken, waardoor het geschikt is niet slechts om genoegen 
to geven, maar ook om nut to doen voor ieder, die het leest 
met een welgestemd hart."
Ref. beaamt die uitspraak volkomen. Hij voegt er bij, dat 
bij bijna geen boek kent, dat hij liever in handen van jonge 
meisjes en jong gehuwde vrouwen zag, dan doze goed nitge-
voerde vertaling van Miss CUNNINGHAM'S ,,Mabel Vaughan."
Eene uitgave in klein 8vo., en geschikt voor een boek-
gescbenk voor dames, hopen wij weldra door de wakkere 
Uitgevers in den handel.gebragt to zien.
0. Dec. 1858.	L-E.
Vergeet mij niet. Muzen-Almanak voor 1859, onder Redactie 
van j. J. L. TEN KATE. Amsterdam, J. H. Laarman. Met 
5 staalplaten, titelplaat en vignet. VIII en 261 blz., geb. in 
linnen met verguld op plat en snede. f 3 - 90.

Laat ons eens even een kijkje van de Vergeet my niet nemen! 
't Heet flog de oude Muzen-Almanak to zijn, die Muzen-Al-
manak van 't jaar 19, - acb, als een jaarboekje dcn-en-
veertig jaren telt, dan is 't al heel oud. Draagt het ook ken-
merken van den ouderdom ? neen durf ik niet zeggen.
't Is anders wel een goed portret, dat tegenover den titel prijkt. 
De bee) dhouwer-dichter J. F. BROUWENAAS was priester der kunst, 
gij erkent hot als gij zijn afbeeldsel aanschouwt; maar zijne 
Gedachten op een echoonen Novembermorgen, die het portret 
moeten begeleiden, zouden hem Been regt gegeven hebben 
om voor den Muzen-Almanak to staan. Van de plaatjes 
aan vreemden ontleend, wil ik niet spreken; dat, waarbij j. 
J. L. TEN KATE zijn Uit het Leven gevoegd beeft, mag gezien 
worden : er is uitdrukking in. Voorts komt den Uitgever lof 
toe voor papier en band, maar voor den druk blaam; die is 
zonder eenige zorgvuldigheid behandeld - en dat in een 
prachtjaarboekje!
Vrede met proza in den Muzen-Almanak heb ik wel, 
wanneer 't maar goed proza is - dit jaar is 't a! zeer weinig-
94	VERGEET MIJ NIET.
beduidend. Het lieve Dorpje van Dr. N. R. DONKERSLOOT is 
nog hot beste, en ale dat het beste is - wat is dan 't overge? 
DONKERSLOOT weet los to vertellen, ziedaar zijne verdienste. 
Gaf VAN KOETSVELD niets? Neen, hij liet het aan zijn zoon 
over, die u voor eene novelle van 's vaders hand een versje 
by een regen geeft met den allerongewoonsten aanhef:
Wekkom ! welkom ! frissche regen ! enz.
De fantazy van WILHELMINA JOHANNA VAN RAVESTEYN over
Grafbloemen is wel niet kwaad, maar zij behoort toch vol-
strekt niet tot do categorie, die vrijheid zou geven om van 
een good proza-stuk in den Vergeet my niet to epreken. Ach, 
dat alledaagsche, midaelmatige 1
Vooral ale dat alledaagsche, dat middelmatige in podtischen 
vorm tot ons komt. »Wel aardig I wel good!" dat moest niet 
zoo dikwerf de uitspraak zijn na de lezing van een almanakken-
vers. En toch kan men niet anders zeggen van LAURILLARD'S 
Twee gezigten op een badplaats; V. D. vEEN's Graaf FLORIS de
Vijfde; BO%MAN'S Lofdicht op JOIIANNES VAN EYK; SIFELL'S Gods 
woord; ELMINA'S De slaap, beeld van den dood; ERICA'S Moeder-
lief, waar zijt gij? BERMAN's De heuvel Golgotha; PRUDENS VAN 
DUYSE's De Bidder en de Priester; V. ZEGFG}ELEN'S Ideaal en 
werkelijkheid; wIJSMAN'S Het sterfbed in de hut. Weinig is er
in het boekske dat ons de plaatsing geheel onwaardig schijnt; 
zeker zonden wij daaronder rekenen het welbekende Loover 
uit het Zuiden op het graf van TOLLENS met dat slot
Maak, graver, na den kuil wear digt I
Of de opname van WITTMANNS Dichtbloevaen met de vlugge ver-
taling van TEN KATE niet allereerst zij toe to schrijven aan 
gebrek van gogde Nederlandsche stukken, laten wij in 't 
midden. Gaarne gunnen wij ook de ruime plaats aan do 
Rieuwe proeve van Sanskritsche pob , van den. Redacteur, maar 
zeker zal zij weinig lezers en nog minder lezeressen tot zich 
trekken. 't Kost veel to veel moeite om zich in toestanden 
van geheel andersdenkenden en gevoelenden to verpleatsen; 
een eerste vereischte om gelezen to worden is, in onzen tijd, 
dat de schrijver of dichter gemakkelijk zij vodr zijne lezers - 
doch zon 't good zijn zich daaraan to storen? Vast is het 
allermoeijelijkst tegen den stroom op to roeijen. Onder de
MUZEN-ALMANA$ VOOR 1859.	95
stukken, die meer blijvende waarde hebben, rangschikken wij, 
behalve de genoemde nieuwe proeve: TATUM ZUBLI'S Het wilde
paard der prairien; PRUDENS VAN DUYSE'S Danielken; PEDRO'S 
Zomerrniniatuurtjens; TEN KATE'S Uit het leven; V. D. BERGH'S 
Het sterrelicht; R. P.'s (??) By ALWINES portret, dat een beetjen 
jaloersch keek; TEN HATE'S Aan eene dochter van het Zuiden; 
KOBNEx'S Chri8ten-harptoonen; DORBECK'S Hope der toekomst.
't Juweeltje der verzameling is zeker het diep roerende: Wan-
neer de kindren grout zijn, van NICOLAAS BEETS. Eerst die 
idealen voor de toekomst als moeders zorgen voorbij en moe-
ders levensgenot teruggekeerd zal zijn - en dan - ziethier 
de twee sloteoupletten, waarmer ook wij besluiten, en tracht, 
al was 't alleen om dit stukje, den Vergeet my niet, zoo gij 
kunt, eens magtig to worden:
De kindren werden grooter en grooter, naar de rij.
Maar eer er een volwassen was, kwam daar een kleintjen by. 
,,Wees welkom, vierde zoontjen! gy komt nog juist by tijds; 
Ook gy zult eenmaal groot zijn, Gods grooten naam ten prijs!
Wees niet bezorgd; uw moeder neemt u met blijdschap aan;
Zy heeft er zooveel groot gebracht, bet zal ook ditmaal gaan... 
Ai my l Daar breekt op eenmaal dit dierbaar leven of 
De kindren worden grooter - maar op hun Moeders graf.
Verslag aan de Gemeenteraden van Arnhem, Zutphen, Deventer, 
Olst, W jhe, Zwolle en Kampen, over den uitsla9 der Op-
metingen voor Spoorwegen; met eenige opmerkingen over het 
verband tusschen Land- en Waterwegen in Oostel jk Neder-
land, door T. J. STIELTJES, Lid van den Raad der Gemeente 
Zwolle. Te Zwolle, b j W. E. Tjeenk Willink. 1858. In 
gr. 8vo. 60 bl. en twee gelith. kaarten. f : - 60.
Die spoorwegen, -- 't is eene zaak die al wat hoofd-
brekens gekost heeft, en nog niet half zooveel als zij cog 
kosten zal. Overal wil men een spoorweg hebben, en overat 
to gelijk; zelfs 't vooruitzigt van er geen to krijgen maakt 
de menschen boos; gelijk b. v. de Middelburgsche Courant in 
zulk een vooruitzigt al proponeerde om gebeel Zeeland maar 
aan eene andere natie of to staan. Maar al die brommers, 
die niet gelieven to begrijpen, dat alles op zijne beurt moet
96	T. J. STIELTJES,
geschieden, ze denken niet eens aan bet arme hoofd van den 
Minister van Binnenlandsche Zaken, dat wel suiselen moet 
van al die aanvraen, voorstellen, projecten en aanbiedingen
g
omtrent de spoorweg-quaestie. Toch mogen wij ze niet al 
to hard veroordeelen; de provincien die al zoo lang bij een 
paar barer zusters hebben moeten achterstaan, mogen wel al 
hun best doen om bet zoo lang gemiste to verkrijgen, en 
waarom zou Zeeland of Limburg langer willen wacbten dan 
Groningen of Friesland? Onder de vele voorstellen omtrent 
deze zaak, verdient bet bovengenoemde JTerslag zeer in aan-
merking to komen. Wij kunnen hier aankondigen, en minder 
beoordeelen, omdat de localiteiten ons grootendeels onbekend 
zijn, en onze kennis van zaken zich zoo verre niet uitstrekt, 
dat wij ons goed- of afkeuring van 's Heeren STIELTJES werk 
zouden aanmatigen. Uit den zeer langen titel zal den lezer 
duidelijk zijn geworden op wier verzoek deze opmetingen ge-
daan zijn en daarvan bet verslag geleverd is. Voor zoo ver 
wij zien kunnen, en oordeelen naar andere door ons gelezen 
schriften van dezen aard, is de arbeid van den Heer sTIELTJEs 
zeer naauwkeurig, veelomvattend en die eens zaakkundigen. 
Wij kunnen hier alle berekeningen niet opgeven, maar willen 
toch in onze aankondiging opnemen bet voorstel dat de Schrijver 
aan de in den titel vermelde gemeente-raden doet. Hij raadt 
hun aan:
10. De keuze van bet centraalpunt even beoosten het Joppe 
(tusschen Zutphen en Deventer).
2°. De rigting van Arnhem op Zutphen door Brummen en 
beoosten Billioen door 't Velperbroek.
3°. De rigting over den Snippeling, door de bestaande ves-
tingwerken van Deventer, en verder steeds tusschen den IJs-
seld!yk en Zandwetering op Zwolle en Kampen.
4°. De rigting oostwaarts langs Oolde, Laren, zoo kort 
mogelijk onder Goor op Enschede, verder Z. 0. van Olden-
zeal verlengd naar de Poppe aan den Dinkel, en van Enschedd 
naar Glanerbrug, in de veronderstelling van twee aansluitingen 
naar Duitschland.
5°. Het uitbreiden der steden Zutphen en Deventer, in ver-
band met eene verbetering der vestingwerken.
6°. Het daarstellen van de noodige punten van overlading 
uit de groote bestaande of daar to stellen waterwegen to Dieren,
VERSLAA, Exz.	97
Zutphen, Deventer, Zwolle, Kampen, Goor, de Poppe en zoo 
digt mogelijk onder Enschedd.
7°. Het voorbereiden van kleine kanaalverbindingen naar 
alle andere stations, overal waar het terrein dit toelaat, ten 
einde ook alle landbouwproducten, zonder kostbaar vervoer 
per as, aan de stations to kunnen aanvoeren.
Verder handelt de Schrijver over de zwarigheden en voor-
deelen van het terrein, over de vraag, wie den aanleg der 
spoorwegen zal ondersteunen, en besluit met eenige opmer-
kingen over het verband tusschen land- en waterwegen in 
Oostelylo Nederland, welke zeer veel belangrijks bevatten. 
De Bijlagen en kaarten zijn zeer dienstig om de zaak op to 
helderen.
Het geschrift van den Heer STIELTJES is eene stem onder 
velen, die meerendeels disharmonieren; naar ooze meening is 
't eene goede stem, welke verdient gehoord to worden; daarom 
bevelen wij deze brochure over de question brulante in ons 
vaderland ten zeerste aan.
De Dagbladen in Nederland. Wat zijn zij, en wat behoorden 
elf to wezen? - Een woord tot de Regering, tot de partgen 
en het volk, ook in verband tot de Zegelbelasting, door PHIL-
ALETHES. Te 's Gravenhage, by H. C. Susan, C.H.zoon. 
1858. In gr. 8vo. 68 bl. f : - 60.
Gewigtige vragen zijn het, die de Schrijver dezer brochure 
zich stelt, en een belangrijk en passend woord is het dat hij 
daarin spreekt, een woord, zonder schroom uitgesproken, zeer 
behartigingswaardig, 't welk toont, dat de Schrijver met regt 
zijn aangenomen pseudoniem mag dragen.
Na eene inleiding, waarin de dagblad- en vlugsehriftpers 
ale eerste magt in den Staat wordt verdedigd, en waarin naar 
waarheid wordt aangetoond, dat de magt van de drukpers 
berust op het besef van die magt, op het diepe bewustzijn 
van haren alles overtreffenden invloed, ala ook bet onder-
sebeid dat er bestaat tusschen het feit, dat een Staat een groot 
eantal couranten bezit, en het versebijnsel dat de drukpers 
eene zedelijke magt in den Staat uitmaakt, komt de Schrijver
98	PHILALETIIES,
tot zijne eerste op den titel uitgedrukte vraag. Wat zijn de 
dagbladen in Nederland? Helaas, geene magt in den Staat, 
ofschoon hun aantal voor een land ale het onze, overvloedig 
groot is. Aan wie ligt de schuld daarvan ? Aan de Regering, 
omdat zij de journalistiek niet genoeg acht of als bondgenoot 
in den arm neemt. Zij houdt de loopende zaken van bestuur 
gaande, zij overstelpt de Kamers met wetsvoorstellen, en meent 
daarmede genoeg to hebben gedaan. Maar bij het yolk de 
beginselen der wetten in de harten to doen leven, dat levee 
waar het niet is, to doen ontstaan, en waar het is, op to 
kweeken en to versterken, - daarmede zich to bemoeijen, houdt 
de Regering voor overbodig. Tot het opkweeken en koesteren 
van dat leven is de drukpers het heilzame middel; maar dat 
middel wordt op onverstandige wijze verworpen, en de druk-
pers door de Regering weinig geacht en in kluisters gewron-
gen, en aan haar de krachtigste hulpbronnen ontnomen. Zal 
doze jammerlijke toestand veranderen, zal de drukpers eene 
levenwekkende, zedelijke kracht in den Staat worden, dan 
moot de Regering bet voorbeeld geven, dan moet het o(ficiele 
blad, de Staats-Courant, iets gebeel anders worden dan het 
nu is met zijn oud nieuws, akelige taal, kleurloosheid, hot 
orgaan der Regering, dat eigenl}jk geen orgaan verdient ge-
noemd to worden, dat, in vergelijking met de officiele bladen 
van andere landen, zoo weinig op de zedelijke en wetensohap-
pelijke hoogte staat. Wordt dat andere, dan worden de overige 
bladen van zelf gedwongen then goeden weg in to slaan. Daarom 
))De Staats-Courant worde een voertuig voor de kennis der 
staatkundige gebeurtenissen, voor de ontwikkeling van den zin 
voor kunst, wetensohap, handel en nijverheid, waardig den 
Staat, welks roemrijke wapenen het op zijn voorhoofd (?) draagt. 
De Staats-Courant worde tevens een middel van gemeenachap 
tusschen regering en yolk: een band van verstandhoudingtus-
schen bestuurders en geregeerden."
Ligt de schuld alleen aan de Regering? Neen, ook de Volks-
vertegenwoordiging heeft er haar deel aan. Aanhoudend wordt 
de drukpers en haar verheven roeping door een of ander lid 
der Earners miskend; en toch, de drukpers is de eenige band, 
welke bestaat tusschen Natie en vertegenwoordiging; door haar 
leert zij de gedragslijn kennen harer vertegenwoordigers. De
DE DAGBLADEY IN NEDERLAND.	99
Staten- Generaal hebben gemeend, ten einde uitvoerige, goede, 
onpartijdige verslagen van de parlementaire gebeurtenissen in 
de couranten to verkrijgen, dat de opheffing van de zegel-
belasting op de bijbladen voor de verslagen, een voldoend 
middel was om het gebrekkige in doze laatsten to verbeteren. 
Gelijk ieder gezien heeft, is dit middel onvoldoende bevonden, 
en waren er andere taken, welke bet goede in den weg ston-
den, zooals vooral bet monopolie, door de Staten-Generaal 
gehandhaafd, waardoor het den dagbladen onmogelijk gemaakt 
wordt, om des noodig ieder een eigen verslaggever to be-
noemen. Form en Sink stelt de Schrijver dezer brochure bet 
schadelijke van dit monopolie, hot putten nit eene gemeen-
scbappelijke bron door dagbladen van zeer verscbillende rig-
ting, uiteen. En dan die willekeurig verkorte mededeelingen, 
hoe gebrekkig deelen zij doorgaans den geest eener parlementaire 
redevoering mede, hoe onbegrijpelijk maken zij dikwijis het 
duidelijk gesprokene voor bet publiek l Daarom vrijheld tot 
coacurrentie voor verslaggevers, benevens eene wettelijke be-
paling, waarbij elk journaal dat verslagen geeft, wordt ver-
pligt bij aanzegging door deurwaarders-acte om nit hot Bij-
blad do redevoering over to nemen van bet lid der Vertegen-
woordiging, welks redevoering met verkorting der waarheid 
zou zijn gepubliceerd, en daarbij de groote belemmering van 
do zegelbelasting weggenomen, en de Staten-Generaal zullen 
hun deel aan de schuld hebben vernietigd.
De dagbladen zelven hebben ook hun aandeel in die schuld; 
buiten en behalve dat 'zj bijna alien slechts do uitdrukking 
eener individuele mooning zijn, en zij geen van alien behoor-
lijk verslag leveren van do handelingen der Kamers, is er 
een groot gebrek dat hun aankleeft: hot gemis aan esprit de 
corps. De eenheid van doel wordt nit hot oog verloren, en 
de onderlinge jaloezij verhindert, dat de belangen der druk-
pers als gemeenschappelijke belangen worden behartigd, ver-
tegenwoordigd en verdodigd, dat er gemeenschappelijke kracht 
bestaat, terwijl zij veroorzaakt dat do drukpers zich zelve 
ondermijnt. Ook de wijze van zamenstelling der dagbladen is 
zeer gebrekkig, en werkt mode tot de weinige belangstelling 
in hunne verschijning; dat gebrekkige toont PHILALETHES door 
vergelijking met vreemde bladen duidelijk aan.
1100	PIIILALETHES, DE DAGSLADEN IN NEDERLAND.
De zegelbelasting wordt vrij uitvoerig door den S. besproken ; 
hare opheffing wordt door hem als zeer wenschelijk voorge-
steld, ofschoon daardoor alleen onze journalistiek geene ver-
betering zal ondergaan, ten einde op de vereischte hoogte to 
komen. Het vooroordeel tegen de drukpers en tegen hen die 
zich aan haar wijden, dat bij de Regering, bij de Vertegen-
woordiging, bij bet publiek bestaat, moet worden weggenomen, 
en behalve 't geen de pers zelve daaraan doen kan, door zich 
van vole gebreken to zuiveren welke haar aankleven, behalve 
bet goede dat verrigt kan worden door bekwame mannen, die 
zich boven bet vooroordeel durven verheffen,zalhatafschaffen 
der teregt gehate zegel-belasting daartoe een veel uitwerkend 
middel zijn, gedeeltelijk wel door 't financiele voordeel, dat 
daaruit voor de dagbladen ontspruit, maar vooral door bet 
blijk van ondersteuning, dat daardoor van Regerings- en 
Vertegenwoordigingswege aan de journalistiek wordt ge-
schonken.
Afschafng, geene vermindering (zooals door sommigen wordt 
verlangd) wenscht de S., omdat deze laatste onbillijk werkt, wijl 
dan aan de groote bladen veel voordeel, en aan de kleine cou-
ranten schier niets wordt geschonken, omdat deze niet in bet 
publiek belang en wel in dat van enkelen werkt, omdat zij 
die zedelijke uitwerking zal missen, welke nit de afschaffing 
zal voortvloeijen. Dit alles wordt in de brochure met de stukken 
aangetoond.
Ref. zal een einde maken aan zijn versiag, dat near even-
redigheid van den omvang der brochure veel plaats inneemt; 
dit moge getuigen van zijne groote ingenomenheid met PHILA-
LETHES' geschrift. Natuurlijk zeer oppervlakkig is in boven-
staande regelen de idle van den Schrijver medegedeeld; moge 
dit weinige er toe medewerken, dat velen dit voortreffelijk 
vlugschrift lezen; mogen de woorden daarin gesproken ingang 
vinden bij velen, en PHILALETHES hebben bijgedragen tot cone 
gewenschte verbetering in onze journalistiek.
KORTE MEDEDEELINOED1.	101
KORTE MEDEDEELINGEN.
De nKalender voor de Protestanten in Nederland" treedt met 
vaste schreden voort op een goeden we&. De nVereeniging tot 
beooiening van do gesehiedenis der Chrietelijke Kerk in Neder-
land" (zie Vaderl. Letteroef. 1858, N°. II, blz. 103), die hem 
onder leiding van den hoogleeraar w. MOLL uitgeeft, mag hare 
onderneming als geslaagd beschouwen nu de vierde jaargang 
(1859), in degelijkheid van inhoud zijnen voorgangers niets toe-
gevend, in sierlijkheid van vorm (wat den stijl betreft) steeds 
voorwaarts strevend, in zoo ruime mate geschikt is om nuttig 
en aangenaam bezig to houden. Dat slechts het slagen den 
ijver niet doe verslappen l Men zou dit kannen vreezen., wan-
neer men opmerkt dat alleen de hoogleeraar en twee leden der 
vereeniging iets van het hunne voor de levenagesebiedonissen, 
en de stichtelijke litteratuur van het voorgeslaoht afeonderden. 
Wel was de ondersteuning goring. To hoogere eer komt hun 
toe, die door 'tgeen ze gaven zoo uitmuntend vergoedden wat 
anderen onthielden. Want behalve den kalender, die zoo rijk 
is aan sehoone herinneringen, ontvangt men Bane bijdrage over 
twee bijbelsehe personen, waarin alleen to betreuren is, dat 
SYMEON nde laatste in de rij (rei?) der godagetuigen des ouden 
verbonds" wordt geheeten, naan wien aoUUNES de dooper, de 
eerste under die des aieuwen verbonds, zich onmiddellijk aa,n-
sluit", ale mogt de waarheid Matth. ai vs. Ll uitgeapr®ben 
worden opgeofferd san de gelegenheid tot betmaken eener t eges-
stelling, - do ireasbeschrijwi van can edelga biaaehop 
van Utrecht, fakkel in 't hoist wan Aden middenseuwschen ncbt, 
en van twee Noordballandecbe hervnrmers, beaevens de nit-
muntend gelijkende afbeelding tier wermoe lelijke (de redeneriug 
biz. 121 hoot 1 is t seer wfdeend) wooing van een hnnner, ---
mededeelingen aaogaande dea Nder van het duitse h gerefor-
meerde kerkgezang, naar mien de romantisohe Neanderhehle 
nabij Hochthahl is geneemd, ,•• eon fragment eener kloaater-
collatie, meer uitmuntende door frisehheid van geest dan door 
aanspraken op kanselwelsprekendheid, maar in ieder geval 
eene sehoone getuigenis voor bet hart en het venstand van den 
telg der vijftiende eeuw, die zoo denken ken en zoo durfde
BOEHBESCH. 1859. N°. 11.	8
102	KORTE MEDEDEELINGEN.
spreken, - en eenige bladvullingen. Voeg daarbij, dat bet 
opstel over sYMEON en HANNA van den redacteur ROGGE, de 
levensgeschiedenis van ANSFRIED, door den leidsman der ver-
eeniging, en de brief van COOLTIIYN (blz. 68 v.), door den 
medearbeider PARIS in zijne bijdrage opgenomen, in hooge mate 
boeijenden vorm met voedzamen inhoud vereenigen, en beklaag 
u dan, zoo ge durft, de geringe uitgave van 75 cts., waar-
voor u dit alles door den utgever n. w. Moor, to Amsterdam, 
op goed papier wordt aangeboden.	V. n.

Onder de edelen van ons geslacht, die, zooals men naar 
menschelijke berekening zegt, to vroeg van de aarde zijn wea 
genomen, behoort zeker ook de onvergetelijke d. A. D. MOLSTER, 
in leven Predikant to Utrecht. Zijne ,,Liederen en Gebeden" 
vonden een good onthaal onder ons publiek, en een bevoegd 
beoordeelaar sprak als zijn gevoelen nit, dat zij den waar-
digen man den eernaam dichter voor altijd verzekerden. Ook 
ala prediker genoot x. eene schier onverdeelde goedkeuring, 
ja de Heer vooRaoEVE heeft aan hem, ala het beeld van 
ware kanselwelsprekendheid, eene lofwaardige monographie ge-
wijd. Gelukkig, dat wie hem niet gehoord hadden, door de 
uitgave van een twaalftal nagelaten Leerredenen in de go-
legenheid werden gesteld, om ten minste eenigzins over zijne 
predikgaven to oordeelen. En daar dit oordeel niet anders 
dan gunstig uitvallen kon, zal ieder, die zoo degelijk eene 
preeklectuur in veler handen wenscht, met genoegen vernemen, 
dat de Uitgever C. L. BRIN$MAN, onder den titel: MOLSTERS 
nalatenschap, bevattende zijne nagelaten Leerredenen, een tweeden 
goedkoopen druk a f 1- 25 heeft in 't licht gegeven. Het por-
tret van M. staat voor het nette bundeltje. Zijne preken leeren 
ons hem kennen ala toegerust met groote kennis, trouwe naauw-
gezetheid bij Were voorbereiding tot zijn werk, indringende 
hartelijkheid, warme vroomheid, in cdn woord met die gaven, 
waarin het geloof des Christens zich verheerlijkt, wanneer het 
wortelt in bet gemoed van een naar den geest rijk bedeeld 
verkondiger van Gods woord.

Wanneer ik mij ooit verblijd heb over die goedkooper nit-
gaven, welke onze boekhandelaars ons tegenwoordig verschaf-
KORTE MEDEDEELINGEN.	103
fen, dan is 't bij de verschijning van »PAULUS in de gewich-
tigste oogenblikken van zijn leven en werkzaamheid voorgesteld 
door NICOLAAS BEETS. Derde uitgave." Oorspronkelijk schreef 
de hooggevierde deze stukken bij platen voor een prachtwerk, 
dat KRUSEMAN uitgaf. Later bezorgde deze zelf er een goed-
kooperen druk van; maar nu kan ieder voor 60 cents aan de 
hand van BEETS PAULUS leeren kennen, wel niet in een »wel-
berekend, samenhangend geheel", maar toch genoegzaam om 
geleerd en gesticht to worden. De zorg aan dit werk besteed 
blijkt uit de aanteekeningen onder aan den voet der blad-
zijden, waaruit we tevens zien, welk eene belangrijke hulp 
Engelsehe auteurs vooral in historieel en topographisch opzigt 
aan BEETS geleend hebben. Over 't geheel heeft hij ons PAULUS 
voor de oogen geschilderd; wij zien hem, den grooten apostel 
der heidenen, levende, sprekende, handelende.

Een uitwendig zeer net boekje, verguld op sne5 en met ver-
gulde stempels, besloten in een keurig kokertje, is ons toege-
zonden. Maw van het inwendige niet veel goeds gezegd wor-
den ? Al naar ge 't neemt. Eene verzameling van goed ge-
kozen bijbelteksten voor iederen dag des jaars en een daarbij 
gevoegd, meestal stichtelijk, psalm- of gezangvers - is dat niet 
een goede inhoud? Welnu, gij vindt dat in het Bybelsch 
Dagboekje voor 1859; bijeenverzameld door a. P. KITS VAN 
BETNINGEN, Predikant to Deventer. 2de Jaargang. Deventer, 
A. TJADEN. a f : -25. - Toch hebben wij niet hoog met deze 
uitgave op. Zoolang Ds. AMSHOFF van Groningen een zooveel 
geschikter boekje levert voor de huiselijke godsdienstoefening, 
geschikter door de aanwijzing van een op iederen dag te lezen 
gedeelte der Schrift in verband met den dagtekst, geschikter 
vooral door de enkele gedachte of den dichtregel, die eene goede 
rigting aan de overdenkingen geeft, kunnen wij dit van Ds. K. 
v. H. niet aanbevelen. Z66 als hij, kan ieder predikant in 
iedere gemeente een dagboekje uitgeven, en het debiet, ver-
oorzaakt door persoonlijke bekendheid met den redacteur er 
van, of door ingenomenheid met diens naam, verhindert de meer 
en meer to wenschen verspreiding van het degelijkste en beste.
Eerste Begin8elen der Aardrijkskunde, bevattende eene korte 
8*
104	HORTE MEDEDEELINGEN.
beschrijving van den 0ost-Indischen Archipel, bijzonder der daarin 
liggende Nederlandsche Bezittingen; ten dienste der Scholen in 
Nederlandsch 0ost-Indie, door D. C. DE BRUIN. Zevende druk. 
Samarang, OLIPHANT EN C°. 1857. In kl. 8vo. 3 bl. en 40 bl.-
Onder bovenstaanden titel stelde de onderwijzer DE BRUIN 
eene geschikte handleiding op bij mondeling verder ontwik-
kelend onderwijs, onze Nederlandsche Bezittingen in Oost-Indie 
betreffende. Na eene korte inleiding, waarbij de beteekenis 
van verschillende aardrijkskundige benamingen wordt uitge-
legd, vindt men hier, in vragen en antwoorden, den Oost-
Indischen Archipel behandeld, alles echter zeer beknopt en 
alleen ten behoove van 't eerste onderwije. Wat we hier 
echter niet vonden, is bet zielental der verschillende steden 
op Java, enz.; de Schr. geeft alleen dat van 't geheele eiland 
en even zoo van de andere eilanden op. Overigens, zooals 
we zeiden, vinden we 't een gescbikt boekje voor jonge kin-
deren; voor wat ouderen zouden we aan BOSCa' Beschrijving 
onzer kolonien de voorkeur geven.
Zeer aanbevelenswaardig is bet bij den Heer WILLEM TRIEME, 
to Zutphen, uitgekomen Handbook voor Ondernemers en Be-
stuurders van Vervoermiddelen, Expediteurs, Kooplieden, Reizi-
gers, enz., bevattende de voornaamste verordeningen op bet 
vervoer to land en to water. Men vindt hier verzameld wat 
anders verspreid is, en met zeer veel gemak slaat men hier 
op, wat anders moeite kost om to vinden. De eerste afdee-
ling van de verordeningen op bet vervoer to lande bevat bet 
reglement op de dienst der openbare middelen van dat ver-
veer; de tweede is eene verzameling van de versehillende 
xesolut`ves omtrent hot brievenvervoer; de derd% bevat de be-
sluiten omtrent de spoorwegen, waarbij zeer to reat de trac-
taten met bet buitenland zijn weggelaten; in de vierde afdee-
ling vindt men de bepalino n voor de electro-magnetische 
telegraphen.
De verordeningen veer bet vervoer to water heeft de ver-
zamelaar in drie afdeelingen gesplitst, waarvan de eerste de 
reglementen bevat voor stoombooten ; de tweeds die veer beurt-
en veerwhepen; de derde die omtrent bet ontmoeten van 
schepen.
Op deze indeeling habben wij alleen aan to merken, dat 
de resoluties op bet brievenvervoer en die op de telegraphen 
beter in eene afzonderlijke hoofdafdeeling gespatst waxen; hot 
brievenvervoer behoort toch zoowel onder de vervoermiddolen 
to land ale onder die to water to huis.
Overigens verdient de verzamelaar veel lof wegens de naauw-
keurigheid wan zijn arbeid, die zeker niet zeer opwekkend 
zal zijn gaweest.
BOEKBESCHOUWING.
1°. De theologie van Pr. J. H. SCHOLTEN getoetst, ten opzigte 
van haar wijsbegeerte, openbaringsbegrip, grond en inhoud des 
geloofs, door D. S. GORTER, doopsgezind leeraar to Balk. Te 
Groningen, bij J. B. Wolters. 1858. In 8vo. 138 blz. f 1-40.
2°. Open brief aan D. s. GORTER, doopsgezind predikant to Balk, 
als schr fiver van ))de theologie van prof. J. H. SCHOLTEN ge-
toetst, ten opzigte van haar wijsbegeerte, openbaringsbegrip, 
grond en inhoud des geloofs," door een theol. doctor en predi-
kant. Te Leyden, bij P. Engels. 1858. In 8vo. 40 blz. f : -40.
3°. Brief naar aanleiding van D. s. GoRTER's geschrift: de theo-
logie van Pr. J. H. SCHOLTEN, enz., door j. H. sCHOLTEN, 
hoogleeraar to Leiden. Leiden, P. Engels. 1858. In 8vo. 
40 blz. f :-50.
De zoogenaamde »moderne theologie", van wier inhoud en 
strekking de Vaderlandsche Letteroefeningen des vorigen jaars, 
all. VII en X, getracht hebben een denkbeeld to geven, en 
wier voornaamste vertegenwoordiger hier to lande buiten kijf 
de leijdsche hoogleeraar j. H. SCHOLTEN is, deelt ruimschoots 
in het lot aan al het nieuwe op aarde beschoren. Door som-
migen om 'tgeen ze voortreffelijks bevat op hoogen prijs ge-
steld, zonder verblinding voor 'tgeen haar als menschenwerk 
nog gebrekkigs aankleeft, wordt ze door een grooter aantal 
onvoorwaardelijk toegejuicht ale was ze de waarheid, door eene 
andere no- talrijker schare fel bestreden, soma zelfs als werd 
daar volstrekt geene waarheid in gevonden. Groningen, de 
orthodoxie, prof. HOEKSTBA grijpen haar, schoon op verschil-
lende punten en met verschillende wapenen, aan. 't Ontbreekt 
aan ,,Wenken" noch i Bedenkingen" tegen haar. En ook de 
doopsgezinde leeraar D. S. GORTER heeft zich tot haren tegen-
stander gesteld. In eene breede brochure, van ruim 130 blad-
zijden, heeft hij haar ten opzigte van eenige harer kenmer-
kende opvattingen en voorstellingen getoetst. Daar is lets goeds, 
lets verblijdends in then strijd. Ook de moderne theologie is
BOEKBESCH. 1859. N°. III.	9
106	GORTER, ANO\vMUS EN SCHOLTEN,
mensclienwerk, of liever verwerking van bet goddelijke door 
menschen, en dus niet van gebreken vrij. Slechts door veel-
zijdige beschouwing, door wrjving van gedachten en strijd 
kan ze daarvan gelouterd worden. Du choc des opinions jaillit 
la verite. Toch kan de vraag noode worden onderdrukt: of 
GORTERS werk in dit opzigt eenig nut kan doen. Aarselend 
wordt ze uitgesproken. De tegenwoordige leeraar der doops-
gezinde gemeente to Balk heeft zich door zijne proeve over bet 
kenmerkend beginsel der doopsgezinden een goeden naam ver-
worven op godgeleerd gebied. Eerlijkheid en bescheidenheid 
sproken nit iedere bladzijde van zijn tbands to behandelen ge-
schrift. Dit alles boezemt den waarheidlievende en onpartij-
dige zekeren eerbied voor den schrijver in, een eerbied die 
gaarne de vraag naar bet nut van zijne inmenging in den 
tegenwoordigen kamp zon terugdringen, waar 't gevaar dreigt 
dat bet andwoord ontkennend zal zijn. Maar wie aan den 
weg timmert stelt zich aan aanmerkingen bloot, en de waar-
heid eischt hulde. En welke is hier de waarheid ? Men oor-
deele. GORTER beloof de theologie van SCHOLTEN in zekere 
opzigten to zullen toetsen. Zal die belofte vervuld worden, 
dan moat aan drie voorwaarden worden voldaan. Hij die 
toetst moet met dat werk vertrouwd zijn. Hij mag alleen dht 
metaal aan de proef onderwerpen, 'twelk hij ze+f zegt daartoe 
gekozen to hebben. Eindelijk: hij behoort zich van een echten 
toetssteen to bedienen. Zoo dan: wie een wetenschappelijk en 
godgeleerd systheem wil toetsen, hij behoort wetenschappelijk 
man en godgeleerde to zijn. Wie zegt de theologie van Prof. 
SCHOLTEN to willen toetsen, moet ook dat systheem zelf, geen 
ander, niet zooals hij 't zich voorstelt, maar zooals bet is, 
aan de proef onderwerpen. En de toetssteen waarvan hij zich 
bedient moet de waarheid zijn. Juist echter tegen deze drie 
voorschriften heeft GORTER gezondigd. 't Is hier de vraag niet, 
of hij zich elders als wetenschappelijk godgeleerde heeft doen 
kennen; maar of hij zich in dlt geschrift als zoodanig voor-
doet. En dit, bet most, piget heul maar 't nmet worden ont-
kend. Een wetenschappelijk man moet voor alle dingen een 
logisch man zijn. Maar als GORTF:R (blz. 79 en 80) nit bet 
gedeelte tot bet geheel besluit, verkracht hij eene der eerste 
wetten van 't gezonde denken. Hoe? dat twee bolwerken 
eener vesting flog onwrikbaar staande bleven, zou ons een
DRIE BROCHURES.	107
blijk moeten wezen, dat vele andere verdedigingswerken, hoe 
ook bestookt, evenzeer nog vaststaan? - Als bij (blz.126v.) 
zegt: »(senoLTEN) stelt zich eenen God voor, die 	tot niets 
buitengewoons in staat is, en dus ook aan de dooden bet 
leven niet weder kan geven," begrijpt hij SCHOLTEN niet - 
doch over dat begrijpen nader -; maar toont bovendien dat 
hem een logische gedachtenloop ontbreekt. Want aangenomen 
eens dat God niets buitengewoons doen kan, dan heeft men 
nog bet refit niet om to zeggen : "en dus kan God den dooden bet 
leven niet wedergeven," tenzij men eerst aangewezen hebbe 
dat dit wedergeven des levens - geene juiste uitdrukking, 
doch die des noods, als aan 't gemeene spraakgebruik ont-
leend, zou kunnen worden verdedigd, - voor God iets bui-
tengewoons is. - Als hij op grond van de ongenoegzaamheid 
der wijsbegeerte tot bet bestaan eener bovennatuurlijke open-
baring besluit, doet hij een salto mortale, boedanigen de logica 
ten strengste verbiedt. - Als hij (blz. 70) bet leerstuk der 
voldoening (volgens bet verband duidelijk: derplaatsbekleedende 
voldoening) eene vrucht noemt van het nadenken over bet 
werk van CHRISTus en de vergeving onzer zonden, of bet 
leerstuk der drieeenheid die van het peinzen over de be-
trekking tusschen God en CBRISTUS, - terwijl deze leer-
stukken juist aan gebrekkig denken of geheele gedachteloos-
heid bet aanzijn danken -, maakt hij zich wederom schuldig 
aan dezelfde feil. Want de logica gebiedt elk gevolg aan zijne 
eigene oorzaak, maar niet aan eene juist tegenovergestelde toe 
to schrijven. Als logiscb denker doet GOETER zich derhalve 
in dit werk niet kennen. Maar ook niet als zielkundige. Toch 
zal ook dit wel een vereischte zijn in den beoefenaar der 
wetenschap, welke de dierbaarste aangelegenheid des men-
schen behandelt. Ecn staaltjen zijner tekortkoming in dit 
opzigt moge volstaan, waar nog zooveel ter behandeling over-
blijft. nTwijfel," zegt bij (blz. 13), »verlamt alle krachten." 
't Is mogelijk bij sommigen. Doch dat zijn de apathischen in 
den lande. Den mensch daarentegen bij wien slechts eenige 
energie gevonden wordt drijft twijfel juist tot inspanning zijner 
krachten. 't Was eene vrouw die 't treffende woord sprak: 
' lladde ik nooit getwijfeld, ik bad nooit geloofd." - Denker 
nosh zielkundige, hoe zou de GORTER, die deze brochure schreef, 
als wetenschappelijk godgeleerde en dus als bevoegd toetser
0*
108	GORTER, ANO\Y111US EN SCHOLTEN,
mogen worden toegelaten ? Misschien acht iemand dit oordeel 
niet genoegzaam gestaafd, al kan 't niet geloochend worden 
dat niemand zonder deze beide eigenschappen godgeleerde mag 
gebeeten worden. Hem overtuige 'tgeen straks zal worden 
medegedeeld aangaande den toetssteen waarvan GORTER zich 
bedient. Eerst echter behoort hier onderzocht to worden of 
zijn work voldoet aan de tweede voorwaarde. Heeft hij wer-
kelijk SCHOLTENB systheem ten opzigte der door hem genoemde 
vier zaken getoetst? Of nam hij, in plaats van 't metaal dat 
bij voorgaf aan de proof to zullen onderwerpen, eene andere 
compositie, om dan na voltooiden arbeid nit to roepen : nZiet, 
'tgeen SCHOLTEN gaf is geen goud 1" De hoogleeraar houdt in 
zijnen ))Brief" bet laatste staande. Met hem stemt do onge-
noemde, maar niet onbekende, schrijver van den ))Open Brief" 
in. SPIJRER, HERDERSCHEE, de Tijdspiegel verklaren hetzelfde. 
En zij spreken de waarheid. Wederom oordeele ieder voor 
zich zelven. 't Behoeft geen betoog, dat iemands systheem nit 
zijne woorden of geschriften moot worden gekend, en dat bet 
wenschelijk, ja in zekeren zin, noodzakelijk is dat daartoe alle 
zijne werken worden gelezen en geraadpleegd. Maar GORTER 
voert slechts eenige geschriften van SCHOLTEN aan, en laat 
o. a. twee der voornaamste buiten aanmerking: de ))Leer der 
hervormde kerk, enz." nl., door SCHOLTEN zelven nmijn hoofd-
geschrift" genoemd (Br., b1z. 9), en do ))Geschiedenis der 
godsdienst en wijsbegeerte", waarvan de Theol. Doctor getuigt, 
dat joist zij hem "den weg tot bet centrum van SCHOLTENS 
theologie heeft ontsloten" (Op. Br., b1z. 24). GoRTER neemt 
dus niet al wat SCHOLTEN gezegd heeft, maar iets van 'tgeen 
hij leert. Reeds daarom zou bij dus eigenlijk niet mogen 
zeggen de theologie van sCHOLTEN to toetsen. Dit zou echter 
nog vergeven kunnen worden. Want bet zou kunnen zijn dat 
hij ook nit die geschriften had geput zorAder ze uitdrukkelijk 
als bronnen to vermelden. Bovendien zijn de verschillende 
geschriften des hoogleeraars niet met elkander in atrijd, schoon 
ook bij aan de wetten der menschelijke ontwikkeling onder-
worpen, en dit in zijne werken zelfs merkbaar is. Op een 
paar zijner boeken meer of minder zou bet dus niet aan-
komen, -- schoon 't gebruik van alien, om der volledio 
heid wil, wenschelijk ware geweest, - indien slechts GoRTER 
'tgeen hij aan de gebruikte ontleende zuiver ontleend en joist
DRIE BROCIIURES.	109
voorgesteld had. Maar 	Hoe weinig hij de toelichting 
der voorbijgeziene (verzwegene?) bronnen kon ontberen, blijkt 
o. a. duidelijk, wanneer hij (bl. 9, 11 en elders) SCHOLTEN ten 
laste legt: dat deze aan de rede de hoogste scheidsregterlijke 
magt in geloofszaken toekent, en daarbij duidelijk 't woord 
nrede" opvat in de meest gebruikelijke beteekenis. 't Is waar, 
de "Dogmatices Initia" konden daartoe aanleiding geven. Ook 
in dit tijdschrift is t. a. p. daarover geklaagd. Maar had nu 
GORTER ook de "Leer der here. kerk" geraadpleegd, of ware 
hij gedachtig geweest aan 'teeen hij daar Dl. I, b1z. 165 vv., 
2de uitg., gelezen heeft, dan zou hij zeker wat hij, b. v. bl. 9, 
schreef, teruggehouden hebben. Want als SCHOLTEN daar zegt, 
dat de getuigenis der rede overeenkomt met de getuigenis des 
heiligen geestes (blz. 167), die volgens bet N. T. eene zelf-
standige kennis der waarheid is (blz. 166 v.), of anders: de
getuigenis der DOOR HET CHRISTENDOM geheiligde menschelijke
natuur (blz. 165), dan is bet duidelijk dat bet woord nrede" 
door den hoogleeraar gebruikt wordt in den zin van "door bet 
christendom geheiligde menschelijke natnur." GoRTER slaat 
hierop geen acht en stelt dus scHoLTENS systheem scheef voor 
wanneer bij zegt, dat de hoogleeraar "den pligt der zelfver-
loochening niet op de rede, dat is op zijn tydelyke overtui-
ging, toepast." Dergelijke feilen heeft de Theol. Doct. op 
bladzijde bij bladzijde van zijnen "Open brief" aangetoond. 
SCHOLTEN zelf heeft in zijn "Brief" made een tal van proeven 
aangehaald welke die beschuldiging staven. Waarom ze alien 
to herhalen ? Edn blik in die brieven zal den belangstellende 
genoeg zijn. Pdn blik in GoRTERS brochure zal hem bewijzen, 
dat ze niet to onregte worden aangevoerd. ]cn blik in SCHOL-
TENS werken gal de onjuistheid van GORTERS opvattingen aan 
't licht brengen. Daarom ook hier nog slechts ddn enkel 
staaltjen. "Die dus in het geloof sterven", - op deze wijze 
wordt des hoogleeraars bekende opvatting van de zoogenaamde 
leer der laatste dingen voorgesteld, biz. 127, - "die dus in 
het geloof sterven, blijven naar ziel en lichaam veranderd 
voortleven; die in de zonde sterven, zinken in hot niet terug." 
Na grijpe men waar men wil in scnoLTENS werken, overal, 
waar van deze zaak gehandeld wordt, zal men als zijne over-
tuiging uitgesproken vinden: dat de zaligheid van alle men-
schen, die v6dr en met en na cnRIsTus geleefd hebben en
110	GORTER, ANONYaUS EN SCHOLTEN,
zullen leven, hot einde en de vervulling van Gods raadsbesluit 
zal zijn. ,Wij 	werpen onze blikken over dood en graf, 
waar do ontknooping van het groote wereldraadsel plaats heb-
ben, en het uitzigt van PAULUS verwezenlijkt worden zal, "dat 
gelijk door cline misdaad de zonde is gekomen over alle men-
schen tot verdoemenis, zoo ook door ddne regtvaardigheid, do 
genade over alle menschen zal komen tot regtvaardiging" 
(Rom. v: 18); udat »gelijk alien in ADAM sterven, z66 ook 
alien in CHRISTus zullen levend gemaakt (i Cor. $v: 22), en 
hierin hot welbehagen des Vaders vervuld zal worden om 
door den Zoon, in wien hot Hem behaagd heeft alle volheid 
to doen wonen, alles met zich to verzoenen, wat in den hemel 
en op de aarde is (Col. I: 19, 20)." " Zoo schreef SCH0LTEx 
in 1851 ())Leer der Herv. Kerk", Dl. II, bl. 87 v., 2de uitg.). 
En toen hij iii 1857 zijne ',Initia" in hot licht zond, sprak 
hij wederom hetzelfde gevoelen uit.
Zou niet reeds het aangevoerde genoeg zijn om aan to wijzen 
dat de toetser onbevoegd is, en wijl hij toont (in dozen strijd 
althands; oordeele niemand den vroegeren GORTER naar den 
lateren, al is zulk eon ommekeer onbegrijpelijk,) zijn vak niet 
to verstaan, en wijl hij, een ander staafjen aan de proof on-
derwerpend als dat hetwelk hij beloofde daaraan to zullen 
onderwerpen, bij hot einde van zijnen arbeid zich gedraagt 
als hadde bij niet de compositie, maar 't echte metaal onder-
zocht? En merke men nu op aan welken steen hij toetst. 
De Theol. Doctor heeft die vraag wel scherp, maar toch vol-
komen juist dus beandwoord: » 	geposteerd op den Nebo 
uwer Theologie, hebt gij vandaar een overzigt over den in-
houd der zijne genomen	uwe eigene Theologie voorop
geplaatst	daartegenover de Theologie van scH., om haar
met de uwe to vergelijken	; en natuurlijk, voor zoover 
gij haar lijnregt met de uwe in strijd vondt, eenen kring van 
bedenkingen om haar heengetrokken, waarbinnen zij zich als 
verloren vertoonde voor uwe oogen" (Op. Br., biz. 4 v.). Z66 
is het. GoiTERs systheem, GORTERS subjectif, bijzonder, eigen 
gevoelen, niet de waarheid, is GoRTERS toetsteen. Maar van 
welk gehalte is die Steen? Mag hij tot toetsing worden aan-
gewend? SCHOLTEV noemt hot supranaturalistisch-rationalisme, 
een systheem waarin toetsing aan de rede (in den gebruike-
lijken zin des woords) met aanneming op gezag eener boven-
DRIE BROCHURES.	111
natuurlijke openbaring wordt dooreengemengd. Zeker bevat 
het de meeste elementen daarvan. Men leze slechts, om iets 
to noemen, GORTERS voorstellingen van den persoon van CHRISTUS 
en van het profetisme (zie o. a. blzz. 17, 21, 55). Toch zou 
't betwijfeld kunnen worden of een volbloed en wetenschap-
pelijk voorstander van dat systheem GORTER als broeder en 
geestverwant zou erkennen. Wanneer GORTER aan de schep-
ping den naam van eene openbaring ontzegt (blz. 16); - 
staande houdt dat God wel altijd werkt, maar zich slechts 
op zekere tijden openbaart (ib.); - der exegese geweld ge-
noeg aandoet om aan de woorden »eeuwig leven" en »onster-
felijkheid" dezelfde beteekenis to hechten (blz. 39, 77 vgl. 76), 
of, in weerwil van den zin en de afleiding des woords, van 
apokalypsis (rdvdlation) zegt: ',wat SCHOLTEx apokalypsis noemt, 
wordt door ous meer als geloof beschouwd" (blz. 33); - 
de vergeving van schulden ,,de hoofdzaak in de verlossing, 
verzoening, regtvaardigmaking" noemt, en bij die gelegenheid 
ook van ~7voldoening" spreekt, volgens het verband duidelijk 
als nplaatsbekleedende voldoening" bedoeld (blz.,124); -- van 
de verwerping des schriftsgezags zegt dat ze voornamelijk 't 
gevolg is van de onmogelijkheid voor sommigen om de nieuw 
testamentische leer aangaande de toekomende dingen aan to 
nemen (blz. 125), dan, ja dan weet men niet regt hoe zulk 
een systheem to noemen. Maar dan blijkt dit duidelijk dat 
het de waarheid niet is, en van to weinig geschiktheid ge-
tuigt om haar to zoeken en to vinden, dan dat wie zulke 
meeningen voedt, tot het werk der toetsing bevoegd, en zijne 
overtuiging als deugdelijke toetsteen erkend zou mogen worden. 
Waarom hier meer bij to voegen ? Waarom nog op to merken, 
dat GORTER vreemdeling schijnt in alles wat sedert LESSINGS 
dagen en den tijd van ROUSSEAU op 't gebied des geestes de 
onhoudbaarheid van zoo menige stelling door hem nog aange-
kleefd, heeft aan het licht gebragt? of dat hij toont zijnen tijd 
weinig to begrijpen als hij, op zijne wijze, de genesis der mo-
derne theologie beschrijvende, SCHLEIURMACHER, de Praestraus-
sianen en de Tubinger school geheel buiten rekening laat? 
Het aangevoerde is genoeg om het oordeel to staven: »over 
GORTERS werk moet de staf gebroken worden." Alleen : wie 
zoo bescheiden to werk ging als hij, had bescheidener and-
woord verdiend dan hem van den hoogleeraar en den Theol. doct.
112 GORTER, ANONYMUS EN SCHOLTEN, DRIE BROCHURES.
to beurt viel. De eerste vraagt of hij op een aanval als dien 
van GORTER andwoorden kan. Waarom niet? Hij zegt wel 
veel dat eene ontkenning regtvaardigen most, maar werpt 
straks al 'tgeen hij in het midden bragt door zijne eigene 
woorden omver. Want als men 'tgeen op bladzijden als b. v. 
12-28 van zijnen )Brief" wordt gelezen eenvoudig nit den 
3den in den 21e° persoon overbrengt, zou er dan niet een zeer 
geschikt andwoord ontstaan ? Ook mag niet vergeten worden 
dat de moderns theologie flog niet volmaakt is en GoRTERs 
gevoelens nog niet alien totaal geslagen zijn. Wanneer b. v. 
GORTER ELIAAS aankondiging eener langdurige droogte of JE-
SAIAAS boodschap aan rnsnIA als bezwaren tegen het open-
baringsbegrip der moderne theologie aanvoert, dan mag - 
en to regt - daartegen worden ingebragt, dat deze slechts 
enkele voorbeelden zijn en daarom weinig afdoen tegen een 
overigens hecht gegrondvest systheem 'twelk de groote meer-
derheid der feiten, 't gezonde denken, de uitlegkunde, de ziel-
kunde, en wat niet al, voor zich heeft. Maar toch, men ver-
gete dan niet dat het pligt der moderne theologie nog is, eerst 
het mythische of sageachtige van zulke verhalen afdoend to 
bewijzen, en men beschouwe zulke bedenkingen bij eene weder-
legging niet als volstrekt onbeteekenend. Moet dan altijd do 
billijkheid vergeten worden, juist op 't gebied der godsdienst-
leer het meest? gal dan de theologisehe haat der christenen 
nimmer plaats maken voor eene christelijke liefde der theo-
logen? Uit SCHOLTENS "Brief" en dien des ongenoemden ie 
veel TE leeren. Daarom moet hunne lezing worden aanbevolen 
aan alien die 't om waarheid to doen is. Doch zou daaruit 
niet meer geleerd WORDEN, wanneer de schrijvers getracht 
hadden niet zonder genade to strijden over de leer der gods-
dienst die genade predikt en genade is?	V. H.
Een Pastori in den vreemde. Schetsen en herinneringen. Door 
Dr. A. PIERSON. Utrecht, Kemink en Zoon. 1857. In 
gr. 8vo. IVI en 254 bl. f 2 - 50.
Wie kent ,,De Pastorij van Mastland" niet? wie heeft zich 
niet menigmaal verlustigd in die huiselijke tafereelen, waarop 
de welbekende schrijver ons een blik vergunt? wie nam dat
Dr. A. PIERSON, EEN PASTORIJ Iv DEN VREEMDE.	113
kleine book niet wederom ter hand, nadat hij bet reeds eenmaal 
bad doorgelezen, vooral wanneer hij behoorde onder de lot-
genooten van den schrijver, en ook voor hem eene pastorij 
zich als woning ontsloot? Hot zijn typen, die wij ons daar 
zien afgeschilderd, typen zooals zij op bet land tehuis be-
hooren, maar die ook, met eenige wijziging, in onze steden, 
zelfs in de grootsten, zijn wedr to vinden. - Hier hebben 
wij eene tweede pastorij voor ons, die niet minder dan de 
Mastlandsche aller aandacht verdient, al verschilt zij ook van 
die, gelijk de dap, verschilt van den nacht en bet noorden 
van bet zuiden. Hot is eene pastorij in den vreenide; niet op 
vaderlandschen bodem staat zij gebouwd, maar in Belgie, en 
terwijl de Mastlander ons eenige tafereeltjes en detail voor-
hield, wordt hier ons oog meer op de groote verscbijnselen 
gevestigd, waardoor onze tegenwoordige tijd wordt in be-
weging gebragt. Wij zouden ook, en misschien met meer 
grond, op den titel van dit book kunnen schrijven: Katholi-
cisme en Protestantisme. Die beide magten toch zien wij hier 
onder en tegen elkander werken. Maar - beschouwen wij 
den inhoud wat meer van nabij.
Dr. PIERsos, thans predikant bij de Waalsche gemeente to 
Rotterdam, was v66r then tijd als predikant der Protestant-
scbe gemeente to Leuven werkzaam en hield zich daar tevens 
ijverig bezig met bet work der evangelisatie. De indrukken 
en ervaringen, in dozen werkkring opgedaan, heeft hij in een 
romantisch kleed gestoken en zoo, onder den naam van schet-
sen en herinneringen, aan ons lezend publiek aangeboden. 
Wij danken hem voor die gave. Zijn book heeft ons ver-
kwikt; wij hebben er veel uit geleerd; met volkomen instem-
ming hebben wij bet gelezen. Of bet als roman verdient ge-
roemd to worden, durven wij niet beslissen. Zelfs zijn er 
onder do neven-figuren, die ons niet bekoren. Of b. V. ADONERO 
een persoon is, op wien de woorden van den schrijver kun-
nen worden toegepast, wanneer hij in zijne voorrede zegt: 
,,wat ik aanbied is de getrouwe en ware beschrijving van eenige 
levenstoestanden en levensbeelden", meenen wij to mogen be-
twijfelen. Zoo oordeelen wij ook over cBARSKI. Is dat iemand 
door den schrijver gezien, en wel zoodanig waargenomen als 
bij hem hier teekent? Wij kunnen bet niet gelooven. Mis-
schien heeft hij personen ontmoet, in wie de sporen to ontdekken
114	Dr. A. PIERSON,
waren van de groote gebreken, waarmee zijne helden hier 
voor ons staan. Maar dan vragen wij : met welk refit zijn 
die eerste beginselen der kwaal die hen beheerschte, tot zulk 
eene hoogte opgevoerd in een book, dat ons cone teekening 
belooft van het werkelijke leven, zooals het door den schrijver 
word aanschouwd, zooals hij zelf bet in zich heeft opgenomen? 
Ware hij gebleven bij hetgeen zijne oogen hebben gezien en 
zijne ooren gehoord, de roman zou er welligt iets minder 
boeijend door zijn geworden, maar de auteur zou nader bij 
de waarheid zijn gebleven. Nu kunnen de sterk gekleurde typen 
van ADONERO en CHARSKI op menigeen then nadeeligen indruk 
maken, dat hij aan de getrouwheid der overige typen, die 
misschien naar bet leven zijn geteekend, minder en welligt 
in het geheel niet gelooft.
Doch wij loopen gevaar, door onze bedenkingen den lezer 
to doen vergeten, wat wij met een woord tot lof van het 
boek hebben gezegd. De hoofdpersoon heeft onze belangstelling 
van bet begin tot het einde bezig gehouden; de waarheid in 
hem ons gepredikt heeft onze volkomen instemming verworven. 
Die hoofdpersoon is - THEODOOR LAROCHE. Hij wordt opge-
voed in een Jezuiten-gesticht, waar zijn vader, die Protestant 
is, hem brengt, omdat hij geene andere goede school voor 
zijn zoon weet to vinden. Hier gevoelt zich do twaaljarige 
knaap langzamerhand aangetrokken en bekoord door den luister 
der Roomsch-Katholieke eerdienst. Vooral in de MARIA-ver-
eering vindt hij voedsel voor zijne levendige verbeelding, be-
vrediging voor de behoeften van zijn hart. Met zulke in-
drukken verlaat hij de school; maar nu begint zijn verstand 
to ontwaken, zijne rede begint, ook op godsdienstig gebied, 
hare eischen to doen hooren; en, wat den knaap bevredigen 
kon, is niet moor voldoende voor den jongeling, den man. 
Hij kept de godsdienst alleen in den vorm van MARIA-dienst. 
Wat is natuurlijker, als doze laatste hem in hare nietigheid, 
hare onwaarheid voor de oogen staat, dan dat alle godsdienst 
door hem wordt verworpen. THEODOOR is eon ongeloovige 
geworden. Maar nu komt hij in aanraking met si NgvAN, den 
Protestantschen geestelijke to Lianre. Door dezen wordt hij 
ingelicht omtrent hot waarachtige wezen des Christendoms. 
Langzamerhand gaan zijne oogen open. Allengs ontaluit zich 
zijn hart voor de koesterende stralen van het licht des levens.
BEN PASTORIJ IN DEN VREEMDE.	115
Zoo wordt THEODOOR Protestant, of liever, hij wordt een 
Christen in den waren zin van hat woord.
In hat beeld van •IHEODOOR zien wij daze waarheid ons voor-
gesteld: dat hat Katholicisme met zijne zinnelijke vormen ge-
schikt, soms bij uitnemendheid geschikt is, om de godsdienstige 
behoeften to vervullen van een hart, waarin de zinnelijkheid 
op den troon zit, maar dat de mensch, die door God met 
eene rede en een geweten is toegerust, zich met dat zinnelijke 
op den duur niet kan tevreden stellen. Dan staan er twee 
wegen voor hem open. Hij kan, zooals eerst bij THEODOOR 
hat geval was, alle ban den met de godsdienst verbreken en 
een ongeloovige worden. Op dezen webevinden zich, helaas!
g
in onzen tijd de meeste tegenstanders van hat Katholicisme in 
Belgie. Maar hij kan ook, zooals met THEODOOR geschiedde, 
het oog openen voor hat refine cHRIsTusbeeld, dat uit de Evan-
gelien oprijst voor den onderzoekenden geest, en alle behoeften 
van hat heilbegeerige hart vervult. Moat de godsdienstige be-
waging in Belgie daze laatste uitkomst hebben! en moat hat 
merkwaardige boek, dat wij aankondigen, daartoe onder Gods 
zegen krachtig medewerken ! dat is de bede, die na de lazing 
der »Pastorij in den vreemde" opwelde in ons hart.	-R-
ABRAHAM en ABRAHAMS kinderen. Uit het Hoogduitsch van T. 
PASSAVANT; door E. J. HASEBROEE:. Met een Voorberigt van 
J. P. HASEBROER, Predikant to Amsterdam. Te Haarlem, bij 
de Erven F. Bohn. 1858. In gr.8vo. XIIen412bl1	f 3-30.

,,Ik aarzel niet hat een goad boek to noemen. Zeker is hat 
tamelijk los en onzamenhangend van worm; maar juist dit 
schijnt in dit geval ear can voorregt, dan can nadeel to wezen. 
Immers uit het vrije van den trant, waarin hat bewerkt is, 
ontstaat zekere natuurlijkheid, gemakkelijkheid en frischheid, 
die aan hat anders genoeg bekende can glans van nieuwheid 
geeft. Men ontvangt geene afgewerkte schilderij in eene enkele 
rijkbewerkte lijst, maar can aantal luchtig daarheen geworpen 
schetsen, dock die alien de talentvolle hand verraden, die ze 
op hat papier bragt, en van de eenheid des onderwerps zekere 
harmonic ontvangen, die anders aan de wijze van bewerking 
ontbreekt."
116 T. PASSAVANT, ABRAHAM EN ABRAHAMS IUNDEREN.
Aldus de Voorredenaar, wiens visum wij wel mede willen 
onderschrijven - met eenig voorbehoud evenwel. Want, op 
ons standpunt dit gescbrift onvoorwaardelijk »een goed boek" 
to noemen, verbiedt ons eene orthodoxie, die b. v. den oud-
testamentischen »Engel des Heeren" met CHRISTUS identifi-
eert; eene mystiek, die tot in de zeven ooilammeren toe, welke 
het verbond tusschen ABRAHAM en ABIMELECH moesten be-
zegelen, Goddelijke verborgenheden zoekt; eene bijbelver... 
valsching (bij groote bijbelvastheid), die b. v., om met Bom. Iv: 
18 vv. niet in tegenspraak to komen; mogelijk ook om aan 
ABBAHAMS heiligheid niet to kort to doen, aan diens lagchen, 
Gen. xvii: 17, eene andere beteekenis toedicht dan aan dat 
van SARA, xvIII: 12. In ddn woord, zoo u nit de werken 
van den Wandsbecker Bode zijne schriftbeschouwingen voor-
staan, welnu, daar vindt ge hier een afdruk van met al hare 
feilen en deugden : hooggaand gebrek aan waarheidszin ge-
paard aan rijk vernuft, innige gemoedelijkheid en een naiven, 
kernigen vorm.
Spijt den zondvloed van ascetische schriften voor elke moge-
lijke godsdienstige kleur, waarme6 ons lieve vaderland over-
stelpt wordt, is toch een boek, zoo vol geest en leven als 
dit, voor onze orthodoxen nog geheel niet overbodig. Het 
vinde onder hunne huisboeken eene eervolle plaats naast de
Stichtelyke Uren van NICOLAAS BEETS! Ja, zoo hier als daar
zal ook de waarlijk liberals liberaal vrij wat gezond voedsel - 
het ongezonde mag bij laten liggen - voor zijn christelijk 
geloof en wandel kunnen opdoen. ,,Werke dus" - om nog 
eons met den Voorredenaar to spreken - ,,dit nieuwe boek 
over den oudsten der Aartsvaderen mede, om ABRAHAM, van 
wien het getuigt, kinderen to helpen verwekken ; en worde 
het daartoe gezegend door ABRAHAMS God, die in CHRISTUS 
de God is van alien, die in de voetstappen van den Vader 
der geloovigen wandelen 1"
De correctheid der Uitgevers en hunnen netten, stevigen 
omsiag kunnen we prijzen. Maar we hebben een exemplaar 
voor ons, waarvan sommige bladzijden zeer flaauw zijn af-
gedrukt, en anderen zwart zien van den gevloeiden inkt.
V. P.
DE ECONOMIST.	117
De Economist. Tijdschrift voor alle standen, tot bevordering 
van Volkswelvaart, door verspreiding van eenvoudige Begin-
Men van Staathuishoudkunde, onder Redactie van Mr. J. L. 
DE BRIIYN sons. Zevende Jaargang. 1858. 12 Nommers. 
Amsterdam, J. H. Gebhard en Comp. In gr. 8vo. 424 bl. 
f 3 - 80 per Jaargang.
Het Byblad van De Economist, enz., door Mr. J. L. DE BRIIYN 
sons. Jaargang 1858. By denzelfden. In gr. 8vo. 456 bl.
f 3 - 80.
Meermalen had ons Tijdschrift de gelegenheid om zijne 
lezers op De Economist en Het Byblad to wijzen. De strek-
king van beiden behoeft dus evenmin to worden verklaard 
als de lof voor den Redacteur herhaald. De ons toegezonden 
Nommers van den jaargang 1858 liggen voor ons, en de vraag 
of het Tijdschrift zijn reeds lang gevestigden room handhaaft, 
mag ons daarbij alleen bezighouden.
Wij aarzelen geen oogenblik bevestigend daarop to ant-
woorden. De keuze der onderwerpen, die behandeld zijn, 
zoowel als de wijze van behandeling zelve, verdienen alien lof. 
Het is niet altijd even gemakkelijk om op het zoo uitgestrekte 
gebied der staathuishoudkunde dat to kiezen, wat belang heeft 
en belang inboezemt. In die keuze slaagde De Economist in 
1858 voortreffelijk. De belangrijke quaesties van de Land-
bouwtienden, de Post-hervorming, de Telegraaf-gemeenschap, 
de Doorgraving der Landengte van Suez, de Handelscholen, 
de Scheepvaartregten en andere onderwerpen, bewijzen hoe 
de Redactie de algemeene belangstelling weet op to wekken 
door do belangrijke vragen van den dag in haar Tijdschrif 
tto behandelen.
De wijze van bewerking dient ook geroemd. Wij kunnen 
hier het geheele work niet van bladzijde tot bladzijde door-
loopen. De lezers mogen dus den Referent vertrouwen en op 
zijn woord gelooven, wanneer hij verzekert dat duidelijkheid - 
het gevolg van kennis en studie - en naauwkeurigheid do 
bijdragen kenmerken. Hier en daar moge men iets veranderd 
wenschen, eon onderwerp nit een ander oogpunt bezien, of 
eene bijvoeging begeeren, zooals bU elk werk het geval is,
118	DE ECONOMIST.
iiiemand zal zich bedrogen acbten, die bet geleverde leest en 
zich op den volgenden jaargang abonneert. Uit de antecedenten 
durven wij die profetie uitspreken.
Dat de behoeften der Maatschappij niet worden vergeten, 
blijke b. v. uit het artikel over de Voorsehot-Bank op Pen-
sioenen in het December-Nommer geplaatst. Zulk eene in-
stelling zou groote voordeelen afwerpen. De schrijver echter 
vergeet, dat ook vele Diakonie-besturen zulke inrigtingen 
kennen, en hij had er bij kunnen voegen, dat de beste in-
rigtingen het kwaad niet zullen kunnen uitroeijen, omdat de 
gepensioneerde altijd geld behoeft. To regt wordt op bl. 418 
de woekeraar gebrandmerkt, maar wanneer men die zaken 
naauwkeurig kent, ondervindt men ook veelal dat de geld-
schieter in de meeste gevallen to beklagen is en veel gelds ver-
liest. Ook hier ligt de waarheid in bet midden. Eene bank 
van regeringswege ingesteld zou de misbruiken wegnemen, 
welke ook hier, zoowel bij den geldschieter als den geld-opnemer, 
bestaan.
Het Bijblad, welks oprigting wij vroeger zeer toejuichten, 
Pat evenzeer voort met oordeel en naauwkeurigheid zijne 
mededeelingen to doen. De zamenstelling daarvan is geene 
gemakkelijke taak, en daarom verdient ze den meesten lof 
nu ze zoo volledig en oordeelkundig geschiedt.
Wij roepen den jaargang 1859 gaarne een Gliick auf I toe. A.
Handwoordenboek der 1Vatuurkundige Wetenschappen, door CORS-
TIAAN DE JONG. Vertaald en vry bewerkt naar FLEI$CHAUER's
Physikalisches Lexicon. Haarlem, bij J. J. Weeveringh. 
1858. 1 ° Aflev. In gr. 8vo. 24 bl. f : - 40 per Aflev.

Sedert geruimen tijd is Ref. reeds wachtende op eene tweede, 
derde en vierde aflevering van bet werk, welks titel aan bet 
hoofd dezes staat uitgedrukt. Wat die traagheid van uitgave 
veroorzaken mag ? De uitgever verzekert, dat bet geheele 
plan van bewerking gereed ligt, en alleen hier en daar nog 
behoeft aangevuld to worden met hetgeen gedurende den af-
druk van dit werk nog moat blijken, daarin niet to zijn op-
genomen. ,rHet plan van bewerking ligt gereed" wil dus waar-
scbijnlijk zeggen, dat de alphabetische volgorde der artikels
C. DE JONG, IIANDWOORDENBOEK, ENE.	119
van bet oorspronkelijke Duitsch in alphabetische volgorde naar 
het Hollandsch is overgedragen ? dan zouden dus de artikels 
zelven flog vertaald en bewerkt moeen worden ? Als dat zoo 
is, MAI. HR. Uitgever en Vertaler 1 laat de copie dan in de 
portefeuille rusten, totdat hot geheel volkomen afgewerkt is, 
opdat des gevorderd aan het afgewerkte gedeelte voortdurend 
no- die veranderingen en verbeteringen molten aangebragt 
worden, die do snelle ontwikkeling der natuurkundige weten-
schappen onvermijdelijk maakt. Verzekert intusschen de in-
teekenaren, dat het work niet, zoo als vole van min of meer 
gelijken aard, in de geboorte zal blij ven steken, en laat hun 
inmiddels veilig de lste aflevering, die nu toch afgedrukt is, 
in handen, opdat zij zich daarin molten overtuigen van de 
degelijkheid van bewerking. Hot zou jammer zijn als de in-
houd van de isle aflevering min of meer verouderd was, tegen 
dat de laatste het licht ziet, en dat zon toch noodwendig het 
geval zijn, wanneer de afleveringen elkander niet spoediger 
volgen dan Ref. bewust is, dat tot nog toe plaats gevonden 
heeft. Waarlijk, hot is eene verkeerde belofte, wanneer in 
do t,Voorwaarden van uitgave" verzekerd wordt, dat de af-
leveringen elkander geregeld zullen opvolgen, als hot work ten 
minste zoo langzaam van de hand gaat. Daarop is wel hot 
tegendeel toepasselijk van hetgeen de oude Latijnsche spreuk - 
over een ander onderwerp - zegt: Lento gradu... procedit ... 
tarditatemque gravitate compensat. Hier is wel bepaald hot 
tegendeel hot geval: hoe trager hot work van de hand gaat, 
hoe meer hot geheel in degelijkheid verliest.
Om eene meer uitvoerige beoordeeling to geven van dit 
Woordenboek, daartoe schijnt eene eerste aflevering niet vol-
doende.. Voor zooveel men daaruit kan afleiden, en mag aan-
nemen dat het vervolg aan doze proeve zal beantwoorden, 
schijnt het Ref. niet al to gewaagd toe, wanneer hij de verzeke-
ring geeft, dat dit work zal blijken eene vrij algemeene bruik-
baarheid to bezitten. Ook mannen, die zich met de beoefe-
ning der natuurwetenschappen hebben bezig gehouden,kunnen 
er veel nut van trekken - doze niet juist om er uit to leeren, 
maar eensdeels om ten aanzien van eenig punt waarvan de 
bijzonderheden hun ontgaan zijn, doze weer in het geheugen 
teruto roepen. Anderdeels - en daarin bestaat misschien
o
C. DE JONG, HANDWOORDENBOEK, ENZ.
120
voor hen de voornaamste bruikbaarheid - kan het werk, 
wanneer het eens voltooid zal zijn, met wit papier door-
schoten worden en z66 gelegenheid aanbieden om aanteeke-
ningen, die men zich maakt over de vorderingen in eenigen 
tak der natuurwetenschap, bij elkaar to houden en in eene 
orde waarin zij gemakkelijk teruggevonden kunnen worden.
Natuurlijk, wanneer het Ref, in den zin komt, het werk 
daartoe aan to bevelen, meet hij wel overtuigd zijn van 
de bruikbaarheid ook in ruimeren kring. Daar werkt het 
wel is waar ligt oppervlakkigheid in de hand. Ieder, die 
eens over het een of ander onderwerp hoort, dat in het 
gebied der natuurwetenschap ingrijpt, kan er zijn Woorden-
boek eens over naslaan, dat hem min of meer volledige, in 
ieder geval juiste opgave zal doen van hetgeen men daarover 
weet; - maar oppervlakkige geleerdheid schijnt mij nog altijd 
to verkiezen boven het totale Bemis van vorming bij een geest, 
die u als eene tabula rasa to gemoet treedt. Ala geveinsdheid 
de hulde is, die de ondeugd aan de deugd bewijst, is vertoon 
van geleerdheid evenzoo de hulde van onwetendheid aan ge-
leerdheid, en tot bevordering van de laatste is er altijd - 
voor zoo veel het namelijk op materiele hulpmiddelen aan-
komt - meer to hopen van hen die zich met den mantel der 
geleerdheid omhangen, dan van de Boeotische platkoppen, wien 
niets ter wereld aangaat. Last dus menigeen des noods in 
het Woordenboek gelegenheid vinden, om zich een vernisje 
van geleerdheid to geven, blinkend, maar ook dun als klater-
goud; beter is het met een vernis van een beschaafd mensch, 
dan ongelikt to midden van de schoone natuur rond to 
wandelen.
De eenige opmerking die Ref. naar aanleiding van deze 
1't° aflevering maken kan en wil, betreft het chemische ge-
deelte. Dat verdient meer zorg, meer volledigheid zoowel als 
naauwkeurigheid van opgave. Moge het in het vervolg van 
het werk even degelijk bewerkt worden als b. v. de artikelen 
over astronomie en physische geographie. Over de wijze van 
bewerking der andere wetenschappen en over de volledigheid 
van het Woordenboek in het geheel laat zich tot nog toe to 
weinig zeggen. Daarover dus nader.
18 Jan. 1859.	A. S.
DER YSTORIEN BLOEME.	121
Der Ystorien Bloeme, dat is: de legende der heiligen, in dietsche 
dichtmaat. Naar het handschrift der Maatschappij van Neder-
landsche Letterkunde to Leiden. Naauwkeurig afgeschreven en 
met ophelderende aanteekeningen voorzien door A. C. OUDE-
MANs, S. Lid van het Bataviaasch Genootschap van Kunsten 
en Wetenschappen, van de Maatschappij van Nederlandsche 
Letterkunde to Leiden, en van de Hollandsche Maatschappij 
van Fraaije Kunsten en Wetenschappen. Amsterdam, C. L. 
van Langenhuysen. In 8vo. 172 bl. f 1-

Jammer voor dit book, dat do omslag bij bet binden weg-
gesneden wordt, maar de titel blijft. Want niet alleen vinden 
wij op den titel eene slechte, op den omslag eene goede in-
terpunctie, maar ook eene fout van meer belang is hier ver-
beterd. Het gedicht toch, door den Heer OIIDEMANS uitge-
geven, bevat niet de legende der heiligen, maar alleen, zoo 
als op den omslag staat, de legenden der apostelen. Hoe 
noodig en wenschelijk ik hot acht, dat vale middeneeuwsche 
werken, die nog enkel in handschrift bestaan, door den druk 
algemeen gemaakt worden, dit work had, dunkt mij, wel on-
gedrukt mogen blijven. Hot is inderdaad vreemd, dat ooze 
middeneeuwsche gedichten, hoe gebrekkig, hoe onbelangrijk 
sommige ook zijn, de aandacht trekken en uitgegeven worden, 
terwijl bijna niemand naar onze oude prozawerken omziet. En 
toch zijn het die prozawerken, waarin wij ooze taal in haren 
vollen rijkdom en kracht aanschouwen, die door hunnen een-' 
voudigen, ongedwongenen, nu eens gemoedelijken, dan weder 
geestigen stijl ons boeien, zelfs daar waar bet onderwerp niets 
heeft wat ons aantrekt, en die dikwijls zoo veel licht ver-
spreiden over de zeden en de denkwijze onzer voorvaderen.
Hot gedicht Der Ystorien Bloeme bevat do legenden der twaalf 
apostelen. Wij kennen die nit andere werken en vernemen 
hier derhalve niets nieuws. De stijl is droog, eentoonig, 
zonder de minste verheffing, hier en daar zelfs zoo, dat men 
eer meenen zou het work van eenen schooljongen dan dat van 
eenen dichter onder de oogen to hebben. Men leze b. v. 
bl. 18:
1301ABESOH. 1859. N°. III.	10
122	DER YSTORIEN BLOEME.
Savonde (1. Savonds) sat hi bi den viere; 
Daer quam .1. adre tien stonden,
Ends es Panwelse om den arm gewonden. 
Doen waenden si openbare 
Dat hi emmer doet ware. 
Doen trac hise of ter selver stout; 
Doen was sijn arm al ghesont. 
Doen waenden si, al sonder spod, 
Dat hi ware gewareoh God. 
Doen loechende hijs openbare, 
Dat hi God niet en ware, 
Maer dat hi ware die bode stn.
De Heer ouDEMANS heeft het gedicht naauwkeurig naar het 
handsehrift laten afdrukken. Waar de losing bedorven was, 
heeft hij dit op sommige plaatsen aangewezen, op andere niet. 
Zoo most, om sleehts enkele to noemen, vs. 647 die veran-
derd worden in dien, vs. 701 lien in die, vs. 809 then hi in 
diene. Vs. 3720 wordt door den uitgever ),een onverstaanbaar 
tussehenlapsel" genoemd; het is echter wel verstaanbaar in-
then men hot plaatst waar hot behoort, dat is v66r vs. 3719. 
De lezing tote eaweee, vs. 4124, die hem verdacht sehijnt, is 
seer good. Hot is eene elliptisehe uitdrukking die meer voor-
komt (vgl. Der Minnen Loep, Aant. bl. 158), en beteekent ten 
huize van SLIME.
Zij die niet gewoon zijn oud nederlandsch to lezen, vinden 
de woorden, die voor hen niet verstaanbaar zijn, onder aan 
de bladzijden verklaard. Die verklaring is gewoonlijk good. 
Er zijn echter plaatsen, waar do uitgever den schrijver niet 
begrepen heeft. Ik zal er eenige van aanwijzen. Den meerre 
Jacoppe, vs. 96, is niet JACOBUS den Meerdere, maar JAcoBus 
den ouderen. Vsrkeren wordt vs. 527 en 2083 verklaard be-
keeren, en vs. 3628 veranderen; maar bekeeren is iemand van 
de dwaling tot de waarheid, verkeeren hem van de waarheid 
tot de dwaling brengen: de apostelen bekeerden de heidenen, 
maar de heidenen zochten de apostelen to verkeeren. let, 
vs. 655, wordt voor reeds, het Eng. yet, gehouden. Ik heb 
het in doze beteekenis nooit aangetroffen, wel in die van eenig-
zins; somtlyds. Gi selets ontbaren, vs. 1188, is, zegt de Heer o., 
gaj zult hot niet hebben. Hij neemt ontberen dus in de tegen-
woordige beteekenis; doze heeft het hier evenwel niet, maar 
die van niet doen, nalaten. De bissehop wil niet zeggen, ogij 
suit het paard fist hebben," maar, ngij zult bet rijden nalaten."
DER YSTORIEN BLOEME.	123
Op versuumthede, vs. 1331, teekent hij aan: nZal dit woord 
nalatigheid, of zoo als in den Lekensp. vergrijp beteekenen, dan 
erken ik dezen regel niet to verstaan. Zen het woord met 
ook eene schrijffout voor sonder kunnen zijn?" Maar dit is 
geene fout. Versuumthede beteekent hier inderdaad vergryp, 
en ziet op het verzoek dat de moeder van JOANNES den Heer 
deed, Matth. xx: 21, 22. In plaats van daer zal wel iets 
anders moeten gelezen worden, misschien daeromme, misschien 
ook een ander woord. - Te hemele varen komt verscheidene 
malen in dit werk voor, vs. 1263, 1411, 3081, 3209, 3673, 
en beteekent daar wat wij nog ten hemel varen noemen. Eens 
echter, vs. 1151, vinden wij ten hemele voeren, en de Heer o. 
legt dit nit, ten grave, ter aarde voeren, zich beroepende op 
Dr. DE VRIES, Warenar, bl. 123. Inderdaad heeft Dr. DE 
VRIES, teen hij, vele jaren geleden, den Warenar uitgaf, het 
woord zoo verklaard. Die verklaring evenwel berust enkel 
en alleen op deze plaats. Er staat:
Doen ginghen die van Effesien, die heren, 
Ende daden stichten met groter eren 
Ene kerke in St. Jans name,
Deer sint sijn lichame 
Te hemele ghevoert was,
Ale ict in die scrifture las.
Leest men deze woorden op zich zelven dan komt men er 
zeker gemakkelijk toe, om to denken, dat hier van eene be-
grafenis gesproken wordt. Het verwondert mij echter, dat de 
Heer o., die het stuk uitgegeven en het dus ook zonder twijfel 
met aandacht gelezen heeft, dit heeft kunnen meenen. Want 
wij lezen vers 1301 en very., dat St. JAN, teen hij begreep 
dat zijn levenseinde nabU was, in de kerk bij het altaar een 
graf deed graven. Nadat hij van het yolk afscheid genomen 
had, ging hij geheel gekleed in dit graf. Daarop zap, men cen 
buitengemeen helder licht, en toen dit een uur later ver-
dwenen was,
Doen ginghen si ten grave seen, 
Deer si anders met en vonden, 
Dan manna ten selven stonden, 
(Manna, data broet van hemelrike,) 
Ende oee vonden si sekerlike. 
Sine cleedre, date weer;
Meer s 4u liohame en was niet deer.
10*
124	DER YSTORIEN BLOEME.
St. JAN is dus, volgens de legende, niet begraven, maar 
ten hemel gevaren, en de woorden to hemele voeren hebben 
geene andere dan de gewone beteekenis.
Vs. 2434.	Hoe dat hi u heeft bedroghen
Met siere quaetheit ende geloghen,
is het laatste woord geen subst., logens beteekenende, maar 
het deelw. van liegen. De dativus u hangt van bedrogen en 
gelogen beiden af. lemand liegen zeide men non, tot in We eeuw; 
men leest het b. v. in den Statenbijbel, Hand. v: 4.
Vs. 3108.	Abbagarus, dens gene aaghe,
Die confine was van der stede, 
Hadde lint, om St. Thomas bede, 
Ene lettre vriendelike 
Van God van hemelrike.
BU het eerste van in den laatsten regel wordt aangetee-
kend: nwaarschijnlijk over". Doch er is niets wat ons nood-
zaakt om aan het woord eene andere dan do gewone beteekenis 
toe to kennen. Er wordt gesproken van den brief van JESUS 
aan ABGARUS, die tot de apocryphen van het N. T. behoort.
Eer, vs. 3836, wordt gehouden voor nverlengde uitspraak 
van er". Zulk eene verlenging in een woord als er, waarop 
nooit de klemtoon valt, zou iets geheel onverklaarbaars zijn. 
Eer is hier ook iets anders, namelijk het advb. prius. De 
heidensche koning heeft gezegd, dat hij eerst zijnen oorlog zal 
voeren en daarna hooren wat JUDAS verkondigt, waarop deze 
antwoordt
U ware beter, dat ghi den here
Eer kennet, die a mach doen ere 
Dat ghi u viande moghet verwinnen, 
Rude dienen hem in allen sinnen,
d. i. het zou beter voor u zijn, dat gij eer gij ten oorlog 
trekt, den Heer leert kennen en dienen.
Borsten, vs. 4213, wordt verklaard barsten. Doch to barsten 
is het deelwoord van to bersten. Eene font in dit vers (in 
voor is) zal waarschijnlijk oorzaak geweest zijn dat de uit-
gever het niet verstond.
Eene alphabetische lijat der verklaarde woorden vindt men 
aan het ainde van het book.
P. LEENDERTZ, WZ.
B. AUERBACH, DE BAEEEVOETGANGSTER.	125
De Barrevoetgangster. Naar het Hoogd. van BEETHOLD AIIEE-
BACH. Haarlem. C. Zwaardemaker. 1858. In 8vo. 224 bl., 
met gelith. en in kleuren gedrukt titelvignet. f 3 -
AUERBACH heeft door zijne Dorfgeschichten epoque gemaakt; 
niet in then zin, dat hij er in geslaagd is, om nog een weinig 
hooger de haren to doen rijzen, maar in den waren zin, dat 
hij eene nieuwe rigting inaugureerde, of althans gelukkig ver-
tegenwoordigde. Tegenover den salonroman stelde hij den 
dorpsroman, en sloot zich dus aan de realistische rigting aan, - 
waarmede echter niet gezegd is, dat de eerste altijd idealis-
tisch is.
De salonroman speelt wel niet uitsluitend in de nieuw-
modische verblijven der grooten, maar heeft toch den salon-
mensch tot onderwerp, met dat kunstmatige, geraffineerde 
uit- en inwendige leven, zooals eene ziekelijke beschaving het 
voortbrengt. Wel treedt de romandichter van deze categorie
ook van tijd tot tijd in hutten en achterhoeken, maar meer 
om der antithese wil, of, en wel meestal, om ook daar 
menschen to vinden, die, even scheefgevoelend of bedorven 
van hart, van den salonmensch alleen in de kleeding ver-
schillen. Hij stoffeert met donzige kleeden, damast, fluweel, 
edelgesteenten, goud, enz., met eene verkwisting, alleen hier-
uit to verklaren, dat hij dat alles niet behoeft to betalen; hij 
pbantaseert over schoonheid en magische kracht van vrouwen, 
zooals de oude Grieken aan hunne godessen niet durfden toedich-
ten ; begiftigt in 't wilde met de schitterendste eigenschappen 
zijne overgelukkige of allerrampzaligste personen, en beschikt 
over eene geldkist, waarvan de bodem niet to vinden is. Van 
daar zijne mysterieuse aantrekkelijkheid voor de kinderen zijner 
eeuw, die meer of minder door hetzelfde raffinement zijn ver-
vormd, en die gaarne droomen van al die zinnelijke genie-
tingen, ofschoon, en juist omdat, zij zelven daartoe niet in 
de gelegenheid zijn.
Het denkbeeld van den dorpsroman berust op eene waar-
heid en op eene dwaling. Het gaat nit van het goede be-
ginsel, om meer eenvoudige toestanden en karakters ten too-
neele to voeren, zooals zij in werkelijkheid gevonden worden; 
om den mensch, die door etiquette en beschavingsvernis is
126	B. AUEBBACB,
vervormd en in den kunstmatigen zedelijken atmospheer der 
steden verstikt, door den onbedorven geest des landlevens to 
verkwikken. Schoon en good doel; maar de dwaling hierbij 
is, dat op den duur de roman geen geschikt middel is, om 
bet to bereiken. Do eigenlijke classe, die zich met uitspan-
ningslectuur voedt, wil vermaakt worden bovenal. Wilt ge 
dat doen door de natuur en niets meer to geven, dan kan dit 
eene enkele keer gelukken, - varietaa delectat; maar be-
zwaarlijk is bet om blijvend hare aandacht bij bet eenvou-
dige to bepalen. Gelijk slechts de onbedorven geest op den 
duur voedsel en genot kan putten nit de beschouwing der 
natuur, zoo wordt ook de beschouwing der werkelijkheid den 
romanlezer spoedig vervelend. Maar er is nog meer. De 
dorpsroman verlaat niet alleen de ziekelijke overdrijving, zij 
verlaat ook geheel en al de hoogere en dus ook meer belang-
rijke spheren der maatschappij , om zich naar den laagsten 
trap, de minst ontwikkelden terug to trekken. Dat is 66k 
eene overdrijving, waaraan deze litteratuur zich schuldig heeft 
gemaakt. De natuur is wel overal schoon, maar het. woud-
rijke bergland is toch ver to verkiezen boven de eentoonige 
vlakte.
Dat schijnen een aantal van AIIERBACH'S navolgers en ein-
delijk hij zelf vergeten to hebben. Na den opgang der Dorf-
geechichten begon bet bij eene zekere rigting onder de Duit-
sche romanciers mode to worden, om niet anders dan boeren, 
houthakkers, ganzenhoedsters, enz. ten tooneele to voeren. 
Dat word vervelend. Eene enkele keer eene boerennatuur 
gade to slaan kan zeer interessant zijn, vooral als bet ge-
schiedt aan de hand van een fijnen en gevoelvollen opmerker. 
Maar er behoort nog al wat toe, om daarmede blijvend bet 
publiek bezig to houden.
Zoo is bet niot to verwonderen, dat deze romanlitteratuur 
op dezelfde klip is vervallen die zij had willen vermijden. Om 
de onnatuurlijkheden to ontkomen vlugtte zij naar de dorpen. 
Maar dat was ultranatuurlijkheid, en om aan dat gebrek to 
gemoet to komen roept zij de phantasie weder to hulp, en 
die phantasie smokkelt weder de eigen onnatuurlijkheden van 
den salonroman binnen. Wij hebben dus op een ander terrein 
weder hetzelfde.
Ofschoon niet tot de uitersten dezer rigting behoorende, zoo
DE BABREVOETGANQSTEB.	127
is in &uEEBAOa's Barfussele het genoemde kwaad toch zeer 
zigtbaar en hinderlijk. Wij hebben hier dorpspersonen voor 
ons, maar hot is maar al to duidelijk, dat hier een stadmensch 
zich beijvert, om die voor zijne broederen behagelijk to maken. 
To midden van het dorpsgesnap hooren wij gezochte impro-
visaties en abstracte beschouwingen, die uit den derden hemel 
der Philosophie op de eenvoudigen moeten nedrgedaald zijn, 
en terwijl wij rustig tusschen melkemmers wandelen, worden 
wij door een philosphischen ribbenstoot, waarop wij in de 
boerendeel niet bedacht waren, verschrikt. Do personen zijn 
naief, maar dikwijls zijn ze zoo ultra-nalef, dat zij hoogst 
bespottelijk worden.
Barfuesele (door den vertaler met De Barrevoetgangster over-
gebragt) is een arm, zeer arm meisje, die hare ouders ver-
liest en eon onbehagelijken en hulpeloozen breeder overhoudt. 
Eerst moot zij zich met de betrekking van ganzenhoedster te-
vreden stellen, en klimt later tot de waardigheid van boeren-
dienstmeid op. Na eene reeks van vernederende beproevingen 
en hoogdravende besehonwingen wendt sick op eenmaal hear 
lot, en wordt zij met oud-romantisohe vlugheid de echtgenoot 
eens rijken boerenzoona. In den grond is het dus hetzelfde 
wat in den salonroman den knoop der intrigue vormt, het on-
derseheid van standen; want, of een Hertog met eene arme 
clerksdochter trouwt, of onze rijke aoaANNEs met de arme 
AMBEI, en of dit to Parijs, of op een Zwitsersch dorpje ge-
schiedt, het zijn dezelfde tranen, die de medegevoelende roman-
lezeres daarover weent. Meer hinderlijk is eehter de onwaar-
heid van de hoofdfiguur AIIuvI. Det armoede geene edele ge-
voelens en gebrek aan opvoeding goon verstand uitsluit, is 
good en waar, maar dan ziju die gevoelens en dat verstand 
toch altijd eenvoudig. Asu ni echter philosopheert dikwijls zoo 
phantastisch, dat een ontwikkelde hear somtijds niet begrijpt, 
en het altijd een wonder is van waar het ganzenmeisje dat 
fijne, zelfs ziekelijke gevoel gekomen is. En zoo is er veel 
in dezen roman wat zeer vreemd en weinig landelijk is. Zoo 
vooral de eerste ontmoeting tassehen AMBEI en JOEANNES up 
het bal, en later die zonderlinge rid van den vrijer met zijne 
bruid naar de ouderlUke woning. Die onbeschrijfelijke ver-
rukking en dat onzinnige juichen en hoezee-roepen geven een
128	B. AVERBACH,
indruk, alsof wij niet meer op de gewone wereld, laat staan 
onder de boeren zijn.
Van de andere zijde echter biedt dit book een groot aantal 
details, die uitstekend zijn, zoowel in de karaktersehildering 
als in het beschrijvende. JonAN ns' moeder, ook de vader, 
zijn meesterlijke schetsen, AMREI's brooder is ook eene zeer 
ware en leerzame, ofschoon geene vrolijke figuur, en zoo vele 
andere nevenpersonen meer. Hoofdstukken als: De verre be-
kende, of Woorden uit een moederhart; de voorstelling van 
ROOSJE'S grove minnelisten en boersche jaloerschheid, of in 
het algemeen van der boeren kleingeestige en toch ook weer 
goedaardige natuur, zooals die herhaaldelijk, met name in 
,,De familiebijeenkomst", uitkomt - verraden de meesterhand.
Verder is het moeijelijk om al die schoone kleinere trekken, 
als b. v. het eigenaardige gebaar bij een gezegde, een kort 
woord, dat zoo karakteristiek en juist wordt to pas gebragt, 
aan to geven; maar die zal men in grooten getale bij de lezing 
ontmoeten. Het is altijd nog AV ERBACH, al komt het gebrek 
van AUERBACH, streven naar eenvoud aan de eene zijde, met 
diepphilosophische overgevoeligheid aan de andere, en daar-
door onvastheid, in De Barrevoetgangster meer nit dan in een 
zijner andere werken.
Zoo is ook AIIERBACH'S stijl hier eenvoudig en roerend, 
daar weder zoo gezocht, met moeijelijk aangebragte beelden 
en hoogdravende klankwoorden, dat men onaangenaam to 
moede wordt. Hot was dus ook eene moeijelijke taak, om 
AUERBACH in Hollandsch over to brengen. Zulke ratelende 
Duitsche praalzin (want onzin is een to stork woord), als wij 
b. v. op bl. 17 (van de vertaling) lezen: ,in dieser Mittheilung 
lag eine gewisse kindische Freude, ein Kinderstolz, der sick 
damit briistet, etwas zu wissen, and doch war in der Seele 
dieses Kindes etwas aufgetaucht vom Bewusstsein jenes auf 
ewig abgeschnittenen Zusammenhangs mit dem Leben, das 
sich aufthut im Gedanken der Aelternlosigkeit", - of bl.122: 
i,Das war ein Schauen and Sinnen, so schrankenlos, so wort-
los, so nichtswollend and doch Alles fassend, eine Minute 
Gestorbensein and Leben im All, in der Ewigkeit", - dankt 
den hemel, die het niet behoeft to vertalen. Dat de vertaler 
daar niet veel goods van gemaakt heeft, kan men hem niet 
kwalijk nemen. Dat hij echter herhaaldelijk als voor dan
DE BARREVOETGANGSTER.	129
bezigt, of zelfs als voor wanneer, en gedurende voor terwijl 
(,gedurende Barrevoetige ... droomde", bI. 145), of Vader-
Onzer voor Onze Vader, van )ingebondene bladen der re-
gering" (Eegierungs- of Verwaltungsblatter?) en dergelijken spreekt, 
dat zijn grove Germanismen; ),wanneer gij het bestemd zegt" 
ook. Eene subjectsverwisseling als b. v.: »AMREI stonden do 
tranen in de oogen, maar konde niets zeggen", is geen Ger-
manisme; maar eene lamme scbrijfmanier, al wordt men dage-
lijks veroordeeld om zulke constructies in den Hollandschen 
briefstijl, - in den regel geen modelstijl - to lezen. Overi-
gens heeft echter de vertaler niet alleen zijn geld, maar ook 
lof verdiend. Meer nog de uitgever. Hot titelvignet, door 
V. EMRIK en RINGER gelithographieerd, is lief; druk en papier 
zijn net, zeer net.
Daarom hoop ik niet, dat mijn oordeel over dit boek, dat 
alleen daarom wat strong was, omdat men van AIIERBACR 
meer eischen kan en moet, dan van NAIITA of LAMBRECIITS, 
iemand zou afschrikken, om dit boek to koopen. Ik wit meer 
zeggen: hot is eon pligt voor wie de voorname verschijningen 
op hot veld der romanlitteratuur wil volgen.	D-D.
Almanak voor het Sehoone en Goede, voor liet jaar 1859. Te 
Amsterdam, bij A. Jager. In 12mo. 10 en 220 bl., met 4 
staalgravuren en vignet; yeb. in linnen met verg. op snede en 
plat. f 2 - 10.
Christelgke Volks-Almanak voor bet jaar 1859. Nieuwe Serie. 
Vierde Jaargang. Verzameld door P. A. DE GENESTET en 
C. P. TIELE. Amsterdam, P. N. van Kampen. In post 8vo. 
VI, 18 en 156 bl., met 4 staalplaten f : - 75; geb. in linnen 
en verg. op snede f 1 - 50.
Als naar gewoonte zagen wij ook weder dit jaar met de 
vereerende taak ons belast, om de bovengenoemde Jaarboekjes 
bij ons Almanak-lievend publiek aan to kondigen. Jaarboekjes, 
zoo heeten zij immers ? Ach ! 1\leer dan genoeg wordt hot ons 
herinnerd, telken jare als weer December zijne graauwe, vale 
nevelen verspreidt, en het vrolijke, tierige, bont uitgedoschte 
tijdkind bij ons aanklopt,
130	ALMANAKI{EN
Siijf staende van root gout
(het epitheton is hier min juist) en 
Vereert met rijcke gaeven,
maar uit 'twelk, behalve misschien de gear, zoo zelden ook 
ietwat liefjck8 ons tegenquam, om met vader VONDEL to apreken.
Meent intusschen niet, dat wij met vooroordeelen zijn be-
hebt. Al is onze verwachting, vooral waar het den ddrsten 
der hierboven vermelde broederen geldt, gewoonlijk ook niet 
zddr hoog gestemd, al vinden wij die vereeniging van schoon 
en good, gelijk zij bijster zwaar is, ook maar zelden geheel ver-
wezenlijkt, wij gelooven toed aan de mogelykheid der ver-
werkelijking van zoodanig ideaal, -- bet geloof wordt in de 
wereld wel eens meer op zware proeven gesteld. Daarom 
met mood den nienwen jaargang geopend 1
Al terstond, helaas, Lezer of Lezeres I moeten wij u op 
eens kleine verrassing, beter gezegd teleurstelling, die u wacht, 
voorbereiden, to weten, dat Mevr. BOSBOOM-TOUSSAIIZT, de ge-
eerde, voormalige (?) Redactrice, zich, naar 't schijnt, - of 
zou hot misschien alleen voor dit jaar zijn? - aan de mede-
werking en Redactie (?) heeft onttrokken. Althans wij vonden 
noch het gewone inleidende »Voorwoord", noch de geringste 
bijdrage van hare hand, noch ook zelfs eenige de minste op-
heldering van beide deze zonderlinge verschijnselen. Vreemd 
voorwaar en tevens to bejammeren 1
Hierdoor toch heeft de Almanak voor het Schoone en Goede 
ditmaal eon verlaten, een eenigzins weesachtig voorkomen. 
Hij gelijkt nu precies op een kind, dat door zijnemoederver-
stooten is. Arme zwerveling 1 gelukkig dat er flog menschen-
vrienden waren, die zich uwer aantrokken en u voor gebrek 
en honger hebben willen bewaren. Onder die edelen tellen 
wij in de eerste plaats GERARD SELLER. Al vindt gij mogelijk 
zijne Novelle: Gered? (het vraagteeken hoort bij den titel) ook 
middelmatig, al ziet gij er hoogstens eene goede bedoeling in 
doorschexneren, die eehter van wege do gebrekkige karakter-
sebildering en hat gemis aan diepte wel niemand bevredigen of 
overtuigen zal, 'tzij hij behoore tot het geslacht der regtzin-
nigen of tot dal der Jan Rap's, ho heeft toch zijn steentje 
aangebragt, en do lof komt hem toe van, op zijne wijze, voor 
hot goede to hebben geijverd.
VOOR BET JAAR 1859.	131
Eene tweeds bijdrage, allezins vermeldenswaard, is die van 
den geleerden Dr. SCHOTEL. Zijne beschrijving van Een 
Bruiloftedag in het midden der XVIIde Eeuw, waarin hij natunr-
lijk alleen de feiten laat spreken, is hoogst nuttig en leerzaam 
voor jong en oud. - Vooral zij de lezing er van dringend 
aanbevolen aan alle laudatores temporis acti. 0, die gulden 
dagen ! Durf nu not, eens volhouden, dat wij niet zijn voor-
uitgegaan met onze dejeuners dinatoires en onze zedig opge-
tooide bruidjes.
WILHELMINA JOH. V. RAVESTEYN schonk een lief, gevoelvol 
fantasietje, getiteld: Het Kind en de Ooijevaar; en Mr. c. 
vOSMAER eene soort van parabel, die, hoewel niet onaardig 
gedacht, echter wat breed van aanleg, wat stijf hier en daar 
van vorm, en over 't geheel non, wat weinig verwerkt ons voor-
kwam. Wien het om overtuigen to doen is, hij bedenke Loch 
cons en vooral, dat de kortste en eenvoudigste weg altijd de 
beste is. Overigens heeft zijn thema, eene gedachte ook voor 
onzen tijd zoo nuttig en zoo noodig, onze voile sympathie.
Van Eene Afvallige, door T. VAN WESTRHEENE, wz., weten 
wij niets anders to zeggen, dan dat het een verhaaltje is, 
gelijk er wel meer zijn, tamelijk onbeduidend, en waarvan 
men de afloop reeds op de eerste bladzijde voorziet:
Le secret d'ennuyer c'est celui de tout dire.
Wij spoeden ons tot de dichterlijke bijdragen. Gij vindt er 
bier van de Heeren TEN KATE, VAN ZEGGELEN, PRUDENS VAN 
DUYSE, ADAMA VAN SCHELTEMA, WIJSMAN, e. a.
Mystisch en grof zinnelijk van voorstelling, maar zangerig 
en liefelijk van toon is Een Droom van den eerstgenoemde, 
zijnde grootendeels eene dichterlijke bewerking van de bekende 
proza-legende van THEREMIN: Der euiige Jude. Afgezien van 
het thane genoegzaam algemeen erkende onware en onjuiste 
van dergelijke opstandings-theorien ale TEN SATE bier weder 
opwarmt, kunnen wij zelfs het dichterlijke er niet van inzien, 
en ons ten minste komt de voorstelling van SIMEOx'S, die in 
zulke ure nde zilveren sloten van hun Bijbel dichtslaan", en van 
',blinde grijsaards die op hun dorenstaf voortstrompelen, en neer-
lenielen waar 't overschot der hunnen slaapt", vrij prozazsch voor. 
Dan - een ieder zijn smaak.
VAN ZEGGELEN leverde een niet onaardig, ofschoon ietwat
132	ALMANAHSEN
lang gerekt bijschrift bij het tweede plaatje. Dat had, dacht 
ons, zooveel explicatie niet noodig.
Met genoegen lazen wij wat ADAMA VAN SCHELTEMA schreef 
bij Den jeugdigen biddende. 't Is eene uitstorting van vroom, 
warm gevoel, gelijk die in de jaren der jeugd zoo geheel 
natuurlijk is. Alleen komt de uitdrukking van een hart,
dat tick selven sells ontviel,
ons wat al to sterk en gewaagd voor.
Wilt gij nn verder nog Mr. PRUDENS VAN DUTSE een lief 
meisjen hooren aanmanen tot eenvoudigheid, of over het Y 
aglijden" in een barkje »rustig en vredig" in gezelschap van 
twee minnenden, die
spreken, al fuistert Been mond;
of het roerende verhaal aanhooren, door c. G. wITHDYS op rijm 
gebragt, van de Christelijk-edele daad eens Amsterdamschen 
schoenlappers; of u door FRED. WIJSMAx hooren voorneurien 
waar en wanneer en hoe God ons zoo al nabij is, in een elf-
tal achtregelige coupletten, die waarlijk geenszins van ver-
dienste ontbloot zijn, ziet, dan zijt gij tevens den Almanak 
zoo wat ten einde.
Voeg hier nu nog bij een viertal plaatjes, waarvan ik niets 
zal zeggen, na 'tgeen zoo geestig als juist daarover is opge-
merkt door CD. BUSKEN aueT in de Teekenen des tijds, No. 12, 
en gij hebt eenigzins een denkbeeld van wat u hier al zoo ter 
beschouwing en ter lecture wordt aangeboden.
Gaarne wenschen wij den Uitgever een ruim debiet en den 
Almanak nog een lang leven toe. Te hopen is het echter, 
dat dan ook de schoone naam then deze draagt, niet maar 
een zinledige klank worde, maar meer en meer ook eene 
reels beteekenis verkrijge. Meer homogeniteit, minder bladvul-
ling, en vooral een meer doorgaand ernstig streven naar 'tgeen 
schoon niet alleen, maar ook naar hetgeen waarlijk goed is, 
is daartoe een dringend vereischte.
Dat vereischte, het is gevoeld, het wordt begrepen door, 
en maakt het sieraad nit van het, naar 't uitwendige zeker 
meer nederige, maar overigens, onzes inziens, althans vrij wat 
hooger staande Jaarboekje, dat wij thans in de tweede plaats 
aankondigen, t. w. den Christelijken Volks-Almanak.
VOOR BET Jars 1859.	183
U hob ik lief, mijn blaauwgekielde -

dus zingen wij nit het voile hart den Dichter-Redacteur na,
als wij het oog slaan op den vriendelijk blaauwen omslag, die 
ook dit jaar weder door wat hij inhield, onze verwachting 
niet to lour stelde. Gezond, holder, verkwikkelijk is de geest 
die er u uit tegenstraalt. Heeft ook niet elks bijdrage onze voile 
sympathie; zijn er ook enkele, als b. v. Moeders Benjamin, 
die wij er liever niet in hadden zien opgenomen, het geheel 
heeft toch eon form, eon echt Hollandsch aanzien, en ken-
merkt zich door eon ruimen, milden, echt Evangelischen zin. 
Getuige TIELE's voortreffelijke bijdrage: LESSING en het Chris-
tendom, alleen reeds eon waar sieraad van den Almanak. Ge-
tUige DE GENESTET'S allergeestigste persiflage van de would-be 
verlichten, de ultra-liberalen onzer dagen, die in ligtzinnig-
heid en gewetenloosheid het criterium stellen van ware vrij-
zinnigheid. In den ddn (LESSING) zien wij ons het beeld voor 
oogen gesteld van den waren liberaal, den echten vrijzinnige, 
wien hot niet om afbreken of wegwerpen, maar om waarheid 
to doen was, en die, al ging hij mogelijk in hot zoeken daar-
van ook wat ver, toch in al zjjne handelingen blijken gaf van 
door zedeljjken ernst en waarachtig religious gevoel to worden 
bestuurd. - In den ander (.Tan Rap) teekent DE GENESTET 
ons met juiste kleuren hot treurige naaapsel van dozen, hot 
beeld van de hedendaagsche apostelen van ligtzinnig ongeloof, 
de onbesneden geestverwanten van brooder DAG, die met den 
waren liberaal, hoe luid zij ook schreeuwen mogen, nets ge-
meen hebben dan den naam alleen, then zij zich echter zcdr 
ten onregte toeeigenen. Geestig houdt hij hun den spiegel voor. 
Hot is eon conterfeitsel ten voeten uit, getrouw tot in de kleinste 
bijzonderheden. Van heeler harte zeggen wij er ,Amen" op.
Van geheel anderen aard is hetgeen BUSHEN BUeT (die zijn 
pseudoniem thans en denkelijk wel voor good heeft afgelegd) 
ons ditmaal ter besehouwing gaf in zijne Tacoba de Fariseesehe. 
Eene martelares van wettische pligtsbetrachting, en daardoor 
eon onkinderlijk kind, onmoederlijke moeder, onvrouwelijke 
gade, in ddn woord eon slagtoffer (gelukkig gered slagtoffer) 
van wet zij in dwazen, eigengeregtigen waan hear pligt achtte 
to zijn. Zietdaar hot zonderlinge, weinig liefelijke beeld, dat 
zijne pen one heeft geschetst. WU kunnen niet beslissen in 
hoeverre de trekken or van ails aan de workelijkheid sijn
134	ALMANAKEEN
ontleend. Het slot van zijn verhaal deed ons zoo iets ver-
moeden. Echter kunnen wij niet gelooven, dat er vrouwen 
zouden zijn, in alien deele aan het bier geschilderde portret 
gelijkende. Toch bevat zijne voorstelling waarheid, al wordt 
die dan ook niet altijd in zulke harde vormen, als bier 't 
geval is, aangetroffen. Farizaesme ter eener, en Sadducaeisme 
ter andere zijde zijn de beide elementen, die nog maar al to zeer 
ook in den boezem der Christelijke gemeente de working van 
het groote zuurdeeg wedrstaan en krachteloos maken; of echter 
een zoo diep ingeworteld, haast hadden wij gezegd ingekan-
kerd beginsel, als ons bier wordt geteekend, voor betrekkelijk 
zoo snelle en plotselinge uitroeijing, als de Schrijver ons wil 
doen gelooven, vatbaar is, dit meenen wij, op goede gronden, 
to mogen betwijfelen; ons komen hn ziekte en genezing beide 
wat heel stork voor.
De verdere proza-bijdragen zijn naamloos, uitgezonderd die 
van MENSINGA (zijn pseudoniem toch heeft sinds lang opgehou-
den er een to zijn), wiens mededeeling omtrent de opname 
der Socinianen in Frederikstad in de jaren 1662 en 1663 niet 
van alle belang ontbloot is. - Die van 	CRT voert ten 
titel: Eon Christen-Economist. Hoe jammer, dat dat Christen 
er bij meet; 't strekt zoodoende waarlijk niet ter aanbeveling 
van de oeconomische wetenschap. - De andere, geschreven door 
zekeren zich noemenden NAPOLEON ROUSSEL le petit, haalt op 
niet onaardige wijze het gewone preken-hoorders-publiek zoo 
wat door over de wijze, waarop het gewoonlijk ter kerk komt
en het gehoorde op zich toepast, of eigenlijk 	niet toepast. 
))Men zit wel in de kerk" - dus zegt de Sehrijver - »maar 
men hoort niet. Men hoort wel, maar men luistert niet. Men 
luistert wet, maar men begrijpt niet. Men komt nit de kerk 
erg -- drinkt koffij. " -- 't Is wel jammer - vindt gij niet? - 
dat bet toch heusch maar zoo is.
En wat nu flog van de dichterlyhhe bijdragen to zeggen? 
Waarlijk, wij zouden haast onregtvaardig worden jegens de
Heeren PIERSON, D. G., VAN LEEUWEN, VAN DEN BERGE, e. a.,
indien wij er geheel van zwegen. Toch willen wij er nu eens 
niets van zeggen. - Dan blijft u nog eene kleine verrassing 
over, ale gij, wat wij stellig vertrouwen dat gij doen zult, u 
den Almanak aanschaft. Hij kost, zoo als gij weet, elechts 
75 cts., ziet er vriendelijk nit, heeft (den geringen prijs in
VOOR BET sass 1859.	185
aanmerking genomen) vier waarlijk heel lieve plaatjes, en 
weegt, wat zijn inhoud betreft, tegen menig vrij wat lijviger 
boekdeeltje op. Hij ga in vrede en vinde zijn weg in menig 
huis en - hart.	P. B.
Almanak voor Protestantsche Nederlanders, onder Redactie van 
ALE. VAN TOORENENBERGEN. 1859. Met 2 staalplaten. Te
Purmerende, bij J. Schuitemaker. In kl. 8vo. VIII en 
207 bl. f : - 75; geb. f 1- 15; in prachtb. f 1 - 60.
,,Een treurig verschijnsel," - roept Prof. VAN GILSE uit - 
, dat men volksalmanakken heeft voorProtestantsche enRoomsch-
gezinde Nederlanders, alsof er een Protestantsch en Roomsoh 
yolk van Nederland was." Toegestaan !
,,'t Is onze schuld niet," - antwoordt de Redacteur van 
den Protestantschen Almanak - gals de Heer V. G. zijne 
gemoedelijke wenschen verwart met de feitelijke toestanden." 
Toegestaan!
Daar wij ons dus aan kleur en 8trekking niet ergeren, zal 't 
bij ons maar op het gehalte aankomen.
Onder de prozaschrijvers van dezen jaargang blinkt weder, 
even als in 1858, SONSTRAL nit velut inter ignes Luna minoree. 
Geest en leven is er in zijn ALBERT van Mentz: 't is geen 
besteld en afgeleverd fabriekwerk. De Redactie wag dezen 
medearbeider wel in eere houden! Want - of or onder'tgeen 
de overigen ))zoo ruimschoots" bijdroegen, niet veel fabriek-
werk me5 doorloopt? 't San aan ons liggen, rnaar•, waren 
er verleden Par verscheidene opstellen, die ons, ofschoon na 
dat van s., toch wel der vermelding waardig schenen, nu 
hebben wij er niet ddn. Regtatreeks verwerpelijk - nu ja, 
dat zijn ze ook geen van alien, maar van alien is bet to wen-
schen, dat ze 't volk mddr boeijen dan ons. Ze zijn of zoo 
droog, b. V. JOHANNES SARTORIUS (van den Redacteur?) bf ze 
hebben zoo luttel em 't lijf, b. V. PHILIPPIIS MELANOHTHON en 
PHILIPPIIS van Hessen, door b. n. MEIJER, en LUTHER to 
Leipzig, door w. TH. VA14 GRIETHUYSEN, die den vorigen jaar-
gang beter bedacht. En op sommige anderen hebben we nog 
gewigtiger aanmerkingen. Daar hebt go de Twee Slagtofers 
van Rome, van TEOPIIIUS, men weet niet of men verdichting 
leest of historie; do Hagepreek van MOHRMAx - wet steekt
186	ALMANAKKEN
die aiweder of bij zijn LAMORAAL van Egmond in 1858 - 
eene schilderachtige partij, mat en flaanw gepenseeld; PETRUS 
WALDUS, van MARONIER, en De komst der eerste Jezuaten in 
ons vaderland, van ANDREAS, belangwekkende onderwerpen, 
waarvan vooral bet laatste algemeener en naauwkeuriger be-
kendheid verdiende en zoo oppervlakkig mogelijk is geschetst; 
heerlijke dichtregels van LAMARTINE, waarin de dichter zijn 
verlangen naar de gehcdle uitroeijing der zonde door cHRISTUs 
in ietwat sterke bewoordingen uitdrukt, door LAMMERS aan 
de meest prozalsche analyse onderworpen, en van daar ale 
bewijs, hoe bet Romanisme tot ongeloof voert, aangehaald. 
Wilde men, om niet alien over cone kam to scheren, nog 
eene enkele gunstige uitzondering maken, we zouden den 't 
eerst stemmen voor den Paus LIBERIUS, van den ijverigen ge-
schiedvorseher DIEST LORGION, ofschoon hij one voor een Volks-
Almanak ook al wat dor voorkwam.
Met bet » dichterlijke deel", waarvoor de Redacteur z66 
b jzonder dankzegt, is bet o. i. nog zeer veel soberder gesteld. 
Zeker, al is De kracht der zwakke, van s. J. VAN DEN BERGH, 
zijn chef d'oeuvre niet, daar is diep, innig gevoel in, dat zich 
op u overplant. Een Katholiek Martelaarslied, van JANSSONIUS, 
is zijne pleats waard. Hetzelfde mag ook nog gelden van
bet Adventelied, naar PAUL GERHARD, door scnELTEMA. In 
ANNA'S Er is een geest, is ten minste poetische aanleg. Maar
de rest 1 Honoris causa noemen we slechts bet rijm van juLius: 
Groningen verraden, en de ... deunen van ERICA Op WILLEM 
den Derde, en van LESTURGEON Op MORTARA. Bij den laatste 
hoort ge onwillekeurig 't accompagnerende draaiorgel in regels 
ale deze;
Nederlanders, Protestanten, 
Vrijheidezonen, hoort gy 't niet,
Wat er in Bologna's wallen 
In dees dagen is geschied P
Hoe daar onder 't mom der godedienst,

Maar der menschlijkheid ten hoon,
MOBTARA, de joodsche vader,
Wreed beroofd werd van zijn noon?
Meene nu echter de Redacteur niet, dat we zijn Almanak 
den genadeslag willen geven, terwijl we hem integendeel voor
do tering zoeken to behoedenI De hooggunstige aankondiging,
VOOR BET JAAR 1859.	137
die we er verleden jaar van deden, bewijst genoeg voor onze 
onpartijdigheid. - Met de uitvoering zijn we ook nu zeer 
tevreden; alleen moeten we den Heer SCHUITEMAKER doen 
opmerken, dat het smakeloos staat, om, gelijk hij twee jaren 
achtereen doet, eene boek-annonce op de keerzij der laatste 
pagina to plaatsen. Van de twee staalgravuren - naar keurige 
teekeningen van D'ARNAIID GERKENS -- vinden we de tweede 
van STEELINK wat nevelachtig, van kleuren zou men zeggen 
dooreengeloopen; de eerste, van KAISER, is boven onzen lof 
verheven.	V. P.
Geldersche Volks-Almanak voor 1859. XXV•°° Jaargang. Arnhem. 
I. A. Nijhoff en Zoon. In 12mo. 22 en 240 bl., met 3 ge-
lithogr. plaatjes. f : - 75; in carton f : - 90; verg. op sned in 
koker. f 1 - 50.
Den achtingswaardigen en geachten uitgever-redacteur, die 
met vasten tred zijn weg vervolgt, en aan al zijne uitgaven 
zijn eigen stempel van oud-vaderlandsche degelijkheid inprent, - 
zij geluk gewenscht met hot kwart jubilaeum, dat zijn pleeg-
kind thans is ingetreden. Hij heeft regt hot zoo to noemen, 
want waar anderen er slechts op uit zijn, om van hunne uit-
gaven to leven, kan men van hem zeggen, dat hij er voor leeft. 
Zoo is het hem dan ook gelukt een Almanak to geven, die 
jaar in jaar uit steeds aan zich zelf getrouw, volkomen aan 
de bestemming beantwoordt, zooals hlj die in de Voorrede 
aangeeft. De Gelderschman bekleedt eene niet to minachten 
plaats onder zijne broederen en collega's, en - dit heeft hij 
niet aan zijn uiterlijk, maar aan zijn inhoud to danken, iets 
wat niet gemakkelijk is in deze wereld, die liefst zich ver-
gaapt aan den schijn.
De voornaamste stukjes sluiten zich aan eenige herinnering 
uit de Geldersche en dus Vaderlandsche geschiedenis aan. Hot 
eerste, het lilhelmus to Eede, van den Redacteur, is onver-
mengd historisch; hij is zich bewust, dat zijne hand niet los 
genoeg is voor de romantisohe inkleeding, en waar hi j, om 
zijner lezeren wil, toch eenigzins daarnaar streeft, mogen wij 
hem niet ten kwade duiden, dat dit hem minder good afgaat. 
Onvermengd historisch is ook hot kleine stukjo van VAN MOL-
nuxzm , en toch hier op zijne plaats. Onder de historische
BOEKBESCH. 1859. N^. III.	11
138	GELDERSCEL VOLKS-ALMANAK VOOR 1859.
novelletjes munt nit dat van j. E. JoNCKERs, Werp uw brood 
uit op het water. Dat is met tact en gevoel geschreven. Onder 
de niet historische stukjes zijn er wier waarde in niet veel 
anders (Ian in bet boersche dialect bestaat, als Dom holden; 
zelfs Van binnen en van buuten, van J. J. CRE11MER, is mager, 
hoewel wij hem anders gaarne de eere geven, die hem zoo 
regtmatig toekomt. De Voorlezing van G. DE w. zal, om bet 
vers, voor de liefhebbers van grapjes wel aardig zijn. Dubbel 
hard, van A. DE VISSER, is een duidelijk sprekend acte-stuk 
ten voordeele der Idioten-opvoeding.
Het hoogst staat van deze rubriek bij mij aangeschreven Ons 
Spieker, van WANSLEVEN. Dat is gezonde menschenkennis, in 
aangenamen vorm voorgedragen. Ook de bijdrage van den ouden 
Heer SMITS, Van Arnhem naar Zutphen, waarin hij zijn bezoek 
naar Mettray beschrijft, is aardig en niet onbelangrijk tevens.
Nog zijn er eenige versjes in dezen Almanak, zelfs eene 
soort van anticritiek in dichtmaat van LAMMERS - geene ge-
lukkige idle! Maar zij zijn, naar der Almanakkenversjes aard, 
niet slecht genoeg, om er veel tegen to zeggen, niet sebitte-
rend genoeg, om er veel vhn to zeggen.
t Is wel eens vervelend, om alle jaren die vele Almanakken 
aan to kondigen, maar dezen wil ik bet nog wel 25 jaren doen.
Bloemen uit den Vreemde. Keur van Fransche Poe'zij , verza-
meld en overgeplant door j. J. L. TEN KATE. Amsterdam, P. 
M. van der Made. 1858. In hi. 8vo. IV en 205 bl. f :-70; 
op beter, papier, geb. en verg. op snede, met 3 staalplaten. f 1- 80.
Onze vaderlandsche letterkunde dankt aan den Heer TEN 
KATE reeds menige schoone en geurige bloem, van vreemden 
bodem in haar lusthof overgeplant, en daar tierende en bloei-
jende als ware zij eene inheemsche. En niemand, voorwaar, 
zal den »tolk van TASSO in Nederland" de bevoegdheid boven 
velen willen betwisten, om deze vreemde bloemen zaam to lezen 
en in onze gaarde over to planten: - eene bevoegdheid, die hij 
reeds meermalen uitnemend heeft bewezen. Dat TEN KATE den 
vorm beheerscht en de taal, in eene mate ale slechts aan 
weinigen is gegeven, is eene waarheid, wier algemeene erken-
ning noode herinnering vordert; en zijn voorbeeld bewijst op 
nieuw van hoe groote beteekenis deze heerschappij over den 
vi rm , deze meesterschap over de taal, voor den kunstenaar,
BLOEMEN UIT DEN VREEMDE.	1.39
den dichter, moot geacht worden. Daardoor handhaaft hij zich 
met core nevens en boven anderen, die hem in diepte van 
opvatting, in rijkdom van gedachten, in oorspronkelijkheid, 
in zuiverheid en ruimte van levensbeschouwing, evenaren of 
overtreffen, maar wier meester hij is door zijn schier onbe-
perkt beheerschen van den vorm, door zijn tooverend spelen 
met de taal. Verzen vertalen - eon zoo moeijelijk en zwaar-
wigtig work sours voor velen - is VoOr TEN KATE als uit-
spanning en spel: zoo zelfs, dat hij in de laatste tijden aan 
dat spel de voorkeur schijnt to hebben gegeven boven de 
ernstiger bezigheid, om eigen gedachten in zelf gekozen vorm to 
kleeden. - Ook bet nu voor ons liggende boekje - een ver-
volg van dat, waarin eene dergelijke bloemlezing uit de Duit-
sche poezij word aangeboden - getuigt op nieuw voor deze 
zeldzame begaafdheid onzes dichters. Wij ontvangen hier eene 
keur van Fransche poezij , zaamgelezen uit verschillende, voor 
bet meerendeel bekende en beroemde, dichters, hoezeer uiteen-
loopende van geest en rigting; - welke verscheidenheid even-
wel bij de vertaling vrij wat minder in bet oog valt dan wel 
in bet oorspronkelijke bet geval zou zijn; - een rijkdom van 
verzen, ontleend aan de drie eeuwige bronnen van alle poezij, 
gelijk van alle kunst en wetenschap: de Natuur, de Geschie-
denis on bet Leven. LAMARTINE'S )Berg-eenzaamheid" en zijn 
beroemd ))Hot Meir" - dit laatste vooral meesterlijk ver-
tolkt - zijn voortreffelijke sieraden der eerste afdeeling, waarin 
verder met eere mogen genoemd worden, nlerfstgedachten", 
naar sAINTE-REUVE; ,,Het Verdorde Blaadtjen", naar ARNAULT; 
',De Vo(yels", naar BiRANGER; en vooral bet uitgebreide, schoone 
fragment uit den )Jocelyn", waarmede dit gedeelte besloten 
wordt. Als cone proeve van keurige, vloeijende, zuivere poezij 
deelen wij hier bet uitnemende stukje mode, "Najaarsliedeken" 
getiteld, naar den dichter E. PRAROND. Wanneer bet oor-
spronkelijke in liefelijkheid en welluidendheid met doze ver-
taling wedijvert, zouden wij ooze onkunde beklagen, die er 
ons tot hiertoe onbekend mede liet. Men oordeele:
Mijn laatste zomerroosjen,
Geniet het leven tochl
Straks bleekt uw vriendlijk bloosjen:
Een poosjen maar, een poosjen, 
Lief roosjen, bloeit gij nog!
11*
140	BLOEMEN UIT DEN VREEMDE.
't Bosschaadje heeft zijn pracht verloren;
De zijworm spun zich in ziju graf. 
De wide schuren borgen 't koren;
De boomgaard wierp zijn vruchten af.
Mijn laatste zomerkeeltjen,
Geniet hat leven toch 1 
Reeds dunt nw zangprieeltjen, 
Maar kort, mijn Filomeeltjen,
Zoet keeltjen, zingt gij nog!
Een bruiner tint doorspeelt de blaflren,
Ben graauwer waas bedekt den trans ; 
De zon klimt later nit de baren,
Met minder stralen in heur krans.
Mbjn laatste zomerdagjen,
Geniet hot leven toch 1
Lang week hot kortste nachtjen; 
Ben enkel vrolijk lachjen,
Lief dagjen , rest u nog I
Zoo vliedt des levens zomer henen, 
Met al zijn liefde en licht en last:
Vier kraisjens - 't najaar is verschenen! 
Vijf kruisiens - en 't is winterrast I
Mijn hart vol bangs zorgen,
Geniet hat leven tochl
Zijt go bij God geborgen, 
Dan wordt uw laatste morgen
Uw allerachoonate nog 1
Hot book der Geschiedenis wordt (oude stijl) gesplitst in 
gewijde en algemeene geschiedenis. De zoogenoemde gewijde 
geschiedenis wordt, behalve door een aan PAULUS gewijd ge-
dicht, naar TUEQUETY, uitsluitend vertegenwoordigd door SAUL,
ter wiens eere hier niet minder dan vier vrij uitvoerige ge-
dichten, waaronder drie van LANAnvINE, zijn opgenomen. Men 
zou doze keuze zonderling kunnen noemen, to meer daar de 
beide dramatische fragmenten van LAMAETINE niet behooren
tot diens beste voortbrengselen; - men bedenke evenwel, dat 
hot schoone lyrische gedicht, hier ))Lied van SAUL" betiteld,
eigenlijk eene sport van fragmentarische bloemlezing nit de 
Psalmen is, en ook bij LAMAETINE onder dit opschrift voor-
komt. Do Heer TEN SATE legt hot SAUL in den mond, en
verzekert ons in eene noot, dat het nit SAUL s »goeden tijd"
BLOEMEN UIT DEN VREEMDE.	141

afkomstig is. - Onder de rubriek algemeene geschiedenis, 
vinden wij eon fragment uit het drama ))Louis XI", van c. 
DELAVIGNE, dat met ))MARIA STUART's afscheid aan Frankrijk", 
naar BERANGER, om den prijs dingt: bet eene als meesterlijke 
schildering van een bij uitnemendheid dramatischen toestand; 
het andere als diep gevoelde, roerend-natuurlijke ontboezeming 
eener ongelukkige, toen nog onschuldige vrouwe; hoewel wij 
niet ontveinzen, dat, in het genre van historische gedichten, 
bij BLRANGER een rijker en beter keus ware to doen geweest.
Eindelijk wordt het Book des Levens opengeslagen, en ook 
daaruit meer dan eene schoone en treffende bladzijde ons voor-
gelegd, als daar zijn: »VroeggestorvenKinderen", naarVICTOR 
HUGO, waarvan het alleen jammer is, dat niet - wat elders 
soma gebeurde - enkele coupletten zijn weggelaten, daar het 
gedicht zeer aan herhalingen lijdt; een ''Liedtjen aan mijn 
Rok", naar BiRANGER; »Vooruitgang", naar BARBIER; sHet 
Wrak", naar MAXIME DuOAMP; en 'De Herstelde Kranke", naar 
het bekende gedicht van 1, u. RoussEAu. Treffend van ge-
dachte en naar het leven geteekend is het schoone gedicht 
"Het Wrak"; de wijze waarop do dicbter dit anders vrij uit-
geputte onderwerp aanvat en uitwerkt, is even nieuw als 
waarlijk poetisch. Een zeeman wandelt langs het strand, 
ongevoelig voor de pracht van den avond; hij heeft oog noch 
oor voor de schoonheden en harmonies der natuur rondom hem: 
zijn geest vertoeft in verre streken, aan de oevers van den 
heiligen Ganges, in Indie's paradijzen, in do weelderige lnst-
hoven en ongerepte wouden der keerkringsgewesten
- En ale ht, dus verdiept in wisslende gepeizen,
Aim 't eenzaam oeverstrand al verder schijnt to reizen,
Daar spoelt op eens de vloed iota voor zijn voeten aan:
Een druipend scheepawrak, door de branding voortgesmeten,
Een brokstuk van een mast, door 't bliksemvaar gespleten;
Uw stomme doodsheraut, vernielende Oceaan 1
Nu hondt de zeeman stand; tin oopnen zich zijn oogen; 
Zijn bonte droomen zijn gelijk een damp vervlogen,
Hij tilt hot wrak omhoog, dat in zijn handen beeft; 
Hij keert het om en om, en zoekt in duizend vreezen 
Den naam (lea kapiteins, den naam van 't schip to lezen,
Kort grafschrift, dat hem zegg' vie hij verloren heeft! 
Vergeefs! Dear wordt geen naam, geen enkel wood gevonden! 
Een ruwe kabel, am de doodsche mast gebonden,
Sleept slingrende achteraan, gelijk een doode slang.
142	BLOEMEN V1T DEN VREEMDE.
Trug schrijdt de zeeman voort: weg zijn de karavanen, 
De blaanwe Ganges en de groene palmenlanen:
Het wordt hem nu om 't hart zoo onnitspreeklijk bang. 
Hij denkt droefgeestig aan zijn oude lotgenooten, 
Door wilde stormen op een blinde klip gestoten,
Verslonden door de zee, die nooit haar prooi hergaf!	 
Zoo peinst de zeeman voort, tot in de ziel bewogen, 
De tranen springen hem bij stroomen nit zijne oogen,
En met de rouw in 't hart, zoekt hij zijn wooing we"er. -
Om de treffende waarheid dier schildering, willen wij niet 
al to zeer drukken op de onaardige vraag: of een zeeman den 
naam van een schip, ja zelfs den naam van den kapitein, 
wel zou gaan zoeken op een brokstuk van eene mast; en of 
sulk een brokstuk wel met juistheid eon wrak kan genoemd 
worden? Jammer slechts, dat de overbrenging van dit schoone 
beeld op des dichters eigen gemoedsieven, misschien niet van 
gezochtheid is vrij to pleiten.
Overigens getnigt ook wederom dit vers, gelijk bijna al de 
anderen, voor het talent van onzen dichter-vertaler bij uit-
nemendheid ; en wij aarzelen niet to verklaren, dart vele zijner 
broederen nit den vreemde, hadden zij in het Hollandsch ge-
schreven, voor hunne gedachten geen beteren vorm zouden 
hebben kunnen kiezen, dan die waarin TEN KATE deze ge-
dachten hult. Soms evenwel moet ook de gedachte eenige 
herschepping ondergaan, en voert TEN KATE zelf het woord, 
in pleats van zijn model, of ligt er over de kopie een geheel 
andere tint verspreid dan over de oorspronkelijke schilderij: 
dank zij de weglating van enkele regels of van een couplet, 
en de verandering van sommige woorden. Dit lot wedervoer, 
karakteristiek genoeg, in zekere mate ook de weinige hier 
opgenomen verzen van B1RLNGER, wiens ongeschonden liedjes 
in een bundel van TEN 8A•rE zeker eene wonderlijke vertoo-
ning zouden maken. Ook in het fragment nit »Jocelyn" is 
het oorspronkelijke niet altijd gevolgd, schoon wij erkennen, 
dat de hier aangebragte veranderingen bijna zonder uitzon-
dering verbeteringen zijn; maar waarom ging de schilder-
achtige regel verloren:
,, Eveilles 	
An marmnre da lee flottant A petit pli" P
De in dit gedicht voorkomende pracbtige lierzang op den
regenboog heeft, dunkt ons, vooral in de vertaling gewonnen:
BT.OEMEN l7 IT DEN VREEIIIDE.	143
daar TEN RATE to refit het onjuiste en niet coed volgehouden 
beeld van cone slang heeft laten varen ; daardoor, en bovenal 
door de invoeging van het oorspronkelijke en zeer karakte-
ristieke derde couplet, is evenwel in de plaats van LArIAIt-
TINE's lierzang een geheel andere getreden. Of de verandering 
in de slotstrophe wel to verkiezen zij, is meer dan twijfel-
achtig. Bij LAMARTINE roept JOCELYN nit:
Ah! ci je ponvais, o Laurence,
Monter on cette arcbe commence;
Gravir ces degres eclatans!
Et pour qu'un ange m'y soutienne,
L'oeil au ciel, ma main dens la tienne,
Passer sur Is, mort et le temps!
Aldus bij TEN KATE:
Och, dat ik met gewiekte schredeu
Uw Jakobsladder mocht betreden,
Met mijn Verlosser aan mijn zij,
En laten de Aard, die, hoe ze flonkert,
Bij 's Hemels heerlijkbeid verdonkert,
In 't eind voor eeuwig achter mij !
Dit leidt ons tot eene dubbele opmerking, waarmede wij 
deze aankondiging zullen besluiten. Ten eerste achten wij hot 
bedenkelijk, om aan een dichter, wiens verzen men vertolkt, go-
dachten to leenen, uitdrukkingen in den mond to leggen, die 
hem niet alleen vreemd, maar somwijlen met zijne geheele 
rigting en wereldbeschouwing in bepaalden strijd zijn; gedach-
ten en uitdrukkingen, die, hoe waar en schoon op zich zelven 
ook, dikwijls bij voorkeur dienen om de eigenaardigheid, 
de individualiteit des dichters we, to nemen, of althans to 
verflaauwen. De Heer TEN KATE - die toch met zijn arbeid 
zich ten duel stelt, de uitnemendste voortbrengselen der vreemde 
letterkunde, tot voordeel onzer literatuur, in onze taal over 
to brengen - geest niet alleen cone vertaling, maar oak 
eene soort van gezuiverde editie, eene editie ad usuns Delphini, 
waaruit alles is verwijderd wat aanstootelijk zou kunnen ge-
acht worden, en waarin een algemeene geest van religieusiteit 
nit alien - hoe verschillend en uiteenloopend ook - spreekt. 
En dit voert tot de tweede opmerking, dat, namelijk, de Heer 
TEN KATE ons toeschijnt zijne uitnemende gaven en krachten 
to beperken, door ze bijna uitsluitend dienstbaar to maken 
aan eene bepaalde, niet altijd ware en ,ezonde, rigting. Ner-
gens spreekt dit duidelijker, dan in de gedichten aan bet Boek
144	BLOEMEN UIT DEN VREEMDE.
der Natuur ontleend, waarin maar al to dikwijls eene gezochte 
Spielerei merkbaar is, om de verschijnselen der zigtbare wereld 
in verband to brengen met godsdienstige voorstellingen en tra-
dition. Nu is de natuur zeer zeker eene openbaring des 
eeuwigen Gods; maar even zeker is zij bet niet in dien zin, 
ale waarin b. v. bet ongerijmde gedicht »'s Avonds", naar 
TH. GAUTIER, haar opvat. Wij zouden van harte wenschen, 
dat ooze rijkbegaafde dichter een helderder en ruimer blik 
op de goddelijke natuur, op de ddne gewijde geschiedenis 
en bet veelzijdige menschenleven wierp, en niet telkens zich 
als met afkeer afwendde om smachtend op to zien naar eene 
betere wereld, die toch altijd eene hope en verwachting, nog 
geene werkelijkheid, is. Inderdaad, in onzen tijd meer dan 
immer, moet de poezij zich aan de werkelijkheid, aan bet 
leven aansluiten, open oog en hart hebben voor bet levend 
heden, in pleats van altijd to zuchten naar eene ideate toe-
komst: iets bijna even onvruchtbaar ale bet jammeren over 
een dood verleden. De poezij mag niet alleen, maar zij moot 
zelfs, ons op een ideaal, eene betere wereld, een hemel wijzen; 
alleen, zij delve niet tusschen die wereld en de onze cone 
gapende klove, niet dan door een wonder to overschrijden. 
Wij, kinderen onzes tijds, hebben groote, dringende behoefte 
aan een ideaal, dat ons hart verheffen, onze ziele troosten en 
versterken kan: - mogten toch de dichters dat ideaal niet 
in z66 onbereikbare, z66 ontmoedigende verte plaatsen 1 - 
De poezij van TEN KATE draagt meer en meer bet karakter, 
hetwelk VINET aan die van LAMABTINE den eigenaardigen naam 
van sublime berceuse deed geven. Moge zijne Muze spoedig tot 
krachtiger zelfbewustzijn ontwaken, in bezielder, meer tot 
daden opwekkende, geest en hart versterkende tale spreken.
Hij belooft ons nog meer gaven, indien zijn streven sym-
pathie vindt. Dat hij die vinden zal bij velen is zeker en 
volkomen billijk ; wij zouden alleen maar wenschen, dat 
deze sympathie nog algemeener en onverdeelder mogt zijn. Na 
de Duitsche en Fransche poezij, ligt nu de Engelsche, in haar 
schitterenden rijkdom, aan de beurt. Met verlangen zien wij 
eene bloemlezing nit dien prachtigen gaard to gemoet, hopende 
dat wij dan niet, gelijk in de beide vorige bundels, vergeefs 
zullen zoeken naar menigen schoonen naam, dien wij gehoopt 
badden to ontmoeten, of ons zullen moeten vergenoegen met 
enkele proeven van de uitnemendste zangers, ter wille van
BLOEMEN UIT DEN VREEMDE.	145
een overvloed, afkomstig van talenten van vrij wat lager rang, 
maar die het geluk hadden meer in den smaak des vertalers 
to vallen. Moge de Heer TEN ]KATE ons in zijn to verwachten 
bundel een getrouw en omvattend beeld geven der Engelsche 
poezij, eene rijke bloemlezing, bij welker verzameling alld n 
de begaafde, de smaakvolle, de voor al wat schoon is gevoe-
lige dichter stem zal hebben. Voor zulk eene gave zullen wij 
hem blijmoedig danken.
Wat nu het uiterlijke van het besproken boekje betreft: de 
eene uitgave, netjes ingebonden, smaakvol uitgevoerd en met 
fraaije plaatjes versierd, staat zeer verre boven het alleron-
behagelijkste, op afschuwelijk papier gedrukte, en met een smake-
loozen omslag (zoo mogelijk) ontsierde keukenboekje, dat waar-
schijnlijk voor eene soort van volks-uitgave moet doorgaan. 
De geurige bloemen worden dus aangeboden in eene sierlijke 
porseleinen vaas, en in een ruwen aarden pot; ieder kieze 
naar zijn smaak.
Beginselen der Cyferkunst, bepaaldelyk ten dienste van hen die 
zich vender op de Wiskunst willen toeleggen, (;) door a. sTROOT-
MAN, in leven Lector in de Wiskunde, vroeger aan de Konink-
lyke Militaire Academie to Breda, en later aan de Sonink-
lyke Academie to Delft. Tweede gedeelte. Vierde verm. druk. 
Te Breda, ter Boekdrukkerij van J. Hermans. 1858. 1n kl. 
8vo. VIII en 268 bl. f 1 - 25.
Een Verde druk van sTROoTMAN's Beginselen der Cijferkunst
behoeft immers geene aankondiging, zou men geneigd zijn 
to zeggen; die zijn alom gunstig bekend geworden. - Wij 
erkennen dit, en toch gelooven wij dat het toenemende gebruik 
van andere werken van dezen aard eene nieuwe aankondiging 
in geenen deele overbodig maakt. Intusschen is het geenszins 
one doel, om bij deze gelegenheid een ongunstig oordeel over andere 
werkjes nit to spreken. Wij zouden aan hunne verdiensten 
to kort doen. Ons doel is alleen, om de aandacht van dezen of 
genen, die niet nit eigen overtuiging, maar meer nit navol-
ging bij de keuze van zijn studie-boek over de theorie der 
cijferkunst is to werk gegaan, op het bestaan van dit werk 
to vestigen. Wij kunnen bovenstaande theorie ale ook de toe-
passelijke vraagstukken vooral aan jeugdige onderwijzers gerust 
ter oefening aanbevelen. De verschillende regels zijn uitvoerig
146
11. STR00'rMAY, RECTVSFLFV DER CIJFERRUNST.
en over bet algemeen dnidelijk uiteengezet, bij voorbeeld de 
leer der evenredigheden, den regel van drieen, vooral wat 
betreft de wijze van oplossing der vraagstukken. Het ware to 
wenschen, dat de onderwijzers hunne leerlingen wat meer ge-
wenden om beredeneerde oplossingen der opgegeven reken-
kunstige vraagstukken to geven, in den geest zoo als zij bier 
bebandeld zijn. Het aantal opgeloste vraagstukken door hen 
to leveren mogt hierdoor kleiner worden, dit nadeel, als wij 
bet zoo noemen mogen, wordt ruimschoots vergoed door bet 
groote nut, dat de aangeprezen methode in bet verve](, beeft. 
Niet minder uitvoerig is de gezelsehaps-rekening, de zamen-
gestelde en omgekeerde verhoudingen en de kettingregel be-
handeld. Somtijds zelfs wel wat al to veel als op zich zelf 
staande regels. Dit is ook bet geval met de zoogenaamde 
koopmansberekeningen: bier stieten wij op de bepaling van 
bet woord nnwissel", ale zijnde de prijs lien eon bankier neemt 
om geld van de eene naar de andere stad to verzenden of 
daar to doen ontvangen. De tegenwoordig bijna algemeen in 
gebruik zijnde manier, om door wissel den wisselbrief to ver-
staan , maakt cone nadere opheldering ten doze zeer gewenscht. 
De Ruiling of Mengeling, die eigenlijk meer in theorie dan in 
praktijk bestaat, wordt bier dan ook maar ter loops behan-
deld. Bij de worteltrekking zouden wij bij wat minder uit-
voerigheid, wat meer grondigheid gewenscht hebben; dit was 
ook bet geval bij de logarithmen. De toevoeging van 400 
toepasselijke vraagstukken, die over bet algemeen good ge-
kozen, doch soms wel wat uitvoerig zijn, verhoogen de waarde 
van bet werk niet weinig. Wij hopen dat velen hunne krach-
ten ook aan de oplossing van deze vragen zullen beproeven 
en wel door beredeneerde oplossingen to leveren, opdat die 
wijze van bebandeling meer en meer algemeen worde, en in 
de plants trede van bet weinig nut aanbrengende sommen 
maken, niet zelden bestaande in bet nederschrijven van eenige 
getallen in cene orde, die minder bet resultant is van gezet 
denken, dan van een langdurig beproeven en zoeken, alleen 
gegrond op bet antwoord, dat men hebben meet.
Wij eindigen onze aankondiging met den wensch, dat dit werkje 
bij de andere niet slechts eene plants mop hebben in vele boeken-
kasten of kastjes, maar dat bet dikwerf de eer mag hebben van 
opzettelijk nageslagen en met vlijt bestudeerd to worden.
KOETR MEDEDEELINGEL	147
KORTE MEDEDEELINGEN.
Van Ds. W. SRALTENBLLT, Pred. to &heveningen, herd ons 
dezer dagen door den Uitgever Ii. J. GERRETSEN, to 's Hage, 
toegezonden: 10. De ware Zielespijs. Tiental Overdenkingen 
over het H. Avondmaal, vertaald uit het Hoogduitsch van 3amx-
RIcil XII, jfingerer Reusz, Graf and Herr zu Plauen; in 12mo., 
VI en 135 bl., f : - 60; 2°. de beide eerste Nommers van een 
Zestal Leerredenen, behelzende Luc. xviii: 9-14, De regt-
vaardiging eens zondaars voor God, en 1 Petr. Iv: 18, Het 
rampzalig einde der goddeloozen, afgeleid uit het naauwelijks 
zalig worden der regtvaardigen. 't Een zoowel ale 't ander is 
ons zeer medgevallen. Des S. orthodoxe standpunt is bekend, 
en hij zoekt het niet to verloochenen, wat hem trouwens ook, 
zoolang hij niet van beter overtuigd is, sleohts verachtelijk 
maken zoo ; maar nergens vervalt hij in uitersten van echo-
lasticisme of mysticisme, noch slaat hij tot hatelijkheden over. 
De oorspronkelijke preken zijn daarvan zelfs nog meer vrij dan 
de vertaalde overdenkingen, waarin men - wat, orthodox of 
niet, niet meer gebeuren moest - flog eene vergeestelijking 
van 't Hooglied vindt, en Joh. vi nog van 't Avondmaal ver-
staan wordt. Onder de feilen, door x. zelven begaan, viel 
ons meest in 't oog, dat hij in eene gelijkenis, door CIRISTtIS 
bij zijn levers uitgesproken, den Tollenaar op diens zoenoffer 
laat staren. Toch, in weerwil van dit een en ander, zouden 
we beiden, No. 1 en N°. 2, veel Never in de handen onzer 
orthodoxe gemeenteleden zien, dan menig ander product van 
hunne pers, en bevelen ze hun dus met rnimte aan. Ja, met 
een grein touts gebruikt, zullen althans de Leerredenen ook 
den meer vrijzinnigen lezer niet ongesticht laten. Te meer 
nog, daar stijl en taal, waaraan ooze orthodoxen van den 
tweeden rang zich zoo dikwijls plegen to bezondigen, hier 
integendeel allezins gekuiecht mogen heeten. Van 's gelijken 
is de vertaling ongedwongen, en -- eene zeldzaamheid 1 - 
van Germanismen, zooveel wij zien kunnen, gansehelijk vrij. 
Evenmin eindelljk hebben we op de netheid der nitvoering
iets of to dingen.	V. P.

Eene geheel andere godsdienstige rigting wordt vertegen-
148	KORTE MEDEDEELINGEN.
woordigd door de Chrietelyke Betrachtingen. Eene bijdrage tot 
de stichtelyke lectuur, naar de behoefte van doze tijden, door
P. HOFSTEDE DE G}ROOT, Hoogleeraar, c. H. VAN HER WEB-
DEN, c.HZ. en M. A. AMSHOFF, Predikanten, to Groningen. Ten
jare 1834 van de pers gekomen, heet de Uitgever M. SKIT, 
to Groningen, daarvan thans eene goedkoope uitgave (III en 
282 bl. in gr. 8vo, h f 1- 80) in 't licht to zenden. Hiervoor 
laze men echter met vrijmoedigheid: goedkoope aanbieding der 
nog voorhanden exemplaren, getuigen de laatate bladzijde, waarop 
hot Je Dl. 1° St. Van Hi1FFEL'S Prot. Leeraare-ambt wordt ge-
annonceerd met de verzekering, dat ,,dit belangrijk werk met 
nog 2 stukken compleet zal zijn." Hoe dit wezen moge, al 
zijn deze Betrachtingen niet volkomen meer naar de behoefte 
van deze tijden, er is daarin genoeg en to over, wat voor alle 
tijden behoefte is, om ze in goeden gemoede aan alle Christe-
lijke gezinnen to durven aanprijzen. Is niet alles vaste spijze 
voor de volmaakten, er is ook goede onvervalschte melk voor 
de kinderkens noodig. Voor weinig gelds ontvangt men hier 
inderdaad multa et multum I	V. P.

De Heer JAMES, Predikant bij de Waalsche gemeente to 
Breda, heeft eene Bloemlezing uit de Gedachten van PASCAL in 
het licht gegeven, voorafgegaan door eene korte schets van 
PASCALS leven en eene vlugtige beoordeeling van zijne gods-
dienstige denkwijze (Arnhem, J. W. SWAAN, 1858). Wij zijn 
even ingenomen met PASCAL alb de Heer JAMES, en juichen-
het zelfs flog meer toe dan hij, dat de schrijver der Penedes 
het betoog voor de waarheid des Christendoms, waartoe vroeger 
(en ook nu nog) de profetien des O. V., de wonderen en voor-
spellingen van JEzus werden gebezigd, heeft overgebragt op 
zedelijk gebied, en de volkomen overeenstemming der leer van 
cnRISTUS (liever: des Christendoms) met de innigate behoeften 
der mensebelijke natuur heeft aangetoond. En toeh kunnen 
wij ooze onverdeelde sympathie met deze Bloemlezing niet be-
tuigen. Om PASCAL web to verstaan, moat hij in zijn tijd 
worden gekend en in het oorspronkelijke worden gelezen. Veel 
wat hier voorkomt, was in den leeftijd des schrijvers uit-
nemend, maar kan thane door den verlichten Christen niet 
meer worden beaamd. De Heer JAMES zal dit wel niet toe-
stemmen, die o. a. in zijne inleiding zegt, dat het betoog van
KORTE MEDEDEELINOEN.	149
P. voor de waarheid en goddelijkheid der leer van cHRISTus, 
door de vervulling der profetien, een meesterstuk der rede-
neerkunde is, waarvan de kracht onwedrstaanbaar is. - Ons 
komt het voor, dat het Christendom, in zijn wezen altijd 
nieuw, voor elke eeuw en ieder geslacht in nieuwe vormen 
moet worden gehuld; wordt de nieuwe wijn in oude lederen 
zakken gedaan, dan bersten ze en de wijn gaat verloren. 
PASCAL koos een vorm, voor zijn tijd bijzonder geschikt, maar 
minder voor den onzen. Daarom hebben zijne nGedachten" slechts 
eene betrekkelijke waarde, al erkennen wij de j uistheid en schoon-
heid van vele, vooral zijner zedekundige opmerkingen. -R-

Van caoNIA's Teat er van Diepenbeek werd, is, bij c. L. BRINE:-
MAN, een derde goedkoope druk verachenen, a f 1-25, geb. f 1-60. 
GU die P. vAN LIMBURO BBOUWER'S geestige werk in zijne kleine 
gedaante bezit, vergeet niet caoNL&'s boekje er naast te plaat-
sen. Gij weet, dat het afvalt, wanneer gij Het Leesgezelechap 
hebt gelezen; gij west, dat cHoNIA zich in dit werk niet van 
de voordeeligste zijde als schrijver van verdichte tafereelen 
doet kennen; maar gij weet ook, dat hij rijke, voile, warme 
gedachten heeft over de tea nwoordige rigtingen op godadienstig 
gebied, welke gij moogt ter harts nemen en in praktUk bren-
gen, al worden zij u in wat gewrongen stijl aangeboden.

Onder de vele stichtelUke Tijdschriften, die maand in maand 
nit do harten der lezers trachten to heiligen, behoort er ook 
een, waarvan ons de jaargang 1858 is toegezonden, dat ge-
redigeerd wordt door de HH. A. H. V. D. HoEVE en j. P. DE 
HETSER en den titel draagt: Het Brood des Levens. De jaar-
gang kost f 3.- Titels hebben tegenwoordig weinig betee-
kenis meer, want het gaat er wed als met de eigennamen: 
men heet het kind JAN, PIET of nLAAS, omdat het toch een 
naam most dragon. Van het werk des uitgevers W. BECKING4, 
to Doesborgh, mogen wij niet veal goeds zegan. Do druk is 
beneden het middelmatige, en ook de premieplaat kan de ver-
gelijking niet doorstaan met die van het Christehjlk Album of 
Bybelsch Dagschrift. De Redactie is gelukkig geslaagd in het 
krijgen van medearbeiders; behalve van V. SAETSVELD heeft 
zij kopi kunnen magtig worden van HOOIrsAAS HERDERSOHEL
L. W. E. RAUWENHOFF, W. 8CREFFER, 8. B:. THODEN VAN VELZEN,
150	KORTE MEDEDEELINGEN.
A. W. V. CAMPEN, H. V. BERKUM, R. C. H. ROMER, F. W. B. 
V. BELL, S. J. V. D. BERGH, J. WITKOP, R. BENNINK JANSSONIUS 
en P. HOFSTEDE DE GROOT. Die namen zeggen genoeg om den 
geest van dit Tijdschrift to kenmerken, waarbij wij voegen, 
dat de ontwikkeling der godsdienstige kennis bier meer wordt
behartigd dan in andere dergelijke periodieke werken. Maar 
bet scheelt veel, dat bet die degelijkheid heeft, welke de 
opgegeven namen zouden doen verwachten. Blijkbaar hebben 
vriendschapsbetrekking en eens gedane belofte van meewerking 
dikwijls tot schrijven gedwongen, terwijl de post maar half 
getuigde. Dit neemt niet weg, dat zulke mannen als de ge-
noemde altijd lets leveren, waarin wat goods en eigenuardigs 
is, al kan de gedachte: „hoe onbeduidend ! bier moet de naam 
veel good maken !" niet onderdrukt worden. Vergelijk b. v. 
bet stukje van Prof. HOFSTEDE DE GROOT. Wij molten daarom 
dit Tijdschrift aanbevelen, zij bet ook niet met den hoogsten 
lof; bet bekleedt zijne plaats niet zonder eer. Waarom Dr. D. 
BURGER, JR. er aan meewerkt - dat begrijpen wij niet.

De inteekening wordt met de uitgave van de laatste aflevering 
gesloten, en daarna zal de prijs van het werk verhoogd worden. 
Wel kan bet lets hebben van eene laatste vermaning, waar-
me6 de werver van toeschouwers voor eene kermisvertooning 
de gapende menigte tot binnenkomen uitlokt; maar wij achten 
ons toch verpligt om met nadruk op deze woorden to wijzen, die 
op den omslag van iedere aflevering van bet Bijbelsch Woor-
denboek voor het Christelyk Gezin, uitgegeven door MOLL, VETH 
en DOMELA NIEUWENHUIS, to lezen staan. Reeds zijn wij in 
de nu verschenen elfde aflevering van bet derde deel gevor-
derd tot bet artikel Verleiden. Wij voor ons weten, dat wij 
geene verleiders zijn, wanneer wij een elk wien degelijke bijbel-
kennis ter harte gaat, allerdringendst er toe opwekken om 
zich dit work aan to schaffen. De Hoogleeraar scHoLTEN levert 
in doze aflev. een belangrijk artikel over den Brief aan TrrUS, 
de Hoogleeraar VETS behandelt order meer van zijne werk-
zame hand Tobias, Tyrus en Verbond. Ook zijne mederedac-
teurs MOLL en DOMEI,A NIEUWExWUIS hebben in deze aflevering 
zich niet onbetuigd gelaten, die daarenboven zich aanbeveelt 
door eukele artikels van Dr. KEMIxK en Dr. v. D. RAM en 
door de zorgvolle bewerking, die Dr. BLOM heeft ten koste
BART$ MEDEDEELINGEN.	151
gelegd aan Uzzia. Dit Woordenboek bezit de zeldzame eigen-
schap, dat het ook een aangenaam leesboek is.

Qom KAREL. Fen Verhaal, door de Schrijfster van »Bij-
belsch Dagboekje voor Kinderen", )De Babel in het Leven", enz. 
III Deelen. Te Amsterdam, by ii. aOVEI{ER. 1857, 1858. In 
gr. 8vo. 557 bl. f 4.-. Als een dunne draad loopt door 
dit drietal netgedrukte, doch door grove houtgravures niet zeer 
versierde deeltjes eene famille-geschiedenis, die op zich zelf 
niets bijzonders heeft, maar dan ook slechts moet worden aan-
gemerkt als het encadrement van hetgeen de hoofdbedoeling 
der schrijfster is: een tafereel van de werkzaamheden en den 
uitslag der Christelijke zending in Afrika, opgehelderd door 
een paar kaartjes en getrokken uit reisverhalen van zende-
lingen, benevens ait binnen- en buitenlandsehe zendingsberig-
ten. Voor het inderdaad vele goede, ware, belangrijke, dat 
wij bier aantre$'en, is het jammer, dat men, even als in vale 
inzonderheid vroegere berigten van zendelingen,desporen aan-
treft van eene overdrevenheid, b. v. een zoo zuiver Christe-
lijken geest bij pas bekeerde heidenen, dat men wel eens 
onwillekeurig twijfelt, niet aan de goede trouw der berigt-
gevers, maar of zij ook voor uiting van ware overtuiging 
en alzoo van eigen, zelfstandig geloof hebben gehouden het-
geen voor een goed deel het nazeggen van opgevangen klan-
ken was. Overigens verdient dit werk boven vele andere, 
mede ))door de vereeniging ter bevordering van Christelijke 
lectuur" uitgegeven, aanprijzing en lof. Bij wat minder ge-
prononceerde rigting, die eigenlijk oak in zulke boeken niet 
to pas komt, zou die lof nog sterker kunnen zijn. Maar het 
vela goede en schoone, dat een warmen Christelijken indruk 
achterlaat, verbiedt ons, om op die kleur veel to letten. De lijst 
van drukfouten is groot, maar nog veal to klein, dat is jam-
mer; de ondervinding heeft ons geleerd, dat de baste indrukken 
bij de voor allerlei indrukken zoo ligt vatbare jeugd ligt ver-
loren gaan door ddne op(remerkte drukfout, om welke een 
gansclie volzin wordt voorbijgezien, en voor de jeugd is )Oom 
KAREL" vooral geschreven.

Ds. c. S. ADAMA V4N SCHELTEMA, die de bezorger is van
vela goede vertalingen, heeft het genoegen molten smakeu orn zijn
152	KORTE MEDEDEELINGEN.
eersteling van v66r twintig jaren nog eens aan de pers over
to geven. Van H. G. DEMME'S Pachter MARTLrN en zijn Vader 
is, bij C. L. BRINKMAN, eene tweede uitgave in klein formaat in 
't licht verschenen, a f 1-50, geb. f 1-80. Jammer, dat zij met zoo 
weinig zorgvuldigheid is gecorrigeerd. Dit ontsiert het anders 
zoo verdienstelijke volksboek, op 't welk wij gaarne de woorden 
toepassen, die de vertaler nit WOLFF's Encyclopaedie der deut-
achen National Litteratur overneemt: »DEMME was een man, die 
om zijne reinheid van hart en wandel en om zijne beproefde 
wereld- en menschenkennis even hoog to waarderen is als 
om... zijne verdiensten als schrijver van zedekundige ver-
halen. Zijn stijl is eenvoudig en edel. Zijn doelwit onder-
wijzen. Meesterlijk zijn in zijne verhalende schriften de scbil-
deringen en ontwikkelingen van bijzondere karakters, die hij 
hoogst belangwekkend en met de grootste waarheid weet voor 
to stellen." Dat is eene groote lofspraak, welke wij echter 
moeten vergezellen met de opmerking, dat het eigenaardig 
Christelijke in dit volksboek wel wat meer tot zijn refit mogt 
gekomen zijn.

Altijd wachtende op eene twaalfde aflevering, hebben wij 
de elfde van vINKE's Nieuwe Testament, bevattende De Brieven 
van den Apostel PAIILDS aan de Philippensen en Colossensen 
laten liggen zonder er melding van to maken. 't Zou wel der 
moeite waardig zijn om deze geheele uitgave van de HH. J. G. 
VAN TERVEEN & zoos aan eene naauwkeurige en onpartijdige 
kritiek to onderwerpen en haar zuiver to karakteriseren. Dat 
zij de vrucht is van veal vlijt en naauwkeurigheid getuigt ook 
we6r deze aflevering. Pie er iets ferms en flinks, iets cor-
daats in zoekt, zal zeer bedrogen uitkomen. Met dit al kan 
zulk een werk, hoeveel beter het ook kon zijn ingerigt en 
bewerkt, veel nut doen en schijnt het ook in trek to zijn, 
daar reeds verseheiden afleveringen een tweeden druk hebben 
beleefd.

Nog eens is het woord: Kinderkensl het is de laatste ure, 
voor eene afscheidspreek als tekst gebruikt door Ds. a. W. TB. 
LDBLINK WEDDIK. Mogt het nu toch waarlijk voor de laatste 
maal zijn 1 Een jong predikant, die zijne eerste o meente 
verlaat, en JOBANNES toen hij schreef: 't is de laatste ure -
SORTE MEDEDEELINGEN.	153
welk een onderscheid ! Doch dit onderscheid behoeft niet in 
aanmerking to komen, want bet tekstwoord wordt alleen op 
den klank of gebruikt. Bijzonders heeft de preek - niets. 
Het »veelvuldig (!) verlangen" verontschuldige hare uitgave. 
Zeker heeft Do. L. W. gemakkelijkheid van stileren boven 
velen vooruit; zietdaar bet eenige dat de kritiek van zijn 
werk zeggen kan.

Het zal wel niet noodig zijn om eene eigenlijke beoordee-
ling to geven van de Vraagboekjes, die gedurig in bet licht 
verschijnen ten gevolge van de hoogte, waarop het godsdienst-
onderwijs in de Protestantsche kerken, met name in de Neder-
landsche Hervormde staat. Doch dit neemt niet weg, dat wij 
gaarne loffelijke aankondiging geven van x. A. WAGNER's B j-
belsche Verhalen voor scholen, catechisatib'n en huisgezinnen, dat 
door Dr. L. S. P. MEYBOOM, thans Predikant to Amsterdam, in 
der tijd is vertaald, later omgewerkt en aangevuld. Van bet 
Eerate Stukje, bevattende de geschiedenissen van bet Oude 
Verbond, ontvingen wij den achtsten druk, blijk genoeg van 
bet ruime debiet, dat dit in vale opzigten uitmuntende boekje 
gevonden heeft. Het is den ook kort en doetmatig. De prijs, 
slechts 30 cts., behoeft niet of to schrikken. Er behoort een 
Vraagboekje bij, 15 cts. kostende, en even als de Verhalen, to 
Groningen bij j. B. WOLTERS uitgegeven. Doze beide boekjes 
hebben dit bijzondere, dat zij wel de lotgevallen des Jood-
schen yolks tot op de ontbinding van den staat des Israeli-
tischen yolks bij de verwoesting van Jeruzalem behandelen, maar 
die des N. V., en duo ook die van JEZVS, in een afzonderlijk 
tweede stukje ontvouwen.

Academiach Proefschrift over Artikel 68 der Grondwet, in ver-
band met de Geechiedenis van het Nederlandsche Staatsregt be-
schouwd, door s. M. s. DE RANITZ. Groningen, J. B. WOLTERS. 
1858. In 8vo. 131 bl. - Wanneer men bedenkt hoe zeer in 
ons kleine land ten alien tijde bet provincialisme geregeerd 
heeft, en bet eene gewest niet als broeder met hot andere ver-
keerde, maar als vijand afgunst en haat in bet harte droeg; 
wanneer men nagaat hoe in onze geschiedenis de betrekking 
der provincien onderling en do verhonding van dozen weder 
tot bet Gemeenebest aanhoudend eene milde bron van quaestien
BOESBESCH. 1859. N°. III.	12
154	FORTE MEDEDEELINGEN.
bleef, - dan is bet voorzeker een gelukkig denkbeeld to noe-
men, dat zich een schrijver opdeed, die over dit onderwerp 
ons wilde voorlichten. Artikel 68 der Grondwet gaf daartoe 
eene gereede aanleiding. De commentaar op dat artikel echter 
moest niet zeer uitgebreid zijn, want bet vend nog zeer zelden 
toepassing, en do meeste quaestien waartoe bet artikel aan-
leiding kon gaven, zijn quaestien van vorm, welke de tijd en 
de praktijk veelal bet geregeldst en volledigst oplost. Aan dat 
artikel wordt dan ook door den Heer DE RANITZ weinig aandacht 
gewijd, maar zijn betoog is historisch en gaat in chronologi-
sche orde de allerbelangrijksto vraag na, omtrent de verhou-
ding der provincien onderling, van de Unie van Utrecht of 
tot de invoering der Grondwet toe. Dat onderzoek is met 
veel kennis en studie geschreven. Met groote ingenomenheid 
beschouwen wij doze proeve, die vooral nit een historisch 
oogpunt hoogst gewigtig is; niet bet minst voor den tijd van 
MAURITS en oLDENBARNEVELD, waarin do bepalingen der Unie - 
zeker niet de duidelijkste - tot de bekende geschillen aan-
leiding gaven. Den historicus vooral zij bet work van den 
Heer DE RANITZ aanbevolen, al raden wij ook den jurist en 
diplomaat bet niet ongelezen to laten.
g
Opdat men niet denke, dat de nieuw verschenen deelen der 
verzameling van LUTTENBERG'S Chronologische Verzameling ons 
minder dan de vroegere interesseren, vermelden wij gaarne dat 
daarvan hot jaar 1842 is verschenen en ons toegezonden. In-
then wij er niets verder van vermelden, maar alleen aan de 
vroegere referten herinneren, is bet om onze lezers niet to 
vervelen. LUTTENBERG's verzameling is een voortreffelijk boek; 
maar Referent zit or meestal mede in, hoe hij de loffelijke 
aankondiging varieren zal bij de toezending van elk nieuw 
verschenen deel.

KEMINIi EX zoo,; gaven de TVet van 2 September 1854, hou-
dende vaststelling van het Reglement op het Beleid der Begering 
van Nederlandsch Indie, in bet licht (Utrecht, 1858, in 8vo., 
27 bl., f :-40). Hot boekje bevat niets dan de Wet zelve, en 
is dus als book boven de critiek verheven, wat men ook voor 
of tegen hot Reglement wille aanvoeren. Hoe gelukkig als 
men geene commentaren geeft!
KORTE MEDEDEELINGEN.	155
Mr. P. VAN BEMMELEN rakelde de quaestie van Do Meerder-
jarighoid van den Fins van Oranje nog eons op, in cone bro-
chure, to Leiden, bij P. ENGELS versohenen. Do sohrijver kiest 
partij voor Graaf VAN LIMBURG SPIRIIM en tegen den T3eer 
VAN DER DOES DR BIJE. Wij blijven de meaning van den laat-
ste volgen, op de gronden in de referte van diens brochure 
vermeld. Wij achten de vraag een axioma.
Ben anonymus sprak in eene brochure, to Breda, bij nROESE 
EN OQ. in 1858 uitgekomen, over Het Wetaontwerp tot evenredige 
nerdeeling der Grondbelasting. Hij keurt dat ontwerp zeer geed 
en aeht er mede voldaan aan eene long gevoelde behoefte. Ten 
voile deelon wij in dit gevoelen, maar tech achten wij bet onder-
werp at zeer a vol d'oiseau behandeld in daze brochure, die niet 
veal meer den hat Ontwerp en do Memorie van toeliobting bevat.

De Heer G. a. BLETZ gaf zijne Besehouwingen dver de Plaa-t-
aelijke Belastingen met betrekking tot do Veoratellen der Regering 
in bet lieht (Rotterdam, oTTo PETRr, 1858. 82 bl. f :,35). 
Daarin warden de voorstelten der Regering bestreden. Het 
onderwerp is, ook in dit Tijdscbrift, zoo dikwijls besproken, 
dat wij ons met do aankondiging dozer brochure vergenoegen, 
en alleen den Gemeentebesturen bet spreekwoord herinneren, 
dat hem die het onderste nit do kan wit bebben, bet lid op 
den neus valt.

Van onze Staatswetten bestaat eene legio uitgaven. Mr. A. bE 
PINTO vermeerderde dat getal door do uitgave dier Wetten met 
een Alphabetisch Register en de verwijzing naar de tot elk 
artikel betrekkelijke wetsbepalingen in den smaak van het 
W etboek van OIIDEMAN. Dit denkbeeld is niet ongelukkig, en 
het boek (dat zeer goedkoop is) kan zoodoende velen het zoeken 
besparen. Dit is eon grout voordeel, want... Tfme is money.

Do Heer w. HooGVLIET verzamelde alle Wetten en Besluiten 
van 1808 af, tegen crier overtreding straf is bedreigd (Gorinchem, 
J. NOORDIIYN EN ZOON). Dit werkje voorziet in eene wezen-
lijke behoefte. Er is zooveel verboden, dat men bijkans niet 
meer weet wat men wel doen meg, en bet is duo zeer wen-
schelijk, dat men in goede orde verzameld vinde, wat bij Be-
12 *
156	KORTE MEDEDEELINGEN.
sluiten en Wetten met straf is bedreigd. Degeen die met de 
opsporing of vervolging der misdrijven belast is, zal den com-
pilator evenzeer dank zeggen, en hij en de jurist zullen het 
werkje naast de Strafwetten van VAN DEINSE, en het work 
van OUDEMAN en DE JONGH in zijne kast plaatsen, den Heer 
HooGVLIET dankende, die hem onaangenaam zoeken bespaard heeft.

De bedoeling, waarmede de nitgever J. H. SIDDR1 , to Utrecht, 
ons een Nommer van den IVdea daargang toezond van het 
gunstig bekende Tijdschrift Flora en Pomona, is zeker alleen 
geweest om ons to herinneren, dat het bij voortduring blijft 
bestaan. Wij willen beleefder zijn dan hij, en hem niet dat 
eene Nommer terugzenden, maar ons genoegen betuigen over 
hot bestaan en den voortgang van dat Tijdschrift. Wanneer 
mannen van wetenschap en van practijk, zooals de Redacteurs 
en medewerkers zijn, er zich aan wijden, om aan eene zoo 
edele liefhebberij voedsel en voorlichting to geven, dan is het 
niet to verwonderen, dat deze specialiteit door een good en 
sierlijk tijdschrift vertegenwoordigd wordt. Met genoegen 
hebben wij van de korte, alleen nit een stilistisch oogpunt 
hier en daar wat zwakke, stukjes kennis genomen. Eene be-
schrijving van de doorbloeijende roos, Victor Trouillard, opent 
het Nommer, eene afbeelding daarvan versiert het, en eene 
aardige mededeeling over een Aquarium zal hot voor velen 
aanlokkelijk maken.

Spreuken en Rumen voor de lagere Volksschool, door a. G. 
VAN DEx VEEN, Onderurijzer to Driesum. To Dockum, bij A. 
scn&Arsr&. 1857. In kl. 8vo. 4 bl. en 75 blz. - Onder 
bovenstaanden titel wordt ons een bnndeltje versjes aange-
boden, door den Schr. ter afwisseling met die van VA.v ALPHEx 
in 't licht gegeven, en vooral voor de lagere volksklasse 
bestemd. Tot dusver wisselden wij de kindergedichtjes van 
VAN ALPaEx met die van GOEVERNEUR en HEIJE af, en denken 
daarin ook vooreerst geene verandering to maken, aangezien 
't one voorkomt, dat die drie dichters to zamen ruime stof 
geleverd hebben voor de lagere scholen. - Intuaschen vonden 
we ook hier verscheidene, aardige, zangerige versjes; van de 
meesten echter kunnen wij dit niet zeggen : vaak is de uit-
drukking verwrongen en onduidelijk gemaakt om des lieven 
rijms wil.
BOEKBESCHOUWINGs
Leerredenen, door Dr. J. J. PRINS, Hoogleeraar in de Godge-
leerdheid en Akademieprediker to Leiden. Leiden, P. Engels. 
1858. In gr. 8vo. XIV en 294 bl. f 3 -

Preken recenseren is een zeer moeijelijk werk, moeijelijk 
om vele redenen, maar veeltijds niet bet minst omdat bet 
een zeer kiesch werk is. Waarom toch ziet menige bundel 
leerredenen bet licht? Men behoeft enkel zich to herinneren 
wat de afgezaagde inhoud der voorredenen is, om to denken 
aan een predikant, die nooit zijn werk ale modelwerk zou 
hebben uitgegeven, maar die aan den drang van hartelijke 
vrienden goon wederstand heeft kunnen of durven bieden, of 
die ten behoove van dit of dat fonds, van doze of gene in-
rigting zijn penningake wil geven. Na komt do critiek ach-
terna; zij wringt zich in allerlei bogten, prijat bet doel, zegt 
dat er vrij wat nit bet geleverde to leeren valt; maar laat 
toch zoo eventjes voelen, dat bet zeer magere preekjes zijn, 
die gerust op den grooten hoop hadden kunnen blijven liggen. 
Dat is dan zeer onaangenaam voor den welmeenenden leeraar 
en verbittert zijne aanbidders tegen de critiek, die hen zoo 
veel zou kunnen leeren. Zou er waarlijk wel ondankbaarder 
werk zijn dan bet recenseren van preken? Roei eons op tegen 
den stroom, den grooten stroom, die zelfs door zijn geweld 
preken van celebriteiten near de pers moet voortjagen, van 
welke wij gerust durven zeggen, dat zij voor den onpart}jdigen 
en bekwamen beoordeelaar beneden 0 staan. 0 redacteur der 
groene preken bij V. D. WIEL 1 hoe laadt gj cone schuld op 
uw geweten I
Van ngerust zeggen" gesproken - daarmed hebben wij bet 
anders als recensenten van preken volstrekt niet ruim, want 
wij gelooven, dat ooze dierbare critiek onder one maar al to 
omkoopbaar is, en dat bet wetboek der homiletiek allerdrin-
gendst behoefte heeft aan herziening. leder legt de artikelen 
maar nit naar zijn eigen smaak, waarom de een al zijn heil 
in de schets zoekt, een ander in de dogmata, een derde in
BOEKBESCH. 1859. N^. IV.	13
158	Dr. J. J. PRINS,
den stijl, tea vierde in bet toepasselijke, ter*ijl van hot ge-
heele wetboek dit wet eens de algemeene inhoud schijnt to 
zijn: »woes toch zoo eenzijdig mogelijkl" Zou 't ook daarvan 
komen, dat de kenners van 't vak weinig of geen vertrouwen 
bij 't publiek vinden ? Zou 't ook hun eigen schuld zijn ?
Stelt u nu eens voor, lezers, welk een vrolijk gevoel van 
ruimte en lachtigheid den schrijver dezer regelen streelt, 
terwijl hij den bundel van Prof. PRIxs naast zich heeft, ten 
opzigte van welken doze genoemde bezwaren eigenlijk niet 
bestaan. Hoort maar wat de opdragt zegt in de taal van een 
dankbaren zoon tot zijn hoogeerwaarden (de titel komt den 
man om zijne kerkelijke betrekking toe, maar aan min vader 
isAae PRIxs, Predikant to Amsterdam, zou, dunkt ons, beter 
staan) vaderl Eerst bet gewone: nVaderl ik wilde u wel 
een blijk van hoogachting geven - zie deze preken: de Rot-
terdamsehe gemeente heeft mij geene rust gelaten." Maar dan 
letterljk bet volgende: »Ik moat eehter om volkomen opregt 
to zijn, a ook de keerzijde mijner overleggingen toonen en, 
tegenover den aandrang tot de uitgave, then ik vermeld bob, 
niet verzwijgen, wat mij daarvan bijkans zou hebben afge-
schrikt. Sedert ik namelijk geroepen hen, om aan onzehooge-
school, novena andere vakken, ook de predikkunde, zoowel 
theoretisch als practisch, to onderwijzen, heb ik mij zelven, 
moor bog dan to voren, rekenschap trachten to geven van hare 
onveranderlijke grondbeginselen en van hare regtmatige eischen 
in ooze dagen." (Volgen eenige regelen, over welke straks 
nader.) »Nu draag ik wel de bewustheid met mU om, dat ik 
mij van bet begin mijner evangeliebediening af; met ernst be-
vlijtigd heb, om hieraan zooveel mogelijk to voldoen; maar 
niet minder diep ben 1k or van doordrongen, hoezeer ik to 
dozen opzigte ben to kdrt geschoten en nog gedurig in velen 
struikel. Gij kunt hieruit opmaken, hoe ongaarne ik door de 
uitgave dezer leerredenen den schijn op mij laden zou, alsof 
ik meende zekeren graad van volkomenheid bereikt to hebben. 
En juist dit hield mij eene wijle tijds van de voorgenomen 
uitgavo terug. Wanneer ik nn eehter tegen talk een vermoe-
den, waar bet mogt hebben post gevat [N.B. is dat eon bij-
voegsel om den zin wat ronder to maken; of weet Prof. PRIxs, 
dat sulk een vermoeden heeft post gevat?], met kracht pro-
testeer, dan durf ik hopen, bij alien, die mij refit kennen
LEERREDENEN.	159
[N.B. wij kennen Prof. PRINS volstrekt niet, maar indien het 
waar was: le style c'est l'homme, dan was het zeker gemak-
kelijk om tot zijn karakter to besluiten; gelukkig voor Prof. 
PRINS, dat deze regel niet doorgaat en dat de menach niet 
onvoorwaardelUk naar zijn stijl mag gerigt worden; want zou 
zijn collega GEEL hem in 't aangezigt den stijl dezer preken 
durven qualificeren?] geloof to zullen vinden. Meent overigens 
iemand dat de hervormde kerk eenig refit heeft, om inge-
licht to worden omtrent den aard en de strekking van bet 
Akademisch onderwijs, ook in de predikkunde, waarvan voor 
hare toekomst zoo onberekenbaar veel afhangt, welnu, hij zal 
dan door dezen bundel in staat zijn, om, wat althans onze 
hoogeschool en mij zelven betreft, daarover met eenige kennis 
van zaken to oordeelen."
Heerlijke woorden voor den recensentl De bundel is mede 
bestemd om beoordeeld to worden, en do auteur is een zeer 
nederig, zeer bescheiden man, die zijn work volstrekt niet 
onberispeljk acht, wien het een genoegen moet zijn, zijn 
fouten to zien aanwvzen, niet voor zich zelven, (hjj is er zich 
van bewust) maar voor zijne leerlingen en hoorders. Hierbij 
komt nog iets van belang. HU heeft zelf in de opdragt, waarin 
wij nog zijn blijven hangen, ons geholpen in. hetgeen waar-
over wij klaagden: in bet onduidelijke van hot wetboek der 
homiletiek; hij heeft met juistheid en beknoptheid de regels, 
waarnaar bij beoordeeld moot en wil worden, to book gesteld 
en ons alzoo den maatstaf aan do band gedaan. Wij hebben 
dus nets to doen als (daar will, over 't algemeen, vrede 
hebben met lien maatstaf) hem met naauwgezetheid aan to 
leggen, telkens eerbiedig vragende: nhebt ge u hier en daar 
niet een streepje of een duim of een palm verzien, professor?" 
terwijl wij eindelUk de vermetelheid zullen hebben om op ddn 
punt als ijkers op to treden en den maat zelven aan omen 
legger to onderzoeken.
Om nu then maatstaf bekend to maken, zijn wij genood-
zaakt nog eenige zinsneden nit de opdragt over to schrijven: 
,,Do overtuiging is in mij verlevendigd en versterkt geworden, 
dat de evangelieprediking des to beter zijn zal in zich zelve 
en voor de gemeente des to vruchtbaarder, hoe meer zij zich 
aansluit aan het wblgekozen en whlbegrepen Schriftwoord en 
voorts, met vermijding van alle gekunstelde vormen en over-
13*
160	Dr. J. J. PRINS,
bodig sieraad, zich onderscheidt door gestrenge eenheid van 
onderwerp, eenvoudigheid van bewerking, algemeene verstaan-
baarheid, geregelde, Iogische orde en echt praktische strek-
king, overeenkomstig de behoefte der gemeente." Bravo! 
Verder: ,De meening wint in onze dagen veld, dat de leer-
rede, om aanspraak to maken op goedkeuring en lof, de ken-
merken vertoonen moot van het scherp geformuleerd dogma-
tisch standpunt des predikers en vooral de resnltaten van het 
godgeleerd en wijsgeerig onderzoek moet zoeken over to bren-
gen tot de gemeente. Ik voor mij deel in die meening niet, 
althans niet onvoorwaardelijk, en betreur zelfs het misbruik, 
hier en daar van de wetenschap op den kansel gemaakt, en 
de schade, daardoor onvoorzigtig aangerigt. Dat de prediker, 
naar mijn oordeel, langs den koninklijken weg moot gevormd 
zijn voor zijn gewigtig work, dat hij over de vraagpunten des 
tijds, even als over de christelijke waarheid tot in al hare 
bijzonderheden, zijne eigene wblgevestigde overtuiging hebben 
moot en niet schromen mag, om haar, waar dit voegt, ook 
voor de gemeente onbewimpeld nit to spreken, daarvan be-
hoof ik U de verzekering wel niet to geven. Maar dit neemt 
niet weg, dat ik mij zelven, zoo dikwijls ik optrad, en ook 
mijnen leertingen gedurig herinner": - vol-en woorden nit 
de W~nken opzigtel!Vk modern Theologie: bravo! bravo! Pro-
fessor! Zulk eene taal nit Leiden klinkt driewerf heerlijk; 
hot dogmatische leven daar dreigt wel eens gevaarlijk to worden 
voor de practijk; maar goon nood, als gij inbindt, tempert, 
leidt, en dat doet zonder aanzien des persoons, zelfs met den 
mood en de onpartijdigheid, die vereischt worden om nit de 
hatelijke Wenken woorden als gulden woorden over to nemen! 
't Zijn dan ook gulden woorden; jammer, dat die wenken-
schrijver zooveel gegronde reden tot klagen heeft gegeven,ten 
gevolge waarvan zijne tegenstanders hem onschadelijk hebben 
kunnen maken. Doch wij hebben met uwe preken en niet 
met die wenken to doen, waarom wij ons haasten om met 
voorbijgang van eenige zinsneden, die anders ook der be-
hartiging waardig zijn, doze flog over to nemen, die ons de 
meeste stof tot bedenking geeft: ,Ik beb zelfs niet geaarzeld, 
om enkele leerredenen in dozen bundel to plaatsen, tot wier 
vervaardiging mij de aanleiding blijkbaar van elders gegeven 
was, of waarin misschien sommige denkbeelden en uitdrukkingen
LEERREDENEN.	161
van anderen onwillekeurig zijn overgenomen. De lof der oor-
spronkelijkheid toch, vaak al to duur gekocht, is de hoogste 
niet, then wij zoeken moeten, en ik ben mij bewust, ook waar 
anderen mij waren voorgegaan op hetzelfde spoor, mijn eigen 
weg zelfstandig to hebben bewandeld. Dit kan U daaruit 
blijken, dat ik, bevreesd voor eenvormigheid en vrij van slaaf-
eche navolging, voor elke leerrede een plan zoek to ontwerpen 
en to volgen, gewijzigd naar den aard van tekst en onder-
werp en naar hat doel, dat ik mij heb voorgesteld. Ook to 
dezen opzigte, meen ik, kan de lee der verscheidenheid niet 
genoeg worden aangeprezen en in acht genomen."
En nu voor goed een einde aan 't citeren, maar om al 
dadelijk met hart en ziel op to komen tegen bet geweld dat 
in daze voorrede tegen de oorspronkelijkheid gepleegd wordt. 
't Is den professor gegaan, dunkt mU, met zijn homiletisch 
geweten ale 't menig menach met zijn geweten gaat. Het wijzigt 
zich al heel aardig naar onze zwakheden; meent toch niet, dat 
de vriend van veel uitgaan zich de waarde en den pligt der 
huiselijkheid zoo.levendig voor den geest stelt als de meer 
ernstige; hij ziet dat buiselijke van zijne gevaarlijke zijde aan, 
namelijk dat bet ons bekrompen en neeralagtig kan maken - 
en stelt zich gerust over zijn niet huiselijk zijn. Ons komt 
bet voor, dat van geene homiletische bepaling in daze voor-
rede met zooveel dedaiz gesproken wordt als juist van die 
oorspronkelijkheid, en dit heeft ons de oogen doen opengaan 
voor bet hoofdgebrek dezer preken. Is 't u gegaan als one, 
dan naamt gij den bundel herhaaldelijk in handen om den 
prediker to leeren kennen, dan hadt ge iedere reize veel goads 
ontvangen; en toch gevoeldet gij dat er iets aan ontbrak. 
Waarom waren wij na 't lezen der eene preek van monDERMAx 
al weir nienwsgierig naar de volgende? En waarom hebben 
wij gedurig onder 't lezen van diens twaalftal vergeten, dat wij 
wat langzamer en naauwkeuriger lezen moesten, zoodat wij 
nu onder bet aangename vonnis eener herhaalde lezing lia 
gen, terwijl de gedachte nrecensent to zijn" one alleen kon 
dwingen om de preken van P$nNs gezet door to lezen ? Om-
dat, onzes achtens, Prof. PRiNS, uitgenomen dat minder gunstig 
eigenaardige in zijn stijl, in dezen zijn bundel ten minste, niets 
oorspronkelijks openbaart. Wat hij doet, konden honderd an-
deren evenzoo als hij gedaan hebben, ofschoon men niet mag
162	Dr. J. J. PRINS,
vergeten, dat men zeer zelden in ddn mensch de faculteit om 
zooveel en zoo velerlei zoo goed to doen, zamen vereenigd ziet. 
Last Prof. PRINS in eene der maandelijksche preekverzamelingen 
nog eens eene preek uitgeven; uwe vrouw zal hem u voor-
lezen, en wij gelooven, dat zij dat ten einde toe kan doen 
zonder dat gij zegt: ,die kan, die moet van Prof. PRINS 
zijn 1" Zal u datzelfde gebeuren met eene preek van v. oos-
TERZEE, TEN HATE, V. KOETSVELD, BEETS en wie niet al meer? 
Wat BROES en STEENMEIJER overdreven, dat houdt PRINS to
veel achter: zijne eigenaardigheid, zijne oorspronkelijkheid. 
Wacht u voor de kwaadwillige vraag of daarvan iets -in hem 
is. Zonder eenigen twijfel; onzes achtens heeft ieder mensch 
iets geniaals, maar het gelukt sommigen, misschien wel nit 
pligtbesef, dat geniale to onderdrukken. Dat kan echter alleen 
plaats hebben, wanneer bet genie niet zoo onwederstandelijk 
dringt als bij velen. Dwing ddn der bovengenoemden eens, 
om eene preek to sehrijven, zoo, dat gij niet merken kunt van 
wien zij is; a1 stond er de doodstraf op, zij zouden bet on-
mogelijk kunnen. Waar die vonk echter .aanblazing noodig 
heeft, komt men er zoo ligt toe om zieh zelven niet to geven 
zooals men is, 'twelk ons toch altijd als een zeer groot gebrek 
in een prediker voorkomt. En waarom moat men zich zelven 
in zijne eigenaardigheid geven en niet gewikkeld in een kleed, 
dat de persoon onzigtbaar maakt? Staat niet de oorspronke-
lijke bloot voor zoovele fouten? Eilieve, mijdt die fouten steeds 
meer en meer, maar niet door er iets meer beteekenends voor 
weg to werpen. Dat uitstekende puntje is juist bet puntje 
van aanknooping met de harten van anderen. Niets uitstekends 
to hebben kan alleen schadeloos zijn als alles uitstekend is.
Dit neemt nu volstrekt niet weg, dat de preken van Prof. 
PRINS nut kunnen doen ; ik wil ze ieder gaarne to lezen geven ; 
maar wat in een artikel van een woordenboek best kan ge-
mist worden (en Prof. PRnvs heeft onzes achtens voortreffelijke 
gedeelten van bet Bijbelsch Woordenboek geschreven), kunnen 
wij in preken niet ontberen: een preekbundel moat zoo spreken, 
dat onwillekeurig voor dat boek een man in de plaats komt, 
eon man met een bepaald karakter, een denker of een poeet, 
een dogmaticus, een historicus, een criticus, een exegeet - 
maar nit dezen bundel leer ik niet wie Prof. PRINS is. En ik 
geloof dat dit zoo geheel anders zou kunnen zijn. Wanneer
LEERREDENEN.	163
wU met oplettendheid nagaan, hoe wij hem van elders kennen, 
dan komen wij tot de overtuiging, dat hij wel degelijk zijne 
eigenaardigheid heeft. Om die aan to toonen op een gebied 
dat zeer na aan bet homiletische grenst, herinneren wij alleen 
zijn vroeger verschenen werk: Allerlei uit de Heilige Schriften 
des Nieuwen Verbands. Hier is de man in zijn element als 
practisch exegeet, vooral ale een zoodanige, die bet Maine en 
vaak niet opgemerkte weet op to sporen en ten nutte zijner 
lezers aan to wenden. Ons dunkt dat zijne leerredenen er 
zoo ontzaggelijk bij zouden gewonnen hebben, ale hij niet in 
de voorrede van di;t boek had kunnen schrijven: »indien 
iemand meenen mogt near daze opstellen, zooals zU daar lig-
gen, mijnen gewonen prediktrant to kunnen beoordeelen, hij 
zou zich zeer bedriegen." Blijkbaar acht de schrijver bet een 
zegen, dat de zoodanige zich zeer zou bedriegen, maar wij 
achten het sehade, groote sehade. Wij bewonderen hem, dat 
hij van allerlei preekmanieren vaak bet beste heeft overge-
nomen, dat wij bij hem sporen vinden van de bestuderiog der 
meest verschillende modeilen ; wig widen zelfs met verbazing 
opmerken, hoe geheel hij al die knnst in zijne nusagt heeft; 
maar onze droefheid verbergen, dat bij niet op geheel eigen-
aardige wijze zijne kennis en bekwaamheden met 6da band 
omsluit - dat mogen wij niet. WjJ zien bet ongaarne dat 
wij in den geheelen preekbundel geen spoor ontdekken van 
worsteling met eene to veal eischende individuialiteit en dat 
hij ook daze geheel in zijne magt heeft. Daardoor krijgen 
deze preken van den man van meer dan alledaagsehe bekwaam-
heid een alledaagseh voorkomen; nij missen dat wat men 
karakter noemt; zij zondigen tegen den regal:.geef u selven!"
Wanneer wij nq bet genoemde gebrek in verband beschoa. 
wen met de betrekking, die de auteur in de kerk beltleedt, 
dan spreken wij ooze meaning nit, dat bet ook daaragn zieh 
za1 wreken. Wel zal hij aan den eenen kant beweard, blijpen 
voor den sehadeiijken inyloed, then mannen met al to stark 
sprekende eigenaardigheid hebben, van namelijk do geesten 
der aan hunne zorg toevertrouwde predikers to veal near den 
hunnen to vormen, zonder ze to leiden; maar aan den andereu 
kant zal hij waarsckijniijk minder invloed oefenen, omdat hij 
niet aantrekt, omdat hij koel en onverachillig laat, wel niet 
de manner der alledaagsehheid, maar de geniale koppen, die
164	Dr. J. J. PRfl s,
juist het meest leiding noodig hebben. De academieburgere, 
die met een hoogleeraar dweepen, moeten hem kunnen quali-
ficeren als een groot exegeet, dogmaticus, historicus, homi-
leticus. En to meer betreuren wij dat gebrek van eigenaar-
digheid, omdat overigens deze geheele bundel ons bewijst dat 
er van een man als Prof. PRINS zoo veel is to leeren wegens 
den schat zijner kennis en zijner ervaring, die, dunkt ons, 
alleen den glans van 't karakter mist, om allen tot zich to 
trekken.
Toetsen wij toch aan de boven uitgeschreven regels 's mans 
preken en wij zullen veelzins het onberispebjke er van erkennen.
De prediking meet zich aanslniten aan het wklgekozen schrift-
woord. Wij weten niet ddnen tekst san to wijzen, waarover 
wij het vonnis zonden durven uitspreken, dat hij niet wel-
gekozen is. De schrijver houdt zich in 't geheel niet op met 
de dwaasheid der zoodanigen, die de meest gebruikte teksten 
ale afgesleten beschouwen, maar schijnt met one in de over-
tuiging to deelen, dat die teksten niet zonder reden de meeest 
gebruikelijke zijn en waarheden of vermaningen behelzen, die 
der gemeente niet genoeg kunnen worden ingeprent. Voor 't 
meerendeel bezigt hij dan ook bekende gedeelten der schrift, 
huldigt evenmin de overdrijving der liefhebbers van frappante 
teksten ala die van anderen, die ons weldra zullen dwingen, om 
over het geheele eerste deel van den Brief aan de Romeinen 
done preek to maken, omdat alles daarin zoo innig zamen-
hangt. Ook weet hij de verseheidenheid in zijne tekstkeuze 
to behartigen, nu eens een historisch, dan wear een parae-
netisch, some een meer bespiegelend, ddnmaal een zuiver dogma-
tisch onderwerp, over onze uitverkiezing door God. Altijd kiest 
hij een tekst, die ook eene practische zijde heeft. In ddn 
woord, in de sank der tekstkeuze acht ik Prof. PRINS onbe-
riepelijk, een model.
Bet schriftwoord moat niet enkel welgekozen, maar ook wkl-
begrepen zijn. Bet spreekt van zelf, dat ten dezen aanzien 
het karakter van Prof. PRINS zich niet heeft kunnen verloo-
chenen, al komt hot ook niet holder aan hot licht. De vrueht 
van naauwkeurige bijbelstudie, do begeerte om de schrift to 
verstaan, komen hier duidelijk aan 't licht. Vooral roemen 
wij do exegese van Matth. viii: 20; van Mark. i:7; van 
Ram. xii. 2 ; van Efex. i : 7. En wij zouden nog eens gaarne
LEERREDEYEN.	165
van onberispeljk, nog eens van model spreken, wanneer niet 
de laatste preek bet uitdrukkelUk verbood. Prof. PRTNS schijnt 
tegen bet spreekwoord to zijn: einde goed, al goed, want wij 
achten die preek de minste uit bet geheele book. Eilieve, leest 
eens 1 Petri iv: 10, then krachtigen tekst, waarin PETEUS 
spreekt van de gave, die ieder ontvangen heeft en die hij moot 
bedienen. Dat woord gave heeft immers flog eene andere be-
teekenis dan hetgeen wij gewoonlijk onder de ons verleende 
gaven verstaan. Het duidt toch de eigenaardige bekwaamheid 
en geschiktheid aan, die ieder Christen door den H. Geest 
ontvangen heeft, om voor Gods rijk to arbeiden; ziet vooral 
bet volgende vers, dat, zoo al niet bij den tekst opgenomen, dan 
toch bij zijn verklating moest gebruikt zijn. Ook had de 
sebrijver de eigenaardige kracht van dat bedienen niet moeten 
over 't hoofd zien; maar ten gevolge van zoo laxe exegese 
wordt natuurlijk de geheele tekst in de behandeling verwaterd, 
en komt Prof. PRixs bij bet toespreken van de studenten in 
deze preek, die tot opening van den cursus moest dienen, tot 
de op zijn zachtst gezegd vreemde woorden : "Op u, ik erken 't, 
is bet overwogen tekstwoord voor 't oogenblik nog niet van 
regtstreeksche toepassing; maar bet wijst u de bestemming aan, 
waarvoor gij u zoekt to bereiden." Hoe? studenten mogen 
nog geene leden zijn van de burgerlijke maatschappij, wat zij 
gewoonlijk niet ambieren - maar zijn ze 't ook niet van de 
Christelijke, die PETRUS bedoelt? Zeker worden wij door bet 
ubi plura nitent tot deze opmerking gebragt en gedrongen haar 
zoo zonder terughouding nit to spreken.
Om nu meteen wat onS flog lakenswaardig schijnt to 
noemen, waartoe wij van zelf geleid worden door den vol-
genden homiletischen regel: ',dat de evangelieprediking alle 
gekunstelde vormen moet vermijden;" ons mishagen juist hier 
die gekunstelde vormen; 't is wel niet altijd 3X3, maar 
toch dikwijls. Wanneer zal men toch afleeren, die ijdele 
symmetrie to volgen? Zoo dikwijls vragen wij ook in deze 
preken naar do inwendige noodzakelijkheid van dit of dat 
punt. Bedenkelijk 'komen ons de vier toepasselijke punten van 
Preek VII voor; maar vooral de gansche toepassing van 
Preek IX. Is de gebeele leerrede niet toepassing als men 
ten tekst heeft: wordt dezer wereld nietgelqkvormigI En welaan, 
gij wilt er eene om 't gebruik to huldigen, en behalve de
166	Dr. J. J. PRINS,
toepassing nog een tweede deal om de waarheid te bewij-
zen - waarom dan al wear noodzakeqk, gepast, mogelijkf is 
dat zuiver logisch? Ook de anders zoo voortreffelijke preek over 
de voorbeschikking heeft drie toepasselijke punten, waarvan 1 alle 
roem is uitgesloten --- wij zien niet in, hoe deze toepassing be-
paald nit de voorbeschikking volgt; dat zou evenzeer het geval 
zijn als God niet voor eeuwen, maar bij het schenken van 
het heil des evangelies eene wilsbepaling dienaangaande ge-
maakt had.
Kunnen noch mogen wij alzoo onze goedkeuring aan den 
preekbundel schenken, wanneer wij aan die vermijding van 
aile gekunstelde vormen denken, des to hooger loopen wij er 
mede als wij vernemen, hoe alle overbodig sieraad zoowel in 
de opdragt als in de preken wordt verloochend. Er is vol-
strekt geen streven naar opschik in dit boek en volstrekt toch 
ook geene verwaarloozing van den vorm; do stl l is de deftige 
preekstijl, meer nog naar het eenigzins to deftige dan naar 
het gemeenzame overhellende. Beeldspraak is juist gekozen 
en zuiver gehouden. Er is afwisseling van den onderwijzen-
den, vermanenden, bestraffenden, opwekkenden toon - zelfs 
de zalvende laat zich hooren, maar Loch spaarzaam. -~- Met 
gelijken lof kunnen wij getuigen voor de eenheid van onder= 
werp. Wij widen niet kleingeestig zijn en voor iedere vraag, 
die bij ons oprijst, uitkomen; wij willen de laatste preek nu 
ook maar stil laten rusten, maar flan ook op de themata of 
opschriften van deze preken ale voorbeelden wijzen. Prof. Puns 
weet juist en naauwkeurig waarover hij telkens preken zal, 
en wie dat in zoo weinige woorden zoo juist weet to omschrij-
ven, die moat ook wel bij de behandeling voet bij stuk hou-
den, gelijk hier meestal geschiedt.
Daarenboven kan ons oordeel niet anders dan zeer gunstig 
zijn wat de eenvoudigheid, algemeene verstaanbaarheid, geregelde 
logische orde en echt practische strekking aangaat, onder voor-
behoud altijd van 'tgeen wij meenden to moeten aanmerken op 
het gekunstelde in den vorm, dat ook tot schade van de logica 
komt. Maar overigens bevelen wij deze preken ten dringendste 
aan om to bestuderen, hoe men voor het publiek nuttig kan 
preken. Prof. PRINS heeft niet to vergeefe jaren lang in do 
gemeente gearbeid en wel met lust en opmerkzaamheid. Hij 
spreekt eene taal, die de meesten verstaan, hij kent den wen.,
LEERREDENEN.	167
om de harten der menigte to leiden. Navolgenswaardig is 
dan ook zijne manier om onderscheidende toepassingen to 
maken, platweg gezegd voor bekeerden en onbekeerden. Meester-
lijk ontwijkt hij het gevaar om door die toepassingen den 
lieven hoogmoed to streelen of de vreeze op to wekken bij 
een zeker bijzonder soort van menschen, die dat wel aange-
naam vinden. En toch ontwijkt hij ook meesterlijk het ge-
vaar, om op grond van eene verleidelijke theorie aile kerk-
gangers voor Christenen to houden van den echten stempel, 
voor halve engelen, zooals dat wel eens gebeurt.
Maar hiertoe is Prof. PRINS veel to veel de man van do 
practijjk. Dat hij het is mogen wij oak veilig ale den grand 
besohonwen tun zijne denkbeelden over dogmatische preken. 
Godgeleerdkeid en godsdienst - die beiden houdt hij zuiver ge-
scheiden; als academieprediker preekt hij toch ale voor eene 
gemeente; voor hoe menigen hoogleeraar is de predikatoel in 
de Christelijke vergadering niet ondersFheiden van den-catheder 
in de collegie-karner. 't Zijn dan ook leerredenes, die de 
vrucht zijn van zulk eene verwarringl Leerredenen, die den 
nadenkenden de vraag afpersen of die prediker jonge lieden 
moot opleiden om vooral door de prediking des woords harten 
voor aaRISTOS to winnen. Die vraag doen wij met het oog 
op Prof. PRINS niet hoofdschuddende, maar om er eon dank-
baar ja op to laten volgen; want het resultant van geheel 
onze besehouwing is dit, dat de Hoogleeraar in dit book zVne 
bevoegdheid om aan 's lands eerste academie onderwijs in de 
homiletiek to geven, heeft bewezen, daar hij de eeuwig gel-
dende regelen dier wetensohap zich bewust is, er zich blijk-
baar near heeft gevormd en nog verder naar vormen ken. Dit 
gunstige oordeel moge opwegen tegen het minder gunstige dat 
wij to vermeiden hadden. Kan Prof PRINS, kunnen zijne vrien-
den onze welmeenende critiek niet verdragen , wij zullen 
daarom geen woord terugnemen, dear wij ons bewust zijn 
zonder aanzien des persoons, uit belangstelling in de zaak der 
evangelieprediking ons gevoelen geuit to hebben, en volmondig 
onze vreugde kunnen betuigen over de bekleeding van den 
hoogleeraarspost door zoo bekwaam een man. De tijd is 
immers voorbij, dat men iemands work als vol»aaakt moest 
beachouwen om er med to zijn ingenomen ?
168	W. B. STATIUS MULLER,
Het Leven van DAVID. Door W. D. STATIUS MULLER. To
Dordrecht, bij H. Lagerwey. 1858. In post 8vo. XII, 198 
en 2 bl. f 1- 25; gob. in geheel linnen met verguld. f 1- 50.
Do schrijver van dit boekje, Evang. Luth. Predikant to 
Schiedam, meende bij bet verlaten zijner gemeente to Zutphen 
eene gedachtenis zijner werkzaamheid aan zijne vrienden to 
moeten schenken, en gaf daartoe eenige leerreden nit, die wU 
in dozen bundel vereenigd vinden. Om anderen niet tot ja= 
loerschheid to verwekken, droeg hij ze op aan aile gemeenten, 
waarin hij leeraar is geweest, Tiel, Brielle, Helvoetslnis., 
Bodegraven en Zutphen. Hij voegde er tot inleiding of op-
dragt bij, de redo door hem gehouden tot afscheid van zijne 
Zutphensche gemeente. De overige tien preken behandelen 
bet onderwerp, dat op den titel stoat uitgedrukt. Maar neenl 
niet alle tien hebben op bet leven van DAVID betrekking. De 
rei wordt bij N 5 op bet onverwachtst afgebroken, door eene 
leerrede over SAULS laatste toevlugt en dood. Waarom die vreem-
deling zich tusschen de negen gezusters heeft ingedrongem, 
begrijpen wij niet. Zij had best kunnen worden gemist. Zij 
verbreekt de eenheid. Zij is hier niet to huis. Vergeefs heb-
ben wij naar de reden van dit onverklaarbare verschijnsel 
gezocht, dat in lijnregte tea nspraak is met den titel Van bet 
book en met bet plan van den schrijver.
Wat nu de overige hier geleverde preken betreft, zij ban-
delen over DAVIDS jeugd, zijn stryd met GOLIATH, zijne vriend-
schap met JONATHAN, zijne vervolging door SAUL, zijne groot-
moedigheid jegens SAUL, zijn val, zijn berouw, zijne laatste lot-
gevallen, zijn lijden en dood. - Zij kenmerken zich door een-
voudigheid en door een good gebruik van den tekst voor de 
practijk van bet leven. Zij onderscheiden zich niet door 
nienwheid van vinding en voorstelling, terwijl de schrijver, 
die toont nog geheel en al op supranatureel standpunt to staan; 
door zijn arbeid niets heeft toegebragt om eenig licht to 
verspreiden over zulke zaken, waarbij do ontwikkelde leden 
der gemeente in onze dagen voorlichting behoeven, begeeren 
en ook ontvangen moeten. Het zij genoeg op bet verhaal van 
SAUL'S bezoek bij de profetes to Endor to wijzen, om doze
IIET LEVEN VAN DAVID.	169
opmerking to regtvaardigen. De uitgever heefgezorgd voor 
een goed uiterlijk van dit boekje. Het zij velen eenvoudigen 
tot stichting en zegen.	-$-
.8likken in hot Leven der Natuur. Afl. 2, 3, 4 en 5. Leeuwar-
den, G. T. N. Suringar. 1858. In post 8vo. Per jaarg. f : - 90.

Onder dezen titel gaat de uitgever SURINGAR to Leeuwarden 
voort, kleine schetsen van verschillende schrijvers over menigerlei 
onderwerp nit het gebied der natuurwetenschap aan ons publiek 
aan to bieden. Afl. 2. bevat eene sehets van Dr. T. 0. WINKLE$, 
nAan bet strand der zee", waarvan de titel echter min ge-
lukkig gekozen is, daar ze handelt, niet zooals men vermoe-
den zou over hetgeen aan het strand der zee to zien en op 
to merken is, maar over watervogels. Voor dengene die nit 
deze bladen iets wenscht to leeren, behoeft dit kleine, on-
willekeurige bedrog geene reden van teleurstelling to zijn, 
want er wordt daarin veel wetenswaardigs op vrij onderhou-
denden, bevattelijken toon medegedeeld. Wilden we iets aan-
merken, het gewigtigste zou zijn, dat ook hier wedr zoo dikwijls 
een ongelukkig gebruik gemaakt wordt van het woord instinct. 
Op bl. 55 wordt to kennen gegeven, dat de list, die sommige 
vogels bezigen om de aandacht van hunne belagers van hun 
nest a£ to leiden, uit instinct voortvloeit. Ref. zou wel eens 
willen weten, waarom dit geene verstandelijke uiting zon 
mogen heeten. Dat de spin zich een net weeft, kan eene in-
stinctmat ge handeling genoemd worden, eene handeling waar-
toe men begrijpt dat de aandrift haar van nature ingeprent 
is, en die zij niet zou kunnen verrigten zonder bepaalde or-
ganen daartoe geschikt, die er juist op wijzen dat het weven 
van een net in hare natuur ligt. Daar zijn zoo onmerkbare 
trappen tussehen instinct, in de ruime beteekenis die men ge-
woonlijk aan dit woord geeft, en verstand, dat men door het 
ruime gebruik van dat woord onwillekeurig eene materialis-
tische opvatting van de zielsverrigtingen - ook bij den mensch - 
in de hand werkt. Maar het misbruik met dat woord zal nog 
wel fang voortduren; de psychologen schijnen nog niet tot de 
overtuiging gekomen to zijn, dat ook voor hunne wetensehap 
de methode vruchtbaar kan zijn, die voor de ontleed- en
170	BLIEKEN Iv IIET LEVEN DER NATUUR.
natuurkunde des ligehaams zulke schitterende uitkomsten op-
geleverd heeft, namelijk de weg van vergelijking met de dieren. 
BuRwACU's werk, nBlikken in bet leven", waarvan voor eenigen 
tijd ten onzent eene vertaling uitgekomen is, bevat, bij veel 
wat als verouderd aangemerkt mag worden, in die rigting veel 
verdienstelijks. Mogten we der Redactie van de ,,Blikken in 
bet leven der Natuur" een onderwerp ter behandeling aan-
bevelen, dat in belangrijkheid boven vele uitmunten en zeker 
aangenaam to lezen zijn zou, dan wilden we de vrijheid nemen 
haar aan to sporen om geloofwaardige mededeelingen van ver-
standelijke uitingen bij dieren, zooals ze in menigte hier en 
daar verspreid gevonden warden, to verzamelen en daaraan 
een paar afleveringen van hunne "Blikken" to w1jden.
Afl. 2 wordt aangevuld door een klein stukje van BERNSTEIN, 
getiteld: ))De geheimen der natuur." De titulatuur in deze af-
levering is bepaald ongelukkig, want dit stukje weder behelst 
alleen eene veroordeeling van de natuurphilosophie.
De derde Afl. bevat: nVeranderingen en bewegingen in do 
natuur, naar BERNSTEIN", en "Schetsen nit bet dagelijksch 
leven der insecten, naar bet Zweedsch van P. F. WAHLBERG." 
Het eerstgenoemde stuk is bepaald sterk in paradoxen, zooals 
BERNSTEIN ze trouwens meer heeft. Men leze alleen de titels 
der Hoofdstukken. Zoo is Hoofdst. 3 getiteld: )Hoe een rots 
wandelt"; Hoofdst. 5: ))De rotsen wandelen ook over bet vaste 
land" ; Hoofdst. 6 : » Merkwaardige zomerreis eener rots". Men 
kan wel niet ontkennen, dat die titels jets piquants hebben. 
Dit stuk is over bet geheel al vrij slecht vertaald. Overigens 
is bet boeijend geschreven en beklagen we bet dat we de half-
rijpe theorie van de gletscherbeweging, waartoe men bijna uit 
wanhoop in den laatsten tijd gekomen was, hier reeds popu-
lair voorgedragen vinden. Die geheimzinnige beweging der 
gletsehers is inderdaad veel gemakkelijker to verklaren dan 
volgens de voorstelling dat zij werkelijk eon vloeijen, als van 
eene zeer dikke vloeistof, genoemd zou mogen worden. Bij ge-
breke van iets beters wisten de natuurknndigen in den laat-
sten tijd die voorstelling wel vrij smakelijk to maken, maar 
reeds bij ROSSMdSSLER in zijn jongste - ook ten onzent ver-
taald uitgegeven - werk over »Het Water" vinden we eene 
minder gewrongen verklaring, die echter eerst ten voile ge-
geven is door de proeven van de Engelsclie natuuronderzoe-
BLIKKEN IN BET LEVEN DER NATUUR.	171
kers FARADAY en TYNDALL. Die proeven hebben geleerd, dat 
de waarheid veel eenvoudiger was dan de verkeerde voorstel-
ling die men zich van de zaak maakte. Wanneer namelijk 
bet bed van bet berg-ijs eene andere helling krijgt, of wel 
breeder of naauwer wordt, of wanneer de we- zich kromt, 
vloeijen de ijsdeeltjes niet uiteen om zich to sehikken naar de 
ruimte die hun aangeboden wordt, maar inderdaad worden ze 
ten gevolge van de kracht, die van boven op ze drukt,vancdn 
gereten, met then verstande evenwel dat de breukvlakten weder 
zamengelijmd worden, door bet water dat er tusschen dringt 
en bevriest. In de eenvoudige omstandigheid dat water tus-
schen naauwe spleten in bet ijs zoo gemakkelijk bevriest, ligt 
volgens de schoone proeven der bovengenoemde natuuronder-
zoekers de sleutel van bet geheele geheim der beweging van 
bet berg-ijs.
Eene andere onjuiste voorstelling die we op bladz. 114 vinden 
is al zoo dikwijls bestreden, dat bet bijna een ondankbaar 
work genoemd ma- worden, er weder op terug to komen. Het 
is deze: dat bet water onder alle vloeistoffen de cenige is, die 
bij bet vastworden zich uitzet. Alleen ontbreekt hier de teleo-
logische uitweiding, die wijst op bet nut dat doze inrigtinff 
aanbiedt voor de instandhouding van bet leven der visschen. 
Die uitweiding is dan ook al vrij afgezaagd, maar de geheele 
meening is, als gezegd, onjuist. Daar zijn vloeistoffen-hetzij 
ze bij den gewonen warmtegraad der lucht in dien staat voor-
komen of dien eerst bij verwarming aannemen - welke even 
als water bij bet vast worden eene meerdere ruimte innemen, 
zoodat bet vaste ligchaam dus ligter wordt dan de vloeistof, 
waaruit bet ontstond. Reeds voor eenige jaren bouwde een 
Fransch natuurkundige daarop eene theorie ter verklaring der 
werking van bet in vloeibaren staat verkeerende binnenste der 
aarde op hare korst. Dit diende dus genoegzaam bekend to 
zijn. Wel zijn er daarentegen ook andere vloeistoffen (die 
men vroeger meer bepaald op hot oog had, omdat men er 
ook meer dagelijks mee omging) b. v. gesmolten bars, was, 
zwavel, enz., die bij bet vast worden inkrimpen en dus zwaarder 
worden, maar waar bet op aankomt: bet water is de eenige 
vloeistof niet die zich bij bet vast worden uitzet. Eindelijk 
vinden we opgegeven (bl. 113), dat de temperatuur van bet 
wereldruim op - 50° C. berekend wordt. POUILLET berekende
172	13LIKKEN IN nET LEVE\ DEA NATUU$.
die temperatuur op - 142° C, en op Fort Reliance in N.-
Amerika zijn temperatuursgraden van niet minder dan - 56.7° C 
waargenomen.
Uit deze opmerkingen zal men kunnen opmaken, dat we 
met dit eerste en verreweg grootste gedeelte van de 3° af-
levering niet zeer ingenomen zijn. Des to meer voldoet bet 
stukje, dat de nog beschikbare ruimte in die aflevering aan-
vult, en 't welk schetsen geeft nit bet dagelijksche levee der 
insecten.
Afl. 4 handelt over ))de kunst om goud to maken." Daarin 
wordt eerst de vraag bebandeld of zij volgens bet tegenwoor-
dige standpunt der wetenschap als mogelijk beschouwd moet 
worden, en daarop teregt met een voorzigtig geuit eja" ge-
antwoord. Vervolgens wordt bet beginsel, waarvan de al-
chemisten bij bunne bardnekkig voortgezette pogingen om 
goud to maken, uitgingen, verklaard en de wijze uiteengezet, 
waarop zij zich voorstelden , dat de natuur goud maakt. 
Verder wordt verklaard wat men onder den nsteen der wijzen" 
verstond, en daarbij ter vergelijking gewezen op de gist, eene 
van die ,,stikstofhoudende stoffen, die onder den invloed van 
warmte en vochtigheid spoedig in ontleding overgaan, en 
daarbij bet vermogen bezitten om andere stoffen, die op zich 
zelf niet zoo veranderlijk zijn, alleen door hunne aan-
raking ook tot ontleding to dwingen." Voor een populair 
geschrift is dit wel wat ver getreden op bet gebied der ,,cata-
lytische kracht", die, altijd gewantrouwd, vooral in den laat-
sten tijd ten gevolge van scnoNrsarN's onderzoekingen veel kans 
heeft om nit de rei van bijzondere krachten geschrapt to wor-
den, even als bet in der tijd met de levenskracht gegaan is. 
Maar deze aanmerking zij slechts ter loops gemaakt. De Schr. 
leert verder: ))hoe men de deugdelijkheid der kunst bewees 
door ubedrog en goocheltoeren" aan den eenen kant, maar ook 
door »waarnemingen, die op zich zelven volkomen joist, ten 
gevolge van den toenmaligen trap der natuurkennis verkeerd 
werden uitgelegd." Eindelijk wordt nog met een woord ge-
sproken van bet nut, dat de alcbemie gehad heeft voor weten-
schap en nijverheid. Ret verwonderde Ref., dat niet met een 
enkel woord melding gemaakt werd van den ijverigen ver-
dediger der alchemie in onzen tUd Mr. TIFFEREAU (?), die door 
licht en sterk salpeterzuur reeds goud uit scheikundig zuiver
BLIKKEN IN IIET LEVEN DER NATUUR.	173
zilver gemaakt wil hebben. Men zal cebter uit deze aankon-
diging wel hebben kunnen opmaken, dat het stukje verdienste-
lijk geschreven is.
Wij vragen bescheidenlijk de vergunning om hetzelfde to 
molten zeggen van bet stuk over »warmtegeleiding" van onzen 
verdienstelijken, met roem ook in het buitenland bekenden 
natuurkundige Dr. J. BOSSODA, JR. Dit stuk, voorkomende in 
Afl. 5, behandelt vooreerst de geleiding door vaste stoffen, 
door water, door lucht, en verklaart als toepassing daarop 
het nut van dubbele vensterramen. Verder zet de Schr. uit-
een hoe het komt dat ijzer en marmer van gelijke tempera-
tuur, mits kouder of warmer dan de hand, voor ons gevoel 
eene verschillende warmte schijnen to bezitten, en neemt hij 
hieruit aanleiding om op to merken - zeer juist! - ))hoe 
oppervlakkig en ongerijmd de bewering is diergenen, die de 
waarnemingen onzer zintuigen bedriegelijk en de uitspraken 
van ons verstand, wanneer het alle waarneming uitsluit, voor 
onfeilbaar verklaren." Allen philosophen ter behartiging aan-
bevolenl Verder worden uit liet aangevoerde eenige toepas-
singen gemaakt op woning en kleeding, de beteekenis van de 
uitdrukking: verwarmende kleeding opgehelderd en verder de 
proef van LEIDENFROST met de gevolgen daaruit of to leiden 
behandeld. Ten slotte wordt gesproken over de warmtegelei-
ding ten gevolge van de bewegelijkheid van water en lucht 
en hierbij gehandeld over de verwarmingstoestellen door ver-
warmd water. Op de laatste bladzijde geeft de Schr. ge-
legenheid om eene aanmerking to maken, waar hij ter loops 
spreekt van ))de maan, die gelijk wij weten, Been dampkring 
bezit." Die opmerking schijnt heden ten dage niet meer ge-
heel juist. Wel blijven de gronden onaangetast, waaruit men 
vroeger zoo al niet de afwezigheid, dan toch de onmerkbaar-
heid van zulk een dampkring afleidde; maar sedert de ge-
gevens door een Deensch sterrekundige aan het licht gebragt, 
en medegedeeld in FECHNER's werkje: ))Prof. SCHLEIDEN and 
der Mond", moet men de mogelijkheid erkennen, dat op de 
zijde van de maan die bestendig van de aarde afgewend is, 
eene zeer merkbare atmospheer bestaat, waarvan de naar ons 
toegekeerde zijde slechts een voor naauwkeurige sterrekundige 
waarnemingen onmerkbaar gedeelte zou kunnen bezitten.
BOEICBESUII. 1859. N°. IV.	14
174	BLrKEN 1N HET LEVEN DER NATUUR.
Mogen de ,,Blikken in bet leven der Natuur" verder in 
ruime mate bijdragen tot bevordering van de kennis der 
natuur.
18 Jan. 1859.	A. S.
PrIOCION. Eene historische Studie van A. ROMEYN, Phil. Theor. 
Mag. Litt. Hum. Doct. Rotterdam. C. W. Draijer. 1858. 
In gr. 8vo. 63 bl. f : - 50.
Hot doel van den schrijver was, zooals hij in zijne voorrede 
getuigt, om cone rehabilitatie van PHOCION's goeden naam to 
leveren. Hij vangt aan met doel en weg van den waren 
staatsman to schetsen en stelt vast, dat de ware staatsman, 
met vaste beginselen toegerust, zich schikt, waar bet noodig 
is, 'naar den geest zijns yolks, en alleen dan kan slagen, ale 
hij de voor bet karakter zijner natie geschikte middelen aan-
gewend beeft. Ik kan dit den schrijver niet toestemmen. Een 
staatsman, natuurlijk een ware, moot zich niet schikken naar 
den geest zijns yolks, waar bet noodig is; maar alleen dan 
en dan ook geheel, als bet karakter van dat yolk goed is. 
Blijkt het dat eene natie inderdaad baar waarachtig belang 
beoogt, een belang, dat met wat waar, regt en goed is niet 
strijdt, de staatsman schikke zich naar den geest van dat yolk 
en lette slechts in zooverre op de omstandigheden, als hij 
daardoor de goede beginselen, waarmede alleen volksgeluk 
bestaanbaar is, niet zal verloochenen; anders lette hij or 
niet op.
Om zijne stelling to verdedigen geeft de schrijver eene bio-
graphic van rnoc N, den Athener. Hij wil ons in 't leven 
van dozen man doen zien, dat hij daarem alleen bet slagt-
offer van zijne beginselen geworden is, omdat hij ze wilde 
toepassen ook teen ze met den tijdgeest in strijd waren. - 
PnocIox behoorde ten tijde van PHILIPPLS en ALEXANDER to 
Athene tot de Macedonisebe partij en was tegen den oorlog, 
om de eenvoudige reden, dat hij bet raadzaam achtte (bI. 23) 
den weg der overreding en der bevrediging in to slaan met 
hen die sterker waren dan de Atheners, raadzamer dan de 
wapenen op to vatten. En to refit, volgens den beer n. (bl. 25), 
,)want hot leven des Atheenschen staats scheen uitgedoofd."
A. ROMEYN, PIIOCION.	175
Onafhankelijk to zijn (bl. 51) stond niet meer in de magt der 
Atheners. Daarom volgde hij cene verzoenende staatkunde 
(bl. 56), in de voile overtuiging, dat de oorlog tot niets anders 
leiden kon, dan om do banden knellender to maken. Daarom 
ijverde hij tegen DEMOSTHENES en onderhandelde met ALEXANDER 
en ANTIPATER, en hielp zooveel mogelijk de Macedoniers Grie-
kenlands vrijheid vernietigen. Na de amnestie, door POLY-
sPERCHON verleend, werd hij bet slagtoffer zijner politieke vij-
anden (bl. 38-43), de democratische factie. - Ik zie in PHo-
cioN iemand, die aan den wil, den Hang van bet yolk to 
veel toegaf en to weinig lette, of die begeerte geoorloofd was 
of niet. 't Volk had geene energie genoeg om de banier der 
vrijheid op to steken : welnu, dacht PnocioN, dan maar niet. 
De beer R. ziet (bl. 63) in hem »een Staatsman, die bij bet 
beramen zijner plannen alles in rekening brengt behalve den 
geest en den gemoedsaard van bet yolk, waaronder (over?) 
hij bewind voert." Intusschen druischt bet geheele werkje 
juist tegen zulk eene zienswijze aan. Op bl. 17 lezen wij: 
ePIiocION was verzekerd bijval to vinden, wanneer hij de 
zekere nadeelen des ooriogs afschilderde": vrede wilde dus het 
yolk en rust. Op bI. 25: whet leven des Atheenschen yolks 
scheen uitgedoofd"; wer is to Athene geene plaats meer voor 
vrije burgers en raadslieden, alleen voor dezulken, die doen 
wat bun bevolen wordt." 't Volk was dus zoo erg niet op 
tegenstand gesteld. )Onder zulke omstandigheden was PaocioN 
zaakwaarnemer en vriend van ALEXANDER en ANTIPATER." Dus 
hij volgde veeleer den Trieb zijner medeburgers. En boven-
dien blijkt ons nit DEMIOSTRENES' welsprekende oraties ten voile, 
dat hij, die bij 't yolk van vrede en rust en toelagen en be-
deelingen gewaagde (bl. 10), vrij wat meer naar bet hart der 
Atheners sprak, dan hij, die ten strijde aanvoerde tegen de 
Macedonische overheersching. In enkele opgewonden buijen 
werd de kreet wte wapen" gehoord, maar zij waren van korten 
dour. Ik kan daarom den beer R. niet toegeven, wat hij aan 
hot slot van zijn werkje beweert: wPHOCION wilde vrede, 
omdat de geest van zijn yolk niet meer do geest was, die de 
Marathon -strijders bezielde en bun gemoedsaard traag en vadsig 
on weelderig was. PnocIoN is gevallen, niet als hot slagtoffer 
van zijne verzoenende politiek, veeleer van partijhaat. Hij 
blijft voor mij bet voorbeeld van een staatsman, die aan den
14 *
176	A. nOMEYN, PIIOCION,
geest en den gemoedsaard van zijn yolk aehoor heeft geleend, 
zonder daarop to letten, hoe die waren.
De biographic zelve als zoodanig is overigens aangenaam 
en onderhoudend geschreven, al valt de rehabilitatie ook minder 
aunstig uit. De schrijver vergunne mij echter nog een paar 
observaties.
Op bl. 12 lezen wij: nterwijl DEMOSTHENES meer tot het 
gevoel en de hartstoaten zijner hoorders sprak, trof PFIOCION 
hen door de juistheid zijner oordeelen." Die tegenstelling is 
niet juist. Ik geloof dat de revoeringen van den eerste, 
waarin hij PFIILIPPUS' politieke intrigues met een adelaars-oog 
doorziet, de drij£ve6ren van al zijne handelingen aan 't lieht 
brengt, nog al van een treffend juist oordeel getuiaen. - Bl. 54 
staat; ' dat Paociox in de school van PLATO was opgeleid," ik 
geloof het gaarne, maar dan heeft hij stellig niet veel van zijn 
leermeester geprofiteerd. Immers hoe zou hij zich niet aan eene 
geld-aristocratic, als die op bl. 32, onttrokken hebben, hij de 
leerling van hem, die sprak: nT;,awpivoL, ati9 ~rxoCrov xac Twv 
grAovvfwv, uT1jcoT€pa / pETYJ TF xcec of rs7 i" ? - Bl. 35: "het be-
bond van eon yolk is de hooaste wet." Toeaestemd ! mits 
niet ten koste van deuad en eer. - BI. 60: "ieder individu in 
't dagelijksche leven laat zich leiden, deels door zijn gevoel 
deels door zijn verstand. Ongelukkig die de inspraken van een 
van beiden slechts hoort." Neen! Welzalig hij, die dat doet; 
die weet dat wij niet gevoelen zonder ons verstand, en ge-
voelen niet staat tegenover inzien, begrijpen of verstaan, maar 
eenig en alleen 't gevolg van het erkennen is. Verder zou ik 
't woord »deszelfs" (bI. 11) liefst weggelaten hebben. Ten 
slotte schijnt mij het woord van GROTE veel waarheid to be-
vatten: ,in so far as this great public misfortune can be im-
puted to any one man - to no one is it more ascribable than 
to rnoIuON", voor zoover hij met zijn invloed DEMOSTHENES 
krachtig had kunnen ter zijde staan.
Januarij 1859.	H. E. X.
Lettres inddites de JEAN JACQUES ROUSSEAU a MARC MICFIEL 
ELY, publiees par j. ROSSCHA. Avec 2 facsimiles. Amster-
dam, Fred. Muller. Paris, Didot Freres. 1858. In gr. 8vo. 
XXII en 320 bl. f 3 - 60.
De Fransche literatuur dagteekent een nieuw tijdperk van
LETTRES INI;DITES DE JEAN JACQUES ROUSSEAU.	177
JEAN JACQUES ROUSSEAU. Wie schetst het ons beter dan SAINTE-
BEUVE? )De zuivere, ligte, losse, zoo vloeijende en gemak-
kelijke taal, die de zeventiende eeuw aan de achttiende ten 
deele had nagelaten, had weinig groote veranderingen onder-
gaan. FONTENELLE, MONTESQUIEU waren eigenaardigheden ge-
bleven. VOLTAIRE, zoo als hij zelf zeide, geleek op de beekjes 
die doorschijnend zijn omdat ze weinig diepte hebben. De 
ceuw verlangde meer. Zij wilde aangedaan, verwarmd, ver-
jongd worden door de uitdrukking van gedachten en gevoe-
lens, die zij zich slecht omschreef en die zij nog zocht. Toen 
verscheen ROUSSEAU: den dag waarop hij zich zelven geheel 
bewust word, deed hij zich to gelijk aan zijne eeuw kennen 
als den schrijver die bet meest geschikt was om met nieuw-
heid, met kracht, met gloeijende redekunst de verwarde ge-
dachten uit to drukken die woelden en geboren wilden wor-
den... Sedert JEAN JACQUES hebben in den vorm der taal, 
door hem geschapen en ingevoerd, onze grootste schrijvers hunne 
eigene vernieuwingen gelegd en getracht grooter to worden."
ROUSSEAU gevoelde zelf waarin zijn meesterschap lag. y,Telken-
male," schrijft hij van con geleerden corrector sprekende aan 
zijn uitgever, „telkenmale als er sprake zal zijn van weten-
schap of rede ben ik bereid mij aan zijn oordeel to onder-
werpen. Maar als bet op stijl aankomt wit ik dat men mij 
den mijnen late tot in mijne fouten." Elders wit hij eene 
onnaauwkeurige aanhaling nit de historic niet verbeteren, om-
dat ))do zin zoo gecadenceerd is, dat de bijvoeging van eene 
enkele Iettergreep de geheele harmonic zou bederven."
Hot verwondere ons dus niet dat de stichter der Fransche 
philologisch-critische school, VICTOR cousIN, den Stijl van JAN
JACQUES schier bet eerst tot voorwerp van studie koos en aan-
beval. De Veer BossCuA zoekt, zeer juist, voornamelijk daarin 
de regtvaardiging zijner uitgave van eene in familiepapieren 
gevonden briefwisseling van den grooten schrijver met zijn 
uitgever, MARC MICIIEL REY to Amsterdam.
Ilet is bekend dat de komst der Fransche refugids bier to
lande aan den Hollandschen boekhandel, die, toen onze repu-
bliek haren grootsten bloei gekend bad, een tijdperk van
verval dreigde to gemoct to gaan, een nieuwen prikkel gaf en
do geheele achttiende eeuw door tot do groote omwenteling,
Karen luister deed behouden. De room die zich do Ilollandsche
178	LETTRES INEDITES
drukkerijen in de zeventiende eeuw verworven hadden, de 
betrekkelijk groote vrijheid die de drukpers hier to lande ge-
noot, de gemakkelijkheid dat tech Iandgenooten voor de uit-
gave zorg konden dragen, lokte veleFranschen letterkundigen 
hierheen om hunne geesteskinderen in veiligheid bet licht to 
doen zien. Van daar dat teen ROUSSEAU in 1754 to Geneve, 
beider vaderstad, den Amsterdamschen boekverkooper leerde 
kennen, de afstand die toen werkelijk bezwaren opleverde, 
hem niet afsehrikte om aan REY de uitgave van een zijner 
eerste geschriften op to dragen.
Hot zou reeds zeer voor REY pleiten, al kenden wij Rous-
sEAU'S oordeel over hem niet, dat hij bet twintig jaren lang 
met hem uithield. Hij moest wel van hot goede en grootsche 
in bet karakter van JEAN JACQUES overtuigd zijn om zijn ligt-
geraakt, wantrouwend, lastig humeur met geduld to kunnen 
verdragen. Hooren wij wat ROUSSEAU zelf van hem getuigt 
(Confessions, Book XI): "Doze boekverkooper van wien men 
mij zooveel kwaad to Parijs vertelde, is evenwel van alle met 
wie ik to doen heb gebad de eenigste met wien ik altijd te-
vreden ben geweest. Wij waren, 't is waar, dikwijls in twist 
over de uitvoering mijner werken; hij was onbezonnen, ik 
driftig. Maar in geldzaken en handelingen die daarmede in 
betrekking staan, heb ik hem altijd even stipt als eerlijk ge-
vonden. Hij is zelfs ook de eenigste die mij opregt bekend 
heeft dat hij goede zaken met mij deed, en dikwijls heeft hij 
mij gezegd dat hij mij zijn fortuin verschuldigd was, mij aan-
biedende om er mij dcel aan to geven. M ij geen regtstreeksch 
blijk van zijne dankbaarheid kunnende geven, wilde hij mij 
die ten minste betuigen in mijne huishoudster, aan wie hij cone 
lijfrente van driehonderd francs verzekerde, in de acte to kennen 
gevende dat bet geschiedde uit erkentelijkheid voor de voor-
deelen, die ik hem bezorgd had. Hij schikte dit tusschen ons 
zonder vertooning, zonder aanmatiging, zonder gedruisch, en 
indien ik or niet tegen iedereen bet eerst van gesproken had, 
zou niemand or iets van geweten hebben. Deze handelwijzo 
trof mij dermate, dat ik mij sedert then tijd met waarachtige 
vriendschap aan REY gehecht heb. Eenigen tijd later verlangde 
hij dat ik poet zou zijn over een zijner kinderen: ik stemde 
or in toe; en eene der verdrictelijkheden van den toestand 
waartoe men mij gebragt liceft is doze, dat men mij ieder
DE JEAN JACQUES ROUSSEAU.	179
niddel ontnomen heeft, om voortuan mijne gehechtheid aan
mijn peetdochtertje en hare ouders tot nut to doen zijn.
Hoe gaarne zouden wij door den Heer BOSSCIIA nader in-
gelicht zijn omtrent de oorzaak der verwijdering, die vijf jaren
voor ROUSSEAU's dood tusschen hem en REY plaats greep. Do
aanleiding leeren wij uit deze Brieven kennen. ROUSSEAU had
zijn exemplaar van de Nouvelle Heloise weggeschonken en ver-
zocht aan REY een tinder, van de oorspronkelijke uitgave
namelijk. REY zendt hem bij vergissing eene latere uitgave,
waarvan hij de ontvangst berigt, met verzoek hem to melden
,'of dit quiproquo van hem komt." Dit is zijn laatste brief
aan REY. Hot antwoord van dozen schijnt hem aanleiding
gegeven to hebben, om, in de eenige maanden later to Parijs
verschenen Verklaring betreffende verschillende kerdrulcleen z~ner 
werkea, to berigten, , dat hij zich met eigen oogen overtuigd 
heeft dat de herdrukken van REY juist dezelfde veranderingen, 
weglatingen, vervalschingen inhouden als de Fransche, en dat 
doze zoowel als gene naar hetzelfde voorbeeld en onder dezelfde 
leiding vervaardigd zijn." Ook heet bet in eene later geschreven 
noot bij de hiervoor aangehaalde plaats nit de Confessions: 
nToen ik dit schreef was ik er no, verre af, het bedrog to 
vermoeden, to begrijpen en to gelooven, dat ik later in de nit-
gaven mijner schriften ontdekt heb, en waar hij genoodzaakt 
is geweest voor uit to komen." Geldt dit werkelijke verval-
sching van den tekst - wat dan waarschijnlijk geschied zal 
zijn om bij den invoer in Frankrijk geene verhindering to 
vinden, - dan kunnen wij er ROUSSEAU niet hard over vallen, 
dat hij, ook in zijn vertrouwen op REY weder zoo bitter teleur-
gesteld, de betrekking tot hem afbrak. Vergeten wij niet wat 
bet zijn moest voor den man die geene rust kende als er een 
zijner geschriften ter perse was, uit angst dat zijne vijanden 
er in 't geheim veranderingen in zouden maken; die van iedere 
drukfout een misverstand vreesde, maar die hot ook moest 
zien dat zijne werken in herdrukken en nadrukken op do 
schromelijkste wijze verknoeid, zelfs in con geheel anderen 
geest omgewerkt werden, - wat hot voor hem zijn moest, 
den eenigen uitgever op wien hij vertrouwen stelde aan die 
knoeijerijen deel to zion nemen -- en dat van zijn Ilelo se, hot 
oenigste zijner schriften, waarvoor hij nog hart had! hone 
vergelijking van do ccrste uitgave van do Ildloisc n.ct do
180	LETTRES INEDITES
latere van REY - waren beiden niet in bet bezit van den 
Heer BosscBA? - had ons zekerheid kunnen verschaffen, wat 
wij van die tekstveranderingen to denken hebben.
Gij vermoedt reeds, lezer, wat de brieven aan REY hoofd-
zakelijk behelzen: wat een auteur, een ndriftig" auteur, aan 
zijn uitgever, een ,,onbezonnen" uitgever, to schrijven heeft. 
3Iaar gij hoopt ook den erkentelijken, vertrouwenden vriend 
to hooren spreken. Ach, dat wij voor al die klagten - over 
bet treuzelen van den drukker, over slechte correctie, over 
ongeregelde toezending van proeven; voor al die verbeterde 
lezingen, voor al die bijzonderheden over de wederzijdsche 
voorwaarden, over do verzending der proeven en der boeken 
zelve, in een woord voor alles wat de auteur zijn uitgever to 
schrijven heeft - wat meer door den vriend werden schadeloos 
gesteld ! Slechts bier en daar verfrischt u to midden van al 
die dorheden, een woord van belangstelling in REY's verwan-
ten, in zijne vrouw - ik twijfel er niet aan, schrijft hij 
gekscherend, of awe brieven zouden er beter op zijn, als gij 
ze uwe vrouw liet lezen voor gij ze wegzondt - en zijn 
peetekind, de kleine JEANNETTE die hem al schrijft, een eerste 
maal allerliefst, maar een tweede maal is moeders band er 
in to herkennen -, en doet u de groete goed aan onze aEN-
TINCKS, telgen van den grooten PORTLAND, vrienden van rr r - 
STERRUIS, Mecaenen der mannen van geest, wier wonina - 
hij wist bet - voor hem openstond.
Stelt gij er evenwel belang in om to weten hoe hoop bet 
honorarium was dat ROUSSEAU van zijn uitgever ontving? gij 
zult bier vinden dat de brief aan D'ALEMBERT over den schouw-
burg hem 720 francs verschafte, de geheele Nouvelle Heloise 
2160 francs, de Ernile 1500 francs, bet Contrat Social 1000 
francs. Hij behield echter bet refit en kon voor eene nieuwe 
vermeerderde uitgave zijner werken 5000 francs vragen. Rous-
SEAU had weinig anders om van to leven dan de arbeid zijns 
geestes - hij behoeft bet bier zelf niet menigmaal to betuigen, 
om ons niet veel aan hot bedrijf van muzijk-copiYst of wat hij 
meer bij de hand nam to doen hechten - maar hij betuigt 
ook met zijne » huishoudster" van 1600 francs jaarlijks to 
kunnen leven!
Voor de geschiedenis van den stijl van ROUSSEAU hebben 
de brieven aan REY - juist omdat zij wel hot minst voor den
DE JEAN JACQUES ROUSSEAU.	181
druk bestemd waren, waarde, vooral ook de verbeterde lezingen 
die bij bij den druk in den tekst aanbragt; - of dit echter de uit-
gave van zoo vele volstrekt onbeduidende brieven regtvaardigt?
Voor de zorgvuldige uitgave en de hier en daar belangrijke 
aanteekeningen is bet pligt, den Heer ROSSOUA dank to zeggen; 
voor den keurigen druk mogen wij niet verzuimen de Holland-
sche drukkerij hulde to brengen.	X.
Ons Vaderland. Historisch-Romantische Schetsen uit de Vader-
landsche Geschiedenis (,) van de vroegste tijden tot op heden(.) 
Door G. EN GELRERTS GERRITS (,) met medewerI ing van eenige (?) 
vaderlandsche geleerden (! ?) en letterkundigen (.) Deel V en VI. 
Amsterdam(,) P. M. van der Made. 1857, 1858. In 8vo. 
VIII en 280, VIII en 280 bl. met gelith. titelvignet. f 1-80 
per Deel.
De vorige deelen van dit boek of tij dschrift - wat is het? - 
zijn bij afleveringen herhaaldelijk in onze Boekbeschouwing 
besproken; maar thans heeft de lezer een geruimen tijd ruste 
gehad van Ons Vaderland. De medewerker, wien vroeger de 
beoordeeling van dit werk was toevertrouwd, is door den 
dood aan bet Tijdschrift ontvallen, en hij die zich nu die 
taak ziet opgedragen, achtte eene stuksgewijze aankondiging 
hier minder gepast; bovendien verschilt hij eenigermate in 
opinie van den vroegeren beoordeelaar.
Ware bet maar inderdaad zoo, dat dit werk door de zamen-
werking van eenige, vooral vaderlandsche geleerden en letter-
kundigen ware bijeengebragt! Dan zou ik nog met minder 
schroom mijn oordeel uitbrengen. Maar nu alles zoo klaar-
blijkelijk van ddne en dezelfde pen is, wier geheele trant reeds 
in de verte nit elk woord, op elke bladzijde ons tegenratelt 
en tegenbazuint, - nu is bet zooveel to harder voor then 
eenen persoon, zij bet dan ENGEL¢ERTS GERRITS, of een ander 
die voor hem schrijft, om to hooren, dat zijn werk toch niet 
zoo erg mooi is, als hij misschien wel denkt.
De verschillende indrukken, die dit letterproduct op mij 
gemaakt heeft, geven mij regt, om bet to vergelijken met 
eene taart, nit goeden suiker, goeden boter en goed meel ge-
bakken - tot een misgebak, en door eene brave gastvrouw
182	G. ENGELUERTS GERRITS,
voorgezet met de nederige maar zeer vaste overtuiging dat 
do gasten eens refit getracteerd worden. Waarde lezer! zoudt 
gij niet verlegen zijn, zoo gij uw oordeel over zulk eene taart 
moest uitbrengen? zou dat oordeel ook niet zeer verschillend 
zijn, al naar dat gij meer hetzij op de goede grondstof,hetzij 
op de bloempjes en versieringen, waartusschen de taart ge-
schoteld werd, let, of dat gij met meer of minder fijnen smaak 
of grooten honger bedeeld waart?
Nagenoeg bevind ik mij in dezelfde positie tegenover Ons 
Vaderland, als gij tegenover uwe taart, met dat versehil even-
wet, dat it, mij er niet met een halfgemeend compliment kan 
afmaken. En om ietwat geregeld den verschillenden indruk, 
die deze lectuur op mij maakte, weer to geven, zal ik mij op 
eon drieledig standpunt plaatsen, en bet beschouwen als een 
historiewerk, als een letterkundig product en als een book 
voor volkslectuur.
De man, die deze historisch-romantische verhalen schreef, is 
voor alle dingen een historicus; maar, maar, versta mij wet! 
Geen GERvDVUS, geen AUG. THIERRY; een dilettant, doch ook 
weder een koning onder de dilettanten; een napluizer, een 
opspoorder, een neuzer in vele boeken, die bet waarlijk zoo 
ver heeft gebragt, dat zijn historiegesnuffel bijna historiestudie 
genoemd kan worden. Vraagt gij mij of hij er iets van weet, 
ach lieve hemel! hij weet van die grijze oudheid - zoo grijs, 
dat ze bijna wit papier is - veel meer feitjes, bijzonderheid-
jes, enz., dan hij, die bet thans waagt hem to beoordeelen. Hij 
heeft blijkbaar groote liefhebberij om zooveel van die nude gc-
schiedenissen, van Noordsche mythologie, van zeden en ge-
woonten to weten, als men zonder eigenlijke bronnenstudie 
verkrijgen kan.
Zen hij Diet in st!tat zijn de bronnen zelven na to zoeken? Mis-
schien wet. 1\laar znlke studio acht hij zeker overbodig. Uit de 
tweede en derde hand leert hij veel spoediger wat hij weten wil, en 
waarom zou degelijke, originele kennis zooveel nicer waarde heb-
ben? Kent hij Latijn? Ach! op zich zel£ doet dat er niets toe, 
want die kennis op zich zelf brengt de zaligheid, zelfs de let-
terkundige niet aan. Alleen in zoo verre die kennis zamen-
hangt met eene ernstig wetenschappelijke opvoeding is die 
vraag van eenig belang. Maar bet is niet zoo gehecl gemak-
kelijk om dit aangaande den bekenden of onbekenden eehrijver
OSS VADERLAND.	183
to bepalen. Zeker, hij haalt HORATIUS en VIRGILIUS, SENECA 
en VALERIUS MAxIMUS aan, maar hij kan ze ook nit eene ver-
taling kennen. Zelfs CHRYSOSTOMUS, AUGUSTINUS, CYRILLUS 
verschijnen in zijne noten (DI. V, bl. 219, 20, 21); maar zoo, 
dat hij ze blijkbaar uit de tweede hand aanhaalt. Op eene 
andere plaats verklaart hij b. v. wat een dactylus en een 
hexameter is (DI. VI, bl. 39), maar hij spelt daktylus, en 
scandeert een vers als hexameter, dat onmogelijk in die maat 
to lezen is. Ook spelt hij cathegesen, spreekt van de Iliade 
van soMERUS, en van HoRATIUS' Satiren, L. 3 (dus den titel 
in bet Hollandsch, bet aangehaalde boek in bet Latijn, ter-
wijl de juiste Satyra vergeten wordt). Dat hij spreekt van 
lectules Brunildes kan even goed eene drukfout als onbekend-
heid zijn. In alien gevalle, is hij een gestudeerd persoon, 
zooals men het noemt, dan is zijn vertoon van geleerdheid 
zeer ongepast, maar bet zou hoogst bespottelijk zijn, zoo hij 
bet niet ware. Doch in ernst kan men het niet gelooven, al 
leest men maar alleen zulke dolzinnige etymologische opmer-
kingen als in de noot Dl. VI, bl. 63, 64, of hoort men hem 
met hooge wijsheid verklaren dat burger van burg afkomt.
Ongetwijfeld is er een schat van historische kennis zamen-
gebragt in bet voornaamste der drie verhalen van deze twee 
deelen, FREDEGONDA EN BEUNILDE, dat van bl. 124 van DL V 
tot 240 van Dl. VI loopt. Maar dat geheele verhaal is niet 
anders, dan eene omwerking en uitbreiding bier en daar van 
de Recits des temps Merovingiens van den grooten AUG. THIERRY. 
Daar vond onze vaderlandsche geleerde zijne historische stof 
geheel gereed en geordend, waarbij hij niets heeft gevoegd, 
dan eenige wijsheid over Noordsche Mythologie, die er bij 
de haren wordt bijgesleept door middel van eene oude vrouw, 
die aan kinderen onderwijs geeft.
Het kan zijn, dat de twee andere verhalen, Radigys en 
Berthold, de Fries, iets meer oorspronkelijk zijn; maar dan 
toch aitijd slechts in then zin, dat in plaats van een, twee 
of drie andere schrijvers daaraan ten grondslag gelegd zijn. 
Welke, rekende ik onnoodig to onderzoeken.
Ziedaar reden genoeg, waarom ik mij niet beijveren zal, 
om enkele onnaauwkeurigheden in de medegedeelde feiten op 
to sporen, die er op die wijze wel niet velen in zullen zijn. 
Hij mag bier en daar eens wat verward verhalen - zooals met
184	G. ENGELBERTS GErBITS,
de vijandelijkheden tusschen IIILPERIK en SIGEI3ERT na GALES-
wrvDA's dood bet geval is - over bet algemeen is hij pluizer 
genoeg, om naauwkeurig to zijn. De onnaauwkeurigheid ligt 
dan ook niet in de feiten en bijzonderheden die hij mede-
deelt, maar in de onwetenschappelijke wijze, waarop hij ze 
somtijds weergeeft.
In die wijze waarop de stof wordt verwerkt, daar ligt de 
zwakke zijde. Ach! dat ik dit book maar niet als letter-
knndig product behoefde to beschouwen, want in dat opzigt 
valt er met den besten wil niet veel loffelijks van to zeggen. 
Ja, in zoo verre, ooze vaderlandsebe letterkundige heeft prach-
tig en verbazend de handigheid, om cone gebeurtenis, die hij 
leest, to romantiseren. Hij weet eon minuend, al is bet dan 
ook een echtbreukig minnend, persoon behendig er tusschen to 
schuiven en de vereischte episodetjes en schilderingen in to 
vlechten. Al wat hij weet, ja wat hij ten halve en ten vierde 
weet, hij heeft den tact en de liefhebberij, om bet alles to 
pas to brengen, en van daar eon zekeren rijkdom, omdat hij 
ongetwijfeld veel van deze oude tijden weet en ook zonder 
genade den ganschen voorraad uit zijn brein over den lezer 
uitstort. Maar hij maakt dan ook denzelfden indruk als der-
gelijke menschen in bet dagelijksche leven, die met een greintje 
kennis, al is bet pas uit een Conversations-Lexicon gehaald, 
veel meer vertooning maken, dan een ander met een pond.
Smaak, dat is het hoofdingredient, waaraan bet dozen histo-
rico-romanticus ganschelijk ontbreekt. Daarom opent hij zijn 
vijfde deel met een verhaal, waarvan de geheele intrigue alles 
behalve liefelijk is: de Engelsche ELLA, die land en hart van 
Karen RADIGIJS met bet zwaard komt veroveren en hem ten 
altaar voert als een schaap ter slagtbank, met verbreking van 
een gelukkigen echt, - terwijl dat geheele portret van doze 
lieve ELLA uiterst terugstootend is. Daarom grijpt hij zoo 
gretig bet Merovingische tijdvak aan, en kiest met blijkbaar 
welgevallen tot titel: ',Tafereelen uit bet tijdvak der 11Zero-
vingische gruwelen." Zie, dat is kaplaken! Geen enkel liefelijk 
beeld wordt ons voorgesteld; maar do historic nog overdreven, 
om monsters als HAGEN, FREDEGONDA, enz. to krijgen. Meldt 
THIERRY hem GALESWINDA's vermoording, wacht! hij zal dat 
eens uitwerken, de helsche gezigten van do moordenarexi, bet 
draaijen van den strop - apes kunt gij genieten, tot in de
ONS VADLRLAND.	185
fijnste bijzonderheden. En zoo zweept hij zijne pen en spant 
zich in tot de meest woeste voorstellingen van nILPERII{'s 
toorn, van BRUNILDE'S wraakzucht, FREDEGONDA's razernij, de 
verschrikkingen des middeneeuwschen oorlogs, enz. enz. Heeft 
hij meer subtile toestanden der ziel to schetsen, gelijk b. v. 
FREDEGONDA's tijdelijke neiging tot inkeer bij het ziekbed harer 
zonen, dan schiet zijne kracht to kort en vervalt hij in on-
gerijmdheid. - LoF:NA's bekeering tot Virgiliaansch Plato-
nismus (Dl. VI, bi. 145 en vol-.) is Diet beter.
Onze romancier laat FREDEGONDA een dag nadat zij onder 
de ijselijkste ijselijkheden bevallen is, door haar vrouwelijk 
schoon een man verleiden tot verraad en moord. Hij laat 
HILPERIK to midden zljner dienaren vermoorden door zijn huis-
graaf, die terwijl hij hem nog den knie op de borst zet, maar 
behoeft nit to roepen, dat BRUNILDE'S zendelingen dit gedaan 
moeten hebben, om alle vermoeden van hem zelven of to 
wenden, en daarbij nog gelegenheid vindt, om eene vrij langc 
zamenspreking met zijn stervende slagtoffer to hebben, die 
niemand hooren ma(,. Met nog meer zulke staaltjes zou ik u 
kunnen vermaken.
Het kenmerkende van den mensch is zijn stijl. Ik twijfel 
er niet aan, velen zullen dezen stijl mooi vinden, nu! ik vind 
hem ook mooi, maar zoo ontzettend mooi, dat ik er zeeziek 
van word. De schrijver heeft niet eens onze taal zoo geheel 
in zijne magt, dat hij voor schoolfouten gewaarborgd is, ge-
tuige »riyen, de middel, aanhoor my, loeg, deelnoot, door den 
wisselval des geluks, verhaalde hen, de bleekte, de aangrepen, 
opkleppende vensters", en zoovele meer, die wij op elke blad-
zijde kunnen aanwijzen. Nergens heeft hij het bijvoegelijk 
naamw. na het lidwoord verbogen, een onbehagelijk misbruik, 
dat vrij algemeen is, maar op den duur vervelend wordt, to 
meer daar, bij des schrijvers rijkdom aan epitheta ornantia, 
bijna geen substantivum zonder zulk een gemutileerd adjecti-
vum voorkomt.
Maar wanneer nu zoo iemand met een eenvoudigen stijl te-
vreden ware, dan son het nog wel gaan. Doch men moot het 
gelezen hebben, om zich een begrip to vormen van den hoog-
dravenden en holklinkenden poetischen toon, lien hij overal 
aanslaat. Dit zou al op zich zelf eentoonig wezen; maar daarbij 
dan al die kreupele beeldspraak, onna.tuurlijke constructies,
186	G. ENGELLERTS GERRITS, ONS VADERLAND.
geaffecteerde woorden, - lieve hemell slechts in Nederland 
is bet mogelijk, dat zulk een stijl niet dadelijk alle lezers af-
schrikt. Een bed moet altijd eene huwelijkssponde of een 
echtkaros heeten, en waar de gewone woorden hem no, niet 
mooi genoeg zijn, daar maakt hij nieuwe als b. v. koolstoom (!) 
voor gewone rook. Het spreekt van zelf dat de man ook 
wel in staat is, om van tijd tot tijd een eigen gemaakt versje 
to pas to brengen, natuurlijk altijd podzij in denzelfden geest; 
maar als zijn prozastijl zoo jammerlijk boeten moot voor doze 
gave der poezij die hij heeft, dan ware het hem beter, die 
gave niet ontvangen to hebben.
Ik heb reeds to veel van dit book gezegd, en het lust mij 
evenmin, om vele voorbeelden van dozen bespottelijk winde-
rigen stijl bij to brengen; maar bet is ook waarlijk niet noodig, 
daar iederr die maar eenigzins smaak heeft geene enkele blad-
zijde to vergeefs zal opslaan, om voorbeelden daarvan to 
vinden.
Daarom nog maar een enkel woord over Ons Vaderland als 
volkslectuur.
Hot is zoo jammer, dat de schrijver then onbedwingbaren 
lust heeft, om met geleerdheid en fraaiheid van stijl to schit-
teren. Want kan men dat eens over het hoofd zien, wel, dan 
heeft zijn arbeid zeer vele verdiensten. Om tegenover de 
vele romans, die alleen gruwelen of nietswaardigheden bevatten, 
romantische verhalen to stellen, die geschiedenis en vooral 
vaderlandsche geschiedenis ten grondslag hebben, is allezins 
een gelukkig denkbeeld. En waarlijk onze schrijver heeft 
kennis genoeg en verbeelding genoeg, om dit redelijk goed voor 
een alledaagsch publiek to doen. En neemt men in aanmer-
king, hoe dat publiek veelal is, dan zal het mij niet verwon-
deren, dat doze verhalen redelijken aftrek hebben. Alleen 
rekende ik het de verpligting der critiek om ook eens to on-
derzoeken en nit to spreken, welke waarde het book heeft als 
letterkundig product.
Wanneer bet denkbaar was, dan zou ik wenschen den 
schrijver tot wat moor bezadigdheid en eenvoudigheid to hebben 
aangespoord, - zonder iemand van de lezing van zijde histo-
rische serieen to hebben afgeschrikt.
D-D.
F. N. M. EYCK VAN ZUYLICIIEni, LES I GLISES ROMANES, ETC. 18!
Les Eglises Romanes du Royaume des Pays-Bas. Par F. N. M. 
EYCK VAN ZUYLICIEM, Membre de quelques societcs littc-
raires. A Utrecht, chez Iienaink et Fils. 1858. Gr. in-4to. 
16 pay. et IX lithograph. f 2 - 50.
Na den bijkans totalen ondergang der Nederlandsche ridder-
sloten en kloosters, zijn onze oude kerken nu zeker wel de 
voornaamste gedenkteekenen der middeneeuwsche bouwkunst 
hier to lande. Maar dan hebben ze ook overgroot belang voor 
de historie der achitectuur; en deze historic wederom, is zij 
niet eene onuitputbare bron van nieuwe architectonische schep-
pingen ?
De liefde voor Christelijke kunst in 't algemeen, voor Chris-
telijke bouwkunst in 't bijzonder, is in de laatste jaren blijk-
baar ontwaakt, en maakt no, bij voortduring rassehe vor-
deringen. En voorwaar, 't was en is geene doellooze liefheb-
berij , waar men zoovele ondoelmatige en onaesthetische kerk-
gebouwen zag en ziet verrijzen. ALBERDING1 THIJIiI beging 
geen anachronisme, toen hij, ook en niet bet minst voor den 
kerkbouw, op getrouwer behartiging der »Kompozitie in de 
Kunst" aandrong. En hij wees onzen architecten buiten kijf 
den regten weg tot verbetering, als hij hun voorschreef. "On-
derzoekt de Historie. Vraagt haar, in welke dagen men gelijke 
of dergelijke behoeften to bevredigen gehad heeft; hoe, met 
welke vormen, men die heeft weten to bevredigen. Merkt op, 
wat onze tijd anders, wat zij miler eischt."
Zijn convent en burgt van ons voorgeslacht de een na den 
ander verdwenen, meer en meer komt thans de beurt ook aan 
hunne kerken. Geen jaar, waarin 't getal van dezen niet min-
dert; en zelfs die gespaard blijven, ondergaan - wat trou-
wens reeds in de middeleeuwen zdlven geschied is - herstel-
lingen en verbouwingen, bij welke zij hare oudste en due merk-
waardigste gedeelten inschieten. Wel is waar, van velen heeft 
men beschrijvingen en afbeeldingen; maar die doorgaans ge-
heel niet met bet oog op de behoeften der architectuur werden 
vervaardigd, en van daar veel to onnaauwkeurig zijn. On-
gaarne misten wij echter onder de door den Heer E. v. z. aan-
geduide gunstige uitzonderingen de WWandelingen van den vlij-
188 F. \. M. EYCK VAN ZUYLICIIEM, LES IECLISES ROSIA\ES, ETC.
tigen I3AASLOOP WERNER door de Kerken der Over- en Middel-
Veluwe (KIST en ROOIJAARDS, Nieuw Archief, I, b1.85 vv.) met 
de daarbij gevoegde teekeningen, die nog kunnen aangevuld 
worden met eene afbeelding der kerk van Ermelo door den-
zelfden Schrijver in den Gelderschen Yolks-Almanak voor 1851.
De vroegste kerken lijden natuurlijk eerst en meest. Zij 
waren gebouwd in den Romaanschen stijl, then men ten onreorte 
verward heeft met den Byzantgnschen, daar hij, ofschoon niet 
weinig elementen uit dezen ontleend hebbende, naar zijn grond-
vorm toch veeleer van de Basilieken afstamde. Zijne heer-
schappij duurde tot in 't midden der XIIIe eeuw, als wanneer 
zijne rondbogen door de Gotldsche of liever Germaansche spits-
bogen voor goed verdrongen werden. Reeds lang van to voren 
evenwel was een overgangsstijl in twang geraakt, waarin de 
spitsboog nog slechts bij afwisseling of wel lancetvormig voor-
kwam.
't Zijn dan deze heel- of half-Romaansche kerken (niet zelden 
door latere Gothieke vernieuwingen voor den ongeoefende 
mocijelijk to onderscheiden), tot wier grondige kennis de Ileer 
E. v. z. ons hier eene hoogst grondige bijdrage levert. Eerst 
eon resumd zijner opmerkingen over de hewuste gebouwen, en 
dan een aantal afbeeldingen met zorgvuldige verklaring. Alles 
zdd intcressant, dat wie ook maar een weinigje 't zij met 
architectuur, of met archaeologie opheeft, dit boek wel met 
graagte moet doorstuderen.
Geve de S. ons nog vele zulke resultaten en vruchten zijner 
ijverige nasporingen, aan hetzelf'de of ook aan latere tijdvakken 
to koste gelegd ! Maar worde hij hiertoe dan ook aangemoe-
digd, doordat ieder bemiddeld kunst- of oudheidminnaar - 
gelijk bij werken van dezen aard volstrekt noodzakelijk is - 
het zijne toebrenge tot een behoorlijk debiet! Ook de Uit-
gevers hebben zich dit door de zorg, aan druk en plaatwerk 
besteed, ruimschoots waardig gemaakt.
Jammer toch, dat debiet en wetenschap beiden niet ver-
gunnen, diergelijke geheel vaderlandsche kunststudien het licht 
to doen zien in 't voor hen zou natuurlijke kleed der vader-
landsche taal!
. V. P.
CD. BUSKEN HUCT, UIT FANNY FERN.	1S9
Uit FANNY FERN. Door C'. BUSKEN HUeT. Leeuwarden, G. T. 
N. Suringar. 1858. In post 8vo. 4, VIII en 196 bl., met 
gelith. titelplaat. f 1- 80.
Overdrukjes. Schetsen en Verhalen door en. BUSKEN HU6T, 
Predikant by de Walsche Gemeente to Haarlem. Haarlem, 
C. Zwaardemaker. 1858. In post 8vo. VIII en 265 bl. f 2-50.
In een tijd zoo bij uitstek »nuchter wetenschappelijk" als 
de onze, een tijd waarin men d force ij vert voor het ver-
spreiden van materiele kennis, en waarin de gedachte meer 
en meer schijnt veld to winnen, dat een boek, al is het nag 
zoo droog en dor, nag zoo stijf en onbehagelijk, mits het 
slechts met dat doel zij opgesteld, ook onbetwistbaar goed is 
en verre boven anderen den voorrang verdient, - in zulk eon 
tijd, zeiden wij, is een boekje als dat, welks vertaling hier-
boven door den bekwamen en talentvollen BUSKEN HUeT zijnen 
landgenooten wordt aangeboden, zeker eene hoogst welkome, 
eene bijzonder liefelijke verschijning.
Al is gelukkig Fanny Fern ook sinds lang geene vreemde 
meer in ons midden; al heeft haar veelzijdig talent, haar 
uiterst boeijende schrijftrant, haar geoefende menschkundige 
blik en vooral haar fijne, diepe humor, waardoor zij zoo mees-
terlijk de toetsen van ons hart weet to bespelen , reeds 
sinds geruimen tijd ook hier to lande eene menigte bewonde-
raars uitgelokt, die haar liefhebben en hoogschatten, cone 
nieuwe keurverzameling van eenige schetsen uit hare zoo rijk 
voorziene portefeuille (van eenige Fern-leaves) behoeft daarom 
toch geenszins als volstrekt nutteloos of overbodig to wor-
den beschouwd. Ik zeg keurverzameling. Immers de Beer 
B. H. heeft - zooals trouwens ook van hem to verwachten was - 
met veel smaak en tact uit den rijken overvloed harer geest-
producten weten to kiezen, en de plaatsing en schikking der 
hier bijeengebragte schetsjes is met zero, en overleg tot stand 
gebragt. Die schikking is niet willekeurig. Gelijk toch het 
leven zelf van FANNY FERN of, gelijk eigenlijk haar naam is, van 
SARAH WILLIS, zich in twee helften splitst, de eene omvattende 
de negen hoogst gelukkige jaren van haar eersten echt, do 
andere die van haar tweede huwelijk, 'twelk niets dan cone
BoEKBESCH. 1859. a°. IV.	15
190	CD. BI'SKEN RUT,
bron van jammeren en ellende voor haar word en waarop ook 
weldra eene, eerst feitelijke, daarna wettelijke, scheiding is 
gevolgd, zoo dragen ook de voortbrengselen van Karen geest 
een tweevoudig zcer onderscheiden, zddr uiteenloopend karakter. 
Scherp contrasterend vertoont zich in sommige or van een diep, 
zacht, weekelijk, bijwijlen overaandoenlijk gevoel, in andere 
daarentegen een bijtend, meedoogenloos, ja niet zelden bitter en 
hatelijk sarcasme. - Als voorzien van doze laatste eigenschap, 
t. w. de neiging tot het scherpe en bittere, was, dus meent 
de Heer H., FANNY FERN tot nog toe ten onzent minder of 
niet genoeg bekend. Hij vond het nogtans voegzaam,ja noodig 
dat zij ook als zoodanig gekend werde, en wel nit vrees - 
dat zij anders voor »een type van louter lievigheid en zoet-
sappigheid zou doorgaan." - Nu, daarvoor bestaat althans nu 
geene vrees meer.
Toch heeft de Vertaler, ndaar gevoel en meewarigheid ken-
nelijk de overhand bij haar hebben op scherts en satyre, zorg 
gedragen dat zoowel in den aanhef als aan het slot van bet 
boekje de teedere gevoelens bovendreven. "- Wij kunnen moeije-
lijk beslissen in hoeverre de eenigzins veranderde inzigten, die 
wij zoodoende in FANNY mm's is karakter verkrijgen, den meesten 
lezeren aangenaam zullen zijn. Wij voor ons, vonden ook in die 
meer sterk gekruide en bittere spijzen die zij ons nu en dan 
opdischt, ongemeen veel behagen, daarbij gedachtig aan'tgeen 
een vaderlandsch spreekwoord zegt:
IYat bitter is voor den mond, 
Is voor het hart gezond.
Alleen griefde ons meer dan eens de harde, bittere toon, 
die, naar 't ons voorkwam, meer van een liefdeloos toornen 
jegens den zondaar, dan van een heilig toornen over de 
zonde getuigt. Over 't geheel - en dit is, bij al de hulde 
die wij met den Vertaler aan het sehitterende en veelzijdige 
talent, de oorspronkelijke, echt geniale Ievensopvatting der 
Schrijfster toebrengen, zeker de zwakke zijde van FANNY FERN - 
ontbreekt het haar, bij het vele innig Christelijke zelfs dat 
wij hier en daar aantroffen, flog to veel aan den waaraehti-
gen, alles bezielenden en doordringenden geest van het Chris-
tendom, aan then geest, die ook bij de. hardste bejegening, de 
bitterste en smartvolste ondervindingen , nogtans zelf niet 
hard en bitter wordt, die do mensehen zoekt to verbeteren,
UIT FANNY FERN.	1911
niet door den scherpen geesel der satyre, maar door den zachten 
adem der liefde.
't Schijnt, althans blijkens de Voorrede, dat de Heer EU®T 
in bet hier uitgesproken gevoelen niet deelt, maar van meening 
is, dat wanneer iets schoon is, het er ook verder niet op aan-
komt in welken geest bet geschreven is. )De vraag" toch, zegt 
hij (Voorr., bl. vi), ',of een book schoon is, behoort onder be-
schaafde lezers zwaarder to wegen dan de vraag of het bedoelde 
book ons aanstaat en of wij sommige uitdrukkingen niet anders 
zouden hebben gewenscht." ,Dit laatste oogpunt", voegt hij er 
bij , "is dat van de willekeur en van den wansmaak."
Wij hadden gaarne gezien, dat de Heer HUeT doze vreemde en 
in ons oog onjuiste, ja zelfs ietwat gevaarlijke stelling eenigzins 
uitvoeriger had ontwikkeld en toegelicht. Zij was, dacht ons, do 
eer van een weinig »uitpluizens en nacijferens" ook »in eene Neder-
landsche voorrede" wel waardig. Gelijk zij toch nu daar staat 
neergeschreven, zoo naakt en zonder eenig betoog, moeten wij 
er ten ernstigste protest tegen indienen. De kunst toch is het 
voertuig, hot middel, hoewel een zeer uitnemend middel, waar-
door heilige en verhevene indrukken in ons worden gewekt 
en bet goede, bet waarachtig goede nader gebragt wordt tot 
ons hart. Meer echter is zij niet. Zij is dienaresse, goon 
heerscheresse. \Vat zij uitdrukt, hot moet schoon niet alleen, 
bet meet ook waar en good zijn. Zoodra wij haar eene hoogere 
pleats toekennen, treden wij al aanstonds op hot gebied der 
kunstvergoding, door w. FRANCKEPt, AZ. in den eersten jaargang 
van bet Tijdschrift Licht, Liefde, Leven zoo meesterlijk ge-
scbetst, en verliezen wij den maatstaf uit bet oog, naar welken 
alles in de zedelijke wereld, ook bet schoone en de kunst, 
meet worden afgemeten en beoordeeld.
Trouwens, wij kunnen hot naauwelijks gelooven, dat hot 
den Heer nueT met zijne stelling volkomen ernst zou zijn ge-
weest. Zion wij toch hen zelven met de pen in de hand, - 
't zijn thans de hierboven aangekondigde "OvERDRUKJES", die 
wij bedoelen, eene verzameling van opstellen van zijne band, 
vroeger hier on daar in versehillende Jaarboekjes geplaatst, 
maar nu bijeenverzameld en onder bovengemelden titel bij c. 
ZWAARDE1ViAKER, to Haarlem, in het licht gezonden, - wij 
worden dan juist verrast door zijnstreven-eonstreven'twelk 
zich bij hem duidelijk en zeer kennelijk openbaart - om ook
15*
192	C. D. RUSKEN IlUeT, OVERDRUKJES.
onder het luchtige kleed der Novelle Evangelisch licht to ver-
spreiden en het goede zaad to strooijen op den akker der 
wereld; en hoe men ook over de genoemde »Schetsen" moge 
oordeelen, de innig goede, de diep zedelijke strekking er van 
zal niemand kunnen ontkennen.
Ieder, ten minste het meerendeel onzer lezers, kent deze 
opstellen. Wij noemen slechts: Een goed begin, Langs het 
Kerkhof, Gitje (hier voltooid voor zooveel het voltooijing 
noodig had), Doctor George e. a.; daarom achten wij eene 
eigenlijke aankondiging er van overbodig. Wie ze flog niet 
kent, hij neme ze op onze aanbeveling ter hand en zal, wij 
twijfelen er geenszins aan, in de waarheid van hetgeen wij 
daar zoo even zeiden, versterkt worden. Wat dan nu? Zou-
den wij misschien ook van den talentvollen Schrijver moeten 
zeggen : »Het hart is bier beter dan de leer" ? 't Is zeer ligt 
mogelijk. De Heer HUNT zou de eerste niet zijn, die »eene 
gelukkige inconsequentie" beging of liever die in de praktij k hulde 
bragt aan hetgeen hij in theorie verwierp. - Eere intusschen 
den man, die ook op dusdanige wijze met zijn talent heeft 
weten winste to doen in de dienst van zijnen Heer.
Molten er velen, die van den preekvorm afkeerig zijn, door 
ddzen vorm gewonnen en gesticht worden. De Schrijver zelf 
toch geeft, meenen wij, dozen wensch in de Voorrede niet 
onduidelijk to kennen. - Nog iets. Al staat er WValsch Predikant 
op den titel, hij behoeft zich zijn Hollandsch niet to schamen.
P. B.
Het leeren der Chronologie gemakkehjk gemaakt door 600 doel-
matige (?) Voorstellen, ten dienste van adspirant-kadetten, hulp-
en hoofdonderwfjzers, enz. Eerste tweehonderdtal. Oude en 
middelgeschiedenis. (;) door L. RIJNENBERG. Te Gorinchem, by 
J. Noorduyn en Zoon. 1858. In kl. 8vo. IV en 50 bl. f : - 20.
Tweede tweehonderdtal. Nieuwe Geschiedenis. In kl.8vo. 64 bl. f :-20.
Derde tweehonderdtal. Vaderlandsche Geschiedenis. In hi. 8vo. 
IV en 51 bl. f : - 20.
De Verzamelaar van deze voorstellen heeft zich, blijkens het 
voorberigt, voorgesteld om eene zwarigheid, die zich bij het 
voorbereiden van jongelieden voor sommige examina, wat de 
jaargetallen in de Geschiedenis betreft, zoo al niet geheel dan 
toch voor een goed deel uit den welt to ruimen. Hot rekenen
L. RIJNENBERG, BET LEEREN DER CITRONOLOGIE, ENZ. 193
wordt vereenigd met landbouwkunde, natuurkunde en onder-
werpen van technischen aard ; waarom kan zulks niet even 
good met geschiedkundige onderwerpen plaats hebben ? Hoe-
wel wij ons niet terstond als bestrijders van RIJNENBERG's ge-
voelen willen opwerpen, meenen wij hem toch in bedenking 
to moeten geven of de omstandigheden wel gelijk zijn; of bet 
verband tusschen rekenkunde en geschiedenis wel zoo naauw, 
zoo innig is als tusschen haar en de drie genoemde vakken. - 
Verder wordt in bet voorberigt gezegd dat de voorstellen zuiver 
rekenkunstig zijn, en alleen van gewone rekenkunstige opgaven 
verschillen, doordien in elk een jaartal uit de geschiedenis voor-
komt; dat de moeijelijke en gemakkelijke door elkander staan, 
ten einde den leerling niet to zeer of to schrikken of of to 
matten (1 ?) ; dat in bet tweede en derde stukje de zeer gemak-
kelijke zijn achterwege gelaten; dat de Heer R. zich heeft toe-
gelegd vele sommen (?) to geven, waarbij meer bet accurate 
en vaardige rekenen, dan groote kunde to pas komt, om to 
zekerder bet doel, waarmede de voorstellen zijn verzameld, 
zooals op den titel staat uitgedrukt, to bereiken; dat den leer-
ling zoo weinig mogelijk de vrijheid dient gelaten to worden, 
om de jaartallen op to zoeken, opdat bet rekenboek meer een 
beproevingsmiddel zij en bet rekenen hoofdzaak blijve, terwijl 
ieder stukje tweemaal doorgewerkt dient to worden, en wel de 
tweede maal geheel zonder geschiedenis voor zich. - Wij 
kunnen niet zeggen, dat de Schrijver zich, vooral in do beide 
laatste mededeelingen, heel gelukkig heeft uitgedrukt. Dat 
"doel op den titel" en hot naccuraat en vaardig rekenen zonder 
groote kunde" is ons niet refit duidelijk. Evenzoo gaat bet ons 
met bet weinig opzoeken, met de geschiedenis (?) voor zich, 
bet rekenboek beproevingsmiddel en bet rekenen de hoofdzaak.
Dan laat ons overgaan tot de zaak zelve. En om den ge-
achten lezer met de wijze van behandeling bekend to waken, 
willen wij een paar voorstellen afschrijven, en nemen daartoe 
uit bet eerste honderdtal N°. 6. »Zeg cons de reden cener 
meetkunstige reeks, welker eerste term gelijk is aan het jaar-
tal, waarin CICERO CATILINA's zamenzwering ontdekte plus 1, 
de laatste 109321 en de som 3152, is?" (.) en N°. 10. ,,Indien 
ik bet jaar mijner geboorte in bet twaalftallige stelsel schrijf, 
dan zou ik hot jaar schrijven, waarin coDRus zich voor zijn 
yolk opoffert plus 1. In welk jaar ben ik geboren?"
Doze twee voorbeelden achten wij gcnoegzaam om to doen
194	L. RIJNENI.ERG,
uitkomen, hoe de Ileer R. zijn doel heeft meenen to bereiken. 
Do overigen zijn op dezelfde best geschoeid. leder voor-
stel geeft een jaartal, en zoo ver wij konden nagaan, beeft or 
geene herhaling plaats. Als de leerling dus de tweehonderd 
voorstellen eenmaal heeft doorgewerkt, heeft hij ieder jaartal 
eons moeten zoeken of zich herinneren. Wij weten nog zeer 
goed, dat de moeite om meermalen hetzelfde woord to moeten 
opzoeken een spoorslag is om bet beter to onthouden. Doch 
wanneer zulk een woord zich maar eenmaal voordoet, gaat 
bet weldra verloren, en zoo is hot ook met getallen. Wanneer 
de leerling bet rekenkunstige in de vraag verstaat, komt bet 
or bij hem alleen op aan, om hot aangeduide jaartal to weten. Om 
geene vergeefsche moeite to doen zal hij zijn best doen zeker 
to zijn van bet jaar; maar dit eenmaal hebbende, is zijne hoofd-
gedachte bij de oplossing, on bet jaartal is op den achtergrond 
geschoven, tenzij de vreemdsoortige combinatie van denkbeel-
den die nit den aard der zaak in sommige voorstellen wordt 
aangetroffen, hem flog eenige oogenblikken bezig houde. - 
Daarenboven is de omschrijving van bet jaartal in de meeste 
gevallen oorzaak, dat de leerling eerst na herhaalde lezing de 
rekenkunstige vraag zal kunnen vatten ; dit zon grootendeels 
ontweken zijn als bet jaartal meer in bet antwoord was op-
genomen, en daar de leerlingen niet zelden bij hunne bereke-
ningen bijzonder belang in bet antwoord stellen, zoo zou hier-
door ook Dog bet voordeel verkregen zijn, dat de aandacht meer 
bepaald op bet jaartal word gevestigd. In dit geval kon zelfs 
bet feit als antwoord direct bij de opgave zijn geplaatst. Om 
deze reden spijt bet ons, dat de Heer n. niet meer vraagstuk-
ken in den geest van No. 11, 42, 45 en 84 van bet 5° en 
6 en 80 van bet 6e honderdtal heeft geleverd.
Wat de rekenkunstige waarde der voorstellen betreft, deze 
is ons nict bijzonder in bet oog gevallen. Het zijn vraag-
stukken over gewone onderwerpen der rekenkunde. Zij staan 
door elkander en kunnen dus in dit opzigt als cone geschihte 
herhaling aangemerkt worden.
Wij hebben bij bet doorbladeren minder acht geslagen op 
de juistheid van jaartal en gebeurtenis. Dat Don PEDRO, Keizer 
van Brazilie, in 1826 Koning van Spanje word (N°. 74, 3° hon-
derdtal), zal wel van Portugal moeten wezen; dat NOACn do 
uitvinder (?) van bet tweetallig stelsel is, was ons onbekend. 
(N°. 61, 2" hondcrdtal.)
IIET LEEREN DER CIIRONOLOGIE, ENZ.	195
Wij eindigen onze aankondiging met een paar aanmerkingen, 
die wij, hoewel van ondergeschikt belang, evenwel niet willen 
terughouden; zij moo-ten den vervaardiger to eeniger tijd nog 
van dienst kunnen wezen.
De eerste betreft eenige uitdrukkingen en omschrijvingen der 
voorwaarden. Deze moeten duidelijk de bedoeling aangeven. 
In No. 81 van bet 2e honderdtal is dit bet geval niet, als de 
snelheid der aarde in hare loopbaan vergeleken wordt met de 
omwentelingssnelheid, de hoeksnelheid. In No. 82, 5e honderd-
tal, is twee voet boter in hot vierkant eene zeer ongelukkig 
gekozen bepaling. ))Soortgelijke" voor soortelijke mag niet 
gebruikt worden, zooals onder anderen in No. 93 van bet 
2° en N°. 18 van bet 4° honderdtal.
De tweede betreft de waarschijnlijkheid van sommige ge-
gevens. Wenschelijk is bet die gegevens zoodanig to kiezen, 
dat bet vraagstuk niet alleen mogelijk, maar zelfs practisch 
zij. In dit opzigt valt or nog al wat of to dingen op de ge-
gevens in N°. 13 van bet 3° honderdtal. Een kanaal diep 120 
en breed 60 voet, terwijl bet antwoord ))tot zelfs 11 persoon" 
opgeeft. -- In bet groote tijdsverloop in No. 74 van 't zelfde 
honderdtal opgegeven, zal bet antwoord met de werkelijkheid 
nog al verschil opleveren. Hier ware bet beter geweest aan 
to nemen: in 19 jaren vallen 235 maneschijnen voor. - Een 
touw van 800 duim dik, waarvan in N°. 32, 5° honderdtal, 
sprake is, zal ook wel alleen in verbeelding bestaan.
Ofsehoon wij nu niet zoo overtuigd zijn als de Schrijver, 
dat bet aanleeren der Chronologie gemakkelijk is gemaakt 
door aanwending van bet voorgeschrevene, kunnen wij, uit een 
rekenkundig oogpunt beschouwd, doze honderdtallen gerust aan-
bevelen aan alien, die in herhalingen van de repels derreken-
kunde naar verscheidenheid uitzien.
1. Handboekje	voor Onderzv jzers en Examinandi ; bevattende
chronologische,	aardrijlcskundige en andere overzigten en losse
aanteelceningen,	door C. A. TEBBENHOFF. Te Gorinchem, b
J. Noorduyn en Zoon. 1858. In kl. 8vo. 42 bl. f :-25.
2. Korte Leiddraad der Hythologie, door c. A. TEBBENHOFF. 
Bij dczelfden. 1858. In U. 8vo. 60 bl. f :-30.
196	C. A. TEBBENHOFF,
3. Handleiding tot de k ennis der fransche Litteratuur, door 
C. A. TEBBENBOFF. By dezelfden. 1858. In kl. 8vo. 42 bl. f :-25.

Ziedaar, lezer, drie werkjes to gelijk, wedijverende in dor-
heid en oppervlakkigheid, en daarbij ter markt gebragt op 
eene wijze, die onwillekeurig aan den grooten BABNUM doet 
denken. We zullen kort zijn.
Met No. 1 beginnende, willon we u zelf laten oordeelen, 
ons zedig aehteraf plaatsende, en u daartoe slechts 't Voor-
berigt en den inhoud doen kennen.
In 't cerste leest men: ,,In dit handboekje wordt de weg 
aangewezen, dien men to volgen heeft om tot heldere (H) kennis 
to geraken van eene en andere wetenschap. Men vindt hierin 
cenige proeven, maar cerder eene aanwijzing, hoe men zelf 
to work zal gaan bij het aanleeren van eenig vak van onder-
wijs. De chronologische en andere overzigten hebben met 
vrucht bij do mededeeling van onderrigt gediend, en onder-
scheiden zich - meenen wij - door duidelijkheid en doel-
matigheid. Onder anderen (hoor 1) geven wij ook iets betrek-
kelijk onze bezittingen in andere werelddeelen, welke, hoe 
belangrijk ook, voor de meesten een onbetreden veld zijn. 
Mogt dit werkje aan het doel blijken to beantwoorden, dan 
zullen wij spoedig meerdere aanteekeningen doen volgen, tel-
kens uitmakende een tale quale (11) geheel."
En nu de inhoud, die op dien grandiosen aanhef volgt en 
daaraan moot beantwoorden: 10. Een chronologisch overzigt 
van de geschiedenis des Vaderlands, 15 blz. beslaande, geheel 
gelijk aan dergelijke tabellen, en waaraan men, nadat zoovele 
anderen de hunne uitgaven, nooit behoefte voelde; 2°. eene 
geslachtslijst van ons koninklijk Huis, eveneens in een tal van 
dergelijke werkjes to vinden, en daaraan natuurlijk geheel 
gelijk; 3°. dynastien, enz.; hiervan to herhalen, wat onder 
2°. gezegd is. Eindelijk komen we - en we erkennen, dat 
ma zulk een voorberigt, waar van »onbetreden velden", enz. 
gesproken wordt, onze verwachting zeer gespannen was - 
aan de Ned. Buitenl. Bezittingen. Doze worden op 9 blz. be-
handeld en gerepresenteerd door eene bloote opgave van namen 
en cijfers. Nu volgt: Loop van eenige rivieren (Rijn, Maas, 
Schelde, Donau, Elbe, Oder, Wezer) 4 blz.; regerende 
vorsten = 1 blz.; grootte en , bewonertal" van Europa, Azie, 
enz..= 2 blz.; plancten, dito = 2 b1z.; valwetten = 1 blz.
DRIE SCIIOOLBOEKJES.	197
Ilierna komt: Onder den evenaar ligt: 't midden van Afrika, enz., 
eindelijk bet aantal Christenen, Joden, enz., die opaarde leven.
En ziedaar, lezer, u den weg aangewezen, dien men to volgen 
beeft om tot RELDERE kennis to geraken van eene en andere 
wetenschap l l
No. 2. Ofscboon weinig meer dan namen en opgaven be-
vattende, die men in een tal van vroeger over Mythologie uit-
gegeven werkjes ook vindt, onderscheidt zich dit boekje echter 
gunstig van N 1, daar bet althans eenigermate een ,,TALE 
QIIALE" geheel vormt. Overigens zijn wij van meening, dat de 
leerling der lagere school (de Schr. zal zich toch wel niet voor-
gesteld hebben bier iets voor 't middelbaar onderwijs, ten ge-
rieve van gymnasien en dergelijke inrigtingen, to leveren?) 
genoeg aan Mythologic doet, wanneer hij, bij 't nu toevallig 
ontmoeten van zoo'n heidenschen naam, dien opslaat in een 
Dictionnaire mythologique.
N°. 3 schenkt ons op 30 blz. eene schets van de fransche 
Letterkunde, zich kenmerkende door gezwollenheid van stijl 
(waarschijnlijk uit 't Fransch overgebragt en bier geheel to 
onpas; vergelijk PESCHIER, Cours de la Litterature franraise) 
en onbeduidendheid. Ons oordeel stave, wat we lezen in 't 
aanhangsel, bl. 29: »De litteratuur der XIXe eeuw heeft haar 
eigen, en meer dan eenige andere cen algemeen karakter. Enkele 
trekken zijn reeds nu duidelijk to erkennen, evenals do wijzi-
ging deszelven in 't verloop des tijds. Onder anderen verdient 
opmerking do toenadering van sommigen tot de romantische 
school, die, in Duitschland ontstaan, uitging van bet middel-
eeuwsche of oostersche leven, en zich onderscheidde door haar 
streven naar oorspronkelijkheid."
Hierop volgen anderhalve b1z. namen en titels van boeken, 
en daarmee eindigt bet overzigt van de fransche letterkunde 
onzer eeuw.
Teregt wordt in onzen tijd geklaagd over oppervlakkigbeid 
van kennis, die men vaak bij jongelieden vindt, en die zeker 
dikwijls is toe to schrijven aan de vele en velerlei zaken, die 
thans en in 't lager en in 't middelbaar onderwijs moeten be-
oefend worden. Indien echter werkjes als bet bovenstaande 
tot bakens moeten dienen, vreezen we, dat die klagt meer 
en meer gegrondheid zal verkrijgen.
198	KO RTE MEDEDEEZINCEN.
KOItTE MEDEDEELINGEN.
Hot is moeijelijk, zoo niet onmogelijk, om over een katechi-
satie-boekje een juist oordeel to vellen, voordat men bet met 
zijne katechisanten heeft gebruikt. Dit ondervonden wij meer-
malen en zeker anderen met ons. Een boekje, dat ons bij 
het doorbladeren good beviel, bleek ons sours, na hetgebruik, 
zeer gebrekkig to zijn. Daarom onthouden wij ons liefst van een 
bepaald oordeel over de »Uitgewerkte Handleiding voor Belij-
denis- en Lidmaten-Kateehisatie, door w. C. VAN DER ZWAAG, 
Predikant to Zuidbroek, uitgegeven to Groningen, bij L. VAN 
GIFFEN." Slechts eene enkele opmerking zij ons vergund. Zion 
wij het boekje in, dan blijkt ons terstond, dat op ieder hoofd-
stuk enkele onbeantwoorde vragen volgen ; doch wat lezen wij 
boven die vragen ? - een woord, dat wij tot nog toe in onze 
moedertaal niet kenden, maar dat zeker in de noordelijke 
provincien van ons vaderland gebruikelijk is, namelijk buiten-
vragen! Van buitenplaatsen hadden wij meer gehoord, maar 
van buitenvragen - nimmer. Hot zijn - en dit diene tot 
inlichting van elk, die even onkundig is als wij - buiten-
gewone vragen, die als eene toegift aan het hoofdstuk worden 
toegevoegd; althans zoo stellen wij ons de bedoeling van den 
schrijver voor. - Op bl. 13 wordt de vraag gedaan: )Hoe 
luidt do algemeene belijdenis van Hem (caRrsTus)?" en daarop 
tot antwoord gegeven een gedeelte van den inhoud van de 
12 artikelen des geloofs; zoodat de kinderen ook de onom-
stootelijke waarheden van de nederdaling ter helle en de weder-
komst des Heeren ten gerigte in bet hoofd moeten prenten. 
Neemt de beer V. D. ZWAAG die 12 artikelen alien aan, zooals 
zij daar liggen? Onderschrijft hij ook de woorden, die wij 
niet bier, maar wel op bI. 40 aantreffen, waar de artikelen 
in hun geheel worden meegedeeld : ik geloof in de weder-
opstanding des vleesches? I I

Een nuttig katechisatie-boekje, waarvan ons een tweede 
druk, bij L. VEERMAN to Heusden uitgekomen, is toegezonden, 
heeft den titel: OnderwYs in het Evangelisch Christendom. Do 
schrijver is to gunstig en to fang bekend, dan dat zijn arbeid 
onzc aanbeveling zou behoevcn, do Eerw. C. W. PAPE, rustend
KOI2TE MEDEDEELINGEi.	190
P redikant van Heusden. Die naam waarborgt de voorstelling 
van een zuiver, echt Evangelisch Christendom. Het boekje 
beet, op den titel, to zijn ingerigt naar de behoeften van onzen 
tad, d. i. met het oog op de dwalingen der Roomsche Kerk. 
Uit dezen hoofde verdient dit leerboekje bijzondere vermel-
ding. Het kost 30 cts.

Het Bazelsche Evangelische-Missions-Magazin gaf in de laatste 
Hefte van 1857 een paar belangrijke artikelen, waarin de op-
stand in Britsch-Indie met veel talent en veel kennis van zaken 
wordt beschouwd als het gevolg van een vijandelijken aanval 
van het Brahmaisme op het Christendom. Die opstellen zijn 
in onze taal overgebragt onder den titel: De Britsch-Indische 
Opstand. Schets van de aanleiding daartoe, in verband met de 
Christelyke Zending. Vit het Hoogduitsch; to Groningen, by A.
L. SCHOLTENS. A f 1 - 50. Vele omstandigheden regtvaardigen 
de opvatting van de oorzaken des opstands, zooals de schrijver 
ze voordraagt; zeker is bet dat de zaak dieperen grond heeft, 
dan eene muiterij in het leger. Of echter de tijd reeds rijp is 
voor eene bepaalde aanwijzing der wortels en aanleidingen,is 
cene andere vraag. Doch dit neemt niet weg, dat de hier 
aangekondigde brochure als eene bijdrage daartoe, allezins 
opmerking verdient.

Eene waardige hulde is aan een waardigen overledene be-
wezen in: Hulde aan wILLEM EGELING, Stichter der Neder-
landsche Vereeniging tot afschaffing van sterken drank. Haarlem, 
by C. ZWAARDEMAKER, 1858; bestaande in eene Redevoering, 
uitgesproken to Haarlem by de Jaarlyksche algemeene vergade-
ring der Vereeniging, op 8 July 1858, door den Amsterdam-
schen Predikant a. S. ADAMA VAN SCHELTEMA. Het is een 
waar en warm woord, dat den geest van den voortreffelijken 
EGELING zoo getrouw afspiegelt, als 's mans gelaat wordt ge-
schetst in het portret, dat dit boekje versiert.

Slechts een paar woorden ter aankondiging behoeven wij to 
schrijven over den vierden druk van Welmeenende Raadgevingen 
aan studerende Jongelingen, maar ook aan anderen van den be-
schaafden stand; door s. CROMMELIN, Rustend Leeraar by de 
Ilervormde Gemeente to Leeuwarden, Bidder der Orde van dc,;
200	KO::'rE MEDEDEEL.NGEY.
Nederlandschen Lee'uw. Te Goes, by H. C. SCIIETSBERG. 1858. 
a f : - 60. Het boekje is met hartelijkheid en menschenkennis 
gesebreven en herinnert op vele plaatsen de nog altijd herin-
nering waardige Lehren eines Vaters an seinen Sohn, den er 
auf die Academie schiclct, van GELLERT. Een refit Christelijke 
commentaar is bet op de waarschuwing van den Prediker: 
»Verblijd u, o jongeling, in uwe jeugd, en laat uw hart zich 
vermaken in de dagen uwer jongelingschap, en wandel in de 
wegen uws harten en in de aanschouwing uwer oogen; maar 
weet, dat God om al deze dingen u zal doen komen voor 
bet gerigt "
De achteraangevoegde lijst van boeken, die de schrijver aan 
jongelingen, tot opwekking van hun godsdienstig gevoel aan-
beveelt, ziet er wel wat zonderling nit, en bevat b. v. ook 
MEEPSE's Godsdienstig Hwidboek voor Zeelieden, een voor den 
eenvoudigen varensgast zeer nuttig gebeden- en overdenkingen-
boek, maar dat voor studerende en andere beschaafde jonge-
lingen eene met weinig oordeel des onderscheids aangeprezen 
lectuur zou zijn. Over 't geheel schijnt de Eerw. schrijver 
zich geene hooge denkbeelden to hebben gevormd van de ont-
wikkeling dergenen, voor wie hij schreef; maar dit neemt bet 
1)welmeenende" der bedoeling en bet nuttige der strekking niet weg.

De strijd, then bet Romanisme in onze dagen op leven en 
dood voert tegen bet Protestantisme, heeft reeds vele belang-
rijke geschriften van de Protestantsche zijde doen ontstaan, uit-
voerige en beknopte, populaire en wetenschappelijke. Tegen-
over Rome is al dat schrijven een schermen in den wind, want 
Rome is niet t'huis voor eerlijke discussie. 31aar 't kan Pro-
testanten bevestigen in hunne geloofs-overtuiging, en hun ver-
dedigings-wapenen in handen geven, waar de sophisterijen 
van Rome hen zouden verkloeken. Uit dit oogpunt vermelden 
wij goedkeurend den Open Brief van dankbetuiging aan zone 
doorluchtige hoogwaardigheid s. B. MALOU, Bisschop van Brugge 
(schrJver van: De dwaling van het Protestantisme bewezen), door 
Dr. TH. H. DE YISSER. Te Dordrecht, by H. LAGERWEY. 1858. 
In kl. 8vo. 47 bl. f : - 25. Het boekje heeft iets ironieks, dat 
toch hout snijdt; b. v. MALOU zegt: ,de R. K. is katholiek, 
nomdat zij alle waarheid leert." Daaromtrent merkt DE VISSER 
aan: "1Wat is de katholiciteit der Roomsche kerk dan van
KORTE MEDEDEELINGEN.	201
jeugdigen datum, want dan was zij voor 1853 nog niet katbo-
liek; toen leerde zij nog niet alle waarheid, want toen leerde 
zij de onbevlekte ontvangenis van MARIA nog niet." Zulke 
zetten zijn er meer; wij bevelen bet boekske zeer aan.

Keurig net uitgevoerd is een boekje, dat in 1858 to Am-
sterdam, by H. w. Moos' is uitgegeven (bet kost f 1-25) onder 
den titel: Proeven van Evangelische Psalmberijming, tot huiselgk 
gebruik vervaardigd door c. P. HOLST. Blijkens bet voorberigt 
hebben wij hier den arbeid van een hoogbejaard man voor 
ons, wien bet in den avond zijns levens aangenaam is, door 
goedkeuring aangemoedigd to zijn geworden tot bet openbaar 
uitgeven van 't geen eigenlijk slechts ten huiselijken gebruike 
geschreven en bestemd was. De godsdienstige denkbeelden, 
in vele Psalmverzen, heeft hij door eenige verandering ver-
christelijkt, doorgaans met behoud van bet met rum (van Ps. xc: 9 
alleen is dit veranderd), zoodat die verzen voor de huiselijke 
godsdienstoefening ook tot zingen geschikt gehouden zijn.

De uitgevers TEN BRINK EN DE PRIES hebben een derden 
druk durven geven van een schijnbaar reeds verouderd Gods-
dienstig Huisboek voor Vrouwen uit den beschaafden stand, naar 
het Hoogduitsch van F. EHRENBERG}, a f 2 - 60. Zj zijn in bet 
vinden van een bezorger dezer uitgave gelukkig geweest, daar 
do bekende Ds. A. a. V. D. HOEVE, Pred. to Keppel, zich hier-
toe wel heeft willen laten gebruiken. 't Was zeker regt goed 
van hem gezien, dat hij niet enkel voor eene nieuwe ver-
taling, maar vooral voor cene nieuwe bewerking moest zorgen, 
waaraan wij bet toeschrijven dat ons oordeel over deze uitgave 
gunstig kan zijn. De bewerker toch heeft er op toegezien, dat 
bet Christelijke element wat meer tot zijn regt kwam; duidelijk 
zijn hiervan de sporen; maar dit geeft ook aan bet gebeele 
boek iets tweeslachtigs en maakt dat er passages in zijn, die 
men, naar bet overige to oordeelen, er nict in zoeken zou. 
't Geheel is gebleven een product van voor eenige jaren, al 
munt ook bet uitwendige nit door de kloeke letter, bet heldere 
papier en een goed staalplaatje tegnover den titel. Zoo wij 
niet de ondervinding hadden dat menigeen in onze dagen nag 
water-en-melk noodig heeft; zoo wij de overtuiging hadden, 
dat aller maag krachtig rundvleesch kan verdragen, wij zoudon
202	ICORTE MEDEDEELINGEN.
dit bock onbepaald afkeuren; maar nu maken wij er H.H. 
Predikanten opmerkzaam op voor die gemeenteleden, die bijna 
alleen melk kunnen verdragen en nu en dan zelfs wel eens 
met smaak uit den pot der groote menschen meeproeven.

De ,'Euthanasia" van den Eerw. CORSTIUS, vroeger Prod. 
to Amsterdam - kent gij dat werk? Zoo niet, gij meet bet 
u waarlijk aanschaffen. Een derde herziene en vermeerderde 
druk is er van in 't liebt verschenen, to Utrecht bij de Wed. F. 
HERFKENS & zoos, een druk in klein formaat en tot den prijs van 
ingen. f 3-50, geb. f 4-20 de twee deeltjes. Hot eerste bevat over-
denkingen over dood en eeuwigheid, en is vermeerderd met een 
stuk van den Eerw. schrijver, voorkomende in bet Chr. Maand-
schrift; bet tweede bevat cone reeks van leerzame sterfgeval-
len, met uitzondering van het laatste, dat in den vorigen druk 
gevonden werd. De bezorger der tegenwoordige uitgave heeft 
er vier nieuwe berigten bijgevoegd, terwijl de zoon des schrij-
vers hot werk zijns vaders op waardige wijze met de besebrij-
ving van diens uiteinde besluit. Wij verheugen ons hartelijk 
over doze uitgave, want in dit bock van c. heerscht die waar-
achtige, vrome, stichtelijke toon, dien wij in den strijd dozer 
dagen haast zouden vergeten. De man had zijne dogmatische 
overtuiging, die niet altijd de onze is, doch al wat maar eenig-
zins naar liefdeloos drijven of verketteren gelijkt, is vreemd 
aan zijn werk. Hot kan niet anders dan met groote stichting 
gelezen worden door wie met een heilbegeerig gemoed zich 
wenscht voor to bereiden voor den grooten stap, dien al wat 
mensch beet eens doen meet.

Er is een nieuwe of derde druk verschenen van bet Vraag-
boekje over de E belsche en Iierkelyke Geschiedenis van AMS-
HOFF, RUTGERS en DIEST LORGION. 't Is een goede leiddraad 
vooral voor leerlingen, die schriftelijke antwoorden maken. 
Maar hielden de Eerw. schrijvers bet voor onverbeterlijk? Dat 
is bet tech, dunkt ons, niet, en wij hadden gaarne gezien, dat 
b. v. de gelijkenissen veel uitvoeriger behandeld waren, als-
mode de levensgeschiedenis van PAULUS. Daarvoor badden wij 
die keizerlijke namen (bl. 51) graag gemist. Ook zijn bet Mo-
zaisme en de jeugd van DAVID slechts aangeroerd. Een vierde
FORTE MEDEDEELINGEN.	203
druk, die zeker eons komen zal, moge deze vlugtige opmer-
kingen verder overbodig maken.


Even als reeds sedert eenige jaren, heeft ook voor 1859 de 
beroemde Leidsche Hoogleeraar KAISER de liefhebbers der sterre-
kunde aan zich verpligt door een Populair Sterrekundig Jaar-
boek, to Amsterdam, by J. C. A. SULPKE (a f 1-30), naar aan-
leiding van, en ten gebruike bij zijn voortreffelijk work: De 
Sterrenhemel. Inhoud en inrigting zijn nit de vorige jaar-
gangen genoeg bekend, als bestaande nit ephemeriden van de 
zon, de maan en de voornaamste planeten, benevens opgave 
van de merkwaardigste verschijnselen, die de sterrenhemel in 
dit jaar voor het gewapende en ongewapende oog zal op-
leveren. Ook nu is er een sterrekaartje aan toegovoegd, ter 
afteekening van den schijnbaren weg, lien de planeet Neptunus 
dit jaar onder de vaste sterren zal afleggen.
Onze aankondiging komt vrij laat, maar indien wij ons ook 
ddne aanmerking op dozen allernuttigsten arbeid van Prof. x. 
of liever op de uitgave mogen veroorloven, zou het deze zijn, 
dat hot Jaarboekje vroeger het licht moest zien. De Hoog-
leeraar heeft in zijne schriften steeds het nut zijner lezers op 
het oog gehad; zeer nuttig zouden wij het achten, datde ver-
vaardigers van almanakken zich liever van zijne naauwkeu-
rige opgaven bedienden dan van andere die dikwijls veel to 
wenschen overlaten. Dat is wel ploegen met eens anderen 
kaif; maar dat doen de meeste almanak-fabrikanten toch, en 
dan is het beter cen goed dan een gebrekkig hulpmiddel.
Met ingenomenheid vermeldt Prof. K., dat de stichting eener 
sterrewacht to Leiden eindelijk tot uitvoering komt. Voor-
spoedig ga dat werk voort, en de beroemde man zij er na de 
voltooijing flog lang een sieraad der wetenschap!


Almanak tot gezellig onderhoud, voor het jaar 1859. Een-en-
twintigste jaargang. Te Schoondijke, by A. J. BRoNswIJK. De 
een-en-twintigste jaargang! drat ben ik toch een vreemdeling 
op nationaal-letterkundig terrein, dat ik geen der twintig 
vorigen onder do oogen heb gehad! - Spijten kan het mij 
niet, daar ik N°. 21 verre van mooi vind, en de beer uit-
204	nORTE MEDEDEELINGEN.
gever in zijn voorberigt verklaart, dat No. 1-20 nog minder 
waren. Zoo wij hier aan eene afdalende aesthetische reeks 
moeten denken, dan kan ik mij van het afsehuwelijke van 
N'. 1 geen denkbeeld vormen. - De bijdragen in dezen jaar-
gang zijn to min, dan dat de lezer der Vaderl. Letteroej'eningen 
met eene critiek er van worde lastig gevallen. Wat ik den 
uitgever moet aanraden, weet ik waarlijk niet; zoo hij nog 
niet verre in jaren is gevorderd, zou hij misschien niet kwaad 
doen, met de kat eens uit den boom to kijken, en to zien, 
waar bet in de eerstvolgende twintig jaren met den Almanak 
tot gezellig onderhoud naar toe wil; gaat deze dan voort met 
jaarlijks beter to worden, dan zal mogelijk de jaargang voor 
1879 goed zijn.

Reizen en Avonturen van Mijnheer PRIKKEBEEN. Eene won-
derbaarlij ke en kluchtige historie. Naar teekeningen van RUDOLPH 
TOPPER voor de Nederlandsche jeugd berymd door J. J. A. GOE-
VERNEUR. Te Groningen, by de Erven C. M. VAN BOLHUIS 
HOITSEMA. Wel wonderbaarlijk en kluchtig mag deze historie 
worden genoemd. De teekeningen hadden wij meer gezien, 
zonder dat wij ons eerst herinneren konden, waar. Eindelijk 
schoot ons to binnen dat wij vroeger hartelijk gelagchen had-
den over L'Histoire do Monsieur CRYPTOGAME, onder welken 
titel voor eenige jaren TOPFERS caricaturen in het Fransch 
zijn uitgegeven. Vraagt men ons of er iets in zit in deze 
dwaze geschiedenis, wij moeten gulweg zeggen : niets. En 
toch, niettegenstaande geen kind bepaald nutte leering uit 
deze teekeningen en uit de rijmpjes van GOEVERNEUR zal trek-
ken, bevelen wij dit werkje aan. Kwaad zullen de kleinen 
er niet uithalen, en zij zullen er een massa pleizier mede 
hebben; iets dat niet eens van de meeste werkjes voor de 
jeugd gezegd kan worden. Zekerlijk is er meer reden om to 
prijzen waar amusement met nut gepaard gaat; maar wij 
groote menschen zijn ook niet afkeerig van genietingen, die 
hoewel onschuldig toch nutteloos moeten genoemd worden; 
adres onze uitspanningslectuur. Welnu, laat ons den kleinen 
een dergelijk vermaak niet misgunuen.
BOEKIIESCIIOUWING.
Bedenl ingen op het gebied der Godgeleerdheid, naar aanleiding 
van Brieven in Brieven. Door S. G. aoRIssEV. Tweede Stuk. 
Utrecht, Kemink en Zoon. 1858. In gr. 8vo. 191 hl. f : -80.

In N°. XII (1858) der Vaderl. Letteroefeningen hebben wij 
bet eerste stuk dezer Bedenkingen aangekondigd, waarin over 
bet O. T. werd gehandeld en bet openbarings-begrip der 
nieuwere theologie als onhoudbaar door den Schr. werd afge-
wezen. De zes brieven, die wij hier voor ons hebben, han-
delen over bet N. T. Ook op dit gebied tracht de Schr. hot 
ongerijmde der zoogenaamde nieuwere theologie aan to toonen. 
Eerst spreekt hij over den persoon van CHRISTUS, wien hij 
als mensch erkent, maar wien hij tevens meer dan mensch 
noemt, omdat bet, naar zijne meening, geschreven staat; en 
de beer a. wil niet wijs zijn boven hetgeen geschreven is. 
Volgens hem is er niet enkel een gradueel, maar ook een 
essentieel verschil tusschen CHRISTUS en de andere menschen. 
Toch is de beer j., naar zijne eigene verklaring, geen doceet, 
dat is, een derzulken, die bet gevoelen zijn toegedaan, dat 
CnuxsTUS slechts in schyn een mensch zou geweest zijn. Welke 
voorstelling hij zich eigenlijk vormt van den persoon des Zalig-
makers, is moeijelijk uit zijne woorden op to maken. Hij neemt 
bet voorbestaan als waarheid aan, en noemt de meening, dat 
dit dogma in de beide bekende plaatsen van bet vierde evan-
gelie niet wordt geleerd - willekeurige schriftverklaring. De 
naam Zoon van God duidt, volgens hem, dan ook de hoogere 
natuur van ,Ezus aan, en daarmede wordt bet gevoelen weer-
sproken, dat er eens een tijd was, waarin hg niet bestond. De 
persoon van rEZUS is dus eeuwig. Ook de apostelen, zegt do 
beer j., verkondigen in hem nergens een geschapen wezen. 
Waar in bet N. T. van eene zending van den en$ISTUS wordt 
gesproken, daar wordt altijd eene onmiddellijke, goddelijke 
zending bedoeld. Zulk eene zending zou vervallen, wanneer 
men de wondervolle geboorte ontkende, die toch, volgens den 
beer j., als historische waarheid op onwrikbare gronden rust.
BOFKRESCII. 1859. x°. V.	1S
206	S. G. JORISSEN,
Daarvoor pleit, nevens andere uitspraken, ook de getuigenis 
van JOANNES den Dooper, en uitdrukkingen als deze: nit den 
hemel zijn, van den Vader gehoord, bij den Vader gezien 
hebben, zooals in bet vierde evangelie herhaaldelijk voor-
komen, en die alien, volgens den Schr., in letterlijken zin 
moeten worden opgevat, welk beweren in bet minst niet 
wordt verzwakt door de voorbeelden, welke men heeft bijge-
bragt, dat de diep bedorven zin der Joden van JEZIIS' tijd, 
een zin van beneden, nit de wereld, een niet hooren van de 
woorden Gods wordt genoemd, in tegenoverstelling van bet 
zin van boven, bet hooren der woorden Gods, dat JEzus toe-
kent aan zich zelven.
In den zesden brief wordt over bet onderwijs en bet gezag 
van JEzus gehandeld. De Schr. begint met de aanhangers 
der nieuwe theologische rigting to verwijten (van waar hij 
deze aanklagt ontleent, is ons niet holder), dat zij eigenlijk bet 
lot en leven van JEZIIS niet noodig hebben, om to bepalen 
wat hij heeft geleerd, en dat zijn lot en leven volgens hen 
niet behooren tot bet woord Gods door hem verkondigd. Daar-
tegen verheft hij zijne stem, en tracht verder aan to toonen, hoe 
ongerijmd bet is, de Godskennis van JEzus voor eene natuur-
lijke Godskennis to houden. Zij is, naar zijne meening, eene 
onmiddellijke openbaring, niet langs den gewonen weg ver-
kregen. Niet alleen zijne prediking, maar geheel zijne ge-
schiedenis (hierin stemt hij overeen met den hoogl. SCHOLTEN) 
moot als een woord Gods worden beschouwd. Al wat hij 
sprak, draagt de kenmerken, Diet alleen van diepe, heilige 
overtuiging, maar van goddelijk gezag.
Niet moeijelijk is bet om, na bet aangevoerde, nu reeds vooraf 
to vermoeden, hoe over de wonderen van JEZUS zalgesproken 
worden. Aan hunne historische waarheid to twijfelen is niets 
minder dan belagchelijk. Op minachtenden, bespottenden toon 
worden zulke twijfelaars op zijde gezet. Zij staan in de schat-
ting des schrijvers verre achter bij een RANT. Hot is toch 
duidelijk, dat de wonderen dienden, om de hooge afkomst 
van JEZUS to bewijzen. Zijn de wonderen niet historisch waar, 
dan valt do waarheid van hot evangelie. Ja, niemand kan 
in cnmISTUS en in bet Christendom gelooven, wanneer hij de 
waarheid der wonderen verwerpt. Zij zijn de grand, waarop 
hot Christendom rust. In dienzelfden geest gnat do Schr. voort
BEDENKINGEN, EINZ.	207
to spreken over do voorzeggingen van JEZUS, die, naar hij 
meent, doorgaans to weinig worden geteld, in den dubbelen 
zin van bet woord. Hot aantal dier voorzeggingen is niet 
gering, integendeel, zooals reeds ass heeft opgemerkt, heerscht 
in het gansche onderwijs van den Heer, tot zelfs in de eon-
voudigste dingen een profetisch element, (niet in den zin, 
waarin hot woord profetie en de naam profeet steeds in O. 
en N. T. worden gebezigd, maar) in den zin van voorspelling, 
voorzegging. Even onzinnig als iedere bedenking, die er tegen 
de historische waarheid der wonderen wordt gemaakt, zijn do 
meeningen van vele nieuwere theologen over de ligchamelijke 
opstanding en hemelvaart van JEZUS. Ook de wederkomst, 
en wel de zigtbare wederkomst van JEZUS ten gerigte, is eene 
verwachting, welker toekomstige vervulling to onregte door 
velen betwijfeld wordt. CamISTUS is de bestuurder van het 
heelal, die eens als de regter van het menschdom wederkomt, 
om do dooden op to wekken; met of zonder ligchaam, zegt 
de Schr. niet duidelijk; hij schijnt wel aan de opstanding van 
het ligchaam to gelooven. - De laatste of negende brief spreekt 
over het eigenlijke wezen des Christendoms; of liever behelst 
cene voorstelling van hetgeen de nieuwe theologie als het wezen 
des Christendoms verkondigt, zonder dat de Schr. zijne eigene 
meening ons leert kennen, die dan ook trouwens uit al het 
voorgaande gemakkelijk kan worden opgemaakt. Vooral tegen 
de bij velen geliefde preken van COLANI trekt de Schr. in 
dozen laatsten brief erg to velde, en belooft ten slotte, dat 
bij, in een derde en laatste stuk dezer Bedenkingen, aan zijn 
vriend do gronden zal leeren kennen, waarop zijne overtuiging 
steunt, dat »alleen het geloof aan bet goddelijk gezag van bet 
woord Gods, waarvan het Christendom hot eindresultaat is, 
zalig maakt."
Hebben wij in onze aankondiging van bet eerste stuk der 
»Bedenkingen op hot gebied der godgeleerdheid", aan den 
Schr. den lof gegeven, dat hij zich op eene waardige wijze 
onderscheidt van vole bestrijders der nieuwe theologie door 
den bezadigden, den fatsoenlijken toon, waarop hij over de 
gewigtige zaken spreekt, die in onze dagen veler hoofd en hart 
in beweging brengen ; then lof kunnen wij niet toepassen op 
het tweede stuk. Hierin toch heerscht een toon, zoowel het 
onderwerp als den schrijver onwaardig, con toon van minachting
1G
208	S. G. JORISSEN,
tegenover hot gevoelen van anderen, die niet zeer geschikt is 
om den onbevooroordeelden lezer met vertrouwen op de meenin-
gen des Schrijvers to bezielen, en hem tot zijn gevoelen over 
to halen. Vooral is dit van toepassing op den zevenden brief, 
die over de wonderen handelt. In zijn betoog over de waarheid 
der wonderen begint de beer j. met de woorden van AsMUs 
tot de zijnen to maken, dat men niet beter kan doen tegen-
over hen, die de mogelijkheid van wonderen ontkennen, dan 
hen uit to lagchen. Wij betwijfelen zeer of eenig ongeloovige 
hierdoor tot inzigt van zijne dwaling zal komen. Wel is dit 
bet emakkelijkste wapen, om den tegenstander to bestrijden,
g
maar niets toont meer dan dit de onmagt van hem, die als 
kampvechter voor de cone of andere waarheid optreedt. Het 
zal dan ook wel niemand van hen, die de nieuwere rigting 
op bet gebied der godgeleerdheid zijn toegedaan, in den zin 
komen, om met den heer JORISSEN in discussie to treden. Hij 
is nu gebleken een man to zijn, die doze riatingvolstrektniet 
begrijpt. Hij schroomt niet den geheelen arbeid der historisehe 
kritiek van de laatste jaren van onwaarde to verklaren. Het 
Nieuwe Testament is hem een arsenaal en ieder vers een 
wapen, onverschillig door wien en in welken tijd bet ver-
vaardigd is. Geen onderscheid wordt er door hem gemaakt 
tussehen den eenen en den anderen schrijver van de Bijbel-
boeken. Waar alle wetensehappen in den laatsten tijd zijn 
vooruitgegaan, heeft de theologie alleen stilgestaan;elke vrucht, 
die een vernieuwd en onbevooroordeeld onderzoek der Bijbel-
boeken heeft gedragen, wordt als onrijp of verrot door hem 
weggeworpen, en in bet oog der onkundige menigte stinkende 
gemaakt. Alle theologen der nieuwere school zijn dwazen, 
over wie men zich slechts behoeft vrolijk to maken, om hunne 
dwaasheid in bet licht to stellen. Ja, wat nog veel erger is, 
niemand hunner is een Christen, want op bet geloof aan de 
waarheid van bet bovennatuurlijke in de evangelie-geschie-
denis rust bet Christendom. In alle pogingen om de ethische 
grootheid van den persoon des Zaligmakers en van bet Chris-
tendom zelf to doen uitkomen, in elke nieuwe beschouwing van 
een bijbelboek, in elke nieuwe verklaring van een tekst meent 
de beer j. oneerlijke bedoelingen to bespeuren ; overal in de 
nieuwe theologie schuilt een adder onder bet Bras. Wij dachten 
onder bet lezen aan de woorden van LABOULAYE in zijn artikel
BEDENKINGEN, ENZ.	209
over STAHL en BUNSEN: ',L'homme a un tel besoin de la vcritd 
divine, it est si heureux quand it croit la tenir, qu'il regarde 
aisCment comme des aveugles ou des monstres, ceux qui ne 
pensent pas comme lui." Zulk een monster ziet de beer a. in 
de nieuwe theologie. Zij is hem eene dochter van bet ratio-
nalisme der vorige en van bet begin dezer eeuw, waaruit wij 
moeten opmaken, of dat de gewaande moeder en doebter beiden 
hem onbekend zijn, of dat de dochter in zulk eene verhouding 
tot de moeder staat, dat zij aan haar alleen bet aanzUn to 
danken heeft, maar buiten hare woning is opgevoed. Hot ver-
schil tusschen de nieuwe theologie en bet versleten rationa-
lisme is, dacht ons, flog al merkbaar.
Waar de heer s. zeif niet is meegegaan in de laatste be-
weging op theologisch gebied, meent hij dat anderen, wier 
namen steeds met achting zullen genoemd worden, omdat zij 
in hunnen tijd als mannen der wetenschap hoog stonden aan-
at de zoodanigen, indien zij ring leefden, het-
geschreven, d
zelfde gevoelen van vroeger zouden uitspreken, op hetzelfde 
standpunt zouden zijn blijven staan. Daarom beroept hij zich 
met groote zelfvoldoening op een DONKER CURTIUS, DER-
MOUT, HESS, VAN DER WILLIGEN, BORGER, enZ. Moeijelijk is 
bet met eenige zekerheid to zeggen, of die mannen in onze 
dagen nog hetzelfde zouden denken als in hun tijd, of zij 
met den heer JORISSEN de oogen geheel voor bet licht der 
nicuwere wetenschap zouden gesloten hebben; de eenvoudige 
reden is doze, dat zij niet meer zijn. De waarschijnlijkheid 
pleit er wel voor, dat zij in ontwikkeling zouden zijn voor-
uitgegaan. Dat vermoeden wordt to moor gegrond, nu wij 
kunnen wijzen op een van hen, die door den heer a. als autori-
teiten worden aangehaald, een, die tot onze vreugd zich nog 
onder de levenden bevindt. Wij bedoelen den hoogl. VAN HENGEL. 
Ook op hem beroept zich de S. bij herhaling; maar zien wij 
dan aan den voet der bladzijde, welke geschriften van v. Ii. 
worden aangehaald, dan ontdekken wij, dat die geschriften 
reeds een leeftijd van 40 it 50 jaren tellen. Wie nu eenig-
zins met den hoogleeraar VAN HENGEL en zijn laatsten arbeid 
bekend is, dien behoeven wij niet to herinneren, dat zijn 
tegenwoordig standpunt op godgeleerd gebied no- al eenigzins 
verschilt van dat, wat hij voor eene halve eeuw innam.
Dc beer j. zegt in zijnc voorrede, dat men hem mondeling
210	s. G. JORISSEY,
als bet oordeel der wetenschap over zijn arbeid heeft mede-
gedeeld, dat zijne ,Bedenkingen" looter onzin behelzen; waar-
schijnlijk zal dit berigt, indien bet door hem aan eene histo-
risehe kritiek word onderworpen, zich in eene andere gedaante 
aan hem vertoonen en blijken, den stempel der overlevering 
to dragen. Meer geloofelijk is bet, wat zijn rapporteur er 
bijvoegde, dat men van die »Bedenkingen" niet veel notitie zal 
Demon. De reden, waarom, hebben wij boven aangewezen. 
Do orthodoxie op bet gebied der godgeleerdheid heeft in hem 
een Diet zeer gelukkigen verdediger gevonden. Wij vermoe-
den, dat zijne vrienden hem een uitbundigen lof over zijn 
eerste stuk hebben toegezwaaid, en dat daarbij de Diet geheel 
en al ongunstige kritiek, die hem bier en daar is weder-
varen, hem overmoedig heeft gemaakt. Daaraan schrijven wij 
den schamperen toon dezer brieven toe, de naieve en soms 
kinderachtige wijze, waarop bij zich van de gewigtigste be-
denkingen afmaakt. En was hij vroeger opgetreden met de 
voorspelling, dat de gebeele nieuwe theologische rigting binnen 
Lien jaren uit de wergild zal verdwenen zijn, thans is er voor 
hem een nieuw licht over hare toekomst opgegaan; eer zes 
jaren zijn verloopen, behoort zij tot bet verleden. Wij ver-
wachten nu in bet derde stuk eene aankondiging, dat ook de 
tijd van zes jaren gebleken is, no(, veel to Lang to zijn; want
C5
nieuwe theologie is bij bet uitkomen van dat slot der 
»Bedenkingen" reeds verslagen, verslagen door den WelEerw. 
Beer JORISSEN.
Met eenige bezorgdheid zien wij echter dat derde stuk to 
gemoet. Aan bet eind van den negenden brief toch stelt do 
Schr. als bet probleem, dat door hem moot worden opgelost, 
de beantwoording der vraag: is de Bijbelleer en this het Chris-
tendom een onmiddellijk Godsgeschenk of Diet? - hij voegt 
er bij : de wetenschap zegt neen ; de Christenheid door alle 
eeuwen jai - Gelukt bet den beer j. to bewijzen, dat de 
Bijbelleer on hot Christendom een onnaiddelljk Godsgeschenk 
is, dan duchten wij, dat door hem de profeten, de schrijvers 
der Bijbelboeken, ook de persoon des Zaligmakers en alien, door 
wie bet Christendom is tot ons gekonnen, uit de geschiedenis zullen 
warden uitgewischt, om plaats to maken voor bijzondere open-
baringen, aan den beer JOBISSEN ten deel gevallen. Dat ware zeker 
eon gevoelige slag, then de wetenschap Diet fang zou overleven.
LEDENRINGEN, ENZ.	211
Ook wat den vorm betreft staat de beer JoRISSEN verre achter 
bij hen, die in den laatsten tijd hebben geschreven over de 
zaken, welke door hem worden ter sprake gebragt. Zijne brie-
ven zijn tot cene onbehoorlijke lengte uitgerekt, de stijl is 
duister en de correctie niet naauwkeurig. - Zonder twijfel zijn 
or nog gewigtige bedenkingen tegen de resultaten der nieuwere 
tbeologie in to brengen, belangrijke vragen haar voor to leg-
gen, waarop zij met haar antwoord niet gereed is. Alleen 
cen man als de beer j. kan haar daarom verachten en be-
spotten. Wie niet met hem van zulk een verregaanden arg-
waan tegenover haar is bezield, zal in haar een onpartijdig 
streven naar waarheid erkennen, die zij onbevooroordeeld en 
vrij van alle overgeleverde meeningen zoekt; daarom zal hij 
haar eerbiedigen, en in plaats van schade voor bet zuivere 
Christendom, veel goods van haren rusteloozen arbeid voor 
bet rijk des lichts en des levens verwachten. Wij eindigen 
met de woorden van RI:vJLLE tot de onze to maken: ,Nous 
plaignons le Chrdtien dclaird, dont la foi repose uniquement 
sur des assertions entamdes par la critique ou exposdes a ses 
atteintes."	-R-
1. Route et Assurance. 1)eux Discours par PHILIPPE BOUCHER. 
A La Haye, chez Il. J. Gerretsen. 1857. Gr. in-8vo. 68 pagg. 
f :-70.
2. Conservatisme et Progres. Sermon pour la fete de la 
Rdformation, prhchd le 31 Octobre 1858 a Amsterdam et 
le 7 Novembre 1858 a Leyden, par D. CHANTEPIE DE LA 
SAUSSATE, Pasteur a Leyden. A Amsterdam, chez II. 
Ilbveher. 185S. Gr. in-8vo. 28 pagg. f . - 30.
3. De yr e openbaring der waarheid. Leerrede over 2 Corin-
then iii: 17-iv: 2, uitgesproken op Zondag, den 26°te71 July 
1857, ter bevestiginy van Ds. J. J. VAN DEN BROEK, als Predi-
kant to 's Gravenhage, door J. C. ZAALUERG, Pz., Theol. Doct. 
en Predikant aldaar. Te 's Gravenhage, b M. J. Visser. 
1857. In gr. 8vo. VI en 32 bl. f -40.
40.
Drie predikers, wien ge 't kunt aanzien, dat bet zielenheil 
hunner hoorders hun zees ter harte goat, wien bet tot dit doel 
,veil do vereischtc wctcne:ehappelijke ontwikkeling nict hapcrt,
212 P. BOUCBER, D. C. DE LA SAUSSAYE ENT J. C. ZAALBERG,
en bij wie u eene ongemeene energie en vurigheid van geeste 
in 't oog valt.
Veel overeenkomst dus. Maar ook veel verschil. Wel niet 
zoozeer in de dictie. Deze toch kunt ge bij alle drie met do 
epitheta: frisch en levendig kenmerken. Bij z. stuitten we op 
cen paar taalkundige kleinigheden: uitwijden voor uitweiden, 
en: in den Evangeliespiegel zien wij de waarheid Gods, bij welk 
woord men eensdeels onwillekeurig aan het tijdsebrift van dien 
naam denkt - waarvoor een lof als doze, en dan nog wel 
van den kansel, toch wat hyperbolisch klinken zou -, maar 
in allen gevalle zich een spiegel, welken dan ook, van den 
inhoud des Evangelies voorstellen moet, terwijl de spreker 
kennelijk den spiegel, dien 't Evangelic zdlf ons voorhoudt, 
bedoelt. Verder dunkt ons, dat z. betrekkelijk deze preek 
van 31 groote, compres gedrukte bladzijden zijn eigen vonnis 
geveld heeft, als bij ons in de voorrede meldt, dat ze »onder 
't uitspreken eenigzins bekort werd." En - em al onze aan-
merkingen op hot formele zijner homiletisehe bijdrage nu maar 
in dens of to bandelen - wilde bij ons, blijkens de gebeel 
afgedrukte gezangen, cone volledige godsdienstoefening aan-
bieden, dan badden ook de gebeden, al moesten ze, nit het 
gebeugen opgeschreven, eenige wijziging ondergaan, in geenen 
deele achtergehouden mogen worden. Bij de beurtzangen ein-
delijk, die bier worden opgegeven, is ons wederom de on-
doenlijkheid gebleken, om de meesten onzer psalmen en ge-
zangen tot dat cinde of to deelen, zonder or disjecta membra 
van to maken : hoe zonderling immers, wanneer in Gez. ui: 3 
de Gemeente, die den ]of des Vaders en des Geestes verheft, 
dien des Zoons (reg. 2) uitsluitend aan de vrouwen nit baar 
midden overlaat! Neen, begeert men in ernst voor onze Her-
vormde kerken hot koorgezang terug - er is veel voor,doch 
ook veel td.-en to zeggen -, dan zij men bedacht op de in-
veering van liederen, die er door hunne makers toe bestemd 
werden !
Eer wij overigens na dezen uitstap van den stijl der drie 
predikers afstappen, teekenen wij flog aan, dat de verhouding 
tusschen de beide Fransche beeren ons voorkomt ongeveer 
doze to zijn: s. spreekt Fransch, en B. is een Franschman. 
De ingewikkelde periodenbouw van den eerste, ja zijne gan-
sche preekmanier, zijn zoo Hollandsch, dat de smaak van den
DI2IE PIREICE\.	213
laatste char wel nooit op gevallen zou zijn. Laat den Heer s. 
dat echter zoozeer niet rouwen ! Doet hij in Fransche los-
heid voor hem onder, in Hollandsehe degelijkheid wint hij 't 
juist daarom ook weer zeer ver van den Heer Hofprediker.
Want, zooveel is zeker, waar 't niet meer op woorden maar 
op zaken aankomt, staat B. op den ondersten trap van de 
drie. Zijn standpunt is bet blindste autoriteitsgeloof, aan Schrift 
en aan Kerk beide, in voege als dit (p. 14): ,'enfer rCpugne 
aux sentimens de l'orthodoxe comme aux votres, et it ne sent 
pas comment cela pent etre, mais it lit que cola est." Bij zulk 
con strak kolenbrandersgeloof zijn no eigenlijk wel geene argu-
menten noodig, maar om der zwakken wil worden er dan 
toch nu en dan bijgebragt: 't zijn or intusschen ook argumen-
ten naarl Ziehier b. v. dat voor de regtstreeksche, onmid-
dellijke working van Gods Geest op then des menschen: ),Le 
Dieu crdateur agit sur nos organes matcriels par la matiere. 
Mais comment le Dieu Sauveur agira-t-il sur notre etre spiri-
tuel? Par la matiere aussi? Non, it agit sur notre Esprit 
par son Esprit. La matiere pour la matiere, 1'esprit pour 
1'esprit." Alsof er tusschen geest en stof geenerlei verband 
bestond, en er dus niet, men denke alleen maar eons aan de 
toonkunst, door stoffelijke middelen op den geest kon gewerkt 
worden ? Wilt ge eon nog fraaijer staaltje van Fransche rede-
neerkracht? Luister:
' II y a en effet des doutes Idgitimes. Eh quoi! y aurait-il 
en religion des choses dent it faille douter? - Evidemment. - 
Et lesquelles done? - Les chosen douteuses."
Nu, dat is voorwaar evident genoeg! En klinkend genoeg 
ook, niet wear? maar wet hol! Onder die ,choses douteuses" 
wordt dan voorts ook bet vraagstuk gesteld, of de Engelen 
van de cone ster near de andere vliegenl!
Op veel vrijer, edeler en vruchtbaarder standpunt beweegt 
zich s. Gij boort bet aan 't geen hij bij zijne Hervormings-
rede op den voorgrond stelt: ',Le vrai progres est si peu l'op-
posc de la conservation, qu'au contraire it en est la condition. 
Rien ne se conserve qu'a condition de se transformer; mais 
dans cette transformation rien ne se perd, tons' les dlcmens 
qui ont constitud l'ancienne forme trouvent leur place dans la 
nouvelle. Aussi, m. F., si je vous parle de cette lutte, an-
cienne et nouvelle ti la fois, du conservatisme et du progres.
211	P. LOUCIIiE.n E NDERES, 1)RIE PIREICE' .
mon intention n'est pas de vous porter a prendre parti pour 
i'un on pour l'autre. Cette lutte, a mes yeux, n'a pas de 
sens en elle-meme; elle n'a de l'importance que par les pas-
sions humaines, qui se cachent sous ces noms de parti. En 
cffet, it n'y a pas d'opposition entre ces deux termes; la con-
science les admet tons les deux, et la oii ils sont en opposi-
tion, la conscience n'y est pour rien; la le conservatisme 
reprdsente des intdrets de caste on de position, et le progres-
sisme y est la devise pour faire passer les projets de 1'am-
bition, les prdsomptions de la vanitd, les dddains de l'arro-
gance." En wanneer gij hem dan verder volgt in de ont-
wikkeling zijner hoofddenkbeelden: ',La Reformation fit plus 
qu'une purification de l'dglise, ce fit 1'dtablissement de I'dglise 
sur la base de la conscience individuelle" ; ,,le Protestantisme, 
est 1'avenement de l'individualitd chrdtienne"; dan bespeurt 
ge - zonder dat wij bier over den hedendaagschen kamp tus-
schen kerkelijk en individualistisch Christendom eenig ander 
oordeel willen uiten, dan dat in beide elementen der waar-
heid voorhanden zijn - hoe ge onder s.'s geleide op we, zijt 
naar 't vrijzinnig individualisme en conscientiarisme van Straats-
burg.
Z.'s standpunt is bekend. 't Is meerendeels dat der moderne 
Nederlandsche theologie onder 't hoogepriesterschap van Prof. 
SCrmLTES. Gelijk deze in eene academische redevoering de 
vrije beoefening der Godgeleerdheid heeft gehandhaafd, dus 
handhaaft z. in zijne kanselrede de vrije Evan pliebedienin g. 
Ilij stelt voor de wantrouwende gemeente hare geoorloofdheid 
en pligtmatigheid in 't licht.
Resultant. De Discours van n. kunnen we wel in menig 
opzigt - behalve wat reeds genoemd is, ook nog in den 
gelukkigen tact om den zondaar aan zich zelf to ontdek-
ken - prgzen, doch niet aanprijzen; do Leerrede van z. geven 
we onzen beschaafden en kundigen gemeenteleden in ernstige 
en onpartijdige overweging; voor den theoloog echter, wien 't 
om nieuwe gezigtspunten to doen is, heeft alleen de Sermon van 
s. hooge belangrijkheid en waardij.
E fn punt van overcenstemming nog tusschen het drictal: do 
nette en correcte uitvoering.
V. P.
C. IT. SPURGEON, DE DEILIGE EN ZIJN ZALIGMAI{ER. 215
De heilige en zijn Zaligmaker, of de wasdom der ziel in de 
kennis van JEZUS. Naar het Engelsch van C. $. SPURGEON; 
door V. A. V. W. Utrecht, Kemink en Zoon. 1858. In yr. 
8vo. VIII en 284 bl. f 2 - 75.
Waarschijnlijk heeft de naam van den Schrijver, den be-
roemden SPURGEON, voor wien in Engeland bijna geene zalen 
to vinden zijn, groot genoeg om bet aantal zijner toehoorders 
to bevatten, den vertaler en uitgever van dit boek bewogen, 
om bet in een Hollandsch gewaad aan ons godsdienstig publiek 
aan to bieden. Bij ons althans heeft de inhoud, voor zoover 
dj daarvan hebben kennis genomen (want bet bock geheel 
uit to lezen, was niet mogelijk), in plaats van ingenomenheid 
en bewondering, een alleronaangenaamst gevoel opgewekt: een 
gevoel van tegenzin en walging, dat de vraag deed oprijzen: 
of dan werkelijk do befaamde prediker in Engeland en de 
schrijver van dit boek een en dezelfde persoon zou wezen? Is 
bet inderdaad zoo, dan kunnen wij ons geen denkbeeld vor-
men, noch van den smaak, noch van de godsdienstige kennis 
van bet Londensch publiek, dat in zulk eene prediking be-
hagen schept, ja or door in verrukking komt. Want al hebben 
wij hier geene gedrukte preken van SPURGEON voor ons, bet 
hier geschrevene zal wel een getrouwe afdruk zijn van de 
wijze, waarop hij gewoon is to spreken.
In zijne Voorrede zegt hij, zeker niet tot aanbeveling van 
zijn werk, dat er welligt nooit onder meer aanhoudenden ar-
beid een book word geschreven dan dit, dat hij slechts enkele 
oogenblikken daaraan toewijden kon, en dat in die oogenblikken 
afmatting van ligchaam en geest hem daartoe Dog dikwijls 
bijna ongeschikt maakten; dat schrijven voor hem een waar 
slavenwerk is; dat hij bet cone vreugde, een wellust noemt, 
zijne gedachten, zoodra zij in hem opwellen, nit to spreken, 
maar aeon verdrietiger werk kept, dan stil op zijn stool to 
gaan zitten en dan naar gedachten en woorden to zoeken, 
zonder ze op then oogenblik to kunnen vinden. - Dat alles 
lezen wij in do Voorrede, zwart op wit; en dit durven wij 
tot lof van den Schrijver zeggen, hij is opregt geweest in zijne 
naive betuiging. Zijn werk is daar, om hot to bewijzen. Dat 
de Schrijver Diet gewoonn is, om bedaard na to denken over hot-
?16	C. II. SPUIIGEON,
geen hij zeggen wil, dat hij zich nooit beeft vermoeld met een 
ijverig en naauwkeurig onderzoek des Bijbels, blijkt op elke 
bladzijde, die wij lazen. Ben enkel voorbeeld zij genoeg, bet 
eerste dat wij ontmoetten, op bi. 3, een voorbeeld van de 
wijze, waarop de heilige, dat is de Christen, door sPUSGEON 
wordt opgeleid tot de kennis van den Zalignnaker. De Schrijver 
spreekt over de woorden, Jezaja LIII:3: wij hebben he7n niet 
geacht, en zal in zijn eerste deel aan zijne lezers het feit hun-
ner geringschatting van .IEzus helder voor oogen stellen. Nu 
begint hij aldus: »Laat ons bet huis des pottebakkers binnen-
treden en den ongevormden kleiklomp bezien, gelijk ook wij 
alien eenmaal waren. Laat ons ,de rots, waaruit wij gehou-
wen zijn" en ))den bornput waaruit wij gegraven zijn, aa*-
schouwen, opdat wij met dieper gevoel de woorden des profeets 
kunnen herhalen; - Wien schemert bet niet voor de oogen 
bij bet lezen van zulk een onzin ? - Wij gaan verder en 
vinden op bI. 9 bet volgende gedrukt: m,Gebrokene Sabbatten 
komen, als vijandige boogschutters, nit de woestijn van den 
verwaarloosden tijd to voorschijn en wijzen ons als met den 
vinger op bet verlaten heiligdom, en eene vreesselijke wraak 
zouden zij nemen, zoo bet schild van JEZUS ons hoofd niet 
bedekte, want ziel hunne bogen zijn met verzuimde inzet-
tingen bezwaard, en hunne pijlen zijn zoovele verachte bood-
schappen van genade."
Doze twee voorbeelden zijn voldoende, om ons afkeurend 
cordeel to regtvaardigen, want de beide proefjes zijn niet met 
moeite gevonden. Zij lagen voor de hand; bet waren de 
eersten, die wij aantroffen ; met een breede rij van dezelfde 
soort en hetzelfde gehalte zouden zij no; kunnen worden ver-
meerderd. Doch bet medegedeelde is reeds genoeg. Wij zouden 
glimlagchen over zulk cone wartaal, indien bet book zich niet 
voordeed als eon middel om de heiligste zaak to bevorderen. 
Na grijpt ons een diepe weemoed aan bij de gedachte, dat 
eon man, die zoo schrijft, in de negentiende eeuw, in Enge-
land, zelfs to London, door duizenden wordt toegejuicht. Maar 
veroordeelen wij onze naburen niet al to zeer, betreuren wij 
hot liever, dat ook in ons land zulk een bock, als bier voor 
ons ligt, con vertaler en uitgever heeft kunnen vinden. In 
hoeverre do vertaler medepligtig is aan den schat van onge-
rUmdheden en proeven van valsch vernuft, die wij bier vinden
DE ITEILIGE E' ZIJN ZAT.IGMAKER.	217
opgehoopt, kunnen wij niet beslissen, daar zijn naam ons onbe-
kend is, en bet oorspronkelijke niet door ons vergeleken kon 
worden. Eenigzins kan de vertaling bebben medegewerkt, om 
bet book nog wanstaltiger to maken dan bet was; maar hot is 
meer dan de vorm, die ons mishaagt, ook de inhoud zelf laat 
alles to wenschen over. Wij hopen, ter wille van ons gods-
dienstig publiek, dat de uitgever zijne onderneming zal' be-
kroond zien met eon aantal onverkochte exemplaren, waar-
mee zijn zolder blijft bezwaard. En mogten deze regelen iets 
kunnen bijdragen, om velen hunne penningen in plaats van 
aan dit geschrift, aan iets beters to doen besteden, wij zouden 
ons gelukkig rekenen, met onze aankondiging een good work 
to hebben verrigt.	-x-
Lotgevallen en Ontdekkingen op eene Reis in het noorden en 
midden van Afrika, op last der Britsche Regering in de waren 
1849 tot 1855 gedaan, door Dr. IIEINRICH BARTH. Naar het 
Engelsch en Hoogduitsch. Met eene Voorrede van J. VAN DEB 
IIOEVEN, Hoogleeraar to Leiden. Te 's Hertogenbosch, bij 
Gebr. Muller. 1858. In gr. 8vo. Tweede Deel. Met platen. 
350 bl. Derde Deel. 344 bl.

Niet minder dan bet eerste vroeger aangekondigde deel 
van bet bovengenoemde werk, verdienen ook deze beide vol-
gende deelen boogen lof. Men vindt bier de beschrij ving van 
een belangrijk gedeelte der merkwaardige reis. Voor iedereen 
is bier zeker iets to leeren. V1Tie belang stelt in eenig vak 
van wetenschap zal in deze reisbeschrijving ongetwijfeld bet 
een en ander, laat mij zeggen: veel, aantreffen, dat zijner 
aandacht waardig is. Met opregte bewondering stellen wij 
ons den koenen, geleerden reiziger voor, die met ijzeren vol-
harding de ongehoorde bezwaren trotseerde en wist to over-
winnen, waarmee bij to worstelen had; die zich niet tevreden 
stelde met eenvoudig op to teekenen wat hij zag en onder-
vond, maar bovendien al bet mogelijke deed om de gesehie-
denis to leeren kennen van de door hem bezochte landstreken 
en volkstammen. 't Zou nutteloos zijn al de namen dier landen 
en stammers op to tellen; de meeste daarvan waren zeker tot 
hiertoe in Europa volkomen onbekend. Maar wanneer men
218
Dr. HEINRICH BARTH,
bedenkt dat BARTII van bijna alien vele bijzonderheden mee-
deelt: do aardrijkskundige gesteidheid, de voortbrengselen zoo-
wel uit bet planten- als uit bet delfstoffelijk en dierenrijk, de 
bevolking met hare zeden en gebruiken, hare afkomst en ge-
aardheid, de nijverheid en den handel; dan zal men ook zonder 
nadere verzekering wel aannemen, dat de inhoud van dit ver-
haal ten hoogste belangrijk moet zijn.
Meer dan in bet eerste deel komt bet in doze voortzettin(y 
uit, met hoeveel regt de auteur spreken kon van zijne ont-
dekkingen. Want inderdaad vele zaken zijn door hem aan bet 
licht gebragt, die vroeger of geheel onbekend waren, of waar-
van men zich door vermoedens of ongegronde berigten allerlei 
valsche voorsteiiingen plag to maken. Met verrassing ve'r-
nemen wij, dat in de binnenlanden van Afrika niet enkel 
woestijnen en ruwe berglanden, door even ruwe bewoners be-
volkt, worden gevonden ; maar integendeel uitgestrekte, vrucht-
bare oorden , getooid met de pracbtigste voortbrengselen der 
natuur, bewoond door min of meer beschaafde volken, Mo-
hammedanen of IIeidenen, die zoowel handel en industrie als 
iandbouw en veeteelt beoefenen. BARTH Ieidt zijne lezers in 
tot de maatschappelijke en staatkundige inrigtingen, maar ook 
tot de huiselijke levenswijze van deze veelkleurige en in allerlei 
tongen en talen zich uitende wereidburgers. 't Zal dan ook 
niemand verwonderen, dat hij om daartoe in staat to zijn zich 
velerlei inspanningen moest getroosten. Ook zijne lotgevallen 
op dezen togt zijn der lezing overwaard en zeer interessant. 
Wat al gevaren had hij uit to staan van bet klimaat en de 
vermoeijenissen der reize, van hebzuchtige landvoogden en 
verraderlijke bedienden, van wilde dieren en woeste menschen! 
Wat al onaangenaamheden en teleurstelling als hij zich, ont-
bloot van alle hulpmiddelen, alleen beyond in een vreemd ge-
west, dagelijks geplaagd door onbeschaamde bedienden, die 
hij niet kon afwijzen omdat hij hun achterstallig loon niet 
kon betalen ; bovendien ziek en bezorgd voor do willekeur van 
den landsvorst, die een rijk geschenk verwachtte en eischte 
van den armen vreemdeling! Doch ook voldoening en blijd-
schap moest hem to beurt vallen. Hij betrad streken en be-
zocht steden, waar nimmer to voren een Europeaan den voet 
had gezet; hij ontving blijken van warme belangstelling uit
LOTGEVALLEN EN ONTDEKKINGEN, ENZ.
219
zijn vaderland en nit Engeland; ook in Afrika zelf had hij 
menige aangename ontmoeting.
Met vrijmoedigheid bevelen wij due ook bij de aankondi-
ging dezer beide deelen het werk bij onze lezers aan. Wij 
zouden dat echter nog dringender doen, indien wij met de-
zelfde ingenomenheid van den vorm als van den inhoud konden 
spreken. Die vorm is, naar onze bescheiden meening, zeer 
gebrekkig: geheel streng chronologisch, in den stijl van een 
dagboek, zoodat men de meest ongelijksoortige dingen soms 
beschreven vindt op dezelfde bladzijde, juist zooals zij zich 
aan het oog of aan den geest des reizigers hebben voorgedaan. 
De vertaler zelf heeft deze aanmerking verwacht, blijkens de 
noot op bl. 125, Dl. IT. Hij vreest dat men dit gebrek ten 
deele aan hem zal wijten. Dit zou natuurlijk onbillijk zijn. 
Maar zeker zou toch zijn werk in waarde toegenomen zijn, 
indien hij, nu eenmaal bezig aan het zamenstellen eener vrije 
bewerking van twee oorspronkelijke stukken, daarvan een reis-
verhaal had pogen to maken, dat, zooals hij zelf zich uit-
drukt, den lezer cdn bepaalden indruk van het geheel deed 
opnemen. Evenwel hij heeft zich tevreden gesteld met den 
nederigen titel van vertaler; daarom mogen wij niet meer vor-
deren dan hij gegeven lieeft. Ook zijn arbeid is prijzenswaar-
dig. Aan alle lezers van degelijke lectuur, die een weinig 
inspanning van den geest niet schuwen, blijft dit werk aan-
bevolen.
Ten maanden Volksheerschappij. 24 Febr. - 10 Dec. 1818. 
Verhaal van geheel nieuwe (!) en nog onbekende, zeer belang-
wekkende li zonderheden betreffende de laatste Fransche om-
wenteling. Naar het Hocgduitseh van ALEXANDER WEILL. Am-
sterdam, Gebrs. Binger. 1858. In 8vo. 1T71 en 111 bl. f 1-20.

Gewone geschiedenis to beschrijven in den gewonen zin, is 
niet moeijelijk. Van een hof, eene geregelde representative 
vergadering, cone geordende staatsmachine gaan bepaalde feitcn 
nit, die de officiile zijde der geschiedenis uitmaken. Wel is 
waar, die officidle feiten zijn niet meer dan het geraamte, dat 
eerst leven ontvangt uit de kennis en van de drijfveeren der 
personen, en van de verhoudingen der partijen en van de
220	ALEXANDER WEILL,
wenschen en behoeften en de veelzijdige ontwikkeling der 
volken, - zelfs wordt teregt dit laatste eerst geschiedenis ge-
noemd. Maar dat geraamte is toch ook een geheel, de grond-
slag die eerst gekend moot worden, de uitgangspunten, wear 
omheen de geschiedschrijver zijne mededeelingen, ophelderingen 
en beschouwingen groepeert.
Maar van eene revolutie de geschiedschrijver to worden, is 
eene andere zaak. Vooral van eene echt democratische revo-
lutie, zooals alleen de nieuwe tijd heeft opgeleverd. Daar zijn 
het individu's, tallooze individu's, waarop men het oog ge-
vestigd moet houden, tallooze belangen, niet om 66n hoofd-
belang draaijende, maar op duizendvoudige wijze elkander 
kruisende en verduisterende; daar is het een stormen en drin-
gen van onbeschreven en onbeschrijfbare feiten, die een on-
afwindbaar kluwen vormen, waarvan het geen mensch gegeven 
is, alle knoopen en kronkelingen to volgen. Slechts aan een enkel 
genie zal hot gelukken de feiten z66 to groeperen en to sor-
teren, z66 uit een vast beginsel en een bepaald oogpunt to 
beschouwen, dat bij althans de eene zijde, die hij klaar ziet, 
aan anderen duidelijk zal waken.
Gewoonlijk echter wordt de geschiedschrijving van zulk eene 
gebeurtenis of de verdediging eener bepaalde opinie,bf van een 
der hoofdpersonen, hetzij dat die hoofdpersoon zelf zijne eigen 
houding tracht to verklaren en to idealiseren - zooals LADIAR-
TINE in zijne Revolution de 1848 en in het algemeen de Me-
moires -, hetzij dat iemand zich naar vrije keuze een held 
uit de vele strijders en vechters ter beschouwing kiest. Of - 
en dit is misschien de duidelijkste vorm, - de geschiedschrij-
ver stelt zich enkele saillerende punten en personen, waarom 
zich andere nevenfiguren en feiten bewegen, en verdeelt dus 
zijne stof in zoovele episodes. Of ook een ooggetuige, - al-
tijd voor zooverre een ooggetuige denkbaar is van eene zoo 
veelzijdige gebeurtenis - deelt mede wat hij zag, welke in-
drukken hij ontving, en vult het andere zooveel mogelijk uit 
bet hooren zeggen aan.
let meest nabij aan doze soort komt het Verhaal van den 
Duitscher WEILL. Zelf zegt hij, en schijnt hij ook, in die 
dagen to Parijs geweest to zijn, en elken dag zijne bevindingen 
en gewaarwordingen to hebben opgeteekend. Inderdaad heb-
ben dan ook vele zijner partieulariteiten dat cachet van oor-
TIES MAANDEN v OLKSIIEERSCIIAPPIJ.	221
spronkelijkheid, dat alleen de persoonlijke herinnerina geven kan.
Hij geeft ons hier en daar een denkbeeld, niet van wat er to 
Parijs geschiedde, maar van wat de Parijzenaars deden en 
dachten. Hij maakt ons bekend, hoe onbeduidend en belag-
chelijk sommige voorvallen en personen waren, waarvan men 
op eon afstand al vrij groote gedachte zou koesteren. Hij doet 
ons in een woord hier en daar achter de coulisses zien. Maar 
verlangt go een Verhaal, dat u een duidelijker inzigt zal 
geven in volgorde en verband der gebeurtenissen, - verwacht 
bet dan van onzen Duitscher niet. Aan den avond van elken 
dag heeft hij zijne opmerkingen neergeschreven; maar, zooals 
to verwachten was, had hij geen tijd om geregeld to ver-
halen; slechts enkele losse, vliegende gedachten schreef hij 
neer, die alleen voor wie met de gebeurtenissen genoeg be-
kend is, hare waarde kunnen hebben. Moge hij ook al later 
die aanteekeningen gerangschikt hebben; - tot een weldoor-
voed geheel heeft hij zijne magere berigten niet opgekweekt. 
Hij laat ons en galop vliegen door die tien maanden, zoo vol 
van gebeurtenissen, zoo rijk aan ellende en aan leering.
Levendig, puntig en frisch zijn vele zijner aanteekeningen 
en beschouwingen. Zijn stijl is op enkele plaatsen schoon en 
form, soms ook gekruid met valsch vernuft. Hot standpunt 
waaruit hij de geschiedenis beschouwt, is godsdienstig. Maar 
juist hier is niet zijne sterkste zijde. Zijne godsdienstigheid is 
cone voorzienigheidstheorie, waar ik niets tegen wil zeggen, 
maar die eerst dan waarlijk ernstig en leerzaam is, als zij van 
zelve ult de feiten ons tegenstraalt en niet, gelijk hier, er ietwat 
kunstmatig wordt ingelegd. Liever hoor ik hem niet theologiseren, 
want het gnat hem, den verchristelijkten Jood, niet zeer natuurlijk 
af. Soms kan hij in bet triviale, ja baroque vervallen. B. v.: »De 
middelmatige mensch vindt er behagen in, God to loochenen 
en zich met de pronkende veeren (zijn bet de veeren die pron-
ken ?) van den voorspoed tegen Hem over to stellen, als wilde 
hij zeggen: Zie ik heb u volstrekt niet noodig gehad, om mijn 
geluk to maken. Alles heb ik aan mijn verstand to danken. 
En als ik bet een of ander duld, dan geschiedt bet uit louter 
goedheid des harten, want boos ben ik juist niet en daaren-
boven ben ik verdraagzaam. Spreek mij echter niet van uwe 
strenge beginselen, zwijg van uwe stopwoorden: deugd, pligt,
BOEKBESCH. 1859. N°. V.	17
222	ALEXANDER WEILL,
zedeleer ! Altemaal zottepraat, mij n beste ! Niets clan woor-
den, louter woorden. Ik ben God, wij zijn goden, maar wij 
zijn to bescheiden om bet den volke in bet aangezigt to zeg-
gen. Gij echter bestaat alleen, omdat wij u dulden. Dus 
wees zoet en gedraag u stil; want durft gij u verroeren, dan 
zetten wij u a£." Zijn dat nu woorden om iemand tegen God 
in den mond to leggen? Bl. xvi van dezelfde inleiding beet 
bet: ,,Het is de vinger Gods, zeggen alle lieden (Leute). - 
Nog meer: de geheele hand, vier vingers met den duim!" Dat 
is niet eens valseh vernuft.
Hot zou echter onbillijk zijn, zoo men bet geheele boek naar 
doze staaltjes beoordeelde. Dat vreemde is vooral in de in-
leiding, later, meer op politiek terrein, wordt bet beter.
Van den veelbelovenden titel is dus alleen waar, dat ons bier 
»belangwekkende bijzonderheden" worden medegedeeld. Maar 
een geregeld verhaal is bet book niet to noemen, evenmin als 
wij er eon eenigzins volledig denkbeeld door krijgen van wat 
die ,,Tien maanden volksheerschappij" hebben opgeleverd. Zelfs 
een bevattelijk karakterbeeld to geven van enkele der hoofd-
spelers in dit dolle drama, heeft de schrijver niet beproefd. 
Den chaos ontwarren heeft hij niet kunnen noch pogen to 
doen, en juist waar bet chaotische begint op to houden, om-
dat bet belang zich uitsluitend om ddn persoon, LODEWIJK 
NAPOLEON, concentreert, - juist op dat punt breekt hij af.
De vertaler noemt bet eene zeer opmerkelijke omstandig-
heid, dat gelijktijdig met zijne vertaling NORMANBY'S werk,
Une annee de Revolution, to Parijs, ook vertaald, bet licht ziet.
Waarom zoo opmerkelijk weet ik niet; maar dit weet ik, dat 
NORMANBY's bedaarde, duidelijke en belangrijke schetsen, WEILL S 
vlugtige volzinnen geheel in de schaduw laten.
De vertaler heeft een enkel durfde voor mogt, of voorging 
voor voorviel over bet hoofd gezien. Ofsehoon de vertaling
blijkbaar niet van den Heer KOORDERS is, vinden wij toch 
eene weinig betere spelling van de bastaardwoorden, gelijk
b. v. bet fizielce, kopyist, enz. waarover wij reeds bij eene
andere uitgave van de Gebr. BINGER klaagden. Maar anders 
is zij goed, vlug en zuiver.
Wie dus het hoofdbeloop der genoemde omwenteling reeds 
kent en in bet hoofd heeft, en enkele feiten nog eens van do 
meer onbekende en particuliere zijde, ale bet ware van achtercn,
TIEN MAANDEN VOLKSrIEERSCIIAPPIJ.	223
wil zien, die leze den wel vreemd theologiserenden, maar Diet 
onaardig politiserenden Duitscher over ))De laatste Fransche 
omwenteling" - eer zij Diet meer de laatste is.
Schaduwbeelden uit Suriname. Door ANNA. Amsterdam, Gebrs. 
Binger. 1858. In gr. 8vo. VIII en 102 bl., met gelith. en 
gekl. titelplaat, in verguld linnen. f 1 - 90.

Sedert Mevrouw BEECUER STOWE, met 'haar ideaal-neger, de 
sympathie der blanken wist to winnen voor hot arme geslacht, 
dat zij zoo lang en zoo wreed hadden verdrukt, en dat zij, 
ondanks die sympathie, even hard bleven verdrukken; - zijn 
de slaven het geliefkoosde onderwerp geworden voor romans 
on verhalen en drama's, in rijm en onrijm; sedert word de 
slavernij een onuitputtelijk thema voor eindelooze redevoerin-
gen, de aanleiding en het levenselement voor meetings en ge-
nootschappen, de kwelling voor kabinetten en ministerien: 
bijna de vraag van den dag. En ofschoon sommige zeer ernstige 
teekenen ons onwillekeurig de vraag op de lippen doen Demon, 
of ook bier Diet meer schijn dan wezen is, of soms Diet meer 
eene soort van mode-sentimentaliteit, dan waarachtige, werk-
dadige belangstelling, door bewustzijn van groote schuld en 
verantwoordelijkheid gewekt, in deze slavenkwestie de hoofdrol 
speelt, - toch is de beweging op zich zelve edel en good en 
verdient zij de medewerking van elken waren menschenvriend. 
Hot was dan ook wel to verwachten dat een onzer dichters 
deze stoffe zou aangrijpen, van deze stemming partij trekken, 
en iets leveren dat meer moot zijn dan eene berijmde aaneen-
schakeling der gewone gemeenplaatsen over een onderwerp, 
zoo bij uitnemendheid een theme a phrases to noemen. En 
toch, hoe aanlokkelijk de stoffe ook zij, in de bewerking heeft 
zij groote moeijelijkheden. Wij kennen de slavernij in al haar 
werking en invloeden zeer onvolkomen, bij geruchte, van 
hooren zeggen, en moeten, wat aan doze onvolledige kennis 
ontbreekt, nit onze verbeelding aanvullen. Maar nu komt do 
groote moeijelijkheid, eene moeijelijkheid, door bijna niemand 
overwonnen. Welke is de invloed van zulk een levenstoestand 
als de slavernij op het gemoed en den geest eens menschen? 
WW'ij kennen hot one Diet dan met mocite en onvolledig, bij
17
221	ANNA,
gevolgtrekking, denken. Welke is evenwel de invloed van lien 
toestand op den neger? Wij weten bet no- minder; dit weten 
wij, dat die invloed een andere moet zijn dan wij ons voor-
stellen, dat de negerslaaf anders moet gevoelen dan wij wegen 
dat wij in zijne plants zouden doen, omdat, ware bet zoo 
niet, de slavernij , als duurzame toestand, volstrekt onmogelijk 
en ondenkbaar zou zijn. Het is ons bijna onmogelijk in den 
zedelijken toestand, in de denk- en zienswijze der negerslaven 
ons to verplaatsen of ons helder voor den geest to brengen, welke 
de gevolgen zijn eener eeuwen- en eeuwenlange slavernij op een 
menschenras, dat sints duizende jaren bet hoofd buigt onder de 
meest toomelooze willekeur, zonder zieb ooit nit lien staat van 
uiterste vernedering to kunnen opheffen. Wij staan bier gewis 
voor een duister raadsel in de geschiedenis des menschdoms, een 
der somberste geheimen van bet geheimzinnige Afrika: maar dit 
raadsel heeft to gelijk voor ons een vreeselijk ernstigen, zeer prac-
tischen zin. Wij hebben van de onbetwistbare meerderheid, one 
geschonken, schandelijk misbruik gemaakt en onze hand zwaar 
doen wegen op den hals van den lager ontwikkelden zwarte; 
eene groote, ernstige scbuld, waarvan de vergelding dreigend 
in de toekomst spookt. Maar nu is de sympathie voor dien 
zwarte - dien men zich zoo gaarne voorstelt in de onmoge-
lijke lichtgestaite van een Uncle TOM - opgewekt, en ale om 
strijd beijveren zich romanschrijvers en dichters om, zoo goed 
zij kunnen, de schandelijke gevolgen der slavernij to schil-
deren. Ook onze bekende dichteres ANNA gevoelde zich door 
deze stoffe aangetrokken, en wilde ons in drie tafereelen den 
algemeenen en zedelijken toestand der slavernij schetsen, met 
andere woorden : den invloed der slavernij op do zedelijke en 
geestelijke ontwikkeling der slaven. Of bet haar gelukt is? Wij 
vrcezen dat ook zij is gestrand op de klip, die wij zoo even 
aanduidden ; dat zij zich zelve heeft afgevraagd, welke de uit-
werking van zulk een levenstoestand op hear gemoed zou 
zijn, en bet antwoord op die vraag uitgesproken in haar ge-
dicht. Wij vreezen, dat zij, in de beide eerste tafereelen voor 
't minst, bij hare natuurmenschen eene to hooge, vooral eene 
to gekunstelde, ontwikkeling heeft verondersteld. Fen slaaf, 
door zijn meester geliefd en beschermd, ziet zich op eens door 
dien meester de innig geliefde vrouw ontrukken, met wie hij 
tot dusver had geleefd. De slaaf weet dat hij die vrouw niet 
do zijne lean noemen, dat hij tegenover den mcester geene
SCIIADUWBEELDEN UIT SURINAME.	223
c glen op haar kan doen golden; toch, in do vertwijfeling 
zijner wanhoop, ijlt hij naar lien meester en ... wijst hem 
dood bedaard op de gelijkheid aller menschen voor God. Do 
hardvochtige beer bespot den gemoedelijken slaaf, beveelt hem 
to geeselen, en roept hem ten afscheid toe: dat die gelijkheid 
voor God een leugen is, on dat hij zich niet moot verbeelden 
dat zijne ziel bij God iets geldt, dewijl zijn geheele geslacht 
vervloekt is. De man was met bet Evangelie niet onbekend - 
bet blijkt reeds nit zijne woorden - toch is dat cane woord, 
op dien oogenblik, uit den spottenden mond zijns meesters, 
voldoende om hem voor geheel zijn volgend leven tot een af-
godendienaar, een ongeloovige uit wanhoop, to maken. Wij 
vinden hem, jaren na die gebeurtenis, als een weggeloopen slaaf, 
in de bosschen, alleen met zijne dochter, een meisje van zeld-
zame ontwikkeling voor een kind der wildernissen, christinne 
bovendien, wie de afgoderij des vaders de ziele pijnt; - daar 
leeft hij, somber, zwijgend, in zich zelven gekeerd, eene 
soort van neger-Manfred, min do wroeging, doch overigens 
onschadelijk. Hij zwoer den blanken een eeuwigen' haat, maar 
koelt dien haat voorloopig alleen aan der blanken God, wiens 
dienst bij verliet, ofschoon hij duldt dat zijne dochter dien 
God vereert; om zich op dien God to wreken gaat hij, tegen 
beter weten aan, nude boomen aanbidden. - Eene vrijgelatene 
Mulattin heeft jaren Lang gearbeid en gezwoegd om de bepaalde 
som bijeen to krijgen, waarvoor zij hare dochter zou kunnen 
vrijkoopen. Zij koint eindelijk dat geld aanbieden, maar do 
meesteresse weigert nu bet meisje vrij to laten, en wel nit 
ijverzucht op bet schoone, aanvallige kind. Wij zien de moeder 
geknield bij bet lijk barer dochter, - barer dochter vermoord 
door do mishandelingen en wreede jaloezij der snoode meeste-
resse. In wilde wanhoop en wraakzucht wit zij bet huis in 
brand steken, maar Iaat eensklaps haar voornemen varen, 
wanneer eene andere slavin haar verhaalt, hoe ook zij eenmaal 
haar kind op duivelachtig wreede wijze zag vermoord, en 
hoe zij zich teen ondorwierp en troostte met de hoop des 
wederziens. De straks wanhopende moeder, die van CIIRISTUS 
of hot Evangelic niets weet, vo]gt onmiddellijk dat voorbeeld 
van onderwerping en vergevensgezindheid, in de hoop dat zij 
dan ook haar kind zal wedervinden. - Zijn doze toestanden 
natuurlijk, en kunnen zij inderdaad golden als typen van den
226	ANNA,
zedelijken toestand der slavernij ? Zij kunnen dit des to minder, 
daar ook onze dicbteres genoodzaakt is om hare helden, hetzij 
door geestesgaven, hetzij door afkomst of bijkomende omstan-
digheden, tot uitzonderingen to maken, hen to verheffen boven, 
to plaatsen buiten, de massa der slaven. BANCO, de wegge-
loopen slaaf, getuigt van zich zelven, dat hij niet stomp van 
geest, niet, als de anderen, onwetend was, en hij voegt or 
bij: »helaas!" En wel to regt, voorwaar, want eerst daar-
door, omdat hij niet was als de anderen, word hem de sla-
vernij bet ondragelijke juk dat zijne ziel verplette. Intusschen 
hebben wij hier een exceptionelen toestand voor ons, en kun-
nen daarnaar niet afmeten, welke de toestand dier ,,anderen", 
dat is der groote menigte, is. LEDA, de moeder in bet tweede 
tafereel, is vooreerst eene Mulattin, en daarenboven sints lang 
vrij ; terwijl zij eigenlijk nooit, naar hare eigen getuigenis, 
bet drukkende der slavernij gekend heeft. Zeker gevoelt zij 
wat de slavernij beteekent, als zij knielt bij hot bed van haar 
vermoord kind, en wij begrijpen haar als zij naar den bran-
denden houtspaander grijpt - maar dan die plotselinge be-
keering! Bij beiden, BANCO en LEDA, treft ons bet contrast 
tusschen de heftigheid der taal, de hartstogtelijke kreten, de 
opwinding der woede, die wel wat breedsprakig en gezocht in 
bare uitdrukkingen wordt, - en de nietigheid der uitkomst 
of de dadelijke, zonder eenige moeite bewerkte ommekeer: een 
contrast dat inderdaad aan bet komische grenst. - Beter vol-
gehouden en meer natuurlijk is de vreeselijke wraakoefening 
der oude negerin in bet derde tafereel, cone wraakoefenino, 
jaren lang geduldig verschoven tot zich de gunstige gelegenheid 
zou aanbieden, en waarvan nu de dochter, bet bloemenmeisje, 
bet onschuldige werktuig en slagtoffer wordt. Dit tafereel, bet 
uitvoerigste van de drie, is zeker in elk opzigt, ook wat den 
vorm betreft, verreweg bet beste. De levendige, afwisselende, 
vloeijende versificatie onderscheidt zich zeer gunstig van de 
matheid en zwakheid die bet voorgaande dramatische gedicht 
over bet algemeen kenmerkt; ook is LEILA vrij van die plat-
heden en ondichterlijke paraphrases, die men in de vorige 
stukken nu en dan aantreft. Do aanhef van bet gedicht, bet 
lied van bet bloemenmeisje, LEILA's daps - dat alles is zeer 
schoon en getuigt voor ANIA'S meesterschap over den vorm, 
vooral waar bet 't lyrische genre geldt. - Alleen zouden wij
SCIIADUWI,EELDEN UIT SURINAME.	227
haar eene verklaring willen vragen van dien panischen schrik 
onder de bruiloftsgasten na LEILA'S dans; en bovenal eenige 
opheldering omtrent dat zeer bijzondere en merkwaardige ver-
gif, op dien bloemkrans gestrooid: een vergif dat onmiddel-
lijk den dood veroorzaakt van het ongelukkige meisje, op 
wier hoofd de krans wordt gezet, ofschoon LEILA dienzelfden 
krans, zonder schade, een geruimen tijd in de hand hield. 
Missehien ware hier voor onze scheikundigen veel to leeren.
En nu de vorm. Wij zeiden reeds met een enkel woord 
dat breedsprakigheid en gezochtheid van uitdrukking, met name 
in de twee eerste tafereelen, niet to loochenen valt; missehien 
een gevolg der gekunstelde opwinding, zonder waren barts-
togt: deze laatste is zelden woordenrijk. Het dramatische ge-
dicht: ' Moeder en Christin", dunkt ons het minst geslaagde, 
ook wat den vorm betreft; eene besehavende, voltooijende 
hand kon daar wel aangelegd worden. Voor 't overige is de 
versificatie zuiver, en vertrouwen wij dat ANNA onnaauw-
keurigheden en fouten, als wij er enkele aantroffen, gemak-
kelijk weet to vermijden. Zij weet dat het niet aangaat to 
zeggen:
Nog rijst uit de cenzaamheid dier dreven
Geen stemme des geweens omhoog! 
Geen handen kermend opgeheven!
Geen hart dat zich in de aard bedroog! ;
en dat versregels als deze:
0, niet om niet ontscheurt de erinnering 
Zich aan de groef van 't hart der moeder,
noch natuurlijk, noch smaakvol, noch welluidend zijn. Zij 
weet ook dat ongevormde bosschen nergens ter wereld worden 
aangetroffen; en dat het niet geoorloofd is, om den wille van 
bet rijm (die meedoogenlooze tyrant), to schrijven: Ik - 
ziet (bl. 63.) Zoo wij dergelijke vlekken aanwijzen, geschiedt 
het voornamelijk om der begaafde zangeres to herinneren, dat 
zij geroepen is om ook door haar voorbeeld den zoo noodigen 
eerbied voor onze schoone taal to bewaren en in to scherpen. 
Eene opmerking, die wij niet mogen weerhouden, geldt de 
slordige interpunctie, waardoor de zin, op 't eerste gezigt al-
thans, hier en daar soms geheel onverstaanbaar worrt: 't is 
cen angstwekkcnde, bedwelmende overvloed van komma's en
228	ANNA, SCHADUWBEELDEN UIT SURINAME.
uitroepteekens, op do minst passende plaatsen uitgestort. Do 
schuld zal echter wel aan den corrector liggen. Dat het boekje 
smaakvol is uitgevoerd, waarborgt de naam van de Gebrs. 
SINGER; jammer slechts dat de plompe, onbevallige, op vallen 
staande figuur van bet titelplaatje, zoo wonderlijk toegetakeld 
bovendien, ons nooit zou doen denken aan bet van schoon-
heid schitterende, als eene fee daarheen zwevende bloemen-
meisje, wier ,voet de huivrende bloemkens niet raakt" 1 - 
Wanneer zullen onze uitgevers toch daarin verbetering bren-
gen, of ons dergelijke illustratien maar liever schenken?
Twee jaren geleden. Door C. KINGSLEY. Uit het Engelsch ver-
taald, door Dr. 1 . P. UNDO. In drie Deelen. Dordrecht, 
P. K. Braat. 1858. In yr. 8vo.

De wensch die na bet lezen van dit work bij mij opkwam, 
was, dat dit nu eens een origineel Hollandsch product had 
mogen zijn; maar zdd jets wordt zelden geleverd, ook door 
Engelsche schrijvers, die er zich doorgaans op toeleggen om 
een gekozen onderwerp tot uitputtens toe to behandelen. Wat 
bier den lezer boeit, is juist dat men steeds wenscht meer 
van de voorkomende menschen en zaken to hooren; en toch, 
verre van oppervlakkig to zijn, geeft doze roman veel meet 
to denken dan zulke lectuur gwoonlijk doet. Zoo rijk en 
kernachtig is de inhoud dat er stof voor een dozijn andere 
romans in to vinden zou zijn, indien men iederen draad wilde 
afspinnen, want verscheidene der handelende personen worden 
op bet tooneel geworpen, even als medereizigers die men in 
een spoorwagen ontmoet, in wier gezelsehap men eenige aan-
gename uren doorbrengt en die overigens voor ons noch ver-
leden, noch toekomst hebben.
Een eigenlijk hoofdpersoon kan men, dunkt mij, niet aan-
wijzen; men vindt bier meer cone galerij van karakters die 
wel onderling verbonden zijn, maar z66, dat bet moeijelijk zou 
wezen om van bet verhaal eene doorloopende schets to -even. 
Elk van die karakters schijnt de eene of andere waarheid to 
moeten staven: TOM THURNALL, de wereldburger, die door de 
ingeving van zijn edel hart bet goede doet, maar to veel op 
eigen kracht steunt, is daar om to bewijzen, dat die kracht
C. KINGSLEY, TWEE JAREN GELEDEN.	22t
eindelijk zal worden gebroken, om to doen blijven dat ook 
de sterkste zonder den steun der godsdienst niets is. JAN 
BRIGGS, die zijne fortuin, zijn naam, zijne vrouw, alles door 
list en logen verwerft, moot het woord waar maken dat het 
kwaad zijn meester loont. Aan FRAYS HEADLEY, den jongen 
predikant, zou men tot leus kunnen geven: de waarheid zal 
overwinnen. Met het grootste geduld arbeidt hij in zijne 
kleine gemeente, waar hij eerst wordt miskend, maar ein-
delijk alle harten wint door zijne liefde. Eene vreemde ver-
schijning is GRACE HARVEY, een meisje dat door eene streng 
methodistisehe moeder opgevoed, zich met dier stroeve be-
grippen niet kan vereenigen, en zich dus eene eigene gods-
dienst schept, die haar tot eene soort van geestdrijfster maakt; 
zij wordt door hare geloofsgenooten als eene zieneres be-
schouwd en bijna vereerd, en hoewel zij later wordt terug-
gevoerd in de oude Engelsche kerk, (waarvan zij misschien 
met FRANS H. de overwegende waarde moot bewijzen) blijft 
zij toch altijd eene lieve dweepster, good in een roman, maar 
in de werkelijkheid niet to huis behoorende. MARK, de oude 
jager, zijne dochter MARY, Majoor CAMPBELL, zijn alle fiksch 
geteekende, edele karakters en vooral echt Engelsch.
Door het geheel heeft de Schr. zich waarschijnlijk ten hoofd-
doel gesteld (eene idle die ook in een zijner vroegere werken 
,)Gist" doorblonk) om to toonen dat er in alle Standen, in 
alle betrekkingen en in alle secten goede menschen gevonden 
worden, die elkander de hand moeten reiken, om zamen to 
werken tot bet groote doel, om der menschheid nuttig to zijn, 
,,want", zoo laat KINGSLEY een zijner personen spreken, ,het 
leven, de godsdienst, de vroomheid, hebben alleen in zoo ver 
iets to beteekenen, zijn alleen in zoover goddelijk en Gode 
welgevallig, als zij de middelen blijven tot dat ddne doel. 
Door het licht van die gedachte wordt alles opgehelderd, zelfs 
bet moeijelijksto denkbeeld van alien, dat zoo dikwijls de goede 
menschen kwelt, als zij beseffen: Ik moot God beminnen, en 
toch bemin ik Hem niet. Het valt gemakkelijk Hem to be-
minnen, als men eens aan Hem denken kan als aan do con-
centratie, do ideale volmaaktheid van al wat edel, beminne-
lijk, bewonderenswaardig is in den menschelijken aard! En 
bet is gemakkelijk to werken ook, als men eons beseft, dat 
men voor zulk een Wezen on met zulk cen Wezen werkt!" -
230	C. KINSGLEY, TWEE JAREN GELEDE\.
Met zulke schoone gedachten is bet werk als doorweven; diep 
gevoel wordt soms afgewisseld door fijne spotternij ; aardige 
tooneelen en geestige gesprekken zijn met eene milde hand 
rondgestrooid. Meesterlijk zijn de natuurschilderingen, en ik 
zou wenschen een kunstenaar to zijn; ik zou mij geInspireerd 
gevoelen om ze aansehouwelijk voor to stellen, met krachtige, 
breede penseelstreken, en dan sours de kleinste details als 
lichtpunten schitterend uitstekend. - Nog nimmer heb ik met 
enkele woorden zulke heerlijke tafereelen zien voorstellen als 
bier in menigte gevonden worden, no, nimmer zooveel poezij 
zien schuilen in de vlugtige beschrijving van eene bloem, van 
een insect. Slechts ddnmaal kon ik een glimlach Diet onder-
drukken: hat was als STANGRAVE zijne bewondering eener 
schoone rivier zoover uitstrekt om to onderstellen, dat zij wel 
eene ziel kon hebben. Dat is toch wat al to mythologisch en 
overtreft zeker nog bet geloof van den ijverigsten aanhanger 
der zielsverhuizing. De tijd der handeling is die van den 
oorlog in de Krim en die krijg werkt voor vele der genoemden 
als een louterend vagevuur; ook de cholera wordt als een 
stoffelijk en zedelijk opruimingsmiddel aangewend. Het tooneel 
is ... de wereld, zou men haast mogen zeggen: nu zijn wij 
in de Krim, dan in de bosschen en de mijnen van Australia; 
nu in Coblenz, dan in London. Allermeest echter brengt de 
Schr. ons to Tyhitbury en to Aberalva; bet laatste plaatsje 
moot men op zijn crediet afgaande aan de zuidwestelijke kust 
van Cornwallis zoeken. Hot werk is zeker reeds door velen 
gelezen, maar hun, die bet nog Diet ter hand namen, zij hot 
ook door deze regelen zeer aanbevolen, en ieder die bet niet 
in bet oorspronkelijke leest, kan er gerust op zijn dat de 
vertaling goed is. Van bet vignetje, waaraan bet potlood 
van den Heer IcoNING zich bezondigd heeft, en dat voor de 
drie deelen tot vervelens toe is vermenigvuldigd, wil ik liefst 
Diet spreken.	M.
Twee Kapiteins Van Prins WILLEM den Eerste. 1576. Door 
HERMAN HENDRIIC NIEMANN. Amsterdam. J. M. E. Meijer. 
1858. In gr. 8vo. 325 bl., met gesteendruhten titel en vignet. 
f 3-20.
Toen Ref. dit good uitgevocrde bock ter hand
nam, meende
11. II. NIEMANN, TWEE KAPITEINS, ENZ.	231
hij als bij ingeving den auteur als zulk cenen to molten groeten, 
die de firma VAN BUREN SCIIELE, KRABBENDAM, NAUTA, LAM-
BRECIITS EN c7e. met een nieuwen vennoot vermeerderen zou. 
Na de kennismaking met deze )Twee Kapiteins" meet bij 
openhartig verklaren, dat zijn voorgevoel hem ten deze niet 
heeft bedrogen, en acht hij zich in gemoede verpligt heeren 
Leesbibliotheekhouders, die met de artikelen der firma ,,wel" 
zijn, aandachtig to maken op dit nieuwe product, 't welk de 
onvermoeide beer j. M. E. MEIJER, als makelaar in historische 
romans in den handel brengt. Voor hunne kalanten zal 't 
gewild goedje zijn, en wij durven hun verzekeren dat de f 3-20 
aan den aankoop gewaagd, wel met rente naar de lade van 
hunne toonbank zullen wederkeeren.
Wij willen deze aanbeveling met eenige bewijzen staven, 
en werpen daarom een blik op do hoofdpersonen die de Heer 
NIEMANN ten tooneele voert. Allereerst Prins wILLEM de Eerste 
en MARNIx VAN ST. ALDEGONDE, inseparables, de eerste blijk-
baar de chef, de tweede de boekbouder van een kantoor, waar 
men in oppervlakkige en langdradige vertoogen over onze ge-
schiedenis der 16e eeuw handelt. Naast deze, de twee kapi-
teins MARCELIS en PAULUS BAx; een paar broeders, beeldschoon 
als ADONIS, dapper als de Cid, good gereformeerd als BoGER-
MAN en verliefd als een romanheld van de firma, in alle die 
goede qualiteiten door niemand geevenaard als door hun boezem-
vriend den ridder ALBERT DE MONTIGNI. Verder den grijzen 
VAN DUIVENVOORDE, een prinsgezind edelman en iemand van 
wien wij veel groote woorden hooren, maar weinig groote 
daden zien, daar wij hem slechts een paar malen ontmoeten, 
eens waar hij voor zijne op hunne minnaars wachtende doch-
ters, zeer tegen haar zin, den room van zijn geslacht op hoog-
dravenden toon verkondigt en eene politieke geloofsbelijdenis 
aflegt, de tweede maal, wanneer hij op zijn sterfbed ligt, zijne 
dochters on hare aanstaande echtgenooten zegent,om ten slotte 
op zijne prinsgezindheid bet zegel to drukken door eene Somme 
gelds aan de berooide schatkist to legateren. 't Overige man-
nelijke personeel aan de Hollandsche zijde bestaat uit den 
admiraal BOISOT, JOOST VAN DER ENDE, de koene verdediger 
van Zierikzee, de Briellenaar KOPPESTOK, de dichter Coo11N-
IIERT en anderen.
Tegenover doze staan de Spanjaarden DE REQUESENS, JEAN
232	U. H. NIEIIANN,
JAUREQUI, GASPARD D'ANASTRO, de Antwerpsche bankier, Es-
COVEDO, de secretaris van Don JUAN van Oostenrijk, D'ASSON-
VILLE, de gouverneur eener Spaansche gevangenis, GONZALO 
de cipier, en meerderen die zich om de hoofdpersonen groeperen.
Vier dames verhoogen hot boeijende dezer stoffering, geheel 
ingerigt volgens 't model dat de toongevers der firma daar-
voor schijnen aangegeven to hebben. Doze vertegenwoordigen 
de zoo wigtige en invloedrijke elementen in 't menschelijke 
leven, liefde en haat. Verbeeldt u de beide schoone dochters 
van DUIVENVOORDE, als Hollandsehe meisjes natuurlijk beval-
lige blondines, tot over de ooren toe verliefd, de eene op MAR-
CELIS BAx, de andere op MONTIGNI, wie zij zonder blikken of 
blozen rendez-vous geven in koepels en kerken; engelen, maar 
helaasl met vleesehelijke begeerten, die zelfs aan bet sterfbed 
van hunnen vader to stork zich doen gevoelen, dan dat jonk-
vrouw MARIA niet even het ziekvertrek zou verlaten, om de 
juist in de nabijheid van bet huis aanwezige minnaars to laten 
ontbieden, ten einde eons eventjes hunne verbindtenis door 
den niets vermoedenden en met alles tevreden VAN DUIVEN-
VOORDE to laten inzegenen. De vrouwelijke hoofdpersoon is 
echter CHRISTINA D'ASSONVILLE, eene dame die den eerzamen 
kapitein PAULUS BAx den zak geeft om zich in eene politieke 
intrigue ten behoeve van Don JUAN van Oostenrijk to wikke-
len, die haar door zijn secretaris heeft doen beloven, dat zij 
in later tijd de gade van den nieuwen Gouverneur der Neder-
landen worden zal. Van dit fraaije plan zijn PAULUS BAx en 
vooral de landvoogd DE REQUESENS de dupes, later, wat natuur-
lijk is, ook dame CHRISTINA, die eindigt met naar een klooster 
to verhuizen en daar als eene Hadeleine repentante to sterven;
t groote depot en de laatste carrii re van ondeugende dames 
uit de dagen van den tachtigjarigen oorlog, waarmede do 
heeren van de firma op 't laatst geen raad meer weten.
Buiten doze drie dames ontmoeten wij no, even 's Prinsen 
gemalin, CHARLOTTE VAN BOURBON, en maken in Spanje de 
kennis van Donna OLYMPIA, eene beeldschoone vrouw, die ons 
al heel spoedig bewijst, dat zij zich bitter weinig om het 
zevende gebod bekreunt en niet ongeneigd is den ridder PAULUS
BAx, met bet oog op haar eigen bon plaisir, het leven in cone 
Spaansche staatsgevangenis ietwat to veraangenamen.
DIaar genoeg over do hoofdpersonen, wij willen ook nom;
TWEE KAPITEINS VAN PRINS WILLEM DEN EERSTE.	233
even een resume geven der feiten, den leesbibliotheekhouders 
ten bewijze dat de Heer NIEMANN een waardig en veelbelovend 
vennoot is der firma.
De plaatsen der handeling bepalen zich goeddeels tot Delft, 
Zierikzee, Antwerpen, Brussel, Madrid en de gevangenis van 
Alcantara. Hot tooneel wordt geopend met eene zamenzwering 
in het St. ANNA-klooster to Delft, waarvan Prins WILLEm en 
de heeren BAx do onzigtbare getuigen zijn. Later blijkt ons 
dat die beide brooders tot de geheime policie van den Prins 
behooren, wel denkelijk uit vrijen wil en zonder dat op het 
budget eene post van geheime uitgaven voor hunne bezoldi-
ging uitgetrokken was. 't Vermoorden van vijf Spaansche 
soldaten door den koenen kapitein PAULUS, aan boord van een 
klein vaartuig op de Maas, vraagt later uwe aandacht. De 
belegering van eene stad, 't gevangen nemen van een spion, 
cone wonderdadige uitredding, en de togt door een vijandelijk 
legerkamp, zijn tooneelen die in een roman van dit genre eigen-
aardig to huis behooren en ook hier niet gemist worden. Dat 
CHRISTINA D'ASSONVILLE een complot smeedt, door PAIILIIS BAx 
op eene tragische en hoogdravende wijze wordt doorgehaald, 
later de hulp van een sterrewigchelaar inroept en zich door 
dozen de toekomst laat voorspellen, om op het laatst met vergif 
en dolk dood familiaar to worden, behoeft ons niet to bevreem-
den in cone dame, van wie verteld wordt dat zij uit eerzucht 
haar vaderland en de goede zaak verraadt en de Spaansche 
zijde koos. Een onderhoud met een paar gezanten, die on-
verrigter zake en door de slimheid van vader wILLEM misleid 
naar huis kunnen keeren, schijnt alleen den lezer van een 
»Zondagsboek a vijf centen" medegedeeld to worden om hem 
op de hoogte to brengen van onze politieke verhouding tot 
het buitenland in die dagen. De verrassing van eon klooster, 
waar de Spanjaarden duchtig klop krijgen, de zamenspanning 
van den bankier D'ANASTRO met JEAN JAUREQUI - niet .AU-
DREQUI, zooals de Auteur hem nu en dan noemt, waarom 
begrijpen wij niet - tegen het levee van den Prins; den 
deed van DE REQUESENS - geen der minst geslaagde hoofd-
stukken uit dit book -; de bemagtiging van cone Spaansche 
krijgskas door een hoop dappere partijgangers, die MARCELIS 
BAs had aangeworven en niet aanwozf (bl. 209), - 't zinken 
van eon admiraalschip voor Zierikzee, - do val van die stad, -
234	II. II. NIEMANN,
PAULUS' toot naar Spanje, - 't vertoeven in eene Spaansche 
rooversherberg, - eon bezoek aan bet hof to Madrid, - bet 
verblijf in eene gevangenis, - eene mislukte en eene geslaagde 
vlugt, - eindelijk een sterfbed en een dubbel huwelijk, - 
't zijn alien tooneelen, die niet missen kunnen den roman-
lezer, die met de artikelen der firma dweept, to boeijen.
Twee historische feiten schijnen bij de primitieve conceptie 
van den Auteur op den voorgrond to hebben gestaan: 1°. 
bet beleg en de val van Zierikzee; 2°. de aanslag van JEAN 
JAUREQUI op den Prins. 't Feit N°. 1 zien wij voorbereid en 
ontwikkeld, de slag aan den voetzoeker ontbreektechter, want 
hoewel bet plan van des Prinsen moord beraamd wordt, blijft 
de uitvoering achterwege ; zelfs vermeldt de Auteur niet eens 
dat de uitvoering zes jaren later (Maart 1582) plaats greep; 
ook omtrent bet volgend lot der zamenzweerders verneemt de 
lezer niets; bet beramen van den aanslag zes jaren voor do 
uitvoering komt Ref. wel niet onmogelijk, maar desniettemin 
zeer onwaarschijnlijk voor.
Ziedaar 't apercu van eon work dat wij gaarne onder de 
beste voortbrengselen der firma rangschikken. De stijl ten 
minste is hier en daar beter, althans vlugger en lesser, 
dan wij van do overige vennooten gewoon zijn; de Auteur 
heeft blijkbaar sommige Fransche romans, b. v. Les trois 
Mousquetaires van DUMAS niet zonder goede vrucht voor zijn 
stijl gelezen, en sommige tooneelen in dit book, o. a. die waar 
de dood van DE REQUESENS en de vlu(yt van PAULUS BAX Uit 
de gevangenis van Alcantara geschetst worden, ontbreekt bet 
niet aan eene levendige, plastische voorstelling.
Den leesbibliotheekhouders en alien, die met de historische 
romans van VAN BUREN SCHELE en consorten vrede hebben, 
bevelen wij deze )Twee Kapiteins" aan. Hij, die echter 
weet op welken voet Ref. met de firma staat en zich o. m. 
diens aankondiging van ))Do Oude van bet Duin" herinnert 
(zie Vaderl. Letteroefeningen, 1858, N°. 11), zal welliot doze 
aanbeveling voor den Ileer NIEMANN een negativen lof achten. 
Van zijn standpunt vermag Ref. den Auteur geen anderen to 
geven. Hij voert strijd, niet tegen 't genre van den historischen 
roman, - maar tegen de wijze, waarop dit door sommige auteurs 
in 't belang van enkele uitgevers, die met den wansmaak van 
bet publiek bun voordeel doer, wordt geexploiteerd.
TWEE KAPITEINS VAN PUNS WILLEM DEN EERSTE. 235
Met eon kort woord had Ref. zich van zijne verpligting 
jegens de Redactie van dit tijdschrift, die hem dozen roman 
ter aankondiging toevertrouwde, willen afmaken, want voort-
durend - en toch blijkbaar immer vruchteloos - op hetzelfde 
aanbeeld to hameren, vermoeit zelfs den voor eene goede zaak 
meest ijverigen strijder. Toch heeft hij, door nogmaals 't 
ontleedmes to zetten in deze kankerige historisch-litterarische 
vrucht, eene laatste poging willen wagen, om het publiek to 
bewijzen hoe door de leden eener firma - die blijkbaar nooit 
uitsterft - onze historic wordt verminkt, en de grootsche 
heldenfiguren van den roemrijken voortijd tot mannequins wor-
den gemaakt, wier beeld, op zulk cone wijze geschetst, niets 
anders dan eene schandelijke parodie op de werkelijkheid mag 
genoemd worden.
Nog een enkel woord aan den welgezinde, die op bl. 655, 
N°. 13, jaargang 1858 van dit tijdschrift in Ref.'s meening om-
trent soortgelijke geschriften bewees to deelen en eene nieuwe 
bijdrage tot staving van diens opinie mededeelde.
Doze verwacht eon nekslag voor de bende, wanneer de be-
stuurders van Leesgezelsehappen eenvoudig besluiten om de 
uitgave van zulke producten tegen to werken door ze niet to 
koopen. 't Plan was geed wanneer ieder directeur van een 
leesgezelschap met denzelfden geest als de steller dier korte 
mededeeling bezield was. Maar helaas ! ... en al waren deze 
alien mannen van smaak, 't zou de vraag blijven, of zij 't op 
den duur met een gedeelte hunner medeleden niet to kwaad 
zouden krijgen.
Ref. is zelf in 't bestuur van eene dergelijke vereeniging, 
en hij voor zich heeft de treurige ervaring opgedaan dat, waar 
men b. v. een tijdschrift als De Gids of eene buitenlandsche 
Revue afstemt of hoogstens contre-coeur gedoogt, men zich als 
wanhopigen aan Honigby of Iris vastklemt. Meermalen zag 
hij b. v. do werken van cene TOUSSAINT, KINGSLEY of zelfs 
eenmaal BULWER'S nMijn Roman" op grond van langdradig-
heid veroordeeld, waar men - als uitspanningslectuar - de
minsten willen bij het lezen van eon roman zich ietwat 
inspannen - zoo heel veel tegen VAN BUREN Scr1ELE, 
KRABBENDAM of tegen eene vertaling van cone Duitsehe nsop-
perige" novelle niet had in to brengen, ja, wat meer zegt, 
daaraan de voorkeur gaf. Zou (lit verschijnsel zcldzaam wezen
236
B. I-I. NIEAIANN, T\VEE KAPITEINS, ENZ.
in de geschiedenis der leesgezelsehappen, waar 't ',elck wat 
wile" op den voorgrond staat?
Neen 1 't geslacht der auteurs van ellendige romans zal noolt 
uitsterven en de wansmaak van een goed deel van bet lezend 
publiek nimmer worden verbeterd, zoo lang de meerderheid 
onzer uitgevers niet doordrongen is van den geest, then den 
waardigen Hamburger FRIEDRICH PERTHES bezielde. Wanneer 
de boekhandel bet voorbeeld niet volgt, dat door mannen ale
DRUSEMAN, SURINGAR, MULLER, DRAAY, Of VAN DRUTEN en
BLEEDER - OM geene andere gunstig bekende namen to noe-
men - gegeven wordt, zoo Lang zal geldzucbt, speculerende 
op wansmaak, zoo al niet den bloei onzer oorspronkelijke let-
terkunde, dan toch zeker de ontwikkeling van one yolk, 
krachtdadig tegenhouden.
Dit laatste, voor wie 't aangaat.
0. Dec. 1858.	L-E.
De Bouwvallen van min Iilooster. Naar het Spaansch. Twee 
Deelen. Amsterdam, J. H. Scheltema. In gr. 8vo. 4 en 
235; 4 en 202 bladz., met gelith. titelvignet. f 5-:
De uitgever mag zich wel beklagen, dat wij zoo ver achter-
aankomen met de bespreking van zijne ",Bouwvallen", en hij 
heeft bet alleen aan den ijver des Redacteurs to danken, dat 
zij niet misschien ganschelijk achterwege gebleven is. Ik had 
bet boek aan een vriend ter lezing gegeven, maar die vond 
bet zoo vreemd en zoo vervelend, dat ik er tegen opzag om 
mij er in to verdiepen. Eindelijk moest ik toch, en ik kan 
u al aanstonds mededeelen, dat mijn vriend wel wat streng 
en eenzijdig heeft geoordeeld.
Vreemd is bet boek, maar dat vreemde wordt geheel uit 
oorsnrong en doel verklaard; vervelend is bet ook, maar bet 
eerste deel alleen, van bet tweede kan dit niet gezegd worden. 
Doch bet heeft zijne eigenaardige belangrijkheid en is niet 
zonder bekwaamheid geschreven. Het is eene partij schrift, 
of liever wat de Duitschers Tendenzschrift noemen. Het is 
jammer, dat men Diet schijnt to weten, wie bet geschreven 
heeft, en ook den tijd wanneer bet in Spanje uitgekomen is 
heb ik niet to weten kunnen komen. Het moet geschreven 
zijn door een geestelijke, die zonder zich to mengen in den
DE BOUWVALLEN VAN MIJN KLOOSTER.	237
dwarrelenden chaos der Spaansche partijen, dit eene echter 
door dit book prediken wil: nrigt toch uwe woede Diet tepn 
de kloosters."
Hot is bekend hoe FERDINAND VII in Spanje na NAPOLEON'S 
val hetzelfde restauratie-spel speelde als LODEWIJK XVIII in 
Frankrijk. Alleen ging hij nog iets verder, en deed zich de 
reactionnaire invloed der geestelijkheid in Spanje nog veel 
erger golden. Te verwonderen is bet dns niet, dat de zucht 
naar vrijheid zich bij bet yolk vereenzelvigde met haat tegen 
al wat geestelijke was, en dat bet hier nog iets vroeger den 
in Frankrijk tot eene uitbarsting kwam. Zoo kwam bet jaar 
1822 in bet land met zijne revolutionnaire plannen, dwalingen 
en mislukkingen. Hot ging hier gelijk bet in 1848 in Frank-
rijk, Duitschland en Italie is gegaan: terwijl absolutisten en 
liberalen of constitutionelen streden, en de laatsten hunne 
hand bet digtst bij de palm der overwinning schenen te heb-
ben, kwarnen de radicalen die hunne zaak onherstelbaar be-
dierven. Hier heetten ze Exaltados of Decamisados, en be-
gingen of veroorzaakten die treurige buitensporigheden, die 
wel helaas! de onvermijdelijke gezellen eener revolutie schijnen 
to moeten zijn.
De regtmatige en lang verkropte toorn tegen de ultramon-
taansche geestelijke partij word hij bet gemeene yolk eene 
blinde woede tegen die geestelijken en die instellingen, die 
bun bet meest en overal onder de oogen kwamen, de mon-
niken en de kloosters. Die vernielzucht tegen de kloosters 
gevoerd, is eene heilzame opruiming geweest van die al to 
talrijke broeinesten van geexalteerd catholieke begrippen, wier 
doode hand op to vele schatten en bezittingen beslag had 
gelegd. Mar groot en veelvuldig is ook bet onregt daarbij 
gepleegd, gelijk zelden een Augiasstal wordt gewasschen, zon-
der dat een Alpheus uit zijne bedding wordt gesleurd.
Eene van doze bejammerenswaardige uitspattingen der volks-
woede, de kloosterstorrn tegerl de talrijke kloosters van Bar-
celona - er waren er in die stad 28 van monniken en 17 
van nonnen - in 1822, maakt bet middenpunt der handeling 
in dozen roman uit, waarvan de held zijn klooster moot zien 
vernielen. De dierlijke opgewondenheid die toen in de stad 
heerschte, bet in vlam zetten en plunderen van verscheidene 
kloosters, het vermoorden van monniken, de geheimzinnige
BOEKUESCH. 1659. N°. V.	18
238	DE BOUW VALLEN
gangen en catacomben in deze vestiiigen van middeneeuwsche 
vroomheid, de wondervolle uitreddingen en de openbaringen 
van bijgeloof to midden van de uitspattingen des ongeloofs, - 
zietdaar romantische elementen genoeg, waarvan de schrijver 
een niet slecht en redelijk gematigd gebruik heeft gemaakt.
Van daar is dan ook bet tweede deel dramatisch, roman-
tisch genoeg. Maar toch heeft bet geheel, vooral bet eerste 
deel, iets zeer eentoonigs. De reden hiervan is eenvoudig, 
dat bet personeel dat bet drama eigenlijk speelt, zeer klein, 
en de hoofdpersoon een verbazend vrome, maar weinigbedui-
dende fantastische en overgevoelige dweeper is. Eerst dweept 
hij met menschelijke zaken, met de liefde en zijne ietwat ver-
velende bloemencorrespondentie. Maar daarbij is hij zulk een 
onbandig en onbegrepen, ongelukkig schepsel, dat bet treurig 
is om aan to zien. Door den invloed van een bovenmen-
schelijk heilig wezen, natuurlijk een monnik, wordt ook hij 
voor de dingen die des geestes zijn gewonnen, en vindt de 
hoogste zaligheid in bet kloosterleven. De intrigue draait echter 
hoofdzakelijk om eene vreemdsoortige vergissing, waardoor 
ooze held door de zijnen voor dood wordt gehouden.
Om smaak to hebben in de dweepende, maar wat een-
toonige beschrijvingen en beschouwingen van de zaligheid des 
kloosterlevens en de verhevenheid der monniken, moet men 
Catholiek zijn. Echter is bet toch eene lieve dweeperij en 
een geest van zachtmoedigheid, die er ons uit tegenwaait. 
Ook komt den schrijver de eer toe, dat hij zijne dikwijls ver-
velende beschouwingen en monologen bier en daar door leven-
dige tafereelen en juiste menschkundige grepen heeft weten 
of to wisselen.
Ongetwijteld heeft de schrijver bij velen zijner geloofs- en 
landgenooten diepen indruk gemaakt, want hij bepleit zijne 
zaak althans met groote warmte en zonder bitterheid. Daarom 
kan bet zeer goed zijn, dat bet boek in Spanje opgang heeft 
gemaakt. Ook is bet gansch natuurlijk dat een Hollandsch 
Catholiek tijdschrift bet in zijne kolommen heeft willen op-
nemen. Daarmede was namelijk een aanvang gemaakt, toen 
men, bij de uitgave door SCHELTEMA van bet geheele boek, 
goed vond er mede op to houden. Hoe echter deze anders 
verdienstelijke uitgever er op gekomen is, om dit boek aan 
ons, toch grootendeels Protestantsch publiek aan to bieden, 
begrijp A mear halt'.
VAN MIJN KLOOSTER.	239
Zeer duidelijk is de vertaling niet direct nit bet Spaansch, 
maar nit bet Duitsch geschied, getuige de talloos vele, groote 
en kleine, Germanismen. Anders is de vertaling redelijk, maar 
meer waarlijk ook niet, wat ik door een genoegzaam aantal 
voorbeelden zou kunnen bewijzen, als bet idle fouten aan-
toonen mij niet zoo'n sehoolmeesterssmaak in den mond gaf. - 
Het titelplaatje stelt rufnen van een klooster voor, maar zeker 
niet de bouwvallen van dit klooster. Het schijnt ook wat 
veel gevergd, dat de graveur bet book wat hij versieren moet, 
lezen zal.
Dat moet bet publiek doen.
Perseus, Jason, Theseus. Drie Verhalen uit het heldentydvak 
der Grieken, door CH. KINGSLEY. Uit het Engelsch door Dr. J. 
C. VAN DEVENTER. Dordrecht, P. K. Braat. 1858. In post 
8vo. 4 en 186 bl., met gelith. titelplaat. Geb. in linnen. f 2 - 25.
Nette band, fraai papier, zuivere letter, doen wat moois 
verwachten. Ook bet plaatje zal men wel lief vinden, zoo-
Ian, men er niet aan denkt, dat die melkwitte jongman, in 
zijn dierenhuid gedoscht, en den flambard luchtig op den krullebol 
gezet, de geduchte Gorgonendooder was. Niet minder zal de 
naam van KINGSLEY de verwachting hoop, spannen, gelijk ook 
de woorden in de voorrede, dat de vlugge pen des begaafden 
schrijvers zich tot taak gesteld had, om ))bet dwaalbegrip to 
keer to gaan" van hen, ,,die maar al to zeer geneigd zijn, 
om den news op to halen voor de Grieksche godenleer, alsof 
bet (zij) een zameuweefsel was van allerlei dwaas- en ongerijmd-
heden." blaar lieve hemel ! hoe zal dit boekje dat dwaal-
begrip to keer gaan? PERSEUS' omzwervingen, de togt der 
Argonauten en TIIESEUS' heldendaden worden er in verhaald, 
eenvoudig, zeer eenvoudig verhaald, zooals men bet aan zijne 
kinderen doen zou, - dat is to zeggen ik niet, want ik zou 
zulke mythologische ongerijmdheden nooit aan mijne kinderen 
verhalen. Maar meer wordt ook niet gedaan.
Zeer aardig weet KINGSLEY'S verbeelding hetgeen hij ver-
haalt to sieren, zelfs heeft hij iets antieks in toon en stiji 
misschien onwillekeurig er in gebragt, maar dat vermeerdert 
de geschiktbeid voor kinderen, zelfs voor ongestudeerde jonge-
lieden flog niet.
18
240	CH. KINGSLEY, PERSEUS, JASON, THESEUS.
De mythologie traeht den meer verheven kern op to sporen, 
die in de mythen ligt opgesloten, maar die mythische verhalen 
op zich zelf zijn en blijven ongerijmd. Daar men die echter 
eerst kennen moet om tot den kern to komen, zullen zij nergens 
met meer genoegen nit geleerd worden, dan uit doze sierlijke 
overbrenging van KINGSLEY'S Three Heroes.
Het ijzeren Schip. GESCHIEDKUNDIG OVERZIGT van zijnen oor-
sprong tot op heden, benevens eene vERGELIJKENDE BESCHOU-
WING der voor- en nadeelen, (lie het tegenover bet houten schip 
bezit, en BESCHRIJVING van de meest gebruikel3ke wJze van 
zamenstellen. Door H. M. F. VAN CLEEF, Scheepsbouw- en 
Werktuigkundige to Rotterdam. Met 12 gelith. uitsl. platen. 
's Gravenhage, Gebr. van Cleef. 1858. In 41o. XII en 
270 bl. f 9 - 20.
Een oorspronkelijk boek, een good book, con book over een 
onderwerp, dat den Nederlander na aan bet harte moot liggen. 
Gelukkig zijn wij in bet bouwen van ijzeren schepen niet 
zoo ver ten aebteren, als in alle andere vakken van industrie, 
en al wet strekken kan om ons land althans in dit opzigt 
op de hoogte to houden, is eene gelukkige verschijning.
Zeer veel is er in onze cyclopische eeuw over den bouw 
van ijzeren schepen geschreven, vele verschillende opinieen 
geuit, vele proeven met ongelijken uitslag genomen. Zeker 
bestond er behoefte, dat de vele acte-stukken in hot groote 
proces ijzeren schip contra houten schip, eens zooveel mogelijk 
bijeengebragt en geordend werden. Dat dit echter nog niet 
of slechts zoo weinig is gesehied daarover meet men zich 
niet verwonderen, gelijk de schrijver in zijne voorrede doet. 
Hot proces is nog niet half genoeg bepleit, de ijzeren seheeps-
bouw is nog in zijne kindschheid, en al neemt bet kind spoe-
dig toe in wasdom, bet is nog niet tot die periode gekomen, 
dat bet eenige stabiliteit in bouw en houding heeft gekregen. 
Terwijl aan de eene zijde industriele en finantiele overmoed 
een monster als den Leviathan bouwt, doet men aan de andere 
zijde de ondervinding op van ijzeren schepen, die, ofschoon 
veel kleiner, zoowel in zee als bij cone stranding, letterlijk in 
tweeen en in meer stukken gebroken zijn, - gelijk de Eva,
de Birkenhead, de Yorkshirernan, de Duke of Sunderland, de
H. M. F. VAN CLEEF, HET IJZEREN SCRIP.	241
Tayleur, de Prince, en nog andere Engelsche of Americaan-
sche schepen in de laatste twee jaren. Daardoor is men meer 
op de noodzakelijkheid van een beter verband gaan letten, en 
weder hoort men van een voorstel tot eene nieuwe inrigting 
door de scheepsbouwmeesters TAYLERSON & c°. to Port-Glasgow, 
die in plaats van de gewone, regtopstaande ribben, kruiselings 
over elkander bevestigde schuinsche ribben gebezigd bebben. 
Dat kon den S. nog niet bekend zijn, van daar dat hij (bI. 268) 
nog maar alleen van de versterking van bet dek ten then 
einde spreekt.
Maar niet genoeg. Terwijl men tot nog toe steeds den 
ouden vorm in de hoofdzaak behoudt, komt er op eens nit 
America weder een geheel nieuw plan, door ik weet niet wien 
in practijk gebragt. Men bootst den vorm der vissehen na: 
rond en glad en puntig zal bet schip zijn, om wind en golf-
slag zoo min mogelijk vat to geven. En morgen zal bet weder 
lets anders zijn, en wanneer van de tien innovaties maar acne 
proef houdt, dan hebben we over weinige jaren weder geheel 
anders gebouwde ijzeren schepen als thans.
Daarom zal bet vooreerst wel niet mogelijk zijn om den 
industrieel en scheepsbouwmeester een handbook to pven, 
waarnaar hij zich voortaan als naar zijn catechismus zal hebben 
to rigten. Neen, hij zal voortdurend een waakzaam oog moeten 
hebben over den ganschen industridlen hemel, om elke nieuwig-
heid en verandering waar to nemen, en or zooveel mogelijk 
winste mode to doen. Maar hem bierin helpen, wat men tot 
op een gegeven tijdstip weet bijeenbrengen, resumeren hoe 
bet met bet groote vraagstuk op bet oogenblik staat, een 
grondslag leggen, die tot andere geschriften en eindelijk tot 
handboeken aanleiding kan geven, dat kan men. En dit ge-
daan to hebben is de verdienste des Heeren VAN CLEEF.
Men heeft hem hard gevallen over zijn stijl. En bet is niet 
to ontkennen daarin is eenig jagen naar sierlijkheid, weinig 
passende voor bet onderwerp, vooral daarom omdat de duide-
lijkheid en juistheid van uitdrukking er wel eens onder ge-
leden heeft. De beste stijl is altijd die bet meest geschikt is 
voor bet onderwerp, - dat heeft de Schrijver misscbien to 
veel over bet boofd gezien, althans in zijn eerste gedeelte. 
Maar alleen de hoop dat de S. nog wel eens nader op dit 
onderwerp zal terugkomen, drinat ons dit to zeggen, opdat
242	A. M. F. VAN CLEEF,
hij dan, wat hem ligt vallen zal, zich hiervoor wat in acbt neme.
Uit den aard der zaak moesten bet de geschiedenis, de ver-
gelijking met bet houten schip en de zamenstelling zijn, die 
zich ter behandeling opdrongen. De geschiedenis is wet wat 
lang; maar in bet eerste werk over bet ijzeren schip dat in 
ons land uitkomt, kan dat geen groot gebrek genoemd worden. 
Zoowel bier als in de nVergelijking enz." zal men een aantal 
hoogst belangrijke bijzonderheden aantreffen, die getuigen van 
de groote belezenheid des schrijvers. Twee aanmerkingen kan 
ik echter niet terughouden. De ontwikkeling der denkbeelden 
is niet altijd duidelijk en geregeld genoeg. Hot meest komt 
dit uit in de beschouwing over de bruikbaarheid of onbruik-
baarheid van bet ijzeren schip in den oorlog. Dat komt tot 
geen resultaat en vrij abrupt wordt er tot iets anders over-
gegaan. En zoo is er veel, dat zich alleen verklaren laat nit 
de wijze waarop bet book is ontstaan (sedert jaren gemaakte 
verspreide aanteekeningen, thans geordend). Maar al to zeer 
kan ik den S. hierover Diet hard vallen, daar ik bet werk 
niet beschouw als een handbook in den gewonen zin. Boven-
dien is zoo iets eerder bet geval bij een geschrift als dit, dat 
in zeker opzigt baanbrekend is voor een tak van industrie, die 
zich nog vormen moot. Strenge orde is echter altijd, maar 
vooral in technische vakken wenschelijk. Eene naauwkeuriger 
verdeeling der veelomvattende boofdstukken in onderafdeelin-
gen, zooals dit in bet derde gedeelte geschiedt, benevens cone 
meer geddtailleerde inhoudsopgave zouden die orde bevorderd 
hebben, en ook bet naslaan gemakkelijker maken. Ik wensch 
den S. de gelegenheid toe, om dit in cone tweede uitgave to 
verbeteren.
Ten anderen is de voorliefde des schrijvers voor bet ijzeren 
schip boven bet houten een weinig to bartstogtelijk. In de 
hoofdzaak geloof ik met hem, dat die voordeelen grooter zijn 
dan de nadeelen. Maar er hangen nog zoo ontzettend vele 
en belangrijke vraagpunten met doze zaak zamen ; men heeft 
nog to weinig langdurige en algemeene ondervinding, om nu 
reeds een beslissend oordeel to kunnen vellen. En, tenzij er 
al zeer veel verandere in doze veranderlijke wereld, zal toch 
wet vooreerst bet houten schip naast bet ijzeren blijven be-
staan. Van omstandigheden en bestemming zal veelal de 
keuze afhangen, welke grondstof to kiezen. En wat de
HET IJZEREV SCRIP.	243
bruikbaarheid van ijzer voor bet oorlogschip betreft, de S. 
had bet beter moeten doen uitkomen, dat men, zooals de zaak 
nu staat, die zal moeten ontkennen. Alleen zal bet afhangen 
van de veelvuldige proeven, die Frankrijk en Engeland met 
verschillende vormen van zoogenaamde drijvende batterijen 
doen, of men de bestaande bezwaren misschien in de toekomst 
zal weten to overwinnen.
Het minst stond mij aan de afdeeling over de ),Expertise 
van schepen." 11laar blijkbaar is de schrijver op zijn terrein 
in bet laatste gedeelte, over de bouwwijze van bet ijzeren 
schip. Hier zou men alleen over enkele kleinigheden aan-
merking kunnen maken, doch dit zou ons in discussies bren-
gen, to uitvoerig voor dit tijdschrift.
De uitvinding van bet ijzer voor den scheepsbouw, eerst 
met wat overdreven geestdrift toegejnichd, heeft later veel 
geleden onder verscheiden mislukte proeven, die cenige teleur-
stelling en een zeker vooroordeel bij velen to weep bragten. 
IL laar weldra is hare deugdelijkheid voor de handelsmarine weder 
erkend, en wat hare toekomst zijn zal, is flog niet met zeker-
heid to bepalen.
Het is eene zaak niet alleen van technisch, maar van al-
gemeen belang, en daarom zou ik hartelijk hopen, dat bet 
boek niet alleen bij de mannen van bet vak, maar ook bij 
de reeders, die kiezen moeten bf ijzer 6f bout voor hunne 
schepen, een ruim debiet vond.
De uitgave is net en roijaal, zoo zelfs dat ik bijna vreezen 
moet, dat zij to roijaal voor ons land is. Negen gulden twintig 
cents is niet to veel voor bet boek, maar zeer veel voor een 
Hollander om voor een boek uit to geven.
De Nederlandsche &Tioolleeraar. Vervolgschrift naar de behaefte 
des t ds, onder hoofcl-redactie van H. sLUIJTERS. Eerste 
Jaargang. Afl. 1. Goes, C. H. Schetsberg. 1858. In post 
8vo. I V en 64 biz. Per jaarg. , bij int. f 2 - : buiten int. f 2 - 50.
In de eerste Afl. van den eersten jaargang van een werkje 
als bet bovenstaande zou men al lit eon woord verwacht hebben 
over bet doe!, dat men zich met de uitgave voorstelde. 't Was 
dan ook ons eerste werk, toen we 't boekje in handen kregen, 
naar zoodanige Inleiding om to zien, die ons eenigzins op de
21;4	DE NEDERLANDSCIIE SCIIOOLLEERAAR,
hoogte bragt; we vonden die echter niet. De lezer verwachte 
dus van ons niets meer dan 't oordeel, dat we, na gezet de 
versehillende stukken die den inhoud vormen, gelezen to heb-
ben, gelooven to molten uitspreken.
't Eerste is een opstel van den onderwijzer KIEVITS to Beest, 
ten titel voerende: » Oefent de tegenwoordigo schoolopvoeding 
cenen gewenschten invloed uit op de zedelijkheid des yolks?"-
Wij vinden 't eene wet is waar goedgeschreven, maar toch 
zeer alledaagsche verhandeling, zeer veel juiste, maar reeds 
dikwijls herhaalde opmerkingen over dit onderwerp bevat-
tende, die zich, even als bet tweede stuk: 'Over de heer-
schappij van den geest over de stof, door L. BOUwMAN", wet 
lezen laat, maar toch eigenlijk niets nieuws bevat.
Met de daarop volgende »Nederduitsche Synonimen" van den 
hoofdredacteur kunnen we ons echter veel minder vereenigen: 
hier toch missen we geheel de juiste definities, de duidelijke 
voorstelling van de kracht der woorden, van de overeenkomst 
en 't verschil hunner beteekenis, die hij eon onderwerp ver-
eischt worden, 'twelk, als dit, den grondigen taalkenner en 
fijnen opmerker verlangt. In deze korte aankondiging kin 
niet meer dan ddn voorbeeld onze mooning steven:
Aandachtig zijn, opletten, opmerken. - Bepalen wij onze ge-
daehten bij hetgeen geschiedt, dan is men aandachti j; verwijlen 
wij met onze overweging bij iets, clan letten wij op, en slain 
wij de grensteekens der dingen gade, (Ian merken wij op.
Ons komen de gegeven bepalingen, hier en elders, onduide-
lijk, zoo niet onjuist voor.
Onder de overige stukken, merken wij flog op: ))iarijs, door 
J. J. ALBERDA, Directeur eener inrigting voor opvoeding en 
onderwijs to Hillegom". Doze proeve van stede-beschrijving, 
door eene bekwame hand geleverd, hebben we met belang-
Stetting gelezen, en vole opmerkingen weergevonden, die we 
zelven, bij ons bezoek van Frankrijks hoofdstad, vroeger ge-
maakt hebben. Jammer slechts, dat bet stuk wemelt van 
drukfouten, en klaarblijkelijk in proof is nagezien door iemand, 
die geheel onbekend is met Frankrijk en zijne tail. We von-
den: l'avenu de Neuilly (avenue), Borleau (Boileau), bazans (bazars), 
benevens een tal van vergrijpen tegen onze tail en onzen stiji. 
Evenzoo vonden we in 't laatste stuk: ',Levenssehets van Pm-
LIPS VAN MARNIx, door J. II. VAN DEN BREE, Instituteur to Goes",
DE NEDERLANDSCFIE SCH00LLEERAAR.	245
onder meer, Reza in plaats van Beza, 'twelk eon en ander 
weinig pleit voor de naauwkeurigheid en zor, waarmede 't
g
boekje over 't geheel behandeld word, en 'tgeen allerminst to 
vergeven is in 't eerste eener reeks van geschriften, die tot titel 
draagt: De Nederlandsche Schoolleeraar.	A. B. M.
KORTE MEDEDEELINGEN.
Op den 7d°° April 1567 verliet Antwerpen voor de eerste 
maal de zaak van vrijheid en Hervorming, en ging aan de 
Landvoogdes, vertegenwoordigende Koning PHILIPS II, over. 
Drie dagen later ontbood de regering de Hervormde en Luther-
sche predikanten op bet stadhuis, bun bevelende bet prediken 
to staken en de stad, onder vrijgeleide, to verlaten. Daags 
to voren had een hunner, IJSBRAND BALK, BALCKItiS Of TRA-
BIUS, cone leerrede gehouden, die in bet licht is gegeven. Waar 
en wanneer bet eerst, schijnt de bibliographie nog niet to hebben 
kunnen nasporen. Een tweede druk verscheen )Thantwerpen 
op die Lombeerde Veste int Itoothuys, by NICLAES MOLLYNS, 
Anno MDLXXIX", onder den titel: Een predicacie van dat cleyn 
iaostaert saeyken, het weleke was ghepredict en wtgheleyt door 
M. ISBRANDas, Dienaer des Goddelycken Woorts binnen Antwer-
pen, Int jaer -41. D. L. X. VII, den IX April. Doze )predi-
cacie" was blijkbaar niet bekend aan A. UYTTENHHOOvFN, teen 
hij in zijne Geschiedenis der I-Iervorming to Antwerpen, D. I 
(bet vervolg is, helaas, niet versehenen) bladz. 306 schreef, 
dat de Hervormden teen op Paschen ,,hunne laatste Gods-
dienstoeffening enkel bij predikatie hielden ; vermids men bet 
Avondmaal, als naar ,ewoonte, niet uitdeelde." Aangehaald 
wordt daar DIERICKXSENS, Anty. Christo nascens et crescens; 
doch eene schritielijke aanteekening van den geleerden schrijver 
in bet voor mij liggende ex. vermeldt, dat, naar eene aantee-
keuing in de Histoire des martyrs, L. IX, fol. 688, bet then 
dag zon-eclips was. Paschen 1567 viel naar mijne berekening 
den 30,11° Maart, met eene zon-eclips.
De boven aangehaalde »predicacie" nu van den, waarschijn-
lijk naar zijne geboorteplaats Balk in Friesland, genoemden 
Evangelie-prediker word, namelijk ,Nu twedemael ghedruckt 
ende wtghegaen voor alien liefhebbers des Goddelycken Woorts", 
gevonden door den ijverigen beoefenaar der Nederlandsche
246	KORTE 9IEDEDEELINGEN.
Kerkgesehiedenis B. GLASIUS, die deze Leerrede over Mark. Iv: 
39-33, met eene inleiding heeft uitgegeven, to Dordrecht, by 
H. LAGERWEY, 1858 (a f : - 25).	V. 0.

Wij ontvingen weder eenige Nommers van den Christenbode 
(Bijblad bij De Christe5jke Verzamelaar door en voor het yolk), 
een blad, dat wekelijks wordt uitgegeven door den Bond der 
Vereenigingen ter verbreiding der Waarheid, to Amsterdam, bij 
H. IIOVEKER (a f 1 - 20 per jaarg.). Zij hehelzen lezens- en 
behartigenswaardige kerkelijke berigten nit onderseheidene oor-
den. Doch hetgeen in N°. 31 to lezen staat aangaande een 
bezoek van Schotsehe afgevaardigden in Nederland, is in ons 
oog eene zamenstelling van zoo verfoeilijke leugens, dat wij 
niet alleen met verontwaardiging ons afkeurend oordeel uit-
spreken, maar ook niet schromen, openlijk en met ondertee-
kening dezer aankondiging den man, die dit verslag van 
Dr. THOISON van Edernburg (sic) in bet aangehaalde blaadje 
vertaald heeft medegedeeld, to sommeren tot bet waar maken 
zijner lasterlijke, voor de leeraren der Nederlandsche Her-
vormde Kerk hoogst beleedigende aantijging: nOnder een aan-
tal van 1500 leeraren, zijn er waarsehijnlijk Been 500, die 
nCHRISTUS en dien gekruisigd" prediken. Nooit heb ik dat 
aantal boven de 500 hooren schatten ; herhaaldelijk heb ik 
bet door zeer verstandige tot de kerk behoorende mannen op 
niet meer dan 250 hooren schatten." Het vervolg van dien, 
door laatdunkend orthodoxisme en - wat er doorgaans mede 
gepaard gaat - laatdnnkenden geestelijken hoogmoed inge-
geven brief toont nu wel van hoedanigen geest de schrijver - 
of misschien beter : de Nederlandsche berigtgever - is. Maar 
wij, die de bewustheid in ons omdragen, dat wij, zij bet 
dan onder veel gebrek, geen zwaarder boon kennen, dan dat 
wij nCHRISTUS en dien gekruisigd" niet zouden prediken, - 
wij mogen dien smaad niet op ons kleven laten. In dit 
algemeen gelezen Tijdschrift protesteer ik openlijk tegen die 
lasterlijke aantijging. Uit welken hock zij komt, weet men; 
maar die hock is no, niet genoeg bekend, en 't strijdt niet 
tegen de urbaniteit, die men in eene eigenlijk theologische 
discussie met regt vordert, indien wij Dr. THOMSON, of eigen-
lijk zijnen Nederlandschen berigtgever, in openbaren gescbrifte 
oproepen om de boven aangehaalde beschuldiging door bewijzen
KORTE MEDEDEELIVGEN.	247
to staven of als lasterlijk to herroepen. I-Iet eerste niet kun-
nende, bond ik bet er voor, dat zij bet laatste moeten. 
Oirschot, Febr. 1859.	H. M. C. VAN 00STERZEE.

Wij hebben eene zoogenaamde nieuwe titel-uitgave ontvan-
gen van bet ten jare 1855 verschenen werkje: Merkwaardig-
heden uit de geschiedenis der Kerkhervorming; voorafgegaan door 
eene beschouwing van de verbastering der Christelij ke Kerk. Grooten-
deels bewerki naar de Tafereelen der Kerkhervorming van Dr. s.
TER HAAR. Zulke nienwe titel-uitgaven beteekenen zelden iets 
goods; zij zijn eene proefneming om nog eenige exemplaren to 
slijten van een werkje, dat weinig opgang heeft gemaakt en 
vergeten is. Helaas, van deze Merkwaardigheden laat zich dat 
wel begrijpen. Dat bet goed is, om ook in beknopter vorm 
en tot minder prijs dan de Tafereelen van TER HAAR, de ge-
schiedenis der kerkhervorming aan ons publiek to lezen to 
Peen - dat erkennen wij volmondig; maar dan moot bet 
niet geschieden door een schrijver, die en in de voorstelling 
der feiten, en in clan still then hij schrijft, klaarblijkelijk 
toont, dat bij onbekwaam is de stilt der historie in handen 
to nemen. Vie van de regtmatigheid van ons oordeel zich 
overtuigen wil en der zake kundig is, getrooste zich de kleine 
uitgave van f :-40 voor dit werkje, dat spoedig door eene 
beknopte geschiedenis der hervorming van edeler gehalte ver-
vangen worde, doch tot zoolang nut kan doen, waar TER 
HAAR'S werk to uitvoerien kostbaar is.
g
Hot doet ons genoegen met lof to mogen spreken van een 
bundeltje kindergediebten, onder den titel: Kinderliederen van 
C. VAN KOETSVELD, c.E.z. De zoon van den in onze letter-
kunde beroemden vader gal ons reeds meer dan eens iets to 
lezen, dat bet ons deed betreuren zoo waardig een naam onder 
zulke onbeduidende producten to zien. Nu echter zijn wij tot 
de overtuiging gekomen, dat de jonge v. K. nog altijd naar 
zijne vocatie gezocht heeft en een uitstekenden aanleg voor het 
kindergedicht bezit; waarlijk geene kleine gave, die bij ont-
ving! Zijne versjes, voorafgegaan door eene allerliefste op-
dragt aan zijn vader, zijn los en gemakkelijk gerijmd en juist 
in den kindertoon. Wij bidden hem nu voortaan op dit terrein 
werkzaam to blijven en met de hem verleende talenten to
248	E.ORTE MEDEDEELINGEN.
woekeren, en wij bidden hem Diet to vergeten, dat hij bet flog 
Diet gegrepen heeft, gelijk deze twee regels van bl. 25 getuigen:
Maar dan toch z66 aan hun hart zijn ontvreemd, 
Is toch veel treuriger lot.
De uitgever NOOTHOVEN VAN GooR heeft voor een behoorlijk 
uiterlijk gezorgd, waarom wij dit bundeltje to meer aanbevelen.

Uit de Bydragen ter bevordering van het Christelijk leven is
een stukje van Prof. MUURLING overgedrukt en afzonderlijk 
a 122 cts. verkrijgbaar gesteld. Het draagt ten titel: Wat
ontbreekt my nog? Onderzoek naar de hoogste behoefte van den
mensch. Het handelt over de bekende ontmoeting tusschen 
JEZUs en den rijken jongeling. Om zijn eenvoud en de goede 
strekking verdient dit stukje van den waardigen Groning-
schen hoogleeraar ruime aanbeveling.
De boekhandelaar G. DE GEUS, to 's Gravenhage, heeft on-
langs eene brochure, 16 blz. in gr. 8vo. groot, a f :-25, uit-
gegeven, getiteld: De verwoesting van den Aardbol, of de Co-
meten en derzelver invloed op de aarde, in geval van botsing met 
deze planeet, op eene algemeene (algemeen) bevattelijke wyze voor-
gesteld door eenen Natuurvorscher. Het »algemeen bevattelijke"
schutten we; 't is een stofwolk van terminologien - of er 
diepzinnige zaken onder zitten, durven we in gemoede Diet 
verklaren -, waarvan, gelukkig voor de bevreesden in den 
lande, bet slot is, »dat bet juist de den Ether to zamen per-
sende en op ieder Hemelligchaam drukkende uitstraling der 
omringenden is, die belet dat zij Diet respectivelijk door der-
zelver inwendige centrifugale kracht terstond weder ontbonden 
worden, en die derhalve ze ook van elkander verwijderd 
houdt" - nit welke geleerde redenering dan wordt afgeleid, 
,dat eene zoodanige ontmoeting tot de natuurlijke onmogelijk-
heden behoort."
Wat is het papier toch geduldig en de drukpers toch gedienstigl

Uit bet belangrijke werk: FRIEDRICH PERTHES geschetst door 
zijnen zoon C. TH. PERTHES, Hoogleeraar to Bonn (vert. door 
C. M. MENSING), to Leeuwarden, bij G. T. N. SURINGAR, 1853, 
IV Deelen, leert men ook PERTHES' eerste echtgenoote, CARO-
LINA, de dochter van den vermaarden Wandsbecker Bote,
KORTE MEDEDEELINGEN.	249
MATTHIAS CLAUDIUS, in hare hooge waarde en edele gemoeds-
gesteldheid kennen. Een afzonderlijk stukje over die "Chris-
telyke vrouw en moeder", door CIT. MONNARD, mode Hoogleeraar 
to Bonn, is, ' uit bet Fransch", door bovengenoemden Leeuwar-
der uitgever in het licht gezonden (kl. 8vo., 114 bl. a f :-75). 
Wij bevelen het met warmte aan.
Een »Grieksch Leesboek voor eerstbeginnenden ten gebruike
bij de spraakleeren van DE GAAY FORTMAN, KAPPEYNE, ENGER, 
KUHNER en PLUYGERS, bewerkt door Dr. J. J. KREENEN en Dr. J. 
J. VAN DER KLOES, Arnhem, THIEME, 1858", mogt een tweeden
druk beleven. Hot is dan ook, vooral door de korte verwij-
zing naar de genoemde Grammatica's zeer bruikbaar, gelijk 
de Woordenlijst met zorg is bewerkt. Het heeft ons ver-
lost van de banden van GEDIKE en JACOBS, die reeds to lang 
op onze Gymnasia hadden gekneld, en stelt den docent in de 
gelegenheid den leerling cone Chrestomathie in handen to geven 
op de hoogte van de goede Grammatica's, die hij reeds heeft.

Jhr. AMSROOS VAN DER DOES DE BIJE gaf een Nader Betoog
in het licht tegen de beweerde Meerderjarigheid van den Prins
van Orange, als een Antwoord aan Mr. P. VAN BEMMELEN (Am-
sterdam, P. N. VAN KAMPEN, 1859, 8vo. 76 bl. f :-90). Wij zeiden 
reeds vroeger dat wij in de meening van den schrijver deel-
den, dock dat wij de vraag voor zeer eenvoudig hielden. Wij 
wenschen dus ook dat hiermede de weinig belangrijke quaestie 
als uitgeput worde beschouwd en er geen dupliek op dit 
repliek volge.
Wat zich zelf recenseert, behoeven wij alleen aan to kon-
digen. Dat is het geval met: ,)MERKWAARDIGE BRIEF van 
den Luitenant-Generaal J. VAN sWIETEN, Gouverneur ter West-
kust van Sumatra aan den Heer F. H. VAN VLISSINGEN, be-
treffende Europesche Kolonisatie op Sumatra, uitgegeven door
het Comitd voor exploitatie en kolonisatie der O.-Indische 
Buitenbezittingen. 's Gravenh. 1858." 't Is wel wat naief, 
dat merkwaardig met pinkdikke letters voorop to zetten, maar 
de Brief verdient then naam. Hij is gerigt tegen het Verslag 
van de Staatscommissie verleden jaar uitgebragt over de quaestie 
der colonisatie. Natuurlijk ]can een brief, ofschoon dan ook
250	KORTE MEDEDEELINGEN.
van 30 bladz. druks, die omvangrijke zaak niet funditus be-
handelen; maar hij behelst toch uiterst belangrijke mededee-
lingen, voornamelijk over de politieke bezwaren door de Com-
missie geopperd, ten bewijze, dat zij ook deze to zwaar had voor-
gesteld. Hot belangrijkste punt in deze zaak, bet Indiscbe climaat 
wordt echter, gelijk van den Luit.-Generaal ook to verwachten 
was, niet regtstreeks behandeld, en de opsomming der be-
staande tafellanden op Sumatra zou eerst dan de Commissie 
verslaan, wanneer er juiste weerkundige waarnemingen bij 
gevoegd waren. Doch deze Brief schijnt slechts een voorlooper 
to zullen zijn van een later to verschijnen uitvoeriger ant-
woord op bet Verslag der Staatscommissie.

Dat hot Indisch bestuur eene dwaasheid heeft gedaan met 
de openstelling der 19 havens, wier plotselinge openbarsting 
niet ten onregte zooveel eclat heeft gemaakt, weet en erkent 
ieder. Maar dat de heeren fabricanten wel wat al to zwaar 
alarm hebben geschreeuwd; dat de Minister van Kolonieen in 
het gegeven geval voorzigtig heeft gehandeld met maar niet zoo 
dadelijk intrekking van dit besluit des Gouv.-Generaals to 
eischen, dat betoogt J. D. KRUSEMAN in eene brochure, waar-
van voor weinige dagen reeds de tweede druk is uitgekomen 
bij susAN to 's Gravenhage, onder den titel: »Het openstellen 
van havens op Java, Borneo en Sumatra, enz." - Zonder 
zich in to laten met de vraag, welke reden of magtaanleiding 
tot dat besluit mag gegeven hebben, stelt hij zich eenvoudig 
eene gemotiveerde beantwoording voor der vijf door den Mi-
nister aan de Kamers van Rotterdam, Amsterdam en Dor-
drecht gestelde vragen. Hij wil de 16 havens op Java ge-
opend houden voor den uitvoer en onder zekere beperkingen 
slechts voor den invoer.
Hot is cone bezadigde stemme eens deskundigen, die de Re-
gering zooveel mogelijk de hand boven bet hoofd houdt.

`Vie kent de versjes van J. J. A. GOEVERNEUR niet, die in 
de door hem uitgegeven fabelboekjes gevonden worden; die 
versjes zoo echt kinderlijk en toch zoo verheven, zoo geschikt 
om als van zelf in bet geheugen der kleinen eene plaats to 
vinden, en in de harten der jeugd de eerste zaden eener een-
voudige Christelijke vroomheid to strooijen? Wat er waars
KORTE MEDEDEELINGEN.	251
is in de uitspraken der drijvers van onze dagen, dat de op-
voeding van meet of Jan Christelijk moot wezen, maar wat 
die drijvers zoo slecht in practijk weten to brengen, als zij 
een koud, der, droog, schadelijk dogmatisme in de vatbare 
gemoederen der jeugd uitstorten, dat vindt in deze versjes 
zijne bevestiging en verklaring. Ouders en opvoedersl Die 
versjes, met enkele vermeerderd, zijn in nederig gewaad op 
nieuw bij M. SMIT, to Groningen, a f : - 30, in 't licht ver-
schenen. lilogen zij in uwe woning ontbreken ? Moogt gij 
nalaten ze uwen kinderen duidelijk en met gevoel voor to 
lezen ? Neen gij -- en leest dan zelven eenst eens bet be-
hartigingswaardige woord van BRUGSMA, dat tot u is gerigt en 
bet bundeltje opent.

De meesten onzer lezers hebben zeker nooit den naam hooren 
noernen van A. VAN DUIN, die op 23jarigen leeftijd to Goes is 
overleden. 't Was ook maar een jongman, die zich gewijd 
had aan de visch-negotie, vooral ten behoove van zijne ouders. 
Toch verdient hij door u gekend en zijne nagedachtenis door 
u vereerd to worden. Leest wat Dr. R. A. S. PICCARDT, Predi-
kant to Goes, uit zijne nalatenschap heeft uitgegeven, onder 
den titel: Woorden van ernst en Uefde. Dan zult gij zien, hoe 
))bet Christelijk geloof zich openbaart ook onder hot kleed 
van den eenvoudige naar de wereld, en hoe bet zich naar 
buiten heilrijk kan doer kennen, zonder de uitersten to die-
non, waarin velen van onzen tijd bet kenmerk der opregtheid 
stellen." Koopt gij dit boekje a f : 40, gij doet eene wel-
daad aan de achtergebleven betrekkingen des ontslapenen en 
gij zult eene weldaad doen aan nwe eigen ziel, terwijl in-
genomenheid met den edelen jongeling, ondanks zijn een-
voudigen stand en zijne gebrekkige letterkundige opvoeding, 
al uwe aanmerkingen tot zwijgen zal brengen, om deze done 
steeds luider en krachtiger to waken , dat zulk een lief boekske 
wel eene betere correctie had verdiend.

Wie veel goeds voor weinig geld hebben wil, koope de 
Bloendezing -uit de Werken van JACOB CATS, to Rotterdam bij 
OTTO PETRI uitgegeven. )=let is een boekje van 207 blad-
zijden, met eene goode, niet to kleine letter gedrukt, dat 
slechts 25 cents kost. De inhoud ... maar neen, wij mogen
252	KORTE MEDEDEELINGEN.
in vader CATS zoo good niet to huis zijn als onze voorvade-
ren, hij is toch nog niet vergeten. Wij meenen dus genoeg 
to doen met onzen lezers mode to deelen, dat de stukken welke 
deze bloemlezing bevat, voor hot grootste gedeelte uit zijn 
Spiegel van den ouden en nieuweren t?jd en voor liet overige 
uit eenige andere werken van onzen volksdichter zijn ge-
nomen. Door de woorden die geheel verouderd zijn, zoodat 
zij niet meer verstaan worden, onder aan de bladzijde met 
een enkel woord to verklaren, zou de uitgever zeker aan 
menigen lezer eene dienst gedaan hebben.
Griffel en lei zijn zeker zeer ongeschikte instrumenten om 
ter oefening kaarten to teekenen, daar het eene hoogst on-
duidelijke en warrelende teekening geeft. Anders dacht hier-
over de vervaardiger van u00MIZENS' Atlas der Aarde. In 
negen Kaarten voorgesteld als teekeningen op de lei. Gron. 
J. OOMKENS", a f 1 - 50 (afkonderlijke Kaarten f : - 20). Zij 
zijn niet kwaad uitgevoerd.
't Is zeer moeijelijk om naar ddne aflevering een tijdschrift 
to beoordeelen, of liever gezegd, bet is onmogelijk. Daarorn 
kunnen wij aangaande bet Familie-111agazgn (te Arnhem, bij 
TJEENX wILLINK) alleen mededeelen, dat men ons do eerste 
aflevering gezonden heeft; dat wij den inhoud dier aflevering 
middelmatig hebben gevonden; dat de namen van de Redac-
teurs S. J. VAN DEN BERGH en W. M. LOGEMAN ons waarborgen
zijn, dat de volgende afleveringen meer belangrijks zullen be-
vatten, en eindelijk dat de druk netjes en de houtsneden 
redelijk zijn.

Aan to bevelen is: de Reisw~zer, welke maandelijks to Amster-
dam bij VAN STADEN uitkomt. Voor slechts f 2 - 50 per jaar 
ontvangt men alle maanden eene opgave van alle vervoer-
middelen uit de voornaamste plaatsen van ons land, in een 
klein boekske, dat men zeer geschikt in de portefeuille bergen kan.
Ref. herinnert zich bij een vroegeren jaargang dozen Reiswyzer 
ook eens aanbevolen to hebben. De aanmerking die hij toen 
maakte op de rangscbikking der logementen, heeft tot geene 
verandering geleid; 't is jammer, want met weinig moeite zou 
in doze opgave het gebrekkige kunnen verbeterd worden.
BOEKBESCIIOUWING.
Dissertatio Theologica de Oratione Montana, Evang. Matthaei 
Cap. V-VII, gram ... pro gradu Doctoratus ... in Aca-
demia Rheno-Trajectina ... examini submittit MURCO NICO-
LAUS RINGNALDA, Frisius ex urbe Ylst. A. d. xxviii m. 
Maji, anni MDCCCLVIII. Trajecti ad Rh., Post Uiterweer et 
Soc. Oct. Maj. X11 et 101 pano
Hot Joel, in doze Dissertatie beood, is drieledig:
g
1°. Aan to toonen, dat de Bergrede geene doorloopende, 
ddns aldus gehouden, rede van aEZUS zij, maar de hoofdsom 
van wat Hij nu en dan op verschillende bergen aan de scharen 
geleerd heeft. Dit besluit wordt langs den koninklijken histo-
rischen weg afgeleid: - eerst, uit de met veel aanschouwelijk-
heid en waarheid voorgestelde manier van onderwijzen, waar-
van de Heer zich zoo elders ale inzonderheid op de bergen 
bediend moet hebben; en vervolgens, uit de bekende, van 
GIESELER ontleende maar veelzins gewijzigde diegesen-hypo-
these, door den S. aangemerkt als de eenig mogelijke prC-
misse, waarmee de bewaring van 's Heeren leerwoorden door 
zijne discipelen - en dan verder ook de oorsprong, overeen-
stemming, en afwijkingen der synoptische Evangelien - zich 
naar behooren laat verklaren. - Gaat R.'s stelsel door, dan 
vallen, gelijk hij zeer naauwkeurig en scherpzinnig heeft aan-
gewezen, al de bezwaren weg, die - met name ook van 
wege de parallel Lulc. vi - tot dusverre op de interpretatie 
der Bergrede gedrukt hebben. Maar, schoon we voluit toe-
geven dat er in de diegesen-hypothese cone kern van waar-
heid ligt, en dat we, haar volstrekt verwerpende, ons geen 
getrouw denkbeeld van bet u~pvypca der Apostelen zouden 
maken, zoo booren we ons toch, bijaldien we met R. maar 
iets verder wilden gaan, bet non plus ultra toegeroepen door 
de psychologisch juiste tegenwerping van den schranderen HUG: 
,,Die Worte des Weisen in der Menschen Herz zu legen, ver-
mochte kein Rhapsode mit Recitiren eingepragter Historien. 
Sie muszten vom Lehrer nicht blos angelernt; sie muszten
BOEKBESCii. 1859. N°. VI.	19
254	M. N. RINGNALDA,
eingedacht seyn, and rein eigenes GemUth erfullen. Er muszte 
die Menschen ergreifen, ermahnen, warnen, ermuntern and 
hestrafen ; das war das Fpynv i vuyys~~rrTOV", 2 Tim. Iv: 2-6, 
das Geschaft der Boten des Glaubens; ein Work der freyen 
Bewegung des Geistes, and nicht der Mechanik. Wie ein-
seitig and kleinlich denket man sick die Aufgaben der Glau-
bensboten, wenn es im Declamiren einer eingelernten Ge-
schichte bestand 1"
2°. Aan to toonen, dat do Bergrede, als van een hoofd-
thema verstoken, aeon afgerond en in al zijne deelen welge-
ordend geheel uitmaakt, maar dat daarom in hear geenszins 
to miskennen zij eenige rangschikking en zamenknooping, gelijk 
die door den eersten teboeksteller der didgeseten behoeve zijner 
lezers moest worden aangebragt. - IIier heeft de jonge Doctor 
zijn gevoelen, tegenover den geleerden IIARTING, o. i. zege-
vierend gehandhaafd.
3°. Aan to toonen, dat de Bergrede de geheele religie van 
CHIRISTUS bevat, en alzoo met het hoogste regt de Magna 
Charta van het koninkrijk der hemelen may heeten. - Met 
genoegen zagen we den S. tegenover de hedendaagsche een-
zijdige opdrijving van CnRISTUS' persoon boven zijne leer, de 
zinrijke opmerking inleggen, dat het immers alles op CIIRISTUS' 
geest aankomt, en dat doze geest ons evenzeer in zijne woor-
den als daden is nagelaten. Maar toch houden we dit ge-
deelte der verhandeling voor 't minst geslaagde en wet ook 
wel 't minst slagen moest, omdat inderdaad in de Bergrede 
vele wezenlijke stukken der Christelijke religie hoogstens even 
z1jn aangeroerd, maar niet de industria behandeld, en derhalve 
ook niet voldoende geexponeerd, terwiji andere - b. v. dat 
der Verzoening - er zelfs niet dan bij zeer contorte gevolg-
trekking nit kunnen worden afgeleid.
Wij hebben dus onze bedenkingen, en houden ook met R.'s 
arbeid het laatste woord over de Oratio Montana no, niet ge-
sproken. Maar dat den jongeling niet aar stonds gelukt is, 
wat zoo menig in de wetensehap vergrijsde to vergeefs heeft 
beproefd - dit waarlijk zal wel goon scrupeltje aan den lof 
behoeven to onttrekken, lien wij hem toedenken. Die lof is 
veelzijdig. Vooreerst, indien we gezegd hebben, dat de uitleg-
ging der Bergrede door R. flog niet allenthalve in 't klare is ge-
bragt, we zeggen niet rninder, dat hij met dat al vele nieuwe
DISSERTATIO THEOLOGICA, ETC.	2,55
en ganseh niet onbeduidende steenen tot den bouw heeft aan-
gevoerd. Verder, de S. heeft zijn onderwerp met een fiksch 
oog overzien, en het geleidelijk, volledig en toch kortbondig 
afgewerkt. Dan, hij heeft zelf gedacht, - groote verdienste in 
een tijd, waarin de Orthodoxe, Groningsche, Leidsche Scholen 
om 't zeerst wedijveren, wie het in 't jurare in verba magistri 
van den ander winnen zal! Zoo schijnt hem dan ook bet 
partium studium in de wetenschap ten eenenmale vreemd ge-
bleven, - mede iets unieks en treffelijks! Hiermede gaat, als 
gewoonlijk, de deugd der beseheidenheid gepaard, die we 
onlangs in zijn tijdgenoot CRAMER met leedwezen misten, 
daar zij elken leeftijd, maar bijzonder de jonkheid, zoozeer 
versiert, en die door R. nergens, ook niet waar hij - als met 
HAFTING - lijnregt in gevoelen verschilt, wordt verloochend. 
Voeg eindelijk bij dit alles een vloeijend en zuiver Latijn, dat 
op meer dan ddne plaats zelfs fraai verdient to heeten, b. v. 
p. 91: ,,Omnis homo, qui haec divina Jesu verba audiens non 
factis ea praestat, similis est viro imprudenti. Hie enim, 
nequaquam praevidens tempestates venturas, aedificium suum 
collocat super arenam, videlicet fluidum minimeque fidele fun-
damentum. Post irruit pluviae vis, irruit torrentium impetus, 
irruit ventorum procella, domusque a fundamentis convulsa 
solvitur, magnoque frangore concidit."
Bijaldien R., zooals niet alle Theologiae Doctoren - som-
migen mogen er hunne goede redenen voor hebben -, zijne 
studien voortzet, dan zien wij van hem - vooral om dat 
zelfdenken, waarvan we gewag maakten, en 't geen in alles, 
o. a. ook in de prijselijke vermijding van de gewone farrago 
citatorum, doorblinkt - niet enkel wat goeds, maar wat groots 
to gemoet. Daartoe echter raden we hem aan zich, althans 
voorloopig, tot den vak van theologie - liefst het thans door 
hem gekozen exegetische - to bepalen, en niet, wat bij de 
tegenwoordige uitgebreidheid der wetenschap aan weinigen be-
trouwd is, zijne krachten to verdeelen.
De uitvoering is net, maar niet gehddl vrij van drukfouten, 
gelijk reeds uit de boven door ons aangestipte blijken kan.

V. P.
19*
256	Dr. J. 1. DoEDES,
Twaalf Pre7cen uitgegeven door Dr. J. 1. DOEDES, Predikant to 
Rotterdam. Te Utrecht, by Kemink en Zoon. Jaargang 
1858, N''. 1-8, en 10-12 (N'. 9 is ow niet gezonden), en 
1859, N'. 1-3. Pros van elicen Jaargang f 1 - 80. (De 
Prelcen van 1858 ook afzonderlajlc to behoinen as 15 cts.)
Deze ))Preken" zijn gegoten nit ecn stuk, in cone opwel-
ling door geschreven. Van daar bezitten ze de groote ver-
dienste, dat hare zeggingskracht nergens verflaauwt.
En die zeggingskracht is niet goring, waar 't geldt bet ont-
dekkende, bet waarschuwende, bet vermanende element. Maar 
zoowel bet vertroostende als inzonderheid bet aanmoedigende - 
indien er al bier en daar lets van voorhanden is - D. heeft 
er den regten slag niet van.
Ascese, op menschenkennis gebouwd, is zijn fort. Maar 
om die ascese smakelijk to maken door exegetische of histo-
rische bijzonderheden, door hooge of diepe gedachtenvlugt, 
door aesthetisch schoone beelden of wendingen - in den woord 
door eene nieuwe verrassende tint, over de oude waarheid 
gelegd, gelijk eon VAN oosTEazEE of BEETS die kunst ver-
staan - daarvoor zou bij D. wel eerst eene geheele meta-
morphose moeten plaats grijpen.
Geen orthodoxie, Been mystiek, die u bij hem hindert. Maar 
wel lets scherps, lets sarcastisch, lets rigoristisch; lets wat 
wel niet koud is - misschien uit warmer hart gevloeid dan 
de of zoo lieve preekjes van menig ander - maar toch koud 
schijnt. Wat een onzer medearbeiders onlangs op eon antler 
geschrift aanmerkte, ,,dat de S. bij bet schetsen van de ramp-
zali(ye gevolgen der zonde mogelijk to veel vergeten had, dat 
zoodanige zwartgekleurde verhalen niet altijd in die mate, als 
men zou meenen, van bet kwade terughouden, en dat zij dik-
wijls bij dezulken, die reeds onder eene p1jnigende zelfbe-
schuldiging gebukt pan, den moed to veel uitblusschen en 
aan bet opvatten van ernstige voornemens en van blijmoedige 
hoop in den weg staan"; zou daarin mutatis mutandis ook niet 
voor D. een passende wenk liggen opgesloten? En of hij niet 
een soortgelijken vinden zou in BASE'S veelzeggend woord 
over de Herrnhutters: ))Des Lebens Freiheit and Schorrheit 
ist bier nicht zu suchen"? De Groningers eon weinig van
TWAALF PREKEN.	257
zijn strengen ernst, en hij een weinig van hunne innemende 
humaniteit - die mixtuur kon een uitmuntend recipe tot eene 
rijkgezegende prediking worden 1
oDe beide zonen" - in de gelijkenis Luk. xv - over-
tegenwoordigen to zamen bet geheele geslacht der menschen, 
bet geheele ;etal der zondaars, dat zich in twee deelen splitst, 
hierin aan elkander gelijk, dat Been van beiden begint met 
zich waarlijk gelukkig to gevoelen in de gemeenschap van 
God, den Vader, dat alien tegen God zondigen door zich vrij 
to maken van zijne geboden en onafhankelijk van zijne lei-
ding; hierin echter van elkander verschillende, dat sommigen 
bet later inzien en bekennen, er later berouw over hebben 
en er zich van bekeeren, terwijl de anderen, die in het wezen 
der zaak hetzelfde gedaan hebben, zich voor regtvaardigen 
houden, omdat zij voor bet uitwendige nict in dezelfde wegen 
hebben gewandeld.' Ziedaar bet thema, 't goon - zeker met 
een bewonderingswaardig tal van variation - de spil uit-
maakt, om welke D. zich overal beweegt. Moot dat niet, 
ondanks de variation, tot eentoonigheid leiden ?
Taal en stijl zijn zeer zuiver. Maar - ofschoon men 't 
aan de bovenstaande proeve niet zeggen zou - meestendeels 
bedient zich D. van de weer in de mode geraakte korte vol-
zinnen van EWALDUS HIST. BEETS, DE KEYSER, en ZAALBERG 
doen dat 66k. Maar BEETS is de Maestro van den Neder-
duitschen stijl. DE KEYSER heeft de kunst vrij wel van hem 
afgezien. ZAALBERG daarentegen en D. worden door die korte 
periodetjes verbazend woordenrijk en vermoeijend. 't Is wel 
eons, of zij de synonieme parallelen der Oosterlingen bij ons 
willen invoeren.
Moeten dan tegenwoordig alle goede, stichtelijke preken 
worden ,edrukt? Nu - met dozen is 't eenmaal geschied. 
En wie ze koopt - goede, stichtelijke preken zijn ze zeker.
De uitvoering is onberispelijk.	V. P.
Kerlehistorisch Archief, verzameld door N. O. KIST en w. MOLL, 
Hoogleeraren to Leiden en Amsterdam. Tweede Deel, Eerste 
Stuk. Amsterdam, P. N. van Kampen. 1858. In yr. 8vo. 
144 hl. f 1 - 60.
Eene reeks van meer of min belangrijke bij dragon wordt in
258	KERKIIISTORISCU ARCHIEF.
dit eerste stuk van den tweeden jaargang aan alle vrienden 
der kerkelijke geschiedenis aangeboden. De arbeid der beide 
Redacteurs van dit Archief is genoegzaam bekend, het Archief 
zelf heeft reeds een gevestigden naam, zoodat wij over den 
aard dezer onderneming en de wijze, waarop zij tot nog toe 
werd volvoerd, niet meer behoeven to spreken. Bet zij onzen 
lezer genoeg, een kort verslag van den inhoud dezer aflevering 
to ontvangen.
Het stuk wordt geopend met eene belangrijke bijdrage van 
den hoogleeraar MIST, over de Rhenensche KuNERA-legende, in 
betrekking tot die van sINTE URSULA en de elf-duizend maagden. 
Eerst wordt door hem de legende van SINTE URSULA herin-
nerd. Zij leefde, volgens de overlevering, vddr de 3d° eeuw, 
was de dochter van DIONOTUS, koning in Brittannie, uit-
stekend schoon en aan den hemel verloofd. HOLOFERNES, een 
heidensch vorst, begeert haar, de Christin, voor zijn zoon 
ter vrouw. De vader durft niet weigeren, maar stelt tot voor-
waarde een driejarig uitstel en den doop van IIOLOFERNES 
zoon. Door beide vorsten worden tien edele jonkvrouwen, 
elk, gelijk zij zelve, met duizend andere jonkvrouwen in haar 
gevolg, als speelnooten aan de bruid geschonken. Op den laat-
sten dag voor de bruiloft, terwijl alien zich met spelevaren 
vermaken, steekt een storm op en drijft de vloot naar Gallie. 
Zij landen in de haven van Tiel. Voorts stevenen zij Tangs 
Keulen naar Bazel , en trekken nu , met achterlating der 
schepen, na vele heidenen to hebben bekeerd, onder geleide 
van den bisschop PANTILUS, van koningen, hertogen, graven 
en ridders, naar Rome. Daar worden zij met vreugde door 
Paus CYRIACUS ontvangen. Naar Keulen teruggekeerd vallen 
zij de Hunnen in handen, die juist deze stad belegerden, en 
worden alien gedood. Ook URSULA verkiest den dood boven 
eon leven, met den koning der Hunnen als echtgenoot. Bet is 
bekend, dat to Keulen, ter gedaebtenis aan deze vermeende 
gebeurtenis, de heilige URSULA-kerk staat gebouwd, waar nog 
de beenderen der maagden zouden bewaard zijn.
Met deze legende verbindt de schrijver eene andere, die 
van de heilige KUNERA. Nadat hij eenige belangrijke opmer-
kingen aangaande de kritiek der sage heeft medegedeeld, laat 
hU den tekst van een handschrift volgen, door hem in de 
koninklijke bibliotheek gevonden. Daaruit leeren wij KUNERA
KERKHISTORISCH ARCHIEF.	259
kennen als eene der maagden, die bet gevolg van URSULA uit-
maakten. Zij werd echter door den koning der Hunnen, bij 
den maagden-moord, in bet leven gespaard en opgenomen aan 
zijn hof to Rhenen. Daar werd zij door den koning boven 
de koningin begunstigd. Doze, hierover tot jaloerschheid ge-
bragt, maakt van cone afwezigheid des konings gebruik om 
KUNERA to verworgen en heimelijk to begraven. Spoedig echter 
wordt deze euveldaad ontdekt, en de ongelukkige koningin, 
na drie dagen als eene razende to hebben rondgezworven, 
werpt zich zelve in eene diepte en komt zoo om bet leven.
De heer KIST vertrouwt, dat er waarheid aan doze legende 
ten grondslag ligt en deelt ons flog eenige wetenswaardige bij-
zonderheden mede omtrent de herinneringen aan KUNERA, die 
nog to Rhenen, dat door hem in den jongsten zomer daartoe 
opzettelijk werd bezocht, zijn bewaard gebleven. Vooral be-
hoort daartoe de prachtige kerk van Rhenen, aan de heilige 
KUNERA toegewijd. Eene schoone gekleurde afbeelding van 
KU.NERA, voorzien van den doek, waarmee zij van bet leven 
word beroofd, en die later gezegd werd eene genezende kracht 
to bezitten, staat tegenover dit belangrijk stuk.
Mr. H. 0. FEITII, archivarius der provincie Groningen, deelt 
twee brieven mede van GERARDUS TOM CAMPO, zoon van den 
slotbevelhebber to Emden, die in 1520 de groote kerk to 
Emden bij de eerste plegtige hervormingspreek, met eenige 
manschappen beschermde. De beide brieven betreffen eenige 
hervormingsgezinden uit then tijd in Oost-Friesland en Gro-
ningen.
Na enkele bijzonderheden, nit de handelingen van den kerke-
raad der Hervormde gemeente to Groningen, omtrent de her-
vorming in Groningen, door Ds. T. A. ROMEYN medegedeeld, 
lazen wij met belangstelling wat de heer II. Q. JANSSEN over 
de pausin JOHAVNA schreef en over de Bijbelvertaling van 
MARNIX VAN ST. ALDEGONDE. Behalve bet reeds genoemde, 
treffen wij nog in dit stuk aan, een relieh van de vervolging 
der Waldenzen in 1730, bestaande in een getuigschrift, door 
de stad en de gemeente van Payerne, in bet kanton Bern, aan 
DAVID BLAVC afgegeven, een der 400 Waldenzen, die, volgens 
besluit van VICTOR AMADEUS, koning van Sardinie, nit de 
valleijen van Piemont verdreven, zich naar Rotterdam be-
gaven en van daar zich in de Waalsche gemeenten van ons
260	KERKHISTORISCH ARCHIEF.
vaderland verspreidden. Tevens wordt ons hierbij berigt, dat 
bij diezelfde gelegenheid voor de verdreven Waldenzen eene 
kollekte werd gehouden, die alleen in de provincie Holland 
eene som van f 308,504 heeft opgebragt. Even als deze bij-
drage, is ook van de hand des heeren KIST con document, 
waaruit blijkt de naauwe gemeensehap tusschen de Boheemsche 
Broedergemeente van Polen en de Nederl. Herv. kerk.
Niet minder belangrijk is de proeve, door dezelfde hand 
ons geschonken, van een flog onuitgegeven handschrift eener 
kronijk van Egmond. Zij wordt voorafgegaan door eenige 
inleidende opmerkingen , waarin de merkwaardigheid dozer 
kronijk wordt aangetoond; en achtervolgd door de mededeeling 
der voornaamste bijzonderheden, die in bet overige gedeelte 
der kronijk voorkomen. - Twee stukken, betreffende de ge-
schiedenis der kerkhervorming is IJsselstein, medegedeeld door
Dr. E. R. DE BREUK ; WILLEM TE WATERS verschoonend oor-
deel over PETRUS DATHEEN en zijne Psalmberijming, mede-
gedeeld door prof. KIST; stukken, betreffende de eerste aan-
stalten tot vestiging der hervormde kerk to Naaldwijk in 
1572, medegedeeld door prof. s. VAN VLOTEN; bet tweede ge-
deelte der nZegels en zinnebeelden der Nederlandsche her-
vormde kerken," door prof. KIST, - zietdaar de bijdragen, waar-
med deze verzameling wordt besloten. Wij twijfelen niet, of de 
oude en nieuwe din-en, daarin voorkomende, zullen den beoefe-
naren der kerkgeschiedenis welkom zijn, en wenschen den 
beiden Redacteuren opgewektheid en lust toe, om dezen arbeid 
met ijver en naauwgezetheid voort to zetten.	_R_
Over Reederijen. Door Mr. S. H. LOTSY. Dordrecht, Blussd 
en van Braam. 1859. In 8vo. 146 bl. f 1 - 25.

Als men de schrijfziekte heeft, of als doctorandus b. v. 
necessitate coactus schrijven moet, is eene gelukkige keuze van 
bet to behandelen onderwerp bet halve werk. De beer LOTSY 
heeft daaromtrent eene bijzondere inspiratie gehad, want van 
alle onderwerpen die stof tot eene monographie kunnen ("even, 
was er geen dat zoo zeer eene behandeling verdiende en noodig 
had, als de Reederij. Wij bezaten daarvan geene opzettelijke 
ontwikkeling, en toch geen deel des handels is voor ons land
Mr. S. R. LOTSY, OVER REEDERIJEN.	261
en de volkswelvaart, zoowel als voor de regtswetenschap, van 
meer belang dan dit.
Met gretige handen openden wij bet werk van den beer 
LOTSY en lazen bet met die aandacht, welke bet onderwerp 
verdient. Het resultant deer lezing deelen wij gaarne aan 
onze lezers mede.
De schrijver spreekt in den aanvang van de onderscheidene 
zeeregten, dan over bet reeden en den reeder, den aard eener 
reederij, haar ontstaan, de verhouding der medereeders un-
derling, en de verhouding der reederij tegenover derden, om 
met de aansprakelijkheid der reederij voor de handelingen en 
verbindtenissen des schippers en bet to niet pan der reederij 
to besluiten.
De orde, daarbij in acht geuomen, is zeer logisch, de voor-
stelling duidelijk, en de schrijver bewijst dat bij, bij veel 
lectuur over zijn onderwerp, toch zijne eigen oorspronkelijke 
wijze van beschouwing niet verdronken heeft in de verba 
rnagistri. Bij de opgave der bronnen bij bet werk gebruikt, 
misten wij ongaarne de laatste Engelsche werken van LEES
en aoPKINS.
Wat de eerste bladzijden betreft, erkennen wij gaarne, dat 
ons zeeregt een der beste van Europa is, doch wij zouden 
daarvan wenschen uit to zonderen de verhoudingtusschen den 
schipper en de gezellen, welke (zoo leerde de practijk) op 
eene zeer onvolkomene wijze geregeld is, wanneer men die 
b. v. met Frankrijk en Engeland vergelijkt. - De mede-
deeling der onderscheiden zeeregten is zeer onvolledig, en 
wanneer men ze niet vermeldt zooals b. v. VON KALTE\BORN 
bet deed, is bet beter er over to zwijgen. - Dat de reederij 
niet in eigendom bet schip behoejt to bezitten om to reeden, 
kan in ernst niet worden betwist, doch bet is evenzeer niet 
onzeker, dat dit geval zich weinig of nooit voor zal doen.
Met hetgeen de schrijver laat volgen over den aard der 
reederij, dat zij niet geregeerd wordt door de bepalingen van 
anonyme societeiten, kan Referent zich gaarne vereenigen. 
Over de levering van aandeelen en de overdragt daarvan had 
men echter eene waarschuwing aan den bandel niet gaarne 
gemist. In den regel stelt men zich in de practijk tevredeu 
met bet papier, dat de boekhouder afgeeft, dock dirt heeft reeds 
menigeen berouwd. De boekhouder die bet schip laat bouwen,
262	Mr. s. B. LOTSY,
zal bet moeten doen inschrijven op naam der reeders, elk voor 
zijn aandeel, en eene overdragt van aandeelen zal telkens op 
de publieke registers aangeteekend moeten worden , omdat 
schepen, hoewel roerende goederen, als onroerende worden 
geleverd en overgedragen.
De vraag of de meerderheid van al do reeders, of alleen 
de ter vergadering tegenwoordige reeders beslist, is, zooals 
to reat wordt opgemerkt op bl. 36, door den Hoogen Raad 
in eerstgemelden zin beslist, doch naar do meening van Ref. 
is die leer niet zoo van zelf sprekend als de schrijver dit 
vermeent. Wanneer toch de reeders niet ter vergadering ver-
schijnen, kan menig besluit, ja alle besluiten worden uitge-
steld ad kalendas Graecas, en wat moet een boekhoudcr doen 
als de meerderheid niet wil compareren, of als er deels aan-
deelen geabandouneerd zijn, deels eenige aandeelhouders ver-
kiezen weg to blijven?
Met bet meest gespannen verlangen zag Ref. de bladzijden 
in, welke over het -Abandon handelen. Dit regtspunt toch, 
geregeld door een enkel artikel, is een onopgelost vraagstuk 
in de regtswetenschap. I-let is zeer gemakkelijk in thesi to 
stellen, dat de reeder voor alle handelingen en verbindtenissen 
van boekhouder en schipper kan abandonneren, mits hij zelf 
geene daad hebbe verrigt van erkenning, en dat dit geschiedt 
door eene verklaring bij authentieke acte, welke aan de be-
Ianghebbenden des gevorderd wordt beteekend. De reeder is 
dan van alles of Maar wat is nu de positie van den credi-
teur? Om deze vraag to beantwoorden, meent de schrijver 
to regt, dat de natuur van bet abandon onderzocht moet wor-
den. Eenigen noemen bet eene in solutur datio of in betaling 
geving aan de crediteuren; anderen heeten bet een boedel-
afstand; weder anderen heeft men hooren beweren, dat de 
Staat bet geabandonneerde verwierf, terwijl weer elders is be-
toogd, dat de geabandonneerde aandeelen zaken waren, die 
niemand behoorden, en dus door den eersten den besten konden 
worden geoccupeerd, waartegen anderen weder beweren, dat 
een verlaten aandeel aan do reederij accresseert. Bij abandon 
van eenige aandeelen kan men de reederij aanspreken en bet 
schip executeren, maar als alle reeders abandonneren, is de 
vraag hoogst moeijelijk, omdat er dan niemand is tegen wien 
men kan ageren. De schrijver meent nu wel, dat bet abandon
OVER REEDERIJev.	263
alleen eene direlictio is, maar daarmede is de crediteur niet 
geholpen, evenmin als het advies des schrijvers hem baat, dat 
de crediteuren dan maar zien moeten hoe zij hun refit ver-
volgen. Ging het den heer LOTSY als zoovelen en wist hij 
geene goede solutie? Wij zouden er hem niet hard om vallen, 
want de steen der wijzen is misschien even gemakkelijk to 
vinden als de oplossing van deze quaestie.
Aan den handel en aan de regtswetenschap bevelen wij 
gaarne dit boekje aan. Onze aanmerkingen strekken alleen 
om to doen zien, dat wij het werkje naauwkeurig nagingen. 
De schrijver zal ons die gaarne ten goede houden, en zoo wij 
hopen, de lezers van ons tijdschrift evenzeer.	~.
Handleiding tot de kennis der Wetgeving op het Lager Onder¢vys 
in Nederland, door 11Ir. G. DIEPFIUIS, Inspecteur van het 
Lager Onderwijs in de provincie Groningen. Groningen, J. B. 
Wolters. 1859. In kl. 8vo. 215 bl. f 1 - 80.
Met groote ingenomenheid kondigen wij dit boekje aan. Bij 
al het geschrijf over de zoo belangrijke Onderwijswet, ontbrak 
er eene handleiding, welke in systhematische orde de wet be-
handelt. De heer DIEPHUIS, als regtsgeleerde en inspecteur to 
Groningen zeer bevoegd om die tank op zich to nemen, heeft 
zich daarvan met alien lof gekweten, en ieder wien de wet 
op het onderwijs van belang is, door dozen arbeid aan zich 
verpligt. De schrijver heeft de wet uit de beraadslagingen 
verklaard, en bespaart ons dus de moeite den oceaan van dis-
cussion to drinken, welke b. v. in de verdienstelijke uitgave 
van FRANCKEN gevonden wordt. Bij bet gebruik maken der 
redevoeringen in de Kamers gehouden, is met oordeel en 
naauwkeurigheid gehandeld. De wet kan eerst in later tijd, 
als het gebruik heeft doen kennen hoe ze toegepast kan wor-
den, aan eene regtskundige beschouwing onderworpen worden. 
Hij die eene wet commentarieert, kan slechts de beraad-
slaging volgen, indien die wet onlangs in hot leven is ge-
roepen. De tijd en ondervinding leeren aan de practijk tie 
quaestien en toepassing kennen, en geimproviseerde quaestien 
zijn zelden vruchtbaar voor de wetenschap.
Op biadz. 169 wordt over het toezigt gehandeld. Wij hadden
264	Mr. G. DIEPHUIS, HANDLEIDING, ENZ.
wel gewenscht, dat aldaar opgemerkt was, dat Been ander 
toezigt dan dat der in de wet genoemde autoriteiten mogelijk 
is, en dat daarnaast wel commission kunnen staan, mite deze 
zich alleen tot een bestuur der finantiele aangelegenheden 
bepalen. De hoofdonderwijzer is meester op de school, be-
houdens bet toezigt van schoolcommissie, inspecteur en op-
zieners, daarnevens kan alleen eene finantiele commissie hare 
plaats vinden. Artikel 52 en 64 leeren dit uitdrukkelijk. Do 
wet kan heilzaam werken ; dock wanneer men haar scheef en 
met angst toepast, verwoest men bet goede dat nu bestaat 
en geeft daarvoor iets in de plants dat, tot nadeel der jeugd, 
alleen vruchtbaar kan zijn in bet aankweeken van quaestion 
tusschen autoriteiten over refit en bevoegdheid, alleen gevoerd in 
personeel belang en ter liefde van Let kussen waarop men zit. A.
Dissertatio de tragicae compositionis in SOPHOCLIS Oedipo Rege 
ratione et praestantia. Scripsit C. J. SPAT. Groningae, apud 
P. van Wicheren. 1858. Oct. maj. VI et 68 pagg. f : - 90.

Een schoon onderwerp 1 De hooge voortreffelijkheid van 
het meesterstuk van Griekenlands grootsten treurspeldichter 
na to gaan en aan to wijzen, is gewis eene zeer uitlokkende 
taak voor hem die kunstgevoel bezit, en bet bij anderen wil 
pogen op to wekken. Groot is bet genot, 't welk gelegen is 
in eene gezette aesthetische beoefening van de Grieksche tra-
goedie in bet algemeen, van SOPHOCLES in bet bijzonder, en 
bepaald van den Oedipus Rex, met al wat beroemde Aesthetici,
als SCHNEIDEWIN, SOLGER, BILDERDIJK, LIMBURG BROUWER en
anderen over de zedelijke en karakterschoonheden van dat 
overheerlijke kunstvoortbrengsel hebben aangeteekend. Indien 
wij de pen hadden opgevat, om als Recensent bet voor ons 
liggende stuk na to gaan, wij zouden beginnen met de vraag 
to stellen: is dat onderwerp niet to rijk, to veelomvattend, 
dan dat bet in de ruim zestig 8vo. bladzijden, waaruit doze 
Dissertatie bestaat, naar behooren kan worden behandeld? 
Daar bet echter ons doel is, slechts eene korte aankondiging 
van genoemd proefschrift to leveren, meenen wij die opwellende 
gedachte to moeten onderdrukken, en wij zullen ons vergenoegen 
met den arbeid van den Heer SPAT in weinige regels to beschouwen.
C. J. SPAT, DISSERTATIO, ETC.	265
Na in eene soort van inleiding beweerd to hebben, dat de 
Oedipus Rex van SOPBOCLES aan de strengste eischen der kunst 
voldoet, volkomen beantwoordt aan de verheven hestemming 
van bet treurspel - namelijk die van vrees in to boezemen 
voor, en medelijden op to wekken met een zedelijk edelen, 
dock door menschelijke hartstogten verblinden, en daarom to 
vergeefs tegen de verschrikkelijke gevolgen zijner misgrepen 
worstelenden hoofdpersoon - gnat de schrijver over, om ons in 
het eerste onderdeel bet edele en beminnelijke karakter van 
den held des gedichts, zoo als doze zich in den loop or van 
doet kennen, aan to toonen ; daarna wijst hij ons op de ge-
breken, de zwakheden van OEDIPUS, door welke deze ramp-
zalige vorst, in weerwil zijner lofwaardige bedoelingen, tot 
vadermoorder en bloedschender werd.
Do kunst, met welke de fijngevoelende dichter alle omstan-
digheden doet medewerken om met den voortgang van het stnk 
den schrik en bet medelijden der toeschouwers in steeds klim-
mende mate op to wekken, maakt bet onderwerp van bet 
onderzoek in eene tweede afdeeling nit. Een derde boofdstuk 
handelt over de voortreffelijke wijze, waarop SOPHOCLES do 
ontknooping voorbereidt, en elke uiting der gedachten, elk 
woord, elke hijzonderheid de strekking weet to even, om de 
gewaarwordingen van ontzettenden schrik en innig, diep ge-
voeld medelijden, bij de aanschouwers opgewekt, in juiste en 
gepaste overeenstemming to brengen; terwiji de schrijver ein-
delijk uit zijne beschouwingen bet besluit trekt, dat zij dwalen, 
die in den Oedipus Rex eene zoogenoemde ,,SchiksalstragGdie" 
meenen to zien. Dit is in algemeene trekken de gang, dien 
do Veer SPAT in zijne beschouwingen vol-de; wij willen nog 
een vlugtigen blik op den inhoud van elke dier onderafdeelingen 
slaan, en daarmede onze aankondiging besluiten.
In do eerste afdeeling schetst de S. ons de voortreffelijke 
hoedanigheden van den rampzaligen koning van Thebe, toont 
ons diens scherpzinnigheid en beminnelijke eigenschappen, diens 
dorst naar waarheid, vastheid van geest en vaderlijke zorg 
voor zijne geliefde onderdanen, - cene zorg zoo groot, en zoo 
diep in zijne ziel ingeweven, dat zelfs de hevigste toorn niet 
bij magte was om hare stem in zijn binnenste to doen zwijgen. 
Evenzeer wijst hij ons op de vrome gemoedsstemming van 
OEDIPUS, waarvan nicer dan eene plants schitterende bewijzen
266	C. J. SPAT,
oplevert; hij maakt ons opmerkzaam op de edele en manne-
lijke verhevenheid, welke uitblinkt in zijn antwoord aan den 
slaaf, die vreest hem de waarheid to openbaren. De Heer 
SPAT merkt zeer to refit aan, dat eene vergelijking van bet 
karakter van JOCASTE met dat van OEDIPUS den laatste nog 
veel in beminnelijkheid doet winnen. Wij hadden daarom 
gaarne gezien, dat hij ons deze vrouw, die hij feminam scelestam 
noemt, wat uitvoeriger had geschetst; misschien voelde de 
Schrijver zich belemmerd door de enge grenzen, welke hij 
zich gesteld had.
SOPHOCLES, de treffende schilder van wat er in de diepste 
schuilhoeken van bet menschelijk hart voorvalt, wilde in zijn 
Oedipus Rex bet roerende, echt tragische beeld schetsen van 
een edelen en wijzen, en toch door hartstogt verblinden, zich 
zelven in 't verderf stortenden vorst; daarom worden dan ook 
naast de edele hoedanigheden van OEDIPUS diens ligtzinnig-
heid, roernzucht, trotschheid, onbedachtzaamheid en drift in 
bet licht gesteld. Die mengeling van goede en kwade hoe-
danigheden in bet karakter van den Thebaanschen vorst was 
noodzakelijk, om aan de bij de aanschouwers opgewekte ge-
waarwordingen blijvende tragische kracht to verzekeren; want, 
merkt de Schrijver to refit aan, was OEDIPUS geheel buiten 
eigen schuld in then poel van ellende neergestort, de toe-
schouwers zouden slechts met afgrijzen en verontwaardiging 
bet rampzalige lot van den kortzigtigen mensch hebben gade-
geslagen, die aan den toorn der Goden, aan de willekeur des 
noodlots ten speelbal verstrekt. Ook de persoon van CREON, 
die den onbillijken toorn, de laakbare achterdocht van OEDIPUS 
to verduren heeft, werkt mode om de zwakheden van den 
ongelukkigen koning to meer to doen uitkomen. Zonder to 
willen beweren, dat CREON de harde beschuldigingen, door 
sommige kunstregters hem ten laste gelegd, verdient, gezen 
wij den Schrijver in bedenking, of hij diens karakter niet wat 
al to gunstig beoordeelt.
In bet tweede onderdeel wordt de kunstige wijze ontleed, 
waarop de Dichter alles doet zamenwerken, om zoowel bet 
medelijden als den schrik der toeschouwers gaarne to maken 
en telkens hooger to doen stijgen. - OEDIPUS zelf is zich no, 
van geene misdaad bewust, en toch ziet ieder in hem den 
moordenaar des vorigen konings. De wigchelaar TIRESIAS
DISSERTATIO, ETC.	267
spreekt voor ieder vreeselijk duidelijk, behalve voor den ver-
blinden OEDIPUS. Doze verhaalt later in korte woorden zijn 
eigen levensloop; en ook daardoor wordt zoowel het mede-
lijden en de deelneming als de vrees der aanboorders levendig 
opgewekt. Eindelijk komt de bode die de tijding van den 
dood van POLYBUS verkondigt, en die bet verschrikkelijke ge-
heim verder zal helpen ontsluijeren. Ten laatste ziet ieder de 
diepte van den afgrond, waarin OEDIPUS is neergezonken; hij 
alleen kent bet afgrijselijke van zijn toestand slechts ten deele; 
totdat de slaaf van LAIUS ook voor hem alien twijfel doet op-
houden, en OEDIPUS zich zelven moet beschouwen als den 
moordenaar zijns vaders, en den bloedsebendigen echtgenoot 
zijner eigen moeder.
De derde afdeeling is gewijd aan cone beSCh01IWiD9 van de 
wijze, waarop de Dichter de gewaarwordingen van den hevig-
sten schrik en van een innig gevoeld medelijden tegen elk-
ander doet opwegen, in schoone overeenstemming weet to 
brengen. Het berouw van OEDIPUS, de wanhoop, die hem er 
toe brengt zich de oogen nit bet hoofd to rukken, de over-
tuiging van de regtmatigheid zijner straf, de gematigdheid, 
welke hij in de volheid zijner rampen vertoont; dit alles doet 
ons in OEDIPUS iemand zien, wiens misdaden onbegrijpelijk 
groot zijn, doch wiens verschrikkelijke kastijding ons, uit 
hoofde van zijne vele beminnelijke eigenschappen, met een 
innig en even diep gevoeld als wel verdiend medelijden 
vervult.
Uit al hetgeen de Heer SPAT in den Oedipus Rex opmerkte, 
trekt hij bet besluit, dat zij in dwaling verkeeren, die dit 
kunstgewrocht eene »SchicksalstragIclie" noemen. Alle stukken 
van SOPHOCLES, en in het bijzonder de Oedipus Rex, schetsen 
ons den mensch als vrij in zijne bandelingen, terwijl hij slechts 
de gevolgen ondervindt zijner afdwalingen en zondige be-
drijven; gevolgen, welke door de Godheid bepaald aan de 
overtreding der zedewet waren verbonden. SOPHOCLES schil-
derde ons bier (zoo zegt de Heer SPAT, terwijl hij bet ge-
voelen van A. GEFFExs aanhaalt) de magtelooze kracht en de 
onverstandige wijsheid van een overigens groot man, die echter 
to veel op eigen krachten steunt, en geen meester is over zich 
zelven.
En hiermede besluiten wij onze aankondiging van deze goed
268	C. .1. SPAT, DISSERTATIO, ETC.
gesehreven Dissertatie, die zelfs nu en dan hlijken draagt van 
de poetische reminiscentien des auteurs, evenzeer als van eene 
vlijtige heoefening van SOPDOCLES, en van cen fielder inzigt 
in de eischen van den tragischen kunstvorm. WWij wenschen 
den Heer SPAT lust en ijver toe, om op den ingeslagen weg 
voort to gaan. Misschien ontvangen wij dan later van hem 
eene meer uitgewerkte aesthetisehe beschouwing van dit heer-
lijke meesterstuk des Griekschen tooneels.
Chronologische Tabellen der Algemeene Geschiedenis. Naar het 
Hoogduitsch van Dr. w. F. VOLGER. Voor Nederlanders in-
gericht door Dr. a. VAN VLOTFN, Hoogleeraar to Deventer. In 
drie afdeelingen. I. 0. Geschiedenis (7 Tabb.). II. Middel-
eeuwen (19 Tabb.). III. Nieuwe Geschiedenis (19 Tabb.). 
Ilaarlem, by de Erven F. Bohn. 1858. 3 Stukken. In 
folio. f 7 - 70.

Chronologische tabellen zijn voor den beoefenaar der geschie-
denis wat bet Grootboek is voor den koopman. Zij zijn de 
aanschouwelijke afbeeldinder moeijelijke bewerking, die bet
g
geheugen doen meet, om de grondslagen der geschiedenis, feiten, 
namen en jaartallen, to ordenen en to onthouden. Daarom zijn 
zij een onmisbaar hulpmiddel, om dat geheugen, altijd aan 
zwakheden en struikelingen onderhevig, to gemoet to komen, 
to steunen. Ook kan ik verklaren een groote voorstander van 
tabellen hij bet bestuderen, althans aanleeren der historie to zijn; 
maar meer van bet waken, dan van bet uitgeven. Het is 
vooral bet zelf maken van tabellen, wat bet geheugen een 
steun, den geest acne hulp in het ordenen is. De beste tabellen 
door cen ander gemaakt zijn no, veel minder waard, dan 
slechte tabellen zelf bijeengeknoeid. Is daarom bet uitgeven 
van tabellen geheel onnut of overbodig? Zeker niet, als bet 
good geschiedt. De nette drukletter draagt reeds veel bij tot 
de duidelijkheid; en bij eeu goed gebruik kunnen zij van grout 
nut wezen. Doch alleen bij een goed gebruik. En dat is?
Vooreerst dat men die tabellen, door een ander gemaakt, zoo 
dikwijls gebruikt, dat ze ons eigen worden als hadden wij ze zelf 
gemaakt. Bij den eersten aanblik heeft zulk eene tabel altijd iets 
labyrintisch, iets hieroglyphisch; eerst langzamerhand raakt men
Ds. w. F. VOLGER, CHRONOLOGISCHE TABELLEN, ENZ. 269
er in to huis; meer en meer aewent men er aan om bij die 
enkele namen of fragmentarische zinnen de groote gebeurtenis-
sen to denken, waarvan ze bet squelet, de representant zijn, 
en eindelijk doet bet geheugen die bewerking als van zel£ en 
bij de vlugtigste inzage. Eerst dan krijgt de tabel leven, dan 
wordt zij een bewoond, een bezield veld, waarvan elke stip 
ons een meer of minder gewigtig souvenir is.
Een ander gebruik van tabellen door een ander opgesteld 
is dit, dat men, na eerst eene vlugtige inzage van de inrig-
ting, de tabel ter zijne legt en dan bij bet instuderen der 
historie er zelf eene maakt, om de beiden to confronteren en 
to profiteren bij wat bet model beter beeft. In dat geval 
kunnen de tabellen eens anderen ook groot nut hebben.
Eene voorwaarde is bier onmisbaar. Dat dan ook die tabel 
eens anderen goed zij.
`Velnu 1 aan die voorwaarde is bier voldaan. Nog nooit 
heb ik een tabellarisch overzigt van de geschiedenis onder de 
oogen gehad, dat door inrigting en inhoud mij toescheen zoo 
volledig aan bet doel to beantwoorden.
De Hannoversche historicus en chronolooWEDERIND is,
g
zegt men, de vader der tabellarische methode, die in Duitsch-
land ook wel eene tabellenmanie is geworden. Getrouw aan 
de regelen door then vader der tabellen gesteld, heeft VOLGER zich 
gehouden aan de drie hoofdbeginselen, ebronologischen grond-
slag, geographische verdeeling en streng synchronismus. Maar 
hij heeft Dog meer gedaan, en dat is vooral zijne verdienste. 
In den regel waren de tabellen niet veel meer dan chronologi-
sehe listen van gebeurtenissen en namen, synchronistisch nevens 
elkander gesteld naar de versehillende volken. In dezelfde 
rangorde werden de volken nevens elkander geplaatst en elke 
hoofdafdeeling der geschiedenis achter elkander afgetabelleerd. 
Die van VOLGER zijn meer dan lijsten, bet zijn tabellen; bet 
zijn, wat meer zegt, niet alleen synchronistische, zooals ge-
woonlijk, maar bovendien subdividerende of periodiserende en 
figurative tabellen - op bet oogenblik weet ik geen beteren 
naam om ze to karakteriseren - dat wil zeggen, zij scheiden 
de geheele stof van elke hoofdafdeeling wear in zoovele 
onderafdeelingen, waarbij dan dit, dan dat yolk als basis 
en uitgangspunt wordt genomen , of zij stellen ieder een 
afzonderlijk tijdvak in een overzigtelijk geheel voor. Eindelijk
BOEEBESCH. 1859. x°. VI.	20
270	Ds. w. F. ror,rrn,
zijn ze figuratief, waarmede ik bedoel, dat op elke tabel hetzij 
dat yolk, hetzij dat hoofdfeit, wat toongevend genoemd kan 
worden, als een ligt in bet oog vallend middenpunt wordt 
voorgesteld, waaromheen zich de anderen als sterren rondom 
de maan begeleidend henen groeperen.
Zoo beantwoorden ze geheel aan bet doel, een overzigt to 
geven, dat werkelijk als met een oogopslag to vatten is.
Doze als 't ware architectonisehe inrigting is dan ook do 
voornaamste deugd van VOLGER'S tabellen, en zij schijnt mij 
zoo uitmuntend toe, dat ik er geene aanmerking van belang 
op zou weten to waken. Do Iijst bij iedere afdeeling voorop-
geplaatst geeft aan welk yolk, welke periode of welke hoofd-
gebeurtenis bij iedere tabel op den voorgrond staat, Eene 
afzonderlijke bespreking daarvan zou nog beter bet goede 
hiervan doen uitkomen, - maar ons ook to lang ophouden.
Ik heb gemeend genoeg to doen met vooral die architec-
tonische verdeeling als goed to signaleren. Om to beoordeelen 
of bier of daar een mogelijke misslag is ingeslopen, eene ge-
beurtenis overgeslagen is, die vermeld had moeten worden, of 
vermeld die van minder belang was, daartoe zou men bet 
omvangrijke geheel naauwkeurig moeten nagaan. Enkele tabellen 
heb ik dat kunnen doen, en daarop afgaande meen ik over 
bet algemeen to mogen zeggen, dat ook in dit opzigt groote 
lof aan VOLGER's werk toekomt. Terwijl aan de eene zijde 
met wijze spaarzaamheid zorg is gedragen, dat Been al to 
groote overvloed van feiten aan hot overzigtelijke afbreuk zou 
doen, is toch bet noodige zooveel mogelijk aangestipt.
Ook is bet niet alleen de geschiedenis van vorsten en hoven, 
van veroveringen en oorlogen: de geschiedenis van de geeste-
lijke ontwikkeling is ook niet buitengesloten, en tegenover alle 
namen die door kroon of zwaard beroemd zijn geworden, mist 
men niet de namen die door pen of woord de wereld bebben 
geregeerd.
Zeker zijn de 1lliddeleeuwen wel wat ruim bedeeld met 
evenveel tabellen als do nieuwe geschiedenis; maar toch zulke 
overzigten als ,De Volksverhuizing", ))De Carolinoen en bet 
Khalifaat", ',Duitscbland", ,,De Kruistochten", enz. zijn wel-
kome hulpmiddelen om orde to brengen in die dikwijls chao-
tische toestanden. En waar de Duitscher 4 tabellen aan zijn 
vaderland wijdt, heeft de Nederlandsche bewerker er 2 over 
ons landje bijgevoegd.
CHRONOLOGISCI1E TABELLEN, ENZ.	271
In hoeverre de Heer VAN VLOTEN ook in andere dan de 
afzonderlijke tabellen over Nederland, hetgeen van dat landje 
door den Duitscher gezegd is no, eens heeft aangedikt, kan 
ik niet beoordeelen. Doch de bekwaamheid daartoe zal nie-
mand hem ontzeggen. Ook enkele latere feiten schijnt hij bij 
bet oorspronkelijke to hebben bijgevoegd.
Tegenover al dat goede durf ik niet breed uitmeten wat 
mij zeer tegenstaat, des Heeren VAN VLOTEN onbehagelijke 
spelling in sommige opzigten, die ook dikwijls tot de eigen-
namen zich uitstrekt. Daar is veel vreemds in, wat wel voor 
een groot deel zich laat verdedigen, maar toch dikwijls een 
noodeloos afwijken is van bet gewoonlijk aangenomene; gelijk 
hij ook in bet overbrengen van Grieksche eigennamen, b. v. 
van de k met c of k, niet altijd consequent is.
Tabellen bebooren joist niet tot de geniale snort van lite-
ratuur; maar in die soort kunnen wij deze met lof aankon-
digen. Zij bewijzen eene groote dienst niet alleen aan den 
jongeling die geschiedenis flog wil leeren, maar ook aan den 
reeds ingewijde, die ze no, steeds bestudeert. En de typo-
graphische uitvoering, bier vooral geene kleinigheid, is goed 
en ferm.
Outre-Mer en Kavanagh. Naar het Engelsch van HENRY w. 
LONGFELLOW. Amsterdam. J. H. Scheltema. 1858. In gr. 
8vo. VI en 334 bl. f 3 - 25.
,,Een mooi werk l" - Dat is de gewone aanbeveling van 
alles, 'twelk de geest van den beroemden Americaan, dien wij 
met dit boek weder noemen, hetzij in den vorm van proza en 
poezij, hetzij van studie en phantasie ons aanbiedt. En hij ver-
dient den grooten opgang, dien hij aan beide zijden van den Atlan-
tisehen Oceaan heeft gemaakt. Die verwonderlijke geest weet 
ons to betooveren door een zoo grooten rijkdom van gedachten 
en beelden, van zaken en woorden, heeft eene zoo eigenaardige 
manier van opmerken en peinzen, gevoelt zoo diep de schoon-
heden van natuur, kunst en dagelijksch leven, dat niemand 
geheel onvoldaan zijne schriften zal ter zijde leggen. Tel is 
waar, hij is niet altijd even helder, en menigeen zou gemak-
kelijk aanmerkingen, en wel gegronde, op zijne werken maken
20
272	HENRY W. LONGFFLLOW,
kunnen. Maar toch boeijen ons doze door hot geheimzinnige, 
het raadselachtige, dat ons nu eens de eenvoudige uitingen van 
een rein hart, dan eens de vruchten van langdurige studie 
meent to laten vinden en ons vaak doet vragen: ,,hoe komen 
wij nu hier?" LONGFELLOW schept er behagen in om zijne 
lezers verrassingen to bereiden; de voorwerpen boeijen zijne 
aandacht zelden lang, maar waar hij kan neemt hij ze haastig 
als in den helderen en eenigzins melancholischen vorm eener 
photographic in zijn geest op. Daardoor echter mist de 
lezer spoedig den draad, die het eene stuk aan het andere 
vasthecht; en het was ons meermalen, of wij zijn geest ge-
schikt konden vergelijken bij zijn vaderland, welks staatkun-
dige eenheid los genoeg is.
Intusschen zijn de twee hierbij in vertaling aangekondigde 
stukken Outre-Mer en havanagh voor den gewonen lezer vrij 
gemakkelijk to volgen. Het eerste behelst eene reisbeschrij-
ving, natuurlijk niet geregeld, uiterst beknopt en hier en daar 
door eene episode afgebroken, door den schrijver zijne npel-
grimaadje" genoemd van America over zee naar Frankrijk, 
Spanje, Italic en Duitschland. Volgens het aanbevelende voor-
berigt van den Heer B. T. LUBLINK WEDDIK is het origineel 
reeds dertig jaren end, en men weet, hoezeer Europa in lien 
tijd van gedaante is veranderd. De stoom en de politieke 
gebeurtenissen hebben het als onkenbaar gemaakt. Niettemin 
is het Europa voor 30 jaren, door het oog van een Americaan 
als onzen schrijver gezien, no, altijd een zeer belangrijk tafe-
reel, en het ,,Outre-Mer" verdient ook nu flog ten voile de 
eer eener Nederlandsche vertaling. Opmerkelijk is de wijze, 
waarop de reiziger, hoe meer hij hat einde van zijn tout 
nadert, al haastiger en gejaagder wordt in zijn verhaal, als 
om daarmee aan to duiden (willekeurig of onwillekeurig), dat 
het heimwee hem ten Iaatste eenigzins blind maakt voor wat 
hem bejegent. In Frankrijk beweegt hij zich Iangzaam, neemt 
er den tijd of om to Auteuil, nabij Parijs, eene geheele maand to 
verwijlen; in Spanje gaat het reeds vlugger; van de Alhambra 
in Grenada voert hij ons in eens, zonder eene enkele aan-
teekening naar Genua. In Italic wordt hij wear veal korter, 
Bunt zich to Rome naauwelijks den tijd om iets belangrijks 
to zien, maar onthaalt ons niettemin op eene kostelijke teeke-
ning van hat Coliseum bij maneschijii, en doet dan voorts de
OUTRE-MER EN KAVANAGH.	273
besehrijving zijner reis over Venetie, Triest, Weenen en Duitsch-
land in vijf bladzijden af, welke hij aldus eindigt: nIk spoed 
mij voort om mij, even als de blaauwe wateren van dezen 
romanesken stroom (den Rijn) to verliezen in de duinen van 
Holland." Ons arme vaderland, waar hij anders nog wet in 
eene trekschuit gevaren had (bl. 5), kan hem geen oogenblik 
bezig houden ; hoewel Belgie hem nog minder aantrekkelijks 
had, daar hij behalve de voorafgaande vermelding, dat hij 
nzijn pijpje rookte in eene Vlaamsche herberg", in zijn slot 
vergeet dat hij or doorgereisd is.
De nKavanagh" is waarlijk eene fraaije novelle, genomen 
uit bet dorpsleven van Nieuw-Engeland. De intrigue is niet 
fijn gesponnen, maar loopt zeer los en natuurlijk door hot ver-
haal been. Hier en daar hadden voor den min geleerden lezer 
wet noten bijgevoegd molten zijn, want de schrijver heeft bij 
de eenvoudigste zaken zijne toespelingeu op de Sanskritische 
literatuur, Madame GUYON, ARIUS en ATHANASIUS, enz. enz. 
Ook hier is hetzelfde abrupte van LONGFELLOW's schrijfmanier 
niet altijd even aangenaam, maar doze novelle leest toch meer 
vloeijend, dan wet andere stukken van dezen voortreffelijken auteur.
Op de vertaling, die over 't geheel wel gelukt schijnt, heb-
ben wij enkele aanmerkingen. Vooreerst: de legende, welke 
de bejaarde beer, de oudheidkundige, to Rouaan den schrijver 
verhaalde, en die in 't oorspronkelijke een afzonderlijk hoofdstuk 
schijnt to beslaan, getiteid: "MARTIN FRANC, of de monnik van 
Sint Antonius", is onverteald gebleven, ndaar zij mogelijk (!) 
voor ons Nederlandsch publiek minder aantrekkelijkheid bezit." 
Zulke weglatingen van stukken, welke de oorspronkelijke auteur 
con amore opgesteld heeft, kunnen nooit verdedigd worden, 
tenzij die stukken zedekwetsend molten zijn, in welk geval 
de vertaler ze best onbemerkt overslaat, zonder den lezer to 
laten vermoeden, dat er iets ontbreekt. Vervolgens stuiten wij 
gedurig op aenhalingen uit het Fransch, Latijn, Spaansch, enz., 
welke somtijds verteald, somtijds niet voorkomen. Waartoe 
zulke inconsequentie? Andere fouten, als de ntempel van
ANTONIO en FAUSTINA" to Rome, bl. 16S, of "JUSTINIANUS de 
martelaar (voor ausTINUs)", bI. 68, en dergelijke gaan wij met 
stilzwijgen voorbij.
Over 't algemeen is de vertaling goed en vloeijend. Moue ook 
dit work zijne lezers vinden onder ons leeslustig publiek!
274	w. J. HOFDIJK,
Kennemer-Legenden, gedramatizeerd door w. J. IIOFDIJK. Te 
Amsterdam, by L. F. J. Hassels. 1858. Stuk I, II en III. 
In 8vo.
De aankondiging van dezen bundel geschiedt wat laat, om-
dat ik lang en to vergeefs gewacht heb op de toezending 
van bet vierde en laatste stuk. Daar de uitgever dit niet 
gedaan heeft, meet ik mij bepalen tot bet aankondigen van 
een onvolledig werk. Wraaknemen wil ik op den Heer HAS-
saLS niet, maar schenk volgaarne alien lot' aan zijne keurige 
uitgave.
Ofschoon in vele opzigten een bewonderaar van den Heer 
HOFDIJK, mag ik aan dit Iverk van zijne hand geen onver-
deelden lof schenken. De legenden zijn nagenoeg alien zeer 
schoon; zij zijn zoo » gedramatizeerd", dat ze voor de voor-
dragt bijzonder geschikt zijn. Krachtige verzen, die bewijzen 
dat men bier niet met bet werk van een rijmelaar to doen 
heeft, zijn overvloedig to vinden. Afaar.... to veel wordt er 
gevonden wat ROFDIJKS poesie ontsiert, dan dat ik bet bier 
zou mogen verzwijgen. Al lezende heb ik meermalen deze 
poesie vergeleken bij bet dichtwerk van den Amsterdamschen 
glazenmaker JAN vos, en diens dichterlijke deugden in ruime 
mate bij HOFDIJK aangetroffen, maar eilacyl ook diens grove 
gebreken. Spiegele zich onze legendendichter aan bet voor-
beeld van den dichter van Aran en Titus. Waaraan denkt 
bet nageslacht, wanneer er over JAN vos sprake is? Immers 
alleen aan zijne gezwollenheid, aan zijn bombast, en niet aan 
de vele krachtige verzen welke uit zijne pen gevloeid zijn. Ik 
voor mij geloof bepaald, dat wanneer de Heer HOFDIJK geen 
anderen weg inslaat dan then hij nu bewandelt, eene volgende 
eeuw zijne groote dichterlijke verdiensten over 't hoofd zal 
zien, om alleen hem als een priester der afschuwelijke bombast-
dienst in herinnering to houden.
Eene opmerking als deze to moeten maken, is onaangenaani 
voor een recensent; maar zoo hij ze maakte zonder grond, 
zou hij onverantwoordelijk handelen. Van zoo iets wil ik dan 
ook den schijn niet op mij laden, en laat daarom nit de an-
notaties welke ik onder 't lezen gemaakt heb, bier eenige 
volgen:
KENNEMER-LEGENDEN.
275
Bl. 61.	Wiens zelfzucht boelde met hun zucht naar eer.
63.	De wolken der miskenning zijn daarheen (dcchin), 
De zon der hoogste vrengd straalt in miju hart.
•	81. Dit uiterste der grenzen van bet strand
Des tijds, waarop mijn ziele alreeds den golfslag 
Van 't meir der eeuwigheid hoort ruischen.
•	87. Zij als cen vogel zong mij alle takken green.
•	103. En moge uw woord onwillig soms
Een oude wonde schrammen - niet vergeefs 
Zal ik der redo een slagpen vergen, die
Verkoeling wuiven kan.
•	105. Den jongen zoon der woestenijen
Sloeg niet bet harte koel en wreed: bet smolt 
Bij 't branden van dat Iced des kinds.
110.	Dien tcedren eerbied, die als deinzende eb
Stadg worstelt nict den vloed der vuurge hartstocht, 
En dus een branding schept, enz.
• 135. Helaas! zijn bloeijend graan was voor altoos 
Gemaaid, en wat hem bleef, dat waren slechts 
De dorre stopplen der herinnering.
142.	Als avondrood
Van mijn verleden ging zij voor mij op; 
Ik wilde niet de wolk van 't hare zijn.
•	165. Uw hope vloog
To snel den tijd vooruit, en klept de wieken 
Te vroeg voor zekerheid.
• 187. Drie dagen - on bet stonte weefsel is 
Reeds afgesponnen, reeds versleten, en 
De tijd heeft al de bonte en taaie dradcn 
Op 't kluwen des verledens ingerold.
•	191. Versta - mijn last zit als eon ijzren miter 
Bewegingloos in 't zaal en wankelt niet.
	, 194. GERICAS.
Scherp dan nw oor, en houd uw fieren geest
In breidel; want naar 't woord dat gij mij spraakt 
Acht ik hem stout en vurig.
Jonker ADELBRECHT.
Lang gemarteld
Door d' ijzren stang der wreede onzekerheid 
Springt hij thands licht to feller uit.
276	W. J. HOFDIJK,
Bl. 21 S.	't Waar mij liever
Een versche pees to ziju, voor de eerste maal
Een nieuwen voetboog krommend - dan een lijder 
Als deze man.
•	244. Blijft innig saam, en hebt elkander lief
Met liefde, die zoo vurig is en kraehtig, 
Dat zij de grenzen van de borst verbreidt, 
En ze uitbreidt in een grenzenlooze ruimte,
Die heel de onmeetbre schepping schijnt to omvangen,
•	245. Is smarte
Een graauwe wolkbank - zegen is een straal 
Van 't zonlicht, dat heur zoomen teder kleurt, 
En lietlijk drijft zij af.
249.	Het webbe is lang volweven; dikwerf
Hersteld; nu komt de onkeerbre hand des doods 
En slaat de draden stuk.
• 301. 't Gezond verstand gebruikte hij ten koud 
Compres, om daar de warmte van zijn hart 
Mee of to koelen.
•	307. Dat's de bedding 
Waarin mijn zielsrust kalm nu henen stroomt.
•	318. De stonden
Zijn thans ten eind; heur golfslag heeft het strand 
Bereikt - de laatste wieling wentelt om - 
En 't is voorbij.
Op bl. 49 vindt men een regel gevuld met vijf maal den 
naam SIGURD.
Ware bet mij to doen om den lezer van dit tijdschrift eenige 
aangename oogenblikken to versebaffen, ik zou de bovenstaande
distellezing bepaald hebben achtergehouden, en liever eenig 
schoon gedeelte uit deze Legenden geciteerd. Ik had alleen
den dichter voor de oogen; hem wilde ik op bovenstaande 
voortbrengselen van bet valsch vernuft indachtig maken, en 
hem uit naam van den goeden smaak, van bet gezonde ver-
stand en van de waarachtige poesie smeeken, zich voortaan 
van dergelijke gekunstelde trivialiteiten to onthouden. Het
is dan ook ten zijnen bate, dat ik met de volgende verza-
meling onjuiste uitdrukkingen, leelijke zamenvoegingen en on-
hollandsche woorden mijne recensie besluit.
Hem is des helpens nutteloos (bl. 137); Des strydens is ver-
KENNEMER-LEGENDEN.	277
geefs (bl. 158); granietrotskracht en stormtrompetgejoel des winds 
(juich, DIDYMUS!); een gekussende rugstoel; een tienend hert; 
kroost der maan (bl. 104) = Turken; keertocht, heelings-adem, 
eeu trouwbreukig krijgsman, erfgerucht, hoonlachend, zijt gij 
van zinnen = krankzinnig; wederwoord, hervinden; gij hebt 
mij, teen 'k uw vijand was, gemaald = gevoed; liefde-dorstend 
hart, enz. enz.	D.
Gedachten-Mozaiek. Menschen- en Levensbeschouwingen, door 
B. T. LUBLINK WEDDIK. Te Arnhem, by D. A. Thieme. 
1858. In post 8vo. 4, IV en 168 bl. f 1- 75.

Nuttig is iets, en aangenaam is wat anders; deze beiden 
kunnen to zamen de hoedanigheden van een bock zijn, maar 
dat gebeurt toch zelden. De weinige tact der schrijvers en 
de bedorven smaak der lezers werken zamen, om dit tot eene 
zeldzaamheid to maken. Nu is er veel subjectiefs vooral in 
de quaestie of iets aangenaam is of niet, maar ik geloof to 
mogen vaststellen, dat niemand 168 bladzijden gevuld met 
aphorismen eene aangename lectuur vinden zal. De schrijver 
beweert in zijn voorberigt, dat de Aphorisme minder alge-
meene deelneming vindt, omdat zij zich bij voorkeur op bet 
intellectuele, verstandelijke gebied beweegt. Dat wil ik gaarne 
gelooven, maar vier-honderd-vijftig aphorismen to lezen, daar-
tegen moet, dunkt me, de nicest intellectueel ontwikkelde op-
zien; 't is zoo eentoonig en zoo droog. De schrijver zegt ook 
in zijne voorrede, dat hij meent dat het menschelijke leven 
to kort is, om met uitgerekte vertoogen en breede verhande-
lingen alleenlijk gediend to zijn. Alsof er geen middenweg 
was tusschen lange, vervelende betoogen, en drooge, stijve 
aphorismen; dat er andere wijzen bestaan om met zeer nuttige 
en ernstige waarheden het publiek bekend to maken, heeft de 
heer LUBLINK WEDDIK zelf meer dan eens bewezen.
Dat er veel schoons in deze verzameling to vinden is, zal 
niemand betwijfelen; men kent de wijze waarop de schrijver 
zijn lievelings-genre beoefent. Geestig en vol diepen ernst, 
scherpzinnig gevonden en vol nuttige leering, ondeugend dik-
wijls en sarcastisch, maar vol blijken van menschenkennis en 
levensstudie, mogen velen dezer aphorismen genoemd worden.
278	B. T. LUBLINK WEDDIK, GEDACHTEN-MOZA1EK.
Er zijn er echter ook bij die ontzaggelijk weinigbeteekenend 
en zoo gezocht zijn, dat ze best in des schrijvers notitie-
boekjes hadden kunnen blijven. Tot een voorbeeld noemen 
wij dezen: »Als de strijdende kerk op aarde gelijk is aan een 
NAPOLEON, is de onzigtbare gelijk aan JOHANNES, den Evan-
gelist." Zoo kan iedereen er wel honderd in een uur maken. 
No- minder beviel mij de volgende: ',Als de liefde bet zout 
des Evangelies kan genoemd worden, is het geloof de zout-
bank, waar de noodzakelijke grondstof wordt gevonden en 
verder scheep gebragt." 't Is wonder dat de Hoop niet als 
reeder van 't zoutschip genoemd wordt, dan hadden wij alles 
bij elkaar. Zeer gezocht en gekunsteld molten ook deze beiden 
worden genoemd: »blenig gemoed heeft de kalkjicht: hot wordt 
zoo stijf en hard en pijnlijk, dat de geneesheer (het geweten) 
de badkuur der bekeering voorschrijft, terwijl hij zich ver-
heugt, op die wijze van den onherstelbaren patient bevrijd 
to zijn." - »Het steile bergpad der deugd heeft, sedert bet 
Christendom den welt op nieuw inspecteerde, eene telegrafen-
Iijn verkregen, die altijd voortseint naar den onzigtbaren tempel 
der onsterfelijkheid." Op deze wijze zijn er vele aphoris-
men in de Gedachten-Mozaiek, door welker lezing ik in zoo 
aphoristische stemming ben geraakt, dat ik beproeven wil met 
eene aphorisme van mijn eigen maaksel, in den trant van 
LUBLINK WEDDIK, deze aankondiging to besluiten
Het valsch vernuft is eene gevaarlijke zandbank, waarop 
alle turfsehuiten en mestpramen (poetasters en gezwollen pro-
saisten) schipbreuk lijden, maar om welke to ontwijken ook 
de meest bekwame varenslieden (diepdenkers en aphorismen-
schrijvers) wel degelijk de noordster van 't gezond verstand 
in 't oog houden, en het compas van den goeden smaak ge-
bruiken moeten.	D.
Logens omn bestwil, door CH. READE. Uit het Engelsch door 
ANTONIA. Twee Deelen. Dordrecht, Blussd & van Braam. 
1858. In gr. 8vo. 2, 310; 2 en 339 bl., met gelith. titel-
vignet. f 6 - 80.
Ecrive qui voudra. Chacun A ce metier
Peut perdre impunement de l'encre et du papier.
Dit zeide eens de oude geesel zijner tijdgenooten, en van
CIL READE, LOGENS OM BESTWIL.	279
dit verlof heeft READE een vrij gebruik gemaakt door ons 
twee deelen logens om bestwil (?) op to disschen. Ik houd veel 
van lezen en daarom gaan mij Dog al boeken door de handen; 
natuurlijk komen er daaronder voor van allerlei gehalte, maar, 
ik moot bet bekennen, in jaren kwam mij Diets onder de 
oogen, z66 verward van plan, z66 oppervlakkig van bewer-
king, z6o plat en zouteloos van stijl, in een woord, z66 nietig 
als bet voor mij liggende werk.
Hoe kon men zoo jets vertalen ? zulk onkruid groeit op 
vaderlandschen bodem meer dan genoeg, en vergeefs zullen 
;)de scherp getande snoeken", waarvan de Gids IIEINRICF HEINE 
laat spreken, hun best doen om den inheemschen katvisch to 
verslinden, indien men vreemden katvisch in onzen letterkun-
digen vijver binnenlaat. De meeste werken hebben bij hunne 
gebreken toch nog wel de eene of andere goede zijde; men 
kan b. v. een geschrift, wat stijl en inhoud betreft, in bet genre 
ennuyeux rangschikken, en er evenwel eene goede strekking in 
waarderen ; maar dit heeft weinig wat bet aanbeveelt, want be-
halve de hoofdstrekking om iederen lezer aan bet geeuwen to 
brengen, pleit bet verhaal ook nog ten voordeele van bedrog 
en logen. - Eene vrouw die op een bloot courantenberigt 
haren echtgenoot gesneuveld aeht, sluit minder dan eene maand 
daarna een geheim huwelijk met een ouden minnaar; eenigen 
tijd later komt de eerste man terug en nu wordt de apocryfe 
dito, met en benevens een kind, van weiks geboorte hij zelf 
onkundig is gelaten, behendig geescamoteerd.
Deze dame wordt, na alle die handelingen, genoemd: de 
opregte, de getrouwe, en schoon zij to zwak is om de gevolgen 
barer daden to dragen, en zulks voor rekening van hare zuster 
laat, wordt zij in eene gezwollen tirade op de laatste blad-
zijde verheven, als bezittende - heldhaftige deugden.
Bijna zou men denken hier bet werk voor zich to hebben 
van een piepjong schrijvertje, zo6 jong, dat hij LODEWJJK XVI 
een armen ouden man noemt, en de hagchelijkste vraag-
stukken in zijn roman laat oplossen door een meisje van 
negentien en een jongeling van een-en-twintig jaren. Hij spitst 
zijn vernuft voor nieuwe beelden die echter Diet alle even 
bevallig genoemd mogen worden: de vrouwen zijn nu reeds 
zoo lang bij bloemen vergeleken , en daarom zoekt onze 
vriend, minder vleijend, zijn troost bij de redelooze dieren, en
280	CH. READE, LOGENS OM BESTWIL.
zegt b. v. zij scheen een gewond stekelvarken, - zij was een 
morele alligator, - eene moeder die geknield naast de wieg 
van haar kind, bet bij herhaling kust, is in zijn oog eene 
slang, die Karen kop telkens verheft, enz. enz.
Een jongeling wordt gezegd DIANA'S vlugheid to hebben, 
alsof er in de mythologie geene mannelijke voorbeelden van 
die eigenschap waren to vinden, en groot is bet aantal van 
zulke onjuiste voorstellingen. Het moordtooneel in bet begin 
van bet tweede deel is waarlijk al to erg!
De beschrijving van de bestorming eener vesting komt mij 
voor het best gelukte gedeelte to zijn, misschien omdat men 
de woorden u j 1 rygslieden (Dl. II, bl. 236) letterlijk moet 
opvatten, en de Schr. dus een zoon van MARS is, misschien 
ook schijnt het mij slechts z6o toe, omdat krijgskunde onder de 
mij allerminst bekende wetenschappen behoort, en ik dus niet 
in staat ben om de leemten van dit tafereel to ontdekken.
Voor de reputatie van ANTONIA is bet gelukkig dat er betere 
proeven van haar vertaaltalent bekend zijn dan deze, die men 
als zeer slecht uitgevallen mag beschouwen, zoo stijf en stooterig 
is de taal. Op dane bladzijde vond ik de woorden glimnlach 
en glinalagchen tot achtmalen toe in alle vervoegingen en ver-
buigingen gebruikt, - waarom mogten de woorden citoyen en 
royalistisch niet vertaald worden ? - waarom geen beter woord 
dan bloodaard gezocht om een meisje ieder oogenblik toe to 
voegen? - De correctie is allerslordigst geweest; de beide 
deelen zijn vol zinstorende drukfouten.
Mijn vriend l geef bet boek aan uwe vrouw en geef haar 
vrijheid, den raad zelfs om het voor papillotten to gebruiken.
M. P. H.
Dood en Leven. Oratorium door H. TIMMER WESTEROUEN VAN 
METEREN. Utrecht. Kemink en Zoon. 1858. In post 8vo. 
27 bl. f :-40.
Over de geschiktheid eener musicale bearbeiding van dit 
gedicht kunnen wij niet oordeelen ; zooveel echter is zeker, 
dat bet al zijne verdiensten zal dienen to ontleenen aan de 
begaafdheid des ontfermenden toonzetters, die dit rammelende 
geraamte met zijn scheppenden adem zal bezielen. De beer 
v. M. schijnt, even als de opera-dichters, van meening to zijn,
H. TIMMER WESTEROUEN VAN METEREN, DOOD EN LEVEN. 281
dat bet niet noodig is, om in een voor den zang en de musicale 
opvoering bestemd gedicht, jets wat naar gezonden zin zweemt,
to brengen. Dit vers is evenwel Been opera-lied, maar een 
bij uitnemendheid orthodox gedicht, welks inhoud gij nit den
titel nooit raden zoudt. Het bezingt den dood en de opstan-
ding van CHRISTUS, en in verband daarmede des Christens
overwinning op den dood. Deze schijnt althans de hoofdge-
dachte, maar do verwarring, de onbestemdheid, de ongerijmde
voorstelling makers bet moeijelijk om deze gedachte altijd in 
bet oog to houden. Wat nu de poetische waarde betreft, de
schoonheid van den vorm, - men oordeele naar een paar 
proeven. Hoe vindt ge dit:
Lilt een maagd den staatsiestoet
In d' gemoet,
Bij het jongste dienstverleenen, 
En het stof aan 't stof vereenen
Van den jongling then zij mint, -
Of deze dichterlijke beschrijving van de kruisverheffing:
De heuvel is bereikt, en 't aaklig Golgotha 
Weergalmt van woest getier, tot aller turende oogen
Een kruis, en, na het eerste(!), een ander, en daarna 
Het derde (! !), lang verbeid, in 't midden zien verhoogen...
En bier hebt ge nu flog ts fraaijers, evenzeer uitmuntende 
door kieschheid van gedachte, zuiverheid van smaak en schoon-
heid van vorm
En alles zwijgt...
Hear als een bliksemflits, die snel
Het duistre zwerk doorklieft, en 't ecuwen heugend woud 
In vlammen op doet gaan, stijgt uit het diepst der hel
De Aartsvijand, en doorrent, - (teen hooger magt wedrhoudt 
De breede flank van zijn ontzachlijk geestenheir !) - 
De ruimte, daalt, met hen, bij 't kruis van CHILISTUS near, 
En woelt er bandloos, als een storm in 't stofgewemel ! ...
Zij persen woedend srzus bloed
De wonden uit, en weten 't niet,
(Verdwaasd door stikziend' overmoed)
Wat heilstroom door hun handen vliet!...
Nu, bescheiden lezer, zult gij zeker meer dan voldaan zijn, 
en, na deze proeve, u over niets nicer verwonderen. Gij zult,
282 H. TIMMER WESTEROUFN VAN METFRFN, DOOD EN LEVEN.
zonder verbazing, lezen van ,,dooden die 't hoofd opbeuren"; 
van ,,een schariakenen tapeet"; van een ,,geheuvelte"; van die 
lieve vrienden, die ,,met hun Heer belaan, Naar den hof van 
JOZEF gaan 1"; van een ,,rustloos koeltjen, dat op de maat 
van bet lied der nachtegalen, dwars door 't woud in palmen-
kroonen schiet"; van ,,glansen die den transen ontspartelen"; 
van bet verschrikkelijke lot dier onbekeerden, die de Satan 
worstlend me6voert, voortdrijft met zijn knots, naar die englen 
Gods, ,,wier van vuur geblakerd hoofd Hun hetzelfde lot be-
looft..."; van den tijd die eeuwigheid wordt, bij bet ,,schel 
bazuingesehal, Der victorie... En der glorie... Uitgegalmd 
met hemelval." - Gij zult u over dit alles, en over zoo vddl 
meer niet verwonderen, bedenkende dat bet cdnige doel des
heeren TIMMER wESTEROuwEN VAN METEREN misschien geweest
is om eenige bonderdtallen woorden zonder zin in 't wilde neer 
to werpen, en then chaos een Oratorium to noemen, als eene 
uitdaging aan de muzijk - de scheppende en vormende - 
om daaruit iets ordelijks en goeds to maken.
WILHELM BAUMEISTER'S Handleiding tot de Paardenkennis, voor 
Veeartsen, Paardenfokkers en Paardenliefhebbers, door J. A. 
ALERS, Rij ksveearts der Isle Masse to 's Gravenhage. Naar 
de vierde verbeterde en vermeerderde uitgave van Dr. A. RUEFF, 
Hoogleeraar in de Veeartsenykunde, Zoologie, enz. enz. to 
Hohenheim. Met 211 naar het leven geteekende en in den 
tekst gedrukte houtgravuren. Gouda, G. B. van Goor. 1858. 
In gr. 8vo. 338 bl. Compleet f 4 - 25.

Op bladzijde 647 van den vorigen jaargang van dit tijd-
schrift kondigden wij de twee eerste afleveringen van boven-
genoemd werk aan, en eindigden toen met to zeggen: dat wij 
de drie volgende Afleveringen wachtende waren, vertrouwende dat 
ook over dat gedeelte van het werk ons oordeel zoo gunstig zoude 
kunnen zijn.
Wij hebben die drie laatste afleveringen ontvangen en waar-
lijk ons vertrouwen is niet beschaamd. Eene korte opgave van 
hetgeen men in dit zaakrijke werk vindt, zal dit zeggen regt-
vaardigen. Na de beschrijving van de afzonderlijke deelen des 
paards, waarmede in de derde aflevering wordt voortgegaan,
WILHELM RAUMFISTER'S IIANDLEIDING, ENZ.	283
volgt in de vierde Afdeeling de beschouwing van de houding en 
beweging des paards, welke wordt begonnen met eene vermel-
ding van interessante proeven door MORRIS en BAUCHER om-
trent bet zwaartepunt en evenwigt op levende paarden ge-
nomen. Het zou deze aankondiging to uitgehreid maken, wan-
neer wij deze proeven bier wilden opnoemen ; (yenoeg zij bet 
dus, ze als zeer lezenswaardig en practisch nuttig to ver-
melden. Daarna overgaande tot de onderscheiden houdingen, 
ziet men door middel der houtsneden wat knienaauw, knie-
wijd is, wet een toontreder en dansmeestersstand is, wat koe-
pokkig, voor- en achterpotig, enz. enz. is. De verschillende 
bewegingen worden over bet geheel naauwkeurig beschreven, 
en de houtsneden zeggen u alweder wat een pas- of telganger, 
korte en gestrekte draf, linksche en regtsche galop, enz. is. 
Aan de gebreken in de beweying worden verder eenige §§ gewijd 
en dan overgegaan tot do kunst-inatige gangen, als: bet piaveren, 
de spaansche stap, passade, pirouette, piesade, balotade, crou-
pade, capriool, lancade en de courbette. - De vijfde Afdeeling
bevat : De tandenleer als het middel ter beoordeeling van den
ouderdom des paards. Ook deze afdeeling is zeer lezenswaar-
dig en zal den paardenliefhebber doen zien, dat men met 
eenige oplettendheid den ouderdom des paards zelfs boven de 
acht jaren (wanneer men gewoonlijk een paard )aftandsch" 
noemt) vrij naauwkeurig kan nagaan. - De zesde Afdeeling,
bevattende Eene beschouwing van het gedrag des paards, bandelt
over de temperamenten en over kwade gewoonten. - De
zevende Afdeeling houdt in: Eene beoordeeling van den gezond-
heidstoestand van het paard, - ieder die belting in zijn paard 
stelt, ter lezing aan to bevelen. - De achtste Afdeeling be-
vat De verschillende bestemmingen des paards. Immers bet be-
oordeelen of bet paard voor rij-, trek-, pak-, of fokpaard 
geschikt is, is van groot belang voor den houder. - De
negende Afdeeling bevat Eenige beschouwingen over den koop en 
verkoop der paarden. Is er iets van belang voor dengene die 
genoodzaakt is paarden to houdon, dan is bet wel dat hij tot 
den aankoop de noodige kennis hebbe of then aan iemand 
toevertrouwen kan, die, met die kennis toegerust, zich niet 
door de kunstgrepen van den paardenkooper late misleiden. - 
Do tiende Afdeeling bevat: De hoofdgebreken van het paard. 
De vertaler zegt daarvan in eene noot, bl. 324: e... dit
284	WILFIELM BAUMEISTER S AANDLEIDING, ENZ.
gansehe hoofdstuk had kunnen wegblijven, maar wij meenden 
dat de behandeling daarvan zijne nuttigheid kan hebben; voor-
eerst om bekend to zijn met hetgeen in een zoo naburig land 
(in zoo naburige landen?) omtrent dit punt bestaat en welligt 
ook bij ons van toepassing zou kunnen worden", enz. Dit 
hoofdstuk heeft dan ook alleen betrekking op do wetgeving 
omtrent den koop en verkoop van paarden in Wurtemberg, 
Beijeren, Baden, Pruissen, Oostenrijk, Saksen, Hessen en 
Zwitserland. Een Aanhangsel, handelende over de oppassing 
en bet onderhoud des paards, maakt bet laatste gedeelte nit. 
Ziedaar hetgeen de liefhebbers van paarden in dit werk 
kunnen vinden. Wij herhalen bet, bet is naar ons inzien 
aanbevelenswaardig. Den vertaler zij dank voor zijn in vele 
opzigten niet gemakkelijken arbeid. De uitgever heeft eer van 
den vorm, waarin hij dit werk deed verschijnen; immers de 
druk is helder, bet papier goed, de houtsneden (wij zeiden 
bet herhaaldelijk) zeer goed. Nu vinde bet vele koopers, want 
waarlijk die paarden houdt of met paarden moet omgaan, zal 
er veel in vinden dat hij niet of althans niet zoo goed moist, 
als dit werkje bet hem leeren zal.	B.
WVat zal langer duren: het water of het vuur ? Industriele ver-
gelijking tusschen de steden Vlaardingen en Schiedam. Door 
P. J. KIKKERT. Tholen, J. Steenmeijer. 1858. In post 8vo. 
26 bl. f : - 25.

Het laatste gedeelte nu van den titel wil niet zeggen wat 
bet zegt: dat de vergelijking tusschen Vlaardingen en Schiedam 
zelve industrieel is, maar dat beider hoofd-industrie, de Vlaar-
dinger door bet water - de zee-vischvangst -, de Schiedam-
mer door bet vuur der jeneverstokerijen, tegenover elkander 
worden geplaatst. Wij leeren hier hoogst merkwaardige dingen, 
b. v. dat de kabeljaauwen dartel zijn (bl. 5), dat geen voet 
diepte der zee aan de Vlaardinger visschers onbekend is (ald.), 
dat FoKIKE sIMONSZ de dichter is van bet bekende gedicht: 
,,Vergeet uw afkomst, o Bataven!" welke lierzang dan door 
wijlen den hoogleeraar ADAM SIMONS op zijn eigen naam moet 
uitgegeven zijn (bl. 21). De schrijver heeft zijne eigen staat-
huishoudkundige denkbeelden over de middelen om de water-
P. J. KIKKERT, NAT ZAL L&NGER DUREN, ENZ.	285
stad tot ouden bloei tern, to brengen; b. v. ',de baring moet 
minstens eenmaal per week even als bij onze voorvaderen de 
hoofdschotel op onzen disch zijn; dan kan bet binnenlandsche 
debiet bevorderd worden." En Schiedam ? De auteur werpt 
den steen niet op haar. ',Waarom zouden wij haar verach-
ten? Het misbruik van eene zaak kan niet tot verwerping 
der zaak zelve leiden. En daarom, wel verre van de ver-
vaardiging des jenevers toe to juichen, broken wij echter niet 
den staf over de industrie, die in Schiedam voor bet grootste 
gedeelte uitsluitend heoefend wordt." Zoodat Schiedam er nog 
al genadig of komt. Maar in den strijd tusschen water en 
vuur moet toch eindelijk bet water bet winnen, want - dit 
is eene van des schrijvers hoogst vernuftige tegenstellingen: 
',Schiedam leeft in den dood, Vlaardingen sterft in bet leven" 
(hl. 25). ',I3eide steden komen daarin echter met elkander 
overeen, dat zij als bet ware van den wind leven" (bl. 15). 
Van Schiedam kon de beer KIKKERT minder zeggen, dan van 
Vlaardingen »bij gebrek aan lokale kennis" (bl. Ii). 't Is 
jammer, driemaal jammer! Maar de beer KIKKERT had dan 
toch eerst wel eens wat ',lokale kennis" moeten bijeengaderen, 
dunkt ons. Z66 aan bet schrijven to gaan noemden de Ouden, 
bet met ongewasschen handen to doen. Doch - wij molten 
door bet afschrijven van no- meer, den uitgever niet onder-
kruipen.
Handboekje der Aardrykskunde van het Koningrijk der Neder-
landen, het Groot-Ilertogdom Luxemburg en de bezittingen 
der Nederlanders buiten Europa; inzonderheid ten dienste van 
jonge lieden (lie eene beschaafde opvoeding ontvangen. Door 
P. H. wITKASIP, honorair lid van Set Kon. Hertoglyke Ge-
nootschap ter Opsporing en Behoud der Geschiedkundige Ge-
denkteekenen in Luxemburg, lid van het Oudheidheidkundig 
Genootschap to Amsterdam. Derde, veel vermeerderde druk.
Amsterdam, C. L. Brinkman. 1859. In post 8vo. VIII en 
192 bl. f : - 50.
Wie den wijdloopigen titel aandachtig leest, ziet dat er flog 
al wat op valt aan to merken ; doch aangezien dit voor bet 
BOEKBESCH. 1859. No. VI.	21
286	P. A, WITKAMP,
groote publiek van goon overwegend belang is, zullen wij de 
taalfouten maar niet aanwijzen, echter onder ernstig protest 
tegen de slordigheid in taal en stijl, die hoe langer hoe meer 
de meeste nieuwe schoolboeken ontsiert. - Is bet dan zoo 
moeijelijk om de regels der grammatica in toepassing to bren-
gen, of willen de Nederlandsche schrijvers hot bewijs leveren, 
dat onze natie, wel is waar, op eene uitstekende wijze Fran-
sche modes, Engelsch pietisme en Americaanschen humbug weet 
na to bootsen; maar het der moeite niet waard acht, als het 
op zuiverheid in hare overschoone moedertaal aankomt, zich 
eene kleine inspanning to getroosten? Doch genoeg hiervan: 
men zoude alligt aan gemelijkheid, of lust tot vitten, de aan-
merkingen toeschrijven, die ons do liefde tot de Nederland-
sche taal, in de pen geeft.
Het Handboekje van den Heer WJTKAMP heeft de eer een 
derden druk to beleven. Dit is voorwaar een teeken, dat het 
aan velen bevalt, en wij willen niets op den lof afdingen, 
lien het in velerlei opzigten verdient. Ilet draagt blijken van 
de trouwe naauwgezetheid en stalen vlijt van den Verzame-
laar; desniettegenstaande is en blijft het, nit den aard der 
zaak, eene compilatie, weaker waarde altijd meet blijven af-
hangen van de bronnen die men geraadpleegd heeft, en van 
de subjectieve meening van den gebruiker. Hot bevat, be-
halve de aardrijkskundige beschrijving van Nederland en zijne 
kolonien, eene menigte wetenswaardige zaken, die men anders 
niet in dergelijke werkjes aantreft, ale daar zijn eene nomen-
clatuur der voornaamste inaatschappijen van kunst en weten-
schap, geschiedkundige herinneringen, eene opgave van ver-
maarde gebouwen, gedenkteekenen, beroemde personen in alle 
vakken (geleerden, prozaschrijvers, dichters, enz.), voorbeel-
den van huisselijke (huiselijke?) en maatschappelijke deugden, 
enz. enz. Wij doorliepen hot werl je met een klimmend ge-
noegen, en stuitten hoogst zelden op iets, dat ons minder 
juist uitgedrukt voorkwam. Wij aarzelen dan ook niet om den 
arbeid van den Ileer WJTKAMP met voile overtuiging aan to 
bevelen, als eon nuttigen aids voor alien, wien het niet geheel 
onverschillia is hun eiaen dicrbaar vaderland en zijnc rijke 
kolonien to leeren kennen en waarderen.
Enkele misstellingen en uitlatingen heeft de Schrijver in 
eene lijst van bijvoegselen en verbeteringen aangegeven; het
HANDBOEKJE DER AARDRIJKSKUNDE, ENZ.	287
verwonderde ons evenwel, dat hij, die eene menigte kleine 
plaatsen noemt, het aanzienlijke dorp Veenendaal geheel over 
bet hoofd heeft gezien.
De druk is zuiver; maar de letter komt ons over het al-
gemeen to klein voor. In een tijd, waarin zooveel van de 
oogen onzer lieve jeugd gevergd wordt, molten onze uitgevers 
wel bedacht zijn, de zoogenaamde diamondtypes in een school-
book niet dan bij hooge noodzakelijkheid (en die was hier niet 
aanwezig) to gebruiken.
Z. 1859.	L. A. H.
Roe komt dat? Een Leesboek over eenige onderwerpen uit de 
Natuur; (.) Voor de hoogste klasse eener (?) lagere school. 
Door J. E. nELGE, OnderwJzer in de Wis- en Natuurkunde 
aan het Gymnasium to Enkhuizen. Te Purmerende, b!y J. 
Schuitemaker. In 12mo. 101 bl. f : - 30.
Sedert het oogenblik, waarop de lang verwachte wet van 
13 Augustus 1857 de bange onzekerheid is komen vervangen, 
die er over de gewenschte regeling van het vaderlandsche 
schoolwezen allerwege bestond, om plaats to maken voor eene 
heldere (?) toekomst, door bepalingen beheerscht, die de onder-
vinding reeds op vele plaatsen en bij tallooze gelegenheden 
als gewoon menschenwerk heeft gekenmerkt, worden wij met 
schoolboekjes overstroomd, die zich tot edele taak stellen om 
deze en gene vereischten van de nieuwe wet to hulp to komen. 
Onder letter H. van artikel 1 vindt men ook gewag gemaakt 
van kennis der natuur! Geen wonder dus, dat onze vrucht-
bare vaderlandsche pers moest zuchten onder den druk van 
rijpe en onrijpe vruchten, die allen aan de behoeften van den 
tijd beweren to kunnen voldoen. Handleidingen over vorm-
leer en natuurkunde (kennis?) ontspruiten nit alle deelen 
van bet land, en het aan genieen rijk gezegende Nederland 
malt to refit hot Eldorado van wetenschappelijke schrijvers 
genoemd worden. Uitgevers zijn er toch in overvloed to vin-
den, en koopers?... Och, vraat het maar aan de papier-
g
makers op de Veluwe, die bijna geen papier genoeg kunnen 
leveren, om der schrijfjeukte de onmisbare stof to leveren. 
Doch last ons niet schertsen ; wij willen in geene misanthro-
21
2S8	J. E. HELGE,
pische ontboezeming vervallen over de manie van schrijven, 
die onze eeuw, en vooral onze onderwijzers, karakteriseert, in 
plaats van het aangekondigde boekje in beschouwing to nemen: 
ter zake dan.
Met genoegen lazen wij het werkje van den Heer HELGE. 
Met veel tact behandelt de Schrijver do verschijnselen, die in 
den dampkring voorkomen, en hetgeen hij zest over het ijzer 
en lood is vooral lezenswaardig. lets verder geeft hij ons eene 
zeer duidelijke verklaring van de vereeniging van eenig metaal 
met het oxygenium. Eindelijk trekt de Heer HELGE met rest 
to velde tegen het algemeen heerschende begrip, dat de wolken, 
die wij boven ons hoofd zion zweven, alt jd door den wind 
van andere plaatsen naar ons he6ngevoerd worden. Wel is 
waar is zulks somtijds hot geval, maar Lang niet altijd. leder 
onbevooroordeelde, al wist hij niets van natuurkunde, kan 
immers begrijpen, dat er tech eene plaats meet wezen, waar 
de wolken ontstaan. Welnu, veelal ontstaan de wolken boven 
ons. Somtijds ziet men, in eene heldere lucht zonder wind, 
eon naauwelijks zigtbaar wolkje; hot wordt zachtjes aan dikker, 
meer donker van kleur, en greeter van omvang, zonder dat 
de wind nieuwe wolken er bij aanvoert. Andere malen wordt 
de lucht, die holder was, eenigzins droevig (als wij bet zoo 
molten uitdrukken); langzamerhand wordt zij moor duister en 
eindelijk is zij geheel bewolkt. Ook gebeurt hot, dat eene 
dikke lucht den hemel bedekt, zonder dat doze juist bewolkt 
is. Dit alles pleit voor het gevoelen, dat de onzigtbare damp, 
die nit de aarde ontstaat, wanneer hij eene koudere lucht 
ontmoet, die met waterdampen verzadigd is, zich verdikt en 
zigtbaar wordt. Daardoor ontstaan laag bij de aarde de 
nevels, en hoop in de lucht de wolken. Doch dit alles blijft 
in den repel plaatselij k.
Volkomen beamen wij hot gezegde van den Schrijver, dat, 
wanneer hot onderwijs in de kennis der natuur good wordt 
ingerigt, er wel geese wetenschappelijke eatuurkundigen zul-
len gevormd worden, maar des to eerder degelyke menschen, 
die hunne zintuigen weten to gebruiken, en zullen trachten 
zich van elk voorkomend verschijnsel rekenscbap to seven. 
Zijn arbeid mope hiertoe bevorderlijk zijn.
Z. 1859.	L. A. H.
HOE KOMT DAT?	289
KORTE IIEDEDEELINGEN.
Jammer, dat de mannen der practijk, de mechanieke kin-
deren onzer eeuw niet lezen kunnen: »SIAIONSS KARSTEN, Pro-
lusio Acaderaica, qua linguarunn veterum Graecae praecipue stu-
cliuon conunendatur, habita Traj. a/R. )I. Sept. MDCCCLVIIL"
Men behoeft slechts op de, niet zooals velen trachten, over-
matig sierlijke, maar zuivere, degelijke Latiniteit to letten, 
om hem bet rent toe to kunnen, als verdediger dier studien 
op to treden, die do wind der nieuwigheden wel gaarne zou 
willen wegblazen. Er wordt natuurlijk alleen bewezen, wat 
dikwijls (schoon nog niet to dikwijls) is gedaan, dat de studie 
dier beide doode talon (niet onaardig zegt hij, dat zonder die 
eigenlijk de nieuwe talon (lood zouden zijn) noodig, zeer noodig 
is, en niet, - waar bet eigenlijk op aankomt - dat men zijn 
tijd tegenwoordig niet flog nuttiger zou kunnen besteden. DZaar 
bet wordt bezadigd en good gedaan. Ale historisch argument 
wordt o. a. bet voorbeeld der Chaldaezn en Aegyptiers - 
ver in empirische wetensehappen, maar in alle andere opzigten 
achter - den vergoders der stoffelijke, empirische of positive 
kundigheden, waarschuwend voorgehouden. Als ook dat bij 
de Romeinen eerst teen die kunsten begonnen to bloeijen, teen 
zij reeds maatschappelijk en moreel erg achteruit gegaan waren. 
I-Iij vindt ze wel good die machinae atmicae, viae ferratae, 
telegraphi electrici, enz., maar bet zijn hem slechts instrumenta, 
quorum utilitas pentlet a mente nquae agitat molem."
De Surinaamsche (?) ,Aclressen, bij KEMINK &; COON to Utrecht
gedrukt, is eene brochure, die de emancipatie der Slaven in 
Suriname bespreekt, cen onderwerp, dat niet in eon pear 
bladzijden is of to handelen, maar aan velen uitgeput schijnt. 
Aan de cone zijde staat do menschelijkheid, pleitende (schoon 
ook niet meer zoo luidruchtig, als in do dagen teen Uncle 
TOM'S Cabin verslonden word) voor de vrijheid van den mensch; 
aan den anderen kant repliceert de eigenaar, die Diet gaarne 
gedepossedeerd wordt van zijne hezittingen. De harmonic tus-
290	SORTS MEDEDEELINGEN.
schen deze twee stelsels to vinden, is de oplossing van bet 
vraagstuk. - De brochure geeft een good overzigt van de 
onderscheiden stelsels.

Eene Stem uit Nederland, door w. H. SURINGAR. Leeuwarden, 
G. T. N. SURINGAR. 1859. - Eene Stem uit Baden, van Dr. S. 
RoDER. Bij denzelfden. 1858. Beide brochures behandelen de 
vraag: of de cellulaire gevangenis wenschelijk is, en in bet 
bijzonder of bij de eel niet een of meer zalen gevoegd moeten 
worden voor hen, die ongeschikt blijken, of voor als nog on-
geschikt zijn voor de eel. Het onderwerp is zoo herhaal-
delijk besproken, dat ons Tijdschrift er niet meer over zeggen 
wil. Alleen dit, dat, naar ons oordeel, alles van de toepas-
sing der straf afhangt, en dat bet niet altijd even gemakkelijk 
is de straf heilzaam to doen werken. Veel tact, menschen-
kennis en beleid zijn er noodig, om voor de gevangenen de eel-
lulaire gevangenisstraf niet tot eene voortdurende pijniging to 
maken. In die groote taak is men bij ons to lande gelukkig 
geslaagd. - De eigenaardige, boeijende wijze van betoog van 
den Heer SURINGAR, die in deze zaak zoo veel deed, zal ook 
bier weder vole lezers lokken, die wij aan bet werkje van 
harte toewenschen.

De Redactie heeft er geene schuld aan, dat de lezers van 
dit tijdschrift nu eerst iets hooren van de Taalkundige Aan-
merkingen over het Wetsontwerp op het Lager Onderwys, door 
W. F. CARLEnUR. Eerst landde bet bij vergissing aan bij een 
anderen persoon dan de Redactie bedoeld had, en toen de 
bedoelde persoon bet ontving, was bet ontwerp reeds behan-
deld en op bet punt van aangenomen to worden. Het boekje 
bleef dus liggen en werd vergeten. En achtten wij bet niet 
onzen pligt er ten minste met een paar woorden melding van 
to maken, wij lieten bet flog langer liggen, zoolang totdat het 
geheel vergeten was. De schrijver is met bet wetsontwerp 
dat bij behandelt, niet bijzonder ingenomen. Reeds in de 
voorrede trekt bij er dapper op los. ,Over bet wetsontwerp 
op bet lager onderwijs," zegt bij, »zijn er van verschillende 
kanten zoo vele juiste aanmerkingen, op een paar na alle 
zaakkundig, gemaakt, dat men daaruit veilig kan opmaken,
KORTE MEDEDEELINGEN.	291
dat bet zaakkundig beschouwd eene groote prul is. Uit de 
omstandigheid, dat or onder die aanmerkingen, waarvan bet 
grootste gedeelte zeer scherp zijn, slechts een paartaalkundige 
zich bevinden, zoude men al Iigt kunnen besluiten, dat bet 
ontwerp in goede taal en stijl vervat ware. Doch dit zou zeer 
verkeerd wezen, want ook taalkundig is hot eene der grootste 
prullen. Ter staving onzer bewering verwijzen wij naar onze 
aanmerkingen." En wat leeren nu die aanmerkingen? Dat 
de taal van bet ontwerp slecht, zeer slecht is? Och neen, wij 
hopen en verwachten, dat zeer velen dit gezien hebben, ook 
zonder dat bet bun bepaald aangewezen werd. Waarlijk, de 
beer CARLEBDR zegt niet to veel, wanneer hij hot in dit opzigt 
eene der grootste prullen noemt. Maar wij gelooven ook niet 
to veel to zeggen, wanneer wij oordeelen dat bet eene even 
groote prul gebleven zou zijn, indien do minister al de aan-
merkingen van den beer CARLEBUR had aangenomen. Want 
bet zou er op verscheidene plaatsen beter, maar misschien op 
even veel plaatsen slechter door geworden zijn. De uitgevers 
zullen ons, hopen wij, niet kwalijk nemen, dat wij met de 
aankondiging van dit werkje zoo lang gewacht hebben. Eene 
spoediger aankondiging zou bet debiet zeker niet bevorderd 
hebben.

Een Roman-Spiegel, of weerkaatsing van Levensbeelden. Door
CIT. THOIINER.	Tholen, J. STEEL IEIJER. 18a8. In gr. 8vo.
201 bl., met gesteendruhten titel en vignet. f 3.- Zoo weinig 
als Ref. den zonderlingen titel van dit book begrijpt, even 
weinig sympathiseert hij met den inhoud, die een zamenraapsel 
is van vertalingen nit bet Engelseb, Fransch en Hoogduitscb, 
en uit novellen bestaat, die voor 't grootste deel in reeds lang 
vergeten tijdschriften verspreid zijn. Een enkel - N°. 2, een 
Kersverhaal - vonden wij jaren geleden zelfs in een school-
book. Even armzalig als do inhoud, is ook de uitvoering, die 
door slordigheid, vooral wat den druk betreft, zich onder-
scheidt. De teekenaar van bet vignet schijnt zich de moeite 
der lezing van bet verhaal, waaraan bet denkbeeld ontleend 
is, niet to hebben gebeven, want waar men, op bet titelplaatje 
afgaande, vermoeden zou, dat de handeling op eon warmen, 
zonnigen zomernamiddag plaats grijpt, blijkt nit bet verhaal,
292	KORTE NEDEDEELINGEN.
dat de aanval van ROGERS op Digby op Kersavond ten acht ure 
gebeurde.
Ref. hoopt dat deze aRomanspiegel" spoedig op 't boelhuis 
van VAN DER BEEK onder den »rommel" zal worden verkocht. 
Hij verdient geen beter lot.	L-E.


In het pracht-maandwerk Hertha: Losse Bladen uit het groote 
boek van Geschiedenis, Natuur en Kunst, onder hoofdredactie 
van J. J. L. TEN KATE (te Rotterdam, bij n. NIJGI3), begroeten
wij alweder een nieuw tijdschrift. Het zal ongetwijf'eld zjn 
bestaan niet to danken hebben aan het besef, dat er in ons 
vaderland to weinig periodieke werken uitkomen. Wij worden 
letterlijk overladen met tijdschriften; of wij ons over dit ver-
schijnsel verheugen moeten, is de vraag. Bij zulk een over-
vloed heeft van zelf versnippering van krachten plaats, en deze 
kan nimmer eene goede uitwerking hebben, vooral in een 
land als het onze, waar die krachten toch zoo menigvuldig 
niet zijn.
Wat nu betreft de twee afleveringen van Hertha, ons toe-
gezonden, zij bevatten veel wat de onderneming aanbeveelt. 
De stukken van den Redacteur over Avignon, De Ru£nen van 
Babylon, Isola Bella; de bijdragen van Dr. L, R. BEYNEN over 
De Dom to Keulen, en van Mr. P. G. VAN GRERT over Egyp-
tische Bouzvkunst, de niet onderteekende beschouwing over 
Luther en Hildebrand hebben wij met genoegen gelezen. IIet 
bijschrift van a. P. $ASEBROEK bij de gravure naar G. SCHAL-
KENS' Verloochening van PETRIIS is hier niet misplaatst. Het 
versje van Mr. A. BO%MAN is niet zoo fraai, dat men er den 
gespierden dichter in herkennen zou.
De uitvoering is keurig, de platen fraai, de prijs zeer laag 
gesteld.

Uitmuntend in zijne soort is: ,'De Rozenteelt. Praktische 
Handleiding voor Kweekers en Liefhebbers van Rozen, enz. 
Naar de nieuwste bronnen bewerkt en met eigene waarnemin-
gen voorzien door w. c. SPOOR. Met houtsneden tusschen den 
tekst, eene gravure en eene in kleuren gedrukte plaat. Amst. 
J. C- V. KESTEREN." De schrijver, die zoo geheel in dit vak 
to huis is, tracht u zoo beknopt mogelijk to onderrigten aan-
KORTE MEDEDEELINGEN.	293
gaande de geschiedenis der rozen (liever der rozencultuur), en 
over al wat er bij planten, verzorgen, snoeijen, vermeerderen, 
oculeren, griffelen, enten, stekken, enz. enz. is op to merken, 
waarbij hij een aantal opmerkingen en voorbeelden voegt, nit 
de ervaring van anderen en nit zijne eigen ondervinding. 
Eindelijk geeft hij als Tweede gedeelte eene systematische op-
gave en beschrijving van de voornaamste der tallooze rozen-
soorten. - Voor kweekers van beroep zal het eene ge-
makkelijke handleiding zijn, en voor ieder die de liefhebberij 
op eenigzins groote schaal drijft, zal dit boekje eene ware 
goudmijn van kennis zijn.

Dr. B. MEYLINK had, van Kampen nit, op zekeren zondag een 
togtje naar het eiland Schokland ondernomen, en dit heeft hem 
aanleiding gegeven om eene Beschr~'ving van Schokland en de 
Schokkers to publiceren. Wij gelooven gaarne dat daarin alles 
beschreven is, wat er maar van dat eiland en zijne bewoners 
to beschrijven viel, maar wij moeten daarbij opmerken dat dit 
zeer weinig belangrijk is. Alleen met bet oog op de voor-
genomen ontvolking van Schokland kan deze beschrijving mis-
schien aan sommigen, in wier achting het eiland to hoog of 
to laag stond aangeschreven, inlichtingen -even. - Er is echter 
in dit boekje (te Kampen, b-ij K. VAN nULST) meer to lezen 
dan genoemde Beschrijving; Dr. MEYLINK heeft ook de losse 
gedachten en gesprekken van zijn zondags-reisje ten algemeenen 
nutte laten drukken. Wij hebben hier dus impressions de voyage, 
Reisebilder, en al zijn die nu ook niet to vergelijken bij die 
van SEINE, er komen toch menige aardige opmerking en be-
hartigingswaardige wenk in voor. Daarenboven is de Be-
schrYving, enz. los gesteld, zoodat zij zich zeer goed lezen 
laat, en is het boekje versierd met eene nette kaart van Schok-
land, waarop ook de grondboring in 1804 gedaan en de profiler 
der steenen aardglooijing en van den loopkistdam zijn aan-
gegeven. Wij meenen Dr. MEYLINKS geschrift om deze redenen 
to molten aanbevelen.

De bekwame TH1;NOT, die de leer der perspectief op nieuwe 
basis gegrondvest en eene theorie daarvan heeft ingevoerd en 
onderwijst, die algemeen ingang begint to vinden, verdient 
wel in ons land bekend to zijn. Daarom was het eene goede
294	I{ORTE MEDEDEELINGEN.
onderneming om tot de verspreiding zijner theorie bij to dragen 
door de vertaling van een zijner werken, dat er de gronden 
kort en zakelijk van zamenvat, zijne Principes de perspective 
pratique. De Heer A. ALLEBIi kon zich daartoe berekend achten, 
en heeft bet uitgegeven bij J. H. SCIIELTE31A onder den titel; 
))De gronden der werkdadige doorzigtkunde, voor elk bevat-
telijk gemaakt, en onmisbaar voor teekenaars in bet alge-
meen, enz." - Dat ietwat snoevende reeds op den titel is 
in den geest des Franschen schrijvers, die bekwaam, maar 
ook niet nederig is. Naar aanleiding der op de acht steen-
drukplaten gegeven voorbeelden worden de wijzen van uit-
voering in kernachtige definities en regels verklaard. Daar-
door heeft bet boek wel iets zeer droogs en dors; maar bet 
is dan ook een leerboek, en bier en daar wordt bet drooge 
door eene opheldering nit des schrijvers artistische ondervin-
ding opgehelderd. De vertaler heeft zich wel niet veel moeite 
gegeven om overal een vloeijenden periodenbouw to verkrijgen, 
maar is toch wel geslaagd in de niet zeer gemakkelijke taak, 
om bet origineel met juistheid en in tamelijk Hollandsch weder 
to geven.

Niemand ijveriger om de geestesbehoeften van een zeker 
publiek - toch altijd een publiek en wel talrijk - to be-
vredigen, dan de uitgever G. T. BOM. Van zijne serie philister-
publicaties heeft een tweeden druk beleefd: ',De vrolijke Pret-
maker in Gezelsehappen, inhoudende: 60 gezelschapsspelen, 
75 pand-inlossingen , 10 profeteerkunsten , 70 gemakkelijke 
kunststukjes, 18 kunstjes met de kaart, 34 rekenkundige op-
gaven, 64 raadsels, strikvragen en woordspelingen, 32 clia-
rades en logogryphen met de antwoorden, een nieuwen alpha-
betischen droomuitlegger en 75 toasten en tafelzangen. De 
populaire, - wel populaire - a. SCHENKMAx heeft deze uit-
gave »veel verbeterd".
Op den vinger nageteld geeft bet boekje dit alles wat de 
rijke titel belooft. Daarom, lieve goede menschen, die van 
nature wat flaauw zijt uitgevallen en juist daarom eene on-
overwinnelijke neiging hebt om grappig to zijn - besteedt 
uwe 100 cents voor deze rijke collectie van al wat bet groote 
grappenmakersgild, sedert jaren en ceuwen missehien, heeft uit-
gedacht. Gij zult er mee schitteren. Zelfs een fatsoenlijk man
KORTE MEDEDEELINGEN.	293
gaande de geschiedenis der rozen (liever der rozencultuur), en 
over al wat er bij planten, verzorgen, snoeijen, vermeerderen, 
oculeren, griffelen, enten, stekken, enz. enz. is op to merken, 
waarbij hij een aantal opmerkingen en voorbeelden voegt, nit 
de ervaring van anderen en nit zijne eigen ondervinding. 
Eindelijk geeft hij als Tweede gedeelte eene systematische op-
gave en beschrijving van de voornaamste der tallooze rozen-
soorten. - Voor kweekers van beroep zal het eene ge-
makkelijke handleiding zijn, en voor ieder die de liefhebberij 
op eenigzins groote schaal drijft, zal dit boekje eene ware 
goudmijn van kennis zijn.

Dr. B. MEYLINK had, van Kampen nit, op zekeren zondag een 
togtje naar het eiland Schokland ondernomen, en dit heeft hem 
aanleiding gegeven om eene Beschr~'ving van Schokland en de 
Schokkers to publiceren. Wij gelooven gaarne dat daarin alles 
beschreven is, wat er maar van dat eiland en zijne bewoners 
to beschrijven viel, maar wij moeten daarbij opmerken dat dit 
zeer weinig belangrijk is. Alleen met bet oog op de voor-
genomen ontvolking van Schokland kan deze beschrijving mis-
schien aan sommigen, in wier achting het eiland to hoog of 
to laag stond aangeschreven, inlichtingen -even. - Er is echter 
in dit boekje (te Kampen, b-ij K. VAN nULST) meer to lezen 
dan genoemde Beschrijving; Dr. MEYLINK heeft ook de losse 
gedachten en gesprekken van zijn zondags-reisje ten algemeenen 
nutte laten drukken. Wij hebben hier dus impressions de voyage, 
Reisebilder, en al zijn die nu ook niet to vergelijken bij die 
van SEINE, er komen toch menige aardige opmerking en be-
hartigingswaardige wenk in voor. Daarenboven is de Be-
schrYving, enz. los gesteld, zoodat zij zich zeer goed lezen 
laat, en is het boekje versierd met eene nette kaart van Schok-
land, waarop ook de grondboring in 1804 gedaan en de profiler 
der steenen aardglooijing en van den loopkistdam zijn aan-
gegeven. Wij meenen Dr. MEYLINKS geschrift om deze redenen 
to molten aanbevelen.

De bekwame TH1;NOT, die de leer der perspectief op nieuwe 
basis gegrondvest en eene theorie daarvan heeft ingevoerd en 
onderwijst, die algemeen ingang begint to vinden, verdient 
wel in ons land bekend to zijn. Daarom was het eene goede
294	I{ORTE MEDEDEELINGEN.
onderneming om tot de verspreiding zijner theorie bij to dragen 
door de vertaling van een zijner werken, dat er de gronden 
kort en zakelijk van zamenvat, zijne Principes de perspective 
pratique. De Heer A. ALLEBIi kon zich daartoe berekend achten, 
en heeft bet uitgegeven bij J. H. SCIIELTE31A onder den titel; 
))De gronden der werkdadige doorzigtkunde, voor elk bevat-
telijk gemaakt, en onmisbaar voor teekenaars in bet alge-
meen, enz." - Dat ietwat snoevende reeds op den titel is 
in den geest des Franschen schrijvers, die bekwaam, maar 
ook niet nederig is. Naar aanleiding der op de acht steen-
drukplaten gegeven voorbeelden worden de wijzen van uit-
voering in kernachtige definities en regels verklaard. Daar-
door heeft bet boek wel iets zeer droogs en dors; maar bet 
is dan ook een leerboek, en bier en daar wordt bet drooge 
door eene opheldering nit des schrijvers artistische ondervin-
ding opgehelderd. De vertaler heeft zich wel niet veel moeite 
gegeven om overal een vloeijenden periodenbouw to verkrijgen, 
maar is toch wel geslaagd in de niet zeer gemakkelijke taak, 
om bet origineel met juistheid en in tamelijk Hollandsch weder 
to geven.

Niemand ijveriger om de geestesbehoeften van een zeker 
publiek - toch altijd een publiek en wel talrijk - to be-
vredigen, dan de uitgever G. T. BOM. Van zijne serie philister-
publicaties heeft een tweeden druk beleefd: ',De vrolijke Pret-
maker in Gezelsehappen, inhoudende: 60 gezelschapsspelen, 
75 pand-inlossingen , 10 profeteerkunsten , 70 gemakkelijke 
kunststukjes, 18 kunstjes met de kaart, 34 rekenkundige op-
gaven, 64 raadsels, strikvragen en woordspelingen, 32 clia-
rades en logogryphen met de antwoorden, een nieuwen alpha-
betischen droomuitlegger en 75 toasten en tafelzangen. De 
populaire, - wel populaire - a. SCHENKMAx heeft deze uit-
gave »veel verbeterd".
Op den vinger nageteld geeft bet boekje dit alles wat de 
rijke titel belooft. Daarom, lieve goede menschen, die van 
nature wat flaauw zijt uitgevallen en juist daarom eene on-
overwinnelijke neiging hebt om grappig to zijn - besteedt 
uwe 100 cents voor deze rijke collectie van al wat bet groote 
grappenmakersgild, sedert jaren en ceuwen missehien, heeft uit-
gedacht. Gij zult er mee schitteren. Zelfs een fatsoenlijk man
KORTE MEDEDEELINGEN.	295
kan er zijne kinderen mee amuseren. Vrolijk zal uw pret-
maker u zeker maken. Sla b. v. onder de gezelschapsspelen 
No. 16, Het Zuchten, eens op:
»Een uit bet gezelschap zegt overluid: Heeren en Dames! 
het oogenblik is daar, om uwen bedrukten harten lucht to geven; 
gy behoeft uw verdriet niet langer to onderdrukken. Zucht yr 
op, zoo hard u goeddunkt."
' Nu begint ieder verschrikkelijk to lagchen", enz. 
Grappig is bet dus; uitbundig grappig.

R einig waarde (f : - 30) maar ook weinig pretentie heeft 
een nieuw boekje door vA e GOOK to Gouda uitgegeven over 
',Het Schaakspel, bevattende eene duidelijke en klare voor-
stelling van de gezamenlijke regelen van dit spel, door vele 
afbeeldingen, partijen en opgaven opgehelderd, inzonderheid 
ook van die partijen ; (,) welke op bet Schaak-tournooi to 
Londen tussehen (dus niet door) ANDERSSEN en STAUNTON ge-
speeld zijn. Door CARL KoNIG." Dit laatste zal wel beduiden 
dat bet van C. KoNIG vertaald is, en wel door iemand, die 
Hollandsch genoeg kent, om bet to spreken, maar niet om hot 
to schrijven. ,,Nu ja, doch genoeg voor zoo'n boekje!" - zal hij 
gedacht hebben, en in ons land gaat die beschouwing door.
De hoofdregels, eene kleine handleiding bij bet spelen van 
bet enkele spel - niet de partie a trois of a quatre - en wat 
voorbeelden, zietdaar wat men in deze 48 bl. 12mo. vinden zal.

Een boekske, dat, door een bekwaam onderwijzer toege-
licht, van veel nut in onze la-ere scholen kan zijn, is: De 
Aardbol. Door F. J. POUWEN. Derde, verbeterde en vermeer-
derde drak. Te Groningen, by F. FOLKERS. 1858. Wij stellen 
met opzet deze conditie, omdat wij vooronderstellen, dat de 
schrijver dit schoolbook meer als lees- dan als leerboek wit 
beschouwd hebben, en wij in dit geval overtuigd zijn, dat de 
meeste leerlingen onzer lagere scholen, van die hoofdstukken 
vooral waarin onze aarde uit een wiskundig oogpunt be-
schouwd wordt, zonder veel toelichting, bitter weinig voor-
deel zouden trekken voor hunne aardrijkskundige kennis. Moest 
bet aan de vereischten van een leerboek voldoen, dan zou het 
alleen wegens bet onvolledige reeds onze geheele afkeuring 
verdienen; doch, zoo als wij reeds zeiden, de schrijver heeft
296	KORTE MEDEDEELINGEN.
blijkbaar aan zijne leerlingen een en ander van onzen aardbol 
willen mededeelen, en wij moeten die poging en de wijze 
waarop bet geschiedde ten voile toejuichen. Aangezien wij 
met de vroegere uitgaven van dit werkje niet bekend zijn, 
kunnen wij niet over de daarin aangebragte verbeteringen en 
vermeerderingen, waarvan bet titelblad spreekt, oordeelen.
„Gij, wien de gave des Lieds is geschouken, 
Denk, dat uw rijkdom der Jonkheid behoort."
Wanneer zullen wij deze roepstem van onzen BELIE door 
onze vaderlandsche dichters beantwoord zien? Gretig grijpen 
wij naar iederen bundel, waarin wij de bewijzen daarvan ver-
wachten to vinden, want ook wij erkennen de waarheid der 
woorden, waarmede nEIJE zijne »Kinderstemmen" besluit:
,, Liedren van 't kind worden daden des mans."
Wij zullen niet spreken van de menigte teleurstellingen, reeds 
in dit opzigt ondervonden; maar wat wij gevoeiden, toen wij
Prettige Ernst. Fabelen en Versjes voor Kinderen in school en 
huis; door w. SEYMOUR MULDER. Tweede druk. Leeuwarden, 
G. T. N. SURINGLR. 1858. 38 bl. opsloegen ... wij hadden in een
dichter meer respect voor bet kind verwacht. - Zal men dan 
nimmer ophouden platheid en zouteloosheid als noodwendig 
tot de vorming der kinderziel to beschouwen? Wij zijn to 
verontwaardigd om doze vraag met betrekking tot bet boven-
gemelde werkje to beantwoorden, niettegenstaande een tweede 
druk bet helaasl ontkennend antwoord daarop schijnt to geven.
Herinneringspunten en Verstandsoefeningen, ten dienste van de 
hoogste klasse der lagere Scholen, door G. C. MULDER, Hoofd-
onderwyzer aan de eerste openbare school voor uitgebreid lager 
onderwys to Nijmegen. Arnhem, bij j. F. THIEICE. 1859. In kl. 
8vo. VII en 112 bl. f :-40.- Onder bovenstaanden titel heeft
de Heer MULDER een aantal nuttige zaken vereenigd - Spraak-
kunst, Cijferkunst, Aardrijksbeschrijving, Geschiedenis, Natuur-
kunde - daarvan datgene gegeven, wat de leerling zich in die 
verschillende vakken bepaald in 't geheugen moot prenten, en 
door eene schetsmatige uitwerking een geleidelijken weg willen 
aanwijzen om to voldoen aan de eischen, die de nieuwe regeling 
van 't onderwijs voorschrijft.
KORTE MEDEDEELINGEN.	297
leder onderwijzer, die dit werkje bij zijn onderwijs zal wil-
len gebruiken, om met behuip daarvan 't vroeger geleerde en 
behandelde nog eons opzettelijk na to gaan, kan daaraan zoo-
danige nitbreiding geven als hij voor zijn bijzonder doel ge-
schikt zal achten.
Aan 't einde vindt men een tal van Verstandsoefeningen of 
Vragen en Oefeningen over de behandelde vakken. In goede 
handen, we bedoelen van onderwijzers die deze verschillende 
wetenschappen geheel overzien, zal dit boekje, naar 't ons 
toeschijnt, eene geschikte handleiding kunnen zijn.

Geschiedenis des Vaderlands, voor jonge lieden, ook ten ge-
bruike op Gymnasien en andere Inrigtingen van Onderw s, door 
A. BEELOO. Tweeds Stuk (van het jaar 1648 tot op den tegen-
woordigen tijd). Amsterdam, H. J. VAN KESTEREN. In kl. Svo.
XIV en 224 biz. - In 't NIdO Nommer van den vorigen jaar-
gang maakten we met gunstige vooringenomenheid melding van 
't verschijnon van 't Eerste Stuk van bovenstaand werk. Meen-
den we toen, dat en do heldere wijze van voorstellen en de 
bezadigde toon die alien aanstoot voorkomt, gepaard met grondig 
onderzoek en zucht om steeds der waarheid hulde to doen, 't 
werk aanspraak gaven op eene hooge plaats onder de ver-
schillende onder ons bestaande Leerboeken over Vaderl. Ge-
schiedenis, - het Tweede Stuk heeft deze meening beves-
tigd.
t Nu voltooide werk biedt onze jeugd een even beknopt 
als volledig overzigt onzer, meer dan die van eenig ander yolk, 
merkwaardige en leerrijke gesehiedenis aan. Ware 't ons ver-
gund, we zouden gaarne door 't aanhalen van menige belang-
rijke bledzijde ons gunstig oordeel staven; - we moeten er 
ons mee tevreden stellen den algemeenen indruk weer to geven, 
lien 't geschrft der zoo bekwame hand op ons gemaakt heeft.
Schoon ook zonder eenige aanprijzende aankondiging een book 
als dit weldra zijn weg vindt, hopen we toch, dat doze weinige 
woorden velen zullen nopen, om weldra eene plaats in boekenkas 
of -kasje in to ruimen voor een werk, dat men als eene aan-
winst mag beschouwen ter degelijke beoefening van de ge-
schiedenis van ons vaderland.	A. B. M.

Onder den eenvoudigen titel van; » Kinderliederen voor school
298	KORTE MEDEDEELINGEN.
en huis, gedeeltelijk naar bet Hoogduitsch van IAOFFMANN voN 
FALLERSLEBEN", heeft de Heer L. LAMMERS, JR. twee stukjes 
uitgegeven (te Groningen, bij P. VAN ZWEEDEN, 1858), die ons 
door de Bedactie van dit Tijdschrift ter recensie zijn toe-
gezonden.
Het duet ons genoegen to mooen zeggen, dat ofschoon bier 
niet veel geleverd wordt (in bet geheel 32 bI. in ki. 8vo.), dit 
weinige evenwel veel goeds bevat, waarmede bet ons aange-
naam was kennis to maken. Wel hadden wij liever gezien, 
dat de zangwyzen bier en daar wat opgeruimder waren ge-
weest; maar zij zijn toch vrij afwisselend en vallen over bet 
algemeen in den kindergeest, zoo als ons, bij genomen proeven 
op eene lagere school voor den beschaafden stand, gebleken is.
Gelijk hierboven vermeld is, luidt de titel: voor school en 
huis. De inhoud der 23 zangstukjes, waarvan de versificatie 
vloeijend is, voldoet aan dit voorgestelde doel, minstens even 
goed als de welbekende zangoefeningen van VAN DAPPEREN, 
de ,,Zangvogelijes" (Rotterdam, WENS: en DE VLETTER, 1854),
de ,,Kinderliederen voor scholen en huisgezinnen, door J. SPAAN",
en andere dergelijke werkjes, die thans op onze lagere scholen 
met vrucht gebruikt worden.
De prijs (10 cents per stukje) is, bij eene zeer goede uit-
voering, zoo laag getteld, dat bet werkje voor een ieder ge-
makkelijk to verkrijgen zal zijn; wij voorspellen den uit-
gever eon good debiet.	L. A. $.

Onder die sehoolboekjes, met welke wij dezer dagen kennis 
maakten, behoort ook een werkje, uit twee stukjes zamen-
gesteld en getiteld: »Hebt de Dieren lief! Een Leerboekje
voor kinderen ; eerste stukje, vijfde druk, a 10 cts., en tweede 
stukje, tweede vermeerderde druk, a 15 cts., to Sneek, bij 
J. CAMPEN. 1858." Uit bet voorberigt vernemen wij, dat de 
Sehrijver, die zich, zedig genoeg, eenvoudig P. teekent, zijne
twee boekjes, op verzoek van den Uitgever, met toepasselijke 
versjes heeft voorzien. Wij hebben hiertegen, in dit geval, 
niets aan to merken, omdat de versjes nog al vloeijend zijn 
en den kindertoon goed gevat hebben; doch, in den repel, zijn 
wij verklaarde vijanden, van dat inmisceren van Uitgevers in 
werken van studie of smaak, omdat (bet zij met alle respect 
voor die Heeren gezegd !) hun gezigteinder meestal beneveld
KORTE MEDEDEELYNGEN.	299
wordt door de voornaamste quaestie: )Hoe zal ik bet aan-
leggen, om mUn Schoolboek bij de Meesters ingang to doen 
vinden?" Wij herinneren ons, bij die gelegenheid, de aan-
merking van een onzer vruchtbaarste Uitgevers, die op een 
door een Franschman geschreven schoolwork slechts doze be-
denking had: »Het Fransch is to mooi, zaj (wie, die geluk-
kigen zijn, laat zich raden) zullen bet Diet beffrijpen, en in 
plaats van bet bock to recenseren, op bet voorberigt azen!" 
Zijne predictie werd vervuld; doch door wie en op welk eene wijze?
Doch ter zake. Het werkje: ,,Hebt de Dieren lief!" is ons 
goed bevallen, en wij wenschen den bekwamen steller lust en 
krachten toe, om zijne talenten op dit wel eenvoudige, doch 
schoone gebied to blijven aanwenden. Eene enkele aanmer-
king mogen wij echter Diet achterhouden, t. w. dat de Schrij-
ver, onzes bedunkens, al to gul is to werk gegaan in bet ge-
bruik der uitroepingsteekens, vooral in hot eerste stukje, waarin 
wij ze met verkwistende hand als gezaaid vinden: men zie 
alleen bl. 36, alwaar de helft der 11 had kunnen bespaard 
worden.	L. A. H.

Dat op onze scholen bij 't vervaardigen van opstellen ter 
oefening van bet denkvermogen, meer orde en regelmaat meet 
zijn dan meestal plaats vindt, zijn we volmaakt eens met 
den schrijver der Practisch-Theoretische Handleiding ter ver-
vaardiyiny van Opstellen in de 2noedertaal, enz. Door w. F. 
CARLEBUR. Tiel, Wed. D. R. VAN WERMESKERS;EN. 1858. In 
hl. 8vo. IX en 224 blz. f 1 - 10 - van daar, dat we ge-
looven hem to mogen danken voor zijne onzes inziens welge-
slaagde poging, om hiertoe mee to werken.
We hebben 't werkje met genoegen gelezen, en houden 
ons overtuigd, dat de onderwijzer, die eerst de XXII verschil-
lende oefeningen om 't gedachte to leeren uitdrukken met 
zijne leerlingen behandelt - de afwisseling, de uitbreiding, 
die daar ligt aan gegeven wordt, bangt bierbij natuurlijk van 
den onderwijzer zelven of - daarna de hier gegeven eigen-
schappen van een goeden stijl, de regels om 't gedachte goed 
to leeren uitdrukken, met hen nagaat, de rijke stof verder 
door hen laat verwerken en toepassen, - spoedig de vruchten 
van zijn arbeid zal bespeuren in de meer logisehe wijze, waarop 
bij de door hem voorgestelde stof zal uitgewerkt zien.
300	E:ORTE MEDEDEELINGEN.
Wij althans zullen er eene proef mee nemen en stellen er 
ons wel iets van voor. Enkele onnaauwkeurigheden, die ons onder 
't lezen zijn in 't oog gevallen, b. v. bl. 4 (in de weegschaal stellen 
voor in de waagschaal stellen), bl. 6 (kindsheid voor kindsch-
heid), bl. 157 (wordt ook hier... eenen vorm als voorbeeld 
gegeven), bl. 159 (ten prooi), bl. 160 (den toee'ilenden Jager), 
bl. 160 (de deugd beloont zich zelven), bl. 173 (eindelijk is 
bet zekerlyk) en andere, die nog bier en daar to vinden zijn, 
willen we niet angstvallig nagaan; ook schijnen de volzinnen, 
ter verdere invulling op bl. 4-6 gegeven, bier en daar erg 
stroef; - dan de Schr. zal 't een en ander, wordt eene tweede 
uitgave noodig, zelf wel opmerken. 't Geheel is, dunkt ons, 
ale eene aanwinst voor 't onderwijs to beschonwen.
De uitgeefster verdient ]of om de uitvoering.	A. B. M.


Over de bekende zaak van den sergeant HUMAN is Veel 
gesproken; men schijnt daarover ook veel to willen schrijven. 
Door iemand, die zich noemt een Lid van de voormalige com-
pagnie vrijwillige Jagers der Leidsche Hoogeschool, is nu weder 
(bij de Wed. BORLEFFS EN TEN HAVE to Amsterdam) eene vrij 
lijvige brochure over deze zaak uitgegeven. Hot is een ver-
bazend opgewonden gesebrift, waarin de schrijver partij kiest 
voor den sergeant; hier en daar met blijkbaren tact opge-
gesteld, op andere plaatsen zeer plat en brutaal. Wie belang 
stellen in de quaestie, mogen ook doze bladzijden lezen, opdat 
zij, na de zaak van alle kanten bekeken to hebben, billijk in 
hun oordeel zijn. Ten then einde raden wij hun aan meer 
op des schrijvers argumenten dan op zijne bevige uitvallen to 
letten.

Een vijfde jaargang is uitgekomen van bet Drentsch Jaar-
boekje, to Assen, bij VAN GoxcuM Ex eoMr., Provinciale Druk-
kers. Alle antoriteiten, gemeenteraden, enz. in Drenthe vindt 
men er in opgegeven, met en benevens bet bestuur van den 
Staat, van de versehillende kerkgenootsehappen, enz. Hot is 
een zeer complete, goedkoope (a f : - 60) en dus aanbevelens-
waardige wegwijzer.
BOEKBESCHOUWING.
Exegetische Studiln over IIIETIE en IIIETETEIN in het Nieuwe 
Testament, door J. R. WERNINIr, Predikant to Vlaardingen. 
Te Rotterdam, by van der 11 leer en Verbruggen. 1858. In 
gr. 8vo. VII en 168 bl. f 1 - 40.
Hoe vddl en hoeveel belangrijks het onderwerp des S. om-
vat, mag blijken nit deze zijne inhoudsopgave:
I. De door wiarAS en 5r rvrusnv in 't N. T. uitgedrukte kundig-
heid, de plaatsen niet medegerekend, waar trouw en toever-
trouwen in 't Nederduitsch daaraan beantwoorden. II. IIfcT1s 
en n r cGEiv in het N. T. op verschillende wijs met hun object 
verbonden. § 1. ma-ve6ecv cum dativo. Verhouding van dezen 
tot eon anderen vorm. § 2. IlhrrtS, wevseGew met Et;. § 3.
Marig, 9r!orsu'r v met E'l' 7rio•rig met 5rpo5. § 4. iltrrEGew met Ov.
Ook TirviS alzoo, in gelijke betrekking, geconstrueerd? § 5. Ilrrri; 
met den genitivus, de plaatsen uitgezonderd, waar, naar aller 
toestemming, de Genitivus doelt op den bezitter. Objectsbepaling 
of niet? III. Het door PAULUS gebezigde 7rfvris 'Iro-ov XpicroV 
afzonderlijk in overweging genomen; een nadere blik op de 
Dissertatie van Dr. BERLAGE over dat onderwerp. IV. Bij-
lagen. A. No, een woord over 2 Kor. v: 7. B. IIlrrtg Rom. xiv. 
C. Lets betrekkelijk Jac. u: 14-26. D. Kvp4oS Hand. xviii: 8; 
ook een woord over II: 47. E. 1 Joh. Iv: 9. F. De formule 
iv Xpsorw 'Ii;rov, Fv Xparrw bij PAULUS. G. Filem. vs. 5. 
H. 'A7 i	bij PAULUS. I. 1 Petr. v: 12a.
Do verhandelde zaken, ziet men, kunnen aan Been beoefe-
naar der N. Testamentische uitlegkunde onverschillig zijn: 
t blijft intusschen de vraag, of er groote waardij zij to hechtcn 
aan 't ;een or door w. over verhandeld is. Wie den man kept 
uit hetgeen hij elders, met name in de exegetische tijdschriften
van VAN WILLES, DRESSELHUIS en NIERiIEIJER leverde, moet
zijn arbeid wel ter hand nemen met een gunstig vooroordeel, 
't geen hem dan ook voorwaar niet bedriegen zal. Behalve 
zoo menige onbetaalbare opmerking, die u als bijzaak wordt 
ten beste gegeven - b. v. (bl. 55 vv.) dat bij de 'Iovhz7ai in
BOERBESCII. 1859. N°. VII.	22
302	J. R. WERNIYK,
't vierde Ev. niet uitsluitend aan do Hierarchen (voor wie die 
algemeene benaming ons altijd hoogst zonderling is voorge-
komen), maar aan de gezamenlijke Joden als vyandige partij 
to denken zij, gelijk zij zich aan JOHANNES, die tijdens hij 
zijn Evangelie schreef geheel los was geworden van 't JudaYsme 
(en die, voegen wij er bij , dat JudaYsme reeds niet anders dan 
als antipode van 't Christianisme meer voor oogen had), zeer 
natuurlijk moesten voordoen -; behalve zulke welkome ex-
cursen alzoo, is hot thema zelf met de meeste zorgvuldigheid 
en volledigheid afgewerkt, en worden u welgefundeerde en 
(vooral uit den mond van den vrijzinnigen w.) des to verrassender 
resultaten aangeboden, naarmate de voornaamsten daarvan een 
terugkeer behelzen tot het oude. Dus wordt tegenover de Gronin-
ger School gehandhaafd, dat grirvs en ~rsPTsie;v niet door ver-
trouwen, maar door geloof en gelooven bebooren to worden over-
gezet, en dat ze, met eiS verbonden, niet iets innigs, eene 
naauwe aansluiting en overgave to kennen geven, maar eenvou-
dig een gelooven met betrekking tot (in de rigting naar); terwijl 
ook de Leidsche School, wanneer zij de ma-Ti; 'Ir7vo"v Xpoo•TOv 
door geloof in God verklaart, hetzij gelijk CURISTUS dat zelf 
gehad heeft, of wel - beter - waarvan Hij de bewerker is, 
zich den haast gewonnen zegepalm betwist ziet door eene kloeke 
verdediging der interpretatio recepta, die hier hot geloof in j. c. 
zelven bedoeld acht. De beslissing daargelaten - waartoe wij 
ons in zulke naauwluisterende quaesties evenmin bevoegd als 
geroepen rekenen, ofschoon we voor ons zelven om de meer-
dere klaarheid en ongekunsteldheid tot w.'s uitleggingen zou-
den neigen - houden we het tech over 't geheel voor de 
schriftverklaarders onzer dagen geene overbodige of ontijdige 
waarschuwing, wanneer hun door een nit hun midden, wiens 
grammaticale acribie en onafhankelijkheid van de traditio exe-
getica boven alle verdenking verheven zijn, bedachtzaam wordt 
toegeroepen: ))Van alles laat zich op spraakkunstig gebied geene 
bepaalde reden aanwijzen. - - Het spraakgebruik wil, vooral
nog bij schrijvers als do Nieuwtestamentische, vry zijn -
alleenlijk de vrijheid niet in den zin der laxe exegese, die
van alles alles maakte"; of elders, waar het een grammati-
calen regel geldt: iMag een met groote zorg voor den stijl
bezield auteur zich nooit iets, dat met lien regel strijdt, laten
ontglippen, zulke schrijvers waren, met aller toestemming, do
Nieuwtestamentische niet. "
EXEGETISCIIE STUDIOS, ENZ.	808
`Nerd w. - wat wij zeer hetreuren - door "n•edenen van 
pligt" weerhouden, om op uitnoodiging der Synode aan de 
vertaling des N. T. deel to nemen, wij twijfelen or geen 
oogenblik aan, of zijn bescheiden wensch, dat de fungerende 
vertalers ,,aan zijn schrijven wel eenige opmerkzaamheid zullen 
willen leenen", zal in ruimen zin vervuld worden. In cdn 
opzigt is de Commissie - hoewel ,,na.dat zijne overtuiging 
zich reeds gevestigd had" - hem zelfs tot ons genoegen voor-
uit geweest, met namelijk in de overzetting allerwege't woord 
geloof to behouden.
Eaegetische leerstoelen zijn ten onzent spaarzaam gezaaid, 
en de concurrenten zijn velen; maar waarom is de Heer w. 
nom geen Doctor honoris causa? Is 't Diet wat vreemd: Dr. x., 
Y., z., ofschoon ze na de (zelfbewerkte?) dissertatie nooit meer 
iets van zich hebben laten hooren, en Ds. w.?
De letter van de HH. V. D. 11 I. Ev V. - wier uitvoering
anders den lof van ons recensentengild naauwelijks moor be-
hoeft - hebben we toch wel eens helderder en zuiverder 
gezien.	V. P.
Uit 's Levens Leerschool. Christelgk Magazijn voor (le Huis-
kamer. Eerste Jaargang. Eerste Deel. Deventer, A. ter 
Gunne. 1858. In gr. 8vo. f 3 -

Dit cerste Deel bevat 240 compres gedrukte octavo blad-
zijden 1\Iengelwerk en 88 dito Bibliographisch B blad. Hiernit 
blijkt, dat bet Mengelwerk, hoewel bet dezen naam niet draagt, 
l;oofdzaak en de Boekbeschouwing bijzaak is bij iedactie en 
Uitgever van dit nieuwe Tijdsehrift.
Wij begroeten zijne verschijning met vreugde. Geheel nicuw 
sehijnt bet echter niet to zijn, daar het ons voorkomt, dat 
bet de vroeger goedgestelde ,,Theophania" vervangen heeft. 
Onder zijne medearbeiders telt bet gevierde en geliefde namen 
van vaderlandsche letterkundigen, zelfs VAN LENNEP en HOrDIJR. 
De meesten zijn echter Predikanten van verschillende Pro-
testantsche affleelingen, gelijk wij reeds sedert lang bij onze 
stichtelijke lectuur gewoon zijn. Do inhoud is een boat aller-
lei: novellen, reisbeschrijvingen, historische tafereelen, humo-
ristische ontboezemingen, spreuken, poezij, enz.; cone lose,
22
O4	PIT 'S LEVENS LEE.IISCIIOOL.
aangename, bier en daar vrolijk ernstige, maar zelden diep-
zinnige lectuur, die alzoo goed voor de huiskamer past. De 
Pest en toon zijn die van bet milde, liefderijke, zacht wer-
kende Evangelic, en bevelen zich bijzonder bij de Christelijk 
gezinde Nederiandsche huismoeders aan. Dit is ook blijkens 
de Voorrede bet oogmerk der Redactie; en wij erkennen ten 
voile, dat deze lectuur zeer geschikt is voor moeders, om 
hare kinderen Christelijke beginselen zonder confessionele 
stelselzucht in to prenten. Opmerkelijk is bet, dat do Evang. 
Luthersche Predikant j. W. TH. LUBLINR wEDDIK en de Doops-
gezinde J. D. VAN DEE PLAATS elk op zijne wijze, en ver-
schillend ingekleed, toch eene soort van profetie gegeven hebben 
van de Evangelisch-katholieke kerk, die thans door zoo velen 
gehoopt en gewenscht wordt. Het blijkt daaruit, dat ook de 
dissentierende kerkgenootschappen (hoe lang moeten wij dat 
leelijke woord nog gebruiken ?) minder afkeer betoonen van 
eene naauwere verbroedering der Protestanten, waarvan men 
wel zal moeten beginnen om eenmaal mede to werken tot de 
verbroedering der geheele Christenheid. Het streven des tijds 
rigt zich onmiskenbaar daarheen, in weerwil, of misschien 
wel juist door middel van de vele uitloopende denkwijzen van 
individuen en Christelijke vereenigingen. Des to meer toch 
wordt aan de eene zijde zelfstandigheid van inzigt en aan de 
andere eenheid van bedoeling en Christelijke zin openbaar. 
En hoe meer dit tweeledig element van bet nieuwere Chris-
tendom openbaar wordt, des to meer maakt bet zich aange-
naam aan de conscientien der menschen ; des to meer wordt 
het aangekweekt.
Dat er bij zoo veel verseheidenheid van stof ook verschil 
van waarde der onderscheidene stukken zijn moet, spreekt wel 
van zelf. Dit kan onmogelijk anders. De eene maandelijk-
sche Aflevering versehilt in waarde van de andere, en zoo 
zal dit eerste Deel, dat den eersten halven jaargang bevat, 
voorzeker meer of minder belangrijk zijn, dan bet tweede. 
Wij zullen dus niet in de beoordeeling treden der afzonder-
lijke stukken, hoewel wij UOFDIJK'S »Een graftombe" en VAN 
LENNEP'S tegenschrift daarvan bier niet welgeplaatst mogen 
noemen. Bet doet ons juist Teed van deze mannen, dat zij 
aard en strekking van bet Tijdschrift minder goed getrof-
fen bebben, daar bet anders door hunne medewerking veel
UIT 'S LEVENS LELRSCIOOL.	305
tn:oest winnen en zij onzen wel eens eentoonigen predikanten-
Stijl (Ref. is ook predikant), die in de meeste stichtelijke voort-
brengselen onzer pers to veel blijft uitkomen, althans bier uit-
nemend zouden afwisselen.
Een antler minder welgeplaatst iets vinden wij het Biblio-
graphisch Bijblad. Wel is waar, de gerecenseerde boeken zijn 
alle van Christelijken aard, in then ruimen zin, waarin wij 
met de Redactie van nUit 's Levens Leerschool" hot Chris-
tendom of het Christelijke leven opvatten. Ook ontbreekt bet 
den beoordeelaars niet aan bescheidenheid en beleefdheid. DZaar 
toch, - om voor de Christelijke huismoeders recensien van 
boeken to schrijven; - wij kunnen het niet ontveinzen, het 
bevalt ons niet. Recensien stichten zelden, allerminst dames 
en kinderen. En er is immers geen gebrek aan beoordeelendo 
Tijdschriften, ook dezulke, die wel den weg naar de huis-
kamer vinden I Wij zien dan voor de toevoeging van het 
))Bijblad" geene andere reden, dan deze: weinig huisgezinnen 
in Nederland zijn er, wier leden niet geparenteerd zijn aan, 
of bekend met ten minste ccn stichtelijken schrijver en dozen 
zijn dan verlangende naar een publiek uitgesproken en meestal 
zacht uitgedrukt oordeel over do pennevruchten van hun bloed-
verwant of vriend. Of is 't misschien alleen speculatie van 
den boekverkooper, om op deze wijze zijne waren to recom-
manderen? Laat hij het dan liever op eene andere wijze 
doen. Do middelen daartoe zijn vele.
Het Christelijk Magazijn ga niettemin voort zijne lessen nit 
's levens leerschool in de huiskamers en de huisgezinnen to 
brengen. Dergelijke lectuur, waarin echter wel wat meer 
diepte bij gelijke bevattelijkheid kon gebragt worden, zal heil-
zaam werken en een goed tegengif zijn tegen het insluipende 
methodisme aan de eene en het scepticisme aan de andere
zijde, tegen bijgeloof en ongeloof.		
AMBROSIUS en de Vierde Eeuww.	Door	F. BUNGENER, Schrgver
van: ,,Eene Preek onder LODrwIJK XIV", enz. Uit het 
Fransch vertaald door u. ni. C. VAN OOSTERZEE, Predikant 
to 0irschot. Schiedam, H. A. M. Roelants. 1858. In post 
8vo. VIII en 144 bl. f : - 90.
Do beroemde Schrijvcr en do ijverige Vertaler leveren ons
306	BUNCENER,
ondei dezen titel slechts twee Voorlezingen, die als een ver-
volg van: ))Hot Christendom in de drie eerste Eeuwen", door
BUNGESER, DE GASPARIN, MERLE D'AUBIGNL en VIGNET kunnen
worden beschouwd en daarom door denzelfden Vertaler en 
denzelfden Uitgever in hetzelfde Nederlandsche kleed worden 
aangeboden. Wij hebben hiermede reeds genoeg gezegd om 
onze lezers iets goeds to doen verwachten, en wel iets goeds 
in een bepaald genre, namelijk eene historische studio in popu-
lairen trant, helderen stijl en aangenamen vorm, die bare 
waarde ontleent aan den hedendaagschen strijd tegen Rome. 
De Eerw. Vertaler zegt dan ook al aanstonds in zijn Voor-
berigt, dat BUNGENER in dit geschrift aan Rome zijn AMBROSIUS 
bestrijdt, of dat hij aan bet Pausdom zijne argumenten met 
good gevolg poogt to ontrukken, die bet nit den Anbrosius, 
diens echte of onechte geschriften, tot staving van zijn wankel 
gezag bijbrengt. Wij gelooven met v. o., dat onze worsteling 
tegen Rome wel wat meer op bet terrein der Patristiek mag 
worden over(yebragt. Het Evangelic toch, de grondslag onzer 
overtuiging, wordt als zoodanig door de Roomsche kerk achter 
gesteld bij de kerkvaders. Die ))heilige" kerkvaders, marte-
laars, enz. zijn als 't ware do hemelsche wolke van getuigen, 
welke in 't oog van den Roomsch-katholieke den Pauselijken 
stool met cone glorie omgeven, waarvoor de vrome met diep 
ontzag moet nederbuigen. Maar toont men nu op onweder-
le(ybare gronden aan, dat die wolke van getuigen niet vdor, 
maar tegen den Pans getuigt, dan wordt diezelfde nimbus een 
donderwolk, waaruit do bliksem schiet, die eons den tiran 
van 't Quirinaal zijne driedubbele kroon van den schedel werpen 
zal. Protestanten oefent u daarom vrij in de Patres; zij zullen 
u ontegenzeggelijk vele wapenen in handen geven, die van 
onberekenbare waarde zijn om den Ultramontaanschen geest 
to wederstaan. Echter, wat VAN OOSTERZEE beweert, dat de 
wijze, waarop BUNGENER den strijd aanvat, nieuw is, daar-
mede kunnen wij niet instemmen. Zij mope in de laatste 100 
jaren wat in vergetelheid geraakt zijn; maar vroeger kampten 
de Hervormers, de schrijvers der Centurice Magdeburgenses, de 
Zwitsersche MOTTINGER, en andere ook Nederlandsche folio-
en quarto- schrijvers naar hartelust met de woorden der Patres, 
tegen den ))Antichrist" van Rome. Hoe zou ook anders de 
uitgave van zoo vele Patres door zoo vole Protestanten bezorgd
A5MBROSIUS EN DE VIERDE EEUW.	307
i,unnen zijn ? BuNGENER doet echter then strijd herleven, hij 
brengt or nieuwen gloed, nieuwe bezieling in, en wanneer hij 
daarin moor navolging vindt, dan zullen er wonden aan het 
ligchaam der Roomsche kerk geslagen worden, die bezwaarlijk 
to genezen zijn.
De dogmatische rigting van den Schrijver is vrij bekend, 
dock treedt in dit werkje niet zeer to voorschijn. Zij is niet 
in alles de onze, noch die van de meerderbeid onzer vader-
landsche theologen. Vandaar misschien, dat zijne logica ons 
niet altijd bevredigt, evenmin als zij dat den Vertaler gedaan 
heeft, die bier en daar zijn Schrijver meent to moeten teregt-
zetten. Doch ook stemmen wij dozen in zijne correctie niet 
altijd toe, b. v. bl. 82 en 83 in de redenering over de lezing 
Petri sedem voor Petri fidem. In weerwil van dit alles be-
velen wij de lezing van dit boekske grootelijks aan. De details 
mogen bier en daar cenige zwakke punton hebben; bet geheel 
is voorzeker met waarheidszin behandeld.
JOIIAN HEINRICH DANIeL ZSCHOKXE, in de voornaamste oogen-
blikken zUns levens, geschr ften en handelingen met zijne vrien-
den en v anden. Amsterdam, M. Schooneveld en Zoon. 
1858. In post 8vo. 217 bl. f 2 -
De naam zscuoKaa heeft in ons vaderland een goeden klank. 
Zijne geschriften, vooral de stichtelijke, worden met gretig-
heid gelezen. Gedurig worden nieuwe vertalingen van bet 
een of ander zijner werken aangekondigd en aangeprezen. 't Is 
dus to verwachten, dat het hierboven genoemde boekje ook 
door velen met belangstelling zal worden ter hand genomen. 
Wij vreezen echter dat de lezing daarvan de vereerders van 
den teregt beroemden man niet bevredigen maar teleurstellen 
zal. Naar den titel to oordeelen zou men immers hier eene 
levensbeschrijving of eene karakterschets verwachten. Men 
vindt echter noch het eene noch hot andere. Wel wordt bet 
een en ander van zSOROKKE's lotgevallen hier meegedeeld, van 
zijne handelingen als staatsman vooral; doch bet verhaal is 
to onvolledig om cone biographic genoemd to kunnen worden. 
Wel wordt bier veel van z.'s groote deugden en uitstekende 
Lckwaamheden gesproken, maar de loser wordt to weinig in
308 J. H. D. ZSCHOKKE, IN DR VoOSN. OOGENBLrKK. ZIJNTS LEVEN3&
de gelegenheid gesteld om den man zelf to zien werken om 
zich eon juist oordeel omtrent hem to vormen. Maar is bet 
een oorspronkelijk werk, eene geschiedkundige studie? Alwe6r 
op den titel afgaande zou men meenen van ja; do inhoud leert 
dat do titel Diet to vertrouwen is. In bet voorberigt leest 
men, dat deze ,,schetsen, alle betrekking hebbende op, en 
handelende over" zscHoKKE, geteekend zijn door professor ERNST 
n1UNCH, vroeger hoogleeraar to Luik, in 1830 tweede biblio-
thecaris der koninklijke bibliotheek to 's Hage. Doze onder-
hield tijdens zijn verblijf in ons land briefwisseling met onder-
scheidene Duitsche geleerden en ook met zscnoKKE, »voor 
wien bij groote achting en bewondering koesterde. Van deze 
achting en bewondering gaf hij blijk in eon boek, getiteld: 
))HEINRICH ZSCHOKKE, geschildert nach semen vorzuglichsten 
Lebensmomenten and semen Schriften, mit semen Freunden 
and Feinden; nebst allerlei Iiber Leben and Treiben, Geist 
and Ungeist in kleinen Republiken. Von ERNST MUNCH." Dit 
werk werd door den auteur aan een vriend to 's loge toe-
gezonden met eene vriendschappelijke opdragt en bet verzoek, 
dat deze bet ,einen Hollhndischen Rock anzieben" zou. Dat 
alles geschiedde in 1831. En daar de bedoelde vriend toen 
den tijd niet geschikt achtte voor de uitgave van een dus-
danig werk, liet hij bet verzoek onvoldaan tot 1858. Daar 
kwam bet werk hem toevallig weder in handen en hij besloot 
nu to doen, wat hij zoo Lang verzuimd bad. De uitgave is 
this eene daad van pieteit. Of ons publiek daarmeo gebaat 
is? Wij gelooven dat de winst zeer goring is. V66r eenige 
jaren reeds is immers ZSCIIOKKE'S eigen book: » Mijn leven, 
denken en werken", in 't Hollandsch vertaald. Naar ons oor-
deel hadden de schetsen van MUNCH zonder schade in bet stof 
der vergetelheid kunnen blijven, nu zij reeds zoolang daarin 
gerust hadden. Alleen de verzameling brieven door ZsCHOKKE 
geschreven aan zijn vriend JOSEPH VON ITTNER met eenige 
antwoorden van den laatste, zijn inderdaad merkwaardig; zij 
maakt ook bet boeijendste deel van bet werkje uit.
De Nieuwe Kerkelijke Reglementen, uitgevaardigd door de At-
gemeene Synode der Nederlandsclae Hervorrnde Kerk, verzameld 
en met eon uitvoerig Register voorzien, door u. ADEN 31ASMAN, JR.,
DE \IEUWWE KERKELIJKE REGLEMEN'TEN.	309
.Predikant to Groningen. Te Groningen, bij J. Oomkens, J.zoon. 
1859. In gr. 8vo. 297 hl. f 3 -

De Nieuwe Reglementen, door de Algemeene Synode der 
Nederlandsche Hervormde Kerk uitgevaardigd en in deze ver-
zameling opgenomen, zijn: bet algemeen Reglement - dat op 
bet examen ter toelating tot de Evan gelie-bediening - dat 
voor de kerkeraden - dat op de vacaturen, met de daarbij 
behoorende formulieren - dat voor kerkelijk opzigt en tucht, 
en voor de behandeling van kerkelijke geschillen - dat voor 
de Diakonien - dat op de algemeene weduwenbeurs - dat 
op bet godsdienstig onderwijs - en dat op bet Hulpprediker-
schap. Voorts nog: de Instructie wegens de godsdienstoefe-
ning in de gevangenissen (Kon. Besl. van 11 October 1826, 
11. C.), alsmede een drietal Synodale besluiten, - bet een en 
ander als aangehaald in een der opgegeven Reglementen. En 
eindelijk bet Reglement op bet verleenen van ongevraagd ont-
slag aan Predikanten. Dit laatste is wel geen »nieuw", d. i. 
eon na de nieuwe organisatie uitgevaardigd Reglement, maar 
wordt bier zeker, als nog van kracht zijnde, bijgevoegd en 
als ,,oud" geheel afzonderlijk achteraan geplaatst, hoewel bet 
o. i. eigenaardiger zijne plaats na bet Reglement op de vaca-
turen zou gehad hebben. Do afdruk van die Reglementen is 
naauwkeurig, zelfs voor die naauwkeurigheid met de onge-
lijkheden in spelling, enz.
't Is echter niet zoozeer de uitgave van den tekst der Regle-
menten, die wij to beoordeelen hebben; dan toch zou alleen 
to zeggen zijn, dat de correctie goed, bet papier holder, do 
uitvoering net is. Do eigenlijke arbeid van den Eerw. UDEN 
MASMAN bestaat in bet Register, dat teregt nuitvoerig" wordt 
genoemd, daar bet 147 bladz. beslaat. Wij bekennen gaarne, 
bet niet van punt tot punt, van bet art. Aangenoanenen tot bet 
art. Zondagscholen to hebben nagegaan ; maar toch hebben wij 
eenige van de voornaamste zorgvuldig onderzocht, en ons over-
tuigd van de naauwkeurigheid, met welke de bearbeider zich 
heeft gekweten van de taak, die hij heeft op zich genomen. 
Zelfs achten we bet Register overnaauwkeurig, zoodat bet 
afdaalt tot kleinigheden, die men er niet zoeken zou; b. v. 
nAanteekeningen of notalen moeten gehouden worden van de 
handelingen van den Kcrkeraad (Regl. voor de Kerkeraden.,
310	DE NIEUWE KERK] .(JKE REGLEMENTEN,
art. 19)"; »Xerkgeschiedenis noodig bij bet godsd. onderwijs 
(Regl. op het godsd. onderw., art. 6)" - even good hadde er 
bij kunnen staan: »daarin wordt men geexamineerd om can-
didaat tot de H. dienst to worden (Regl. op het examen, art. 20)" -; 
"Scriba van den Kerkeraad in vacante gemeenten, is de con-
sulent (Regl, voor de Tierkeraden, art. 1, alin. 3)", enz. Op 
die wijze kon bet Register nog veel grooter geworden zijn. 
En wie zal do bepaling, dat men den graad van candidaat in 
de Theologie moot hebben, om tot bet kerkelijke examen to 
worden toegelaten, op bet bier cursijf gedrukte woord zoeken ? 
Enkele artikelen zijn verdwaald geraakt van de plaats, die 
hun alphabetisch toekomt, b. v. Godshuizen, bladz. 198, tus-
seben Godsdienstoefeningen en Godsdienst-onderwijzers; cone 
bepaling nopens de Vacaturen, niet in bet art. Vacature, dat 
zeer goed bewerkt is, maar, bladz. 286, tusschen Vacatuur-
zaken en Vakken.
Over hot geheel echter is bet Register uitmuntend, gelijk 
wij bepaald bij bet nazien van uitvoerige artt. met name 
lierkeraden, Predikanten en derg. hebben bevonden, zoodat wij 
dezen arbeid van Ds. UDEN MASMAN als zoodanig met vrij-
moedigheid kunnen aanbevelen aan alien, die in de nieuwe 
Reglementen voor de Nederlandsche Kerk iets to zoeken heb-
ben, dat zij niet weten to vinden.
Doch bet is eene andere vraag, of bet der moeite wel waar-
dig was, zooveel tijd en vlijt aan zulk eon uitvoerig Register 
ten koste to leggen. WW'ij gelooven bet niet. Die bet to ge-
bruiken hebben, zijn in den regel kerkelijke personen, predi-
kanten, ouderlingen of diakenen. En men meg toch wel on-
derstellen, dat dezulken genoeg zijn ontwikkeld om to weten 
in welk der kerkelijke Reglementen zij to zoeken hebben bet-
geon zij weten willen, zoodat zij b. v. de zamenstelling der 
Synode wel nergens anders dan in bet Algemeen Reglement, 
en bet regt van eon beroepen predikant op vergoeding van 
transportkosten wet nergens anders dan in bet Reglement op 
de vacaturen zoeken zullen. En ook in een antler opzigt nog. 
Die meent, door dezen afdruk van de nieuwe Reglementen 
met bet daarbij behoorende uitvoerige Register eene soort van 
Kerkelijk Wetboek to bezitten, dat hem volledig en bij alles 
den weg wijst, vergist zich aanmerkelijk. Vooreerst zijn er 
in bet kerkelijke leven cone groote menigte bijzonderheden,
VERZAMELD DOOR TI. UDEN MASMAY, JR.	311
bepalingen, Reglementen, enz. die niet door de Kerk, na bet 
Algemeen Reglement van 1852, zijn uitgevaardigd, maar des-
niettemin nog wel degelijk van kracht zijn. Men neme slechts 
de bij koninklijke besluiten gemaakte bepalingen nopens de 
kerkelijke administratie, nopens de kinder-, school-, en aca-
demiegelden, enz. Ten tweede bestaan or flog eene groote 
menigte Synodale besluiten, voorschriften, wets- uitleggingen 
en dergelijke, die men noodwendig kennen meet, wil men, op 
de nieuwe Reglementen alleen afgaande, niet in hot onzekere, 
of op een doolweg geraken.
Wij zeggen dit niet, om iets of to dingen op de bruikbaar-
heid van dit geschrift, maar alleen, ten einde to waarschuwen, 
dat men bet niet houde voor iets anders of voor meer, dan bet 
zelf zijn wil. Do steller dozes houdt zich sedert lang bezig 
met de zamenstelling van een volledig Kerkelijk Handbook; 
dat bet nog niet voltooid en uitgegeven is, heeft twee hoofd-
redenen: eensdeels, dat niet alle organieke Reglementen nog 
voorhanden zijn - gelijk dan ook bet flog aanhangige Concept-
Reglement op de kerkvisitatie hier achter bet Register is af-
gedrukt - en vooral de zaak van Art. 23, Al,. Regl., nog niet 
geregeld is; anderdeels, dat de Synode zelve bet vervaardigen 
van een Kerkelijk Handboekje aan Karen Secretaris heeft op-
gedragen; en hoewel dat bepaald voor kerkeraadsleden zou 
moeten dienen, scheen bet mij discreet, de uitvoering van dat 
Synodale bestuur niet vooruit to loopen. Hoe bet hiermede 
in de bestaande omstandigheden gaan zal, meet worden af-
gewacht. Wat mijne plannen aangaat, bet bedoelde Hand-
book zal tevens moeten zijn cone voorstelling van bet in-
wendige wezen en bestuur der Nederiandsche Hervormde Kerk, 
gelijk mijn voorgenomen arbeid, con statistisch-topographisch 
work over die kerk (eon moderne EACIflENE, Perk. Geographic) 
haar uitwendig bestaan. Maar dit laatste heeft zoo oneindig 
veel bezwaren in zich, dat ik nog geene kans zie, om ze alle 
to overwinnen, hoewel nog altijd vertrouwende, de zaak wel 
tot stand to kunnen brengen.
H. M. C. VAN OOSTERZEE.
fecueil des Traitds et Conventions conclus par le Royaume 
dc:: Pays-Bas areae l;:s paissances dtrangcres, depuis 1813
312	P. G. LAGEMAYS,
jusqu'a nos jours. Par E. G. LAGEMANs. La Haye. A. Belin-
fante. 1858. Tome h. 10, CLXII et 239 pagg. in-8vo. f 5 -

Met groote blijdschap ontvingen wij bet berigt der uitgave 
van dit nRecueil", met groote voldoening namen wij kennis 
vain dit eerste deel. De titel wijst genoeg aan wat bet is, 
en Been regtsgeleerde, Been beoefenaar der gesehiedenis, die 
niet volmondig zal toestemmen, dat zulk eene collectie eene 
belangrijke dienst is aan de beoefenaars dier beide weten-
schappen bewezen. Al is Nederlands diplomatische geschie-
denis voor den beoefenaar van bet volkenregt niet meer wat 
zij vroeger was, voor den Nederlander zelf is de kennis daar-
van in vole gevallen onmisbaar. En juist wegens de meer 
secundaire rol die wij thans spelen, zullen voor den lateren 
tijd de algemeene collecties b. v. van MARTENS ons eerder ver-
legen laten. Hebben dus de meeste Europesche staten reeds 
hunne afzonderlijke collecties, niet minder had ons land daar 
behoefte aan, to meer daar vooral tot voor cenige jaren de 
publicatie dier stukken van regeringswege zeer onvolledig was, 
en zij dus of verspreid in bet Staatsblad, do Staatscourant en 
de olficidle stukken aan de Staten-Generaal medegedeeld ge-
vonden werden, of in bet geheel niet ter kennis van bet 
publiek gebragt zijn. Tot flog toe moest men zich behelpen 
met H. A. VAN DIJK's ))Repertoire historique et chronologique", 
doch dit geeft slechts uittreksels uit enkele tractaten en van 
de anderen niet meer dan de opgave waar ze to vinden zijn, 
en is dus, gelijk do Heer LAGEMASS teregt aanmerkt, voor 
dengeen wien de toegang tot die (niet zeer toegankelijke) 
bronnen niet openstaat, evenmin voldoende als de beste cata-
logus in staat is om eene bibliotheek to vervangen. Boven-
dien loopt dat Repertoire slechts tot 1845.
De Heer LAGEMANs biedt ons bier eene - zooveel mogelijk, 
maar zeker wel op zeer weinige uitzonderingen na - vol-
ledige verzameling van alle stukken betreffende de internatio-
aiale betrekkingen van Nederland van 1813 tot 1857. Hot 
eenige dat wij betreuren is, dat hij geene opgewektheid schijnt 
gehad to hebben, om met bet jaar 1793 zijne taak to begin-
nen, waar de verzameling van nTractaaten gemaakt en ge-
sloten tusschen de H. M. Heeren Staten-Generaal, enz." ge-
bleven was. Het laat zich echter verklaren, dat hot hem
RECUEIL DES TRAITS rT CONVENTIONS.	1 113
113
weinig toelachte om met die tijden aan to vangen en wij moeten 
dus maar hopen, dat cene krachtige aanmoediging hem den 
mood geve, om die later op dezelfde wijze to behandelen. En 
bet moet erkend worden dat in bet tijdvak thans door hem 
gekozen wel eerst diende voorzien to worden.
Slechts voor een betrekkelijk klein deel kon de Heer r,. 
putten nit bet groote Recueil van MARTENS en MURIIARDT. Een 
groot aantal heeft hij her en der nit de bovengenoemde offi-
ciele publicaties moeten opsporen, vele anderen heeft bij nu 
voor bet eerst, nit de Archiven van bet Ministerie van Buiten-
landsche zaken, van bet officiele stof bevrijd en aan bet licbt 
gebragt, - waartoe hij door zijne betrekking meer bijzonder 
in staat was gesteld. De opgave der bron boven elk stuk - 
altijd van zeer groot gewigt bij voorkomende noodzakelijkheid 
van verificatie - stelt ons in staat om in dezen over zijn 
ijver to oordeelen.
Het spreekt van zelf, dat eerst bet gebruik zal moeten 
leeren, of or misschien belangrijke omissies of onnaauwkeu-
righeden zijn ingeslopen. Maar uit de geheele wijze, waarop 
de zaak is aangepakt, mag men met grond verwachten
9
dat men zich ook in dit opzigt niet teleurgesteld zal vin-
den. Want voor de geheele inrigting van bet werk hebben 
wij niets dan lof. Al is de weg door den aard van hot onder-
werp en de voorgangers bij andere Staten genoegzaam aan-
gewezen, bet bewandelen van den koninklijken weg is niet 
minder cone groote verdienste. Zoo is vooreerst, en teregt, 
geene ijdele poging gedaan, om bet belangrijke van bet minder 
belangrijke to schiften; in de diplomatiek kan alles belangrijk 
worden, en daarom zijn alle mogelijke tractaten medegedeeld, 
en in bun geheel, en in de taal, waarin zij gesteld en gera-
tifieerd zijn. Dit komen ook ons voor alle drie noodzakelijke 
vereischten to zijn. Alleen Bone uitzondering is gemaakt, en 
kon gemaakt worden, voor enkele overeenkomsten betreffende 
bet postwezen, die door latere geheel vervallen waren, daar 
ze toch meer tot do administratie alleen behooren. Zeifs zulke 
algemeen Europesche overeenkomsten, waaraan ons Gouver-
nement alleen zijne adhaesie heeft geschonken, zijn opgenomen; 
van andere is, waar dit bepaald voldoende geacht kon worden 
(b. v. protocollen en annexen van bet Weener Congres), sechts 
die clausule, die op ons land betrekking heeft of in enkele
314 E. G. LAGEMANS, RECUEIL DES TRAITdS ET CONVENTIONS.
gevallen een uittreksel gegeven. De tractaten en stukken zelf 
worden in chronologische orde (en met een doorloopend No. 
aangeduid) medegedeeld. En zoo beheist dit eerste deel, to 
beginnen met de territoriale schikkingen en constitutive acten 
in 1813, tot aan de conventie van 25 April 1818 tussehen do 
vijf groote mogendheden, waartoe Nederland toegetreden is, 
67 N°^., terwijl bet geheel 374 N°'. zal behelzen. Met no, 
twee of drie deelen, waarvan de copij gelukkig reeds gereed 
schijnt to zijn, berekent men bet geheel werk voltooid to hebben.
Hot aantal N°'. in dit deel vervat is zoo Bering wegens 
de aanzienlijke ruimte die bet belangrijke voorwerk inneemt. 
Ook hierdoor heeft de Heer LAGEMANS een zeer verdienstelijk 
werk geleverd. Bij wijze van inleiding opent hij zijn werk 
met een overzigt van alle getror'len overeenkomsten, naar de 
verschillende rubrieken ingedeeld. En al wil hij dit niet laten 
doorgaan voor een ))traits complet du droit international Neer-
landais", bezwaarlijk zal men een zoo duidelijk en volledig 
overzigt van onze internationale transacties over elk onderdeel 
van bet volkenregt, in zoo beknopt bestek vinden. Het is 
keurig en doelmatig bewerkt. Om eindelijk bet naslaan op 
alle mogelijke wijze gemakkelijk to maken, zijn twee lijsten 
van alle medegedeelde stukken, sdne naar de alphabetische 
orde der verschillende Staten en ddne in dezelfde chronologi-
sche orde als de stukken elkander volgen, reeds in dit eerste 
deel voorop geplaatst.
Natuurlijk heeft de Heer L. besloten om zich van de taal 
der diplomatiek, de Fransche, to bedienen, en, daar bet ge-
makkelijker is over hot Fransch van een antler to oordeelen, 
dan bet zelf to schrijven, mogen wij er bijvoegen, dat wij bet 
nog nooit beter van een Hollander gezien hebben.
Zoo heeft dan do Heer LAGEMANS door cone taak op to 
vatten, waartoe hij volkomen berekend was, en zich de moeite 
to getroosten van wat niet in alien deele een aangename arbeid 
genoemd kan worden, - een werk geleverd, waaraan voor 
de regtsgeleerde en historische wetenschap gelijkelijk behoefte 
bestond. Dat een ruim debiet en de verdiende toejuiching hem 
en zijn uitgever tot bet spoedig voortzetten van doze hoo-st 
belangrijke uitgave aanmoedigen.
W A. VAN REES, MONTRADO.	31
Montrado. Geschied- en krUgskundige bydrage betreffende de 
onderwerping der Chinezen op Borneo. Naar het Dagboek 
van Indisch O icier over 1854-1856. Door W. A. VAIN REES, 
gepens. iCapitein van het Nederl. 0.-Ind. leger. Met eene 
Voorrede van P. J. VETH, Hoogleeraar to Amsterdam. Met 
eene Kaart. 's Hertogenbosch, Gebr. MulIer. 1858. In 8vo. 
XII en 236 bl. f 3 - 40.
»Dat gaat mij niet aan 1" zullen vole Nederlanders zeggen, 
die meestal eene stork geprononceerde neiging hebben, om veel 
van de zaken van anderen en luttel van eigen zaken to weten. 
»Het is maar over de Oost, en dan nog wel krygskundig!"
Hot is zoo, maar bet zou zeer tegen ons publiek pleiten, 
zoo hot dit book niet met belangstelling ontving. Wel zijn or 
die niet veel meer van onze O.-Ind. bezittingen weten, dan 
de namen Batavia en Java; maar bet wordt meer en meer 
tijd, dat die onkunde voor wat meer belangstelling plaats make, 
en dat wij hierin niet beschaamd worden door de Duitschers, 
die gretig van de belangrijke beckon over onze Oost kennis 
nemen en er moor van weten dan wij.
Borneo moge nog voor velen geheel, en voor een deel werke-
lijk eene terra incognita zijn, bet is toch geene gering to achten 
bezitting. Frankrijk kan or in dansen (12746 tegen 9748 0 geogr. 
mijlen), en bet heeft de vruchtbaarheid en den rijkdom van 
den tropischen bodem. En bovendien eindelijk mogen wij op 
Borneo eenig leven verwachten; men heeft zoo iets gehoord 
van eene uitgestrekte concessie aan den Heer VAN VLISSINGEN 
cum suis aldaar door bet gouvernement toegestaan, zoodat 
wij misschien weldra cone belangrijke exploitatie, althans van 
con deel, van dit groote eiland .verwachten mogen. Reeds 
heeft bet Bijbelgenootschap zijn Bijbel in bet Dayaksch ge-
reed, die toch wel niet bestemd zal zijn om door bet lieve 
yolk van Nederland, maar door zijne Dayaksche broederen 
gelezen to worden; de Heeren Chinezen, die er een tijd lang 
als kwade jongens den baas speelden, zijn duehtig op hunno 
vingers getikt; wegen worden aangelegd, - kortom, wie weet 
wat belangrijke toekomst Borneo nog to gemoet gnat.
Om dan met de geschiedenis en den toestand van eon deel, 
en wel het belangrijkste deel - de zoogcnaamde Chinesch
316	W. A. VAN REES,
districten - bekend to worden, daartoe wordt u hier eene 
belangrijke bijdrage geleverd. Laat dat krijgskundige, dat toch 
eerst in de tweede plaats op den titel staat, u niet afschrik-
ken. Het is wel is waar de aldaar gevoerde oorlog die be-
schreven wordt, en hot is een krijgsman, die het doet, - 
maar gij zult er genoeg van bet geheele, hoogst merkwaardige 
burgerlijke leven van den Chinees, van de geheele zonderlinge 
huishouding aldaar lezen, om er ook belang in to stellen, al 
zijt gij pen militair. En bovendien, hot is na den grooten 
Javaanschen oorlog de belangrijkste, dien wij gedurende deze 
eeuw in Indie hebben gevoerd. Gij zult er den Chinees leeren 
kennen, zooals hij leeft, handel drijft en krijg voert, en gij 
zult hem inderdaad zoo zien, als bij onlangs ook in dit tijd-
schrift beschreven word. Ook de inspanningen en de mood 
van onze militairen aldaar zijn to belangrijk, dan dat wij niet 
gaarne nadere kennis zouden wenschen to maken met deze, 
teregt door den Heer VAN REES ,eene der merkwaardigste 
bladzijden der Indische geschiedenis" genoemd.
Het is de oorlog tegen de oproerige Chinezen, van 1851 tot 
1856 gevoerd, die met hunne volslagen onderwerping eindigde. 
De beschrijving van dien oorlog en van den toestand der be-
volking is van een ongenoemd officier, die de expeditie heeft 
bijgewoond en van wiens berigten ook elders met lof ge-
sproken wordt. De lIeer VAN REES schijnt niet veel anders 
gedaan dan een hoofd er aan gemaakt to hebben, door een 
kort overzigt van de vroegere geschiedenis dezer districten en 
van de gebeurtenissen des oorlogs tot op den dag, dat de 
eigenlijke schrijver eerst deel van de expeditie be-on nit to 
maken. Zeer jammer, dat deze niet van den beginne of 
or bij geweest is. Juist in de eerste maand, Mei, had die 
fameuse togt van vier dagen plaats door de letterlijk ontoe-
gankelijke moerassen tusschen Bentoenai en Singkawang, en 
van deze ongetwijfeld belangrijkste episode hooren wij dus zoo 
good als niets. - Maar overigens hooren wij vele zeer aar-
dige bijzonderheden, alien met die naauwkeurigheid en frisch-
heid verhaald, zooals alleen een ooggetuige geven kan. Men 
behoeft geen militair to zijn, om de geschiedenis van deze
expeditie met belanastelling en met oenoeoen to lezen. Niet
a	a	a	a
alleen Hoofdstuk III tot VI, die opzettelijk bet leven der Chi-
nezen beschrijven, zijn zeer onderhoudend, maar bet geheel is
&IONTRADO.	317
met particuliere ontmoetingen en episodes doorweven, die ons 
de Chinezen en do gebeurtenissen dier dagen doers kennen, 
juist van die individuele zijde, zooals men gaarne iets hoort 
verhalen.
Gij ziet dus, wij hebben hier een werk, wel niet van dat gewigt 
als b. v. de beschrijving van Borneo's Wester-Afdeeling door 
Prof. VETS, of die van het Zuid-oostelijk gedeelte door SCHWANER, 
maar toch eene lezenswaardige en onderhoudende monographie. 
De bijgevoegde Kaart, alleen van de Wester-Afdeeling, is 
inderdaad zeer uitvoerig, good bewerkt en, ik vertrouw, naauw-
keurig; slechts een enkel plaatsje of punt b. v. Pak-Mdon-
Thew (1k ken Dayaksch noch Chineesch en neem dus die 
spelling niet voor mijne rekening) was er niet op to vinden.
En de stijl? Ja 1 die staat over het algemeen in onze O.-In-
dische letterkunde, op de enkele bekende uitzonderingen na, 
niet op zeer hoogen trap. Dat is ook de zwakke zijde van 
dit boek. Het is niet bepaald of to keuren, dat de schrijver 
dikwijls den hoogst familiaren toon aanslaat, die moor in het 
gesprek dan in geschrifte gebruikelijk is. Maar wel, dat er 
zoovele onhandige zinnen en onzuivere ditties in zijn, die dik-
wijls juist hieruit voortkomen, dat hij wel eons wat to fraai 
wil stileren. Of de Heer VAN REES of de oorspronkelijke 
schrijver hiervan de schuld moet dragen, laat ik in het mid-
den - eigenlijk beiden; maar hot zou zeer onbeleefd zijn om 
hun, die als militairen van den Hollandschen stijl althans 
geene hoofdstudie behoeven to maken, met eene opsomming 
van verkeerdheden in dozen op het dak to komen.
Ik raad u bepaald aan do voorrede van Prof. VETS to 
lezen. Door zijn vroegeren arbeid is hij ongetwijfeld de meest 
bevoegde beoordeelaar van dit werk, en zonder het to hoog 
op to hemelen zegt hij er juist van wat het verdient, - ter-
wijl wij ook den uitgever wel mogen complimenteren over de 
zeer ferme en nette uitvoering.	D-D.
Graaf RADETZKY, Keizerlyk Koninklajk Oostenryksch Veld-
maarschalk. Eene levensschets naar echte bescheiden door 
eenen Oostenrykschen Veteraan. Uit het Hoogduitsch ver-
taald door G. KUY1ER, Sz., Luitenant-Ingenieur. Met portret
EOEKOESCII. 1859. -v. VII.	23
318	GRAAF RADETZKY.
en facsimile. Te 's Hertogenbosch, bg Gebroeders Muller. 
1858. In 8vo. XIV en 385 bl. f 3 - 50.

Ongetwijfeld was J. J. W. A. F. x. Graaf RADETZKY vov 
BADETZ eene belangrijke persoonlijkheid, een trouwe en be-
kwame dienaar eener orde van zaken, waaraan hij eenmaal 
zijn leven had gewijd en die zonder hem in 1848 misschien 
aan geheele omkeering niet ontkomen ware. Doch bet oordeel 
over hem is bij velen afhankelijk van de opinie over die orde 
van zaken zelve, en daarom zou cone voorstelling van die 
persoonlijkheid ))in bet raam van zijn tijd", - eene juiste 
waardering van zijne beginselen en de wijze waarop hij daar-
aan trouw is geweest, eene gewigtige studie zijn. Inderdaad 
er valt non- wel bet een en ander op to helderen aangaande 
den man, wien van bet zuiden der Alpen zeker evenveel ver-
wenschingen als van bet noorden zegeningen zijn nagezonden. 
Hij heeft eene slechte zaak verdedigd tegen een slechten aan-
val, en hij beeft bet gedaan eervol en met goeden uitslag, 
maar tech ook met ijzeren hardheid.
Wanneer er dus in zijn vaderland eene goede biographie 
verschenen ware van den man, die eene der hoofdrollen heeft 
gespeeld in de tragedie van 1848, dan ware bet cone oede 
gedacbte geweest om zulk een historisch werk ook in 't Neder-
duitsch to vertolken. Met belangstelling nam ik dan ook dit 
book, dat zich met nog al ophef over zijne echte bescheiden 
aankondigt, ter hand en viel bet eerst op de uiteenzetting der 
Italiaansche aangelegenheden aan. Dit is bet vijfde der zes 
t dperken, waarin bet leven des Veldmaarschalks van zijne 
wieg tot aan zijn graf wordt verdeeld.
Weldra bleek hot mij echter, dat ik niet vinden zou wat 
ik verwacht bad. `Vat van Italie, de gebeurtenissen en den 
stand van zaken aldaar gezegd is, heeft weinig to beduiden. 
Zelfs van de fameuse vijf dagen in Milaan komt men niets to 
weten, zoodat de vertaler bier tusschenbeiden treedt en er 
den Nederlandsehen lezer flog iets uit een vroeger door hem 
uitge(,even werk van mededeelt. Al wat tot de geschiedenis 
dier dagen behoort is ))reeds in onderscheidene geschriften to 
bock gesteld", en daarnaar verwijst u de schrijver. Hem is 
bet to doen, om RADETZKY en RADETZKY alleen. Ilet tooneel 
van zijne werkzaamheid in Italie wordt geopend met cone
GRAAF RADETZKY.	319
uitvoerige besehrijving zijner verbeteringen in bet manoeuvreren 
der troepen en de handleidingen, die hij daartoe uitgaf benevens 
de opinion van anderen daarover. Verder correspondentie van 
en over RADETZKY, bewijzen dat hij alles voorzien had, enz. enz.
Zoo is bet geheele book. Onze Oostenrijksche veteraan 
is een Fetisch-aanbidder en RADETZKY is zijn Fetisch. De 
Duitschers noemen bet Pielat, maar bet is cone Pietdt, die 
zeer aangenaam is voor familie en bekenden des grooten mans, 
doch nict voor ons. Lieve hemel! wat tal van decoration 
worden ons medegedeeld van den man, die misschien alle 
mogelijke militaire ridderorden van Europa ontvangen heeft. 
Vereerende onderscheidingen, vleijende brieven en bezoeken 
van hooggeplaatste personen en vorsten, dat is kaplaken voor 
onzen veteraan. Oostenrijk en zijne politick, benevens de 
»genadige goedertieren, enz. enz." Keizer genieten natuurlijk 
in dezelfde mate des sebrijvers bewondering, die ze op eene 
wijze uit, zooals des Duitschers aard dat nu eenmaal med-
brengt, maar die den Hollander toch minder bevalt.
Ja wel, RADETZKY was een groot man, maar niets zou 
meer geschikt zijn, om ons daaraan to doen twijfelen, dan de 
vermocijende aandrang, waarmede zijn vriend ons dat op elke 
bladzijde tracht to bewijzen, terwijl bet niet voor zijne nederig-
heid pleit, dat bij goedgekeurd beeft dat doze hoveling na 
zijn dood zijn leven zou beschrijven, en dat nog wel »aus 
Dictaten and Handschriften" van den overledene zelf (zooals 
op den titel van bet origineel staat).
Gelukkig, dat wij meer bijzonderheden hooren van zijne 
krijgsbedrijven en den gang der zaken gedurende den Fran-
schen tijd. Dit gedeelte is inderdaad niet onbelangrijk. Weinig 
echter hooren wij van den niet minder belangrijken tijd na 
1813, toen de houding door RADETZKY aangenomen, althans 
aan verschillende beoordeeling onderhevig was.
In 't kort, zoo de belangrijkheid van den persoon u naar 
bet book zou doen verlangen, denk or om, dat bet doel bier 
minder was om eene geschiedkundige studio to -even, dan wie-
rook to branden, wierook voor den man, die lof en achting ver-
diende door zijne bekwaamheden, zijne vastheid van karakter 
en persoonlijke minzaamheid, doch wiens beeld niet grooter 
en niet klaarder voor u zal staan door doze biographic.
23
320	GRtAF RADETZKY.
Het book is to vol van phrasen, die niet anders dan teedere 
verheerlijkingen zijn van ))bet toonbeeld van eenen Veldheer, 
die onwillekeurig herinnerde aan die onsterfelijke Heroen, 
waarvan wij in de heldenzangen der oudheid lezen", - dan 
dat er een einde aan citaten zou zijn. Kluchtig is bet som-
tijds vooral in bet laatste zesde tijdperk (RADETZIY's eervolle 
rust en dood), hoe de veteraan de kleinste bijzonderheden van 
zijn afgod met gemoedelijke bewondering opdischt, - en bet 
misschien zeer interessant vindt, dat hij »Bijzonder veel hield 
van goedpassende broeken, en daarin slechts uiterst zwaar
(schwer) to bevredigen was." Wehe dir! EADETZKY's Schneider-
meisterlein !
En de Heer KUYrER, die wel goed zou kunnen vertalen, 
schijnt zich toch hier den tijd daartoe niet gegund to hebben. 
Ik aarzel niet om de vertaling slordig to noemen, dat is to 
zeggen, niet in vergelijking van hetgeen de meeste Holland-
sche vertalers wel op bet papier smijten, maar voor iemand, 
die reeds zoo hoog staat, dat hij geheel zijne eigen spelling 
er op nahoudt. Ja, dat is heel fraai om clzt voor gt, eigentl 7c
voor eigenlijk, regeering, ontbeering voor regering en ontbering, 
glimplagchen voor gliznlagchen to schrijven. Maar van wie bet
zoo naauw neemt met de spelling, verwacht men dan ook 
meer zuiverheid van uitdrukking; dan ook geene germanismen, 
zooals medemaken en bet talloos herhaalde bereids toch eigenlijk 
zjn, of zooals )ontbeerde men tot nog toe" (bl. 253), aanzven-
ding (256), rustig, rustigheid (262); of slordigheden, als in 't 
gemoet zien (254), alsdat ze (256), Bier uitvoering (257), vervol-
komening (258), - oogwit ())ging onvervaard op zijn verheven
oogwit los", bl. 261); mynde hij voor zich ... diens liefde, enz.
(276); deelen voor in - deelen (278); henkersknecht (280), -
die alien nog maar, gelijk men ziet, in een twintigtal blad-
zijden bijeen staan.
De Heeren Gebr. MULLER hebben een zeer prijzenswaardig 
streven om historische werken to vertalen. Dat is nobel en 
goed, en wij wenschen bun daarin een ruim debiet. Maar 
bet zij ons vergund hierbij den wensch to voegen, dat zij flu 
ook wat meer trachten to zorgen, dat zij werkelijk belangrijke 
werken daartoe uitkiezen, die ook den Nederlander zullen 
bevredigen.
E. DE GIRARDI\, OORLOG.	321
Oorlog. Door E. DE GIRARDIN. Uit het Fransch. Zalt-Bommel, 
Joh. Noman en Zoon. 1859. In gr. 8vo. IV en 44 bl. f : - 60.
Reeds hebben de dagbladen ons gesproken van doze be-
langrijke brochure van den grooten Franschen Journalist. 
Good dat men haar vertaald heeft, nog beter als men bet 
eerder had gedaan. - Nu de mist, die vier maanden den 
politieken toestand van Europa heeft omsluijerd, eindelijk in 
kruiddamp veranderd is, waarin men wel niet veel beter zien, 
maar dan toch hooren kan, hebben wij niet meer zoo groote 
behoefte om gissingen en opinion to hooren, als ten tijde toen 
deze brochure uitkwam. Maar daarom is ze nog niet hors 
de saison.
Zij geeft eon cordaat en dudelijk overzigt van den stand 
van zaken - altijd naar de opinie des schrijvers. De hoofd-
gedachte daarvan ligt besloten in doze woorden:
»Maar als men dan volstrekt oorlog wil, als men then 
noodig keurt voor Frankrijk als cone afleiding naar buiten, 
en voor do dynastic als hare bevestiging door krijgsroem, - 
als men oordeelt, dat bet oogenblik eindelijk gekomen is 
waarin men kiezen moot tusschen vrijheid of oorlog, als men 
volhoudt in bet geloof dat de oorlog minder gevaren, minder 
buitensporigheden bevat en minder rampen veroorzaakt dan 
de vrijheid, laat hot dan ten minste eon oorlog zijn, die de 
moeite waard is om to worden ondernomen; dat bet een oorlog 
zij, die teruggeeft wat hij kost; dat bet een oorlog zij die 
Waterloo wreekt; dat bet een oorlog zij, die Frankrijk zijne 
verloren grenzen hergeeft; dat bet cen oorlog zij, die Europa 
zijn evenwigt teruggeeft, en eon waarachtig evenwigt voor 
een kunstmatig in de plaats stelt", enz. enz. - In 't kort, 
E. DE GIRARDIa ziet geen heil in een oorlog tegen Oostenrijk 
',in 't gevolg van Sardinia". Hij droomt van een oorlog tegen 
Pruissen en Duitschland, en wel in verband met Rusland, en 
hij weet dit door allerliefste sophismen aithans smakelijk to 
maken, - want sophismen zijn bet. Men ziet er echter uit, 
waarom Duitschland reden heeft om op zijne hoede to ziju, 
wanneer althans con gedeelte der Franschen zoo denkt.
Of NAPOLEON III zoo denkt, ik geloof bet bepaald niet, 
hoewel de gebeurtenissen zich nog niet genoeg hebben afge-
322	E. DE GIRARDIN, OORLOG.
sponnen om de plannen des Franschen spbynx duidelijk to 
onderkennen. De tegenwoordige oorlog schijnt mij een geheel 
andere to zijn, dan waarvoor DE GIRARDIV hem houdt en zal 
waarschijnlijk wel binnen Italie beperkt blijven.
Niettemin is hot hoogst belangrijk om den zamenhang der 
versehillende belangen en uiteenloopende wenschen door den 
scherpzinnigen publicist uiteengezet to zien. Ook is de ver-
taling door eene ferme hand gedaan.
5 Mei 185g.	D-D.
De Munten der voormalige Graafschappen Holland en Zeeland, 
alsmede der heerl kheden Vianen, Asperen en Heukelom, van 
de vroegste tyden tot aan de Pacificatie van Gend; door P. 
o. VAN DER CHIJS, Hocgleeraar-Directeur van het Munt- en 
Penning-Kabinet der Leydsche Hoogeschool. Uitgegeven door 
TEYLERS tweede Genootschap. Te Haarlem, by de Erven F. 
Bohn. 1858. In 4to. Met 44 platen. f 12 -

Er zijn takken der wetensehap, wier nut terstond door bet 
groote publiek wordt ingezien, omdat hare working vrij on-
middellijk is. Maar er zijn ook takken der wetensehap, waar-
van dat niet zoo dadelijk gezien wordt, en welker beoefening 
daarom werkelijk ondankbaar mag genoemd worden. Onder 
deze laatsten mag zonder schroom de numismatiek genoemd 
worden, on ik meet zeggen, dat hare beoefenaars daaraan veel 
schuld hebben. Hot groote publiek besebouwt de numismatiek 
als eene aardigheid; even als or menschen zijn, die allerlei 
vogels in hunne voliere willen hebben, zoo zijn or ook die 
gaarne muntjes en medailles in kastjes bewaren, om die eons 
aan hunne kennissen to kunnen laten kijken. Ik geloof dan 
ook dat vele verzamelaars alleen uit aardigheid de numismatiek 
beoefend hebben, zoodat bij hen van bet groote gewigt dat 
deze heeft als hulpwetenschap voor de geschiedenis, niets in 
aanmerking komt.
Niet beter kan bet belang der numismatiek voor de ge-
schiedenis worden ingezien, dan bij bet lezen van bet groote 
werk van onzen grooten penningkundige, Prof. VAN DER CHIJS, 
waarvan wij bier hot zesde deel aankondigen. Daarin wordt 
in zulk cene mate en op zulk cone wijze gepraginatiseer d, dat
r. 0. VAN DER CIIIJS, DE MUNTEY, EvZ.	323
re14's zij die nooit ofte nimmer iets aan numismatiek gedaan 
hebben, zonder verveling en met zeer veel nut voor hunne 
historische kennis bet werk lezen kunnen.
Dit zesde gedeelte van den kolossalen arbeid van den Pro-
fessor-Directeur omvat een groot deel onzer historie; het vangt 
aan met de alleroudste tijden, en wel met de beschrijving van 
muntjes welke de Schrijver gist dat aan DIRT VI moeten 
worden toegekend; bet doorloopt den geheelen grafelijken tijd, 
en eindigt met de pacificatie van Gend. Even als in de vorige 
deelen is de Schrijver met de grootste naauwkeurigheid to werk 
gegaan, en van de handschriften welke hij onder„zijn bereik 
had, is een vruchtbaar gebruik gemaakt.
Voor beoordeeling van dit werk is meer plaats noodig dan 
de Redactie van dit tijdschrift zou mogen afstaan, en meer 
autoriteit, dan Ref. zich tegenover een man als Prof. V. D. 
cnras zou durven aanmatigen. Eene eenvoudige aankondi-
ging zij dus voldoende, welke Ref. besluit met er op to wijzen, 
dat men wel in de eerste plaats aan de bekwaamheden en bet 
geduld van Prof. V. D. calls bij deze uitgave veel verpligt is, 
maar dat ook bet Genootschap, 't welk dit uitgebreide werk 
uitgeeft, en dat doet op zulk eene onbekrompen wijze, aan-
spraak heeft op de dankbaarheid van allen wien de beoefening 
der gesebiedenis van ons vaderland en van hare hulpweten-
schap, de numismatiek in 't bijzonder, dierbaar is.
Een Reisgezelschap. Novellen van j. J. CREMER. In twee Deelen. 
Haarlem, de Erven Loosjes. 1858. In 12mo. 4, VI, 260; 
6, VI en 253 bl., met 2 gelith. titelvignetten. f 3 -

Met CREIiIER v66r zich to zitten is een groot genot; maar 
niet als men hem recenseren moot. I3ij is ongetwijfeld en vogue 
gekomen, en wanneer een recensent zich nu maar dine aan-
merking veroorlooft, die niet louter lovend is, dan heeft hij 
kans, om als een vitter, een nijdigaard, een vilis alienae ob-
trectator laudis uitgemaakt to worden. Toch zal ik met den 
mood dien eon good geweten geeft, mijn hoofd aan dien 
storm wagen.
CREMER heeft opgang gemaakt onder ons publiek, en, zoo 
geheel en al deel ik in dat gunstige gevoelen, dat mij dit een
324	J. J. CREIlER,
verblijdend teeken is, dat de goede smaak no-- niet geheel en 
al bij bet Nederlandsche yolk is weggehandeld, weggeroman-
tiseerd of weggeslapen. Ofschoon in letterkundige vorming en 
genialiteit bij een VAN LENNEP, SCHIMMEL, DE BULL of eene 
TOUSSAINT achterstaande, mag hem met voile ruimte rang wor-
den toegekend onder de oorspronkelijke schrijvers waarover 
ons vaderlandsch hart zich verblijden mag --- enkele getuigen, 
dat wij, schoon geen letterkundig yolk bij uitnemendheid, toch 
ook niet ganschelijk onletterkundig zijn. En daarom mag hij 
met voile regt nevens hen gesteld worden, omdat hij in zijn 
genre uitmuntend is. Dat genre moge niet tot de verhevenste 
behooren, bet is geheel gepast voor zijn aanleg en zijne gaven; 
hij heeft zijne natuur geen geweld aangedaan, en van daar 
hebben zijne voortbrengselen eene frischheid en ongedwongen-
heid, die altijd goed doet.
CREMER is in den volsten, en ook in een goeden, zin, een 
populair schrijver, populair in zijn onderwerp, in zijne levens-
beschouwing, in zUn vorm. Terwiji anderen zich op den 
historischen roman, zoo geheel overeenkomende met ons meer 
positief karakter, toeleggen, kiest hij den zederoman tot zijn 
terrein, die per se meer binnen bet bereik van alien valt. 
Maar bet is een zederoman, die volstrekt to huis behoort op 
onzen vaderlandschen bodem. Belgie heeft zijn H. CONSCIENCE 
waarmede c. ten onregte gelijk gesteld wordt, want hij heeft 
gelukkig dat mystische, zoete en liefelijke niet. In Frankrijk 
is bet niet denkbaar zijn genre goed vertegenwoordigd to 
vinden, bet zou daar niet to huis zijn. Een EM. SOUVESTRE, 
die hem in vele opzigten nabij komt, is zelfs reeds eenigzins 
eene vreemde verschijning in bet land, waar de romans naar 
conventionele vormen worden gemaakt, fabriekmatig als de 
horologes in Zwitserland. Maar dat eenvoudige en toch 
fijne gevoel vindt men niet bij den geraffineerden, geestigen 
Franschman.
Ook in Duitschland ken ik er geen, die zijn Geistesverwandte 
genoemd kan worden. In zeker opzigt doet hij denken aan 
de rigting door AUERBACH geopend met zijne Dorfgeschichte. 
Maar toch weer wat hemelsbreed verschill De Duitscher wil 
altijd de intrigue fijner spinnen dan hij kan, en den inhoud 
diepzinniger maken dan hem gegeven is. CREMER is in zijne 
Betuwsche Novellen tevreden met den boor to geven zoo als
EEN REISGEZELSCBAP.	325
hij is, en jaant naar geene philosophische Tendenz, maar ver-
genoegt zich met u hartelijk to doen lagchen.
Juist dat gebrek aan diepzinnigheid is dus CREMERS deugd 
en maakt zijne populariteit. Hij heeft eene menschenkennis 
juist ad captum zijner lezers. Dit punt is nog al gewigtig; 
blijven wij or een oogenblik bij staan. Is cREMER een fijn 
menschenkenner? Jal fijn, scherpzinnig, maar niet geniaal. 
Hij copieert met frappante juistheid zeer fijne, meestal onop-
gemerkte trekken der menschelijke ziel, even als de photo-
graphie u een volkomen gelijkend portret van papa en mama 
heeft gegeven, maar zonder dat zelf scheppende, wat een eigen-
lijke portretschilder heeft. Meesterlijk b. v. is in bet tweede 
verhaal, ,,De vriend van den huize", die uiterst alledaagsche, 
maar toch zoo ware liefdesverhouding tusschen suus en BAREND 
FLITz. Die, - hetzij ik bet zeggen mag of niet - ploertig-
heden, ontzettend prozaYsche kleinigheden, die karakteristieke 
gezegdetjes, - zij zijn alien zoo precies en precies wat wij 
dikwijls rondom ons zien, dat bet niet nalaten kan ons to 
frapperen, die zoo juist wedrgegeven to vinden. Ja bijna zou 
ik zeggen, dat dit verhaal bet meest ware en beste van bet 
bundeltje is.
Twee dingen zijn er vooral, waarin de kracht van CREMER 
bestaat. Vooreerst juist deze photographische naauwkeurig-
heid en microscopisch fijne opmerkingsgave. Kleine hoekjes 
in bet menschelijke hart, die een ander ja ziet, maar niet op-
merkt en der aandacht niet waardig keurt, gaan voor zijn oog 
niet verloren, en hij weet ze en relief to brengen op eene 
wijze, dat ze u inderdaad opmerkenswaardig voorkomen, en 
door de aardige voorstelling alle idde aan kleingeestige op-
merking verre blijft. De ziel des dagelijkschen menschen en 
de gewone loop des dagelijkschen levens zijn rijk aan allerlei 
keine eigenaardigheden, en op elke bladzijde weet CREMER U 
to amuseren, door ze u in zijne tafereelen weer to geven. Tot 
de taal toe die bij zijne personen laat spreken is, zonder 
platheid, geheel wat werkelijk iemand van then stand in die 
positie zegt, - zoo versehillend van de akelige stUve taal en 
boeksche zamensprekingen, waarvan onze nog al houterige lite-
ratuur zich zoo bezwaarlijk schijnt to kunnen losmaken. Door 
die fijne opmerkingen aangaande de kleinste bijzonderheden 
van bet dagelijksche leven doet hij wel eens aan DICKENS
326	J. J. CREi1IER,
denken, zonder zijne vermoeijende, overprikkeld fijne obser-
vatie-gave to hebben, wiens zenawachtig gestel in bet bewegen 
van een blad, of bet rommelen van een wagon dikwijls zoo 
onnoembaar veel hoort, dat bet u groen en geel voor de oogen 
wordt. Soberder, maar voor mij aithans behagelijker, is CREMER 
als hij b. v. bet zachtkens versterven van den kokenden ketel 
tot eene levende stemme maakt, die hij allernatuurlijkst spreken 
laat (II, 152).
Ten andere reken ik zijne zachtmoedige levensbeschouwing 
als eon karakteristieken trek in zijne romans. Zijne opvatting 
van zaken en personen heeft iets goedaardigs en gemoedelijks, 
dat one een aangenamen indruk geeft. Het is niet zeldzaam 
en ook geheel natuurlijk, dat wie de gave heeft om niet alleen 
to zien, maar ook op to merken wat er rondom hem voor-
valt, zooveel ellende en bespottelijkheid moest zien, dat er 
iets bitters in zijn toon, iets kwaadaardigs in zijne spotternij 
komt. Bij cREsIER niet; hij ontdekt u de kleine, mesquine en 
zelfs belagchelijke zijde des menschen en toch is zijn toon niet 
sarcastisch, zijne spotternij geen geesel. Vooral in ,,De vriend 
van den huize" is bet een meesterstuk om zulk eene in den hoog-
sten graad burgerlijke liefdesbetrekking zoo voor to stellen, 
dat ze niet bespottelijk wordt. Zoo ook in ,RITTER'S fuss" 
dat gevoel, die liefde, van den man voor zijn ouden knot. Dat 
"HAMS - ouwe weerlich", men hoort bet hem zeggen. Juist 
in zulk soort van karakters flog bet goede op to sporen, die 
flog belangwekkend to maken, - u, bijna tot tranen toe, deel 
to doen nemen in een sukkel als FRANK WILLEMS, een philister 
als BAREND FLrrz, een ruwaard als RITTER, een tooneelcomiek 
en een ouden dorpsschoolmeester, - in 't kort paarlen to 
zoeken en to vinden, waar een ander niet om denkt, dat is 
cREMER's kracht. - Niet dan een gevoelvol man, - van een 
diet weekelijk maar toch teer, niet gekunsteld maar onbe-
dorven gevoel - vermag zulke tafereelen, als er in menigte 
zijn, en zulke portretten nit to werken.
Maar in die, ale ik bet zoo noemen mag, lagere spheren 
van bet menschelijke hart, daarin beweegt zich CREMER bij 
voorkeur, daartoe bepaalt zich zijne menschenkennis uitslui-
tend. Zal hij bet meer grootsche spel der hartstogten schil-
deren, begee£t hij zich in de hoogere spheren des morelen 
levens, dan verheft hij zich niet boven bet alledaagsche. Zoo
EEN REISGEZELSCHAP.	32
b. V. JOOST VAN MEERLE: deze is een booswicht, meer niet; wij 
hooren van hem niets dan Iaags en gemeens, zoo erg als het 
zelden wordt aangetroffen, want geen mensch is zoo in hart 
en nieren boos en slecbt, of er zijn nog wel verborgen en 
gemaskeerde hoekjes in, waar een puntje goedisovergebleven, 
dat een meer of min wanhopigen strijd voert. Dien strijd, die 
dikwijls zoo gecompliceerde tegenstellingen en onverklaarbaar-
heden in bet karakter des boozen voor bet oog des lezers to 
doen bloot komen ; hem de verschillende draden, die bet morele 
mechanismus in beweging brengen, to doen kennen, - dat 
moet bet streven des romandichters zijn, zoo hij zulke figuren 
ten tooneele voert. Nu is j. v. MEERLE niet anders dan een 
automaat, die aan ddn draad in beweging wordt gebragt en 
alleen akelige figuren doet zien.
Om dezelfde reden is de Burgemeester VAN BAVIK ook een 
weinig verdienstelijk beeld. Ja bet is wel duidelijk, dat de 
schrijver u een rijk begaafd man heeft willen schetsen, maar 
aan den eenen kant maakt hij er een ideaal van, aan den 
anderen kant blijft hij in de uitwerking, in de gesprekken en 
toasten die hij hem in den mond legt, de brieven die hij hem 
in de pen geeft, de hoogdravende bladzijden die hij hem in 
zijn dagboek schrijven laat, - verre achter bij hetgeen bij 
blijkbaar aan hem wil toekennen. Alleen in de meer gemoede-
lijke scene, waar hij aan ELITZ zijne benoeming mededeelt, is 
CRE:VIER weer to huis. - Ook de diplomaat BROLET en JEANNETTE, 
zijne dochter, zouden figuren kunnen zijn waar iets in zit, 
maar bet komt er Diet nit. Dat zijn zieletoestanden, die boven 
CREnMER s magt schijnen to zijn.
Die beide laatste figuren leiden ons tot een ander punt, 
ook - tot mijn leedwezen moet ik het erkennen - eene 
zwakke zijde van onzen schrijver. CREMER'S novellen zijn 
godsdienstig; dat is de doorgaande toon. Zij zullen menigeen 
stichten, zooals men het noemt, maar met de stichting van 
een ouden goeden braven dorpsdominc. Wij moeten braaf zijn, 
op God vertrouwen, en gelooven, - ziedaar den ganschen inhoud 
van zijne theologie, juist wat bet grootste deel der menschen 
ook genoeg is en van daar zal bet wel in den smaak vallen. 
DZaar vraagt men, is hij genoeg doorgedrongen in de hoogere 
spheren van bet godsdienstige leven, dat hij regt zou hebben 
om in geschrifte zich daarin to wagen, dan moet ik bepaald
328	J. J. CREMER,
"peen" antwoorden. Als GEERTJE haar zoon troost, dan is 
bet perfect, maar als de eindelijke overwinning van bet Lang 
en gewelddadig onderdrukte goede in bet hart van WILLEM 
VAN MALE geschetst moot worden - eene overwinning, die 
niet zonder grooten strijd, terugvallen en wonderlijke tegen-
stellingen kan plaats hebben - dan is bet schooljongenswerk 
in vergelijking van hetgeen Cr z niR anders levert. Niets beter 
waarlijk is de voorstelling van den twijfelaar BROLET en zijne 
zonder godsdienst opgevoede dochter, die ook par baguette 
magique in kinderlijk geloovigen bekeerd worden. A wil in 
bet midden laten of zulke bekeeringen in bet werkelijke leven 
even lint to vinden zullen zijn als in de romans, of latere 
jaren zullen kunnen aanvullen waar bet bij de opvoeding 
geheel aan ontbroken heeft, maar dan is bet altijd eene meta-
morphose van gewigt en zal bet geloof des twijfelaars eene 
geheel andere kleur en wending hebben dan dat van eene 
brave oude keukenmeid. De later geloovige zal dezelfde man 
zijn die hij vroeger was in zijn OD geloof, alleen hij zal dezelfde 
zaak van een ander standpunt besehouwen, - en juist do 
moeijelijk to beschrijven wijze hoe de oude mensch in den 
nieuwe geheel weer to vinden is, - zou de schrijver, die 
zich aan zoo lets waagt, moeten voorstellen. Kan hij bet 
niet, dan blijve hij zich bepalen tot burgerlijke, maar daarom 
niet minder lieve beelden, als GEERTJE, de oude schoolmeester
SCHELTING, enz.
Evenzoo is ook bet bestraffende, bet geeselende element, do 
gave om den slechtaard een zoo gelijkend beeld voor to hou-
den, dat bet hem moot treffen, en om de kleine waar erge 
bespottelijkheden der menschen in bet ware licht ironisch ten 
toon to stellen, CREMER's krachtigste zijde niet. Baas sCIIOREL, 
J. V. MEERLE, Baas TINK zijn akelige sujetten, meer niet; de 
hardvochtigheid en wufte wereldzin van de Douairiere VAN TAL 
man, wel niet als overdreven beschouwd worden, maar is toch 
niet piquant voorgesteld. Over bet algemeen is dat verhaal, - 
waaraan trouwens c. zelf mindere waarde schijnt to hechten - 
bet minste; de beelden dier dames zijn niet subtiel afgewerkt, 
vooral de jonge dames spreken wat erg bout en wat veel.
`Vat eindelijk de eigenschappen betreft, die meer tot den 
vorm der dichting behooren, - in de uitwerking, in do details 
is Cr,E3tER s trant allerliefst. Ik kan de vele trekken, invallen,
EEC' REISCEZELSCHAP.
320
uitdrukkingen, enz. niet aanteekenen, die u bij bet lezen on-
willekeurig doen zeggen:',dat is aardig uitgedrukt", want hun 
getal is legio. Losheid en natuurlijkheid is CREMER's deugd. 
Een comische tint lit ook in zijne natuur, die hier wel minder 
geprononceerd uitkomt dan in de Betuwsche Novellen, maar 
toch genoeg om den lezer in vrolijke luim to houden, - wilt 
ge bet humor noemen, mij is bet wel. Zijne ironie blijft echter 
maar zoolang goed, als zij binnen de grenzen zijner eigen-
aardige gemoedelijkheid blijft; slaat hij tot bet sarcastische 
over, dan komt er minder van teregt. - Echter ware bet wel 
to wenschen, dat CREMER iets minder grappig wilde zijn, want 
nu vervalt hij dikwijls in bet zeer alledaagsche, gelijk b. v. 
de aardigheid van SALOMO's kat (II, bl. 156). Gedrukte grappen 
moeten altijd van eenigzins beter allooi wezen, dan die waar-
mede men zich in bet gesprek kan tevreden stellen. Zijn stijl 
is bij de losheid en ongedwongenheid toch zoo goed, dat bet 
onbeleefd zou zijn hem met enkele onnaauwkeurigheden achterna 
to dragen; - misschien laat ik dit ook gemakheidshalve (II, 175).
Nog al veel heb ik van CREMER'S »Reisgezelschap" gezegd, - 
ook somtijds minder goeds, niet om veel op hem aan to merken, 
maar omdat hij eene meer uitvoerige beschouwing verdient. 
Vergeet niet, dat een recensent, al is bet
Es ist ein Recensent! schlagt ihn todt, den Hund!
wat kras, toch altijd eene lastige bestie is, die met een ge-
heel ander oog moot zien, dan de lezer, die bet book voor 
vermaak in de hand neemt. Altijd blijft CREMER een schrijver, 
wiens lieve 12° tjes de zeldzame eer ruimschoots verdienen van 
eene blijvende plaats to vinden in alle vaderlandsche boeken-
kastjes.	D-D.
De jonge Weduwe. Uit het Engelsch van R. MACKENZ E DANIeLS, 
Schr ver van ,,De Iiardinaalsdochter", enz. Twee Deelen. 
Amsterdam, de Wed. L. van Hulst en Zoon. 1859. In 8vo. 
252 en 237 bl., met gelith. titelvignet. f 4 - 90.
Men zegwel eens, dat de Engelsche romans laboureren 
aan een begin, dat alleen de hoop op beter den moed kan 
geven, om door to worstelen. Dat is dan toch hier bet geval 
niet. Het Examen in bet Marischal- College en de tehuiskomst
30	R. MACKENZIE DANIeLS,
van den afgewezen GERALD MACOIR is al aanstonds boeijend 
en lief. - Doch de eigenlijke liefhebbers doet men Been ge-
noegen met den loop van bet verhaal ban vooruit to zeggen, 
dus zullen wij dien hier niet resumeren. Vat voor snort van 
roman wij hier hebben is eerder de vraag.
Nu dan, een roman tweede classe (ik neem vier classen aan, 
behalve do classe prul). Onze Schot, - want dat schijnt 
de schrijver to wezen - is geen DICKENS, THACKERAY of 
KINGSLEY; maar toch eon veelgelezen, goede Engelsche roman-
schrijver, van bet genre sociale romans, - mits niet opgevat 
in den zin van socialistische romans. Uit de Engelsche, hier 
de Schotsche aristocratie, do middenclasse en den regtsge-
leerden stand kiest hij bij voorkeur zijne typen en stelt ze u 
voor met die meedoogenlooze hardheid, die bij onze Britsche 
naburen eene zekere mode is. - Van ))De Schotsche Erf-
dochter" (dien ik echter niet gelezen heb) heb ik wel eens 
tamelijk ongunstig hooren spreken; daarom zou ik vermoeden, 
dat deze Jonge Weduwe" beter is. Althans er is zeer veel 
aardigs in en er is gezorgd voor eene zeer boeijende intrigue. 
Dit schijnt echter ook juist de zwakke zijde van IVI'KENZIE 
DANIeLS to wezen, dat hij wat al to zeer door erg verschrik-
kelijke of erg gelukkige gebeurtenissen den lezer tracht to 
boeijen, zonder daarbij do noodzakelijke gave to hebben van 
door de wijze der voorstelling hem to doen vergeten, hoe on-
natuurlijk ze eigenlijk zijn.
Overigens heeft hij een merkwaardig sterken Anstrich van 
Dickensianismus. Beschouwt men dit als louter naaperij dan 
is bet niet zeer uitlokkend. Niaar bet heeft er moor van, dat 
hij ook grootendeels van nature tot denzelfden trant gekomen 
is, hoewel toch altijd bet lezen van DICKENS blijkbaar ook op 
hem geinfluenceerd heeft. Op enkele plaatsen (b. v. II, bl. 126, 
bet phantaseren over bet getik van de klok) is de aardigheid 
daarvan wel eens mislukt; en vele typen, als b. v. de slaperig-
heid van Lord BRANTOME, de twee procureurs PYKE en FILE 
en deze laatste met zijne zuster, enz., zijn wat to grove car-
ricaturen om waar to zijn. Maar DICKENS - wat men ook 
daartegen zegge - caricaturiseert ook dikwijls to stork, en 
onze schrijver staat alleen daarin verre bij hem achter, dat 
hij niet evenzoo door de nieuwheid en verrassende originali-
teit zijner invallen u bet overdrevene doct voorbijzien. Maar
DE JONGE WEDtJ WE.	331
anders geheel dezelfde methode om u de dwaasheden der men-
schen duidelijk to maken.
Het moet dan zijn dat de kleine en groote bespottelijkheden 
en gebreken, die men overal ter wereld opmerkt, in Engeland 
meer monstrueuse proporties hebben, of, wat meer waarschijn-
lijk is: DICKENS heeft bet in de mode gebragt, om van elk 
karakter maar done, liefst de bespottelijke eigenschap, in bet 
oog to vatten en die alleen to schilderen, met voorbijzien van 
de andere, die dat bespottelijke of vergoeden of verklaren kan. 
Hoe waar dan ook zulke schildering moge zijn, is zij altijd 
overdreven, omdat zij eenzijdig is. Amusant is bet echter, 
en dat kan men onzen schrijver inderdaad ook noemen. Hier 
en daar mag hij digt bij de grens van bet flaauwe komen, 
doorgaans is hij niet onaardig.
Dat geniale fijne van DICKENS ontbreekt hem ongetwijfeld, 
maar hij houdt u toch ook aangenaam bezig. Terwijl DICKENS 
belangstelling voor zijne hoofdpersonen weet in to boezemen 
door in de diepste diepte van ban karakter verborgen aan-
trekkelijke eigenschappen to openbaren, vergt m. D. minder 
inspanning van uwe gedachten. Hij maakt zijne heldin en 
zijn held tot een pair in 't oog springend heerlijke idealen, 
de cone door vrouwelijke schoonheid en deugd, den ander 
door uitnemendheid in al wat den man tot sieraad strekt. 
Maar daarom doet bet u toch ook grout genoegen, dat hot 
lieve paar na vele en gruwelijke ongevallen door bet lot (en 
niet minder door eigen ongehoorde domheid) op hunne hoofden 
opeengestapeld, eindelijk een geluk vinden, zooals bet wel 
niet bestaat, maar waarvan hot toch zoet is to lezen. Daarbij 
is or een stork godsdienstig element in, echter van Engelsehe 
snede en minder bruikbaar voor een Hollandsch hart; bet 
werkt wel stork, maar wat mechaniseb. De liefde tot bet 
Christendom is wel in staat om asACOia een zendelingstogt naar 
de Kaffers to doen ondernemen, onder omstandigheden dat een 
ander ziel en zaligheid er aan wagen zou om to huis to blijven, 
en ook later is hij bet model van alle predikanten, maar nit 
zijn geheele karakter, zijn doen en laten zou men anders zulk 
een krachtig godsdienstig leven niet vermoed hebben.
Vele aardige zelfs lieve trekken (hoewel bet gevoelvolle 
blikbaar niet in des S. karakter ligt), ook mislukte grepen 
zou ik Dog kunnen signaleren - ook in de vertaling - maar
0132
R. MACKENZIE DANIeLS, DE JO',GE WEDUWE.
wij zullen bet maar bij daze algemeene beschouwing laten. 
Ik stet u den roman voor a&s eene gave van aardigen ordi-
nairen Engelschen humor of vinniaheid, met piquante avon-
turen in den geest der Fransche romantiek toegekruid, die 
der vertaling boven vele anderen waard was, en then gij met 
genoegen lezen zult.
Uit het Matrozenleven. Door FR. GERSTCKER. Uit het R'oog-
duitsch vertaald. Rotterdam. Otto Petri. 1857. In 8vo. 230 bl., 
met in staal gegrav. titelvignet. f 2 - 40.

Met nieniand is bet aangenamer reizen, dan met FR. GERSTkKER.
Ook bier neemt hij ons weder made op reis. Hij doet ons zien, 
hoe bet er in 1850 uitzag to Sydney, toen nog in de eerste 
phase der groote goudhistorie, waarvoor Australia zich met 
vlugge vaart eerie plaats heeft gekocht onder de volkeren. 
Rapt. oILrT ligt met zijn schip, den Boreas, in de haven van 
Sydney; bet is or eon van den ouden stempel, een ruwe barri-
bal, die bet yolk behandelt niet beter, dan hij zelf is. Gij 
ziet bet ruwe leven aan boord, maar ook bet noodzakelijke 
gevolg: de matrozen deserteren en willen naar de goudmijnen 
en laten den kapitein in den stock, juist ale hij wil vertrekken. 
De alleraardigste scene der ontvlugting, de kunsten en laag-
heden van den kastelein van bet Gouden Kruis, de inhalig-
heid der Sydneysche policie, die den kapitein uitzuigt even 
als de kastelein de matrozen; de interessante rondzwervingen 
door Sydney bij nacht, om de deserteurs to vangen, en de 
eindelijke vangst der arme drommels, vormen als bet ware 
de eerste periode. - Eindelijk wordt de reis naar Calcutta 
aangevangen en kapitein OILYT is nu natuurlijk dubbel zoo 
bar en slecht als anders ; in de Torresstraat komt eon 
storm, en de daaruit volgende schipbreuk is de gepaste ont-
knooping van bet treurige drama tusschen den onmenschelijken
kapitein en den ietwat vreemden sANS. Na zijn de banden der
strenge scheepstucht in zoo verre geslaakt, dat een drietal
matrozen durven doorzetten, om bij den mishandelden HAYS
to blijven, wien de kapitein op bet verlaten schip wil achter-
laten. Zij beproeven hunne redding op hunne wijze, en
komen, na avontuurlijke omzwervingen, op de noordeljke kust
FR. GERSTaCKER, UIT HET MATROZEVLEVEV.	333
van Anstralie, en alles behalve aangename kennismaking met 
do wilden, eindelijk to land op een Engelsehen schooner, die 
hen opneemt.
GERSTiiCKER's manier is genoeg bekend. Zijn doel is niet 
om diepe karakterstudien to geven, maar om to verhalen, en 
de boeijende natuurlijke wijze waarop hij dit doet, is zijne 
verdienste. De. zoo moeijelijk juist weer to geven eigenaar-
digheden van den zeeman en het zeemansleven worden dik-
wijls meesterlijk geschetst; de verschillende tooneelen, die hij 
u doet zien, zoowel op bet land als op hot schip, zijn uit-
gewerkt met die levendigheid en geestigheid, die GERSThOKER 
eigen zijn. Zijne populariteit in Duitschland is dan ook wel 
verdiend, en zoo men althans niet meer verlangt dan een ver-
haal dat door inhoud en aardigen vorm u bezig houdt en boeit 
en nog eenige land- en volkenkennis op den koop toegeeft, 
dan zal men niet onvoldaan hot book wegleggen.
De goede smaak des Heeren uitgevers heeft ook voor eene 
zeer nette uitvoering en vrij goede (een redelijk getalletje kleine 
germanismen uitgezonderd) vertaling gezorgd. Jammer, dat 
hij op den titel een vignetje heeft geplaatst, dat de liefheb-
bers van wulpsche tooneelen in het denkbeeld zou brengen 
dat zij hier hunne gading zullen vinden, terwijl hot brave 
meisjes en brave voogden zou afschrikken. Zoo is hot book 
toch inderdaad niet. Wel maakt bet u tamelijk van nabij 
bekend met bet leven der ligtekooijen in Sydney, maar toch 
zoo, dat men or zich niet aan behoeft to ergeren, want wulp-
sche tafereelen geurig to malen is hier volstrekt het doel niet; 
alleen verhalen, schetsen, wat nu eenmaal werkelijkheid is, 
zonder zedeprekersdeclamaties en zonder sentimentaliteit, doch 
naar waarheid.
Wij zijn zeer Mat met doze aankondiging: welnul die dozen 
roman dus nog niet gelezen, of in zijn leesgezelschap genomen 
heeft, doe hot dan nu.
Cadsandria. Zeeuwsch Jaarboekje voor 1859, verzameld door 
J. H. VAN DALE en II. M. C. VAN OOSTERZEE, Leden der 
MaatseIzappy van Nederlandsche Letterkunde. Nieuwe Serie. 
Tweede Jaarganq. Te Schoondyke, bij A. .1. Bronswijk. 
BOMWESCQ. 1859. N0. VII.	24
334	cAnSANDRIA.
1859. In post 8vo. XLIV en 176 bl., met gelith. titel-
plaatje. f 1 -

Wederom kondigen wij met groote ingenomenheid een nieuwen 
jaargang van Cadsandria aan. Wat den kalender betreft, de 
Redactie heeft onze opmerking omtrent bet afwezig zijn van 
bet historisch element in then van den vorigen jaargang niet 
ongegrond gevonden, en eene verandering gemaakt welke in 
ons 'oog eene verbetering is. In bet mengelwerk hebben wij 
veel aangetroffen, dat hier geheel op zijne pleats genoemd 
worden mag en grooten lof verdient. Eene biographie van 
REINIER DE KLERS, Gouverneur-Generaal van .Neerlandsch Indie, 
een Middelburger van geboorte, wordt ons geschonken door 
den Redacteur VAN OOSTERZEE; bet is eene belangrijke bij-
drage, welke alweder iets toebrengt tot de vervulling eener 
bestaande behoefte, die zich in bet gebrek aan levensbe-
schrijvingen van de landvoogden onzer coloni®n, vooral van 
hen die na bet midden der voorgaande eeuw leefden, open-
baart. De heer j. VAN DER BAAN leverde eene beschouwing 
over twee dichters, JOIIAN MOORMAN en ANDREAS ANDRIESSEN, 
beiden in Staats-Vlaanderen geboren, en die beiden veel hebben 
toegebragt tot de verbetering onzer Nederduitsche Psalmbe-
rijming. Ook aan hem zijn wij dank schuldig voor zijne be-
langrijke bijdrage. - In den Polder is de titel van een stukje 
van den beer c. VAN E. VAN DER BILT LA MOTTE, dat in dit 
jaarboekje hot romantische genre representeert; veelzijdiis
g
bet schoone dezer bijdrage; or is waarheid in doze teeke-
ning, levendigheid in de voorstelling, uitmuntende strekking 
in dit verhaal. - De Schets van Staats-Vlaanderens westelyk 
deel in 1604, door Dr. TI. A. CALLENFELS, Eene Zuidbeveland-
sche overlevering, en TVenderburg, door II. M. C. VAN OOSTERZEE 
mogen zeer ,eschikte bijdragen voor een Zeeuwsch Jaarboekje 
genoemd worden. - De stukken van den Redacteur J. ]Er. VAN 
DALE zijn, zoo als zich verwachten laat, hoogst belangrijk; 
maar bet eerste, de Tiendweigering van de vrijlaten in Aarden-
burger ambacht, beooeter en bewester Ee, in 1477, is wel wat 
to veel dorre historie, om bet in eene verzameling als Cadsan-
dria to plaatsen ; terwijl bet tweede : Een blik op het Sluis der 
XP eeuw, alleen voor Sluizenaars van waarde is, of ten minste 
alleen begrepen worden kan door hen die bet Sluis van den
CADSANDRUA.	335
tegenwoordigen tijd kennen. Een platte-grondje van deze stad 
in plaats van hot vlakkerige lithographietje dat nu voor den 
titel van dit jaarboekje geplaatst is, zou deze bijdrage ook 
onder het bereik van anderen gebragt hebben.
Op cone na zijn do dichterlijke bijdragen in Cadsandria van 
zeer min allooi; als die eene noemen wij De Banneling, door 
Vrouwe DAVID; de overigen zijn minder dan middelmatig; er 
zijn or twee bij van Mr. A. F. sIFFL1i.
Hot uiterlijke van dit boekske is even nederig en netjes als 
bij den vorigen jaargang.
Ilandleiding voor de Evolution en Manoeuvres met de drie wapens 
vereenigd, door .Thr. B. VAN MERLEN, gepensioneerd Generaal-
Mcjoor. Opgedragen aan Z. K. H. den Prins van Oranje. 
Met twee uitslaande platen. Te Zalt-Bommel, b Joh. Noman 
en Loon. 1858. In roijaal 8vo. 6, II en 106 bl. f 2 - 40.

Do bekwaamheden van den generaal-majoor VAN MERLE!* 
zijn algemeen erkend, en menigeen zal met leedwezen gezien 
hebben, dat onaangename gebeurtenissen dozen ervaren officier 
vroeger aan het leger ontnomen hebben, dan men mogt ver-
wachten. Dubbele sympathie verdient zekerlijk de heer VAN 
MERLE.-;, nu hij, ofschoon althans naar zijne eigen meening 
verongelijkt, zijne talenten aan de dienst des vaderlands wijden 
blijft, en deze Handleiding, niettegenstaande hot gebeurde, met 
bescheiden eerbied aan 'sKonings zoon opdraagt.
Hot geschrift zelf voorziet in eene bestaande behoefte; zooals 
de geeerde schrijver in zijne voorrede zegt, is het algemeen 
bekend, dat tegenover den vijand »1°. cone brigade of meer 
brigades infanterie nimmer alleen op zich zelven, maar steeds 
met do beide andere of eon van de beide andere wapens ver-
bonden, optreden, en 2°. dat eene brigade afzonderlijk op-
tredende, zich nimmer in bet gevecht op eene linie stelt, maar 
op twee linien, ja somtijds nog met eene reserve opgesteld 
wordt. Hiervan uitgaande, heeft men in Oostenrijk de linie-
school doen vervangen door een voorschrift, waarin men niet 
alleen vindt voorgeschreven, hoe men zich moot opstellen, hoe 
cone evolutie moet uitgevoerd worden, maar ook hot nut en 
de toepassing daarvan in algemeene regels vindt aangeduid,
21
336	Jhr. L. VA' blrr,LEN,
alsmede hoe men bij bet exerceren en bij bet monoeuvreren 
tegenover een veronderstelden of werkelijken vijand to werk 
moot gaan." Zulk een voorschrift, van hoe groot belang ook 
ontbrak tot nu toe aan ons leger, en Jhr. VAN MERLEN heeft 
in deze behoefte voorzien door deze Handleiding zamen to 
stellen, waarbij hij bet Oostenrijksche reglement tot leiddraad 
gebruikt heeft, maar de wijzigingen welke dit voor ons leger 
behoefde, niet nit bet oog verloren heeft.
Voor eene bepaalde recensie van dit werk to zorgen, is de 
pligt van andere tijdschriften; de aard van bet onze laat dit 
niet toe. Eenige opmerkingen welke wij onder bet lezen maak-
ten, mogen wij echter niet achterhouden.
Op bl. 10, § 6, vinden wij verschil tusschen den tekst en 
de daarbij behoorende Fig. 1 op de plaat; de tusschenruimte 
tusschen de colonne wordt in den eerste op 12 ellen, in bet 
tweede op 10 ellen bepaald.
Dergelijk verschil tusschen tekst en plaat merkten wij ook 
op bl. 12, § 12, met de daarbij behoorende Fig. 2 op de 
plaat; de tusschenruimte tusschen de bataillons is in den tekst 
205-135-70 el, terwijl de plaat die als 85 el aanwijst.
Op bl. 11, § 10, stuitten wij op eene onduidelijkheid, welke 
echter zoo hot woord vuur door de uitdrukking artillerie-vuur 
verklaard wordt, is opgelost.
Zou bl. 31, waar voor de tusschenruimte tusschen de stukken 
10 passen wordt opgegeven, dit niet eene verschrijving zijn 
voor 10 ellen ?
In Fig. 23, naar welke bl. 52 verwezen wordt, hebben wij 
to veraeefs naar de rigting AB gezocht.
Wanneer wij bl. 49, § 107, lezen, kunnen wij de bescheiden 
vraag niet onderdrukken, vooral wanneer wij de daarbij be-
hoorende Fig. 20 beschouwen, of de tekst daar niet wat uit-
voerigcr had behooren to zijn.
Op bl. 53, § 110, is do uitdrukking het midden niet zeer 
precies; en wat op bl. 54 aangaande de eerste linie gezegd 
wordt is in den aanvang zeer onduidelijk, evenzeer als op 
bl. 51 bij do tweede linie, waar de vier manoeuvres welke 
de infanterie bij bet uitkomen van bet defile to maken heeft 
worden opgegeven, de zin zich schier niet vatten laat.
Opmerkingen van dozen aard zouden wij meer kunnen maken. 
Over bet algemeen vinden wij dat de schrijver op sommige
1 NDLEIDING, ENZ.	337
plaatsen wel wat uitvocrig to werk gaat, en herhaalt wat in 
algemeene opmerkingen had kunnen zijn opgenomen, terwijl 
hij op andere plaatsen door to weinige uitvoerigheid aan de 
duidelijkheid van zijn werk schade doet.
De Ilandleiding van Jhr. VAN MERLEN verdient echter alle 
aanbeveling. Wij eindigen onze aankondiging met den op-
regten wensch, dat het den bekwamen man nog Lang M ge 
gegund zijn, om ook in den tijd zijner cervolle rust het vader-
land zijne diensten to bewijzen.
Nce'rlands Vloot en Reederijen, door ii. swsss, Iapitein expert 
van Veritas. Tweede Jaargang. Te Rotterdam, by P. M. 
Lazendijk. 1859. In kl. 8vo. 220 bl. f 1 - 50.
Het groote nut van eene goede statistiek wordt dagelijks 
moor gev-aardeerd. Wij hebben daarvan onlangs flog weer 
eon bewijs gezien in hetgeen ten dien opzigte ook van regerings-
wege wordt gedaan.
Voor eon yolk als bet onze, dat bij uitnemendheid zeevarend 
genoemd mag worden, kan dus eene goede statistiek van de 
in ons land to huis behoorende schepen en reederijen niet 
anders dan zeer welkom zijn.
De Heer swxvs heeft door hot andermaal zamenstellen van 
bovengenoemd werkje weder eene zeer prijzenswaardige bij-
drage tot deze statistiek geleverd; hij heeft zich bijzonder 
naauwkeurig van zijne taak gekweten; wij hebben zijne orde 
en juistheid bewonderd; terwijl den uitgever alle cer toekomt 
voor de netheid van het uiterlijke.
Voor de statistiek en de belangstellenden zoude dit werkje 
echter no, meer waarde hebben gehad, indien er een kort 
overzigt ware bijgevoegd van het getal schepen op de ver-
schillende plaatsen to huis behoorende, hunne tonnemaat en 
voor welke vaart zij geschikt zijn.
Dit alles is nu wel is waar nit het bovenstaande werkje 
op to maken, dock het aan to wijzen zoude den zamensteller 
niet zooveel moeite hebben gekost als ieder ander.
Voor reeders, gezagvoerders en ieder die belang stelt in onze 
scheepvaart, geeft dit werkje con duidelijk overzigt over onze 
geheele vloot en reederijen. '.Vij twijfelen niet of velen zullen 
hot zich aanschaffen, daardoor den zamensteller voor zijne vele 
moeite bcloonen on hem lust -even om op (lion we- voort to gaan,
oi:i5	L. VAN DER WILK,
Aanleiding tot de eerste kennis van de Beginselen der Cyfer-
kunst. Door L. VAN DER WILK, Onderwyzer in het Geref. 
Burger-Weeshuis to Utrecht. Utrecht, C. J. Heil. 1858. In 
kl. 8vo. VI en 59 bl. f : - 2 5., en de Antwoorden hierop f : - 10.
De Schrijver verklaart in bet voorberigt er grooten prijs 
op to stellen, dat de kinderen door eigen oefening leeren en 
dat bet onderwijs niet bloot in geheugenwerk moet bestaan. 
Wij kennen ons in dit opzigt zeer wel met hem vereenigen, 
en bet was natuurlijk dat wij eenige hoop koesterden door de 
pennevrucht van dezen Schrijver bevredigd to worden in onze 
verwachting. Immers bij al bet goede dat van ons lager onder-
wijs to zeggen valt, is er flog veel, vooral wat bet onderwijs 
in bet rekenen betreft, wat anders kon zijn en wat anders moet 
worden, zal bet werkelijk vruchtbaar zijn voor bet leven.
Verlangend gingen wij voort nader kennis to maken met do 
middelen door den Schr. aan de hand gedaan; doch al heel 
spoedig begun onze hoop to verflaauwen. In plaats van een 
radicaal middel wordt ons in een nieuw gewaad en onder 
eenigzins veranderden vorm een rekenboekje aangeboden, dat 
naar onze schatting met vele der bestaande niet eens op ecne 
lijn kan geplaatst worden. - Zonder voorafgaande oefeningen 
in bet tellen, naar aanleiding van de tafel der eenheden of 
getallen van PESTALOZZI, moet bet kind al dadelijk met bet 
zoogenaamde cijferen beginnen; bet schrijven en uitspreken 
van getallen moot bet benoemen der hoeveelheden, bet kennen 
van de bestanddeelen door verdeeling en ontbinding, niet vooraf-
gaan maar volgen. tiVij zijn al to zeer overtuigd dat een on-
derwijs, waarbij dit, om welke reden ook, wordt uit bet oog 
verloren, geen doel zal treffen, en zullen ons steeds tegen alles 
verklaren, wat dies gang in bet onderwijs bevorderlijk kan zijn.
Wilt gij, waarde lezerI een staaltje van de wijze waarop 
deze Schrijver den kinderen de zamentelling geleerd wil heb-
ben, zoo schrijven wij een gedeelte nit lien regel af. nKomt 
er uit eene rij eene som grooter dan 9, zoo zet men bet cijfer 
aan de regterhand van die som onder de zamengestelde (voor 
zamenetelde) kolom en de overige cijfers telt men bij de vol-
0 kolom tot bet einde; de som van de laatste kolom wordt 
voluit geschreven: Vindt gij (lit niet rcgt ontwikkelend ? I
AANLEIDING, ENZ.	339
En dan die reeks van kleine opgaven, als do som to vinden 
van 4,3,1,van1,2,3,4,van1,2,3,4,5,enz., ter-
wijl men op de vorige bladzijde hot jaartal 1858 in Rom. cijfers 
beeft moeten slikken. Met de overige reels is bet niet veel 
beter gesteld. - Van do 4 hoofdregels met geheele (welligt 
moet dit zijn benoemde) getallen worden eenige ophelderingen 
gegeven. Die bij de vermenigvuldiging kwamen ons allezins ge-
scliikt voor. Opgaven worden niet gegeven; men wordt bier 
verwezen naar de voorstellen van G. H. GEEELIGS le St. - 
Met betrekking tot bet zoeken van den grootsten gemeenen 
deeler vinden wij : ))Regel. Deel bet grootste getal door bet 
kleinste, den vorigen deeler door elke rest en herhaal dit zoo 
lang tot de deeling opgaat; de laatste deeler is de begeerde." 
En doze alles behalve duidelijk gestelde regel wordt gevolgd 
door: ))Do reden, waarom men aldus doet, ligt in de meet-
kunde." WYaarlijk wij gelooven niet dat wij meer staaltjes 
behoeven to leveren om bij onze lezers ons ongunstig oordeel 
over dit voortbrengsel van den Veer VAN DES WILK to regt-
vaardigen. Wij moeten wenschen, dat bet in weinige handen kome 
en dat Been onderwijzer bet als model bij zijn onderwijs ge-
bruike; terwijl wij van den Schrijver zelf hopen, dat bij zich 
in zijne mondelinge verklaring, bij aandachtige studie van 
cen der verschillende werken, die bij ons over de theorie 
van rekenen bestaan, moge beijveren om dit gedeelte van zijn 
onderwijs toch vooral ontwikkelend en vruchtbaar voor bet 
leven to maken.
Tijdschrift voor ff,-is-, Natuur- en Werktuigkunde, onder Redactie 
van J. ACQUOY, II. W. nLOE3I, D. W. RINSE, A. VAN OTTERLOO 
en R. VAN DE WEERD. 1e en 2e Afievering. Amsterdam, C. L. 
Brinkman. 1858. In gr. 8vo. 64 bl. f 1-25 per jaargang.
R,ekenlust. Tijdschrift voor aanvankelgke Beoefenaars der Wis-
kunde, uitgegeven van wege de Afdeeling Zeeuwsch-Vlaan-
deren westelyk deel van het Ned. Onderw.-Genootschap. Eerste 
jaargang. 1e en 2e Aflevering. Sehoondyke, A. J. Bronswijk. 
1858. In hi. 8vo. 32 bl. f : - 50 per jaargang.
Wij zijn steeds bet gevoelen toegedaan geweest, dat hot 
,nedewcrken in tijdschriftcn, zuoals wij bier aankondigen, voor
340 TIJDSCHRIFT VOOR WIS-, NATUUR- EN WERKTUIGKUNDE.
den jeugdigen beoefenaar der bedoelde wetenschappen van het 
uiterste belang is; daarom zUn ons de beide aangekondigde 
werkjes welkom, en volgaarne willen wij medewerken om de 
aandacht van meer anderen er op to vestigen.
N°. 1 schijnt eene voortzetting en uitbreiding to zijn van 
het bestaande tijdschrift voor Reken-, Stel- en Meetkunde, 
dat van wege de afdeeling Noord-Holland van het Ned. Onderw.-
Genootschap bij A. BOOGENaOOM wordt uitgegeven. Hot is ver-
deeld in twee afdeelingen, de eene is aan Natuur- en Werk-
tuigkunde, de andere aan de zuivere en toegepaste Wiskunde 
gewijd. Hot doel der Redactie met de eerste afdeeling is om 
jeugdige beoefenaren van natuur- en werktuigkunde eene C,-e-
0 gelegenheid to verschaffen om aan de oplossing van 
vraagstukken, welke op de eerste waarheden der natuur- en 
werktuigkunde, berusten hunne krachten to beproeven, ten einde 
zich to kunnen vergewissen of die waarheden en wetten door 
hen geed zijn begrepen en worden toegepast, terwijl zij in de 
tweede afceeling door het opgeven van vraagstukken van wat 
moeijelijker aard aan velen, die reeds eene zekere hoogte in 
dat vak bereikt hebben, voortdurend stof tot verder onder-
zoek aanbiedt. De eerste aflevering bevat, behalve eene in-
leiding, eene verzameling van tafels van verschillenden aard, 
ten einde de medewerkers in staat to stellen om zelf de noodige 
gegevens op to zoeken en de eenparigheid der antwoorden to 
beproeven.
Verder treft men er ook nog eene reeks van formules aan, 
die, hoewel zeer kort, evenwel over het algemeen verstaan-
baar genoeg zijn, om den medewerker van dienst to wezen. 
De tweede aflevering bevat de beredeneerde oplossing van de 
vroeger opgegeven vraagstukken. Zoowel in do eene als andere 
afdeeling treft men menige duidelijke en degelijke oplossing 
aan, waaruit voor velen no-, al wat to leeren is.
N°. 2 is meer bepaald bestemd voor naanvankelijke" beoefe-
naren der wiskunde. De Redactie heeft gemeend dit in de 
voorrede stellig to moeten doen uitkomen, ten einde daardoor 
eene beschuldiging van zich of to werpen, als ware het haar 
streven een antler, reeds bestaand, tijdschrift en wel dat van 
wege de afd. Noord-Holland bij A. HOOGENBOOM, afbreuk to 
doen. Zonder in eene beoordeeling to treden van de redenen, 
welke de gevoeligheid der Redactie zoo zcer hebben gaande
RE1CENLLST.	41
emaakt, meenen wij haar to moeten radon om van de zuiver-
heid harer bedoeling liever het bewijs to leveren in haren 
arbeid en in de stipte nakoming van hare belofte, om alleen 
voor eerstbeginnenden, dat is zeer eenvoudig, to werken. Wan-
neer zij dit doet, dan twijfelen wij geenszins of hare bemoei-
jingen in dozen zullen niet overbodig, maar voor velen zeer 
nuttig zijn.
Do eerste aflevering bevat verder eon opstel over de Chi-
nesche cijferkunde(st), dat ons, om verschillende redenen, niet 
zeer beviel. De weinige practische waarde, de wijze van 
behandeling en de soms gewaagde gevolgtrekkingen, bragten 
ons wet eens aan het wankelen of de Redactie wet doordron-
gen was van de kennis aangaande de eerste behoeften van 
aanvankelijke beoefenaren der wiskunde. Ook in de opgaven 
kwamen daarvan sporen voor. Enkele liepen voor beginners 
to hoop; vole waren zeer gepast. - De oplossingen in de tweede 
aflevering voorkomende zijn vrij good. De Redactie zorge echter 
vooral voor duidelijke en good beredeneerde oplossingen.
Hot getal medewerkers zoowel van bet eene als van het andere 
tijdschrift is niet groot. Jammer dat sleehts zoo weinigen van 
de aangeboden gelegenheid gebruik maken, en nog zoo velen 
zich teruahouden. Het is waar, sommigen mogen zich oefenen 
zonder daarvan to doen blijken in de lijst der medewerkers; 
dock in den regel gaat die medewerking niet met then ijver 
vergezeld, welke de anderen bezielt wanneer nog de laatsten 
ontbreken, en hoeveel leeren zij niet bij het onderzoek, dat in 
't work wordt gesteld om de zwarigheden to overwinnen, die 
hun in de oplossing der overschietende vraagstukken no, in 
den weg staan.
Wij aarzelen niet de beide aangekondigde tijdschriften aan 
to bevelen aan alien, die belangstellen in de beoefening der 
opgenoemde vakken; maar doen die aanbeveling tevens ver-
gezeld gaan van eene aansporing om hunne leerlingen, kweeke-
lingen of ondergeschikten niet bloot inteekenaars, maar zoo 
veel in hun vermogen is medewerkers to doen worden. Hot 
begin mope niet geheel bevredigend wezen, wat het aantal 
der opgeloste vraagstukken betreft, bij volhardenden ijver en 
herhaald onderzoek zal bet telkens beter gaan, en ongemerkt 
zal men allengs eigen worden met de verschillende waarheden 
en hare toepassing in tallooze gevallen van hot dagclijksche Icven.
342	II. EISIIA, JUISTE INnOUDSBEPALI\'G, ENZ.
Juiste inhoudsbepaling van ladingen turf, steenkolen, zout, steen, 
enz., door middel der wiskundige (?) waterplaatsing, ten dienste 
van Fabriekanten, Aannemers van publieke werken, Timmer-
lieden, Metselaars, enz., door a. EISniA, geexamineerd Scheeps-
meter, Rijksroeyer en Ambtenaar der 1'l° Klasse bij 's Rijks 
belastingen to Dokkum. Te Leeuwarden, bg H. Kuipers. 1858. 
In kl. 8vo. 28 bl. f : - 40.
Bij bet openslaan van dit boekske vielen ons dadelijk twee 
verklaringen van geschiktheid en aanbeveling van bovenstaand 
werkje in bet oog; de eerste van H. LORRY & c°. en B. WOL-
TRING en de andere van $. o. nFiDA, alien fabrikanten to 
Dokkum. De practische strekking schijnt dus reeds to zijn 
uitgekomen bij de toepassing, die gemelde heeren van deze 
inhoudvinding hebben genomen of laten nemen. Na eene 
beknopte uiteenzetting van de grondslagen waarop doze in-
houdsbepaling, die evenmin als vole andere eene juiste, maar 
eigenlijk eene benaderde is, berusten, gaat de Schrijver tot 
de eigenlijke methode over, bestaande in eene aanwijzing hoe 
de verschillende metingen op bet schip moeten genomen wor-
den en op welke wijze uit die metingen de inhoud is to 
vinden. Door een paar voorbeelden wordt de gestelde regel 
opgehelderd. Alles is good en over bet algemeen bevattelijk 
voorgesteld, zoodat ieder, die geen vreemdeling in bet uit-
voeren van gewone berekeningen is, zich zonder veel moeite 
de voorgesehreven handelwijze zal kunnen eigen maken. - 
Of echter de methode van den Heer E. wel zoo geheel nieuw 
is en in eene erkende behoefte voorziet, meenen wij to moeten 
betwijfelen, wijl men toch zoowel bij bet Rijk als bij andere 
instellingen van de wetten der waterweegkunde in dit opzigt 
een zeer geschikt gebruik maakt, en or, al is hot dan niet 
in een afzonderlijk geschrift, in vele werken over wiskunde, 
scheepsbouw, enz. minder of meer uitvoerig over gehandeld 
wordt. Men zie hierover N°. 101 en 102 van do .)Volks-
bibliotbeek" bij II. sir. WEYTI\GII, 1858, uitgekomen, vE IIARTOG
on auderen.
KOETE MEDEDEELINGEN.	343
KORTE MEDEDEELINGEN.
Daar bet ons doel volstrekt niet is, om in cone polemiek 
to treden met de rigting door de Vereeniging van den Dage-
raad met meer ophef dan goeden uitsiag vertegenwoordigd, 
bepalen wij ons met de aankondiging van »Een Bliksemschicht 
der XIX° eeuw. Met eon portret van R. OWEN. Amst. $. c. 
IIETJER. 1859. (f 4 - 75)." Hot behelst herdrukken van de drie 
organen, waardoor zij, of liever meer in bet bijzonder de Heer 
RUDOLF CHARLES, naar buiten heeft gewerkt, die evenmin licht 
hebben verspreid als de bliksem waarmede de titel ze schijnt 
to willen vergelijken, en die bun cadre nag ruimer stelden dan 
De Dageraad, zoodat zij behalve Deistische ook onverschillig 
) Materialistische, Pantheistische etc. etc. (sic) stukken" wensch-
ten op to nemen. 1°. Het verbond der vrije gedaehte. 2°. Do 
regtbank des onderzoeks. 3°. De Tijdgenoot op bet gebied 
der redo, - zamen een lijvig boekdeel met eene bonte ver-
zameling van allerlei stukken van heele of halve geestver-
wanten dier philosaphie d'un ordre inferieur. Daar die tijd-
schriften bet evenmin als bun redacteur hebben kunnen vol-
houden, is dit bet eenige blijvende wat bet nageslacht er 
van zal kunnen bespeuren, - en in zooverre is de uitgave 
zeer gepast.

Gewerd ons thans een complete Jaargang van De Waarheid, 
.1ijbelsch Geschrift ter bevordering van kennis en godzaligheid, door
Ds. MOLENAAR, to Arnhem, by J. W. SWAIN, wij vonden in dit ver-
volg sleehts bevestigd wat door ons in dit tijdschrift, 1858, bl. 404 
v., 't zij ten voor- of ten nadeele van 't begin gezegd is. Daar dus 
cone nieuwe aankondiging cone bloote herhaling der vroegere zou 
moeten worden, meenen wij voile vrijheid to hebben onze lezers 
cenvoudig naar doze to verwijzen.	V. P.

Mr. n. conEN, Advokaat to Groningen, schreef cone Hol-
landsche Dissertatie over den Lijfsdwang in Ilandelszalcen 
(Leiden, a. W. VAN LEEUWEN. 1859). Ilij gaat daartoe de go-
schiedenis na, onderzoekt de vraag voor welke schulden on, 
aan welke personen do lijfsdwang kan worden ten uitvoer go-
le.gd, en eindclijk Ieert hij hoc zc wordt geoxecuteerd on
344	FORTE MEDEDEELINGEN.
geschorst of opgeheven. Gaarne bevelen wij doze compilatie 
aan omdat ze volledig en duidelijk is, doch gelooven dat do 
schrijver beter had gedaan om op den titel van zijn work 
niet to zeggen, dat hij alleen over den lijfsdwang in ban-
delszaken spreken zou; zijn book toch is veeleer eene be-
schouwing van den lijfsdwang in bet algemeen. De statistiek 
die zijn work volgt is zeer interessant, en toont hoe weinig 
gebruik van dit onpractische regtsmiddel wordt gemaakt, waar-
van de afschaffing dikwijls niet ten onregte is verlangd.

Bij al hetgeen over de Gemeentewet is en nog wordt ge-
sehreven, ontbrak ons nom eon doorloopende commentaar op die 
belangrijke wet. Wel is waar bezitten wij de belangrijke uit-
gave van nolssEVAIN, maar doze is alleen geput nit de be-
raadslagingen, en verscheen kort na de afkondiging, zoodat 
de schrijver de practijk niet heeft kunnell raadplegen. Mr. c. 
DE JONGE gaf nu to Zierikzee bij s. OCHTMANN een Commen-
taar in bet licht over de eerste 119 artikelen der wet, en dus 
niet over bet minst belangrijke gedeelte. Doch hopende dat 
hij ons ook hot tweede gedeelte schenken zal, haasten wij ons 
zijn arbeid belangrijk to noemen en aan to prijzen. Voor eene 
doorloopende beoordeeling is een dergelijk work uit den aard 
der zaak niet geschikt, wil de beoordeeling niet grooter wor-
den dan bet work zelf; maar dit kunnen wij verzekeren, dat 
wij bij de lezing van de meeste der aanteekeningen hot bock 
met vertrouwen aanbevelen, er onze literatuur mode geluk-
wenschen en hopen, dat bet tweede gedeelte ons niet ont-
houden worde.

Do geleerde Dr. G. D. J. SCHOTEL heeft aangevangen een 
tijdschrift uit to geven, dat op onbepaalde tijden, naarmate 
er stoffe is, zal uitkomen. Hot is getiteld; Dordrecht, en is 
gewijd aan do geschiedenis van die aloude stad en wat daar-
mede in betrekking staat; bet is tevens cone poging om do 
nude documenten welke tot opheldering van Dordrechts historic 
dienen kunnen to verzamelen en voor vernietiging to bewaren. 
In de eerste aflevering vinden wij cone uitvoerige en belang-
rijke mededeeling omtrent .Het geslacht VAN DER MULE, waarbij 
eene zeer nette afbeelding van bet wapen van die beroemdo 
fanlilie gevoegd is. Vorder geeft do zamensteller, onder den
XOPTE MEDEDEELNGEN.	345
titel Allerlei, verselicidene opmerkenswaardige aanteekeningen, 
welke alien op oude gebruiken in Dordrecht betrekking heb-
ben, of eenige belangrijke antiquiteit in die stad tot onder-
werp hebben.
Moge de geleerde verzamelaar spoedig weder genoeg stoffe 
hebben om eene tweede aflevering van dit tijdschrift bet licht 
to doen zien.

Hot is to kort geleden, dat wij de eerste uitgave van Jan 
Faessen, door LODEwIJIC MULDER, met groote ingenomenheid 
begroetten, dan dat wij noodig zouden hebben veel to zeggen 
over de tweede uitgave daarvan thans in de Guldens-Editie 
(Arnhem, bij D. A. THIEME). Wie zich ons toen uitgesproken 
oordeel (Jaarg. 1857, D1. I, bI. 521) herinnert, zal zich niet 
verwonderen dat de behoefte aan eene tweede uitgave zich 
zoo spoedig heeft doen gevoelen. Wij voor ons verheugen ons 
or zeer over, als een bewijs, dat een boek zoo eenvoudig en 
degelijk als een roman zijn kan en inderdaad lief en onder-
houdend, en bovendien van echt Hollandschen geest en inhoud, 
de sympathie gevonden heeft die bet verdient.


De »Tafereelen uit hot Drentsch Dorpsleven, door c. VAN 
scHHAICK", hebben een tweeden druk beleefd (Dleppel, H. TEN 
BRINK. 1848. 2 Deelen kl. 8vo. f 2-90). Voor tien jaren 
kwamen ze bet eerst uit bij KRUSEMAS voor den dubbelen prijs, 
en bet is gelukkig dat ze thans meer binnen bet bereik van 
iedermans beurs zijn gesteld. Want bet is een zeer geschikt 
bockje voor bet yolk. De Schrijver, die, voor dat hij zich 
aan de stralen van de keerkringszon blootstelde, cen lieve-
ling van bet publiek was geworden, bezit in ruime mate de 
eigenschap van een aangenaam verhaler to zijn, eenvoudig, 
zeer eenvoudig, maar aardig. Ilij doet in vele opzigten aan 
CREMER denken, hoewel hij aan de eene zijde minder natuur-
lijke finesse bezit, aan de andere in stijl en inkleeding iets 
meer afgewerkts, maar ook meer gekunstelds heeft en ook in 
vlugheid en gemakkelijkheid hem niet evenaart. Doch wat 
zullen wij tweemaal denzelfden we, loopen ? In den Jaargang 
van 1849 van dit Tijdsebrift zijn deze »Tafereelen" reeds uit-
voerig genoeg besproken. En inderdaad is bet een boekje,
346	KORTE MIEDEDEELINGEtd.
dat ruimschoots verdient na tien jaren nor, eons aan hot 
publiek vertoond to worden.

Onder de zeer aangename boekjes oni in een uurtje van 
uitspanning to lezen bevelen wij aan: Twee Vertellingen van 
BERTiOLD AUERBACH. Doesb. w. sECE:ING. (Zonder jaar - zees 
onbehoorlijk!). Netjes uitgegeven en door eene bekende hand 
los en geed vertaald behelst bet een paar tafereeltjes, verleden 
jaar in AUERBACH'S Familienkalender verschenen. Hot eerste, 
"GJSLLERT's laatste Kersweek", is cone uitwerking van de be-
kende anecdote der eenvoudige hulde door een boer aan den 
in zijn tijd zoo hoog geschatten GELLERT gebragt. Aan de 
eene zijde de juiste hoewel eenigzins geidealiseerde voorstel-
ling van hetgeen GELLERT voor zijne tijdgenooten was, aan do 
andere zijde die beer, die hier tegen boerenmanier eens zijn 
boerenhart vol(yde, zijne krenterige aarzelingen en zielsbenaauwd-
heid, - zijn meesterlijk geschetst. In bet tweeds, een dorps-
tafereel, zal men AUERBACH'S lieven trant wedervinden zonder 
zijne phantastische hoogzwevendheid. - Een enkele flater 
als b. v. bl. 41: ))De Professor leest heden niet", voor ngeeft 
Been college", had ik van een gcstudeerd persoon - dat is 
immers de vertaler ? - niet verwacht.

tfleknopt Leer- en Leesboek voor de Jeugd, over wetenschap-
pelyke onderwerpen, door G. VAN SANDWIJIC, Hoofd-Onderwyze?' 
der stads Burgerschool, to Purmerende. Tweeds veel verbeterde 
druk. Te Purmerende, bij J. Schuitemaker. 1858. In l2mo, 
f : - 30. - In een bestek van 108 bladzijden worden achter-
cenvolgens de hierna genoemde onderwerpen behandeld:
I. Wereldkunde. II. Aardkunde. III. Natuurkunde. IV. 
Levensleer. V. Alenschkunde. VI. Zielkunde. VII. Pligten-
leer. VIII. Landhuishoudkunde. IX. Handel. X. Scheep-
vaart. XI. Visscherij. XII. Handwerken.
Hot kon wel niet anders, of doze, tot veelzijdige beschou-
wing aanleiding gevende zaken moesten bier uiterst beknopt 
worden voorgedragen. Wij zeggen bet dan ook onbewimpeld: 
bet geheel ziet er nog	vrij bont uit. Trouwens, dit was
g
to verwachten, wanneer men bet doel, hetwelk de Schrijver 
zich voorstelde, in aanmerking neemt. Hij wilde zijnen mede-
ondcrwijzers eon leer- en leesboek aanbieden, waarin der jugd
KORTE rEDEDEELINiEN.	347
een kort begrip gegeven wordt van eenige belangrijke weten-
schappen en bedrijven, die minder algemeen op do lagere 
scholen onderwezen worden, en waarvan toch de kennis, 
zijns inziens, noodien nuttiis, g	g
Aan den voet der bladzijden zijn vragen geplaatst, welke 
moeten dienen tot gemak van de leerlingen, die daardoor in 
do les zich zelven kunnen oefenen. Dit is ten minste de reden, 
die de Schrijver voor bet aanwezen dezer vragen opgeeft, en 
dit verwondert ons van een practisehen onderwijzer, gelijk 
do Heer VAN SA19DWIJK is. - Wij voor ons (men houde hot 
ons ten goede) beschouwen de vragen als overtollig en on-
doeltreffend ; want: 1°. zijn onze jongelui in bet geheel 
niet gezind om vragen tot zich zelven to rigten, en 2°. zijn 
vragen als de volgende: j,Wat heeft ieder mensch? (bl. 46), 
Wet is God? (bl. 47), Wat is Gods overalo7ntegenwoordig-
heid? (b1. 48), Hoe zijn onze ouders, als wij ziek zijn?" 
(bl. 53) niet zeer geschikt em op de lagere scholen beant-
woord to worden. Voorts vinden wij dat b. v. de verklaring 
van hot fabriceren der compositiekaarsen (zie bl. 105), die 
niet gedoopt, maar gegoten worden, flog al to wenschen over-
laat.
Dit apes belet niet, dat wij bet werkje over bet algemeen 
als zeer onderhoudend beschouwen. Het kan met nut ge-
bruikt worden, en wij wenschen bet van harte cen derden 
druk toe.
De Heer SCHUITEMAKER geeft, voor weinig geld, good papier 
en cone nette uitvoering. Ook hij verdient lof. 
z. 1859.	L. A. 1s.

Boeken zijn niet om in den zak to steken, maar om to go-
bruiken; maar toch is er cone classe van taalgeleerden die 
sedert onheugelijke tijden nog maar niet kan afstappen van 
bet idle zakwvoordenboek. Meestal zijn dat boeken die to groot 
zijn om in den zak to steken on to klein om een behoorlijk 
woordenboek to zijn. DTaar in den zin van goedkoop woor-
denboek is bet con noodzakelijk kwaad. Wel is waar eene 
lijst van woorden met eenige beteekenissen or naast, bijna 
geheel zonder do phraseologische eigenaardigheden der beide 
talon in eanmerking to nemen - is eon zeer gebrekkig hulp-
reiddel om cone vrcemde teal to leeren, miter f I - 50 is onk
348	KORTE MEDEDEELINGEN.
niet veel. Voor dat geld (en in linnen band voor f 1- 70) 
heeft de Heer G. B. VAN GOOR uitgegeven: »A New Pocket 
Dictionary of the English and Dutch and Dutch and English 
languages, by A. JAEGER." `Vij hebben niet kunnen merken 
dat bet noch ten goede noch ten kwade veel van andere der-
gelijke woordenboekjes voor schoolgebruik verschilt. Maar dit 
is zeker, dat de prijs verbazend laag is: de uitvoering is in-
derdaad zeer net en keurig to noemen, en bet behelst ruim 
700 bladz. in twee kolommen 12mo. Uit dat oogpunt ver-
dient het hoogen lof.
Er behoort eene zekere naiveteit toe, om de wereld to 
vereeren met geestesproducten, zooals de Heer P. J. KIICKERT 
onlangs gegeven heeft in zijne )Raadgevingen aan Landverhui-
zers naar Noord-Amerika" (Tholen, J. STEENMEIJER. 1859). 
Hij verzekert stoutweg, dat hij ))op grond eener driejarige 
ondervinding" spreekt en ))met de grootste aandacht dit land" 
(b. v. van hot Utah-meer tot de punt van Florida?) ,,door-
reisd" heeft en »alles wat slechts eenigzins zijne aandacht tot 
zich trok doorzocht" - en discht u nu zulke algemeenheden 
op, dat ik haast niet kan gelooven dat hij er ooit geweest 
is. Iemand die zelf aan gene zijde van den Atlanticus het 
doen en drijven der Americanen heeft gezien, zal niet zoo in 
het onbepaalde over de Vereenigde Staten spreken, zonder 
ergens aan to geven, welken staat, welke stad hij bedoelt, 
waar hij dit of dat, zooals hij voorgeeft, zelf ondervonden 
heeft; zal niet van ,,de Hudson" als van eene hoofdrivier 
van do Unie spreken, of vertellen van het noord-westelyk ge-
deelte der Vereenigde Staten met een gloeijenden tropischen 
zomer; of schrijven ,,Massasucht" (Massachusetts) en ,help 
your selve", enz. enz. En al ware het maar alleen om den 
stijl, zou men toch moeten wenschen dat zoo iemand zijn ge-
schrijf ongedrukt liet.
lets meer kan men rekenen dat dezelfde Heer op zijn terrein 
is in »Handleiding tot eene zuivere en spoedige beoefening 
van bet kunstmatig Koopmans- of Italiaansch Boekhouden" 
en wat er verder in den ellenlangen titel volgt. Dat kan ten 
minste voor eenvoudige winkeliers niet ganschelijk ongeschikt 
geacht worden, boewel do vorm van vragen en antwoorden 
or icts flaauws aan geeft.
BOEKBESCIIOUWIN G.
Het Leven van JEzus, den Zoon Gods en den Zaligmaker der 
wereld, wetenschappelgk-populair beschreven door Dr. L. S. P. 
MEYBOOM. Eerste Deel, Afd. II, Stuk 2 en 3, en Afd. III, 
met Tweede Deel, Afd. I , St. 1. Te Groningen, bij J. B. 
Wolters. 1854, 1857, 1858. In gr. 8vo. 545, 533, 560 bl., 
to zamen f 14 - 70.
Na van de twee eerste boekdeelen van dit belanp,ijke work 
in dit Tijdschrift eene beoordeelende aankondiging to hebben 
gegeven (u'), meenden wij, Diet gedurig op de afzonderlijke 
gedeelten van een zoo nitvoerig werk kunnende terugkomen, 
to moeten wachten naar de voltooijing van bet eerste hoofd-
gedeelte van bet geheel: JEzus zoo ale Hij uitwendig wan-
delde. Dit nu is bet geval ongeveer ter helfte van bet Iaatst 
uitgegeven boekdeel. Hot derde boekdeel (van bet work D. I, 
Afd. II, St.2) bevat bet vervolg van JEzus' openbaar leven op aarde; 
bet vierde (D. I, Afd. II, St. 3) beschouwt dat hoofdtijdvak van 
JEzus' aardsche leven uit verschillende oogpunten; bet vyfde 
behelst ten deele (D. I, Afd. III) JEZUS na zijn openbaar leven 
op aarde, en ten deele (D. II, Afd. I, St. 1) den aanvang 
der beschouwing van JEzus' inwendig leven. De beschouwing 
van dit laatste behoort eigenaardig tot die van de twee vol-
gende boekdeelen, wanneer die zullen zijn in het licht gegeven 
en daarmede de uitgebreide arbeid voltooid.
Omtrent den inhoud van bet voor ons liggende gedeelte 
kunnen wij kort zijn ; alleen zij ter verduidelijking van lien 
des vierden boekdeels opgemerkt, dat bet cone beschouwing 
geeft van JEzus' spreken over zich zelven en zijn plan, bet 
tooneel en de bestanddeelen van zijne werkzaamheid, JEzus 
als leeraar en volksopvoeder, als Evangelie-prediker, zijne 
werken, JEZus als opvoeder zijner Apostelen, zijn wandel 
voor God en menschen, en levenslot. Hot einde der behande-
(*) Vaderl. Letteroefeningen 1853, Boekbesck., bladz. 2S9-301; 1854, 
ald., bladz. 531-592.
BOEKBESCE. 1859. v°. VIII.	2.1:
350	Dr. L. S. P. MEYBOOM,
ling van JEzus' verheerlijkt leven wordt gevolgd door een
Slot, behelzende beschouwingen, die het geheel van JEzus' uit-
wendig leven op aarde betrefen (t. w. de wonderen, met JEZUs 
en ten zijnen gevalle geschied), benevens eene zamenvatting 
van het geheel (waarin aangetoond wordt, dat JEzus' uitwendig 
leven den geheel uitmaakt, met poging tot aanvulling van de - 
toch wel niet tot 's Heeren uitwendig leven behoorende - 
gaping tusschen zijn dood en opstanding, en de gronden wor-
den opgegeven, die tot zijn voortdurend leven en werken in 
den hemel doen besluiten).
Hetgeen in dat slot naar eanleiding van Luk. xxiii: 43, 
1 Petr. ut: 19, 20, en iv: 6 wordt opgemerkt, geeft ons aan-
leiding om to wijzen op de groote volledigheid, die, gelijk dit 
Leven van JEzus in bet algemeen, zoo ook het hier aange-
kondigde gedeelte des werks kenmerkt. Zelden wordt lets, 
dat ter opheldering dienen kan, voorbijgegaan, en is de Schr. 
blijkbaar voor zich zelf tot volkomen helderheid aangaande al 
het daarvoor vatbare gekomen eer hij schreef, het gelukt hem 
meestal, zijne lezers van de juistheid zijner opvatting to over-
tuigen, ook schoon hij niet altijd - en hoe ware dit ook 
mogelijk? - die van anderen wederlegt. Op enkele plaatsen 
niettemin heeft hij ons in dit laatste opzigt onbevredigd ge-
laten. Zoo gaat hij de eigenlijke opvatting van Joh. xru: 14, 
15 als instelling der voetwassching geheel en al voorbij, als 
ware daarvoor niets to zeggen (*). Zoo wordt mede geene 
notitie genomen van die opvatting van 1 Cor. xv: 6, welke 
aan het woord e'odvxi zijne eenig ware, overal elders in de 
gewone vertaling van het N. V. behouden beteekenis, dcn-
maal, laat behouden en de o500 broederen" aan welke de 
verrezen JEZUS slechts cons verseheen, onderseheidt van hen, 
aan wie Hij zich meermalen openbaarde. Het verwondert ons, 
dat een zoo ervaren en scberpzinnig kenner van het N. V. 
zich door eene verkeerde vertaling heeft laten verkloeken, 
vooral nadat VAN UENGEL zich voor het reeds door BEZA vertaalde
(*) Dat eene naauwkeurige exegese echter zeer sterk pleit veer de eigen-
lijke opvatting, meenen wij Godg. Bijdr. 1846, bladz. 759 volgg. to hebben 
bewezen. En bij zoo klare beteekenis van de door aEzvs gebezigde woorden 
verdiende het, dunkt ons, wel eenige vermeldigg, waarom men de gewone 
oneigenlijke opvatting volgt.
BET LEVEN VAN JESUS.	351
semel en niet simul heeft verklaard. Het adverb. J,dTx~ wordt 
elders (Rout. vi: 10, Hebr. vii: 26, ix: 12, x: 10) en alleen 
zoo gebruikt, dat bet in den sterkst mogelijken zin voor ))cons 
en ook niet meer dan cons" wordt gebezigd. Bovendien moot 
MEYBOOM flog al tot eenige onderstellingen toevlugt nemen om 
aan eene verschijning van den opgewekten JEzus aan een zoo 
groot getal to gelij k, eene voegzame plaats in de harmonistiek 
aan to wijzen. Het is waar, de duidelijke annwijzing eener 
tijds-opvolging door bet herhaalde ndaarna" maakt het moeije-
lijk, tusschen de verschijning aan ))de twaalve" en eene atzon-
derlijke aan JACOBUS, die to plaatsen, welke slechts in bet 
algemeen een groot getal nbroederen" omvat, aan welke JESUS 
na zijne opstanding zich slechts dens heeft geopenbaard, tenzij 
men aanneemt, dat toch, schoon bet niet in bet woord E0»rx~ 
zij uitgedrukt, de verschijning a an die alien to gelijk hebbe 
plaats gehad. Maar teen de allergestrengste toepassing van 
bet "daarna" als aanduiding van tijds-opvolging in 1 Cor. xv: 
5-7 pleit, dunkt ons, de vermelding van ode twaalve" (vs. 5) 
en ))at de Apostelen" (vs. 7), - eene onderscheiding, die wij 
nergens bevredigend opgelost hebben gevonden. Doch, 't is 
bier de plaats niet om daarover verder nit to weiden.
Meestal echter bepaalt MEYBOOM zich niet bij liet geven van 
zijne opvatting, maar verdedigt haar tegen anderen, en dat op 
zeer scherpzinnige wijze. Een voorbeeld daarvan levert bet-
geen wij vinden opgemerkt ten einde bet gevoelen aannemelijk 
to maken, dat door »Galilea", Matth. xxviii: 7 niet het land-
schap van dien naam, maar een der toppen van den O1ijf-
berg to verstaan zij , welke top daarvan dien naam zou heb-
ben, dat de weg naar bet landsehap Galilea er Ian" of over 
liep, en er dan ook eene karavansera van dien naam ten be-
hoeve van de Galileesche feestreizigers zou gestaan hebben. 
Matth. xxviii: 16 zou dan de ))berg", waar JEZUS zijne elf 
getrouwe discipelen bescheiden bad, geene nadere plaats-aan-
duiding, maar eene appositie wezen en dat gedeelte van den 
Olijfberg door JEzus bedoeld zijn Matth. xxvi: 32. Dit denk-
beeld, bet eerst zooveel wij weten door HARDUIN voorgestaan, 
is door C. P. SANDER, Evang. Luthersch Pred. in der tijd to 
Rotterdam, ontwikkeld en verdedigd in een stukje, getiteld: 
JESUS, zijnen Apostelen, op denzelfden dag zyner verr zenis, in 
Galilea verscheenen (Rotterdam, bij J. HENDRIIiSEN, 1814) en
24
352	Dr. L. S. P. MEYBOOM,
daar ook aannemelijk gemaakt met aanbaling van reizigers, 
die verhalen, dat een der toppen van den Oiijfberg den naam 
van Galilea droeg. En zeker is bet, dat men, dit aan-
nemende, eene menigte zwarigheden ontgaat, door welke de 
harmonistiek der verschijningen van den herrezen JEZUS wordt 
gedrukt. Maar 't is eene andere vraag, of men niet doe, wat 
VAN O0STERzEE (Leven van JEzus) ten aanzien der identiteit 
van Matth. xxviu: 9, 10 met Joh. xx: 11-17, onzes inziens 
ten onregte, opmerkt, dat men, om kleine klippen to ont-
wijken, zich aan grootere prijs geeft. Immers, $ raxsxaix 
beteekent overal in het N. V. het landschap Galilea, en het 
is zonder nadere reden min waarschijnlijk, dat dit woord op 
doze done bladzijde der geschiedenis eene zoo geheel andere 
beteekenis hebbe, vooral omdat het ,rop.ien (Matth. xxvrir: 16) 
vertrekken, op reis gaan, wel een grooteren tout aanduidt 
dan uit Jeruzalem naar den slechts eenige minuten van daar lig-
genden Olijfberg. Doch aan de andere zijde is het ook waar, 
dat de twijfel van sommigen (ald. vs. 17) eerder aan eene 
verschijning op den dag van JEzus' opstanding, althans aan 
de Apostelen, dan aan eene latere, denken doet. Scherpzinnig 
wordt door MEYBooi hier gebruik gemaakt van het apoeryphe 
evangelie van NJCODEMUS en andere berigten. Do herhaling 
van het voorzetsel c l;, Jflatth. xxviii: 16, is ons flog de ge-
wigtigste bedenking tegen het door MEYBOOM ontwikkelde red-
middel. Do zaak verdient nader onderzoek.
Indien wij eenige proeven wilden bijbrengen van de scherp-
zinnigheid der opmerkingen, door welke de Schr. een somtijds 
verrassend licht verspreidt over voorvailen in JEzus' leven, 
zou do keuze ons zeer verlegen maken. Ook bier volsta ddn 
voorbeeld. Bij de zalving des Heeren to Bethanie, Matth. 
xxvi: 6-13, merkt MEYBOOM het volgende aan ten opzigte 
van JUDAS' aanmerking, als eene, die niet alleen het gevoel 
beleedigt, maar ook den toots van het koude verstand niet kan 
doorstaan. ,Ook dan nog is JUDAS' redenering eene drogrede. 
Hot valt niet zwaar, dit aan to toonen. Wat is het, dat 
volgens JUDAS' bewering had moeten gesebieden ? MARIA had 
die zalve moeten verkoopen. Waarom ? Om het geld aan de 
armen to geven. Maar indien het dan van MARIA verkeerd 
gehandeld was, dat zij de zalf zelve gebruikte in plants van 
or geld voor to ontvangen, zou het dan nog niet veel meer
BET LEVEN VAN JEZUS.	353
verkeerd geweest zijn van den kooper, dat hij de Somme gelds 
die reeds in zijne handen was, we, gal voor die nuttelooze 
zalve, in plaats van ze tot eene aalmoes to besteden? Gij 
ziet, wat JUDAS aanraadt, is eigeelijk niets anders, dan dat 
MARIA bet kwaad, dat zij nu gedaan had, door een ander had 
moeten laten bedrijven. Want in hoe vele handen die nardus-
olie ook mogt overgaan, den moest ze toch eindelijk gebruiken 
voor 't Been, waarvoor ze gemaakt was. Had JUDAS flog eene 
aanmerking willen maken, die een schijn van gegroodheid 
had, dan zoo hij hebben moeten zeggen, in plaats van die 
zalve voor JEZUS to besteden, moest zij voor de armen besteed 
zijn geworden. Gebruikt worden moest zij toch altijd - en 
zoo bier in dit geval dwaling bestond, dan moest deze liggen 
in de keuze van den persoon, aan wien ze was besteed. En 
wat hadden dan de arrnen aan die nardus-olie, waarvan bet 
gebruik naar hunne levenswijze en behoeften volstrekt niet 
geevenredigd was? Zeker niet veel. Nu daarentegen was 
de olie joist tot bet doel gebruikt, waartoe zij vervaardigd 
was. De werkman had er zijne winst van getrokken, er een 
eerlijk brood voor zijn gezin aan verdiend, en de eerbiedige 
liefde legde in die gave flog daarenboven eene waardij , die 
zij in zich zelve geenszins hevatte." Zeer joist zijn de aan-
merkingen, die daarop volgen over die bestrijding der weelde, 
welke nog heden ten dage op dezelfde wijze geschiedten menig 
opregt en welmeenend Christen misleidt.
Gelijk voorts MEY800M groote eerlijkheid aan den dap, legt 
in bet uitkomen voor de zwarigheden, die bet eene of andere 
gedeelte der geschiedenis drukken, zoo toont bij ook zijne 
scherpzinnigheid om ze op to lessen. Ook hiervan zij een 
woord gezegd. Eene afzonderlijke beschouwing van de won-
deren met JEZUS geschied, omvat zijne geboorte, opstanding 
en hemelvaart. Ofsehoon nu de Schr. teregt opmerkt, dat de 
geheele persoonlijkheid van JEzus eene intrede in en een uit-
gang nit bet aardsche leven medebrengt, afwijkende van de 
gewone orde der dingen, ontveinst bij echter niet, dat de be-
denkingen, tegen bet eene en andere van de natuurkundige 
zijde ingebragt, Diet met een eenvoudig beroep op bet boven-
natuurlijke zijn tot zwijgen to brengen. Met betrekking tot 
s Heilands geboorte zonder aardschen vader, uit eene moeder 
alleen, zijn reeds in bet eerste Stuk de moeijelijkheden rond
354	Dr. L. s. P. MMEYBoom,
en eerlijk erkend. Hier wordt de Hoogl. IvQuEL aanaehaald, 
ten einde to doen zien, dat de mannen der natuurkundiae 
wetenschap zelven bet redelijke erkennen van eene schep-
pende tusschenkomst der Almagt, ook nog na bet ontstaan van 
de tegenwoordige orde der dingen. En inderdaad, bet wegen 
van zwarigheden mope veel van subjective zienswijze ofhangen, 
wij voor ons vinden veel meer bedenking op de laatste, dan 
op de eerste bladzijde der geschiedenis van JEZUS' verblijf op 
aarde, en 't verwondert ons niet, dat LUTi7ER, ware bet dan 
op anderen frond, de eigenlijke ligchamelijke hemelvaart van 
JEZOS verwierp, en dat BRENAECKE (*) toevlugt nam tot hals-
brekende exegetische sprongen, ten einde to doen gelooven, 
dat de Evangelie-geschiedenis ook anders moet worden op-
gevat. MEYUOOM, zeer goed inziende, dat men zich in een 
a vetenschappelijk-populair" werk in den tegenwoordigen tijd 
niet met magtspreuken kan behelpen, zegt er van. ,,Eene 
vraag, die zich bij bet lezen van de verhalen der Evangelien 
aangaande JEZUS' hemelvaart aan ons opdringt, is deze: hoe 
is de Heer opgevaren? Met dat ligchaam van menschelijk 
vleesch en bloed, waarin de Apostelen Hem bij bet laatste 
zamenzijn voor hunne oogen zagen staan ? Uit de woorden 
van bet verhaal kan naauwelijks iets anders worden opge-
maakt. En tech weten wij genoeg van den bouw en de ge-
aardheid der aardsche levende ligchamen, urn to kunnen ver-
zekeren, dat voor bet bestaan van een menschelijk ligchaam 
de invloed en de drukking van den dampkring der aarde 
onmisbaar zijn. Fiet bestaan van vleesch en bloed buiten den 
druk van den dampkring der aarde, in den ijlen wereld-
aether wordt door de wetenscbap ten stelligste voor onmogelijk 
verklaard. Moeten wij ons dan eene oplossing van 's Heeren 
ligchaam onder bet henenvaren denken?"

(*) Wij bedoelen: Biblischer Bev'jeis, dass JESUS nach seiner Amferstehung 
noch 27 Jahre leibhaftig azf Erden gelebt ... habe (Liineburg, 1819,
herdr. 1820). Dit boekje is in het Ned. vertaald (Amsterdam, 1820). ,, Hij
wil," zegt VAN SENDEN, Verdediging van Bijbel en Openbaring, I, 325,
„eerst ontkennend aantoonen, dat JESUS niet ten hemel gevaren is; maar 
men vindt hier alleen, wat duizendmaal reeds wederlegd is." Niet alzoo; 
de natuurkundige bedenkingen tegen eene ligchamelijke hemelvaart zijn Diet 
„duizendmaal wederlegd", en MEYBOOM is, gelijk wij doen zien, eerlijk 
genoeg om to bekennen, dat zij niet wederlegd kunnen worden.
BET LEVEN VAN JEZUS.	355
.... r'En wat antwoord hebben wij ? Geen antwoord. Hier 
schieten onze verbeeldinen onze wetenschap to kort. En
g
wanneer menigeen, alleen op deze zwarigheden wijzende, daarin 
genoegzamen grond meent to vinden, om bet verhaal van 
's Heeren hemelvaart to verwerpen, dan kunnen wij hem die 
bezwaren niet wegnemen." Doch daarbij blijft MEYBOOM niet 
staan: hij neemt de drie genoemde feiten zamen, en ontwik-
kelt, dat zij in een geloofwaardig licht treden, ))zoo men ze 
in verband brengt met bet leven waarin zij voorkomen, met 
den persoon wien zij treffen (betreffen), en met bet doel dat 
zij moeten helpen bereiken." En na dit to hebben ontvouwd 
besluit hij aldus: ',En vraagt men ons: waarheen is JEZUs 
opgevaren, en wat is er van zijn menschelijk ligchaam ge-
worden? Wij antwoorden, dat wij bet niet weten, maar dat 
bet ook niets ter zake doet. De blijvende waarheid, die den 
menschen op overtuigende wijze geopenbaard moest worden, 
is deze: dat de geest onsterfelijk is, door geenen dood to ver-
nietigen, en dat een geest, zoo ontwikkeld, zoo geheiligd, zoo 
levende als die van JEzus, niet alleen op aarde in bet men-
schelijke leven eene eervolle en glorierijke plaats kan be-
kleeden, maar ook voor den hemel, voor hoogeren, uitge-
breideren en zaligeren werkkring geschikt is, en na bet aard-
sche leven daartoe overgaat. Dat is in en door JEZUS' up-
standing en hemelvaart den menschen van dat geslacht ge-
bleken. De vorm der feiten was naar hun inzigt en hunne 
vatbaarheid berekend. De waarheid is bet eigendom des 
menschdoms geworden, eene duurzame bezitting, die niet weer 
verloren gaat. En al ware nu JEzus nergens ligchamelijk 
heengevaren, al is daar boven onze hoofden de troon des 
hemels niet, zoo als de Joden meenden, al ware JEZUS' men-
schelijk ligchaam later naar de aarde teruggevallen of in 
hoogere sfeer verdampt, bet doet niets ter zake. Dat lig-
chamelijk opstaan toch en bet ligchamelijk opvaren is slechts 
de vorm, waaronder de onzigtbare waarheid zich bet eerste 
voor menschen waarneembaar en verstaanbaar maakte. In 
then vorm schuilt bet wezen der waarheid niet. Is de waar-
heid zelve maar eerst gezien, waargenomen, gekend en erkend, 
dan heeft de vorm zijne dienst gedaan, en kan verder zonder 
schade blijven waar hij wil."
Eindelijk merken wij flog op, hoe schrander MEYBooM de
3:56	Dr. L. S. P. MEYBOOM,
bezwaren, die zich bij bet lezen van sommige gedeelten der 
geschiedenis opdoen, weet op to lossen. Ten voorbeelde dear-
van wijzen wij op bet verdorren, op JEzos' bevel, van den 
onvruchtbaren vijgeboom, 111atth. xxi: 18, 19 (*). Hot zes-
tiental bladzijden, aan dat voorval besteed, is Diet to veel, 
als men let en op bet zonderlinge van bet gebeurde zelf, en 
op bet onderwijs, dat jEzus er uit ontleent. Men zegt: hoe 
kon jEzus vijgen aan een boom verwachten, daar bet er bet 
saizoen Diet toe was? Vergiste JEZUS zich omtrent bet al of 
Diet voorhanden zijn van vrucht -- strijdt dat Diet tegen zijne 
goddelijke grootheid? Was bet vloeken van een levenloos 
voorwerp, dat Diets misdeed, jEzus Diet onwaardig? Is bet 
verdelgende karakter van dit wonder Diet in strijd met bet 
behoudende en zegenende van al de overige? Al die bedenkin-
gen worden door onzen Schr. op bevredigende wijze opgelost. 
Slechts komt bet ons voor, dat bet volgende, ter wegneming 
van de laatste zwarigheid, weinig bewijst. ,,Dit wonder is 
eene daad, waardoor bet ]even eener plant wordt vernield. 
1llaar zulke daden zijn er meer van den Heer. Hij verdedigt 
bet afplukken van no, niet geheel rijpe kurenaren door zijne 
Apostelen ; Hij gelast PETBUS, den angel uit to werpen en den 
stater to Demon uit den mond van den eersten visch, dien hij 
op zal halen, en wiens ]even dus daaraan zal worden opge-
offerd; Hij laat bet toe, dat bij de genezing van den bezetene 
to Gadara eene geheele kudde omkomt ; Hij gelast zijnen 
discipelen bet net uit to werpen, of been to gaan om bet 
paaschlam to slagten." Van deze voorbeelden kunnen alleen 
de zwijnen en zoo men wil ook eenigzins de stater gelden; de 
overige betreffen zoodanige opofferingen van planten of dieren, 
die in den gewonen loop der dingen dagelijks plaats hebben.
Doch wij mogen Diet meer ruimte vragen voor de aankon-
diging dezer boekdeelen, en behoeven zulks ook niet, daar 
bet werk reeds zoo lang en zoo gunstig bekend is. De aan-
(*) MEYBooMrt noemt dit , het laatste van die werken, welke sEzus aan 
de stoffelijke schepping doet." Doch zoo men bet herstellen van krankzin-
nigen, en ook dit nog slechts tot op zekere hoogte, uitzondert, hebben al 
jEzus' wonderen de „ stoffelijke schepping" ten voorwerp; en dan is de ge-
nezing van MALCHUS' oor de laatste daad van lien aard in bet aardsche
leven van sEZUS.
BET LEVEN VAN JEZUS.	357
merkingen, die wij or op hebben, zijn weinige, en wierden 
beter aan den Schrijver, dan in eene recensie aan bet publiek 
medegedeeld. Met slechts cone besluiten wij. In de gelijkenis 
van de wijngaardeniers, Hatth. xxi: 33-46, vindt MEYBOOIt, 
op bet voetspoor o. a. van VAN OORDT, Het Kruis van CHRISTUS, 
bladz. 53 volg. cone aanduiding, dat de dood van jEzus niet 
bet eigenlijke doel zijner verschijning, niet de conditio sine qua 
non ter bereiking van hot oogmerk dier verschijning was 
(Boekd. III, bladz. 238), terwijl nogtans een weinig verder 
(bladz. 243) nit Jolt. xii: 24 wordt afgeleid, dat bet nver-
breken van 's Heeren ligchaam" zedelijk noodwendig was om 
der wereld bet leven to geven. Tegenstrijdigheid is er niet 
tusschen bet eene en bet andere voor wie een onderscheid 
maakt tusschen hetgeen geldt aan de zijde van God en aan 
die der menschen; maar bet ware toch, o. i. gepast geweest, 
ter voorkoming van mogelijk misverstand, op dat onderscheid 
opmerkzaam to maken.
Hot tweede gedeelte van Boekd. V behoort tot de tweede 
hoofd-afdeeling des werks, naar welker voltooijing wij ver-
langend uitzien, ook op grond van hetgeen er bier reeds van 
to lezen is. Wij wenschen den bekwamen Schrijver voor-
spoed op bet voortzetten van zijne allerbelangrijkste tank. 
Over bet uitwendige voorkomen des werks behoeven wij bij 't 
aankondigen van vervolg-deelen niet to spreken. De stijl is 
duidelijk, aangenaam, gepast; de taal zuiver, zoodat vlekjes 
als bet boven aangehaalde zaliyeren, en: ndat JEzus zich den 
CBRISTUS genoemd had" (III, 476), zeldzaam zijn.
0.	B. DI. C. V. 0.
JJ/aarheid in Liefde. Godgeleerd Tijdschrift voor beschaafde 
Christenen. Nieuwe Reeks, byzonder gewijd aan de opbou-
zving der Evanyelisch-Catholieke Kerk der Toekomst. Onder 
rnedewerkiny van een Godgeleerd gezelschap, uitgegeven door
1. BONSTEDE DE GROOT, L. G. PAREAU, J. SONIUS S1`'AAGMAN,
w. MUURLING, L. s. 1. MEYBOOM. Jaargang 1858. Te Gronin-
gen, by J. Oomkens, J.zoon. 1858. In gr. 8vo. 830 bl.
f 8 - : per Jaargang.
t Zou cen even vervelend als overtollig work worden, wanneer
358	WAARHFID IN LIEFDE.
wij - gelijk dit bij den eersten Jaargang der nieuwe Serie 
gevoegelijk door ons geschieden kon - onze beoordeeling 
van 't Groninger Tijdschrift telkens met algemeene beschou-
wingen over aard en strekking wilden inleiden. Met een ver-
slag dus nopens de afzonderlijke stukken meenen wij allezins 
to kunnen volstaan.
De bundel wordt geopend met de Verhandeling van Prof. Hos-
STEDE DE GROOT over het onderscheid van vrijheid van wil en van 
handeling. Zonder ons voor dit pas opzettelijk in den diste-
ligen strijd tusschen determinisme en indeterminisme to mengen, 
verklaren we toch to deelen in de publieke opinie, dat het 
determinisme bier to lande zijne consequentien to verre, veel 
to verre begint to trekken, en dat eene reactie van bevoegde 
zijde als een noodwendig antidotum moet beschouwd wor-
den. Als zoodanig is, nevens de studie van HOEHSTRA, ook 
dit * naar gewoonte, smaakvol geschreven - opstel van 
den Groninger Hoogleeraar, al houdt niet elk zijner argumen-
ten evenzeer steek, der lezing en overweging dubbel waardig. 
Vooral niet minder intusschen hebben we op met zijne op-
merkingen over den kerkelijken toestand van Belgie, waaraan 
later nog een woord over de worsteling in Belgie is toegevoegd. 
Er is in Belgie veel goeds; er is vele mogelijkheid van 
vooruitgang; er is ontvangbaarheid voor meer goeds, ook 
voor het vrije Evangelie; er is groote behoefte aan betere 
kennis van 't Evangelie; in die behoefte moet van buiten, 
met name uit Nederland, voorzien worden: - deze vijf belang-
wekkende gezigtspunten zijn met even juisten blik opgegrepen, 
als met fiksche trekken in 't licht gesteld.
Wanneer we nu naast deze beide stukken het verslag plaat-
sen van PARET'S PAULUS and jEsus, door dezelfde bekwame 
hand opgemaakt, dan hebben we genoemd wat in onze schat-
ting de meeste waardij , althans de meeste aantrekkelijkheid 
aan den Jaargang bijzet. In zijne soort is nogtans niet minder 
geacheveerd de, slechts ten deele van elders ontleende, be-
schouwing van DOUWES Over GEORG CASSANDER en zijne God-
geleerdheid. Maar, ontzeilt D. reeds niet gehcdl de klip van 
to groote uitvoerigheid, waardoor zoovele hedendaagsche mono-
graphien meer vermoeijen dan boeijen, in veel grooter mate 
treft deze bedenking - hoeveel lofs wij ook anders voor stiji 
en inhoud over hebben - den om zijne wijdloopigbeid in
WAARDEID IN LIEFDE.	359
tweeen gesplitsten arbeid van den jongeren BOFSTEDE DE GROOT 
over den voortreffelijken OEANNING. En of ook wel die andere, 
nog gevaarlijker klip der monographien - de zucht om niet 
dan goeds of zelfs uitmuntends in. zijn held to vinden - door 
H. D. G. even gelukkig als door D. vermeden is ? De historic-
beschrijving, die ons engelen of duivelen in stee van men-
schen schildert, is helaas! ook na BASE nog niet geantiqueerd.
De Aanwyzi-ng van den geleerden DIEST LORGION, dat men 
onder de Protestant en sedert LUTHERS dood tot de Dordsche 
Synode in menig opzigt van de goede beginselen der Hervormers 
is afgeweken, heeft, voor een deel ten minste, to zeer het voor-
komen van een beter in een kerkhistorisch compendium t'huis 
behoorend overzigt der theologische geschillen gedurende dat 
tijdvak, dan dat wij - in weerwil van de daarbij ten toon 
gespreide rijke zaakkennis - ook haar met voile bevrediging 
uit de hand konden leggen. Ze is overigens het laatste der 
grootere stukken, dat ons to vermelden overschoot. Onder 
de vele kleinere bijdragn, wier optelling en beoordeeling g 
niemand van ons vergen zal, maken we to then aanzien echter 
eene eervolle uitzondering met de inderdaad merkwaardigeproeve 
van heerschappij-voering des Staats over de Hervormde Kerk in 
Nederland tijdens de Republiek, z66 veelzijdig merkwaardig, 
dat wij haar gaarne een plaatsje in het Archief, als blijvend 
repertorium onzer Kerkgeschiedenis, hadden gegund.
Het »overzigt der Godgeleerde Letterkunde", van welks met 
1858 begonnen verdeeling over de gezamenlijke vier stukken 
wij reeds vroeger bij eene anticipatie, die nit ingenomenheid 
voortsproot, hebben gewag gemaakt, handhaaft zijn welver-
kregen en gevestigden room. Even zoo de Uitgever. Hem en 
meer nog der Redactie onze beste wenschen!	V. P.
Godsdienst en Kunst. De afhankelykheid der laatste van de 
eerste. Door s. HOEKSTRA, BZ., Theol. Doct. en Hoogleeraar 
to Amsterdam, by P. N. van Kampen. 1859. In gr. 8vo. 
68 bl. f : - 90.

De titel herinnert zeer VAN DER HOEVEN, JR.'s De Gods-
dienst het wezen van den mensch. Doch terwijl bij dezen de 
inhoud zoo consequent aan den titel beantwoordt, dat men,
360	S. AOEKSTRA, BZ.,
v. D. n. volgende, bet paradoxe facit: een ongeloovige, als 
b. V. D'ALEMBERT, = een dier, zon moeten aannemen, heeft 
n. bet met zijn titel - die Loch, strikt genomen, beduidt, 
dat er zonder Godsdienst geen Kunst hoegenaamd bestaan 
kan - gelukkig zoo naauw niet genomen. Niet alleen had hij 
dan immers geene vraag als deze mogen opperen: ))Is het niet, 
helaas! van de betooveringen van de muziek, dat de schan-
delijkste verleiding zich bedient om haar ongelukkige slagt-
offers to bedwelmen en ze zoo in haar netten to verwarren?"; 
maar bij zelf wil wel uitdrukkelijk de kunst liever ),de zuster, 
dan de dochter van de godsdienst" genoemd hebben. Dit slechts 
begeert hij aan to toonen, dat bet heiligste en edelste - en 
mitsdien het hoogste - der kunst zonder de godsdienst niet to 
bereiken zij, daar toch de kunst zich nit bet gebied der natuur 
en des werkelijken levens tot dat der idealen moet opheffen, 
en de verhevenste idealen joist in de godsdienst, en nergens 
elders, worden aangetroffen. Is hiermede de betrekkelijke 
afhankelijkheid der kunst van de godsdienst door n. vol-
dongen, hij wil omgekeerd ook wel de afhankelijkbeid der 
godsdienst van de kunst toegeven, doch niet zoo, dat - gelijk 
velen in onze dagen met SCHILLER zouden verlangen - aestbe-
tisch en religieus gevoel geldentificeerd worden, en bet laatste 
in 't eerste gerekend wordt op to gaan. ,,Wie fijn gevoel 
heeft voor bet schoone, wordt daardoor nog niet zedelijk; want 
zedelijkheid heeft niet alleen een schoone, maar ook een hoog 
ernstige zijde en kost langdurigen en moeijelijken strijd. Al-
leen zal bet goede zoowel als de zonde zich bij hem, die 
aesthetisch ontwikkeld is, in fijner vormen vertoonen."
Der Kunst, die, »meer dan nu gesebiedt, door de gods-
dienst behoorde geadeld to worden", bet hooge belang, dat 
zij bij de Godsdienst - en aan deze, ,,die in de hedendaag-
sche humanistische beweging niet of naauwelijks schijnt me6 
to doen", bet hooge belang, dat zij bij de kunst heeft, op 't 
hart to drukken - ziedaar bet treffelijke dool, 't Been n. zich 
met deze rede, in Felix D7eritis uitgesproken, heeft voorge-
steld, en waarin hij uitnemend is geslaagd.
We hebben zeker onze hedenkingen. Het Heldendicht na 
noTERDS z66 gladweg voor ,,onnatuur en wansmaak" to ver-
klaren, wil er bij ons geheel niet in; evenmin met bet oog 
op de Romeinen, waar die epitheta ons voor de Pharsalia of
GODSDIENST EN KUNST.	361
Thebais reeds hard genoeg, maar voor de volsehoone Aenels-
regtuit gezegd - wdnderlijk klinken, als op den nieuweren 
tijd, waar, nevens cAMOdNS, onbegrijpelijker wijze ook de 
groote TAsso door a. is overgeslagen, wiens epos HOMEEUS 
welligt bet naast op zijde streeft, en daarenboven - getuige 
de bezoekers van Italie - reeds alleen voldoende is om H.'s 
bewering, dat het heldendicht niet meer beantwoordt aan zijne 
»bestemming om in het hart van 't yolk to leven" to schande 
to maken ! Dat n de beschaafden onder ons" zulke meester-
stukken elezen, maar er geen hart voor hebben", mogt wel 
eens niet sterk voor de fijnheid of louterheid hunner bescha-
ving pleiten; althans zouden wij voor ons dat verschijnsel 
veiligheidshalve liever op rekening stellen van onze stoom-
eeuw, die, met looden schoenen haar eigenaardig materieel 
terrein verlatende, op hare uitstapjes naar 't vreemde land 
des geestes maar weinig tijd en geduld - minst nog wel voor 
uitgebreide dichtstukken - meeneemt, dan op de onnatuur
en wansmaak van VIRGILIUS, TASSO Of MILTON!
Voorts hadden we ook wel gewenscht, dat ii. de talrijke 
mislukte vertolkingen van SCIIILLER'S heerlijke Goiter Griechen-
lands niet vermeerderd had, door een paar coupletten over 
to brengen op zoo foeileelijke manier als waarvan de aanhef 
getuigt;
Toen gij nog de schoone aard regeerde,
Wezens uit 't bekoorlijk faablenland!
Wanneer ge nu echter daartegenover meer dan ddne fraaije 
rijmelooze navolging van Israelitische poezij in de weegschaal 
legt, dan houdt ge x. voorzeker zijne onbedrevenheid in 't be-
rijmde dicht, gaarne ten goede.
En, in trouwe! als een refit mag hij dat van u eischen 
voor zooveel schoons en goeds, als hij in zijn proza u aan-
biedt. Een onderwerp, dat tot de aantrekkelijkste tijdvragen 
behoort, heeft hij voor u met rijke zaakkennis en losse pen 
ontwikkeld. Proeven daarvan hebben we straks reeds gegeven; 
gaven we nog meer, 't zou, bij eene brochure van niet zoo 
grooten omvang, plunderer worden. Elk koope en leze zelf!
Tot bet aan die lezing verbonden genoegen zal VAN KAMPEN'S 
correcte en sierlijke uitvoering ongetwijfeld medewerken.
V. P.
362	N. I. B. KAPPEYNE VAN DE COPPELLO,
Het Gymnasium to Amsterdam. Verslag van den Cursus 1857-
1858. Miscellanea critica, scripsit N. I. B. KAPPEYNE VAN 
DE COPPELLO, Gymn. Amstel. Conrector. Amsterdam. Seyf-
fardt's Boekhandel. 1858. In gr. 8vo. 48 en 31 bl. f 1 -
Even als voor honderd jaren in RUHNKENIUS' tijd blijft ook 
thans flog de critiek, meer bijzonder de tekstcritiek, bij velen 
een voorwerp van afkeuring en bespotting. De oude rector, 
die niet met zijn tijd is medegegaan, vindt bet »indigne" dat 
jongelui de ,,immortalia monumenta antiquitatis" lezen, eenig 
en alleen met bet Joel om emendaties to maken of conjecturen 
to opperen. Zijn collega die niet begrijpt wat er aan plaat-
sen, die voor hem zonneklaar waren, to verbeteren valt, houdt 
staande, dat alle veranderingen geene verbeteringen zijn en 
laat zoo iets van »nodum in scirpo quaerere" hooren. De 
dilettant, die nooit eenige emendatie heeft gevonden of kunnen 
vinden, zegt, dat bet apusillaniem" is zooveel cabaal om ddne 
letter, ja soms om edn leesteeken to maken, voor hem critiek 
gelijk letterzifterij. Zijn vriend, die 't nooit verder bragt dan 
XENOPHON'S Anabasis, is 't met hem eens en geeft bovendien 
de voorkeur aan aesthetiek boven critiek. En zoo redeneert 
men, maar ziet, helaas, eene kleinigheid voorbij. Men ziet 
voorbij, dat tot bet wezen van een litterarisch product, zal 
bet in waarheid kunststuk wezen, niet alleen belangrijkheid, 
degelijkheid, aantrekkelijkheid van inhoud, maar evenzeer, en 
Diet minder, sierlijkheid van vorm behoort; dat er harmonie, 
zuivere harmonie tusschen gedachte en woord moot bestaan, 
zal men bet ,omnibus" - niet » multis", maar - ))omnibus 
numeris absolutum" kunnen noemen; dat ... in den woord, 
HORATIUS in den aanvang van zijne zoogenaamde Ars poetica 
waarheid, onbetwistbare waarheid heeft gesproken, waarheid, 
die nog al to dikwijls geloochend en miskend wordt. Met 
blijdschap begroetten wij daarom de verschijning van het tijd-
sehrift Mnemosyne bier to lande en van de Variae en Novae 
Lectiones van den Leidscben Hoogleeraar C. G. COBET. Zoo 
wordt ook bier waardig tegen bet Vandalisme der afschrijvers 
en monniken nit de middeleeuwen gekampt, en gewoekerd met 
hetgeen hunne beeldenstormerij nog overgelaten heeft. En
MISCELLANEA CRITICA.	363
bovendien, zoo alleen kunnen de gedenkstukken der oudheid
inderdaad »x?~pca~ra Flt rrr", zooals TRUCYDIDES zijn werk
noemt, wezen, omdat zij door de zuivere harmonie tusschen 
vorm en inhoud de verbazing van bet late nageslacht zullen 
blijven wekken.
Om die reden moest de titel van BAPPEYNE's werk, Miscel-
lanea critica, al aanstonds onze belangstelling gaande maken. 
De lezing van zijn werkje echter verminderde die ras. Do 
emendaties van den Plutus, die hij aangeeft, molten niet van 
groot nut verstoken en daarom voor uitgevers nooit geheel 
overbodig zijn, voor bet overige zijn ze niet anders dan ver-
beteringen van onnoozele drukfeilen, waarvoor de weidache 
titel Miscellanea critica vrij ongepast sebijnt. Wie, die niet 
geheel vreemdeling is op bet gebied der tekstcritiek, ziet niet 
in, dat 't boog tijd wordt, dat rf; bij afhankelijke vragen
voor oQTiS plaats make, 7rpo"1zo; bijv. naamw. van rpw,rov bijw., 
grpoorspoq van -pozspov, paovoS van pcovov onderscheiden, in At-
tische auteurs Been Macedonisch Grieksch gelezen en voor 
willekeur van taalvorm orde en regelmaat geeerbiedigd worde; 
is bet niet inderdaad belagchelijk een praesens met een fu-
turum to verwarren en toch maar to meenen, dat men eene 
plaats verstaat en met een )pulchre, bene, recte" zijn boek 
to sluiten. Wie twijfelt een oogenblik aan de noodzake-
lijkbeid van dergelijke veranderingen, als de beer KAPPEYNE 
naar aanleiding van vs. 23, 40, 52, 206, 227, 248, 505, 
684, verder bij vs. 103 , 286, 322, 440, 1186 gemaakt 
heeft ?
Maar er is meer. De verklaring van vs. 98 schijnt mij 
niet de ware to zijn; waar blijft bet partikel zrto? of beteekent 
dat niets? De opmerking bij vs. 117 kan waar zijn, maar 
evenzeer onwaar; want niet altijd is de analogie boven bet 
gezag der codices to stellen; bovendien bestaat er ook een 
gewoonte-refit, dat zijne eischen heeft. Wat vs. 498 betreft, 
ik verwijs den schrijver naar HYPERIDIS Oratio funebris van 
C. G. COBET, pa-. 38. In vs. 652 der nEquites, bi. 23, heeft 
hij eon hiaat gelaten, die flog al storend is; de emendatie 
van vs. 550, bl. 25, acht ik bepaald onnoodig, to meer, daar 
niet een en dezelfde persoon sprekende wordt ingevoerd, maar 
twee; die van vs. 51 is onjuist, want de p maakt de voor-
364 N. I. B. KAPPEYNE VAN DE COPPELLO, MISCELLANEA CRITICA.
gaande vocaal Lang; waarom bet vers dus veranderd? Dat 
de p inderdaad positie maakt, kan warden bewezen door de 
compositie van voorzetsels met eene vocaal aan 't slot en 
verba die met p beginnen, om geene andere oorzaak toch 
wordt de p alsdan verdubbeld. Wat de emendatie op bl. 20 
betreft, ik zou gaarne voor rzvvi Dog 7-010W74; willen lezen 
en in vs. 26 na vergelijking van plaatsen als SOPH. Philoet. 
915 en Trachin. 474 liever schrijven : n u).),' ov o-s xpu~w. 
Ook in § 35 van de Oratio funebris van den pseudo-Lysias
vind ik xz'i voor xowo"u Tpoo 6vTog xw~Gvov noodzakelijk. Overi-
gens acht ik met den schrijver eene uitlegging als die van 
BERQK, bI. 29, gaarne een staaltje van verkeerde uitlegging 
en de emendatie van VAN GENT, b1. 26, cen lapsus calami. 
Maar zijn dat nu »miscellanea critica", een naam, die ons 
aan de uitstekendste critici denken en daarom veel verwachten 
duet? De lezer oordeele ; ik geloof, dat hij, even als ik, be-
drogen en teleurgesteld zal uitkomen.
Ten slotte een enkel woord uit de rede, of liever, want 
dat is veel juister, toespraak van den rector. ))De bijval," 
zegt hij op bladz. 44, ))weleer onverdeeld aan de studie der 
fraaije letteren geschonken, bestaat niet meer; de tijdgeest, 
die van alle onderwijs onmiddelijk een stoffelijk nut wil trek-
ken en de klassieke studie als een noodeloos sieraad veriverpt, 
verwaardigt instellingen als de onze niet meer met zijne 
gunst." Ik weet niet, hoe bet in dit opzigt to Amsterdam 
gesteld is, maar in bet algemeen vraag ik, of men dien bijval 
afmeet naar numerieke meerderheid of naar superioriteit in 
kennis en wetensehap; naar bet ))quantum" of naar bet )quale" 
der ))plaudentes"; dan: of er inderdaad reden bestaat om be-
ducht to zijn voor den tijdgeest zoo lang er zulke welsprekende 
pleidooijen als dat van Dr. LADfPING in De Gids, Van S. A. N. 
in den Tgdspiegel, Van Prof. KARSTEN in zijne Prolusio aca-
dendca te(ren bet utiliteits-principe gehouden worden, en de 
leuze der utiliteitsmannen ))quaerenda petunia primum, virtus 
post nummos" flog slechts bij enkelen ingang vindt.
Mei, 1859.	H. E. M.
Mr. L. C. D. VAN DIJK, ZES JAREN, ENZ.	365
Zes jaren uit het leven van WEMMER VAN BERCHEM, gevolgd 
door lets over onze vroegste betrekkingen met Japan. Twee 
geschiedkundige bijdragen, door Mr. L. C. D. VAN DIJE. Am-
sterdam, J. H. Scheltema. 1858. In gr. 8vo. XII, 77, 
42 bl. f 1- 40.
Geen gedeelte onzer geschiedenis, bet geheel en al in nevel 
gehulde Frankische tijdperk uitgezonderd, is minder in bet 
licht gesteld dan dat, hetwelk de vestiging, uitbreiding en 
ontwikkeling der magt van de Nederlandsche 0. I. C. be-
treft. Wei vindt men, zoowel in bet nog altijd onschatbare werk 
van VALENTIJN als in andere geschriften eene menigte bouw-
stoffen; maar eene flog oneindig grooter menigte Hat ver-
scholen in bet archief der voormalige Compagnie, de archiven 
van de onderscheiden Kamers, van bet rijk zelf, en zeer 
zeker ook to Batavia. Daaruit een volledig geheel to vormen 
ware een onbegonnen, tal van jaren en krachten vereischend 
werk ; maar lof verdient daarom to meer iedere poging tot bet 
ophelderen van een of ander duister punt of bet in beter licht 
plaatsen van een of anderen persoon. Het laatste deed voor 
eenige jaren Mr. J. L. G. GREGORY, die in een paar zaakrijke 
opstellen, in 1852 en 1854 in NIJHOFF's Bijdragen geplaatst, 
de aandacht vestigde op WEMMER VAN BERCHEM, een Neder-
landsch vlootvoogd nit de eerste helft der zeventiende eeuw, 
die niet alleen bijna geheel onbekend was, maar omtrent wien 
de weinige berigten zoo zonderling tegen elkander strijden 
(althans schijnen to strijden) dat men moeite heeft om to ge-
looven, dat die man in een tij d leefde en zelfs een werkzaam 
aandeel had in gebeurtenissen, over welke toch genoeg, zelfs 
door tijdgenooten, geschreven scheen om althans in bet alge-
meen to weten wie en wat hij was. Men neme slecbts dit: 
VAN BERCHEM zou, vermoedelijk in bet jaar 1605, althans niet 
veel later, tot eene handelsreis naar bet eiland Cuba gezonden, 
op de rivier Sasso door eenige Spaanscheschepen zijn aangeval-
len, en bemerkende dat alle verzet vruchteloos was, de lont in 
bet kruid hebben laten steken, ten gevolge waarvan bet gansche 
voorkasteel van zijn schip weggeslagen werd. Zoo verhaalt NIC. 
VAN WASSENAER, wiens uitvoerig werk Historisch verhaal alter ge-
denkwaardigste geschiedenissen, enz. door den bevoegden beoor-
BOEKBESCH. 1859. N°. VIII.	25
366	Mr. L. C. D. VAN DIJK,
deelaar Mr. S. DE WIND (Bibl. v. Ned. Geschiedschr., bladz. 352), 
wet van )r goring belang" wordt geaeht, maar blijkbaar wegens 
den vorm, daar bet »meer als eene courant dan als een ge-
schiedverhaal to beschouwen" is - hetwelk bet geloofwaar-
dige der mededeeling van een tijdgenoot niet wegneemt. In-
tusschen heeft de Deventersche kerkleeraar en dichter MOONEN 
een grafscbrift op VAN BERCHEM vervaardigd, dat bet helden-
feit zoo voorstelt, dat bet noch in de minste bijzonderheid, 
noch zelfs in de hoofdtrekken met bet verhaal van wASSENAER 
overeenkomt; zoodat zelfs Mr. VAN DIJK in bet voor ons lig-
gende stukje bijkans tot de op zich zelve niet waarschijnlijke 
onderstelling zou meenen to moeten komen, dat VAN BERCHEM 
tweemalen den brand in bet kruid _ liet steken en op eene 
wonderdadige wijze tweemaal bet dreigende gevaar ontkwam - 
eene onderstelling, die wij nog niet noodig vinden, mits men 
onderscheid make tussehen bet plat prozaische verhaal van 
een tijdgenoot en eene, veertig jaren later in korte dicht-
regelen zamengedrongen vermelding in een »grafschrift", dat 
echter eerst onlangs als zoodanig is gebruikt geworden.
Nog iets: VAN BERCHEM houdt zich eenige jaren in de 
Nederlandsrhe Indische bezittingen op, doet er onderseheiden 
togten, vervult er zendingen bij inlandsche vorsten en verrigt 
er vele heldenfeiten. Maar hij wordt aangeklaagd wegens 
kwalijk bestuur op de kust van Coromandel en uit dien hoofde 
naar bet vaderland opgezonden,ten einde zich to verantwoor-
den. En - hij wordt nog voor zijn vertrek van Bantam aan-
gesteld tot commandeur van bet smaldeel, dat hem naar bet 
vaderland overvoert, terwijl bij zelf al de papieren ten zijnen 
laste medeneemt op de onder zijn bevel staande bodems! Moeije-
lijk kan men bier aan trouwhartigheid en onbepaald vertrou-
wen op de eerlijkheid van een aangeklaagde denken; Mr. VAN 
DIJK spreekt van vermoedelijk gebrek aan geschikte personen, 
doch merkt tevens op, dat de zaak eene zonderlinge houding 
heeft.
In bet eerste gedeelte van bet bier aangekondigde boekje 
verspreidt Mr. VAN DIJK, ook uit bet koloniaal archief, veel 
licht over de togten en verrigtingen van VAN BERCHEM in, 
Oost-Indie 1610-1616, en heeft daardoor de begeerte niet 
weinig aangewakkerd, om ook iets meer to weten van zijne 
latere lot`evallen, omtrent welke weinig bekend is. Als om
ZES JAREN, ENZ.	3117
do maat der zonderlingheden in zijne levensgeschiedenis vol 
to meten, verschijnt hij op eenmaal ten tooneele ale vice-
admiraal van Westfriesland, bij bet uitrusten eener vloot tegen 
de Duinkerkers, in 1628. Hij overleed in zijne geboortestad 
Doesborgh, den 30.t Mei 1653 in den ouderdom van - ook daar-
omtrent is onzekerheid, want volgens de Amsterdamsche huwe-
lijks-registers zou bij in 1584 of 1585, volgens bet opschrift 
op zijne grafzerk, in 1581 geboren zijn. Men ziet, bet onder-
zoek aangaande WEMMER VAN BERCHEM is nog ver van ge-
sloten; bet stukje van Mr. VAN DIJK is daarom to meer eene 
belangrijke bijdrage tot de kennis van een nog zoo weinig 
tekenden Nederlandschen zeeheld, en due ook tot de ge.. 
schiedenis des vaderlands.
Het ))lets over onze vroegste betrekkingen met Japan" staat 
geheel op zich zelf en volgt sleclits wegens eene kleine bij-
zonderheid - twee bijna gelijke namen van schepen - op 
bet andere. Het behelst zeer lezenswaardige mededeelingen 
ten aanzien der betrekkingen tusschen de Nederlandsche 0. I. C. 
en Japan, beginnende met bet zevenmaandig verblijf van DIRK 
GERRUTZ in 1585 in Japan, en loopende tot aan de vaststel-
ling van de zoogenoemde ,nieuwe order", 2 Augustus 1644. 
De uitbreiding onzer betrekkingen tot dat rijk, welke onlangs 
beeft plaats gehad, doet in deze geschiedkundige bijdrage nog 
to meer belang stellen en verlevendigt den wensch, dat onze 
bistorische literatuur worde verrijkt met cone uit echte be-
scheiden geputte, volledige Geschiedenis der handelsbetrekking 
tusschen Nederland en Japan.
Vervolg van Mr. JOHAN VAN DE wATER'S Groot Plakkaatboek 
's Lands van Utrecht, van den vroegsten tad of tot het jaar 
1805, door Mr. c. W. MOORREES, Bidder der Orde van den 
Nederlandschen Leeuw, Kommandeur der Orde van de Eiken-
kroon, Griter der Staten van Utrecht en Dr. P. J. VERMEIILEN, 
Bibliothecaris der Hoogeschool, Archivaris der Provincie to 
Utrecht. Te Utrecht, by Kemink en Zoon. 1857. Deel I. 
Aflev. 1-4. f 1 - 95 per Aflev.

Welke beteekenis de Plakkaat- en Charterboeken bebben 
voor de beoefening onzer Geschiedenis, zal wel aan niemand 
25
368	VERVOLG VAN Mr. JOHAN VAN DR WATER'S
onbekend zijn; zij behooren tot de onmisbaarste fundamenten, 
waarop het gebouw der historie rusten moet, zonder welke 
men moeijelijk tot een juist inzigt in den toestand des lands 
in verschillende tijdperken komen kan. Het belang van de 
uitgave dezer verzamelingen van oorkonden hebben ook onze 
voorvaderen in de verschillende gewesten van ons vaderland 
ingezien, en onder bescherming der verschillende besturen 
werden met prijzenswaardigen ijver van de bewerkers, van 
de meeste gewesten en ook van enkele steden, de verschil-
lende Placcaten, Handvesten, Keuren en Ordonnantien ver-
zameld en uitgegeven. Het Groot Placcaet-Boek door Mr. OoR-
NELIS CAU uitgegeven en door S. VAN LEEUwEN en anderen 
voortgezet, de bekende werken van VAN MIERIS en VAN LOON, 
het Groot Placcaat- en Charterboek van Vriesland door den
Baron THOS SCHWARTZENBERG EN HOHENLANSBERG uitgegeven, 
molten met J. VAN DE WATER'S Groot Plakkaatboek 's Lands
van Utrecht en eenie anderen ten bewg jze strekken, in welke 
mate men hier to lande zich eene zaak aangetrokken heeft, 
welke zoo ten voile belangstelling verdient.
Van het laatstgenoemde werk, dat van JOHAN VAN DE WATER, 
was een Vervolg zeer noodig geworden; honderd-dertig jaren 
zijn voorbijgegaan, sedert het Groot Placaatboek 's Lands van 
Utrecht bij JACOB VAN POOLSUM werd uitgegeven, en meer dan 
genoeg is er opeengestapeld om de drie fblianten van den 
eersten bewerker met flog een drietal to vermeerderen. Het 
plan om een vervolg to leveren op deze verzameling was reeds 
meermalen gemaakt; aan mannen vol ijver en lust tot zulk 
een uitgebreiden en dikwijls niet zeer aangenamen arbeid ont-
brak het niet, maar het kostbare der uitgave was een -root 
struikelblok voor eene onderneming van dezen card.
In onzen tijd hebben de Staten der Provincie Utrecht de 
schouders onder de onderneming gezet. Toen een tweetal mannen, 
zoowel door hunne erkende bekwaamheden, als door hunne 
respectieve betrekkingen, uiterst geschikt om het groote werk 
to volvoeren, hunne kracbten daaraan wilden wijden; toen 
een uitgever gevonden was, waardig om zulk eene classieke 
uitgave to bezorgen, hebben de Staten door hunne kracht-
dadige ondersteuning uitgewerkt, dat de prijs van dit Vervolg 
op zeven en eene halve cent per blad, en dus de heeft minder 
dan gewoonlijk to staau komt.
GROOT PLAKKAATBOEK.	369
Beoordeelen kunnen wij den arbeid der H.H. MOORREES en 
VERMEULEN niet; wij kunnen alleen vermelden dat bet Vervolg 
op uitgebreide schaal is aangelegd; dat de bewerkers meer 
zullen doen dan op den titel welken wij afschreven, vermeld 
wordt, en tot 1810 bet werk zullen voortzetten ; dat dezelfde 
wijze van bewerking aangenomen is in bet Vervolg als welke 
VAN DE WATER volgde; dat de H.H. KEMINK EN ZoON zoo door 
druk als papier getoond hebben to begrijpen, dat dit werk 
langer dienst zal moeten doen dan de meeste andere boeken.
Aanbeveling tot aankoop vooral aan besturen van publieke 
bibliotheken zal wel overbodig zijn, maar een opregten wensch 
tot moed en volharding aan de bewerkers mogen wij niet 
achterhouden.
Mine Zondagen in het Vereenigde Koningrijk. Gemeenzame Brieven 
uit Engeland, Wales en Schotland, door s. KNEPPELHOUT. Am-
sterdam, P. N. van Kampen. 1859. Afl. I, II. f : - 40 per Afl.

De beer KNEPPELHOUT heeft in de schoone zomermaanden 
van 1857 een reisje naar Engeland gedaan, en is nu voor-
nemens ons zijne reisindrukken mede to deelen. Wij kunnen 
niet anders dan dit voornemen toejuichen. Eensdeels tech 
heeft de heer KNEPPELHOUT - 't is van vroeger bekend - 
de dubbele gave van goed to zien en goed to vertellen, en 
ten andere verdient Engeland in alien deele meer bij ons be-
kend to worden, dan nu wel bet geval is. De poging van 
onzen tourist om daartoe bet zijne bij to dragen, verdient 
alien lof en alle aanmoediging. Hij bedoelt voornamelijk, om 
den indruk to schilderen in bet bijzonder door de Engelsehe 
en Schotsche natuur op zijn gemoed gemaakt; bet uitwendig 
voorkomen van bet land ons to doen kennen. De vorm, then 
hij koos, is die van gemeenzame brieven, gelijk men heden 
ten dage deze losse schetsen en fragmenten noemt, waarbij 
soms niets anders aan een brief doet denken dan de naam der 
plaats en de dagteekening aan bet hoofd. De fictie is even-
wel gemakkelijk en aangenaam, omdat zij van zekere vormen 
en verpligtingen ontslaat en den schrijver veroorlooft op zijn 
gemak, gemeenzaam voort to praten. Deze brieven zijn boven-
dien zondagsbrieven. De beer KNEPPELHOUT berigt dat de
370	J. HNEPPELUOUT,
zondag in Engeland tot bet aanhouden der correspondentie 
met verre vrienden niet alleen uitlokt, maar zelfs dwingt, 
omdat op then dag alle plaatsen van openbare vermakelijk-
heid gesloten zijn en men nergens been kan. Zoo wijdde hij 
dan ook zijne zondagen aan de briefwisseling, en nit deze 
(evenwel niet alleen op zondag gehouden, blijkens de dagteeke-
ningen) is bet reisverhaal ontsproten, waarvan de aanvang 
thans voor ons ligt.
Het werk zal uit tien k twaalf afleveringen bestaan, waar-
van alleen de twee eersten tot hiertoe verschenen, of althans 
ons ter band gekomen zijn. Een oordeel uit to spreken ware 
dos voor 't minst voorbarig; wij kunnen alleen lets zeggen 
over den inhoud der twee verschenen afleveringen. Zij be-
vatten voornamelijk mededeelingen nit en over Londen, en 
over enkele plaatsen nit de nabijheid dier stad (Greenwich, 
Hamptoncourt, Sions-house); verder een paar brieven uitBrigbton 
en Sanddown (Wight) geschreven, doch waarin ook bij voor-
keur van Londen sprake is. Daar de schrijver zich voor-
namelijk ten doel stelde, om den indruk der Engelsche natuur 
op zijn gemoed to scbilderen, is bet misschien wel wat zon-
derling, dat hij zoo good als niets zegt van bet door hem 
hezochte, schilderachtige eiland Wight; maar integendeel in 
den to Sanddown geschreven brief bijna dadelijk gaat spreken 
over bet Hdndel festival en over Mad. RISTORI, die hij to 
Londen heeft zien spelen. Wanneer de beer KNEPPELHOUT 
zich wat verder van dit groote middelpunt des Britschen rijks 
zal verwijderd hebben, zal ook, hopen wij, deze alles ab-
sorberende aantrekkingskracht der magtige metropolis ver-
flaauwen, en zijn hart meer ontvankelijk worden voor de 
stille, heerlijke natuur. - Wat nu deze mededeelingen nit 
Londen betreft - ze zijn bont en afwisselend genoeg: »Alles 
durch einander, Wie Mausedreck and Koriander." Het Parle-
lernentshuis en de sailors-home; de annual meeting van de charity 
children in St. Pauls, en de opvoering van RICHARD III in 
Princess theatre; the cristal palace en de parish-schools; the 
.National-galery en bet blinders-institnut; SPURGEON en Mad. 
RISTORI - zij alien en nog meer gaan in bonte rei voorbij uw 
nog, afgewisseld door velerlei opmerkingen en toelichtingen. 
Of wij nu jaist veel nieuws to weten komen? Wij mogen 
niet vergeten, dat de Heer KNEPPELHOUT zelf reeds dadelijk
MIJNE ZONDAGEN, ENZ.	371
betuigt geene geschiedenis of wetenschap to willen leeren, en 
dat hij zijn verhaal Diet anders wenscht beschouwd to zien, 
dan als ))bet oppervlakkig spoor van een vlugtigen toerist." 
Hij erkent zelf dat, in ieder ander geval, de door hem aan-
gehaalde woorden van F. wEY, in diens boekje Les Anglais 
chez eux: »Li -bas, voir est peu; pdnetrer, c'est tout" - 
ook over dit zijn reisverhaal vonnis zoude spreken. Zoo 
willen wij dan Diet vergeten, dat wij voornamelijk zijn uit-
genoodigd om to zien, en - mits bet met een bekwamen gids 
geschiede - is 't reeds belangrijk genoeg. De beer ENEPPEL-
HOUT ziet goed: wij vertrouwen dat hij ook een even goede 
Bids zal zijn, en dat bet zijn hoogste streven zal wezen, om ons 
bet door hem aanschouwde, zoo zuiver en onvermengd moge-
lijk, mede to doen aanschouwen. Wij volgen den reiziger in 
bet vreemde land, Diet om to weten wat hem daar elken dag 
wedervoer noch om zijne mededeelingen aan to hooren over 
hetgeen hij dacht en gevoelde op iedere plants; - maar om 
to vernemen wat hij gezien en gehoord heeft, om dat mede 
to zien en to hooren, en zonder dat hij ons telkens voor bet 
oog treedt. Het is goed van den beer KNEPPELHOUT, dat 
hij zich zelven Diet aan zijne lezers opdringt, en ook Diet 
over alle zaken in bet breede uitweidt, maar zich met enkele 
fiksche, karakteristieke trekken tevreden stelt, de uitwerking 
in details aan de verbeelding zijner lezers overlatende.
Mogt hij zijn boek voltooijen, zoo, dat bet den naam des 
sehrijvers tot eere verstrekte, dan zou ook aan ooze letter-
kunde eene dienst zijn bewezen. De beer KNEPPELHOUT wijst 
er op - en to regt - dat er in onze taal weinig over En-
geland bestaat. Reizen en reisjes Tangs den Rijn, in Zwitser-
land, in Italie - wij tellen ze in overvloed; en wij kennen 
al de phrases toutes faites, waarvan ieder die naar deze landen 
gaat, een behoorlijken voorraad opdoet. Maar wie geeft ons 
in 't Hollandsch een degelijk boek over Engeland, een boek 
als EMERSON'S English Traits of als LEON FAUCHER'S Etudes, - 
om van vele anderen to zwijgen? De beer KNEPPELHOUT stelt 
zijn doel Diet zoo hoog: bet ware dus onregtvaardig, om zijn 
werk met dat van genoemde mannen to vergelijken, en wij 
zullen hem dankbaar zijn, als hij ons een getrouw, levendig 
beeld weet to geven van bet uitwendige voorkomen van dat 
merkwaardige land. Moge zijn geschrift dan anderen onder
372
J. KNEPPELHOUT, MIJNE ZONDAGEN, ENZ.
ons opwekken om zich zelven en hun yolk beter bekend to 
maken met een land, waarmede wij door zoo vele banden van 
stam- en taal- en geloofsverwantschap verbonden zijn; een 
land, dat eene zoo hoogst gewigtige rol in de wereldgeschie-
denis vervuld heeft, en welligt tot flog gewigtiger geroepen 
is; een land, zoo hoogst merkwaardig in vorming en ontwik-
keling, en dat in menig opzigt aan bet hoofd der Europesche 
beschaving staat. Deze kennis ware niet onnut, tegenover zoo-
veel onkunde en vooroordeel als soms ook onder ons heerscht.
Wanneer bet boek van den beer KNEPPELHOUT gebeel in 
bet licht is verschenen, hopen wij er uitvoeriger op terug to 
komen.
Voorjaarsbloemen. Verhalen voor de Jeugd, door A. DE VISSER, 
GERARD KELLER en T. VAN WESTRHEENE, wz. Te Leyden, 
bij A. W. Sijthoff. 1859. IV en 87 bl. f 1- 50.

Waarom de uitgever de schrijvers der drie eerste Verhalen 
uit dezen bundel zoo voluit op den titel heeft genoemd en den 
naam der schrijfster van bet vierde Verhaal, eener beschei-
dene "JOZEFA" daarbij niet willen of mogen uitdrukken, weten 
wij niet en begrijpen wij niet. Beleefd kunnen wij 't niet 
noemen, evenmin als dat de auteurs bet )honneur aux dames" 
vergeten en zich zelven vooraan geplaatst, de dame een rang 
achteruit gezet hebben. Maar behalve dat de beleefdheid bet 
vordert, komt bet ons toch voor, dat in de letterkunde voor 
de jugd aan dames de voorrang toekomt. In den regel is 
de vrouw beter bekend met de behoeften van bet kinderlijk 
gemoed dan de man, die niet zoo aanhoudend in hun gezel-
schap is en hunne karaktertrekken niet zoo nit de eerste kiemen 
heeft zien ontstaan, en daarom de kinderen maar al to dik-
wijls als in hun zondagskleed beziet. Voorts is ook de stijl 
van den man meestal to gespierd, to bestudeerd, to geache-
veerd, om voor bet kind natuurlijk to zijn, dat hetzij jongen 
hetzij meisje doorgaans de taal der moeder best begrijpt.
Dit vooraf. Slaan wij nu een blik op bet allerliefste boekje 
voor ons, met zijn keurig linnen bandje, zijne vier gekleurde 
steendrukplaatjes, zijne 85 quarto bladzijden, waarin vier 
Vrhalen, getiteld: KREEL de linnenwever, door A. DE VISSER;
VOORJAARSBLOEMEN.	373
Ooze hondenman, door GERARD KELLER; Die goed doet goed 
ontmoet, door T. VAN WESTRHEENE, wz.; en De weezen, door 
JOZEFA; en vergelijken wij daarbij onze kinderlectuur van 
voor eene halve eeuw en vroeger (toevallig lint naast ons bet 
Geschenk voor de Jeugd van MARTINET), dan mogen wij wel 
zeggen, dat wij zijn vooruitgegaan. Wel is waar, de eere-
kroon in de paedagogie, die wij ons zelven na de getuigenis-
sen van COUSIN en CUVIER en de complimenten van cenige 
buitenlanders op bet hoofd zetteden, moge thans worden ge-
ignoreerd door bet betrekkelijk meer vooruitsnellende buiten-
land; maar desniettemin hebben wij vrijmoedigheid om to 
zeggen: ons vaderland houdt zich op de hoogte van de letter-
kunde voor kinderen. Een vak, dat veel moeijelijker en ge-
wigtiger is, dan menigeen denkt. Over de moeiten willen wij 
maar niet to veel spreken : elk paedagoog kent ze. En bet 
gewigtl S'l'at is beter, Gode waardiger en gevalliger werk, 
dan bet voorbereiden der toekomende menschheid voor hare 
bestemming? Wat is ernstiger werk, dan bet aankweeken 
van beschaving en Christenzin, wier vruchten vaak eerst na 
twee of drie geslachten geplukt worden? Onze schrijvers en 
schrijfsters voor kinderen mogen dan wel ten voile doordrongen 
zijn van hunne heilige roeping. Te meer, omdat er lets ligt 
in den Nederlandschen aard, dat onze landgenooten bijzonder 
praedisponeert of praedestineert voor paedagogie en philan-
thropie. Wij waarderen in den regel een gelukkig huiselijk 
en familie-leven hoog boven een publiek of maatschappelijk 
levensproces, dat alleen eene opklimming in stand of welvaart 
bedoelt of de eerzucht bevredigt, maar dat ons huiselijk boil 
vaak den bodem inslaat. Het eerste en noodigste, dat onze 
schrijvers voor kinderen in bet oog houden moeten en mis-
schien bij uitnemendheid bouden kunnen, is dus, naar wij 
meenen, de natuurlijke voorstelling van bet huiselijke en fa-
milie-leven, geheiligd door deugd en godsdienst. Wij kunnen 
niet anders zeggen, of de vier aangekondigde verhalen be-
antwoorden allezins aan dezen door ons gestelden eisch. Het 
zijn vier variation op bet tbema: God beloont in de huisge-
zinnen en familien al wie met vlijt en goeden wil de liefde tot 
zijne naaste betrekkingen paart. Wel is waar, de Christelijke 
moraal verwerpt in theorie bet eudaemonistische principe, of 
bet doen van het goede uit vrees voor straf of hoop op loon;
374	VOORJAARSaLOEMEN.
maar in de practijk, hoe kan men er buiten? Wat prediker, 
wat onderwijzer kan zich van dezen prikkel geheel ontdoen? 
Is bet dus in den grond onwaar, dat God altijd de deugd 
zigtbaar beloont, en hebben wij, predikanten, gnoeg to strij-
den met de valsche denkbeelden van zegen, die honderd-dui-
zenden voeden, took doet bet bij de jeugd zoo veel kwaad 
niet, dat zij ook de zigtbare belooning in dit aardsche leven 
van God op hare pligtsbetrachting to gemoet ziet. Later 
moet zij, even als de Israeliten, van bet wettische tot het hoogste 
Christelijke beginsel van liefde worden gebragt.
Genoeg, mijne lezers, om u dit lieve werkje voor uwe kleinen 
aan to bevelen. Het mope hen aangenaam bezig houden en 
zijn nut stichten. Alle vier verhalen hebben onmiskenbaar 
hunne verdiensten; evenwel komt ons bet beloop van No. 1 en 
3 bet natuurlijkste voor. Tot ons leedwezen hebben wij, 
minder wat plan en stijl betreft, die wij beiden juist be-
rekend achten voor de lezertjes en lezeresjes, maar hier en 
daar in de uitvoering van No. 4 eenige misslagen ontdekt, die 
de verstandige JOZEFA bij eenig nadenken wel zal kunnen 
inzien en bij volgende gelegenheden vermijden. Is bet b. v. 
natuurlijk, maar is bet ook gepast en betamelijk om van een 
dertienjarigen knaap, die zijne eerste zeereis, en wel naar 
Australia doen zal, to schrijven, als op bl. 68: ))En zoo ver-
liet WILLEM bet ouderlijke buis; de arme jongen was diep be-
droefd, toen hij van zijne ouders en zijne lieve BLARE afscheid 
nemen moest, en beklaagde zich no, dat hij bet nieuwe broertje 
of zusje, dat binnen een paar maanden gewacht werd, nu niet 
zien zou: ,Ik zal ieder uur aan u denken, beste vader en 
moeder, en ook aan u, KLAAR; en als ik dan denk, dat bet 
broertje of zusje er is, zal ik mij maar voorstellen, dat bet 
veel op de kleine ANNA gelijkt, o, ik houd er nu al veel 
van, enz." "
Op enkele drukfouten en onnaauwkeurigheden willen wij 
niet vallen. De uitgever geniete een ruim debiet.
Guldens-Editie. Het Huisgezin van den Praeceptor, door GERARD 
KELLER. Te Arnhem, by D. A. Thieme, to Gent, by W.
Rogghd. f 1 -
,,Er is toch wel wat goeds in", zei mijne vrouw, toen zij
G. KELLER, HET HUISGEZIN VAN DEN PRAECEPTOR. 375
Het Hui8gezin van den Praeceptor gelezen had, en, zooals dames 
dat gewoon zijn, tot rust was gekomen, nu zij wist, hoe alle 
taken, die haar een tijd hadden bezig gehouden, waren af-
geloopen. Gij kunt nagaan, waarde lezers, dat bet oordeel 
mijner vrouw niet bijzonder medewerkte, om mij met hooge 
verwachtingen bet praeceptor's huisgezin to doen binnentreden. 
Maar ik had bet boek van de redactie der Vaderl. Letteroefe-
ningen ontvangen, en wilde ik mij niet aan eene aankondiging 
onttrekken, dan moest ik er wel kennis mede maken. Dat 
heb ik gedaan, en ik durf zeggen, dat bet mij is meegevallen. 
Ik zoo dat nwel wat" mijner echtgenoote misschien wel kunnen
uitbreiden tot ))no(, at veel". Met de intrigue u bekend to
maken, u, die den roman nog niet hebt gelezen, dat zou de 
grootste heiligschennis wezen en u met regtmatige verontwaar-
diging tegen mij vervullen. De intrigue van een roman be-
hoort tot die geheimen, die men liefst niet vo6r den tijd wit 
weten, en in welker ontknooping voor velen joist bet genot, 
helaas! soms bet eenige van bet roman-lezen bestaat. Het 
spijt mij, dat zulke lezers of lezeressen, indien zij althans niet 
geheel en at van goeden smaak zijn ontbloot, zich bier zullen 
zien teleurgesteld. Want bet is joist de intrigue, die mij bet 
minst in dezen roman heeft voldaan. De karakters op zich 
zelf zijn niet kwaad, sommigen zelfs zeer goed geteekend. 
In EIEKA en IILiLENE had mijne vrouw bijzonder behagen. 
Mevr. MELERSHEIM voldoet uitnemend aan de vereischten van 
eene vrouw naar de wereld, die in ruime mate ondervindt, 
dat in den beker van vreugd en genot, then de wereld hare 
kinderen aanbiedt, eon bittere alsem op den bodem ligt. De 
praeceptor zelf is ook eene figuur, naar bet leven geteekend; 
zelfss de PULLENTJES vervullen hare rot met eere, en bekleeden 
bier eene goede plaats. Maar de intrigue! - zij is, dunkt 
mij, totaal mislukt. De schrijver begreep, dat er een knoop 
moest worden gelegd, eer hij bet verhaal begon, een knoop, 
die later zoo worden ontward. Daartoe heeft hij de zonder-
lingste gevallen bedacht, de vreemdsoortigste en toevalligste 
ontmoetingen. Op den achtergrond een duel en een echtge-
noot, die zijne vrouw heeft verlaten, voor dood wordt gehou-
den en onverwaeht terugkomt. Op den voorgrond een onecht 
kind, dat door de moeder ten koste barer eigen oudere 
dochter words bevoorregt, terwijl de laatste verstooten wordt
376 a. KELLER, IIET HUISGEZIN VAN DEN PRAECEPTOR.
en bet bedrog door den vader zelf, die later we2rkeert, 
niet wordt gemerkt. De ontknooping zit even wonderlijk in 
elkaar. Wanneer de beer EMs, de reisgenoot van MAURITS, 
de ... (maar ik mag geene geheimen ontsluijeren) kan gemist 
worden, valt hij dood. Een kapitein, die eerst verliefd was 
op de moeder, trouwt eindelijk met hare dochter! Ook bet 
huwelijk van FRITS STALKER mist alle waarsehijnlijkheid. 
De regtzinnige predikant had eerst van rigting moeten ver-
anderen, zou er sympathie tusschen hem en de helderden-
kende ANNE hebben kunnen bestaan. - Bij dat alles voegen 
wij nog Cdne klagt; maar zij betreft eene voorname zaak. Te 
vergeefs zochten wij naar de strekking van bet boekje. Wat 
heeft de Schr. eigenlijk bedoeld met zijn werk, welke waar-
heid heeft hij willen in bet licht stellen ? - Waarde novel-
listen en romanschrijvers, hebt toch met uwen arbeid een doel 
voor oogen ! Verlaagt bet roman-lezen niet tot een ijdel tijd-
verdrijf. Zoekt iets to weeg to brengen in bet verstand en 
hart uwer lezers. Anders is al uw schrijven to vergeefs, in-
then niet wat ergers geschiedt, en bet in plaats van goede, 
kwade vruchten draagt.	-R-
Tante JOHANNA en MARIA VAN HALDEN. Twee oorspronkelijke 
Verhalen. Rotterdam, P. C. Hoog. 1858. In post 8vo. f 2 - 40.

Even als voor den mensQb een gunstig voorkomen eene aan-
beveling is, zoo ligt er ook in bet uitwendige van een boek 
iets dat den eersten indruk meer of minder aangenaam maakt; 
ik ten minste ondervind dit eenigermate; bet is missehien wat 
kinderachtig - maar bet is zoo.
Daarom beviel mij ook terstond bet bovengenoemde werkje 
toen ik bet op mijne tafel vond liggen, door zijne frischheid 
en een zeker air printanier; bet omslag van de allertedrste 
seringenkleur, een heldere druk en mooi, wit, zwaar papier, 
zooals men bet voor een prachtwerk zou wenschen ... dit alles 
trok mij aan en ik zette mij dadelijk aan bet lezen. Maar, 
helaas1 spoedig bleek bet mij een Sodoms-appeltje to zijn, dat 
inwendig niet veel to beduiden heeft; zoo weinig zelfs, dat, 
waren de stukjes vertaald geweest, ik waarschijnlijk de moeite 
niet genomen zou hebben om ze door to lezen. Aan een
TANTE JOHANNA EN MARIA VAN BALDEN.	377
vaderlandsch auteur echter, en die, naar den inhoud to oor-
deelen, bovendien flog wel eene dame zal wezen, meende ik 
de opoffering van eenige uren verpligt to zijn, ten einde ge-
regeld to kunnen zeggen waarom ik niet bijzonder met deze 
verhalen ben ingenomen.
Het is niet omdat er iets verkeerds in gevonden wordt; 
o neen, zij zijn volkomen onschadelijk, en zelfs, als vele 
novellen onzer dagen, met een stichtelijken tint overtogen.
Ook is bet niet omdat zij onwaarheid bevatten; integendeel 
ontmoet men er louter waarheden, die sedert lang overbekend 
zijn. Dit laatste is nu wel geene reden om ze niet flog eens 
to herhalen, want bet goede kan nooit genoeg gezegd worden, 
maar toch liefst niet (dit betreft vooral No. 1) in zulk een 
onbeduidenden vorm en in zulk een flaauwen stijl. De tafe-
reeltjes mogen naar de natuur zijn, maar de Schrijfster (ik 
stem bepaald voor bet vrouwelijke woord) heeft hare camera 
obscura op een ongunstig punt geplaatst, en bet beste instru-
ment, midden in een moeras of weiland gezet, zal enkel biezen 
en gras weerkaatsen, zonder dat men deze voorstelling, hoe 
vervelend ook, eene onwaarheid kan noemen. Ik erken dat 
er dagelijks bij menigte gesprekken worden gevoerd zooals 
b. v. dat op bet balcon (bl. 57), maar ik vraag u, mijn vriend, 
of bet onderhoudend genoeg is om bet door de drukpers voor 
de toekomst to bewaren? - Het eerste verhaal is een loflied 
op ongetrouwde dames, ddnmaal door JONATHAN zoo schoon 
verdedigd, en Tante JOHANNA, die tot dat corps behoort, 
voedt, voorbeeldig verstandig, een neef en eene nicht tot model-
mensehen op, terwijl zij aan een aantal met hen bevriende 
jongelui, ongevraagd, allerlei nuttige lessen geeft, en, geluk-
kiger dan de meesten, spreekt zij nooit in den wind, maar 
al bare woorden beklijven en dragen goede vruchten.
Jonge meisjes kunnen er uit leeren dat zij goed uit de oogen 
moeten zien eer zij bet veelbeteekenend nja" uitspreken, en 
aan den jongeling wordt beduid dat bet nog al verstandig 
is om eene vrouw to kiezen wat ouder dan hij zelf (?).
In dit stukje wordt weinig gehandeld; als al de kinderen 
getrouwd en bezorgd zijn, sterft de Tante en daarmede is bet 
uit. Een merkwaardig verschijnsel is de officier van twee-
en-twintig jaren, die altijd gereed is om met Tante to senti-
mentaliseren, en haar rekenschap geeft van iederen blik lien 
bij een jong meisje toewerpt.
378	TANTE JOHANNA
Doorlezende wordt men voor zijne volharding eenigzins 
beloond door bet tweede verhaal, iets minder alledaagsch 
dan bet vorige. Dit is eene novelle in brieven, een kruis-
togt tegen bet gemengde huwelijk en zou, als bet wat meer 
was uitgewerkt, niet kwaad zijn ; vreemd komt bet mij ech-
ter voor, dat bet huwelijk van de heldin, dat toch natuur-
lijk bet hoofddoel der eschiedenis is, zoo vlugtig wordt be-
Z5 terwijl veel meer dan de heeft van de bladzijden 
wordt gewijd aan zaken die grootendeels met die verbindtenis 
in hoegenaamd geene betrekking staan. - MARIA VAN aALDEN, 
eene Zwitsersche predikantsdochter, is gouvernante aan een 
klein Duitsch hof en doet met hare vorstelijke meesteres eene 
reis naar Italie en Engeland ; zij leert daar den Roomschen 
man kennen met wien zij, ondanks aller waarschuwingen en 
hare eigene overtuiging, huwt en naar Frankrijk vertrekt. - 
Dit eerste gedeelte is zeer uitvoerig behandeld, to uitvoerig 
naar gelang van bet volgende ; want thans, nu men eigenlijk 
belang in hot lot van MARIA zou gaan stellen, is bet alsof de 
Scbrijfster gejaagd is geweest; van gerekt wordt de stijl nu 
schetsachtig, en in zestig bladzijden loopt alles af. En toch valt 
er genoeg voor in bet daar gegeven tijdvak: vijf of zes jaren 
gaan daarin voorbij ons oog; MARIA huwt, wordt op allerlei 
wijzen verguisd en vooral door een bisschoppelijken oom ge-
dwarsboomd; zij werkt aan de bekeering barer schoonmoeder 
die flog voor haren dood half Protestantsch is geworden; zij 
moet haar eerste kind Roomsch zien doopen, ziet dat kind 
sterven en geraakt in onmin met haren echtgenoot, omdat zij 
in zijne afwezigheid aan den kleinen lijder de laatste sacra-
menten niet heeft laten toedienen; wordt van verdriet krank-
zinnig en sterft zelve, terwijl de man nit wanhoop over dit 
alles in een klooster gaat. Uit dezen schat van gebeurtenissen 
kan men afleiden hoe opeengepakt zij moeten zijn om in ge-
zegde beknopte ruimte plaats to vinden, en gerust had bet eerste 
langdradige verhaal eenige bladzijden aan dit laatste mogen 
afstaan; beiden zouden er beter om zijn.
Dezelfde overhaasting schijnt bij de correctie to hebben voor-
gezeten, want bet boekje heeft veel van eene cacographie, en 
schoon de taal tegenwoordig veel vrijheid laat, zou men toch 
moeten zeggen: nhier is er misbruik van gemaakt," indien 
men niet bet een en ander op rekening van den corrector
EN MARIA VAN HALDEN.	379
stelde. De overgang van bladz. 16 op 17 is volkomen onzin, daar-
tusschen zijn blijkhaar eenige volzinnen verdwenen; aan verdere 
zinstorende drukfouten ontbreekt bet niet en vooral zijn de 
vreemde talen allerslordigst behandeld. Is bet niet wat erg om 
iemand Joggenburgs Vitter van SCHILLER to laten reciteren; om 
altijd maar van ROLAND'S Eik to spreken; om in Venetie op de 
brag der Hialto to wandelen en meer dan ddnmaal bij een Mar-
chene op bezoek to gaan? Om in de Vendeen to gaan wonen, 
bet eiland Capriz to bewonderen of eene cotage to laten bouwen? 
Dit zijn de ergste bokjes en schoon de Redactie mij niet dank-
baar zal zijn voor bet inzenden van errata, meen ik tech zulke 
grove fouten, voor de eer van onze letterkunde, niet onopge-
merkt to molten laten voorbijgaan.	M. P. H.
De Tweelingzusters, of Rome in Engeland. Door W. JOHNSTON. 
Naar het Engelsch door HENRIbTTE s***. Te Amsterdam, 
bij W. H. Kirberger. 1859. In gr. 8vo. IV en 388 bl., met 
gelith. titelplaat. f 3 - 75.

Ref. kan Been gunstig oordeel uitbrengen over dezen roman, 
in geen enkel opzigt; alleen de vertaalster en de drukker hebben 
zich goed van hunne taak gekweten, maar deze lofspraak 
betreft den roman zelf niet, evenmin als deze minder af-
keuring zou verdienen zoo de uitgever voor dragelijker litho-
graphie voor den titel gezorgd had.
Wij hebben hier to doen met een Tendenz-roman; men wil ons 
hier aantoonen, hoe de magi der Roomsche kerk ingedrongen is 
in de Engelsche staatskerk; niet alleen daarin dat eene partij 
in laatstgenoemde zoo door ritueel als door denkwijze meer 
en meer nadert tot de moederkerk waarvan zij losgescheurd 
was, maar in zulk eene mate, dat onder de Christenen der 
Anglicaansche kerk, zelfs onder hare priesters personen ge-
vonden worden, die feitelijk met Rome een verbond ge-
sloten hebben, die tot de Roomsche kerk behooren, maar 
voor den schijn en om meer invloed to kunnen uitoefenen 
zich belijders van bet Protestantisme blijven noemen. Vooral 
moeten bet dan de leden der Jesuiten-orde zijn, die op zulk 
eene verraderlijke wijze bet Protestantisme in Engeland zoeken 
to ondermijnen. Zelfs wordt in dezen roman een professor to
380	w. JOHNSTON,
Oxford voorgesteld als zulk een geheime handlanger der Jesuiten.
Een feit is bet, en een zeer treurig ook, dat bet Puseyisme 
in Engeland zoo groote vorderingen maakt, en met regt be-
treuren de andersgezinden de zich al meer en meer vertoonende 
afwijkingen van bet Protestantisme. Maar zou bet eene ware 
voorstelling zijn, welke ons hier Yea-even wordt, dat men zich 
in den boezem der Anglicaansche kerk zelve door Rome en 
wel door Jesuiten in zulk eene mate laat medeslepen? Het 
komt Ref. voor eene zeer anti- roomsehgezinde overdrijving to 
zrn. Doch gesteld eens dat de voorstelling waar is; dan is 
toch om zulke feiten aan bet licht to brengen, een roman eene 
zeer weinig geschikte gelegenheid, ten minste wanneer die 
zich niet op historisch terrein beweegt, of degelijke histori-
sche bewijzen levert, waarop de daarin gefingeerde feiten 
steunen. Hier bij De Tweelingzusters wordt den lezer niet 
eens eene voorrede geschonken, om ons opheldering to geeen 
omtrent de in den roman zoo tegen Rome als tegen de An-
glicaansche kerk ingebragte beschuldigingen; geene enkele poging 
vindt men aangewend om to toonen dat niet alles maar zoo uit 
de lucht is gegrepen. Zou dan al wat men hier omtrent deze 
zaak leest, laster zijn door eene partijzuchtige band uitge-
strooid? Ref. weet bet niet, evenmin als hij overtuigd is van 
bet tegendeel.
Maar, hoe dit ook zij, waarom dezen roman in onze taal 
overgebragt? Als Tendenz-schrift heeft bet boek, daar bet 
alle bewijzen voor zijne opregtheid mist, geene waarde; daar-
enboven in ons vaderland heeft men eene rigting als die der 
Puseyisten gelukkig niet to bestrijden; de Jesuiten (namelijk 
de wezenlijke, Roomsche Jesuiten) zullen niet ligt indringen 
in onze Hervormde kerk, en daar hun invloed doen gelden. 
Eene waarschuwing als misschien de Anglicanen behoeven is 
voor onze Nederlandsche Protestanten overbodig; voor zeer 
velen van hen zou eene prediking van verdraagzaamheid jegens 
hunne Roomsche medechristenen eene veel nnttiger zaak zijn. 
Nog eens: waarom dit boek vertaald? Het kan alleen die 
onverdraagzamen hier to lande, die zonder oordeel des onder-
scheids to werk gaan, versterken in wat zij hun heiligen ijver 
noemen ; bet kan haat aankweeken, waar zeer noodzakelijk 
op liefde aangedrongen moest worden. Heeft bet echter mis-
schien zooveel waarde als literarisch product, dat eene over-
DE TWEELINGZUSTERS.	381
netting in onze taal daardoor gewettigd wordt? Integendeel; 
de Tweelingzusters is een zeer middelmatig werk, zoo niet 
minder dan dat. Karakterteekening is er in 't geheel niet in , 
zelfs niet in AUBREY DE VERE, den vermomden Jesuiet, aller-
minst in haar die men zou verwachten dat de hoofdpersonen 
in bet verhaal moesten zijn. Verschrikkelijkheden en gruwe-
len (natuurlijk alle door Roomschen en Jesuieten gepleegd) 
met en benevens zeer groote onwaarschijnlijkheden zijn hier 
genoeg to vinden; dit zal misschien voor velen bet Bemis van 
eene fijn gesponnen intrigue vergoeden. Daarenboven is de 
roman hier en daar, vooral in 't begin , taai om er door heen 
to komen".
De Protestant. Een Tafereel uit de tyden van IKoningin Maria 
van Engeland. Door Miss DEBRAY. Tweede druk. Naar 
het Engelsch met inleiding en aanmerkingen van den vertaler. 
Te Leeuwarden, by G. T. N. Suringar. 1859. In gr. 8vo. 
4, XV en 439 bl. f 2 - 80.

't Verwonderde Ref. zeer op den titel van dozen roman de 
woorden ,Tweede druk" to lezen. Is dat niet een onheil-
spellend begin eener aankondiging, lezer? 't Zal toch anders 
afloopen dan gij denkt, en bet raadvermogen dat de meeste 
lezers bezitten, in geval zij bet begin van een verhaal of ook 
wel eener recensie onder de oogen hebben, zal ditmaal falen. 
Ref's verwondering kwam alleen daaruit voort, dat hij nooit 
van den eersten druk van dit werk gehoord had; romans 
welke een tweeden druk beleven kent men tech meestal ten 
minste bij naam. Misschien is bet wel zoo lang geleden se-
dert de eerste druk verscheen, dat Ref., die een aantal jaren 
minder dan stokoud is, er zich onmogelijk iets van kan her-
rinneren. Dit vermoeden wordt bevestigd door de aanmer-
kingen (?) van den vertaler; de citaten toch welke daarin ge-
vonden worden zijn alien genomen nit geschriften, die niet 
later dateren dan 1831; voeg daarbij bet zeer ouderwetsche en 
lang niet mooije lettertje, waarmede die noten gedrukt zijn, 
en als gij dan raadt dat go eene zoogenaamde' titeluitgave voor 
u hebt, zijt ge misschien zoo ver Diet van de waarheid af. 
Mais orisons la-dessus; de roman verdient wel eene tweede
BonIiBESCH. 1859. x°. VIII.	2 G
382
Miss DEBRAY, DE PROTESTANT.
uitgave; bet is een levendig tafereel dat voor u opgebangen 
wordt van dien tijd van scbrik en vervolging, then Enueland 
doorleven moest onder bet bestuur der dweepzieke MARIA 
TUDOR. Soms zult ge onder bet lezen wel eens uitroepen',het 
is om to ijzen en to beven" en aandoeningen ondervinden, 
alsof ge LAZARO de Veehoeder bad zien vertoonen; misschien 
zult ge u ook van tijd tot tijd ietwat verbazen over den 
zeer toevalligen loop der zaken ; zekerlijk zult ge u er over 
verheugen dat alles zoo goed afloopt en alle booze menschen 
op ddn na gestraft, en alle goeden na een ontzettend lijden 
beloond worden. Maar ge zult met dat al door bet verhaal 
geboeid worden tot bet einde toe, en al is 't misschien een 
weinig overdreven, eene juiste historische voorstelling aantref-
fen van bet rampzalige van den tijd, waarin bet zich be-
weegt. En weet ge, wat ge flog vinden zult, dat u de 
titel van bet boek misschien niet zou doen verwachten? Er 
wordt ook een Roomsche in geteekend, die waarlijk een braaf 
man is, in gemoede Roomsch maar geen Jesuiet; en die 
vindt men niet dikwijls in echt (!) protestantsche romans.
De vertaler is een knap man; ge behoeft zijne inleiding 
slechts to lezen om dit op to merken; wees hem met Ref. 
regt dankbaar voor zijne meestal zeer belangrijke noten. - 
Koop dezen Protestant gerust; er worden u wel eens slechter 
aangeboden.
Guldens-Editie N°. 6. Bladen uit Nicht sozE s Schetsenboek, 
uityegeven door LOuISE. Arnhem, D. A. Thieme. 1859. f 1 -:

Het is eene juiste greep in bet commerciele hart van onze 
landgenooten, om eene serie werken nit to geven, die met 
den naam van guldens-editie gekarakteriseerd zullen zijn. 
Maar hoe bet zij - alle lof voor die onderneming, die alleen 
oorspronkelijk hollandsehe lettervrucbten in baar cadre op-
neemt, en ons dus nog eenig denkbeeld van nationale litera-
ratuur kan geven.
Uit die twee gegevens gulden en oorspronkelijk moet men 
dus opmaken, welke soort van werken bier opname kunnen 
hopen: de oorspronkelijke werken van den lateren tijd, en 
wel de beste die men voor een gulden verwachten kan. Het
ILLA1E'N LIT SICIIT SUZF'S SUnETSENEOEA.	353
spreekt van zeif, dat altijd enkelen, en juist do nicest uitste-
kende voortbrengselen van den tegenwoordigen tijd, daarin 
niet zullen kunnen verschijnen, aangezien bet copijregt daar-
van wel niet zoo gemakkelijk verkrijgbaar is, vooral niet 
daar de uitgever tocll steeds door die guldensbepaling beperkt 
wordt. Uit hetgeen tot nog toe verscheen blijkt echter, dat 
hij inderdaad met een goed oog zijne keuze heeft gedaan 
al is bet ook, dat hij nog weinig boven den gulden middel-
maat in zijne serie heeft kunnen opnemen. En zelfs schijnt men 
voor de toekomst to mogen verwachten , dat hij ook de 
summa capita onzer literatuur tot de aanneming van hot gui-
dens-formaat heeft weten to brengen.
Hot work echter, dat als No. 6 hierboven genoemd is, staat 
naar mijne onbeleefde meening niet op bet bovenste plankje in 
dit tot flog toe kleine bibliotheekje. Het is heel lief en heel 
zoet, maar bet wil mij maar niet razend bevallen. Misschien 
ben ik een zeer ongeschikt persoon om dit genre to beoordee-
len. Hot behoort tot bet genre gevoelvol en lief; en hoe 
ver ik ook ben van alle antipathie tegen bet gevoelvolle, zoo 
prikkelbaar ben ik ook tegenover al zulke gevoeligheid, die 
niet door eene, zeer goed daarmede to vereenigen ontwikkeling 
en verstandelijkheid mij in de overtuiging brengt, dat hij 
of zij refit heeft, om zijn gevoel aan bet publiek voor to 
zetten.
De losse verhalen of schetsen, door suza of LOUIZE, of 
welke der dochteren EvA's ook, bier medegedeeld, hebben 
ongetwijfeld iets zeer verdienstelijks; blijkbaar heeft de schrijf-
ster dat echt vrouwelijke, fijne gevoel, dat u enkele toestan-
den met eene juistheid weet wear to geven, zooals geen man-
nenhand ze schetsen of ontleden kan. Ook heeft ze eene 
onverstoorbare goedigheid en zachtzinnige levensbeschouwing 
die u zeker bet hart niet digtschroeijen zal; die velen wel ais 
van zelve de woordjes och ja! en lief! en wezenlgk nzooi! op de 
lippen zal brengen, maar - maar - waarvan ik niet bond.
Ik ken wel zulke menschen, die alles lief vinden, en van 
alles no, een goeden afloop verwachten, van die parelduikers, 
waar een ander slechts mosselen vindt, en ik boor ze soms 
nog wel met genoegen praten; - maar in geschrifte vind ik 
ze nicest flaauw en waterig. Het boekje is wel lief, er zijn 
wel dikwijis zeer fijne menschkundige opmerkingetjes in ; maar
26
3$4	HLADEN UIT NICHT SUZE'S SCIIETSENCOEx.
bet is (reene menschenkennis, die bet geheel der verschijning 
mensch omvat. In 't kort, goede beste, lieve tantes-philoso-
phie is heel goed voor zondagavondkout en kinderenvertroos-
ting, maar bet blijve binnen dien huisselijken kring en late 
zich niet drukken. Zijt gij bet niet met mij eens, goed! lees 
dan nicht suza en vindt bet even mooi als bet Handelsblad 
bet vindt, en kom mij niet vervelen.
Schrik niet, wanneer ik u ook nog van bet godsdienstige, 
zelfs bet theologische gehalte van dit Schetsenboek spreeko 
Van dezelfde soort als hare menschenkennis is ook de gods-
dienstigheid onzer goede nicht of tante. Maar bet is dan ook 
weder eene godsdienstigheid even zoetelijk, maar ook even 
onbeduidend, - van op God vertrouwen, van in voorkomende 
gevallen om dien of om genen bijbeltekst denken, enz. Ik 
meet mijne volslagen onkunde erkennen, dat ik volstrekt niet 
weet, wie de schrijfster is, zelfs is bet mij geheel onbekend 
of haar werk reeds vroeger, hetzij afzonderlijk, hetzij in eenig 
tijdschrift verschenen is; maar dit is duidelijk, dat wij hier 
eerie goede, lieve - ik meen bet zonder arriere pensee - 
oude jonge dame hebben, die domind's dochter of op zijn 
minst domind's zuster en huisgenoot geweest is. Zij heeft 
veel to goed slag, om eene stichtelijke toepasselijkheid, waar 
bet kan, in to viechten en de daarbij gebruikelijke bijbeltek-
sten nit hair tekstenrol bij to brengen, om eene gewone leek 
to z;jn. Zij theologiseert, exegetiseert immers zelfs! zij heeft 
ook oosTEazEE's preken gelezen, en daar b. v. eerie zonder-
linge voorliefde uit gehouden voor bet bekende, maar toch niet 
mooije beeld van )den oliestroom, over de opgeruide wateren 
uitgegoten", of over »den toorn, de gramschap", - dat zeer 
dikwijls wederkeert. En even zoo is haar stijl over bet al-
gemeen niet bepaald slecht, maar alles behalve eenvoudig ; 
een zeker streven naar sierlijkheid, dat echter door gebrek 
aan grondige kennis en oefening wel eens geaffecteerd ~Nordt, 
of kwalijk losloopt. Zoo zegt zij b. v. (b1. 117) )en de wind 
heeft vrij spel, zoo als zij door de breedgeopende deur naar 
binnen dringt, om zich daar met de zuiging van trap en gang 
to vereenigen, en versterkt door die aanwinst, weer naar 
buiten to schieten, om als verwoed zich op hem to werpen , 
die dear staat en wacht."
Er zijn zoo van die natuurkundigen op sloffen, die uit die
DLADEN UIT NICHT SUZL'S SCHETSEEBOEK.	385
zuiging, als ware bet eene gepatenteerde natuurkracht, tal-
looze verschijnselen in lucht en water verklaren, maar dat is 
damesnatuurknnde, Diet veel beter dan de physiologischo be-
schouwing, - ook zeer populair - die drie vierden aller 
ziekteverschijnselen nit brand verklaart.
Doch ik wil ook Diet alleen laken, daar in alien gevalle 
do zachte toon en de opbouwende gemoedelijkheid van in-
houd, bet boek tot een geschenk maken, dat men veilig aan 
do onschuldigste jonge dochter tot een aangenaam geschenk 
zal geven.
Het Geweten, door ALEXANDER v. ii. Arnhem, D. A. Thieme. 
1859.

Die ALEXANDER V. H. is toch een wonderlijk man, vindt 
ire Diet, lezer! Daar berigt hij ons bij bet uitgeven van zijn 
laatste album, Het Geweten, dat hij van al de vroeger uit-
gegeven producten zijner teekenstift, de steenen heeft laten 
vernietigen, zoodat ze Diet meer to verkrijgen zijn; alleen de 
Tydspiegel-phantasien zijn gespaard met bet nieuwe album. 
Wat zou hem daartoe bewogen hebben ? Ontevredenheid over 
zijn eigen vroeger werk? Maar dan staat hier bepaaldelijk 
de smaak des teekenaars lijnregt tegenover then des publieks. 
Dit toch dweepte met veel van v. H.'s vroegere teekeningen, 
en vindt over bet algemeen die TUdspiegelphantasien verre
g
van mooi; en dit kan ons Diet verwonderen, daar zij , om Diet 
eens van bet incorrecte in de teekeningen to gewagen, voort-
brengselen zijn van eene zieke, uitgeputte verbeeldingskracht• 
cene bepaalde charge en onwaarheid in de contrasten ontnemen 
den beschouwer alle sympathie voor doze teekeningen ; daaren-
boven maakt eene onnatuurlijke, gezwollen phantasie meermalen 
onbegrijpelijk, wat de teekenaar eigenlijk wil. (Zie vooral do 
laatste plaat). Wanneer v. H. weder aan 't vernietigen van 
steenen wil gaan, denke hij vooral om de vier steentjens zij-
ner Tijdspiegel-phantasien.
In bet Geweten berkenden wij onzen ouden ALEXANDER 
v. H. weder; Diet alleen omdat wij op de platen van dit al-
bum menig groepje vonden en menig figuurtje, dat wU 
reeds vroeger hadden gezien, maar vooral, omdat de teeke-
386	ALI:YAN1)Et. V. ii, 11f:T GE1 ETE <.
naar daarin weder zulk eon waardig gebruik heeft gemaakt 
van zijn talent. Hij heeft in het Geweten de oude maar veel 
beteekenende waarheid, dat de overtreding van bet )gij zult 
niet begeeren" bet begin der zonde is, en de Paulinische uit-
spraak ,,de bezoldiging der zonde is de dood" gepopulariseerd. 
De inhoud van bet drama dat ons wordt voorgesteld is doze 
eon workman gevoelt zich gelukkig in zijn gezin; dat geluk 
duurt voort, totdat in hem de begeerte naar de schatten eens 
ouden woekeraars ontwaakt; nu is zijn geluk weg, en de eer-
ste schrede op bet pad der zonde is gezet. Die begeerte 
wordt storker en ontwikkelt zich in den man, terwiji bij in 
de herberg met zijn glaaske voor zich zit; hij kan or geen 
weerstand aan bieden, en diefstal en moord voltooijen wat 
met hot begeeren was aangevangen. Levendig ecbter doet hot 
besef zich bij hem gevoelen, niet alleen dat hij zijn schat tot zoo 
treurigen prijs zich verworven bad, maar meer flog bet onber-
stelbare verlies dat zijn hart had geleden; bij poogt dit laatste 
weder to winnen door de schatten des woekeraars weg to 
werpen, maar 't baat hem niet, zijne zielsrust, zijn vorig ge-
luk zijn voor altijd weg! Hij wordt krankzinnig, en bet 
beeld van hem die bet slagtoffer zijner begeerte geworden was, 
vervolgt hem ook tot in bet gesticht waar bij verpleegd wordt. 
Zjjne doodsure nadert, en op bet sterfbed wordt de sluijer 
des waanzins weggeschoven; de troost des evangelies wordt 
hem gebragt, bij begint to bidden, de kalmte keert weder 
in zijn hart, on als berouwvol zondaar sterft hij, in de diepe 
overtuiging des christens, dat de Vader in den Hemel hem 
zijne schuld genadiglijk zal vergeven. Ziedaar in korte woor-
den wat de platen voorstellen, lezer l Hot is cone eenvoudiffe 
geschiedenis, niet waar? Maar zij is vol nuttige leering, en 
ALEXANDER V. H. heeft in dit album getoond to begrijpen, wat 
de groote verpligting is welke op den kunstenaar rust, name-
lijk om zijne gaven en talenten aan to wenden tot nut van 
velen. - De laatste plaat, hoe fraai ook geteekend, eon epiloog 
op de geschiedenis, waarin wordt voorgesteld hoe vrouw en 
kinderen van den misdadiger to lijden hebben onder de gevol-
gen van bet gebeurde, bederft bet effect.
ALEXANDER V. li. schenke ons nog veel als Het Geweten 
inaar nimmer weder iets ale do Tijdspiec/el-phantasien !
J. r. GIRARD DE MIELET VAN CORII00I.N, NEERL. WEERBAARIIEID. 387
Areerlandsch weerbaarheid (,) opgedragen aan mijne landgenooten 
door den generaal-majoor j. P. Baron DE GIRARD DE MIELET 
VAN COEHOORN, Adjudant van Zijne Mcjesteit den Koning in 
buitengewone dienst, Kommandeur en Bidder van verschillende 
orders. Te Utrecht, b j Kemink en Zoon, 1859.
»Ik weet dat deze hier ter nedergestelde woorden velen 
zullen mishagen en dat de verklaring weinig bijval bij do 
Kamers der Staten-Generaal zal vinden, dat ik ook bij de 
meeste vereenvoudigingen, vooral als de organisatie der schut-
terij daarbij in aanslag wordt gebragt, geene mogelijkheid zie, 
dan ten koste van ons volksbestaan, een budget van oorlog 
beneden 12 a, 13 millioen zamen to stellen; maar die popula-
riteit is ook geenszins mijn doel; de waarheid op eene heilige 
overtuiging gegrondvest, de zuivere waarheid alleen is mijne 
leus geweest". In deze woorden, welke wij par,. 94 van dit 
vlugschrift lezen, zijn zeer zeker de goede bedoelingen des 
schrijvers op to merken, maar daarin komt ook geheel en al bet 
nuttelooze van zijn schrijven uit. I3et is toeh eene verre-
gaande dwaasheid om met plannen voor den dag to komen, welke 
men zeker is dat niet verwezenlijkt kunnen worden. Wij 
hebben bier cene opeenstapeling van illusies; de schrijver is 
overtuigd dat die niet tot werkelijkheid komen kunnen; die 
illusies zijn voor een groot deel wel mooi, en toonen dat hij 
die ze vormt een vaderlandslievend man is, en een good hart 
voor den soldaat heeft, maar wat baat bet zoo zijne plannen 
onuitvoerbaar zijn? Vooral bet hoofdstuk waarin gehandeld 
wordt over onze schutterijen, volkswapening of liever land-
weer, mag in zulk eene mate eene utopie genaamd worden , 
dat zelfs bij die geheel met onze militaire belangen onbe-
kend is, bet moet inzien. Verbeeld u, lezer 1 Generaal v 
COEIIOORN wenscht, dat men de jongelingen reeds op hun 
zestiende jaar bij de schutterij zal inlijven, omdat ze dan op 
then leeftijd meer lust en tijd hebben om to leeren schieten, 
exerceren en paardrijden, en meer zich naar de militaire dis-
cipline zouden kunnen schikken; dan moeten ze op hun twin-
tigste jaar aardig kunnen schieten ; in de vestingen moeten de 
schutters dan ook in de artillerie-exercitie worden geoefend, 
en daar waar de artillerie-paarden zijn ook tot bet voerwezen
388 J. P. DE GERARD MIELET VAN COEHOORN, NEERL. W EERBAARIIEID.
worden opgeleid; in de kavallerie-garnisoenen moeten er ook 
eenigen tot kavalleristen worden gevormd, en elders anderen 
aan de genie worden toegevoegd. Stel u verder voor, dat de 
schrijver wil, om zijn systema op bet platteland van toepassing 
to maken, dat op ieder dorp of op iedere twee dorpen, de schut-
terij aan de zorgen zal worden toevertrouwd van gepensio-
neerde of op reserve gestelde soldaten en korporaals, en over 
een groot aantal dorpen aan het beheer van een sergeant. 
Vraag nu maar eens aan den eersten den besten officier, waar 
een genoegzaam aantal van soldaten en korporaals, geschikt 
voor de instructie, van daan moet komen, en gij zult het 
zien dat de man den schouder zal ophalen. Dit alleen tot 
een voorbeeld, en zoo phantaseert de generaal voort, met on-
geloofelijk groote gemoedelijkheid, maar zonder lets mede to 
deelen dat opmerking verdient.
Zoowel de aard van ons tijdschrift, als het weinig belang-
rijke dezer brochure, verbiedt ons verder uit to wijden. De 
schrijver wenscht, dat bet ter nedergestelde ook voor den 
minder ingewijde duidelijk zal zijn uiteengezet; wij gelooven, 
dat alleen bet nuttelooze en onuitvoerbare van zijne pogingen 
voor ieder duidelijk zullen zijn ; hij hoopt dat men hem de harde 
woorden zal vergeven, welke hij in het belang der zaak 
gemeend heeft to moeten bezigen, wij verzekeren dat hij wegens 
zijne goede bedoeling aanspraak heeft op die vergiffenis.
Maar hij stelle zich tevreden met dien roem van lets 
goeds to hebben gewild, en ten dien einde zelfs voor het on-
mogelijke to hebben geijverd.
Nouveau Dictionnaire Francais-Hollandais, par J. KRAMERS, Jz., 
Aflev. 15-21. Te Gouda, by G. B. van Goor. 1857-1858. 
In gr. 8vo. f : - 45 per Aflev. van 96 bl.
Onze wensch (men zie Vaderl. Letteroefeningen, April 1858, 
N°. 5, Boekbeschouwing, bl. 260.) is vervuld geworden. De 
bekwame Nederlandsche Lexicograaph KRAMERS heefde 
voorgenomen taak volbragt, en alle beoefenaars en liefheb-
bers der Fransche taal hebben overvloedige stof zich to ver-
KRAMERS, JZ., NOUVEAU DICTIONNAIRE.	389
heugen over de wijze, waarop die vierjarige arbeid (1854-5M) 
is verrigt.
Algemeen werd, omstreeks de belft dezer eeuw, behoefte 
gevoeld aan een degelijk en compleet Fransch Woordenboek 
dat op de hoogte der wetenscbap stond. OLINGER, hoe uit-
gebreid ook, was onvolledig, en MooCK miste eene meniate 
woorden, welken de nieuwere fransche letterkundigen, vooral 
in bet laatste vijftiental jaren, in Frankrijk le droit de bour-
geoisie hebben weten to verschaffen. Men verlangde to regt 
een gids, die niet alleen de jeugd op onze lagere scholen, 
waar voortgezet onderwijs wordt gegeven, tot veilige vraag-
baak konde dienen, maar bet werk moest ook volkomen aan 
den eisch van bet gymnasiaal onderwijs voldoen, en daaren-
boven de beoefenaren zoowel der classieke als der hedendaag-
sche letterkunde, alsmede hen, die werken van kunst en we-
tenschap raadplegen, bevredigen. De schrijver van boven 
aangekondigd werk heeft getracht een woordenboek to leve-
ren, dat aan de behoefte van den tijd beantwoordde; hij 
wenschte bij een aantal artikelen, welke bij zijne voorgangers 
niet to vinden waren, die orde en die ontwikkeling der on-
derscheiden woordbeteekenissen in acht to nemen, welke den 
toets van bet onbevangen oordeel van deskundigen konden 
doorstaan. Ook de dagelijksche volkstaal, met hare duizende 
schakeringen, gemeenzame uitdrukkingen en spreekwoordelijke 
gezegden moesten hare plaats in zijn Dictionnaire vinden.
Bij bet volbrengen zijner veelomvattende teak, heeft KRA-
MERS wel is waar de werken van de Academie frangaise,
LAVEAUX, NAPOLEON LANDAIS, RESCHERELLES, POITEVIN en JOUR-
DAN met vrucht kunnen raadplegen ; doch hij heeft dit op zulk 
eene doeltreffende en oordeelkundige wijze gedaan, dat de 
Hollander in zeker opzigt deze meesterstukken der Fransche 
lexicographie ontberen kan, nu hij in KRAMERS' uitgebreid 
werk de quintessence van hunne lettervruchten aantreft. 
Kortom, ofschoon de zedige man in zijne voorrede zegt: »Ik 
gevoel maar al to wel, dat ik bet mij zelven voorgestelde 
plan niet dan onvolkomen, gebrekkig heb volbragt," kan Re-
ferent, die twintig jaren van zijn leven to Parijs heeft door-
gebragt, met voile overtuiging de verklaring afleggen, dat 
hem bij aandachtige beschouwing van dit letter frewrocht, en 
na bet met dergelijkc werken geconfronteerd to hebben, is
390	KRAMERS, JZ., NOUVEAU DICTIONNAIRE.
gebleken, dat deze "Dictionnaire" eene eervolle plaats verdient 
onder de werken in dit genre.
Bij den lof, then wij in gemoede aan genoemd woordenboek 
mogen toezwaaijen, zullen een drietal aanmerkingen bet be-
wijs leveren, dat wij bet, door de Redactie der Vaderl. Let-
teroefeningen, ons ter beoordeeling toevertrouwde work met do 
vereischte naauwgezetheid hebben onderzocht.
1. Op bl. 1400 missen wij, bij de uitdrukking: faire le 
pied de veau, die krachtige vertolking, welke in de taal des 
yolks voorkomt. Zij had bier moeten voorkomen, omdat op 
andere plaatsen de schroomvallige vrees van zich minder 
fashionable nit to drukken, met regt door den Heer ICRAMERS 
als eene beuzelachtige huichelarij (altijd in een woordenboek) is 
besehouwd.
2. Op pag. 1516, hadden wij verwacht bet woord psali-
graphie (knipkunst) to vinden. Wij zochten bet ook to ver-
geefs in de nBgvoegsels en verbeteringen" die de Schrijver tot 
slot van zijn arbeid in de 21e aflevering heeft opgenomen. Ook 
zagen wij, bij die gelegenheid, dat de Heer KRAIIERS ooze 
cerste beoordeeling van afleveringen 1-9 (Vaderl. Letteroefe-
ningen, November 1856, no. 14) niet schijnt gelezen to heb-
ben; daar bij anders van onze gedane opmerkingen omtrent
de woorden andvrisme, auditrice, buvette, caban en calotte in
zijne B voegsels en verbeteringen wel denkelijk gebruik had 
gemaakt. Op onze beoordeelinvan afleveringen 10-14 (Va-
n Letteroefeningen, April 1858, Ne. 5) heeft hij meer re-
gard geslagen en bet door ons opgegeven en verklaarde woord 
irenigue in zijn bijvoegsel opgenomen.
3. Hot woord vigelotte, dat naar de alphabetische volgorde 
op bl. 1901 had behooren to staan, ontbreekt en komt ook 
niet voor op de meergemelde supplementaire lijst. De Parij-
zenaars gehruiken dit woord dagelijks: bet is de naam van 
eene overbekende aardvrucht, namelijk een' langwerpig ovalen 
aardappel met dunne schil. Even als de zoogenaamde lentilles 
(linzen), waarop de Fransche burgerstand zoo zeer verlekkerd 
is, treft men die bijzondere soort van aardappel hoogst zelden 
in Nederland aan.
Do uitvoering is net en duidelijk, gelijk men dit trouwens 
van den IIeer VAN coon gewoon is.
KU1tTE VIEDEDEELJNGEN.
391
ROUTE MEDEEEELIIV GEN.
Hot artikel in de grondwet der Nederlandsche Hervorinde 
kerk, waarbij hat regt der gemeente ter verkiezing van ouder-
lingen en diakenen wordt uitgesproken, heeft in den boezern 
der kerk, bij verwijl van door velen verlangde maatregelen 
ter toepassing, grootelijks de aandacht gespannen op 't geen 
de synode dier kerk deswegens doen zou, vooral die van 
vorige jaar, aan welke zoo groote menigte adressen nopens 
dit veelbesproken punt waren toegezonden. Wat de synodale 
vergadering omtrent die zaak heeft gedaan of beter bespro-
ken, vindt men in cone brochure, getiteld: Het Kiesregt in ale 
Nederlandsche Hervormde kerk, of de Synode van 1858 en 
Art. 23 van het Alyemeen IZeglement. Utrecht, J. G. ANDarES-
sEa, 1859. Vollediger zou daarin de geschiedenis van bet 
betaamde art. 23 zijn behandeld, zoo de schrijver ook verslag 
hadde gegeven van vorige mislukte pogingen der Synode van 
1857 en vroeger, waartoe bet blijkbaar den Auteur niet aan 
bekwaamheid ontbrak.
De mode-arbeider, aan wiens oordeel in den regal voor de 
Vaderl. Letteroefeningen geschriften als ',Het Tiiesregt" worden 
toevertrouwd, meende zich ditmaal, om voor hem geldige re-
denen, daarvan to moeten onthouden.
Zo6 kwam bet in handen van Ref., wiens aandacht schier 
niets nicer trok dan de wijze, waarop de Schrijver zijn ge-
voelen uitspreekt over de handelwijze van personen; met 
name van den nit Leiden ter Synode afgevaardigden 13oogleernar 
en van den Voorzitter der vergadering. Dat oordeel is gestreng, 
maar waar hij ieder woord staaft met bewijzen, waar hij of-
fciele waarheid to lezen geeft, daar.... laten wij 't aan den 
lezer van bet stukje over, de juistheid der beoordeeling to 
toetsen. Maar, daar wordt ook de opmerking geregtvaardigd, 
dat hooggeplaatsto vergaderingen wel mogen toezien, bet be-
lang van zaken niet ten offer to brengen aan do vrees of men 
misschien personen kwetsen zal. Sympathie voor, beleefdheid 
jegens personen is good, maar zij treden over de grenzen, 
waar zij zwaarder wegen dan de belangen zelven, die men ge-
roepen is voor to staan.
Junij IS59.
392	FORTE JIEDEDEELINGEN.
Onder de boekwerken , die ik bij bet verschijnen van bet 
laatste No. der Vaderl. Letteroefeningen ter aankondiging en 
beoordeeling ontving, vend ik eene eerste aflevering van een 
nieuw tijdschrift, getiteld: )De godsdienst-onderwijzer" en na-
der omschreven als: »lectuur voor eenvoudige Christenen, uit-
gegeven door de vereeniging van godsdienstonderwijzers in 
Nederland, departement N. Holland." - Teen ik then fitel 
las, ik wil het eerlijk bekennen, was mijne begeerte om de 
40 pagg., waaruit het boekje bestaat to lezen, niet bijster aroot, 
en riep ik onwillekeurig die redactie toe: ,,schoenmaker, blijf bij 
je leest, en geef geen tijdschriften uit." Zoo kwam ik er 
echter niet af. Het boekje moest beoordeeld worden; en 
eene nadere kennismaking was onverbiddelijk noodig. En 
zie ! ik heb mij die kennismaking gansch niet beklaagd; zelfs 
zou ik den godsdienstonderwijzer de band kunnen drukken 
en hem met zijne onderneming geluk wenschen. Mij dunkt, dit 
tijdschrift is wat bet wezen wil: bet spreekt over godsdienst 
tot eenvoudigen, in een toon die bet midden boudt tusschen 
gezwollenheid en platheid, echt populair, en toch fielder, 
fiksch, gezond. Wat ik las over de godsdienstgeschillen onzer 
dagen, over KATHARINA VAN BORA, las ik met genoegen. Het
stukje: den doel, maar verschillende wegen, om tot dat doel to
geraken, had mijne volle sympatbie. De laatste rubriek, die 
allerlei ten opschrift draagt, geeft aanleiding tot korte mede-
deelingen op kerkelijk gebied, die zeker ook wel over iets 
anders zullen loopen dan, gelijk hier, over verdraagzaamheid 
en onverdraagzaamheid. De poezy is van minder allooi en 
kon best achterwege gelaten worden, indien zij niet beter 
wordt. In bet algemeen verwachten wij iets goeds van deze 
onderneming. Wie bet tijdschrift koopt (bij ORMELING to Am-
sterdam) voor f 1,50 den jaargang, bevordert tevens eene 
goede zaak. Het wordt uitgegeven ten voordeele van cen 
liefdefonds ten behoeve der weduwen van godsdienstonder-
wij zers.

I3ijbelsche gedenkspreuken bij het afleggen der Christelijke ge-
loofsbelijdenis. Onder dezen titel heeft de werkzame predikant 
AMSHOFF to Groningen (bij M. sMIT) een twaalftal bijbelspreu-
ken, als proeve, uitgegeven. Zij zijn gedrukt op groot papier 
en voorzien van cone korte toepassing. Daarbij is er gelegen-
KORTE MEDEDEELNGEN.	393
heid om bet blad to voorzien van den naam van hem, die 
bet ontvangt en van hem die bet geeft. De zaak zelve is 
waarschijnlijk eene navolging van iets dergelijks in Duitsch-
land. Althans onlangs zagen wij aangekondigd: Einhunderd 
Confirmations-Scheine nait ebensovielen Dankspriichen, von J. G. 
BURKMANN. De beer AMSHOrF roept bet oordeel van zijne 
ambtgenooten over deze proeve in. Wat ons betreft, onze 
ingenomenheid met eene dergelijke onderneming is niet bijzon-
der groot. Het mope hier en daar zijne nuttigheid bebben 
zulke spreuken en vermaningen uit to reiken, en daarom spre-
ken wij er niet bepaald een afkeurend oordeel over uit; 
maar, waar bet eenigzins mogelijk is, blijven wij altijd verre 
de voorkeur geven aan bet uitreiken van een boekgeschenk, 
hoe gering ook, bij bet afleggen der belijdenis. Ook daarin 
is dan gelegenheid om eene spreuk of een woord tot gedachte-
nis neer to schrijven, en ligt blijft bet daar flog beter be-
waard, dan op zulk een los blad papier. Mogt de S. zijne 
onderneming voortzetten, dan zorge hij dat de toepasselijke 
vermaningen kort en kernacbtig zijn.

In lang ontvingen wij geene aflevering van de »Geschiede-
nis der Hervorming in de zestiende eeuw door MERLE D'AU-
BIGNE, tweede druk." Het laatst ontvangen wij aflev. 9 en 10. 
Daarmede is tbans bet cerste deel compleet. Wij blijven deze 
uitgave aanbevelen, zoowel wegens de belangrijkheid van bet 
work en den aangenamen vorm waarin bet is gekleed, als 
wegens de juistheid der vertaling en de nette, goedkoope uit-
gave (25 cts. eene aflev. van 64 pag.). Het is een boek, dat 
niet ontbreken mag in de bibliotheek van een beschaafd 
Christen.
Nopens den jaargang 1858 van de Tafereelen en berigten 
uit de Geschiedenis der Protestantsche kerk in onze dagen, uit-
gegeven door en ten voordeele van de Nederlandsche Gustaaf-
Adolf-Vereeni Ping. Te Leiden, bzj r. ENGELS - hebben wij niets 
bijzonders mede to deelen, dan dat bet zich gelijk blijft en 
f 1,80 in bet jaar kost. Een Tijdschrift in een Tijdschrift to 
beoordeelen, rekenen wij min geschikt, en bepalen ons dus 
tot eenvoudige aankondiging.
394	KO1 T MIEUE()EELP GE`l.
Van de vertoogjes, die onder den titel: Het Evangelie aan 
de armen. Te Leeuwarden, by G. T. N. aURINGAR worden
uitgegeven, ontvingen wij No. VII-XII. Zij zijn in denzelf-
den goeden geest als de vorige geschreven en verdienen 
daarom dezelfdo aanprijzing. Alleen zij gezegd, dat, ofschoon 
de prijs van 5 cent voor ieder No. bij getallen eenige vermin-
dering ondergaat, ons die prijs no- wat to hoop dunkt 
voor algemeene verspreiding. I'rouwens, elk vertoogje is ook 
slechts 12 bladz. in kl. 8vo.

De boekhandelaar G. DE GEUS to 's Gravenhage heeft voor 
.30 ets. verkrijgbaar gesteld eene brochure van 17 bladz., ge-
titeld : De vredepalm voor orthodoxen en liberalen, of het 
raadsel van de rnenschelUke vrijheid van wil en het Godsbestuur 
opgelost door een philosooph. Nu is 30 cts. voor 17 bladz.
met titel en omslag wel wat boven den gewonen prik: 1 cent 
per pag. ; maar wie zou daarop zien, indien hot woord irop-
gelost" waarheid ware. Zeker, dan ware bet geschrift noch 
door eon mensch op aarde vervaardigd, noch voor menschen 
op aarde verstaanbaar. Wij stelden ons dus bij bet eerste 
lezen van den titel niet voor, dat de nphilosooph" de magnus 
Apollo zou zijn, die » oploste" wat vruchteloos is nagevorscht 
door de diepzinnigste denkers. Dcn lof echter mogen wij 
den schrijver dezer weinige bladzijden niet onthouden, name-
lijk: dat hij den waren stand van bet vraagstuk duidelijk 
voorstelt, zoodat zij, die noch )philosophen" noch theologen 
zijn, er uit kunnen zien, waarover eigenlijk loopt hetgeen in 
gewijzigden vorm eene herhaling is van bet oude scholastieke 
praedestinatie-problema.

IIet ontwerp van wet ter afschaffnder slavernj in Su-


n d.d. 25 October 1858 heeft aan Mr. A. D. VAN DFR


GON NETSCr1FR aanleiding gegeven tot hot schrijven eener
l3eschouwing, voornamelijk ter aanwijzing der noodzakel kheid 
om eene gelijktijdige en voldoende imndgratie door wetsbepalingen 
mogelzjk to maken en to verzekeren. 's Gravenhage, by Gebr. 
BELINFANTE, in gr. 8vo, 50 bl. - Do drie hoofddenkbeel-
den , welke de schrijver aanbeveelt, zijn deze : Dadelijke 
vrijverklaring, met billijke schadeloosstelling aan do eigenaars 
der vrij to maken slaven; toevoorzigt van staatswege gedu-
TORTE MEDEDEET.I\CE`T.	395
rende tien of twaalf jaren na de afschaffing der slavernij, 
voornamelijk met het doel, om de vrijgemaakten, onder jaar-
lijksche overeenkomsten met meesters en op plantaadjen, naar 
hunne keuze, tegen billijk loon, huisvesting, enz., zooveel 
mogelijk bij geregelden arbeid to houden, en daardoor rust, 
welvaart en zedelijke verbetering onder hen mogelijk to ma-
ken en to bevorderen, en de kolonie voor dadelijken onder-
gang to behoeden; en eindelijk immigratie ter aanvulling van 
het minder ingespannen werk der van slavernij ontbeven be-
volking, onmisbaar tot instandhouding der kolonie, en hoogst 
wenschelijk, om aan doze de ontwikkeling to (,even, waar-
voor zij door uitgestrektheid, productief vermogen, voordeelige 
gelegenheid van verscheping en nabijheid aan bet vaderland, 
zoo uitnemend gesehikt is. Als bijlagen volgen: vertaling van 
hetgeen Dr. Ii. G. DALSON in zijne History of British Guiana 
vermeldt omtrent de pogingen tot immigratie, aldaar door 
particulieren in het werk gesteld - tarief van premien, welke 
volgens Akte der koloniale wetgeving tot aanmoediging van 
immigratie in Britsch Guiana betaald worden - en een kort 
officieel verslag omtrent den toestand van bevolking en eigen-
dom in Britsch-Guiana in 1858, dat is 20 jaren na de geheele 
vrijverklaring. Wij bevelen het een en ander aan de over-
tuiging van alien, die in het onderwerp belang stellen of 
ambtshalve moeten stellen.
De zaak der afschaffing van do slavernij wordt in een 
volksboekje in den vorm van een verhaaltje bepleit, in: De 
planter BEUNEL en z jne slaven AsA en KENO, of, hoe de hemel-
sche Vader het kzvade gedoogde om daaruit hot goede to does: 
voortkomen. Goes, by H. C. SCHETSSERG. In kl. 8vo. 112 bladz. 
Het beet eene »schooluitgave", doch eene andere is er ons 
niet van bekend. Het is geen kwaad boekje; maar de hooge 
ontwikkeling des christelijken levens in pas tot hot Christen-
dom bekeerde negers heeft altijd iets, waarbij men de vraag 
niet kan terughouden: zou hot wel waar zijn?
Het is bekend dat JOSEPH GARNIER de staathuishoudkunde 
vlijtig beoefend, en daarover vele verdienstelijke, duidelijke 
boekwerken geschreven heeft. Met die voorafgaande studio 
toegerust, en nit then verzamelden schat, gaf bij een compendium 
in het licht, dat nu vertaald bij n. cI un to Rotterdam Let
30G	KORTE MEDEDEELINGEN.
licht ziet. «Tij hebben dat boekje met uitstekend genoegen 
gelezen. Zoo ooit dan bleek ons bier dat kortheid en duide-
lijkheid niet anders kunnen worden bezeten, dan als vrucht 
eener grondige langdurige studie. Het boekje is ongetwijfeld 
cen der beste overzigten van de veel geprezen wetenscbap. Of 
daarom de staathuishoudkunde een deel van bet onderwijs 
moet uitmaken.... dit durven wij niet zoo gereedelijk toestem-
men. Men denke om de arme hoofden der kinderen, die reeds 
zoo barbaarsch vol gepropt worden met hetgeen anderen zeg-
gen, dat eigene gedachten er geene plaats in kunnen vinden.

Bij eene vroegere gelegenheid bragten wij onze onbeperkte 
hulde aan den zoo gelukkig geslaagden arbeid van den Raads-
beer Mr. A. J. VAN DEINSE, die in alles wat hij , hetzij over de 
theorie, hetzij over de practijk van bet strafregt heeft beproefd, 
zich den meesten dank der regtsbeoefenaren verworven heeft. 
Wij werden bevestigd in die meening door de toezending van den 
tweeden druk van bet Wetboek van Strafregt (Middelburg, J. C. EN 
W. ALTORFFER, 1858 f 2.)- Reeds in de eerste uitgave merk-
ten wij een schat van onderzoek en studie in dit kleine werkje 
op, dat onder zulk een nederig voorkomen verschijnt, en de 
tweede druk heeft weder meer verdiensten dan de eerste, door 
de toevoeging van den franschen tekst en de opname van 
de lijst der strafwetten, alphabetisch gerangschikt. De drie 
belangrijke werken door den Heer VAN DEINSE uitgegeven, wa-
ken met de verzameling van SCHOONEVELD en die van DE JoNGH 
en OUDEMANS, dat wij ons op eene litteratuur van ons straf-
regt mogen beroemen, en wij zouden bet een ongelukkig tee-
ken achten, wanneer werken als bet bier aangekondigde niet 
telkens een herdruk beleven mogten.
Te 's Gravenhage, bij VAN WEELDEN EN MINGELEN zag bet 
licht bet y erslag aan den Honing over den toestand der telegra-
fen in Nederland over 't jaar 1857. Zeer belangrijk is bet de 
in dit verslag zoo naauwkeurig gegeven statistiek na to gaan, 
en een zeer verheugend teeken des tijds is bet, to kunnen 
zien hoe bet telegrafennet zich allengs meer en meer over 
Nederland uitbreidt, dat daarin niet zoo veel als in andere za-
ken ten achteren staat bij zijne naburen. Het telegrafisch ver-
band met bet buitenland ondervond in 1857 ook veel uitbreiding.
Waren wij met ons spoorwegstelsel maar zoo ver been als 
met den telegraaf, dan zouden wij alle reden tot tevredenheid 
hebben.
BOEKBESCIIOUWING.
HUIBEBT DUIFHUrs, de Prediker van St. Jacob. Academisch 
Proefschrift, ter verkryging van den graad van Doctor in de 
Godgeleerdheid aan de Iloogeschool to Leiden, op gezag van 
den Rector Magnificus, den Hoogleeraar Dr. J. u. sTUFFICEN, 
in het openbaar to verdedigen door JAN WJARDA, van Amster-
(laen. Op Donderdag den 23 September 1858, des namiddags 
"ten 2 ure. Te Amsterdam, by H. A. Frijlink. 1858. In 
yr. 8vo. VIII en 190 blz. f 1 - 50.
Leven en Parakter Van A". DES AMORIE VAN DER HOEVEN, ge-
deeltelgk uit onuitgegeven Brieven en zone schriftel ke Nalaten-
sc)tap, beschreven door F. J. DOMELA NIEUWENEIUIS. A-mster-
slam, by J. H. Gebhard & C°. In gr. 8vo. 226 bl. f 2 - 50.
De str dende Gereformeerde Perk. Een strydschrift, vooral 
tegen de Christel ke Afgescheidene Perk gericht, door A. VAN 
DER LINDE. Te Amsterdam, by `V. Clement. 1859. In gr. 
8vo. VIII en 203 bl. f 1 - 10.
Do bijeenvoeging van bovenstaande drie werken in cone 
beoordeelende aankondiging kan zeer vreemd schijnon, maar 
or zijn gegronde redenen voor. Met de aanwijzing dezer redenen 
maken wij een begin, in de hoop van hierdoor cone aanvan-
kelijke kennismaking met deze geschriften aan onze lezers to 
verschafen.
HUIBERT Dui'riuis - een merkwaardig man in onze Neder-
landsche kerkgeschiedenis van den tijd der reformatie 1 Na 
cone jeugd die veelszins in het duister schuilt, word hij pastoor 
van de St. Laurenskerk to Rotterdam, begunstigde daar door 
zijne prediking zijdelings de hervorming en moest dientenge-
voige naar Kenlen vlugten, van waar hij later tot pastoor van 
St. Jacob to Utrecht geroepen word. Daar was het tooneel 
zijner veelszins gezegende werkzaamheid. Hij predikte op de 
wijze der gereformeerden, maar wilde de kerk in de kerk 
hervormen en haar dus geenszins verlaten. Hot gezag der 
overheid was zijn steun. 't Bleek echter, dat haar invloed
BOEKBESCH. 1.859. N,,. IX.	27
398 J. WIARDA, F. .7. DOMELA NIEUWENUUIS EN A. VAN DIE LINDE,
niet was opgewassen tegen dien der Roomsche geestelijkheid, 
zoodat zij hem op zijn verzoek om naar zijne overtuiging bet 
evangelie in de kerk tegen de leerstellingen en inzettingen der 
kerk to verkondigen, moest aanraden voor eenigen tijd naar 
Rotterdam bij zijne vrienden de wijk to nemen. Zijn vertrek ver-
oorzaakte zoo groot ongenoegen onder de burgerij van Utrecht, 
dat geestelijkheid en regering zich vereenigden om hem terug 
to reopen. En nadat hij daaraan gevolg had gegeven, was 
hij tot zijn dood in 1581 op zijne eigenaardige wijze werk-
zaam om St. Jacob to hervormen. Ilierbij evenwel heeft bet 
hem niet ontbroken aan een dikwijls krachtigen tegenstand 
van do zijde der gereformeerden, die van hem voor den voort-
gang der hervorming groote schade verwachtten.
Doze korte herinnering doet reeds als van zelf de gepast-
heid aan 't licht komen van eene vereenigde aankondiging 
der geschriften van Dr. WIARDA en Prof. DOMELA NIEUWENUUIS. 
DrnFI3UIs en v. D. HOEVEN zijn bepaald geestverwanten, en 
de eerste Thesis van den Doctor verklaart naar waarheid:
nUJ.ERTUS DUIFHUIS ,rpOpo,aoS Renzonstrantium jure habetur. V. D.
norVEN was een Remonstrant tot in de uiterste consequentie, 
ten minste wanneer men bet Remonstrantisme opvat gelijk hij 
en zijne leerlingen in navolging van hem dat doen, zij 't ook 
in scherpe onderscheiding van de Remonstranten van voor eene 
halve eeuw. Even als DUIFnuis kende hij geen ongelukkiger 
woorden dan strijd, verdeeldheid en scheuring, en wachtte, 
onder veel hopen op eene aanstaande stooping van zijn eigen 
kerkgenootschap, even als doze door de prediking van een 
Bijbelsch en practisch Christendom vrede en eendragt in de 
kerk to bevorderen. Met D. deelde hij in warme voorin-
genomenheid voor de oversten van den staat, maar naar bet 
verschil der tijden werd de tegenstand, die doze van anders-
denkenden moest ondervinden en die door latere terugroeping 
veel van zijne scherpte verloor, tegenover hem tot een mini-
mum gebragt, dat zeer gemakkelijk to verdragen was. Men 
spreke van den vereerden DuIFnuIS, maar noeme A°. DES 
AMORIE V. D. ITOEVEN den gevierde, den half vergode. Wij 
komen er niet tegen op, evenmin als de bekwame arts eene 
koorts wil wegnemen die bet gestel van den patient zuivert,
want wat V. D. noEVEN schreef van zvarnie ingenomenheid van 
een zoom net zfjnen vader, dat herhalen wij van zvarzne in-
J. WIARDA, F. J. T)03IF.LA NIRIIwENTTUTS EN A. VAN DER LINDE. 399
genomenhcid onzer natie met veelszins groote en goede, schoon 
dan ook gebrekkige menschen: ))Zij is niet zoo bij uitstek eon
der heerschende gebreken van onzen tijd, dat bet noodig wezen 
zou haar toom en breidel aan to leggen." We, dan toom en 
breidel 1 cone vriendelijke waarschuwing echter om op to passen 
op bet broken van eon pout of bet kwetsen or van aan cen 
steen of bet vallen in eene gracht	de ingenomenheid 
eon paard) zal ons toch wel niet ten kwade worden geduid?
nMaar No. 3?" zoo vraagt gij ongeduldig. ))Die titel past
apes behalve bij DIIIFRUIS On V. D. IIOEVEN l Strgdende en 
Strgdschrift!! do woorden verstoren den kalmen vrede, die 
ons bij bet lezen van die namen vervult! Daarenboven: hoe 
kant gij twee biographien met eon strijdschrift vereenigen?" 
De verwondering over bet laatste zal ophouden, zoodra gij 
verneemt, dat wij bier van den I-Ieer A. V. D. LINDF ontvan-
gen neenige maanden nit zijn leven door hem zelven beschreven." 
Vraagt gij wie hij is, zoo willen wij u volgens zijn boek met 
hem b.ekend maken, wat wij ondanks zijne waarschuwing tegen 
personaliteit bij bestrijding vrijmoedig doen, omdat wij u wel 
aangaande hot door hem behandelde hopen in to lichten, maar 
er met hem niet over in hot strijdperk willen treden (men 
ken al to ver van elkander afstaan om tot den strijd to komen), 
en omdat het onmo elijk is voor den berigtgever om bier de zaak 
van den persoon geheel to seheiden. Do schrijver nu spreekt 
in zijn voorberigt van ))verkecrdheid van antecedenten", van 
,,de zonde, die hem onder tranen van diepen zieleweedom go-
leerd heeft, dat hare vruchten wrang, hare herinneringen 
knagend zijn." Zijne cigenlijke geschiedenis begint in dit boek 
met zijn lid worden van de Christelijke Afgeseheidene kerk 
to Amsterdam, in welke hij op verzoek van den kerkeraad 
ook gepredikt heeft. Spoedig echter kreeg hij verschil met den 
aldaar dienstdoenden predikant Ds. Dr wAAL, lien hij nict voor 
eeht gereformeerd hield. Zijne bezwaren to-on diens leer bragt 
hij in bij den kerkeraad, doch zonder gevolg; zijne verwijde-
ring van bet eons aarigenomen kerkgenootschap word nog 
grooter bij gelegenheid van eene in zijn oog onwettige ver-
kiezing van ouderlingen, en toen zijne zaak geene bevredi-
gende oplossing vend bij classe en provinciale vergadering, 
onttrok hij zich feitelijk met cenige anderen aan do Christe-
lijke Afgescheidene kerk, ja zelfs berouwde 't hem tot haar
27
400 J. WIARDA, F. J. DOMELA NIEUWENnUIS E\ A. VAN DER LINDE.
behoord to hebben. Want hij zap- in en erkende, dat zij, 
meenende de ware gereformeerde leer aan to hangen en do 
ware gereformeerde kerk uit to maken, afgeweken was van 
beiden, zoowel door bet aannemen van een naam, die haar 
wel regt van bestaan in ons land gaf, maar haar haar regt op 
den naam yereformeerd doet prijs geven, als door de onkunde, 
ja laat ons liever zeggen onnoozelheid, van hare leidslieden. 
Eene poging om zich met de zijnen aan Ds. LEDEBOER en 
Miens volgelingen aan to sluiten en door dezen wettig geor-
dend to worden, Teed op verscheiden klippen schipbreuk. 
Ds. L. vreesde voor )onzuivere oogmerken en bedoelingen", 
en v. D. L. was ook de man niet om zoo bespottelijk klein-
geestig en bekrompen to zijn als do Ledeboerianen. Derhalve 
heeft hij zich genoodzaakt gezien om eene eigen kerk to stich-
ten, waarin hij als herder en leeraar is opgetreden. Hij 
schrijft zijn standpunt deze eigenaardigheid toe, dat hot wel 
een gesepareerd, maar niet een separatistisch standpunt is. In 
de gereformeerde kerk terug to keeren was onmogelijk, omdat 
nan de Hengstenbergsche voorwaarden (Vorwort van diens 
K-irchenzeituny) tot scheiding in Nederland meer dan voldaan is.
Na doze kennismaking schijne bet velen profaan om DuIFIIUIS, 
v. D. BOEVEN en v. D. LI14DE in ddnen adorn to noemen, wij 
(lie met niets anders dan met den schrijver uit zijn boek to 
doen hebben, gevoelen vrijheid tot de combinatie. Of de stilt 
der historic den laatsten naam ook zoo trouw zal bewaren 
als de beide eerste, dit gelooven wij niet; maar een tijdyenoot 
heeft lets voor boven overledenen. En bet getuigt van niets 
anders dan van eene bespottelijke voornaamheid de schouders 
op to halen, of eon heftig oordeel klaar to hebben voor alles 
wat bet separatisme onzer dagen betreft. 111erkwaardig is ons 
bet werkje van V. D. LINDE, daar bet ons vergunt een scherpen 
blik to slaan op bet organisme en den toestand van de Christelijke 
Afgescheidene kerk; merkwaardig omdat bet ons doet zien, waar-
too haar beginsel consequent doorgevoerd, consequenter dan zij 
bet gedaan heeft, leidt. Want dit moeten wij erkennen: wordt 
eenmaal bet beginsel toegegeven, dat de gereformeerde kerk moet 
zijn en blijven de kerk van 1618 en 1619, dat de formulieren 
naar geest en letter gezag bebouden, dan gaat v. D. LINDE
naar zone opvatting van die fornaulieren den regten weg. Wij
wenschten aan d'cn kant wel, dat alien die geen vrede hebben
J. WIARDA, F. J. DOMELA NIEUWENIIUIS EN A. VAN DER LINDE. 101
met hunne kerk, then weg volgden, dan zou or (want ook van do 
formulieren is tot in 't oneindige versehillende opvatting moge-
lijk) eon eindeloos aantal van gereformeerde kerkjes ontstaan, zoo-
vele als er leiders to vinden zouden zijn-maar zeker zou dan voor 
die alien een langdurig bestaan onmogelijk wezen. Opmerkelijk 
zijn de wezen van den Heer der kerk. Hij heeft der Christelijke 
Afgescheidene kerk in V. D. LINDE een corrector uit haar eigen 
midden gegeven. Zij heeft hem onder hooger bestuur met blijd-
scbap cerst in haar midden opgenomen om haar eigen veelszins 
billijken beoordeelaar cenige maanden op to voeden, want, zij hot 
ook to hevig en to bitter, hij heeft hare dwaasheden en ongerijmd-
heden op krachtige en bepaaldo wijze aangetoond. Nog merken 
wij op dat hij door mededeelingen over de preken van Ds. DE 
WAAL eene onwillekeurige bijdrage tot de geschiedenis der kan-
selwelsprekendheid heeft geleverd, die zijn boekjo eene plaats
geeft naast dat van WIARDA en van DOMELA \IEUWE\IIUIS.
Evenwel dit bijna toevallige zou ons geene reden geweest 
zijn om de drie in cone aankondiging to vereenigen, ware hot 
nict dat ons, terwijl zij zoo vreedzaam naast elkander liggen, 
de waarheid van bet woord wear verduidelijkt is: les extremes 
se touchent. DUIFUUIS op hot laatst der zestiende, en v. D. 
JIOEVEv in do cerste heeft der negentiende eeuw willen juist 
geheel bet tegenovergestelde van hetgeen V. D. LINDE in de 
reeds bijna Lien jaren oude tweede heeft der negentiende eeuw 
bcoogt: de eersten zijn ons to mild, do laatsto veel to strong; 
't is wol scbande om tegenwoordig in 't midden to gaan - 
maar wij belijden onze halfheid. 1liaar wat is or nu gebeurd? 
DuIFDuIS is door zijne afsluiting onder den schUn van ver-
draagzaamheid de onderbouder van wear cen eigen kerkge-
nootschapje geweest. Vat zegt DOMELA .IIEUNEXIiUIS van 
v. D. IIOEVEN aan hot einde van zijn geschrift? ... "Wonder-
baar Godsbestuur! De man, die de vereeniging met do kin-
deren der vaderen bedoelde, door wie [nml. door die vaderen] 
do Remonstrantsche Broederschap gedwongen is geworden eon 
afzonderlijk genootschap der ac no Algemeene Christelijke kerk 
to zijo; de man die gehoopt had zelf die vereeniging tot stand 
to brengen, en ook daarom de Hervormde of Contra-Remon-
strantsche partij gezocht had to behagen; die man is juist bet 
Iniddcl gcweest tot vcrllcffing van zijn kerkgenootschap..." 
En wat mecncn wij Ila:ar waarllcid van V. D. LINDE S rigtinr
402 J. «'IAEDA, F. J. DOMELA NIEU«'ENIIUIS EN A. VAN DER LINDE.
to hebben opgemerkt? Dat zij, wanneer zij algemeen volgers vond 
onder de ontevredenen onzer dagen, misschien juist de kortste 
welt is tot cone kerk, waarin niet alleen bet separatistisehe 
maar ook bet gesepareerde standpunt verdwijnen meet en ver-
dwijnen zal. Ziet ge de waarheid van Spreuken xvi vs. 9? 
Hoe weinig wij bet dan ook eens zijn met bewegingen op ker-
kelijk gebied als die van V. D. LINDE, hoe pijnlijk bet ons ook 
aandoe hot evangelie, de godsdienst van ootmoed en van liefde, 
to zien gebruiken tot een middel om veel eigenliefde en bitter-
heid to openbaren, wij veroordeelen niet op hoogen, scham-
peren toon, omdat wij diezelfde of andere even verkeerde zede-
lijke kwalen, zij bet in veel mindere mate, bij een v. D. MOEVEN, 
die ons veel nader stant, opmerken, en ook ons zelven in bet 
voorstaan van vrede bij hooge prijsstelling op eigen kerkge-
nootschap, aan ziekten van bet kerkelijk leven onderworpen 
weten. Wij willen van en door DUIFRUIS en V. D. HOEVEN, 
maar ook van en door V. D. LINDE leeren en hopen dat de tijd 
nu haast voorbij zal zijn, dat men onder den scbijn van de 
eenheid der kerk to zoeken, al wie haar niet op onze manier zoekt 
den rug toekeert om hem en passant in synode, kerkbestuur, 
classis of ring of welke vergadering ook to veroordeelen.
Zooveel of Never zoo weinig over de gewigtige kerkelijke 
zaken, die in de drie genoemde boeken behandeld warden. 
Wij heasten ons om van de beschouwing dier zaken over to 
(man tot die van de wijze, waarop elk der schrijvers zijne 
tank heeft volbragt. Wij hebben dus niet meer to doen met
DUIFIIUIS en v. D. HOEVEN, maar met WIARDA en DOMELA 
NIEUwENnuIS, doch altijd no, met v. D. LINDE, then wij als
beschrevene en schrijver beiden ontmoeten.
Met eon woord van hoogen lof molten wij aanvangen, ter-
wijl wij van WIARDA's arbeid gewagen, daar deze getuigt van 
zijn onvermoeiden ijver en van groote bekwaamheid in bet raad-
plegen veler nog onbekende bronnen. Waarlijk, hij heeft een 
refit verdienstelijk werk verrigt en wij weten zijne naauw-
keurigheid en zorg niet genoeg to prijzen, die ons, behalve 
met de levensbijzonderheden van DUIFnuIS, bekend maken 
met den man als prediker. WIARDA heeft zich op onder-
scheidende wijze als gesehiedschrijver der kanselwelsprekend-
heid doen kennen, en terwiji de rigting dergenen die aan 
onze academien in do godgeleerdheid promoveren, tot onzcn
J. WIARDA, F. J. DOMELA NIEUWENIIUIS EN A. VAN DER LINDE. 403
spjt meestal theoretisch is, heeft hij aangetoond, hoe men ook 
op het gebied der practische godgeleerdheid doorslaande be-
wijzen van strenge studie kan geven, en hot beweren van hen 
gelogenstraft, die dat gedeelte der theologie met schouder-
ophalen gewoon zijn to noemen, daarbij vergetende, dat het 
in de naaste betrekking staat tot het ambt, 'twelk de godge-
leerde wenscht to bekleeden. 't Is onze vaste overtuiging dat deze 
minachting van de studio der practische theologie aan niets 
anders to wijten is dan hieraan, dat dit veld grootendeels nog 
braak ligt, zoodat or nog geploegd en geegd moot worden, 
wat velen minder bekoort dan het zaaijen en besproeijen, ja 
maaijen wat den arbeider bereid is als hij exegetiseert en 
dogmatiseert. Wij bevelen aan ieders aandacht de tweede af-
deeling van bet proefsehrift, en vragen vrijmoedig of niet de 
fakkel der geschiedenis eon to waarderen licht verspreidt over 
de behoefte, waaraan ook no, de tegenwoordige predikers heb-
ben to voldoen en over de wijze, waarop zij er aan kunnen 
voldoen? Wij maken vooral opmerkzaam op de allerbelangrijksto 
vierde Bijlage over de Theories der kanselwelsprelcendheid, waar-
naar de prediker der XVIe Eeuw zich vornien kon. De moeite 
besteed aan het bijeenbrengen en ordenen van dergelijke weinig 
bekende bijzonderheden verdient dank en erkentenis. Ook ge-
schiedt de mededeeling van het uit tot nog toe voorbijgeziene 
of zelden gebruikte bronnen zamengebragte op eene duidelijke 
en geregelde wijze, waartoo do eenvoudige, maar heldere stijl 
bet zijne gewis bijdraagt. Voegt hierbij nog do toepassing, 
die WIARDA nu en dan maakt op de predikwijze in onzen tijd, en 
gij zult de belangrijkheid van zijn arbeid met ons erkennen. 
Bijzonder beviel ons de opmerking, bl. 79, over de eenige 
wijze waarop do prediker mag polemiseren, namelijk meer 
door zijdelingsche dan door regtstreeksche vermaning. Minder 
vrede hebben wij met de aanbeveling van 't gebruik van kerk-
historische namen op den preekstoel, bij verwerping van dat 
der namen uit de profane geschiedenis (bl. 123). Wij houden 
het vooreerst daarvoor, dat de grens tusschen beiden moeije-
lijk is aan to wijzen, en ten andere dat do gemeente eerst 
nog veel meer in de geschiedenis der kerk t'huis zal moeten 
zijn, om van dergelijk een gebruik vrucht to hebbon, zoo hot 
zich ten minste niet uitstrekken zal tot vole namen, waarbij 
do hoorder aan nicts deakt, of zich niet zal bepalen tot enkele
404 J. WIARDA, F. J. DO:MIELA NIEUWENBUIS EN A. VAN DER LINDE.
voorbeelden, tot vervelens toe door de hartstogtelijke vereer-
ders der kerkhistorie gebruikt. In bet gezegde over de waarde 
der homilie is niets nieuws (blz. 131), bet herhaalt de ver-
werping dier homilie zonder eenheid, welke DUIPHUIS gebruikte. 
Wij gelooven, dat die verwerping niet onvoorwaardelijk ma, 
zijn, omdat de ddnheid, welke de kunst beet to verordenen, 
vaak tot gewrongenheid aanleiding geeft en verbiedt om anders 
nuttige aanwijzingen en opmerkingen to doen, daar zij niet in 
de lijst passen. Nog schijnt bet one aan gewigtige bedenking 
onderhevig, of de door vroegere en latere kunstregters geijkte 
leer over bet nut van een exordium (bl. 133), die nit de rhe-
torica der ouden is overgegaan in de homiletiek, daar wel met 
regt hare plaats bekleedt, waar bet gebod geldt om iedere 
reis met bet voorlezen van een tekst als grondslag der redo 
aan to vangen. Hot gevaar is bijna onvermijdelijk om den 
joist to behandelen tekst to signaleren , zoo niet ale den 
belangrijksten dan toch als een der belangrijksten van den 
geheelen bijbel, 'tgeen den opmerkzamen toehoorder wel eons 
doet glimlagehen. Maar dat komt er van, nu de homiletiek 
flog altijd slavin is van de rhetorica, en nu dit en andere 
declen der practische theologie flog door zoo velen met eon 
air van voornaamheid worden op zijde gesteld. Mogt de 
schrijver van bet aangekondigde proefschrift veler ijver ont-
vonken en veler navolging vinden
Nu schijne bet na bet gezegde vreemd, maar toch kun-
rien wij de vraag niet terughouden: moest DUIFHUIS wel in 
do eerste plaats als prediker beschouwd worden? Ons dunkt, 
dat dit, hoe belangrijk ook en daarom waardig om in bet proof-
schrift opgenomen to worden, er eene ondergeschikte plants 
had moeten innemen. Wat onderscheidt DUIFUUIS? Zijne 
prediking? Neen toch! Dr. WIARDA telt hem, blijkens bl.6I 
v. o., niet onder degenen, die in eenig vak van wetenschap of 
kunst con tot nog toe ongekenden weg bewandelden en daar-
door een beter tijdperk in bare geschiedenis openden. Maar 
bet is de wijze waarop bij hervormer wilde zijn, die hem eene 
eigenaardige plaats in de kerkgesehiedenis doet toekennen. 
Wij hadden gewenscht, dat de schrijver nit dit oogpunt aan 
hem eerie gewigtige, ja de gewigtigste afdeeling van zijn proef-
schrift en Diet cone enkele paragraaf gewijd, en zijn streven 
en zockcn hicrin naauwkeurig bepaald en zuiver beoordeeld
J. WIAIZDA, F. J. DO1ELA NIEUWESIIUIS EN A. VAN DER LINDE. 405
had. Op dit punt echter zijn wij teleurgesteld en de reden is 
niet ver to zoeken. Zij lant zich vinden in de eigenaardige, 
maar verkeerde rioting, die de leerlingen nit de school van 
Prof. MOLL kenmerkt.
Dankbaar zijn wij voor de nieuwe beweging, die van dozen 
waardigen lloogleeraar in de studio der kerkgeschiedenis is 
uitgegaan, voor den ijver en de belangstelling die hij bij zijne 
leerlingen weet to verwekken, ijver en belangstelling, die voor 
bet doorsnuffelen van bestoven perkamenten , onhandelbare 
folianten en vuile duodecimootjes niet terugdeinzen. Doch 
bronnenstudie blijve middel en worde niet doel. De bloesem 
moet rijpen tot eene smakelijke vrucht en dan, maar ook dan 
eerst, aan het publiek worden aangeboden. Prof. MOLL zelf 
kent de wijsheid om zoolang to wachten - dat zijn onder-
wijs haar aan zijne discipelen meedeele 1 Dat hij bun do 
kunst leere om niet alleen de stoffe der geschiedenis op to 
zoeken, maar ook om haar in goeden vorm en op gepaste 
wijze mee to deelen; in d6n woord: dat bij hen tot geschied-
schrijvers vorme! Anders komen zijne leerlingen tot mis-
grepen als die van Dr. w., om, dewiji de voornaamste bron-
nen voor eene verhandeling over DUIFlUIS in de handschriften 
zijner sermoenen bestaan, hem nu ook maar voornamelijk als 
prediker to beschouwen, terwijl hij toch veel meer hervormer 
dan prediker was. Dit vergeten van den regtmatigen eisch 
des lezers om niet mee nit de bronnen to putten, maar om 
bet geputte in eene keurig bewerkte drinkschaal nit des sehrij-
vers hand to ontvangen, is de oorzaak van veel gebrekkigs in 
doze verhandeling. Wie erkent dit gebrekkige niet zelfs in 
de voor 't overige zoo voortreffelijke tweede afdeeling, die 
ons bladzijden aan bladzijden met brokstukken nit de sermoenen 
van DUIFIUIS - moor dan to veel om de noodige kennis met 
zijn trant to maken - en niet dan eenige dun gezaaide en 
vaak oppervlakkige opmerkingen en bescbouwingen over den 
prediker geeft? Wie erkent bet niet, die den Schr. zonder 
aarzelen zijne behandeling wringen ziet in de versleten en 
voor zijn prediker DuiFnuls niet zeer passende ramen van 
inventio, dispositio en elocutio? i\laar no" sterker komt dit uit 
in do eerste afdeeling, waar wij die lange briefwisseling tus-
schen Buicii en DU1Fnuis moeten doorworstelen, en, om wat 
wij bedoclcn duidelijk aan to wijzen, aan hot begin evenveel
406 J. WIARDA, F. J. DOMELA NIEUWENIIUIS EN A. VAN DER LINDE.
repels ontvangen over den naam en de afkomst als aan bet 
einde over bet karakter van Mr. RUIBERT?l Volmondig kun-
nen wij echter verzekeren, dat dit gebrek hier niet tot dien 
graad ontwikkeld is welken bet bij een ander leerling van 
dezelfde school bereikt heeft, die, helaas, een caricatuur dreigt 
to worden van een waar kerkelijk geschiedschrijver met den 
weinig eervollen titel van knutselaar; waarom wij met de goede 
hoop en de blijde verwachting van den Heer w. scheiden, dat 
hij meer en meer bekwaam worde om de met zorg en ijver 
gevonden stof to verwerken, en in die gedaante aan bet god-
geleerd publiek de vruchten zijner studie aan to bieden1
Hoezeer zouden wij wenschen den Doctor op bet werk van 
den Professor als op een biographisch model to mogen wijzen, 
maar ook bij de meeste goedwilligheid zegt de critiek ons: 
»dat moogt gij niet1" Prof. DOSIELA NIEUwENHUIS schrijft in 
zijne inleiding: ,,Zonder mij to vleijen met de hoop om in 
alle opzigten to kunnen voldoen aan den eisch, die den levens-
beschrijver gesteld wordt, wage ik toch eene poging om naar 
zijne vervulling to streven door eenvoudigbeid van voordragt 
als den stempel der waarheid." Wij zouden bijna denken, dat 
wij met den schrijver geheel versebillen omtrent den eisch, 
dien wij aan een levensbeschrijver mogen doen, maar die 
vooronderstelling wordt gelogenstraft door de woorden op do 
voorgaande bladzijde: ,,Zulk eenen man naar bet leven to 
teekenen." Is dat het doel des schrijvers geweest, dan ge-
looven wij dat hij zijn doel geheel en volkomen heeft gemist. 
Wij vinden in dit bock een aaneengeschakeld verhaal van 
alles on alles wat maar eenigzins v. D. HOEVEN betreft, maar 
cone schildering, wie hij geweest is en wat hij deed en hoc 
bij dat geworden is, eene schildering die bet beeld plaatst in 
hot regte licht, dat de historische kritiek er op werpt - wij 
vinden er niet bet minste van. Wanneer DES AMORIE V. D. FIOEVEN 
onder de lezing van dit book den lezer voor den geest staat 
zooals hij was, dan heeft hij dit aan zijne eigene combinatie-
gave, niet aan den biograaph to danken. Het boek had, dunkt 
ons, eene breede handeling rnoeten zijn van hetgeen de cerste 
bladzijde der inleiding even aanstipt en van hetgeen VAN 
TEUTEM in de .Nicuwe Rotterdamsche Courant heeft geplaatst 
(zie bl. 201). Hot had, daar do schrijver over zoo veel meer 
bronnen en tUd kon beschikkun chit COIHEN STUART, die in de
J. WIARDA, F. J. DOMELA NJEUK'ENIIUIS EN A. VAN DER LINDE. 407
Jaarboeken over V. D. IIOEVEN schreef, gene uitwerking moeten 
zijn van de omtrekken, daar aangewezen. 't Is eigenlijk de-
zelfde kwaal, die wij bier opmerken, als in bet geschrift van 
Dr. WIARDA: de bijzonderheden, die de rijk vloeijende bronnen 
opleverden, zijn niet verwerkt, maar eenvoudig aanddngeregen 
en in hoofdstukken gegroepeerd, welke verdeeling met weinig 
kunst door ieder to vinden ware, terwijl ons daarenboven 
niets gespaard wordt, wat de biograaph veilig achterwege had 
kunnen laten, ook om de eer van zijn held niet noodeloos to ver-
duisteren. Z66 duidelijk had bet niet behoeven uit to komen, 
dat de veelszins edele V. D. IIOEVEN meer dan eenig mensch ijdei 
was in het bijeenverzamelen en bewaren van nietigheden voor 
zijne schriftelijke nalatensehap. Zoover had DO IELA NIEUWEN-
BUIS niet behoeven to gaan om ook op to nemen wat v. D. 
IIOEVEN als recensent kan leeren kennen. Best ware bet geweest 
van zijne niet wel geslaagde pogingen op dit gebied maar met 
een enkel woord to spreken, en alzoo geene aanleiding to geven 
tot eene regtvaardige bestraffing van de Redactie van ,Do 
Gids". Men moot b. v. wel ziende blind zijn om niet to er-
kennen, dat de Iaatste gedrukte regels van V. D. nOEVEN, tot 
welker opneming de Redactie van de Jaarboeken eene onge-
wone, eene extra-plaats niet to kostbaar rekende (zoo zcer 
heerschte V. D. noEVEN door zijne humaniteit over alle be-
zwaren !), weinig strekken om zijn roem to verhoogen en bet 
minst beteekenende bevatten wat hij ooit geleverd heeft, al 
is men zoo ver gegaan in blinde bewondering om dat zijn 
zwanenzang to noemen. Vie V. D. HOEVEN kende of hem nit 
bet over hem en door hem geschrevene leert kennen, ziet hem 
in al zijne zwakheid (waarover hem Been mensch to hard valle!), 
als hij daar van bet verbod zijner geneesheeren om vooral 
geen Grieksch to lezen naauwkeurig melding maakt. D. N. 
heeft der onpartijdigheid genoeg hulde gebragt, door op to 
nemen wat ons de sporen zijner ijdelheid reeds in zijne jeugd 
doet zien en de ontwikkeling er van in rijper jaren doet op-
merken; hij behoefde bet kleinste korreltje wierook, dat hij 
bewaarde, niet aan bet publiek to laten zien. Ons dunkt, dat
bet achterwege houden van die korreltjes eene verpligting ware
geweest als loon voor den man, die, behebt met zoodanige
zwakheid, welke in zijn leven door do omstandigheden moor
dan overprikkeld Wcrd, tech hair zoo behecrschtc, dat hij
408 J. wJARDA, P. J. DOMELA SIEUWE\IIUIS EN A. VAN DER LINDE.
voor de meesten een beminnelijk man bleef en slechts voor 
weinigen eenigzins ondragelijk werd, die, naar hun karakter, 
geheel en al zijne tegenvoeters waren.
Vraagt men ons, hoe bet mogelijk was, dat V. D. IIOEVEN 
haar zoo beheerschte? Wij willen trachten er op to antwoor-
den en daardoor to gelijk de belangrijkheid van bet boek 
aanwijzen. Wij dingen er niets van af, dat hij de man was 
van warm godsdienstig geloof, de opregte Christen, die in 
eenvoud voor zijn God wenschte to wandelen; maar diepte 
van religieus gevoel was toch niet bet hem bijzonder ken-
merkende; neen, V. D. IlorvEV had - en dit blijkt ons overal 
uit zijne levensbeschrijving - een onbegrijpelijk grooten tact, 
vooreerst om overal, altijd en in alle opzigten to weten, waar 
hij stond en wat hij was; en hij gebruikte lien op zoodanige 
wijze, dat hij van zich en bet zijne alles maakte wat er van 
hem en bet zijne to maken was. Geleerde ua-r' e'~ox;,v zal 
geen onpartijdige hem noemen, maar wat hij van do weten-
schap bezat wilt hij op velerlei wijzen aan to wenden. Zoo 
was hot op den kansel, zoo was bet op den catheder, zoo 
was bet in hot gezellige leven, zoo was bet in den omgang 
met zijne studenten. Hij wist bij de laatsten als door een geheim 
instinct datgene wakker to maken wat hij sluimerends in hen 
ontdekt had; hij moist veeltijds door de wijze waarop hij met 
lien sprak en handelde ben in geestdrift voor zich to ont-
steken ; hij was hun een aangenaam leermeester en over bet 
geheel een aangenaam mensch, die alleen geene ingenomenheid 
verwekte bij hen, die der menschen schatting van hem ging 
vergelijken met hunne waardering van anderen, veel degelijker 
en grooter en verhevener dan hij. Maar zij vergaten, dunkt 
ons, dat ook doze tact eene gave Gods is, die wij evenzeer als 
kennis en wijsheid mocten waarderen, zoeken en aankweeken, om 
ten meesten nutte voor onze medemenschen to zijn. En is dit 
waarheid, dan kunnen wij de lezing dezer levensbeschrijving 
niet genoeg aan ieder, vooral aan alle mannen van bet vak 
aanbevelen. Zij zullen V. D. IIOEVEN hot geheim van lien 
tact kunnen afzien en kunnen leeren, dat deze hem geese 
klcinigheid to klein deed achten om or zijne opmerkzaamheid 
op to vestigen. Wat baat het toch of bet hoofd al een pak-
huis van geleerdheid en scherpzinnigheid is, bij onbekwaam-
hcid out hot verzamelde op gepa6tc wijze over to gieten:
J. WIARDA, F. J. DOMFLA NIEUWE\AUTS EN A. VAN DIM LINDE. 409
Vooral zij de lezing van Hoofdstuk 2, 3 en 4 aanbevolen; 
zij zal veel aanwijzen, dat minutieus beet en waarover men 
gansch anders kan oordeelen, maar dat toch noodzakelijk moet 
bedacht worden. Voegen wij bier eindelijk flog bij, dat voor 
de vele hewonderaars van v. D. IIOEVEV de vele bijzonder-
heden van en over hem zeker belangrijk zijn - wat is niet 
belangrijk als bet een hooggeachte aangaat? - dan rekenen 
we ons verpligt to verklaren, dat wij vrede zouden hebben 
met doze uitgave, wanneer de titel was: Allerlei over en van
A". DES AMORIE V. D. IIOEVEN, verzamelcl en in orcle gerang-
selAt door F. J. DOMELA \IEUWE\IlUIS.
En nu nog eons v. D. LINDE1 Wie gevoelt niet, dat er eigen-
lijk van geone vergelijking tusschen zijn work en do genoemde - 
van geene regtstreeksehe vergelijking ten minste sprake kan zijn? 
Aanleg, vorm en toon van een strijdschrift zijn natuurlijk geheel 
anders dan van eene biographic. Immers: ,>gelijk zich ver-
wachten Mat," - zegt de auteur - »draagt bet den stempel 
van zijnen oorsprong. Hot is geboren nit eenen kerkelijken 
strijd, uit leerstellige twisten, (in onzen valsch-verdraagzamen 
tijd veel to weinig en to lauw gevoerd 1) die er zich volgends 
den gang van wording, voortgang en aanvankelijken uitslag 
in afspiegelen. Daardoor is bet, als ik 't zo noemen mag, 
geworden; daaruit moot zijn sporadiesch character worden ver-
klaard en gebillijkt." De eerste 71 bladzijden zijn dan ook 
de herdruk eener brochure, vroeger in 't licht verschenen, 
die de aanleiding tot de verdere stappen heeft gegeven, van 
welke in bet vervolg melding wordt gemaakt. Maar on-
danks dit nsporadiesch character" geeft bet bockje bewijzen 
to over, dat de schrijver niet sporadisch denkt en niet opper-
vlakkig oordeelt. Men moge, gclijk wij bij den aanvang reeds 
zeiden dat wij doen, geheel en al van den schrijver verschil-
Ion, maar ontkennen mag men niet, dat hij van zijne zaak 
con niet alleen wakker, maar bekwaam verdediger is, zoo 
bekwaam, dat wie als wij op een geheel ander standpunt 
staan, zouden wenschen, dat zijne kennis en zijne scherpzin-
nigheid in dienst eener betere zaak gebruikt wierden; zoo be-
kwaam, dat wij ten volle in bet gevoelen van de H.H. GROESE-
wEGEN en LEDEBOER dienaangaande deelen. Men mope bet 
betreuren, dat van schier iedere bladzijde de geest der bitter-
heid en der veroordeeling ons tegenstormt, many bet zon mis-
410 J. WIARDA, P. J. DOMELA NIEUWENHUIS ES A. VAN DER LINDE.
kenning zijn geen acht to geven op do juistheid, pnntigheid, 
levendigheid en gespierdheid van den stijl, aan welken al de 
kracht van sarcasme en ironie overvloedig ter dienste staan. 
Over de zeer zonderlinge spelling willen wij met den auteur 
niet twisten; ons citaat gaf or onzen lezers een proefje 
van; alleen willen wij onze verwondering openbaren, dat 
een zoo verstandig man als V. D. LINDE, die een afkeer 
blijkt to hebben van alle ijdele middelen, waardoor zoo velen 
den schijn van orthodoxisme willen vertoonen, nog eene bij-
zondere kracht in de Latijnsche verbuiging van het woord 
anRISTUS vindt. Maar overigens, wanneer wij ten besluite 
moeten verklaren, wie der drie door ons behandelde schrijvers 
van God de meeste gaven des geestes (men versta ons well 
geene kapitale G - daarover to oordeelen ligt hier niet op onzen 
weg) heeft ontvangen, voor zoo ver dit uit deze hunne gesehrif-
ten blijkt, dan zeggen wij vrijmoedig, al is V. D. LINDE hyper-
hyper-hyper-orthodox: »hij, hij zonder eenigen twijfel!"
Zulk eene verklaring wekt bevreemding, waar zij komt van 
cone zoogenaamd liberale zijde; zeker meer dan de door ieder 
wel op to maken rangschikking, waarmed menige recensie be-
sloten wordt, de rangschikking der boeken naar het uitwendige. 
Wit men die flog van ons? welnu! het is 2, 1, 3: GEIHARD, 
FRIJLINK, CLEMENT.
1. Gods vrgmagtige genade aan eenen zondaar verheerlykt; of 
echt verhaal van zone eerste levensjaren - krachtdadige ver-
andering in zone jeugd - verkeer met godvruchtige vrienden - 
geloovige omhelzing van JESUS - dagelijks leven in Ilent - 
en zone en aller geloovigen verwachting op de eeuwige zalig-
heid, met een woord van waarschuwing, bemoediging en ver-
troosting; in eenige brieven aan eenen vriend medegedeeld. Door 
D. A. DETMAR, in leven Gereformeerd Predikant to Ede by 
Arnhem. Vijfde druk. Te Amsterdam, by G. van Peursem. 
1859. In 12mo. VI en 148 bl. f : - 50.
2. -let Huisaltaar. Handboel jen voor godsdienstige huisgezin-
nen. BUeengebragt en uitgegeven ten behoeve van bet Asyl 
Steenbeek. Tweede Uitgave. Te Amsterdam, by W. II. Kir-
berger. 1859. In 12mo. VIII en 306 hl. f 1 -
3. Herinncringcn clan Gettttesureth, door,:. R, MACDUFF, Sobrijver
D. A. DFT5IAR, GODS VRI.TSIAGTIGF GE\ADE, ENZ.	411
van nllerinneringen aan 73ethanie, Ilet Morgen- en het Avond-
ofer, enz. en~." Te Amsterdam, Gij W. II. Kirberger. 1853. 
In ki. 8vo. VI en 358 bl. f 2 - 25.

Gelijkheid van geestesrigtiny, die daarom - wij willen 
No. 2 en 3 niet beleedigen - nog geone gelijkheid van geestes-
ontuikkeling involveert, deed ons dit zamen ontvangen drietal 
zamen houden.
N°. 1. Wijlen de Eder prodikant DETxAR had in zijne om-
geving heel wat naam, en deels opgang, deels opzien, gemaakt 
door zijne zonderlinge predikwijze. Eene zekere geniale naive-
teit, eeno zekere trouwbartige gemoedelijkheid, en spUt zijne 
orthodoxe banier zelfs eene zekere vrijzinnigheid kon men hem 
niet ontzeggen. Toch liet bij zich to zeer tot platheid, ja niet 
zelden tot potsenmakerjj af, dan dat hij zich niet voor hot 
seboone epitheton populair met hot minder zuiverklinkende 
plebejisch zou hebben moeten veraenoegen; hoewel men dan 
ook weder bekennen moest, dat hij den toon, die op de plebs 
indruk maken kon, zeer juist wist - en met een good doel 
zocht to vatten.
Dat alles geldt nu ten naastenbij ook van zUne door hem 
zelven beschrevene bekeeringsgeschiedenis. Aan do drgste 
klippen zoo van do bekecringen zelve als van hare geschied-
beschrijvingen, geestelijken hoogmoed, zelfmisleiding, baat-
zuchtig bodrog, zal con onpartijdig lezer bU D. niet ligt donken. 
Daar liggen echter in dit vaarwater nog meor scylla's en clia-
rybden verborgen, die hij niet zuu gelukkig ontzeild is. Ma-
men hem ear onder do mystieken dan de orthodoxen rangsehik-
ken, men vindt dienvolgens bU hem ook minder do sprake en 
do denkbeelden des Bijbels, dan wel die van de mystieken 
der voorgaande ceuw, een BRAHEL b. v. Mar van daar heeft 
nu zijne denk- en voorstellingswijze, even als do hunne, bij 
vecl welmeenendheid en hartelijkheid, to gelljk veel ziekelijks, 
veel gevaarlijks, als o. a. de verachting van 't aardsche, of 
bet in con vol ,ozelsebap vragen naar elkanders gemoodsstaat. 
Zoo hebben we bezwaar, om do lezing of verspreiding van dit 
boekje aan to bevelen. Voor 't beschaafde publiek is bet bui-
tendien reeds door zUn vaak trivialen of zoetelijken stijl niet 
geschikt, tenzij dan als bijdrage tot do anthropologic, wier 
resultaten - hoe do mensch in de soldij der zonde con lever.
412	D. A. DETMAR, GODS VRIJMAGTtGE GFNADF, ENZ.
van onvoldaanheid en vreeze leidt, hoe hij dikwerf onder 't 
mom van een vrolijk uiterlijk een wanhopig gemoed verbergt, 
en diergelijke meer - hier op nieuw bevestiging vinden. Zou 
intusschen der plebs misschien geene ondienst bewezen wor-
den, wanneer men haar D.'S bekeering in handen gaf? Wel is 
waar weet juist zij minst van alien bet kaf van 't koren to 
scheiden, maar zij ergert zich dan ook niet aan 't eerste, en 
D.'S taal wordt, als hare eigene, door haar verstaan, en zeker 
gnat bet imrners, dat de bekeering van de dienst der zonde 
tot die van God en CHRISTUS, ook in hare gebrekkigste vor-
men, eene wenschelijke zaak zij. Zoo hebben we nit dit oog-
punt wederom bezwaar, om de lezing of verspreiding van 't 
boekje onbepaald of to raden. Vergete men echter zdlf niet, 
en wijze men zulken, bij wie men 't aantreffen of brengen 
mogt, op 't geen D. met dat vrijzinnige element, waarvan wij 
reeds bij hem gewaagden, bl. 133 nederschreef: ,Ik heb bet 
attoos in godvruchtigen moeten afkeuren, wanneer zij den 
weg, welke de Ileere hen geleid had, tot eenen maatstaf voor 
anderen zochten to stellen - of menschen, welke de Heere 
anders had gelieven to leiden, durfden veroordeelen, welk ge-
drag van onverstand en liefdeloosheid nooit kan vrijgepleit 
worden."
No. 2 opent met een door BEETS opgemaakten ))rooster", 
volgens welken men den geheelen Bijbel in 462 dagen kan 
doorlezen. Of dat lezen van den geheelen Bijbel door 't ge-
zanaenlyke huisgezin in onze dagen nog aan to prijzen zij? 
B. zelf heeft eenige gedeelten - o. a., waarvoor wij hem 
danken, bet 1Iooglied - tusschen hakes geplaatst, en ))de 
voorlezing of voorbijgang aan de wijsheid van den huisvader 
in beraad gegeven"; maar beraad kan bier eigenlijk niet eens 
in aanmerking komen, en evenmin ten opzigte van nog vole 
andere, door B. niet uitgemonsterde, stukken, als b. v. bet 
meerendeel der Openbaring. Van dozen rooster dus alles goeds 
hopende maar juist niet verwachtende, gaan wij verder, en 
ontmoeten op de rij of een stel gebeden voor elken weekdag 
van HASEBROEK, een stel liederen van TEN KATE, een stel 
natuurbeschouwingen voor elke maand van RELDRING, een 
stel overdenkingen voor Doop en Avondmaal van DOEDES en 
VAN oosTERZEE, en een stel dito voor de Christelijke fuesten 
(Hervormin„ alsook Oud- en r;ieawjaar daaronder begrepen)
I3I;T IIUISALTAAR.	41 31
van IJASEBROEK , COHEN STUART, DOEDES, VAN OOSTERZEE, 
LENTZ, HELDRING, BEETS, en BARGER. Inderdaad, eerie voor
non Christelijk Huisaltaar w6lgepaste en welgeordende ver-
zameling, en daarbij grootendeels van mannen afkomstig, 
wier talent en karakter hun ook bij hunne tegenpartijen 
achting verwerft 1 Al zijn wij dan, gelijk ieder die Diet 
op hun behoudend standpunt staat, ook hier weder 't niet 
in alles met hen dons, we bebben toch met alles vrede 
niet alleen, maar vinden sehoons en goeds genoeg, om over 
't Been ons minder schoon of goed dunkt gereedelijk heen to 
stappen. Ten uitdrukkelijkste echter zonderen we ccn stuk 
hiervan uit: Des Christens Pinkstertogt van LUDW. C. LENTZ. 
De opname, althans de ongezuiverde opname van dit soms 
smakelooze, soma galbittere product is voor het bevallige, 
stichtelijke bundeltje ale een vetvlak op velijn papier, en is 
ons in den even smaakvollen als vredelievenden redacteur (B. 
zal immers wel BEETS zijn?) onbegrijpelijk. Eene dorre, dog-
matische bewijsvoering voor de persoonlijkheid des H. Geestes --
hoe komt die hier to pas?; "Ons zelven en onze kinderen in 
de vaderarmen des Vaders, in de Verlossers-wonden des Zoons 
to leggen", wat matte tautologie en wat walgelijk beeld in 
cone kleine zinsnede; en dan die o zoo lieve raad, om voor 
»dwaalzieke predikanten, ouderlingen , diakenen, welke de 
gemeente in plaats van op to bouwen ondermijnen, zoolang
de Heer hen, misschien om de gemeente to tuchtigen, in hunne
bediening laat, to bidden"! Gelukkig, dat de man, blijkens 
zijne namen, van Germaanschen bloede is; bij cene volgende 
aelegenheid kunnen zijne vrienden zich nu van hem afmaken, 
met hem to beduiden, dat wij Hollanders to stomp zijn, om de 
schoonheden zijner geestesvruchten to bevatten. Jammer maar, 
dat hij ons thans al vast in do noodzakelijkheid brengt, om 
»het Huisaltaar", anders tot een algemeen weldadig oogmerk op
algemeen nuttige wijze opgebouwd, aan die van onze rigting
slechts behoudens de achttien bladzijden van LENTZ aan to bevelen 1
N°. 3. Het beige de geeerde Schrijvers van N°.2 niet, zoo
wij de "Herinneringen aan Gennesareth" in aesthetische zoo-
wel ale religieuse waarde flog eenigzins boven hunne offer-
gaven op 't Huisaltaar stellen. in aesthetische om de schil-
derachtigheid en nergens afgematte levendigheid van stijl, in
religieuse om den rijkdom van idcen. I-Tier en daar moge de
BCEKRESCII. 1859. N°. I1.	•?£
414	J. R. MACDUFF, IIERIVVERI\GEN AN, GE\YESARETII.
hard-orthodoxe kleur, die der Engelsebe theologie eigen is, 
ietwat hinderen - meest wel in ,,De Bezetene" -, door-
gaans toch is die kleur zooveel doenlijk verzacht; hier en 
daar ook mope de zucht tot allegoriseren rijkelijk ver ge-
dreven zijn, doorgaans tech is er slechts van allegorien, die 
voorhanden lagen, een aangenaam en leerzaam gebruik ge-
maakt. Fort en good, wij achten dit geschrift een uitnemend 
Christelijk leesboek voor den beschaafden stand, en zelfs eene 
gansch niet verwerpelijke handleiding voor den homileet, die 
de bier bewerkte Evangelische verhalen voor zijne gerneente 
wenscht to behandelen. Hot vinde mitsdien een wijdverbreiden 
en ruimgezegenden weg; inede ter wille van de Vertaalster, 
wier overbrenging boven onzen lof is.
De uitvoering van N°. 1 is geen vermeldens waard. Die 
van No. 2 en 3 is good: evenwel is de letter wat flaauw, en 
de errata, schoon niet bijzonder vele, nog altijd to vole. Of 't 
aan Schrijver, Vertaalster, of Corrector to wijten zij, dat 
op bl. 59 v. van No. 3 UZZIA'S melaatschheid aan n rIISKIA" 
wordt toegeschreven, is voor ons onbeslisbaar. De omslag 
van No. 3 is allerkeurigst, vooral ook door 't fraaije vignet, 
dat hot meer van Gennezareth voorstelt; maar zeer steekt 
daarbij of een titelblad van ordinair papier, zonder vignet; 
en 't zal eene wezenlijke schade voor 't book zijn, wanneer 
hot, ingebonden wordende, dat z6o eigenaardige vignet ver-
liest.	V. P.
Voorlezingen over het wezen des Christendoms, gehouden door 
s. wITROP, Predikant to Zutphen. Derde Deel. Geschied- en 
oordeelkundige beschouwing van de opvatting des Christendoms. 
's Hertogenbosch en Zutphen, Gebr. Muller en A. E. C. van 
Someren. 1858. Ingr.8vo. 388 bl. f 3-90. Compl. f 10-65.
Alleen bet derde of laatste deel van WITKoP'S arbeid over 
hot wezen des Christendoms kan hier besproken worden. Is 
zulk eene broksgewijze behandeling nooit verkieselijk, hier 
evenwel levert zij minder bezwaren op, daar men dit deel 
ook op zich zelf als een afgesloten geheel kan beschouwen. 
Hot bevat twaalf voorlezingen, die in den loop des winters 
van 1857-58 gehouden zijn. \Vat men hier vinden zal is op 
den titel niet zeer duidelijk uitgedrukt. Opvatting des Christen-
J. «'ITKOP, V0ORLEZISOEN, ENZ.	415
dons is cene onjuiste en leelijke uitdrukking. Beter wordt 
de inhoud opgegeven in de eerste voorlezing, waar do auteur 
zegt, dat zijn doel is: »aanwijzen, ontwikkelen, hoe men in 
de eeuwen van bet bestaan der Christelijke Kerk, gedacht 
heeft over .Ezus' persoon; over zijn werk; over zijn rijk." Hij 
wil dus noch kerkgeschiedenis, noch geschiedenis der leerstel-
lige godgeleerdheid, noch dogmengeschiedenis geven, maar zijn 
onderwerp staat met elk der genoemde wetenschappen in naauw 
verband. Om dat Joel to bereiken, wil hij de voorstellingen 
en denkbeelden, die do Christenen hadden omtrent de drie 
deelen, waarin hij bet wezen des Christendoms ontleedt en 
acht begrepen to zijn, onderzoeken 1°. in de apostolische eeuw; 
2°. in de R. Catholijke (en Grieksche) Kerk tot aan de her-
vorming (Concilie van Trente) ; 3°. in de Protestantsche Kerk 
tegenover de R. Catholijke (en Grieksche). - De verdeeling 
is natuurlijk en geleidelijk. ledere afdeeling wordt dan weer 
gesplitst in meer of minder onderdeelen.
Is er reeds veel onderzoek en arbeid noodig om zoo do on-
derscheiden opvattingen van 's Heeren persoon, werk en rijk 
zuiver, duidelijk en naar waarheid to beschrijven, de beer 
WITKO[ relent daarmede zijne tank niet afgedaan; volgens de 
eischen eerier oordeelkundige behandeling van de geschiedenis, 
wil hij ook , navorschen en aanwijzen, welke de oorzaken zijn, 
waardoor de eene of andere opvatting is voorbereid, ontstaan, 
en de plaats inneemt van of inruimt voor eene andere." Ter-
wiji bet eindelijk tot zijn plan behoort om een oordeel uit to 
spreken over de verschillende opvattingen des Christendoms. 
1)at dit laatste gedeelte van den arbeid hoogst belangrijk is 
en vooral practisch nut aan de voorlezingen bijzet, beseft 
ieder; maar dat bet uiterst moeijelijk is, is niet minder duidelijk.
WITKoP heeft die moeijelijkheid ook wel gevoeld ; hij be-
greep, dat zijn oordeel, zou bet eenige waarde hebben, vol-
komen juist en strong onpartijdig moest zijn. Hij heeft daarom 
gezocht naar een maatstaf, waarvan de zuiverheid boven alle 
bedenking verheven was, en die overal kon aangelegd worden. 
Ilij vond zulk een maatstaf in bet Evangelie; de opvattingen 
van JEzus' persoon en werk toetst hij aan bet beeld des 
Heeren zelf, zooals bet Evangelic dat doet aanschouwen; die 
van JEZUS' rijk aan het idee der kerk, zooals dit door den 
I-leer is uitgesproken en aanvankelijk verwezenlijkt. - Voor-
416	J. wITIio?,
waar, dat klinkt goed! Maar zijn nu daarmeu alle be2waren 
uit den we- geruimd? 't Komt niet alleen aan op een ge-
ijkten maatstaf, maar veel hangt ook of van de wijze, waarop 
die wordt gebruikt. Bovendien die staf ligt niet waar zoo 
voor de hand. Getuigen bet de velerlei versebillende en strij-
dige meeningen over CARISTUS en Christendom, die nog in 
onze dagen gelden en waarvan de voorstanders bijna alien 
zich beroepen op bet Evangelie. Blijft bet niet altijd onze 
opvatting der waarheid, waarnaar wij die van anderen be-
oordeelen ? Wie kan zich verheffen boven den invloed, then 
zoo ontelbare dingen, dien aanleg en opvoeding, onderwijs en 
omgang en wat niet al meer oefenen op onze denkwijze en 
gevoeleus? 't Is bekend, dat de beer wITROP een voorstander 
is der Groninger --- ik zal niet zeggen school - rigting, bet 
zou ook blijken uit dit werk, al ware bet niet opgedragen 
aan zijne »hooggeschatte leermeesters en vrienden, de heeren 
P. IIOFSTEDE DE GROOT en L. G. PAREAU." - Hiermede zij 
echter geenszins gezegd of bedoeld, dat dit boek in eenig op-
zigt gelijkt naar een partijschrift. Integendeel, wij zijn over-
tuigd dat de schrijver ernstig getracht heeft zich to houden 
aan zijne belofte van strikte onpartijdigheid. Het gezegde 
diene alleen tot staving der waarheid, dat ook bet meest on-
bevangen oordeel over dergelijke zaken altijd subjectief blijft 
en afhankelijk is van de individualiteit desgenen, die het uit-
spreekt.
Met groote ingenomenheid en toenemende belangstelling heeft 
Ref. bet boek doorgelezen, met vrijmoedigheid beveelt hij bet 
alien aan, die belang stellen in de kennis van bet Christen-
dom. Zij zullen hier veel belangrijks, veel wetenswaardigs 
vinden. En, wat niet Bering to achten is, de zaken, die zoo 
vaak aanleiding geven tot onchristelijke verbittering en harts-
togtelijken strijd, worden bier besproken op kalmen, waar-
digen toon. De stijl is eenvoudig en belder, de taal door-
gaans zuiver.
Eene enkele aanmerking op den aanleg van bet werk willen 
wij hier nog uitspreken. Het plan schijnt bij uitstek regel-
matig. Telkens: ontwikkeling der opvattingen, aanwijzing der 
oorzaken, beoordeeling. Die regelmatigheid is echter stiff, niet 
altijd natuurlijk, hier en daar belemmerend en niet in over-
eenstemming met bet onderwerp. hacn voorbeeld zij genoeg
VOORLEZINOEN, ENZ.	4 1 i
om onze meening op to helderen en de aanmerking to regt-
vaardigen. Het oordeel dat WITROP uitspreekt moet, volgens 
de schets, altijd en ongunstig en gunstig zijn. Hoe wordt nu 
die tweeledige beoordeeling in de uitwerking volbragt. Zie bl.115 
'De onderscheiden opvattingen van JEZUS' werk in de R. Cath. 
en Grieksche Kerk v6dr de hervorming." Na eene vrij scherpe 
afkeuring van al die opvattingen, moet toch bet gunstige oor-
deel volgen. Hoe kan dat? ,,Houden wij wel in bet oog, 
G. H. dat de natuur, zoo ale bet spreekwoord zegt, boven 
de leer gnat." Ook toen geheel verkeerde opvattingen in de 
Kerk heersehende waren geworden, was er toch nog wel jets 
goeds in de Kerk overgebleven. Toegestemd. Maar dan bleef 
dat goede bestaan, niet ten gevolge van, maar ondanks die op-
vattingen. Wat komt bier nu van dat gunstige oordeel teregt?
Een antler gebrek in den vorm noemen wij de breedsprakig-
heid, wel to onderscheiden van uitvoerigheid, waarmee de 
beer WITROP zijn onderwerp behandeld. Men zou geheele 
bladzijden nit bet boek kunnen wegnemen, zonder dat de vol-
ledigheid der beschouwing er onder behoefde to lijden. 't Is 
misschien voor den boorder wel goed als hem nog eens met 
dezelfde woorden wordt to binnen gebragt, wat hij bij eene 
vorige gelegenheid had gehoord, maar voor den lezer is bet 
onaangenaam tweemaal hetzelfde to vinden en bijna woordelijk., 
zooals b. v. bl. 131 sq. vergeleken met bL 155 sq., of bl. 263 
vergel. met bI. 293 en bl. 203 vergel. met bl. 316.
Nogtans niemand late zich afsehrikken om dit boek ter hand to 
nemen en door to lezen, want de weinige gebreken worden ruim-
schoots opgewogen door vele goede eigenschappen. Het is be-
stemd, niet voor theologen van professie, maar voor beschaafde,, 
denkende Christenen, die belang stellen in bet Evangelie en 
verlangen rekenschap to kunnen geven van hun geloof. Aan 
dezulken zij bet dringend aanbevolen. Moge de auteur de vol-
doening smaken, dat zijn werk in veler handen kome ook 
buiten zijne gemeente, en bij alien uitwerke, wat hij zijnen 
hoorders toewenschte: ,den lust om bet Evangelie steeds dieper 
to onderzoeken, de kracht om zijn invloed in bet leven to 
openbaren, opdat wij, elk in zijnen kring, zij die klein of 
groot, medewerken aan den bloei der Gemeente, waartoe wij 
behooren, van bet Godsrijk, welks onderdanen wij zijn."
R.	V.
418	1). C. STEY9 1'ARVE,
I. De Bijbel, de Koran en de Veda's. Tafereelen van Britsch-
Indie en van den opstand des inlandschen legers aldaar, door 
D. C. STEYET PARV]. Met eene voorrede van Prof. P. J. yarn. 
Met portretten en eene kaart van Britsch-Indie. Twee Deelen. 
Haarlem, J. J. Weeveringh. 1858. In 8vo. 333 en 458 bl.
II. Verhandeling over den hedendaagschen opstand in Britsch-
Indie, door Mr. R. W. J. C. BAKE. 's Gravenhage, H. C. 
Susan, C.Hz. 1858. In 8vo. 115 bl. f 1 -
I. Het was eene Engelsche stem, die onlangs van de In-
dische bezittingen erkende: ,Nooit was cene heerschappij zoo 
zorgeloos gewonnen, of zoo ligtvaardig gehandhaafd. Verove-
raars ons ondanks, hebben wij Engelschen nooit onze ver-
overing juist gewaardeerd. Als roekelooze spelers hebben we 
ons in bet spel gewaagd, zonder ons rust to gunnen om de 
waarde van den inzet to schatten. Wij bebben gewonnen - 
en moesten ons zelf or over verwonderen. Terwijl wij niets 
anders dan handelsvoordeel zochten, hebben wij een uitge-
strekt gebied gesticht. En pas zijn wij veilig in onze bezit-
ting geinstalleerd, of, door eene lotwisseling even vreemd 
en verrassend als waardoor wij bet verkregen hebben, wor-
den wij van ons rijk beroofd, en moeten voor eigen behoud 
strijden tegen een vijand van ons eigen maaksel. De gewezen 
opstand is inderdaad eene gepaste ontknooping voor bet gc-
heele wonderlijke drama... Doch zoo iets was ook noodig 
om ons Indi® to doen behouden. 'Pant niets anders zou hat 
hebben kunnen redden, zou bet Engelsche yolk hebben kunnen 
opwekken van zijne diepe apathie in alle zaken, die op daze 
onze grootste bezitting betrekking hebben."
Gebeurde bet eens, waarvoor de hemel ons beware! dat 
cane dergelijke ramp (schoon dan ook van can anderen acrd) 
onze Indische heerschappij trof, dezelfde woorden zouden met 
bet volste regt van ons yolk kunnen gezegd worden. Ook bij 
ons weet bet algemeen nweinig meer van Indie dan dat bet 
een land is van zwarten, erg heat, en vol slangen en tijgers." 
Daarom kunnen wij beter doen dan ons - bij alle senti-
mentaliteiten over de gepleegde gruwelen en versehrikkelijk-
heden - toch in bet verborgen ietwat verheugen over dozen 
welverdienden slag in bet trotsche Britsche aangezigt. Wij 
zouden er zonder de nadeelen, even groot voordeel van kun-
DE ELIBEL, DE KORAN EE DE VEDA'S.	419
nen hebben als de Engelschen , zoo ook wij er uit leerden 
onze Oost to kennen, to gebruiken en to bewaren. Beiden 
hebben wij met die rijke bezittingen gedaan als de 15jarige 
knaap, die eon goudstuk vindt, en er zeer blijde mede is, en 
er mee speelt, het opgooit en weder vangt, totdat eene ver-
raderlijke hand het hem afvangt. De Engelschman heeft het 
den roover weer weten to ontrukken - zij het ons eene les, 
om onzen schat to wisselen en to bergen.
Grootelijks zijn wij dus ingenomen met elke poging, die 
strekken kan, om de les die aan den Ganges gelezen is, ook 
aan Hollandsche ooren over to brengen. De tijd van gruwelen 
en avonturen to lezen, door telegraaf of postwezen overgeseind 
of overgelogen, is nu voorbij. Nu de oorlog afgeloopen is, 
kunnen wij het geheel zoo wat overzien en naar een geregeld 
verhaal der gebeurtenissen vragen, in verband met den toe-
stand, de inrigting en de oorzaken van dit Aziatische treurspel.
Dat is nagenoeg het doel, waarmede de Heer STErv PARVJ 
zijn werk over Engelsch Indie heeft uitgegeven. Over zijne 
letterkundige positie, in de Oostersche letterkunde wel to ver-
staan, en over de betrekkelijke bevoegdheid des schrijvers om 
over dit onderwerp to handelen, wordt men behoorlijk inge-
licht door de voorrede des Hoogleeraars P. J. VETH, wiens 
oordeel over het work en zijne doelmatigheid Bog al gunstig 
is. Men vergete echter niet dat deze - in tegenoverstelling 
van de meeste beoordeelaars - nog altijd wat to prijzen zal 
vinden ook in werken, die hij zelf veel beter zou kunnen doen. 
Of er ook, gelijk in de beide voorredenen, van Prof. VETH en 
den Schrijver, geschiedt, wel zoo veel gewigt aan gehecht kan 
worden, dat de Schrijver zelf die landen bezocht heeft, weet 
ik niet. Ik moet erkennen niet to weten in welke betrekking 
die reis heeft plaats gehad, en welke gedeelten door hem toen 
bezocht zijn, maar ik zou vreezen, dat het bezoek wel niet 
veel anders zal geweest zijn dan misschien eene zeer partiele 
kennismaking op de reize per overlandmail. Over het alge-
meen kan ik in het werk niets meer vinden dan eene met 
zorg bewerkte en welgelukte, maar toch altijd eene compilatie.
Het bestaat nit twee deelen, die tot elkander in zekere be-
trekking staan. Het eerste geeft, voor zooveel dit in een be-
trekkelijk kort bestek geschieden kan, een overzigt van den 
politieken, militaircn, civielen en gods dienstigen toestand van
420	ll. C. STEY\ rARVE,
do Britsch Indisehe ewesten, benevens do geschiedenis zoo-
m vd6r als gedurende de heerschappij der Engelsehen. Hot 
andere behelst bet eigenlijke verhaal der gebeurtenissen, die 
in do laatste dagen daar zijn voorgevallen. Als toegift krij-
gen wij flog 3 bijlagen: »1°. de verspreiding van bet Christen-
dom in Indie, 2°. de handel in edelgesteenten; 3°. de ver-
vaardiging van shawls." Zoo aardig als de dienstmeisjes hot 
van den kaaskooper vinden, dat hij een sneedje als bijlage 
geeft, hetwelk zij onderweg kunnen opsnoepen, zoo weinig 
behagelijk vind ik die bijlagen-manie in een book. Behoort 
bet tot uw book, verwerk bet or dan in, dat bet ter zijner 
plaatse komt; is dit niet bet geval, goof bet dan niet aan den 
lezer to kluiven, alleen omdat gij bet nu eenmaal eu porlefeuille 
hebt. Van de drie genoemde zou die over de verspreiding 
van bet Christendom bepaald tot bet onderwerp behooren, in 
zoo verre kinderachtige proselytenmakerij aan de eene, en tot 
in bet dolle volgehouden verdraagzaamheid aan de andere 
zijde, eene der fouten van de Engelschen geweest zijn. En in 
alien gevalle van beide zijden heeft men getracht aan den op-
stand een godsdienstig karakter toe to dichten. Doch wat 
daarvan zij, is door dit wel aardige, maar geheel op zich 
zelf staande opstelletje, volstrekt niet in bet licht gesteld. 
Beter ware bet b. v. aan bet Christelijk Album ter plaatsing 
ingezonden.
Zoo bestaat ook in bet algemeen de band tussehen bet eer-
ste en hot tweede deel meer in naam dan in werkelijkheid. 
De schrijver heeft teregt begrepen, dat voor eene juiste waar-
dering van de feiten die bij verhalen zal, eene nadere ken-
nismaking met de toestanden en de geschiedenis van Engelsch 
Indie zelf den lezer vooraf op de hoogte moest brengen.l\Iaar 
hct is als ware hij reeds begonnen dat eerste deel op to stel-
len, zonder vooraf zelf tot klaarheid gekomen to zijn aan-
gaande de oorzaken van den opstand, die eigenlijk door dat 
voorwerk hare natuurlijke verklaring moeten vinden. Dit valt 
meest in bet oog al aanstonds in bet eerste Hoofdstuk, dat 
over de inrigting van bet bestuur in Britsch-Indie handelt. 
Bet is wel waar, wat daar gezegd wordt, maar behalve dat 
bet zeer vlugtig is, bet snijdt goon hout. De optelling van 
do enorme tractementen (waardoor volgens den S. ,bet lot 
der civiele ambtenaren allezins gelukkig is") is wel belang-
DE BIJnEL, DE KORAN EN DE VEDA'S.	421
rijk, maar daarover is reeds genoeg geschreeuwd. En in 
zeker opzigt voedt bet de onbepaalde algemeene opinie, alsof 
door die groote tractementen van oudsher de Engelschen voor 
Indict niet anders dan uitzuigers zijn geweest, die zich zel€ 
ten koste der islanders gruwelijk verrijkten. Het tegendeel 
is waar. Niet altijd waren die tractementen zoo hoog. In 
de tijden van CLiVE en HASTINGS had een colonel 15 rupies 
(f 18) per maand, en een clerk 8 (f 9,60), en in 1769 klaagde 
een hoofdofficier, dat hij dikwijls in donker to bed ging, om-
dat bij geene kaars betalen kon. Maar toen moesten de beamb-
ten zich dan ook maar zelf helpen , wat zij behoorlijk deden. 
Toen onder Lord CORNWALLIS de tractementen tot bet vijftig-
voudige werden opgevoerd, hield bet eigenlijk gezegde uitzui-
gen door Europeanen op. De afpersingen en de gruwelijke 
mishandelingen daarbij ook in den jongsten tijd gepleegd, 
waarover veel gesproken is, en waarvan ook door den S. 
staaltjes worden aangehaald, geschiedden niet door Engelschen. 
Dit wordt wel gezegd, maar slechts in bet voorbijgaan, ter-
wijl bet bier hoofdzaak ware to herinneren, dat dit door de 
Zemindars in Bengalen geschiedde ; maar van bet geheele 
Zemindaree system hooren wij niets.
Nog meer komt hetzelfde nit bij de beschrijving van de 
inrigting der lepers, bij dezen ongetwijfeld militairen opstand 
zeker eene hoofdzaak. De statistische opgaven over dat leger 
zijn wel goed en zullen wel joist zijn, maar van de gebeele 
geschiedenis der inlandsche krijgsmagt, van de verhouding der 
native troops tot de Europesche, en van de Engelsebe offi-
cieren tot hunne inlandsche manschappen hooren wij, wel bet 
een en ander, maar naar mijne mooning niet genoeg. Niet 
altijd is de voorstelling duidelijk, want als we eerst bij de 
beschrijving van een inlandsch regement alleen van inlandsche 
officieren hooren, wordt er later ook van de Europesche ge-
sproken, terwijl de vele gebreken in de verhouding dier 
officieren tot hunne onderhoorigen onvolledig worden toege-
licht. Zelfs is er bet een en ander wat tot verkeerde voor-
stelling aanleiding zoo kunnen geven. Over de verschillende 
casten sprekende, waaruit bet Hindoesche yolk en dus ook 
het leger der Sepoys is zamengesteld , wordt vooreerst de 
stand der Brahminen veel to verheven voorgesteld (zooals ze 
in theorie, maar niet in werkelijkheid is). Verder zou men
422	D. C. STEYN PARV1:,
daaruit opmaken, dat in de zamenvoeging van Brahminen 
met lagere casten in ddn regement eene groote fout gelegen 
zou hebben, terwijl juist, en mij dunkt, op goede gronden be-
weerd is, dat de scheiding der casten in afzonderlijke rege-
menten kwaad heeft gedaan. Immers daardoor word de geest 
van zelfverheffing en complottenmakerij meer bevorderd, dan 
door bet zamenzijn der altijd eenigzins vijandige casten. Ein-
delijk zou ik zeer twijfelen of bet wel juist is, hier alleen 
van de Brahminen to spreken, alsof dozen grootendeels de 
aanleggers van den opstand zouden geweest zijn. Meer heb 
ik de opinie hooren uitspreken, dat zij nog tot de beste be-
standdeelen van bet inlandsche leger behoorden, en zonder 
dat ik bij uitsluiting aan ddn stam de schuld zou willen ge-
ven, schijnon toch de Mahomedanen wel de belhamels der 
beweging geweest to zijn. Ja de geheele zaak heeft aller-
meest bet karakter eener woeling van bet eenmaal oppermag-
tig geheerscht hebbende Islamisme. De niet dan zeer partiele 
deelname van bet eigenlijke Hindoesche yolk, laat zich en uit 
bet zuivere militaire en bet grootendeels Mahomedaansche 
karakter best verklaren. Diezelfde onbepaaldheid aangaande 
bet karakter der beweging heeft den S. ook alleen kunnen 
bewegen tot den fraaiklinkenden, maar weinig juisten titel: 
De Babel, de Koran en de Veda's. De bijbel noch de Veda's 
hebben er iets mode to maken gehad, en de Koran alleen in 
zooverre als zijne godsdienst van bet zwaard bij elken oorlog 
van Mahomedanen er mode in wordt gehaald. Was de S. 
van eon ander oordeel geweest, en hadde hij dat door zijn 
verhaal en bet geheele boek verdedigd, dan ware bet goed; 
maar dat heeft bij niet gedaan.
Beter ware bet geweest dit eerste Hoofdstuk wat uitgebrei-
der to maken, waartegenover b. v. de Thugs wel wat kor-
ter besproken hadden kunnen worden; gelijk ook do oude 
Hindoesche godsdiensten , tempels en gedenkteekenen in eon 
werk als dit eerder slechts en passant konden worden aange-
stipt. Immers eenigzins naar eisch de oude godsdienst en be-
schaviog van Hindostan behandelen, daar mag wel eon afzou-
derlijk work aan gewijd worden.
Doch bet is niet mogelijk om op doze wijze stuk voor stuk 
van des S. arbeid na to gaan. `Vie in deze voorafgaande 
beschrijving van Hindostau en zijne geschiedenis eon werk
DE BIJOEL, DE KORAN EN DE VEDA'S.	423
verwacht, wat den Nederlander genoegzaam op de hoogte 
brengt, om den politieken en socialen toestand van die ge-
westen to leeren kennen, verwacht to veel - van de geogra-
phische en physische gesteldheid wordt zelfs niets gezegd; 
maar wie tevreden is met zoo bet een en ander, wat zeker 
zeer belangrijk is; wie flog al gesteld is op anecdotenhafte 
bijzonderheden, die de meesten altijd zeer aardig vinden, die 
zal dat in geen Nederlandsch werk beter gedaan vinden, dan 
in dit. De schrijver heeft zijn boek tot een leesboek gemaakt 
dat, zoo al op geene wetenschappelijke waarde, toch op den 
naam van boeijend en belangrijk tevens aanspraak kan makers.
Met bet tweede deel kan men meer ingenomen zijn dan 
met bet eerste. Het behelst een vrij duidelijk verhaal van 
de gebeurtenissen des opstands en zijne bedwinging, en hier 
is de behandeling meer in overeenstemming met bet onder-
werp, gelijk bet dan ook gemakkelijker was een geregeld 
verhaal van die feiten to geven, dan in een betrekkelijk cog 
bestek den toestand en de geschiedenis van bet groote en 
zamengestelde Britsche rijk in Indie to behandelen. De bron-
nen hebben den Schrijver bier niet ontbroken, maar bet was 
toch ook geene zoo geheel gemakkelijke taak, om die massa 
van bouwstoffen tot een geregeld geheel to verwerken, Daar-
door is ongetwijfeld eene groote dienst bewezen aan ieder, 
die nog eens een geordend verhaal van den chaos van ver-
schillende episodes, die op verschillende wijze bekend gemaakt 
zijn, lezen wil. Dat vele dier episodes slechts vlugtig zijn 
behandeld in vergelijking van de afzonderlijke geschriften, die 
er gaandeweg over uitgekomen zijn, is natuurlijk: er moest 
eene soort van keuze worden gedaan. Dat bet dikwijls nict 
de schrijver zelf is die optreedt, maar de slagtoffers en oog-
getuigen zelven, die sprekende worden ingevoerd, is niet to 
verwonderen. Dit moge win de gelijkmatigheid van den stijl 
afbreuk doen, bet heeft toch ook zijne eigenaardige belang-
rijkheid en aantrekkelijkheid; zelfs hadde ik bet niet onge-
past gevonden, wanneer hierbij ook de bronnen zelven, waar-
uit dit geput is, waren opgegeven.
De geschiedenis van den oorlog teen de rebellen wordt 
slechts medegedeeld tot aan de tweede inneming van Lucknow 
door de Engelsehen en de bekende proclamatie van Lord 
CANNING. Dit is wcl ceu belangrijk keerpunt gewecst in de-
424	v. C. sr1YR PARV1,
zen verschrikkelijken oorlog, maar do zaak was daarmede 
toch niet geheel afgeloopen. Het is inderdaad jammer, dat 
de S. zich eigenlijk to veel met de uitgave van zijn boek ge-
haast heeft. Hadde hij den geheelen afloop van den oorlog 
afgewacht, dan ware bet geheel beter to overzien geweest. 
Dan zou hij ook in staat geweest zijn nit vele waarlijk be-
langrijke mededeelingen van persoonlijke ontmoetingen, waar-
schijnlijk na zijne bewerking verschenen, zijn verhaal nom 
belangrijk aan to vullen.
De stijl is over bet algemeen good en boeijend. Men treft 
er wel eens eene enkele zonderlingheid aan, als b. v. I bl. 15, 
waar in koelen bloede van de Sepay (waarom Diet Seppy) 
wordt gezegd, alsof dit zoo de regel ware: ,,Het blood in 
zijne aderen en bet merg in zijne beenderen is dan (wanneer 
hij 50 jaren heeft bereikt) verdroogd of bedorven door de 
dagelijksche blootstelling aan de schroeijende zon van Indie."-
Men ziet wel eens bet streven doorschemeren, om in hot 
genre pathetisch to vervallen, waar eenvoudigheid en dege-
lijkheid passender geweest zou zijn. Maar over bet algemeen 
zal men zich over den stijl Diet beklagen. Een enkel Angli-
cisme, b. v. ontmoeten met (meet with) II. bl. 287; water-
plaats (watering place = put, fontein) II 288, enz., - moet 
men den man vergeven, die thans onder de Engelscben woont 
en geheel nit Engelsehe boeken putten moest. Maar eene
vertaling als op bl. 356 van conduct the business wordt ge-
geven, zou men dan Diet verwacht hebben. Over de spelling 
der Hindostansche woorden en elgennamen is bet bezwaarlijk 
een repel to stellen, daar de Engelsehen zelven daarmede bit-
ter verlegen zitten. Doch tenzij men Hindostansch kent en 
de uitspraak op de plaats zelve heeft bestudeerd, acht ik bet 
toch altijd bet veiligst, om de meest gebruikelijke spelling 
onder de Eng. schrijvers to volgen en die Diet (gelift b. v.
taloekdar voor talookdar) zoo wat - altijd ten halve - naar
de Hollandsche uitspraak to wijzigen.
In Engeland zelf is over Ilindostan genoeg geschreven. 
Van kleine handboekjes af, als bet ;)Manual of British India" 
van HUMPHREYS, of dat van STOCQUELER, tot de groote wer-
ken van MONTGOMERY MARTIN, of MILL ell WILSON, is or eene 
serie van geschriften, waarbij zelfs de Engelschman in de 
keuze verlegen wordt. Nog veel nicer is dit bet gcval met
DE PIJPEL , DE KORAN RX DI{ VEDA'S.	425
werken over de laatste aangelegenheden. Dit is een chaos 
van redeneringen en plannenmakerijen, van resume's en per-
sonal recollections, waardoor ook hij die Engelsch verstaat 
toch zoodanig overstelpt wordt, dat hij niet weet wien als 
Bids to nemen, om bet belangrijke drama in zijn geheel to 
leeren kennen. Ik voor mij houdt bet er voor, dat de Heer 
s. P. beter gedaan had, wanneer hij eene bescbrijving van 
Hindostan wilde laten voorafgaan, om daartoe een degelijk en 
voor den Nederlander niet gebeel onbruikbaar werk to verta-
len, liever dan to trachten bier iets oorspronkelijks to leve-
ren, wat toch niet oorspronkelijk is. Over den laatsten oorlog 
is mij nog Been werk bekend, dat bet geheel genoegzaam uit-
voerig beschrijft, dus daar moest hij wel zelf aan bet werk 
gaan. Maar eene vertaling van werken als b. v. over bet 
beleg van Delhi, over de gebeurtenissen om en bij Lucknow 
en zoo vele andere episodes als er afzonderlijk behandeld zijn, 
zou aan bet Hollandsche publiek ook niet onwelkom geweest 
zijn. Doch dat kan altijd nog geschieden.
Intussehen heeft hetgeen de Heer s. P. bier heeft gedaan, 
zeker zijne eigenaardige verdienste. Wij hebben bet flog al 
uitvoerig besproken, omdat bet ons meer dan eene vlugtige 
beschouwing waardig scheen. Want vooral toch stelle men 
dezen arbeid niet gelijk met die speculatie-litteratuur van den 
dag, die over eene zoo belangrijke zaak als de opstand ge-
weest is, zich maar haast, om dadelijk rijp en groen, logen 
en waarheid - als bet maar afschuwelijke en zenuwprikke-
lende avonturen zijn - den lezer op to disschen. Het is een 
werk over doze geschiedenis, dat voor bet oogenblik bet 
bruikbaarste is, wat er over verschenen is, dat de tallooze 
verschillende bouwstoffen heeft verwerkt op eene wijze, die 
bet tot een voor elken lezer toegankelijk en bruikbaar geheel 
maakt.
Vergeet daarbij niet, dat de uitvoering zeer netjes, fatsoen-
lijk is. Een paar portretten versieren bovendien elk deel en 
cone, niet zeer uitvoerige maar toch geschikte kaart stelt u in 
de gelegenheid, bet terrein to overzien.
Dat de uitgever dan ook in een ruim debiet zijn loon 
vinde.
II. Het tweede werk aan hot hoofd dezes genoemd is reeds 
voor geruimen tijd verschenen, en wij zonden bet ook eerder
126	Mr. R. W. J. C. BAKE,
besproken hebben, hadden wij niet op eene gelegenheid ge-
wacht, om ze beiden to zamen to behandelen.
In aard en aanleg is deze minder uitgebreide studie niet 
ongelijk aan de eerste. Ook hier hebben wij een Nederl. 
schrijver bekend met O. I. zaken, voor zoo ver onze eigene 
hezittingen betreft, die uit Fngelsche bronnen zich zooveel 
mogelijk op de hoogte dezer zaak heeft gebragt, en bet resul-
taat zijns onderzoeks aan bet Nederl. publiek bekend maakt, 
en wel in vier achtereenvolgende redevoeringen in Felix Meritis 
in Febr. d. v. j. gehouden. Hot was teen een zeer gepast en 
zeer belangrijk werk wat hij ondernomen had, en molten er 
al vele beweringen in voorkomen, die de schrijver zelf, zoo 
hij er nu nog eens over kwam to spreken, wel eeni(yzins 
wijzigen zou, toen had hij in alien deele le mdrite de 
l'a-propos.
Meer dan de Heer s. Y. kan de Heer BAKE gezegd worden 
een oorspronkelijk werk geleverd to hebben. Hij stelt zich 
niet ten doel om de feiten des opstands to verhalen, maar om 
zijne besehouwingen daarover mede to deelen, en heeft zijne 
zeer uitgebreide verhandeling in deze 3 punten verdeeld: 
,)I-. eene korte geschiedenis van Britsch-India tot op bet 
oogenblik van den opstand der Cipayers; 2°. de opstand zelf, 
zijne oorzaken, aard en strekking , en 3°. de lessen, die wij 
ten aanzien onzer kolonien uit die gebeurtenissen kunnen 
trekken."
Dat laatste gedeelte is meer in schijn dan in werkelijkheid 
belangrijk. Want ondanks vele ondergeschikte punten van 
gelijkheid, is de toestand der Hollanders in den Ind. Archipel 
zoo geheel versehillend van lien der Fngelschen, dat bet ons 
niet verwonderen kan, dat dit punt eigenlijk niet veel to be-
duiden heeft. In de behandeling van de twee eerste punten 
moot men hulde bewijzen aan de mildheid, waarmede de S. 
zijne lezers met een schat van bijzonderheden bekend maakt, 
die niet ieder in staat is in zoo kort bestek bijeen to bren-
gen. Wat bet tweede betreft, ik voor mij verschil in vele 
opzigten van den S. in zijn gevoelen over de oorzaken van 
den opstand, waarvan hij bet militaire karakter tracht welt 
to redeneren, waaraan hij eene meer politieke beteekenis geeft 
dan hij mij toeschijnt to hebben; dock vooral als men in 
aanmerking neemt, dat do gegevens toen no niet zoo menig-
VERBANDFUNG, RIM	-127
vuldig waren als thans, moot men erkennen, dat hij zijn ge-
vuelen zooveel mogelijk verdodigt.
Hot hoofdbezwaar, wat men tegen den arbeid des Heeren 
BAKE moot inbrengen is eene zekere oppervlakkigheid en 
haastigheid. De ongetwijfeld veelzijdig ontwikkelde Schrijver 
heeft blijkbaar eene zekere gemakkelijkheid om zich zoo ietwat 
to bull to werken in onderwerpen, waarin hij toch eigenlijk 
niet to hula behoort. Maar bij eene aandachtige lezing blijkt 
het dan ook dat hij wel eens doet wat men noemt er een 
slag naar slaan. Wilde men in bijzonderheden zijne rede-
neringen nagaan, dan zou ik vele althans ligtvaardig neerge-
schreven steliingen kunnen aantoonen. Doch ik heb reeds to 
veel plaats in dit Vaderlandsehe Tijdschrift voor deze Engel-
sche aangelegenheden ingenomen. Bovendien draagt het werk 
des Heeren BAKE overal do sporen, dat hij zeker de gewoonte 
heeft van zeer haastig, maar dan ook wel wat slordig to 
werken. De stijl vooral, dat arme stiefkind der Nederland-
sche litteratuur, klaagt daarover op elke bladzijde. Jammer 
is het, dat iemand van zoo groote belezenheid en goeden aan-
leg inderdaad dikwijls zoo slordig stileert.
Als ik de rollen had mogen verdeelen, dan hadde ik den 
Heer s. P. verzocht eene voorlezing over dit onderwerp to 
leveren, en den Heer BAKE er a tote reposee een meer uitge-
breid werk over to schrijven. De eerste zou eene meer boei-
jende en aangename voorlezing, de laatste een meer degelijk 
en inhoudsrijk book hebben kunnen leveren.
En hiermede zijn deze beide werken van der zake kundige 
mannen aan ons publiek, dat der zake wel meer kundig 
wezen mag, aanbevolen.
De Globe. Schetsen van Landen en Volken. Bijeenverzameld 
door K. K. v1NK. Met eene plaat. XXsta Deel, 2e Stuk. Am-
sterdam, J. D. Sijbrandi. 1858. In gr. 8vo. f 7-20 per 
Jaargang.
De lof then Ref. in dit tijdschrift bij gelegenheid der aan-
kondiging van eene vroegere aflevering, meende to kunnen 
brengen aan den Uitgever zoowel als aan den nieuwen Redac-
teur, wegens hunne betere opvatting van den aard en de strek-
king van hun tijdschrift - die lof komt den Redacteur ook
428	DE GLOBE.
weder toe voor bet nieuwe stuk van zijn tijdschrift, dat voor 
mij ligt. Geen romannetjes meer, of novellen van beter of ge-
ringer allooi, zooals die under den vorigen Redacteur de plaits 
voor stukken van degelijker gehalte wegroofden; eene rubriek 
Y,korte mededeelingen", om in de gegeven beperkte ruimte bet 
meest mogelijke to kunnen opnemen, en doze rubriek zelfs, 
geheel naar den wensch door Ref. bij de vroegere beoordee-
ling uitgedrukt, meer uitgebreid dan in bet vorige stuk. Dat 
zijn alles reeds verbeteringen, en zelfs map- men, volgens eene 
particuliere mededeeling van den Redacteur, in volgende af-
leveringen een kort verslag van merkwaardige reisbeschrijvin-
gen, die zoowel ten onzent als in bet buitenland verschijnen, 
to gemoet zien. Moge de Redacteur spoedig doen blijken, dat 
bet hem met die verzekering ernst geweest is, of wel die taak 
blijken niet to zwaar to zijn voor den persoon. In bet stuk 
dat voor mij ligt, is daarvan nog wel niet veel to bemerken 
en zijn de korte mededeelingen, op ddne uitzondering na, ont-
leend aan PETERMANN'S Mittheilungen; maar daar is vooreerst 
nog geen grond van twijfel aan des Redacteurs ijver en eer-
lijkheid in bet nakomen zijner --- trouwens niet in bet open-
baar gegeven -- belofte. Overigens zou de inhoud van het 
tegenwoordige stuk moeijelijk belangrijker kunnen zijn, dan 
hij thans is. Op een beknopt geschiedkundig overzigt van de 
eilanden Boeroe en ondiggende kleine eilandjes, dat in drie af-
deelingen verdeeld is (oorspronkelijk stuk), volgt eene schets, 
overgenomen nit de ))Revue des deux Mondes", getiteld: Eenige 
dagen in Spanje, van JOHN LEMOINE, dat eene merkwaardige 
proeve is, hoe men in weinig dagen veel en naauwkeurig zien 
kan, wanneer men zich eerst maar heeft gelieven to onder-
rigten van datgene wat to zien is en waarop men bepaaldelijk 
to letten heeft. Met bet grootste genoegen las ik dit stuk 
vroeger in de ))Revue" en verheugde mij, dat ook de lezers 
van ))De Globe" er op vergast zouden worden. De beschrij-
ving van een stierengevecht mogt natuurlijk niet ontbreken 
en is dan ook werkelijk in bet stuk to vinden, zonder al to 
veel akeligheden op to leveren. Verder vinden we eene mede-
deeling over den tegenwoordigen toestand op Haiti, een stuk 
waarop later noodwendig een vervolg zal moeten komen, sedert 
Keizer FAUSTIN SOULOUQUE uit zijn gebied verjaagd en het 
geheele eiland thans onder een min of meer republikeinschen
DE GLOBE.	429
regeringsvorm staat. 't Zou wel wonder zijn als bet daar met 
de republiek beter ging dan in Frankrijk in der tijd, maar in 
ieder geval blijkt nit bet stuk, dat hot order SOULOUQUE be-
spottelijk toeging, met zijne soldaten b. v., waarvan de een 
eene mouw van den rok, de ander cone pijp van de brook 
kwijt is, waarvan sommige met geweren, andere alleen met 
bajonetten voorzien zijn, terwijl sommige groote zwaarden en 
weder andere al doze wapenen to gelijk dragen , en wat 
de kleeding betreft dikwijls eon rijke corporaal eon armen 
generaal in de schaduw stelt. Hot zal eon prachtig schouw-
spel hebben kunnen opleveren om hot Haitische leper to zien 
marcheren met de patroontasschen - blikken bussen, waarin 
zeep en kaarsen uit Boston ingevoerd worden - op het bloote 
hoofd, en daar die bussen, (alias: patroontasschen) met bet 
merk van bet handelshuis voorzien zijn, zou men in de dragers 
van bet motto: ))de firma E. A. & w. wiNCFHESTER, zeep en 
kaarsen", eer vastenavondgasten of knechts, die op een vijan-
digen concurrent van bet handelshuis lostrekken, vermoeden, 
dan een leper. Eene heerlijke maatschappij daar l waaruit ik 
niet zou willen afleiden de ongeschiktheid van den Neger voor 
hoogere beschaving, maar waarop men toch wel eons gewezen 
heeft om zijne vatbaarheid to bewijzen, en wat vinden we dan? 
eBestendige bnrgerkrijg, bloedvergieten en roof, onbestendig-
heid van regering, onzekerheid van leven en eigendom, ver-
mindering van welgesteldheid zijn de kenteekenen van de Neger-
beerschappij op Haiti."
Hot volgende stuk bebandelt den Trans-Atlantischen tele-
graaf; dat stuk is thans (op bet oogenblik der aankondiging), 
door bet ongeval dat met den draad gebeurd is, verouderd en 
ik spreek er dus maar niet verder over.
Eenige belangrijke korte mededeelingen besluiten de cerste 
drie afleveringen waaruit dit stuk van ,,De Globe" zamen-
gesteld is.
Verder vinden we een allermerkwaardigst stuk uit ,,Das 
Ausland" overgenomen, getiteld: Ontwikkeling en bloei van 
Algerie, door KARL ZILL, Maire van Fillla (Philippeville). 
De voorstanders van de zaak der colonisatie in de Nederl. 
Oost-Indie kunnen daaruit zien, dat volgens doze berigten bet 
climaat van Algeria ook voor bet Germaansche ras niet zoo 
ongunstig schijnt to zijn, ale uit de opgaven, voornamelijk van
BOEKBESCII. 1859. N". IX.	29
430	DE GLOBE.
BOUDIV zou moeten blijken. Hoewel nu de hier to vinden op-
gaven niet geschikt zijn om tegenover die van BOUDIN gesteld 
to worden, daar bepaalde cijfers geheel en al ontbreken, ver-
dient de Schrijver echter allezins bij ons gehoord to worden 
om de belangrijkheid van de zaak der colonisatie, die zich 
aan zijn stuk knoopt, eene zaak die aan den eenen kant met 
evenveel vuur en ijver verdedigd als aan den anderen kant 
met bekwaamheid bestreden wordt.
Verder vinden we een stuk: )Tien jaren nit de gesehiedenis 
van California", weder hoogst merkwaardig, omdat men er nit 
leert, dat zelfs daar waar eene maatschappij zich vormt nit 
gaauwdieven en schurken, het goede in de menschelijke natuur 
tech ten slotte boven komt. )7I-let troostrijke en leerrijke in 
deze wonderlijke vereeniging is," zegt FBOBEL, ,,dat zoodra 
die gevaarlijke elementen in elkanders nabijheid waren, de 
voormalige vijanden van eene welgeordende maatschappij de 
ijverigste verdedigers van then nieuwen staat werden. Eigen 
behoefte leidde tot vorming en tot veredeling der mensche-
lijke maatschappij. Er bleef bun, mag men zeggen, geene 
andere keus over, dan om als burgers to leven, als zij leven 
wilden. "
Het laatste grootere stuk geeft het berigt van een ooggetuige 
over de belangrijkheid der Russische bezitting aan de Amur-
rivier, grootendeels bevestigende hetgeen men of van andere 
zijden reeds wist, of gegronde reden had om to vermoeden.
Uit deze opgave van den inhoud en hetgeen daarvan nader 
gezegd ward, zal men wel de overtuiging kunnen erlangen, 
dat )De Globe" in dit stuk getrouw ebleven is aan hat pro-
m dat nit bet vorige stuk to lezen was, en dat het tijd-
schrift dus voortdurend ondersteuning verdient.
De eenige opmerking, die nog (,emaakt mag worden, zou 
deze zijn, of platen zooals er ook nu weder eene bij dit stuk 
gevoegd is, niet veel gevoegelijker vervangen zouden kunnen 
worden door iets anders, hetzij eene kaart, of een vel druks 
meer, of wel eene meer belangrijke afbeelding. In een Atlas 
pittoresque moge bet niet onbelangrijk zijn om ook eene af-
beelding to hebben van )Loehoe nit zee gezien met het blok-
huis", ik geloof dat de meeste lezers der ,,Globe" zich even-
veel als Ref. - dat wil zeggen, zoo wat niets - er voor 
interesseren zullen, om die plaat zoo enkel to hezitten.
DE GLOBE.	431
Eindelijk zij den Redacteur nog de belofte herinnerd, om 
grootere reisbeschrijvingen door korte uittreksels meer alge-
meen toegankelijk to maken.	A. S.
Romeinsche Antiquiteiten van Dr. KopP bewerkt door Mr. J. A. 
SCANEITBER, Rector to Groningen. Groningen, J. B. Wolters. 
1858. In 8vo. 196 bl. f 1 - 60.
)Is bet boekje goed," zegt de Schrijver in zijn voorberigt, 
)dan komt bet er niet veel op aan, wat van den oorspron-
kelijken auteur, wat van den bewerker is; is bet slecht nog 
minder." Ik wil bet daarom op zich zelf, niet in vergelijking 
met bet origineel, beschouwen en Mr. SCUNEITBER alleen aan-
sprakelijk rekenen voor zijn arbeid.
In bet algemeen kan men van bet werkje mijns inziens een 
zeer gunstig getuigenis afleggen : bet uitwendige (de platte-
grond van Rome natuurlijk uitgezonderd) zoowel als de in-
houd maken aanspraak op veler belangstelling. De afbeeldingen 
vooral bij N°. VIII zijn allezins geschikt om een geed denk-
beeld to geven van zaken, die men zich niet gemakkelijk voor-
stelt en waarvan niettemin de kennis onmisbaar is. De tekst 
heeft bij aangenaamheid van stijl groote duidelijkheid. 't Boekje 
gelijkt meer naar een leesboek dan naar een leerboek. De 
taal laat bier en daar wel eens iets to wenschen over, b. v. 
als ))sui juris" door izelfstandig" (bl. 56) vertaald en op bl. 58 
gezegd wordt, )dat do kiezers in de kiezersvergaderingen" een 
)wastafeltje" kregen in plants van een wassen tafeltje; ook vind 
ik bl. 162 )beursje" voor )peculium" minder geschikt en 
bl. 173 'letteren" onbegrijpelijk, omdat er van letteren in die 
§ ~,eene sprake is; misschien bedoelde de Schrijver )letters."
Vergelijkt men Mr. SCUNEITER's Antiquiteiten Met BOJESEN'S 
Ilandboek, dan valt de vergelijking zeer zeker ten gunste van 
den eerste nit: bij hem toch worden de tijdvakken scherper 
afgescheiden en de organische ontwikkeling van bet staats-
leven beter in het licht gesteld; bij hem is ook aan de geo-
graphic van bet Romeinsche rijk en aan de topographie der 
stad eene ruimere plants toegstaan, en aan bet privaat leven 
grootere zorg besteed dan bij BOJESEN, door wien dat alles 
slechts ter loops wordt aangestipt. Over 't algemeen geeft 
Mr. SCBNEITHER een goed denkbeeld van bet geheel en zijne
29
432	Mr. J. A. SCHNEITHER,
deelen, BOJESEN niet zoo zeer. Toch zou ik het Handbook 
van dozen ongaarne van de Gymnasia gebannen zien : de toe-
komstige regtsgeleerden zouden er groote schade bij lijden, 
want wet is in het werkje van Air. sCHVEITHER eigenlijk 
over de judicia gezegd, dat kan vergeleken worden met hot-
been BOJESEN geeft? Inderdaad iets dergelijks had de eerste 
niet mogen achterwege latent het is, al was 't alleen om 
CICERO to verstaan, volstrekt noodzakelijk. Bovendien had 
Mr. SCHNEITHER aan de verba concepta der Romeinen naast 
de Nederduitsche uitdrukking eene plants moeten geven, iets, 
dat BoJESEN, waar 't noodig is, altijd doet. Bij eene tweede 
uitgave moge daarin worden voorzien. I-let boekje tot in de 
kleinste bijzonderheden to beschouwen en alle ook de ge-
ringste feilen aan to wijzen zou vervelend zijn; daarom be-
paal ik mij bij een paar opmerkingen.
Allereerst over § I, die tot opschrift heeft »Stichtingssage". 
Men mope over het begin der Rom. Geschiedenis denken wet 
men wil, zij het dat men tot de behoudende partij behoort 
of mythe van historie onderscheide, - men moot beginnen met 
het onderwijs der Rom. Geschiedenis zooals ze door de Romei-
nen zelven word geloofd en door hunne organen is medege-
deeld. Hoe immers zal men , ik zeg niet kunnen medepraten, 
maar op goeden grond oordeelen over verhalen, die men niet 
kent, hoe bruikbare hypothesen aangeven over datgene, wat 
men zijne aandacht niet eens waardig schijnt to keuren? En 
bovendien, joist omdat de Romeinen, het meerendeel ten minste, 
vast in den geloove waren aan de wolven die ROMULUS zoogden 
en aan het mystiek schoolgaan van NUMA; joist omdat die 
geschiedenis, zij moge dan waar of onwaar zijn, onafschei-
delijk met die der staatsinstellingen verbonden is en er telkens 
weer op teruggekomen en gedoeld wordt, joist daarom is eene 
echt Romeinsche voorstelling nuttig en noodig. De Schrijver 
maakt zich mijns inziens al to gemakkelijk van zijne tank af: 
het opschrift »Stichtingssage" had mij meer doen verwachten, 
ofschoon eigenlijk het verhaal der stichting in dit werkje in 
het geheel niet to huis behoort.
Eene andere opmerking geldt de etymologien van sommige 
Latijnsche woorden. De Schrijver geeft er vele, bl. 2, 6, 45, 
47, 97, enz. Ze kunnen good zijn: van de meeste echter be-
twijfel ik do juistheid, om reden dat de Romeinsche taal-
ROMEINSCAE ANTIQUITEITE?I.	433
kundigen op dat punt al zeer weinig geloof verdienen. Ik zal 
mijn beweren staven. De Romeinen aarzelen Diet om ons wijs 
to maken dat ,,frater" hetzelfde is als ,,fere alter", ntestamen-
tum" gelijk ,,testatio mentis", ,agnatus" gelijk na patre cogna-
tus", ispurius" gelijk )sine patre"; dat ,,sacellum" is afgeleid 
van »sacer" en ,,cella nequam" van ,,ne" en »quidquam" (nets--
waardig dus!), "+vestibulum" van »ve" (intensief) en ))stare" 
(antichambre dus waar men Lang staat!), nfestinare" van >>fari"; 
zij vinden den naam nsoror" zeer natuurlijk: eene zuster trouwt, 
verlaat bet ouderlijke huis, gaat dus been; wie aarzelt »seor-
sum" voor grondwoord van nsoror" to erkennen 1 ,,mutuum", 
wie ziet daarin Diet »quod a meo fit tuum", 't ligt immers 
voor de hand. Credat Judaeus Apella, ik geloof er Diets van.
Eene derde opmerking betreft de beschouwing der oudste 
Romeinsche mythologie, bl. 93. Of men met de gedachte aan 
de oudste Rom, godsdienst mag getuigen, dat rich daarin 
openbaart 'een heilige ernst, een vrome zin en eene reinheid 
van voorstelling van bet hoogste wezen met een diep gevoel 
van afhankelijkheid des menschen", meen ik niet zonder grond 
to molten betwijfelen. Wat was zij anders dan eene natuur-
dienst, die geboren was uit welbegrepen eigenbelang en vreeze 
voor ramp of onspoed? De namen hunner goden, d. i. der 
goden die echt nationaal kunnen genoemd worden, zooals
FAUNUS, SATURNUS, VERTUMNUS toonen dat reeds genoegzaam
aan; in ruwe natuurkrachten, waarvan zij van tijd tot tijd 
de nadeelige werking moesten ondervinden; in onheilen, die 
zij to duchten hadden, vind ik den oorsprong der Rom. eere-
dienst. In waarheid waren de Romeinen Diet zeer pious en 
kunnen op dat punt Diet met de Grieken vergeleken worden. 
Wat is er in de Rom. mythologie dat eenigzins aan den pRo-
METnEUS der Grieksche beantwoordt? En gebruikten zij later, 
toen niet meer de krachten der natuur maar de wufte menigte 
op den campus Martius hun vreeze inboezemde, de godsdienst 
Diet om staatsstormen to bezweren? Was toen bet ,,alio die" 
van den Augur Diet hun Credo? Het is mij onverklaarbaar, 
hoe de Schrijver de Grieken in tegenstelling met de Romeinen 
zinnelijk en aan de vormen van het schoone verslaafd kan 
noemen.
Wat ~ 141 betreft, waarin van bet burgerregt door CARA-
CALLA aan alle inwoners van bet Rom. Rijk verleend, melding
434 11'11'. J. A: S~;IINEITDER- ROMEINSCRE ANTIQUITEITEN.
gemaakt wordt, mijns inziens behoorde hierbij to zijn (yevoegd, 
dat dit alles gold van de toenmalige inwoners en Diet van hen, 
die or later, door overwinning b. v. enz., zouden bijkomen.
In § 59 wordt gezegd, dat de >)tribuni plebis" bet ,,jus 
intercedendi" badden, en zeer to refit. Veelal wordt dit bet 
refit van bet Veto genoemd, men denkt dan misschien aan 
Poolsche landdagen of N. Americaansehe congressen ; in de 
Rom. Litteratuur komt bet woord Veto in die beteekenis, als 
ik mij Diet vergis, slechts eenmaal voor: ))intercedere" is de 
ware uitdrukking.
Bij § 68 was bet misrchien Diet overbodig geweest GELLIUS 
X, 15 aan to halen en bij § 58 na de woorden )nooit heeft 
een Dictator hot bewind langer dan zes maanden gevoerd", bij 
wijze van exceptie de namen CAMILLUS, L. PAPIRIUS CURSOR 
en Q. FABIUS MAXIMUS to lezen.
De tegenspraak waarin bl. 15 en 19 met elkander zijn ten 
aanzien van den brand onder NERO (op de eene plaats woedt 
bij zes, op de andere negen dagen) is eene kleine vergissing. 
Hij duurde zes dagen en zeven nachten en begon 19 Julij 64 
na CIIR. - Ik eindig met den wensch, dat bet boekje voor 
zeer volen eene goede voorbereiding voor hot hooger onder-
wijs zijn zal; wanneer bet dat Diet is, ligt de schuld stellig 
Diet aan den Schrijver.
Junij, 1859.	II. E. M.
GRIFFO de Salier. Dramatiesch gedicht door w. J. HOFDIJK. 
Tweede druk. Amsterdam, Gebr. Bingcr. 1858.
Eene zeer groote voorliefde voor de oude historic onzes 
lands en onzes yolks, lokt telkens den beer IIOFDIJIK naar bet 
door velen zoo geminachte, zoo miskende tijdperk der middel-
eeuwen. Wie hem over doze voorliefde, over doze rigting 
van zijne studie, hard mode vallen - niet wij, die zoo 
menige gave op prijs stellen, van doze studio do vruclit, en 
(frond hebben, om in hot voor korten tijd door den beer BOFDIJI 
aangevangen work, cone wezenlijke verrijking onzer histori-
sche letterkunde to verwachten. Ook bet hierboven genoemde 
gedicht getuigt van doze voorliefde: bet verplaatst ons in den 
tijd van KAREL DEN GROOTE, na bet einde van den langdurigen 
en bloedigen strijd tot onderwerping der Saxes; hot schildert
IV. J. HOFDIJK, GRIFFO DE SALIef.	I i5
den onwil waarmede de overwonnenen bet Frankische juk 
torschten en de mislukte poaing om bet of to werpen, door 
sommigen hunner gewaagd. Het stuk verplaatst ons alzoo in 
ons geheel vreemde tijden en toestanden, die zonder toelich-
ting en opheldering niet altijd voor ieder even begrijpelijk 
zouden zijn, to minder, dewiji HOFDIJK zich vooral beijvert, om 
zooveel mogelijk de locale kleur in zijne tafereelen to bewa-
ren. Evenwel, de kunst is van alle tijden en plaatsen, omdat 
zij den mensch ons wil doen aanschouwen, den mensch ook 
altijd in den grond dezelfde, onder alle wisselingen en in alle 
omgevingen. Het doet er weinig toe, of de dramatische 
dichter zijne personen hult in de classieke tunica, dan of hij 
bun de Germaansche beerenhuid om de schouderen werpt, 
mits wij slechts menschen aanschouwen, met zuiver mensche-
lijke gewaarwordingen, aandoeningen en drijfveeren;karakters 
en geene marionetten. Zoo zijn ons ook de Saxers en Fran-
ken van den beer HOFDIJK even welkom ale de Grieken en 
Romeinen van vroeger tijd; ja nog welkomer, want, hoe ver 
van ons verwijderd, ze staan ons altijd nog nader, veel 
nader, dan dezen. - De vraag is slechts: zijn ze als drama-
tische personen, als menschelijke karakters, waar? is de han-
deling op zich zelve goed gemotiveerd en natuurlijk - dat 
is noodzakelijk - ontwikkeld?
De hoofdpersoon van bet drama is GRIFFO de Salier, hoe-
wel hem die plaats betwist wordt door CAEDMON, cen Sax en 
adeling nit Kinheim, die misschien met meer refit de hoofd-
persoon genoemd may worden. Bij de sehildering dezer twee 
karakters hebben den dichter- 't blijkt, dunkt mij, overtui-
gend, - twee grootsche wel bekende typen voor den geest 
gespeeld: JAGO, nit SHAKESPEARE'S Othello, en HAMLET. De-
zelfde valschheid, dat zelfde listige overleg en fijn gesponnen 
verraad, dezelfde tegenwoordigheid van geest en juistheid van 
oordeel, dezelfde werkzaamheid en beradenheid, die alien 
JAGO kenmerken, zijn ook de meest sprekende karaktertrekken 
van GRIFF0; doch tusschen beiden is dit groote verschil, dat 
alleen afguust, persoonlijke wraakzucht en afkeer van bet 
goede als zoodanig de drijveren zijn van JAGO'S gedrag, ter-
wiji daarentegen GRIFFO - zij bet dan ook door verkeerde en 
snoode middelen - eon voor 't minst lofwaardig en edel doel 
nastreeft: de verlossing zijus yolks van bet vreemde juk. Im-
436	w. J. HOFDIJK,
mers GRIFFO do Salier, de gewaande Frank, is niemand an-
ders dan SEXWULF, de breeder van den grooten wITICnIND, 
den dapperen hertog der Saxen, then hij gezworen heeft to 
wreken, en wiens mislukte taak hij, door list en overleg, ge-
lukkig ten einde wil brengen. Hij wil den Saxischen adel 
tot opstand bewegen tegen KAREL's gezag, en om dat to doen 
doodt hij een aanzienlijk Saxisch edelman, met name ETHEL-
RED, die zijne plannen vermoedde, en dien hij trouw aan den 
keizer wilt. Dan beticht hij van dien moord den Franki-
schen graaf THEUDEBERT, den vriend des verslagenen, om de 
woede der Saxische edelen to prikkelen, bovenal om ETnEL-
RED'S zoos, CAEDMAN, zich aan de spits des opstands to doen 
stellen. Waarom hij dit juist zoo vurig verlangt, is niet 
refit duidelijk: zoo lemand dan is zeker CAEDMON voor eene 
dergelijke rol ongeschikt; en waardoor doze bij voorkeur zulk 
eon grooten invloed heeft, dat een wenk van hem genoeg zal 
zijn, om den wel ongeduldigen, maar zoo dikwijls verslagen 
adel andermaal naar bet zwaard to doen grljpen, blijkt niet. 
Genocg, GRIFFO gebruikt hem als zijn werktuig, maar ook 
als zoodanig doet hij zoo weinig dienst, dat hem, bij bet 
beramen van den aanslag, zoo good als bet stilzwijgen opge-
legd wordt, en zijne aanklagt tegen graaf THEUDEBERT, die 
de algemeene verontwaardiging moest opwekken, als eene 
bijzondere grieve, een persoonlijk feit, ter zijde gesteld. Hot 
blijkt dan ook, dat nict ETHELEEDS moord - waarvan nie-
mand den dader kent - maar do overheersching der Fran-
ken, de schending hunner rationale wetten en gebruiken, de 
vernietiging hunner volksgodsdient, de drijfveeren zijn die de 
Saxische adelingen tot opstand aansporen, en CAEDMON, de 
gefranciseercle Sax, de vriend van THEUDEBERT, is in hun 
kring dan ook volslagen vreemdeling. Een vreemdeling, en 
dat no, wel een Frank, is ook GRIFFO, evenzeer een vriend 
van THEUDEBERT; en niemand der Saxische adelingen schijnt 
eenigen achterdocht to vooden jegens den ongeroepen bevrij-
der, die zijn ijvcr zoo onvoldoende verklaart door de herin-
nering, dat hij in Saxen is opgevoed. Dat hij SEXWULF, do 
brooder van hun onvergetelijken, roemruchtigen Hertog «'ITI-
CHIVD, is, maakt hij hun -- vreemd genoeg - niet bekend: 
zij vernemen dat eerst in bet allerlaatste oogenblik, als hij 
rich doorsteekt. Deze ;eheimhouding van iets, clot zoo ge-
GRIFFO DE SALIeR.	437
wigtia ter bereiking van zijn doel schijnt, is to vreemder, 
daar GRIFFO reeds kort na de eerste ontmoeting, aan CAEDMON 
zijn waren naam noemt, - aan CAEDMON, die wITICHIND slechts 
bij geruchte en WITICHI\DS brooder in bet geheel niet kent; 
die dan ook de bekentenis van GRIFFO geheel onopoemerkt 
laat voorbijgaan. Inderdaad, hoe meer wij de verhouding 
tusseben die twee personen ontleden, des to onverklaarbaarder 
schijnt ons GRIFFO'S gedrag, die zijn vriend in bet ongeluk 
wil storten, zonder dat daaruit voor hem zelven of voor zijne 
zaak eenig ziatbaar voordeel to trekken valt; nit loutere 
boosheid dus. Maar waarom? wat is er in bet halfslachtig, 
besluiteloos, onmannelijk karakter van den zoo ligt bedrogen 
en telkens door elken indruk meegesleepten CAEDMAV, dat 
hetzij den naijver hetzij de vrees van iemand als GRIFFO kan 
opwekken, dat hem kan doen wenschen lien man als zijn 
werktuig to gebruiken of als zijn offer to doen vallen? Wij 
weten bet niet; en deze onzekerheid verlamt den geheelen 
gang der handeling: de rol van CAEDMON, op wiens deelne-
mina aan den opstand eerst alles schijnt aangelegd, wordt, 
hoe meer bet beslissende oogenblik nadert, steeds onbeduiden-
der, en in de vergaderingen der zaamgezworenen maakt hij - 
de bedoelde hoofdporsoon - eene waarlijk droevige figuur; 
goon mensch let op hem, geen mensch hoort hem, en als hij 
(uiet GRIFFO) THEUDEBERT van z1jns vaders moord besehuldigt, 
wordt men ongeduldig, en zegt dat hij die aanklagt maar 
voor den regter meet brengen, en zijne bijzondere zaken niet 
voortrekken aan hot algemeen belang. Toch moest THEUDE-
BERTS gewaande misdaad de smeulende vonk ten vlam doen 
worden 1
En nu de ontknooping? De aanslag is good beraamd, alles 
is geregeld en gereed: morgen, bij de uitspraak, zal graaf 
TIIEUDEBERT door de zaamgezworenen overvallen worden - 
tech mislukt alles. Waardoor? Door cone schier bovennatuur-
lijke tusschenkomst. ETHELRED, door GRIFFO en liens vriend 
CHARIBERT vermoord, was niet dood: de hond van een ',woud-
hermiet" ontdekte bet haastig gedolven graf; de kluizenaar 
nam den stervende in zijne woning op, doze herstelde langzaam, 
en komt nu juist ter gelegener tijd op zijne hoeve aan, om 
alles to vernemen. Als Benedictijn vermomd treedt hij onbe-
nierkt de zaal in, waar, na bet vertrek der zaamgezworenen,
438	W. J. HOFDIJK,
CHARIBERT hardop - een gebrek van meer theaterhelden - 
bet plan van den aanslag aan zich zelven staat to verbalen. 
Nu is CHARIBERT joist iemand, die een geweldige vrees voor 
dooden en verschijningen heeft, ja, die eigenlijk aan deze 
zwakheid zijne plaats in bet stuk dankt; zoodra hij dus, bij 
bet hooren der stem, in den geheel in zijn kleed gewikkelden 
monnik, den dood gewaanden ETHELRED herkent, raakt hij 
geheel zijne bezinning kwijt en bekent alles. ETHELRED 
neemt nu ook verder de rol van deus ex machina op zich: 
waarschuwt THEUDEBERT, waarschuwt CAEDHON, die - min-
der oplettend dan CHARIBERT - hem volstrekt niet herken-
nen, en verijdelt aldus den geheelen aanslag. Eerst bij de 
slotscene, bij de wederherstelling aller dingen, ontdekt zich 
ook deze uit bet graf verrezene, ontmaskert GRIFFO, doet 
CAEDMIOx de waarheid kennen, en is getuige van eene verzoe-
ning tusschen hem en THEUDEBERT. Voor GRIFFO blijft nu 
niets over dan zich to doorsteken - en hij doet dit ook op 
eerie wijze, die zeer sterk aan de laatste oogenblikken van 
OTHELLo herinnert.
Wij zullen nu niet vender bij de personen of de bandeling 
stil staan, en vooral niet CAEDMON van naderbij beschouwen, 
den jammerenden, zwakken, altijd met zich zelven in strijd 
zijnden CAEDMON - een gevaarlijk karakter voor een dichter, 
vooral wanneer hij bet in de negende eeuw, onder de Saxi-
sche adelingen, wil plaatsen - die altijd dobbert tusschen 
zijne begeerte om den moord zijns vaders to wreken, en zijne 
vriendschap voor den gewaanden moordenaar. Het is jam-
mer, dat een misgreep in den aanleg der bandeling, bet ge-
heele drama, althans in ons oog, bederft en schier al de 
personen - de beide hoofdpersonen voor 't minst - in eene 
valsche, onmogelijke verhouding plaatst. Als gedicbt munt 
ook dit drama uit door hetgeen meestal aan HOFDJJKS poezy 
eigen is: kernachtigheid en schilderachtigen gloed; evenwel is 
bet evenmin vrij van zijne gewone gebreken: gedwongenheid 
en overspanning, welke gebreken natuurlijk 't meest bij 
CAEDMON in bet oog vallen. De dialoog is doorgaans leven-
dig; de beste spreker, zoowel als de meest invloedrijke en de 
snelste in daad, is GRIFFO: de anderen zijn maar al to veel-
gelijk CHARIBERT ze noemt - de poppen, die werken naar 
zijne draden; welke eigenschap hun in een drama joist niet 
tot aanbeveling strekt.
GRIFFO DE SALIeR.	439
Om de poezij en verschillende treffende toestanden zal dit 
gedicht missehien bij eene declamatorische voordragt bevallen ; 
als drama kunnen wij er weinig verdiensten aan toekennen: 
het mist zoowel zuiver opgevatte en logische karakterontwik-
keling ale natuurlijke en bevredigende oplossing. In de dra-
matische poezij evenwel worden deze gebreken door geene 
schoonheden van anderen aard - hoe voortreffelijk overi-
gene - opgewogen.
Levens-Phantasie, door e. VAN KOETSVELD, a.EZ. Uitgegeven 
tot een liefdadig doel. 's Gravenhage, At. J. Visser. 1859. 
In gr. 8vo. 16 bl. f : - 30.
Noblesse oblige, ook die van talent; die een beroemden 
naara draagt rust onder de verpligting om then roem ongeschon-
den to bewaren. De heer C. VAN' KOETSVELD, C.EZ. gaf reeds 
meermalen refit tot de verwachting, dat hij, in zijn genre, 
een naam, beroemd door menig uitstekend geschrift, geen 
oneer zou aandoen. Op grond dier billijke verwachting, zou-
den wij hem ernstig in overweging geven, om Diet meer het 
veld to betreden, waarop wij hem nu ontmoeten: welk ook 
zijn genre moge zijn, dit stellig niet, - en hij beklage zich 
des niet. Daar is in dit gedicht iets - ja, wel zeer veel - 
van dat ziekelijke, schemerende, overspannen sentimentele en 
nevelachtige, dat sommige producten onzer Vlaamsche broe-
ders kenmerkt, doch zonder de naiveteit die hun tevens daarbij 
eigen is. De toestand - een meisje dat krankzinnig wordt 
nit bedrogen liefde - is zeer zwak opgevat; terw1jl toch al-
leen eene krachtige, korte, aangrijpende schildering een der-
gelijk onderwerp redden kan. Maar neen, MARIA en RUDOLF 
blijven twee schimmen, twee nevelheelden, die elkander na-
deren en dan ontvlieden; die, met tusschenpoozen, even on-
bestemd en onduidelijk voor onze oogen treden, en ons ein-
delijk alleen laten staan op een kerkhof, waar wij veronder-
stellen dat beide ongelukkigen rusten. Eer wij op dit kerkhof 
belanden, hebben wij eene wandeling gemaakt door eene nklaver-
wei" waar, op n een schoonen lentemorgen in de lieve maand 
van Mei", MARIA liep to dartlen; verder door een bosch, waar 
RUDOLF bij haar komt en hair hart wint; dan door eene 
kamer, waar MARIA vergeets op RUDOLF staat to wachten, en
440	C. VAN KOETSVELD, C.EZ.,
eindelijk door een krankzinnigengesticht, waar zij nu treurt 
over haar schoon verleden. 't Is voorwaar somber genoeg ; dat 
is, de somberheid wordt van buiten aangebragt, met akelige 
woorden, uitroepingen, klagten, afgebroken regels en vooral 
ook door stippen. De vreesselijke ernst van dit levensdrama 
treedt nergens op den voorgrond: daartoe ware bet noodig 
geweest ons inderdaad een blik to doen werpen in bet hart 
van RUDOLF en MARIA, en niet alleen op hunne omnevelde 
aangezigten. Gekunsteldheid en onnatuurlijkheid heerschen 
overal: zulk eene wereld- en levensbeschouwing is blijkbaar 
den jeugdigen dichter vreemd; de schildering van eene figuur 
als MARIA zoo moeten zijn om belang in to boezemen, buiten 
zijne sfeer en - voor alsnog althans - boven zijne magt. 
Maar, indien hot ons vergund ware om hem een raid to geven, 
bet zou zijn, om zijne krachten en gaven niet to verspillen 
aan de behandeling van dergelijke onderwerpen, die gemak-
kelijk schijnen en inderdaad eene geoefende meesterhand en 
een niet minder geoefenden en scherpen blik vorderen, willen 
zij niet in onbeteekenend en alledaagseh gerijmel ondergaan. 
Hij late vooreerst de krankzinnige MARIA'S, de ontrouwe Ru-
DOLF's en al dergelijke figuren - hoeveel billijk medelijden en 
even billijke verontwaardiging zij hem ook inboezemen - stil 
rusten, en geve ons de ongekunstelde en natuurlijke uitingen 
van zijne eigene frissche, gezonde levensbeschouwing, van 
zijn eigen jong, dichterlijk gemoed; wij zullen er hem dank-
baarder voor zijn dan voor deze proeve van would-begevoels-
poezie.
En nu de vorm, de taal? Dat ook doze maar al to dik-
wijls lien stempel van eenvoudigheid en waarheid mist, die 
zich zoo voortreffelijk ook met do meest dichterlijke voorstel-
ling verdraagt, spreekt, na bet boven opgemerkte, van zelf. 
Er is to veel opwinding, to veel jagt maken op verrassende 
wendingen, op effect en schittering; er is een spel met woor-
den, dat niets beteekent en de ledigheid der gedachte noode 
verbergt. En dan daalt op eens de toon tot haast beneden 
bet nicest gewone. \Vat toch is bet, wanneer een meisje - 
en dan flog wel de etherische MARIA - wordt betiteld, als: 
,,'t Doeleind eens verliefden helds"; wanneer RUDOLF bij den 
lezer wordt ingeleid met de opmerking »'t was een fiksche 
jongen'; wanneer wordt medegedeeld dat de gelieven arm in
LEVENS-PHANTASIE.	441
arm gingen wandlen, nwaar, ZOO GROOT, bun beider namen 
In een stam gesneden staan"; of wanneer straks de dichter 
zeif zijn eigen tafereel, onder den invloed van eene of andere 
herinnering, een cyclorama (!) noemt? Hot zou gemakkelijk 
vallen om deze voorbeelden, uit de eerste bladzijden van bet 
gedicht genomen, to vermeerderen; maar liever wijzen we op 
eenige andere onnaauwkeurigheden, die misschien ligter to 
vermijden zijn. e't Was wel RUDOLF, then zij minde: De af-
gebeden levensvreugd." Daargelaten de wonderlijke zamen-
hang dier beide regels, zoo is de herhaling dier toonlooze 
klank aan bet einde van den eersten en bet begin van den 
tweeden regel hoogst onwelluidend. Evenzoo is bet vers: ,,En 
de knapen (benijdden) hem zijn lot" niet sierlijk. Misschien is 
bet ook minder juist om van den »Schepper van bet Licht" to 
getuigen, dat bij evoor 's menschen legerstede waakt." Over 
to laten rijmen op zuo very' gnat in bet geheel niet aan. Wat 
zijn ,droeve melodien van 't verouderd zieleleed"? en wat is 
de zin van regels als deze:
Arme krankenn arme kranken! ('t geldt krankzinnigen).
Eenmaal is uw lijden uit,
En uw sombre, woeste kranken
Sterven weg voor 't feestgeluid.
Doch wij willen eindigen, en vertrouwen dat onnaauwkeu-
righeden als rede voor reden, 't zaem voor to zamen, stout en 
zinn'loos kind, voor stout en (?) kind; kan voor ken, had' voor 
hadd', weer voor meer, erreurs de plume of drukfouten zijn. 
Spoedig, hopen wij, zal de beer KOETSVELD ons iets beters 
geven, waaraan wij eerie meer onverdeelde goedkeuring kun-
nen schenken ; wanneer hij niets zal nederschrijven, zonder 
eerst zich zelven of to vragen, wat hij eigenlijk zeggen wil.-
Overigens, daar bet boekske met een weldadig doel word uit-
gegeven, is hot in zoo verre goed dat er, zoo wij meenen, 
eene tweede oplage van verschenen is.
KORTE MEDEDEELINGEN.
De predikant j. j. swIERS, die door zijne practische werk-
zaamheden toont een waardig discipel der Groningsche school
442	KORTE MEDEDEELINGEN.
to zijn, heeft bij een door hem uitgegeven )Katechismus over 
den we(, der zaligheid", thans gevoegd: een Hulpboek voor zijne 
leerlingen ten gebruike bij den Catechismus. De Groningers ge-
bruiken vreemde woorden. Onlangs maakten wij daarop reeds 
opmerkzaam: misschien is het een gevolg van hun afgezon-
derd wonen, zonder spoorwegen. Van een hulponderwyzer, 
een hulpboek van leering hadden wij meer gehoord. Een Hulp-
boelc is ons nieuw. Over bet algemeen kunnen wij ons wel 
met de inrigting van dit Hulpboek vereenigen. De uitbreiding 
der antwoorden van den Catechismus is eenvoudig, naar de 
bevatting van hen voor wie bet bestemd is. Om bet met 
den inhoud geheel eens to zijn, moet men zich met de Bijbel-
beschouwing der Groningsche school kunnen vereenigen, die 
hier natuurlijk telkens voor den dap, komt. Vie dit niet kan, 
wie daarin bij eenig licht flog to veel duisternis ziet, bij eene 
schijnbare logica to veel inconsequentie, voor then is het boekje 
onbruikbaar. Daarbij zijn er nog andere bezwaren om dit 
Hulpboek op de catechisation to gebruiken ; het kost 90 cts. 
Op zich zeif is die prijs niet veel, maar niet ieder catechi-
sant behoort onder de min of meer gegoeden. Onthoudt bet 
dan aan de minder bedeelden, zegt ge; doch juist deze hebben 
het meest voorlichting en hulp noodig. Ook kleeft aan derge-
lijke geschriften altijd het gevaar van een pons asinorum to 
worden: bet denken to voorkomen, in plaats van to bevorderen.

De toepassing van het Reglement op de Diakonien, door de 
Algemeene Synode der Nederlandsche Hervormde Kerk in 
1856 uitgevaardigd, heeft, zoowel op zich zeif ais in verband 
tot de Staatswet op het Armbestuur, op vele plaatsen moeije-
lijkheden opgeleverd. De Zutphensche procureur PENNINK heeft 
over dat onderwerp eene brochure uitgegeven, met voorslagen, 
meer doortastend dan voorzigtig, meer in overeenstemming 
met de letter der wet dan met hare bedachtzame toepassing, 
meer ijverig dan uitvoerbaar. Tegen die brochure is gerigt eene 
andere, ons ter aankondiging toegezonden ; namelijk Beschou-
wingen en Opmerkingen, naar aanleiding van het aangehaalde 
stukje, door M. POT, Diaken by de Ned. Here. Gemeente to 
Vlissingen, en aldaar uitgegeven bij P. G. DE vEY MESTDAGH. 
12 bladz. Vele zaken kunnen in een zoo klein bestek niet 
gezegd worden, vooral niet door iemand, die zijne gedachten
KORTE MEDEDEELIN(EN.	443
niet zeer beknopt weet uit to drukken. En het: »onzes in-
ziens", nons dunkt", mope getuigenis dragen van loffelijke be-
scheidenheid, hout snijden doet bet met vrij weidschen titel 
prijkende boekje in geenen deele.

Verscheidenheid en Eenheid. Christelijke Gezangen. Leyden, 
P. ENGELS. 1858. Dit bundeltje bevat eene bloemlezing van 
godsdienstige liederen, zoo van vaderlandsche als van vreemde 
dichters; alleen van deze laatsten zijn de namen genoemd. De 
oorspronkelijke gezangen zijn veelal vervaardigd op onder-
werpen, die tot dusver bij de verzameling van godsdienstige 
liederen minder de aandacht schijnen getrokken to hebben; en 
wij meenen dat zij naast en boven vele anderen eene plaats 
verdienen. Dichterlijke verheffing, rijkdom van gedachten, 
schoonheid van beelden, moet men hier niet zoeken, en dit is ook 
niet altijd noodig. Wet aan godsdienstige gezangen - vooral de-
zulke die voor openbaar gebruik bestemd zijn - de grootste 
waarde geeft, is juist zekere eenvoud, de ware ongekunstelde 
toon des harten dat zich uitstort voor God, en welks sprake 
verstaan wordt door alien, geleerden en ongeleerden. Dat 
deze toon soms moeijelijker getroffen wordt dan de hoogste 
dichterlijke vlugt (schijnbare vlugt), zal ieder toestemmen, die 
zich ooit op dit veld waagde. In vele der in dit boekske 
verzamelde liederen schijnt ons die toon werkelijk goed ge-
troffen, hooren wij inderdaad de taal van bet geloovige hart; 
en wij vertrouwen dat deze »Christelijke Gezangen" (vrij van 
alle partijkleur en bekrompenheid) ook Christelijke stichting 
kunnen bevorderen. Als zoodanig wenschen wij ze in veler 
handen, hun verzekerende dat de woorden van mannen als
HIUSS, MELANCD:TON, CAPITO, JUSTUS JONAS en anderen, som-
migen van wier zangen wij bier vertaald vinden, voedsel zullen 
bieden voor geest en hart. - De prijs van het boekje (om 
met iets zeer practisch, maar dat tot aanbeveling strekken 
kan to eindigen) is zeer gering: bet kost ingenaaid f 1 - : en 
in linnen gebonden f 1 - 40.

Een huis van verpleging voor Tonglyders. Voorlezing voor het 
Volk; gehouden in de Alkmaarsche afdeeling der Mlaatschappij 
Tot Nut van 't Algemeen, door J. DORPER, Predikant to Alk-
maar. Te Alkmaar, by Herman Coster en Loon. 1859. In
444	KORTE AIEDEDEELINGEN.
post 8vo. 22 bl. f : - 15. - Die titel is, bij de eerste in-
zage, meer vreemd dan piquant, loch blijkt allezins gepast 
to zijn, zoodra men zich met den inhoud van bet kleine ge-
schrift heeft bekend gemaakt. Zoowel de behandeling van bet 
onderwerp, als de losse en onderhoudende stijl waarin do 
sehrijver zijne denkbeelden heeft voorgedragen, voldoen aan 
de eischen, die men aan voorlezingen voor het volk, naar bet 
voorbeeld van VAN EFFEN en FOKKE SIVIONSZ., stellen meet. 
Dat Ds. DOEPER door bet verhaal van een droom aan zijne 
hoorders en hoorderessen - want de auteur trad eerst als 
spreker op, alvorens hij bet gesprokene nitgaf - eene aan-
schouwelijke voorstelling heeft willen even van bet talrijke 
personeel, dat de tong niet weet in toom to houden en zich 
aan praatzucht, grootspraak, lastertaal, enz. schuldig maakt, 
behoeft naauwelijks herinnerd to worden. Door talrijke aan 
bet werkelijke leven ontleende voorbeelden doet de schrijver 
niet alleen de verschillende soorten en verscheidenheden van 
bet genoemde gebrek kennen, maar hij wijst tevens ook, in 
korte en treffende woorden, de middelen aan, waardoor de 
heersehappij over de tong kan herkregen worden. De door 
den schrijver, in zijne inleiding, gebezigde vergelijkina van 
de tong met bet roer van een schip is minder eigenaardig, 
en hij heeft zich waarschijnlijk tot die verkeerde beeldspraak 
laten verleiden door de bekende woorden van JACOnus (III vs. 4), 
minder juist op to vatten en toe to passen. Moge het bookie, 
gelijk bet verdient, vole lezers en lezeressen vinden en uit-
gebreid nut stichten !

Gij hebt uit de couranten kunnen zien, lezer! hoe in Zwolle 
met succes een kluchtspel is vertoond, waartegen refits-ingang 
is verleend en later weer ingetrokken. Men wilde dat er 
beleedigende personaliteiten tegen een zeker persoon in ten 
tooneele werden gevoerd. Dat kluchtspel van den beer KROP-
vELD beet Jonas de Bankroetier, en men heeft ons verzocht 
bet aan to kondigen. W ij doen dat dan ook, en vergenoegen 
ons met to zeggen dat wij ons, wanneer or werkelijk perso-
naliteiten in gevonden worden, begrijpen kunnen hoe do toe-
schouwers zich hebben kunnen amuseren, anders is 't ons een 
raadsel.
BOEKBESCHOUWING.
Moorman en Luipaard. Een hoog ernstig woord tot mjjne Ge-
nteente, na eene ontzettende misdaad. Door c. E. VAN KOETS-
VELD, Predikant to 's Gravenhage. 2e druk. 's Gravenhage, 
M. J. Visser. 1859. In yr. 8vo. 24 bl. f : - 30.
't Is aan niemand onbekend, die eenigzins door ervaring 
met de ars homiletics is vertrouwd, dat welligt geene soort 
van preken meer moeijelijkheden oplevert dan de zoogenaamde 
gelegenheidspreken, waartoe ook bovengemelde behoort. Er 
behoort veel tact, wijsheid, menschenkennis, ook geoefendheid, 
ja eene soort van gave toe om er gelukkig in to slagen.
Toch gelooven wij dat zulke preken, kinderen des oogen-
bliks die zij zijn, onder eene diepe, levendige, magtige im-
pressie opgesteld en ter neergeschreven, veelal hoogst vrucht-
baar werken; ja wij zouden zelfs de stelling durven uit-
spreken, dat geene preek goed is, die niet in zelceren zin 
eene gelegenheids-preek is, d. i. die niet uit een inwendigen 
drang en door op dat oogenblik ons voor den pest zwevende 
bepaalde behoeften, toestanden of omstandigheden wordt to 
voorschijn geroepen. Hoe 't zij, gelukkig prijzen wij den man, 
die de gave bezit of door oefening en opmerking zich heeft 
eigen gemaakt, om steeds zorgvuldig op de ,teekenen der tijden" 
acht to geeen, en die van iedere omstandigheid, hoe Bering 
ook, weet partij to trekken, om aan zijne prediking dat ver-
eischte bij to zetten, wat men niet ten onregte noemt le 
merite de l'a-propos.
De Heer VAN KOETSVELD bezit die gave in uitnemende mate, 
en onder de groote verdiensten die wij over 't geheel aan zijne 
preekmethode toekennen, behoort vooral ook deze, dat hij 
zonder in personnaliteiten of (wat maar al to vaak geschiedt) in 
platheden of trivialiteiten to vervallen, de dingen des dagelijk-
schen levens, en daaronder ook zulke die gewoonlijk minder 
aangeroerd worden, weet op den kansel to brengen, - en dat 
niet met zulke sierlijke en ingewikkelde omschrijvingen, dat 
niemand de eigenlijke bedoeling vat, maar in flinke, ronde
BOEKBESOH. 1859. N°. X.	30
446	C. E. VAN KOETSVELD,
bewoordingen en, gelijk men zegt, op den man af. Werd deze 
methode over 't algemeen meer gevolgd en daalden de Heeren 
Theologen meer van de hoogte der studeerkamer af, om nota 
to nemen van hetgeen er zoo al om en digt bij hen geschiedt, 
er zou, gelooven wij, beter gepreekt worden, en de afstand 
zou minder groot zijn tusschen bet publiek en hem die spreekt. 
Maar dit en passant. Wij zouden de leerrede van den Heer 
VAN KOETSVELO bespreken.
Bekend, ja overbekend is de treurige misdaad door een 
taehtigjarigen, een met roem overdekten grijze, maar een slaaf 
helaas! van de meest onreine, de meest gruwelijke hartstog-
ten, onlangs in het vorstelijk 's Gravenhage gepleegd.
Naar aanleiding van die misdaad besloot of liever verzocht 
de Heer v. K. (wet hem ook door vriendelijken afstand van 
een zijner collega's werd toegestaan) een woord tot zijne ge-
meente to spreken, niet om den ongelukkigen grijsaard nog 
harder to verguizen of een steen to meer op hem to werpen, 
maar om, met bet oog op de diepte des zedelijken verderfs, 
op den jammervollen toestand van geheele verdierlyking (een 
toestand, helaas! lang niet zeldzaam), waaruit gemelde misdaad 
is voortgesproten, een iegelijk tegen bet ontzettende er van en 
bet zetten van den eersten stap op den we, die er toe leidt, 
to waarschuwen en tot ernstige zelfbeproeving op to wekken.
Zal oolc een 3loorman zijn huid veranderen, of een luipaard 
zone vlekken? zoo zult gglieden ook goed kunnen doen, die ge-
leerd zijt kwaad to doen. (Jerem. siii: 23.) Dit zijn VAN KOETS-
vELD'S tekstwoorden; en nu schetst hij, na korte voorafspraak 
en aanwijzing van het verband waarin ze voorkomen, op 
meesterlijke wijze, eerst bet onverbeterlijke Israel tegenover 
de profetie, daarna den onverbeterlijken zondaar tegenover 
bet Evangelie, eindel~lc de noodlottige overmagt der zonde 
tegenover 's menschen betere natuur.
Wij kunnen ons voorstellen hoezeer doze schildering, die ge-
heel naar waarheid ons den mensch doet kennen, gelijk hij, 
door de magt der zonde overheerscht en verdierlijkt, evenmin 
de zonde meer kan nalaten als bet den Moorman mo,elijk is 
zijn huid to veranderen of den pardel zijne vlekken, een diepen 
indruk moet hebben gemaakt op zijne talrijke hoorders. - 
Op hoogst kiesche wijze, en slechts eene enkele mail als ter 
loops, wordt daarbij op bet bedroevende feit van den hoog-
bejaciden misdadiger ,ewezen.
MOORMAN EN LUIPAARD.	447
Maar vooral ook bet tweede deel verdient hoogen lof.
Ernstig toch trekt v. K. daarin to velde tegen de verkeerde 
gevolgtrekking, die mogelijk door sommigen nit den behandel-
den tekst zou kunnen worden afgeleid, als ware de mensch 
die in bet zedelijke zoo diep gzonken is, nu ook werkelijk 
geheel buiten schuld daarin vervallen, en als ware bet hdm 
niet to wijten dat hij zoo is en bleef. - Alleen toch door de 
gewoonte van zondigen wordt de zonde alzoo den mensch als 
tot natuur. Alleen door altijd toe to geven aan zijne zinne-
lijkheid en booze lusten, verliest hij zoo geheel alle zedelijke 
kracht, en, wel verre van ook maar eenigzins lijdelijk to zijn, 
kan hij, ook in dien toestand gekomen, of nog dieper zinken, 
of (ook in den Heer v. K. begroeten wij met vreugd een be-
strijder van bet onbepaalde Determinisme) zich opheffen van zijn 
diepen val, - opheffen wel niet door eegen kracht, maar aan 
de hand van CHRISTUS, den grooten Medicijnmeester, die ge-
komen is om allen, ook doodkranken, to redden en to genezen. 
Zoo wordt den zondaar elke verontschuldiging afgesneden, maar 
behoeft tevens ook niemand aan de mogelijkheid van zijn herstel 
to wanhopen. Intusschen, er ligt ook no, een derde gevaar 
voor de hand, en hierop maakt de Heer V. K. in de laatste 
plaats zijne toehoorders opmerkzaam. Het bestaat hierin, dat 
velen zich ligt zullen inbeelden dat, omdat zij zoo diep niet 
gezonken zijn en gruwen van het gepleegde misdrijf, de zonde 
bij hen ook die hoogte nimmer bereiken zal of kan. Ook dien 
waan ontneemt v. K. zijne hoorders en toont hun aan, hoe 
op een zondig beginsel in bet harte alles aankomt en men ge-
heel willekeurig veelal onderscheid maakt tusschen groote en 
kleine zonden.
Ook dit gedeelte is regt kracbtig en bet slot van de preek 
vooral meesterlijk en hart aangrijpend. Mogen wij ons echter 
ddne aanmerking veroorloven, bet zou deze zijn, dat wij juist 
dit flog wel iets meer hadden willen zien uitgewerkt en aan-
gedrongen. De groote massa der toehoorders toch, hoewel ze 
terugschrikt van in bet oog vallende en krachtige uitingen der 
zonde, bedenkt gewoonlijk to weinig hoezeer zij zelve in 't 
kleine en in beginsel althans vaak dezelfde zonde bij zich 
voedt en aankweekt.
Tirades tegen grove uiterlijke zonden, als b. v. dronken-
schap, wellust, diefstal rigten daarom meestal weinig uit, en 
30
448	C. E. VAN KOETSVELD,
ook v. K., hoewel hij in deze preek niet nalaat er op to 
wijzen, verzuimt o. i. toch to veel nog die kleine fijne nuances 
aan to geven, in welker schildering een BEETS b. v. zoozeer 
uitmunt. Hoe meer wij toch van de uitwendige daad tot de 
verborgen wenschen en drijfveeren doordringen, hoe meer wij 
alle, ook de fijnste vertakkingen van het zondig beginsel in 
den mensch ontdekken en bloot leggen, - zooveel to meer zal 
ook ons woord in algemeene toepasselijkheid en dadelijke bruik-
baarheid van het leven moeten winnen. Niet van zonden, maar 
van zonde de menschen to overtuigen moet ons streven zijn.
Wij eindigen nogtans met den wensch, dat veler leerredenen 
(ook derzulken die, even als v. K., op den naam van ))weten-
schappelijk man" aanspraak maken) in practicale waarde en 
bruikbaarheid voor het leven meer op de zijne mogten gelijken. 
leder prediker behoudt natuurlijk zijne individualiteit. Ook VAN 
KOETSVELD zouden wij niet gaarne in alle opzigten als model 
aanprijzen. Maar hoog staat nogtans de kanselarbeid aange-
schreven van een man, die zoo blijkbaar toont - en dat zegt 
veel in onze dagen - ook bij zijne uitnemende wetenschap-
pelijke gaven, voor en in de Gemeente to leven; die zich tot 
leus heeft gesteld: non scholae, sed vitae, die rustig voortgaat, 
ook bij den strijd onzer dagen, als een goed en wel onderwezen 
Schriftgeleerde, uit zijn schat nieuwe en oude dingen voort to 
brengen, en wiens streven is om alle zijne gaven - en die zijn 
vele - to stellen in de dienst van zijn Heer, zonder zich to bekom-
meren over hetgeen menschen voor of tegen Hem zullen getuigen.
No- iets: de Heer v. K. kent de menschen, en wie als hij 
die kennis bezit, is wel eens genoodzaakt dingen to zeggen die 
minder aangenaam of liefelijk zijn om to worden gehoord. Van 
daar dat tegen het slot van zijne preek nag al wat stemmen 
zich schijnen to hebben verheven. Nu, CLAUDIUS zegt to refit 
aangaande de waarheid:
Gut eingerieben that sie wehe,
en vleijend is de navolgende zin zeker niet:
»Het is de schuld van onze hofstad, waarin, als wilde zij 
wedijveren met andere hofsteden van Europa, hoererij en zelfss 
overspel schaamteloos gedreven wordt op voorgang der grooten, 
waar men in hooge eer en magt durft stellen en zelfs zitting 
geven in bestuur, in reytbank of raadzaal, die geene zedelijke 
menschen zijn."
MOORMAN EN LUIPAARD.	449
Gelukkig nogtans dat de waarheid voor zich zelve spreekt. 
Gelukkig de gemeente welke leeraren bezit, die zoo zonder 
bedekselen de waarheid durven uitspreken. God geve den 
Beer VAN ROETSVELD flog lang zulk een waardig getuige van 
CBRISTDS to zijn, en zijne krachten dienstbaar to stellen aan 
cone gemeente, welke hij zegt en ook toont waarlijk en van 
harte lief to hebben.	P. B.
Fondsen en de kosten van de Eeredienst by de Hervormde 
Gemeenten in Nederland, met Aanteekeningen van Mr. E. A. 
JORDENS, enz. Arnhem, Is. An. Nijhoff en Zoon. 1859. In 
8vo. 207 bl. f 2 -
De jurist moge al leeren dat bet jus ecclesiasticum een deel 
uitmaakt van bet jus publicum, en dus ook een deel van bet aantal 
wetenschappen die hij moot doorworstelen of in welke hij ten 
minste collegie meet houden, in den regel blijft bet kerkregt 
hem vreemd. Geen wonder 1 Zelden wordt hij geroepen daar-
over zijn advies uit to brengen, ja niet eens zijn de bronnen 
voor hem altijd toegankelijk, althans veelal moeijelijk op to 
sporen. De beer JORDENS, door zijne betrekking in kerkelijke 
aangelegenheden en als jurist beiden volkomen bevoegd om over 
bet kerkregt to spreken, heeft de moeite niet ontzien de Pro-
vinciale Reglementen op de Administratie der kerkelijke fond-
sen en de kosten van de Eeredienst to verzamelen. Dit zon 
zeker weinig beteekenen indien wij hier die stukken overge-
drukt ontvingen, maar de schrijver heeft daarvan een syste-
matisch overzigt gegeven, en alles vereenigd wat op elk der 
onderdeelen betrekking had, met aanwijzing hoe dit alles in 
de onderscheidene provincien (Limburg uitgezonderd, dat geen 
reglement bezit) geregeld was. Bij elk artikel wordt de lezer 
verwezen naar de regtspraak of decisien en 1Vetten of konink-
lijke besluiten, welke op dat onderwerp betrekking hebben, 
terwijl de kennis en ondervinding des schrijvers ook veelal 
strijd of duisterheid opheft door zijne eigen aanmerkingen. 
Wanneer wij op dezen arbeid bet oog slaan, dan erkennen wij 
gaarne, dat de schrijver daaraan veel tijd en moeite besteed 
heeft, hoe nederig ook dit boekske verschijne, en dat alleen 
hij die ondervinding in kerkelijke zaken heeft, in staat was 
om dat werk to ondernemen en zoo glukkig to volbrengen als
Provinciale Reglementen op de Administratie
der Iierkelijke
450	PROVINCIALE REGLEMENTEN, ENZ,
de beer JORDENS dit deed. Hij bewees aan elk die door zijn be-
roep verpligt is de kerkelijke wetten toe to passen, eene wer-
kelijke dienst, en zij die deze niet ondankbaar willen afwijzen 
haasten zich om dit work to koopen, dat zij bij voorkomende 
gelegenheden met vrucht kunnen raadplegen, waarin een vrij 
uitvoerig Alphabetisch register aan bet einde afgedrukt, hen 
helpen zal.	A.
Kort begrip der Dampkringekunde. Door A. WINKLER PRINS, 
Math. et Phil. Nat. Cand. (Volksbibliotheek, N. 11.) Am-
sterdam, H. W. Weytingh. 1858. In kl. 8vo. 73 bl. f : - 50.
Het aangekondigde werkje maakt een gedeelte nit van eene 
uitgebreide onderneming der uitgevers, welke aan de eischen 
van dezen tijd voldoende, zeer veel kan bijdragen tot ver-
spreiding van nuttige kennis. Het is geschreven ten behoeve 
van bet yolk, aithans dit mag men nit den algemeenen titel 
»Volksbibliotheek" afleiden, en daarom kan men bier geene 
streng wetenschappelijke behandeling van bet onderwerp ver-
wachten. Daarenboven hangt het er veel van af, op welk 
standpunt van ontwikkeling bet yolk, waarvoor over derge-
lijke onderwerpen wordt geschreven, ondersteld wordt to staan.-
Uit de wijze van bewerking van dit nommer, blijkt al heel 
spoedig, dat aan bet begrip, 't welk gemeenlijk door nvolk" 
wordt uitgedrukt, niet al to streng moet worden vastgehouden. 
Een groot deel zou bet onvoldaan ter zijne moeten leggen, 
want tot regt verstand van het bebaudelde behoort, behalve 
eene bepaalde zucht om v;t.n het onderwerp wat to leeren, 
eene zekere mate van 'o,kvikkeling in het algemeen en van 
natuurkennis in bet bijz. n,ier. Bestaat deze, dan kan men 
hier voor vijftig centen cone reeks van bijzonderheden leeren 
kennen den dampkring betreffende, die ieder mensch in zijne 
betrekking van een uitgebreid nut kunnen zij». In een af-
zonderlijk werkje vindt men hier, hetgeen in grootere werken 
over natuurkunde, onder den afzonderlijken titel van meteo-
rologie wordt aangetroffen. Schrijvers doel bij de zamen-
stelling van dit eKort begrip" was volstrekt niet om iets 
nieuws to leveren, maar alleen om bet belangrijke onderwerp 
meer onder bet bereik van velen to brengen.
Achtereenvolgens worden bier besproken de lucht in den toe-
stand van rust en van beweging, de waterdamp, de voort-
A. WINKLER PRINS, KORT BEGRIP DER DAMPKRINGSKONDE. 451
brengselen van den waterdamp, de warmte der lucht, de 
winden, de dampkringsverschijnselen van bet licht en van de 
electriciteit.
Moor tot de bijzonderheden afdalende, zoo vindt de lezer 
eene beschrijving van de meest in gebruik zijnde werktuigen 
tot meting van den druk, van de warmte en van de vochtig-
heid der dampkringslucht, van de kracht der winden, van 
de hoeveelheid regen die gevallen is, enz. - Van sommige 
wordt ook gezegd hoe zij zijn ingerigt om zelf hun stand, 
hetzij op bepaalde tijden, hetzij doorloopend aan to geven, dat is 
zelfregistrerend to zijn. - Verder treft men er verklaringen aan 
van bet ontstaan van nevelen, van wolken, van den regen, 
sneeuw, hagel, rijp, ijzel, dauw, honigdauw, bet weerlicht, 
den bliksem, volgens meeningen die in dozen tijd voor de 
meest waarschijnlijke worden gehouden.
Over bet algemeen hebben wij bet met genoegen gelezen; 
bier en daar wordt van den lezer wel wat veel gevergd ; dit 
is inzonderheid bet geval in verklaringen en beschrijvingen 
als van den aneroide-barometer, den maximum- en minimum-
thermometer, thermometrograaf en nog enkele; doze zijn niet 
zoo duidelijk en eenvoudig als zij konden en behoorden to 
zijn. Daarenboven troffen wij bier aan dat GALILEI en TOR-
RICELLI in 1640 den eersten barometer vervaardigden; dit is 
Diet geheel juist, daar, volgens bepaalde bescheiden, zulks 
alleen door TORRICELLI in 1643, en dus een jaar na GALILE S 
dood, geschied is. Algemeen wordt TORRICELLI voor den uit-
vinder van dit nuttige werktuig gehouden, hoewel bet on-
twijfelbaar is dat GALILEI'S inzigten aangaande dit onderwerp, 
hem niet weinig van dienst zullen geweest zijn. - Bij bet be-
bandelen der winden vinden wij vermeld dat op de Londensche 
tentoonstelling eene kaart aanwezig was, waarop door be-
weegbare pijltjes aangegeven ward hoe de wind op ruim dertig 
plaatsen op een zelfde oogenblik van den dag was geweest. 
De Schrijver had er kunnen bijvoegen, dat eene dergelijke 
kaart in bet kristallen paleis to Sydenham aanwezig is, ten 
bewijze hoe groot bet verschil in rigting van den wind kan 
zijn voor twee of meer niet zeer ver verwijderde plaatsen. - 
Vreemd is bet ons voorgekomen, dat de Schrijver bij bet be-
palen van de grootte van afstanden, of uitgebreidheid, zoo 
weinig eenheid heeft gevolgd; nu eens gebruikt hij ,kilometers",
452 A. WINKLER PRINS, KORT BEGRIP DER DAMPKRJNNGSKUNDE.
dan ntoises" en ngeogr. mijlen"; dan is de maatstaf nkoperen 
teerlingen, van welke iedere zijde duizend ellen Lang is". Zoo 
ook kwam ons de voorstelling als,deed nde dampkringsdruk 
den mensch ongeveer 17500 pond dragen" (?), niet zeer juist voor.
Hoewel wij gaarne bekennen willen, dat bet zeer moeijelijk is 
om over dergelijke onderwerpen zoo eenvoudig to schrijven als 
vereischt wordt, hebben wij niet geaarzeld den Schrijver enkele 
deelen, die in dit opzigt to wenschen overlieten, onder de 
aandacht to brengen. Zich overal een joist begrip to vor-
men van de behoefte en de mate van ontwikkeling der-
genen voor wie men schrijft, is gewis ten alien tijde wensche-
lijk; in dit geval is bet een hoofdvereischte, dat zoo min 
mogelijk mag voorbijgezien worden. In weerwil van de ge-
maakte bedenkingen vinden wij ons volstrekt niet bezwaard 
om bet ter lezing en herlezing aan to bevelen. Wij hopen 
zelfs dat bet in veler handen kome, en dat bet mope mede-
werken ter verspreiding van die kennis welke zoo zeer kan 
bijdragen om vooroordeelen to bestrijden en duidelijke begrippen 
van hetgeen om en boven ons in den dampkring gebeurt, to 
bevorderen.
De uitvoering is zeer good; de beide kaartjes op bl. 47 
en 61 zijn intusschen niet zeer duidelijk, en bovendien weinig 
geschikt om een gunstig denkbeeld van de vaderlandsche hout-
gravures to geven.	V. D. W.
Anti-Napoleontische Vertoogen van Mr. G. w. vREEDE. Utrecht, 
L. E. Bosch en Zoon. 1859. In kl. 8vo. X en 75 bl. f : - 60.
Hot was een gelukkig denkbeeld van den Hoogl. VREEDE 
om onderscheiden kleine vertoogen, achtereenvolgens in de 
Utrechtsche Courant geplaatst (7 Dec. 1851 tot 23 Dec. 1858), 
in een bundeltje to vereenigen en thans in een zoo onrust-
wekkend tijdsgewricht in bet licht to geven. Velen toch, die 
bet dagblad niet lezen, waarin zij oorspronkelijk versehenen, 
zullen zich verkwikken door de rondborstige en eerlijke taal 
van den Schrijver; anderen, en wij mogen hopen velen, zullen 
uit den noodlottigen slaap (*) worden opgewekt, die hen belet
(*) De geachte medewerker blijve aansprakelijk voor dit zijn gevoelen. 
Wij voor ons gelooven, dat men beter doet eene overdreven vrees, steu-
nende op de gelijkstelling van NAPOLEON III Met NAPOLEON I, to ver-
minderen, dan to vermeerderen.	RED.
Mr. G. W. VREEDE, ANTI- NAPOLEONTISCHE VERTOOGEN. 453
bet gevaar to zien, waarin Diet alleen de eerzucht van den 
gebieder eener groote natie, maar ook vooral bet onverklaar-
bare en beginsellooze gedrag der diplomatie geheel Europa 
gebragt heeft. Wie in de eerste jaren na 1813 mogelijk had 
geacht, 't Been thans geschied is en flog geschiedt, zou voor 
krankzinnig zijn gehouden. Dat men de lessen der geschie-
denis vergeet, is Diet ongewoon, maar, waar die geschiede-
nis nog zoo weinig van onzen tijd verwijderd is, waar zij 
voor vele tijdgenooten ervaring is, kan men er zich Diet ge-
noeg over bevreemden. Mogt bet Diet to laat zijn als men 
eindelijk de oogen openen wil!
Wij zeggen bet een grooten Dichter na:
Der Mensch, der zur schwankenden Zeit auch schwankend gesint ist, 
Der vermehret das Uebel, and breitet es welter and welter.
En voegen er gaarne met hem bij
Und gedachte Jeder wie ich, so stande die Macht auf 
Gegen die Macht, and wir erfreuten uns Alle des Friedens.
De geheele strekking van dit bundeltje blijkt uit bet motto 
van DUPIN: »De quel droit aller troubles les gouvernements 
strangers, sous pretexte de donner aux peuples des constitutions
plus parfaites? Chacun chez soi - chacun son droit." Moge
bet vele lezers en bij ons althans, die Dog onlangs den gedenk-
dag van Waterloo vierden, een algemeenen bijval vinden.
J. V. D. H.
Beschouwingen over Land- en Waterwegen, ook uit het oogpunt 
der verdediging beschouwd, door een oud Soldaat. Te Arnhem, 
bij J. F. Thieme. 1859. In gr. 8vo. :III en 111 bl., met 
kaart. f 1 - 80.
De spoorweg-quaestie is belangrijk, en de pers geeft wel 
blijken van belangstelling in haar. Het hoofd van den minister 
van binnenlandsche zaken moet wel duizelen van alle ver-
zoeken welke tot hem gerigt worden, van alle projecten welke 
hem aan de hand worden gedaan. Waarlijk, evenzeer als 
men eenige jaren geleden, toen de orde van de Eikenkroon 
wat kwistig werd uitgedeeld, met regt zich verbaasde over 
den rijkdom van ons vaderland aan uitstekende mannen, zoo 
mug bet thans verwondering baren, dat er zooveel steden en 
dorpen van aanbelang in Nederland zijn. Overal schijnt men
454	uESCHOUWINGEN
de grootste aanspraak op een spoorweg-station to hebben. - 
Een oud soldaat, die reeds vroeger zich gunstig bekend heeft 
gemaakt door een uitvoerig geschrift over De Nederlandsche 
Hoofdrivieren en de plannen tot hunne (hare?) verbetering, beeft 
ook de spoorweg-lectuur met eene welgeschreven brochure 
vermeerderd. Ik wil aanvangen met den sehrijver to prijzen 
wegens den populairen toon die in zijn werk heerscht, en 
de grondigheid waarmede hij de zaken die bet onderwerp 
van zijn geschrift uitmaken, heeft onderzocht; bet blijkt dat 
de sebrijver iemand is, die gegevens tot zijne beschikking 
heeft, welke slecbts onder 't bereik van weinigen zijn, maar 
tevens een man, die in staat is om wat hij weet aan anderen 
bekend to maken. Hij begint met een overzigt to leveren der 
belangrijkste vlugschriften over dit onderwerp, levert daarna 
belangrijke beschouwingen over land- en waterwegen, nit een 
handels-oogpunt beschouwd, geeft eene opgave der belangrijk-
ste non- aan to leggen spoorwegen, en toont natuurlijk ge-
heel op zijn terrein to zijn, wanneer hij vervolgens de rivier-
verbetering, den aanleg van kanalen en den invloed der voor-
gestelde werken op de verdediging bespreekt.
De Iaatste heeft van bet geschrift is gewijd aan eene ver-
gelijking van de voorgestelde spoorweg-rigtingen met andere 
projecten, aan eene beschouwing van de financiele zijde zijner 
plannen, en van de wijze van uitvoering der spoorwegen.
De schrijver heeft in zijne voorstellen de onpartijdigheid 
willen in acht nemen, en dit moue hem voor bet grootste 
gedeelte gelukt zijn; maar Diet in alle opzigten heeft hij ze 
in acht genomen. De Zeeuwsche steden hebben Diet zoo zeer 
in zijne gunst gedeeld, als de beide groote Hollandsche koop-
steden in de eerste plaats, en andere b. v. Harlingen in de 
tweede plants, en zeifs ten nadeele der eerstgenoemden ge-
troost hij zich eene inconsequentie en valsche beweringen. 
Ziet slechts: op bl. 11 verwijt de sehrijver aan den auteur 
der Spoorwegbeschouwingen, dat deze met twee maten meet, 
omdat hij partij kiest voor de rigting van Harlingen over 
Zwolle en Almelo, onder anderen ook wegens den korteren 
afstand, daarentegen een omweg geen bezwaar rekent, wan-
Deer deze om Amsterdam en Rotterdam wordt gemaakt. En 
wat doet hij zelf op bl. 31 ? Daar beweert hi j, dat het 
beter is de toegangen tot de bestaande groote koopsteden, waar
OVER LAND- Ell WATERWEGEY.	455
niet enkele maar welligt honderden millioenen schats in allerlei 
werken, havens, kaaijen, sluizen, bruggen, entrepots, enz. 
voorhanden zijn, to verbeteren, dan om nieuwe koopsteden to 
stichten, waar dat alles nog nu ontbreekt. Hoe is dit nu 
overeen to brengen met des schrijvers plan, om Middelburg, 
zoo goed voorzien van vele dier behoeften, om Vlissingen, met 
zijne onvergelijkelijk goede haven, buiten to sluiten van bet 
spoorwegnet, en dat wel ten behoeve van eene weinigbetee-
kenende plaats als Stavenisse, waar niets van al bet genoemde 
aanwezig is ? Zen daarenhoven Stavenisse ooit eene haven 
kunnen worden, welke zelfs in de verste verte de vergelij-
king met die van Vlissingen zou kunnen doorstaan? De 
auteur schijnt bet zelf gevoeld to hebben, dat zijn pleidooi voor 
Stavenisse niet sterk was, en zoekt bet to vergoeden door 
ons vrees aan to jagen, dat Vlissingen bij eventuele directe 
verbinding aan bet spoorwegnet meer de voorhaven van Ant-
werpen dan van Rotterdam dreigt to worden. Wij houden 
dit voor eene uitvlugt, en meenen dat de schrijver hier waar-
lijk ten bate der Hollandsche koopsteden met twee maten meet, 
en met twee gewigten weegt. Later wil hij wel dat de spoor-
weg naar Vlissingen zal worden doorgetrokken ; maar wan-
neer ? N.B. als na bet Ieggen van een dam in de Oosterschelde, 
deze stroom-arm nagenoeg geheel zal zijn toegeslibt ; iets 
waarop men misschien eene eeuw zou kunnen wachten. Voor 
de belangen der IJsselsteden is de beer STIELTJES als kamp-
vechter opgetreden, en onze auteur wijst er op hoe deze daar-
voor door de belanghebbenden met gesebenken overladen is. 
Waarlijk, hij zelf heeft aanspraak op dergelijke erkentelijk-
heid van Amsterdam, Rotterdam, Harlingen, enz.
Wij willen onze aankondiging niet verlengen met verdere 
aanmerkingen; er zijn nog wel andere zaken waarin wij van 
des schrijvers opinie verschillen; maar 't zoo to verwonderen 
zijn, zoo dat niet bet geval ware; omdat in groote mate van 
de spoorweg-quaestie geldt: zooveel hoofden zooveel zinnen. 
Alleen hebben wij eene opmerking gemaakt als de boven-
staande, omdat zij iets tot voorwerp had, dat ons bijzonder 
getroffen had. Aan alien bevelen wij deze brochure ten zeerste 
aan; zij is zeker een der voortreffelijkste geschriften welke 
over dit onderwerp hot licht zagen.
I-let kaartje achter dit vlugschrift geplaatst is zeer slecht;
456	BESCIIOUWINGEN, ENZ.
Doesburgh b. v. dat aan den IJssel ligt, Hut op deze kaart 
er minstens 21, uur van af, en dat is toch wat grof.
De uitgever heeft voor eene letter gezorgd, waarover zelfs 
de kippigste menschen zich niet zullen beklagen.
Beschouzvingen over de taktiek der Infanterie in Europa door 
den Generaal RENARD, Adjudant van Z. M. den Koning der 
Belgen, Chef van den Generalen Staf. Uit het Fransch ver-
taald door a. M. F. LANDOLT, 1s11 Luitenant der Grenadiers. 
Te Amsterdam, by H. W. Weytingh. 1859. In gr. 8vo. 
XXVIII en 180 bl. f 2 - 10.
Toen wij dit werk ter hand namen rees bij ons onwille-
keurig de gedachte op: ,,alweer eene vertaling van een tac-
tisch werk, dat waarschijnlijk weinig of niets nieuws bevat!" 
Bij nadere inzage echter ontwaarden wij spoedig, dat wij to 
voorbarig in ons oordeel geweest waren, dat de in dit werk 
vervatte beschouwingen zeer veel nuttigs en wetenswaardigs 
inhouden, tevens veel dat waardig is om overwogen en be-
tracht to worden, alsmede dat daarin zeer vele tot heden niet 
algemeen genoeg bekende aangelegenheden, betreffende de tac-
tische zamenstelling en werking der verschillende Europesche 
legers, behandeld worden.
Wij hebben bet boek dan ook met genoegen en belangstel-
ling doorgelezen, en de weinige aanmerkingen, welke wij to 
maken hadden en die wij bier laten volgen, mogen meer 
gelden als een bewijs onzer belangstelling dan wel van onze 
zucht tot vitterij.
Bi. 12 wordt de invoering van veldartillerie aan FREDERIK 
den Groote toegeschreven. Dit was reeds vroeger door GUSTAAF 
ADOLF gedaan (Cf. DECKER, I, pag. 40). - Ook wordt op de-
zelfde bladzijde beweerd dat men aan FREDERIK II bet alge-
meen worden van bet gebruik der houwitsers in het weld to 
danken had. Zij waxen bij ons to lande reeds voor 1681 in-
gevoerd, terwijl de Franschen er eerst na den slag bij Neer-
winden (1693) mode bekend raakten (of. BOSSCHA, K. G., p. 135). 
Deze vertaling, voor Nederlanders bestemd, had naar onze 
meening hiervan in eene aanteekening wel eenige melding 
mogen maken, vooral omdat bet onzen landaard zoo eigen is, 
om bet vreemde to bewonderen en to bewierooken, al is 't 
ook met verloochening van eigen verdiensten.
RENARD, BESCHOIIWINGEN, ENZ.	457
Bl. 17 worden ALEXANDER, HANNIBAL, CAESAR, FREDERIK 
HENDRIK, GUSTAAF ADOLF en FREDERIK II als de eerste man-
nen op bet gebied der veldheerskunst genoemd. Wij hadden 
in de plaats van FREDERIK IIENDRIK liever den naam van 
MAURITS gelezen. Deze toch wordt algemeen als de hervormer 
der tactiek erkend, terwijl FREDERIK HENDRIKS room hoofd-
zakelijk daarin bestaat, dat hij een groot stedenbedwinger was; 
als veldheer stond hij verre bij zijn brooder MAURITS achter.
Bi. 104 misten wij in fig. 46 bij de 19f0 brigade ddn linie-
regiment (fuseliers).
Bl. 115. Hebben wij bet behouden van drie posten afstand 
tusschen de 1.11 en 2de linie, evenmin als de afstandsvermin-
dering tot op 150 passen kunnen begrijpen.
Bl. 118-144 wordt bet Oostenrijksche Reglement op de ma-
noeuvres behandeld; met hetgeen hierover in dit werk gezegd 
wordt (wij merken bet op voor hen die een juist begrip over 
deze zaak willen verkrijgen), vormt bet door ons in een vorig 
nommer van de Vaderl. Letteroefeningen aanbevolen werk van 
den verdienstelijken gep. Gen.-Maj. VAN MERLEN, naar ons 
inzien een volkomen geheel. In dit gedeelte der Beschouwingen 
wordt (bl. 120) eene Oostenrijksche veldbatterij gezegd to bestaan 
uit zes stukken, terwijl in de ophelderende figuren 49-60 or 
steeds acht worden gevonden. Dit brengt den minbekende in 
onzekerheid of hij zich aan den tekst of aan de figuren moot 
houden.
Bl. 146 wordt de toegevoegde artillerie bij eene divisie ver-
meld twee 6 f~R en twee 12 €g batterijen to hebben, terwijl de 
or onder staande fig. 66 drie 12 (, en een 6 % batterij aan-
duidt. Deze font in do fignur, even als die op bl. 104 en 
115 komt ons echter in geenen deele van groot belang voor; - 
hij die slechts eenige tactische kennis heeft zal ze weten to 
rectifieren, en hem die er to weinig van weet zullen ze zeer 
zeker niet hinderen. Hot is dus verre van ons, dat wij den 
verdienstelijken vertaler wegens zoo geringe onnaauwkeurig-
heden zouden willen hard vallen; wij wijzen er alleen op, 
opdat in geval zijn arbeid eene tweede uitgave (die deze wer-
kelijk verdient) mogt to beurt vallen, die fouten mogen ver-
beterd worden.
Bl. 152, reel 11 v. o., zouden wij liever in de plaats van
gevecht lezen verspreid gevecht.
Onze aankondiging dezer vertaling (welke wij niet met bet
458	RENARD, BESCHODWINGEN, ENZ.
oorspronkelijke hebben kunnen vergelijken) besluiten wij met 
als onze meening nit to spreken, dat de Beschouwingen voor 
elken militair, van welken rang ook, alle aanbeveling ver-
dienen. Zij die bet lezen en bestuderen zullen er ongetwij-
feld hunne tactische kennis door bevorderen, en menigen nuttigen 
week en goede aanwijzing ontvangen voor bet legerbestuur, om 
daar, waar nog wel wat to verbeteren overblijft, in toepassing to 
brengen. Wij vereenigen ons volkomen met bet gevoelen van 
den geachten vertaler: ndat bet onderwerp en de meesterlijke 
wijze waarop de Gen. RENARD zijne beschouwingen heeft be-
bandeld", wel eene Nederlandsche vertaling waardig map ge-
oordeeld worden, en brengen nit naam van bet Nederlandsche 
leper den Luitenant LANDOLT onzen dank toe voor zijn in ons 
oog zoo welgeslaagden arbeid.
Beschouwing over de doorgraving van Holland op zijn smalst, en 
proeve tot wegneming der bezwaren hiertegen ingebragt. Door 
J. D. DIETS, oud Koopvaardij-Kapitein en Boekhouder van de 
reederij der drijvende drooge dokk en. Met eene plant. Te 
Amsterdam, bg ten Brink en de Vries. 1858. In gr. 8vo. 
16 bl. f :-25.

Naar onze meaning is door dozen ervaren zeeman met zijne 
voordragt tot de daarstelling eener buitenhaven op zekeren of-
stand binnen het strand een wenk gegeven, welke wel de over-
weging waardig is, en zoo men ze wil opmerken, nuttig 
werken kan voor bet voorgestelde doel.
Daar wij ons volkomen met de zienswijze van den beer 
DIETS vereenigen en zijn arbeid toejuichen, zoo hopen wij, dat 
do weinige bedenkingen, die bij de lezing dezer brochure bij 
ons opkwamen, en welke wij bier mededeelen, door den 
schrijver zullen beschouwd worden als vruchten alleen van 
belangstelling in de zaak, en vreemd van alle vit- en bedil-
zucht.
Onze bedenkingen zijn de volgende:
Wij vragen of bet niet doelmatiger zou zijn, om in de plaats 
van de twee aan elkander gelegen scheepvaartsluizen aan de 
zuidzijde der buitenhaven, or ter wederzijde ecn to plaatsen 
met de spuijing in bet midden, en den spuiboezem to vormen 
door de ruimte daartusschen en bet punt van zamentreffen
J. D. DIETS, BESCHOUWINO, ENZ.	459
met het Kanaal, hetzij dan in den vorm van een gelijkbeeni-
gen driehoek, hetzij in dien van een cirkelsegment of anders.
Hierdoor zou men niet alleen een veel ruimeren spuiboezem 
verkrijgen, maar men zou dien ook tevens als binnenhavenkun-
nen dienstbaar maken, waartoe dan de beide scheepvaart-
sluizen zoodanig binnenwaarts zouden behooren geplaatst to 
worden, dat er, zonder de vrije sluispassage to belemmeren 
(even als in de buitenhaven), ter beider zijde de noodig lig-
plaatsruimte bleef bestaan.
De afzonderlijke plaatsing der sluizen zou volgens onze 
meening ook het voordeel hebben, dat zij het gebruik ge-
makkelijker en meer onbelemmerd zou maken, daar toch de 
beide naast elkander gelegen sluizen, in geval van gelijktijdig 
gebruik, vooral voor groote schepen, niet geheel zonder weder-
zijdsche belemmering zou kunnen plaats hebben. Daarenboven 
zullen dan de reparaties, enz. zeer zeker met meer gemak kun-
nen worden aangebragt, zonder stoornis van passage of arbeid, 
beter dan bij de aaneengelegen sluizen (dubbele sluis). Het 
verschil der bouwkosten zal Been beduidend nadeel kunnen 
geacht worden, evenmin als de vergrooting van den spuiboezem 
(tot binnenhaven) van eenigen overwegenden invloed op de 
algemeene kosten zou kunnen zijn.
Dit waren de bedenkingen welke wij to maken hadden; 
overigens verklaren wij herhaaldelijk groote voorstanders to 
zijn van het plan door den heer DIETS voorgesteld, om eene 
binnenhaven op eenigen afstand van het strand to graven; to 
meer no- daar wij dit niet alleen in het belang van den handel, 
maar ook tevens ter krachtige bevordering van het defensie-
wezen onzer kusten als hoogst wenschelijk beschouwen. De 
teruggetrokken haven, zou nit dit laatste (oorlogs-) gezigtspunt 
beschouwd, dan toch beter eene voorwaartsehe krijgskundige 
dekking veroorloven, terwijl ze tevens aan onze oorlogsvaar-
tuigen de gunstige gelegenheid zou aanbieden, om zich er in 
to verzamelen, en steeds bij de hand to zijn om naar gelang 
van omstandigheden,hetzij aanvallend of terugtrekkend agerendo, 
er eene uiterst gunstige partij van to trekken. En ook bij 
deze veronderstelling zou een ruime spuiboezem (of binnen-
haven) uitstekend to pas komen, en dan voorzeker zou 
men dit punt erkennen als eene gewenschte en zeer gunstige, 
ja noodige en onmisbare aanvulling van de thans bestaande
460
J. D. DIETS, BESCHOUWING, ENZ.
gaping, die in onze kunstverdediging tusschen den Helder en 
den Maasmond nog aanwezig is, eene aangelegenheid die 
bij de doorgraving van Holland op zijn smalst wel door de 
departementen van Oorlog en Marine in overweging mag 
worden genomen. Nog moeten wij bier bijvoegen, dat de 
door den schrijver voorgestelde slangvormig gebogen ingang, 
behalve de door hem aangewezen voordeelen, ook tevens van 
een militair standpunt beschouwd, het zeer groote voordeel 
oplevert, dat daardoor bet Kanaal van nit zee niet in lengte 
kan beschoten (bestreken) worden, en dat daardoor de sluis-
werken van bet Kanaal voor eene spoedige vernieling van 
die ongetwijfeld meest to duchten zijde, zouden gewaarborgd 
zijn. Hieruit volgt ook nog, dat bet van belang is, de plaat-
sing der haven (zooveel bet kan) zoodanig to bepalen, dat zij 
door bet aangrenzend terrein (de duinen), voor zooveel de 
plaatselijke gelegenheid dit veroorlooft , aan de strandzijde 
tegen vijandelijke vernieling gedekt zij.
Wij wenschen dat bet Rijksbestuur, in geval bet tot eenige 
subsidie (waarop in bet voorwoord van den beer DIETS ge-
doeld wordt) mogt besluiten, bet daaraan de voorwaarde zal 
verbinden, dat bet ten alien tijde en op elk punt van bet 
Kanaal, waar zulks voor de algemeene landsverdediging moot 
noodig geacht worden, geheel vrij en onvoorwaardelijk eene 
gemeenschap, hetzij tijdelijk of duurzaam, zal kunnen daar-
stellen, - eene voorwaarde to meer billijk, omdat de bedoelde 
subsidie algemeen zou gedragen worden, en daardoor ook 
wederkeerig bet algemeen belang (waarmede dit byzondere ten 
naauwste verbonden is) hierop een niet to betwisten aanspraak 
verkrijgt.
Voor wij van den belangstellenden lezer afscheid nemen, 
achten wij ons verpligto verklaren, dat voor zooveel bet 
zeevaartkundige betreft, wij ons misschien wel wat ver op 
een ons weinig bekend terrein gewaagd hebben, en in dat 
opzigt volgaarne onze meening voor die van meer deskundigen 
willen prijs -even. Van onze opmerkingen betreffende bet 
belang dat bet defensie-wezen onzer kust, bij de uitvoering 
van een plan als dat van den beer DIETS heeft, durven wij 
echter de verantwoording wel op ons nemen. `Vij besluiten onze 
aankondiging met de aloude verkoopformule: nieder hoore de 
conditie en doe zijn profijt!"
A. ELWES, DE ZEE EN HARE BEHEERSCHERS.	461
De Zee en hare beheerschers, of beknopte geschiedenis der voor-
naamste Zeemogendheden van vroegeren en lateren tad. Naar 
het Engelsch van ALFRED ELWES. Voor Nederlanders be-
werkt door Dr. A. A. DEENix. Twee Deelen. Te Sneek, b 
van Druten en Bleeker. 1859. In 12mo. 368 bl. f 1 - 70.
Met deze twee deeltjes zien bet negentiende en twintigste 
deel van VAN DROTEN EN BLEEKER's Goedkoope Bibliotheek bet 
licht, eene serie van werken over allerlei vakken van weten-
schap, waarin reeds menig aanbevelenswaardig boek is opge-
nomen. Ref. mag beginners met de betuiging, dat hij dit 
werk eene goede aanwinst vindt voor de genoemde reeks van 
uitgaven; de keuze is zeer gepast en pleit voor bet oordeel 
der uitgevers. Er bestond ten onzent behoefte aan een boek 
van dezen aard; voor eene natie als de onze, welke bij bet 
zeewezen zooveel belang heeft, en in bet bezit is van zoo 
uitgebreide colonien, is de geschiedenis der ontwikkeling van 
bet zeewezen, zooals dat zich van de vroegste tijden tot op 
heden bij de voornaamste zeemogendheden vertoonde, eene 
studie welke wel verdient beoefend to worden, maar waaraan 
bij ons toch weinig gedaan is en no, wordt. De werken welke 
in onze taal over dit onderwerp geschreven zijn, behandelen 
meestal slechts eene specialiteit van de zaak, en met elkander 
vormen zij eigenlijk niet veel meer dan eene verzameling van 
bouwstoffen voor bet geheel. Het groote werk van onzen ge-
leerden DE JONGE vormt wel een uitmuntend op zich zelf 
staand geheel, maar bet geeft alleen cone Geschiedenis van 
bet Nederlandsche zeewezen. Eene complete geschiedenis van 
alle zeemogendheden zou zeker een grooten omvang vereischen, 
ten minste als zij naar evenredigheid van de uitvoerigheid van 
bet zoo even genoemde werk van DE JORGE moest zijn zamenge-
steld. Deze to leveren was echter Diet bet doel van den 
schrijver wiens werkje Ref. bier aankondigt. Het moest beknopt 
zijn en, toch zooveel mogelijk naauwkeurig en veelomvat-
tend; bet moest de resultaten geven van naauwgezet historisch 
onderzoek, maar in aangenamen populairen vorm; bet moest 
een leesboek zijn, maar dat ook als studieboek Diet geheel to 
verwerpen was. ELWES is naar Ref.'s meening bij uitstek 
gelukkig geslaagd. In boeijenden vorm doorloopt hij de ge-
BoEKBESCH. 1859. N°. X.	31
462	A. ELWES,
schiedenis van de beheersehers der zee, schetst welke de 
volken waren die dezen naam molten dragon, hoe zij tot bloei 
en magt zijn gestegen en elkander hebben opgevolgd. Phoe-
niciers en Aegyptenaren, Grieken, Carthagers en Romeinen, 
Venetianen, Pisanezen en Genuezen, Portugezen en Span-
jaarden, Nederlanders en Engelschen zijn achtereenvolgens 
voorwerpen zijner beschouwing, en in alles goat rijkdom van 
zaken gepaard met beknoptheid en aangenamen vorm. In een 
vorigen jaargang van ons tijdschrift had Ref. reeds zich bekend 
gemaakt met een klein gedeelte van ELWES' werk, en dit was 
voor hem eene aansporing om dadelijk met het geheel kennis 
to maken, en toen hij dit gedaan had, moest het hem wel 
genoegen doen, toen er eene vertaling voor Nederlanders werd 
aangekondigd, vooral omdat dit in zulk eene uitgave zou ge-
schieden, waardoor het onder het bereik van velen zou komen. 
De inzage van het oorspronkelijke Ocean and her Rulers had 
bij Ref. reeds den wensch doen ontstaan, dat die vertaling 
in sommige opzigten eene omwerking mogt zijn ; het boek toch 
was voor Engelschen geschreven, en daardoor was aan de 
geschiedenis van Engeland als zeemogendheid eene naar even-
redigheid grootere pluats ingeruimd dan aan die der overige 
beheersehers der zee, en was vooral aan Nederland minder 
moeite besteed dan voor een werk voor ooze natie passend 
is. Ook deze wensch is vervuld: de verdienstelijke vertaler 
heeft zijne taak begrepen, en heeft door zijne omwerking 
ELWES' boek tot een voor Nederlanders geschikt werk ge-
maakt. De hoofdstukken over Nederland en Engeland han-
delende, zijn in eene andere verhouding tot het geheel 
gebragt, en als Dr. DEENIK in zijne Voorrede verklaart, 
dat het niet ter zijner beslissing staat, of zijne poging om 
die omwerking in den geest van het overige to doen zijn, 
geslaagd is, dan ma, Ref. hem ale zijne meening mededeelen, 
dat hij zeer gelukkig zijne tank volbragt heeft. Uit de ver-
meerdering der namen, die wij op de lijst der bronnen op-
merken welke door den schrijver geraadpleegd zijn, moge 
blijken dat de vertaler niet zonder opzettelijke studie zijn werk 
ondernomen heeft. De onpartijdigheid door Dr. D. in zijne 
beschouwingen in acht genomen, zonder dat men zelfs maar 
eenigen schijn van laakbare reconstructie opmerken kan, mag 
zeer prijzenswaardig worden genoemd.
DE ZEE EN HARE BEDEERSCHERS.	463
Kleine aanmerkingen to maken zou Ref. niet moeijelijk 
vallen ; het spreekt van zelf, dat bij het bewerken van een 
geschrift van grooten omvang in een klein bestek, de een op 
sommige punten wat uitvoeriger zou to werk gaan dan de tinder, 
omdat zij meer zijne persoonlijke belangstelling wekken, ter-
wijl hij weder andere zaken minder uitgebreid zou hebben be-
handeld. Maar waartoe zou Ref. daarvan in deze aankondiging 
melding maken ? Alleen raakte hij bij eene kleinigheid bijna 
in verwarring: het sneuvelen der beide zeehelden, die den 
naam van CORNELIS EVERTSEx droegen, had wel eene ophel-
dering gevorderd, dat er van twee verschillende personen 
sprake is; onkundigen zouden hier aan eene vergissing kunnen 
denken.
Wij wenschen aan dit in zijne soort allezins doelmatige 
werk een uitgebreid debiet toe.	R.
Aemstels Oudheid, of Gedenkwaardigheden van Amsterdam, door 
Dr. P. SCHELTEMA, Archivaris der hoofdstad en van Noord-
Holland. Met een portret. Derde Deel. Te Amsterdam, by 
J. H. Scheltema. 1859. In gr. 8vo. 259 bl. f 2 - 80.

Allen beoefenaars en liefhebbers van degelijke historie-studie 
zal de uitgave van dit derde deel van het belangrijke werk 
van den geleerden Archivaris SCHELTEMA hoogst welkom zijn. 
Daarin verkrijgen zij wet zij met refit mogten verwachten 
van een man, die zich reeds door zoo menig geschrift ver-
dienstelijk gemaakt heeft, en in de beide eerste deelen van 
Aemstels Oudheid getoond heeft, met hoeveel ijver en bekwaam-
heid hij ii zijne betrekking werkzaam is.
De stukken in dit deel opgenomen zijn alien belangrijke 
b jdragen tot de geschiedenis van Nederlands hoofdstad. Hot 
eerste is eene korte kronijk van bijzonderheden Amsterdam 
betreffende, van 1300-1611, door LAMBERT CPSY, waarin veel 
belangrijks wordt gevonden. De Archivaris heeft de aantee-
keningen van den schrijver dezer kronijk gerangschikt, ge-
zuiverd en verbeterd, en in de annotaties welke hij er aan 
toegevoegd heeft veel verklaard en gerectifieerd, wat door 
WAGENAAR en andere geschiedschrijvers der hoofdstad ver-
keerd was opgegeven.
31*
464	Dr. P. SCHELTEMA,
In bet tweede stuk gaat SCHELTEMA voort met zijne ge-
schiedenis der Amsterdamsche kloosters; hebben wij in de 
vorige deelen de geschiedenis van de Minderbroeders- en Kar-
thuizer-kloosters ontvangen, thans wordt ons die van 't klooster 
der Paulinianen geschonken, welks kerk wij in de Oude Waal-
sche kerk terugvinden. Weinige berigten konden hieromtrent 
worden gegeven, maar wij mogen ons verheugen, dat door s.'s 
werk dit weinige tech tot ons is gekomen, en hopen hartelijk 
dat de Schrijver mag voortgaan met de geschiedenis der kloosters 
in Amsterdam na to vorschen en nit to geven ; met belang-
stelling zien wij zijne geschiedenis van bet Reguliers-klooster 
to gemoet, waarvoor hem ongetwijfeld vollediger berigten ten 
dienste staan.
Hot Geschiedkundig onderzoek naar het leven en de verrigtin-
gen van WILLEM EGGERT, Heer van Purmerende, met de daar-
aan toegevoegde uitgave van Charters betreffende EGGERT en 
Purmerende mag wel bet belangrijkste stuk genoemd worden, 
dat wij in dit deel aantreffen. Hoe bekend de naam ook 
moge zijn van den man, wiens geschiedenis bier bet onder-
werp is van SCHELTE1IA's onderzoek, bet is zeker waar dat 
er over 't algemeen weinig van hem bekend was, en van dat 
weinige nog veel, dat minder juist was.
De eerste beer (niet de stichter, zooals s. to refit opmerkt) 
van Purmerende is een historisch onderzoek overwaardig, en 
de onderzoeker heeft zich met naauwgezetheid van zijne taak 
gekweten, zoodat ons in dit stuk een aantal zeer wetenswaar-
dige zaken wordt medegedeeld.
Hetgeen de Schrijver levert over den beroemden portret-
schilder FERDINAND BAL, is eene voortreffelijke bijdrage tot de 
historic van de Rembrandtsche school, en vormt een uitmun-
tend pendant met hetgeen wij reeds vroeger van s. over
REMBRANDT en GOVERT FLINIc ontvingen.
Met de uitgave van bet register van Het historisch-diploma-
tisch Archief van Amsterdam heeft de arehivaris een werk van 
blijvende waarde verrigt, en velen zullen hem dank weten 
voor de groote moeite die hij daaraan besteed heeft. Door 
zijne inrigting van dat Register, heeft hij bet archief voor de 
onderzoekers toegankelijk gemaakt, en tevens aan de geschie-
denis van onze diplomatie cone zeer groote dienst bewezen.
In bet stuk : De aanvang van de openbare prediking der
AEMSTELS OUDHEID.	465
hervormden to Amsterdam in 1566 en 1567, volgens de resolu-
tie'n der Amsterdamsche Vroedschap, vinden wij authentieke be-
rigten omtrent de bewegingen en beroerten in die jaren, welke 
zeer de mededeeling waardig zijn, en worden ons vele bij-
zonderheden medegedeeld, welke to zamen den toenmaligen stand 
van zaken in een helder licht stellen.
De laatste stukken : Spitsbergen, eene Nederlandsche bezitting; 
Korte beschryving van het gebeurde by de ontvangst en het ver-
blijf der vorstelyke familie binnen Amsterdam in de maand 
September van het jaar 1788; De Weteringspoort, en Eenige 
opnaerkelgke posten uit de oude Thesauriers-rekeningen van Am-
sterdam, strekken alien deze belangrijke verzameling tot eer.
Ongetwijfeld verdient een degelijk werk eene degelijke uit-
gave, en wij molten getuigen, dat in dit opzigt aan Aemstels 
Oudheid refit is geschied. Druk en papier zijn uitmuntend, 
en bet portret van WILLEM EGGERT, dat voor den titel prijkt, 
is niet alleen goed, maar fraai.
Bgdragen tot de Oudheidkunde en Geschiedenis, inzonderheid 
van Zeeuwsch-Vlaanderen, verzameld door Ji. Q. JANSSEN en 
J. H. VAN DALE. Tweede Deel, Afl. 1, 2 en 3, en Derde 
Deel compleet. Te Middelburg, by J. C. en W. Altorffer. 
1857, 1858. f 4 -
Langen tijd heeft bet zevental afleveringen van deze Baj-
dragen op onze tafel gelegen en op eene aankondiging ge-
wacht. Zooals de lezer uit de titelopgave zien kan, ontbreekt 
ons eene aflevering van bet tweede deel, en in de hoop dat 
ons deze nog zou worden toegezonden, hebben wij steeds nit-
gesteld de pen op to nemen ten einde bet gebeel aan to kon-
digen. Wij moesten eehter zorgen dat van uitstel geen afstel 
kwam, en daarom vatten wij nu onze taak op. Den aard 
van dit periodieke werk to beschrijven zou noodeloos zijn, 
daar deze onzen lezers to goed bekend is uit den vroegeren 
arbeid van de verdienstelijke redacteurs en hunne medewerkers. 
Evenmin zullen wij behoeven to verzekeren dat de inhoud 
veel belangrijks heeft. In de rubriek waarmede elke afleve-
ring wordt geopend, vinden wij de meest uitgebreide stukken, 
onder den naam van Verhandelingen. Onder deze zoowel als
466	BIJDRAG3EN VAN
onder bet overige is wel veel dat moeijelijk de algemeene 
belangstelling wekken kan, maar alle stukken getuigen van 
naauwgezette studie , zoo archaeologische als historische. 
Zeeuwsch-Vlaanderen is wel een gedeelte van ons vaderland, 
dat volkomen de eer verdient van con afzonderlijk historisch 
onderzoek, maar alleen dan, wanneer de feiten welke op dat 
terrein geschied zijn, zamenhangen met de algemeene belangen 
van ons vaderland, kan hunne mededeeling aanspraak maken 
op algemeene belangstelling. En dat er onder de Verhande-
lingen zijn, welke to veel gelsoleerde zaken tot onderwerp 
hebben, die geheel en alleen van gewestelijk belang zijn, 
valt Diet to ontkennen ; en is Zeeuwsch-Vlaanderen dan niet 
van to kleinen omvang, dan dat daarvoor genoeg belangstel-
ling kan worden gevonden? Neem b. v. de eerste verhan-
deling van bet tweede deel, die van den beer JANSSEN, over 
bet dorp Knokke. Hot is een model van historisch onderzoek, 
maar zoo vele particulariteiten omtrent een dorp, welks naam 
aan de meesten ter naauwernood bekend zal zijn, en dat geene 
bijzondere rol in onze geschiedenis gespeeld heeft, kunnen 
over 't algemeen alleen voor de bewoners van Zeeuwsch-
Vlaanderen belangrijk zijn. De geschiedenis en de be-
schrijving van de kerk van Knokke, de lotgevallen van bet 
dorp voor de hervorming, tijdens de hervorming en na de 
herstelling der Roomsche Godsdienst zijn gedeelten der ver-
handeling waarvan ook anderen kunnen profiteren, maar de 
naamlijst van priesters en de geschiedenis van de beide predi-
kanten, de opgaven van de kerkelijke bezittingen, inkomsten 
en uitgaven, zijn alleen van belang voor bewoners van Zeeuwsch-
Vlaanderen en voor de weinigen die zich op dergelijke specia-
liteiten toeleggen. Hetzelfde geldt van de verhandeling over 
Groede van denzelfden geleerde, in de vierde aflevering van 
bet derde deel, en van menig ander artikel, hoe belangrijk 
elk op zich zelf ook mope zijn. Van meer algemeen belang
zijn de Losse aanteekeningen betrefende den vrgheids-oorlog, van
Prof. VAN vLOTEN; onder doze zal men veel aantreffen, dat 
over menige zaak een nieuw licht verspreidt; de verhandeling 
van Ds. JANSSEN: PETRUS DATHENUS, aan den avond zgns levees. 
Een bezoek by hem to Staden, is eene belangrijke bijdrage tot 
de levensgeschiedenis van den beroemden of liever in sommige 
opzigten beruchten Rooden leeraar; een man over wien 't zoo
H. Q. JANSSEN EN J. R. VAN DALE.	467
uiterst moeijelijk is een oordeel to vellen, om wien to be-
grijpen men wel zooveel mogelijk zijne levensbijzonderheden 
dient op to zamelen, en vooral ook naauwkeurig den tijd 
dient to bestuderen, waarin bij leefde. In 't voorbijgaan 
maken wij den lezer van dit tijdscbrift opmerkzaam op een 
belangrijk academisch proefschrift, dat eenigen tijd geleden 
over DATHENUS is verschenen, namelijk van Dr. H. TER HAAR, 
dat wel waardig is dat bet door eene vertaling onder bet 
bereik worde gebragt van ben die Been Latijn verstaan. - 
De mededeeling van A. P. VAN GRONINGEN, betreffende Twee 
Watergeuzen, is in deze bijdragen geheel op hare plaats, en 
tevens weder eene schrede tot completering van de geschie-
denis der Watergeuzen, waarvan de auteur zulk eene belang-
rijke studie gemaakt heeft. - Het stuk van den redacteur 
VAN DALE over de heerlykheid Breskens, zoowel als zijne ver-
handeling, getiteld: Lets over de stichting van de kerken der
Hervorniden to Zuidzande en to Nieuwvliet in 1658 en 1659,
mogen met lof vermeld worden.
De historisch-juridische bijdrage van Mr. J. EGBERTS RIS-
SEEUW over de Vonnissen van het watterregt to Damme en van 
het reglement van tal en navigatie op het Zwin beweegt zich op
eenigzins ander terrein dan de overige verhandelingen ; Ref. 
heeft ze met aandacht en genoegen gelezen. Het onderwerp, 
zooals men weet, is hoogst belangrijk door do quaestie of de
Fransche vonnissen van den IVatterregte, les jugements d'Oldron,
nit do vonnissen van Damme ontstaan zijn, of wel of de laat-
sten aan de eersten ontleend zijn. - JANSSENS verhandeling:
Eene bede aan de Nederl. Herv. Gemeente to Thetford in Enge-
land tot ondersteuning van Prins WILLEM I in 1573, doet ons
een diepen blik slaan in de ellende waarin bet vaderland in 
then tijd verkeerde. - Westdorpe, door J. V. D. BAAN, be-
weegt zich weder to veel in particulariteiten, dan dat Ref. er 
over oordeelen kan; de mededeeling van JANSSEN: De beide alba 
van j. J. CALLENFELS, hebben zeker velen met genoegen ge-
lezen; de publicering van zulke alba is eene zeer aanbevelens-
waardige zaak.
In do tweede rubriek der Bydragen, welke aan de Bronnen 
voor de geschiedvorschers gewijd is, zijn vele onuitgegeven 
stukken en oorkonden gepubliceerd, waarvan velen de goede 
diensten zullen ondervinden , terwijl in de derde rubriek kleine
468 BIJDRAGEN VAN H. Q. JANSSEN EN J. H. VAN DALE.
aanteekeningen worden gegeven, die over 't algemeen zeer 
belangrijk zijn, maar zich to veel uitsluitend op Zeeuwsch-
Vlaamsch grondgebied bewegen.
Ref. mag niet eindigen, alvorens hij een woord gesproken 
heeft over hetgeen hij vermeld vindt op den omslag van Afl. I 
en II van bet derde deel. De Redactie klaagt daar over bet 
verminderende getal van abonnenten op hunne Bydragen, en 
wel zoo, dat de gedachte aan staking deswegen wel eons bij 
haar is opgekomen. Daarbij echter laat zij blijken, dat zij 
no,, van stof ter publicering heeft. Deze Bydragen 
zijn to belangrijk, dan dat Ref. ze niet, met bet oog op bet 
woord van de Redactie, ook bier met aandrang zou aanbe-
velen. Dat alle vrienden van Geschiedenis en Oudheidkunde 
door bunne belangstelling verhinderen, dat ons publiek van 
een zoo degelijken arbeid als doze verstoken wordt, is Ref.'s 
hartelijke wensch.
VoNDEL Gekroond. Lyriesch-dramatiesch Gedicht door w. J. 
HOFDIJK. Amsterdam. Gebr. Binger. 1858. In roijaal 8vo. 
VI en 56 bl. f 1-

De krooning van onzen grooten dichter der 17e eeuw, door 
de leden der Sint LUCAS Broederschap to Amsterdam, heeft 
de beer HOFDIJIC herdacht en hezongen in een schoon gedicht, 
dat gewis reeds aan velen bekend zal zijn, ware bet slechts 
door de opvoering bij onderscheiden Rederijkerskamers, ten 
vorigen jare. Toch verdient dit gedicht nog wel in herinne-
ring gebragt to worden, als eene welkome gave van onzen 
geliefden, begaafden dichter en kunstenaar. Schoone, krach-
tige, verheffende poezij ruischt ons tegen in dit lied; schoone, 
zuivere poezij, bijna geheel vrij van die eigenaardige ge-
broken, die de vaak zoo voortreffelijke verzen van IIOFDIJK 
aankleven. Met zeer weinige uitzonderingen ontmoeten wij 
bier geene van die vreemde, verouderde of willekeurig ge-
vormde woorden en woordvoegingen, die zonderlinge, soms 
wel gewrongen construeties, die van bet streven naar over-
groote kortheid en sehilderachtige kernachtigheid vaak onaf-
scheidelijk schijnen to zijn. Dat de toon der optredende per-
sonen bier en daar niet van eenige gemaaktheid of gezwol-
W. J. HOFDIJK, VONDEL GEKROOND.	469
lenheid is vrij to pleiten, valt, dunkt mij, niet to loochenen. 
Denk b. v. aan de zonderlinge beeldspraak van REMBRANDT, 
die ziin medekunstenaars toeroept, om de koorden der kunst 
to ontvlechten en ze tot een ladder JAcons to knoopen, die tot 
aan de hemelen spant, en waarlangs de engelen nederdalen; of 
aan voNDEL's antwoord op de verontsehuldiging dat men hem 
niet is to gemoet getreden
Zoo hoffelijk een woord verslaat met reuzenkrachte
Het grimmigste verwijt, hoe sterk 't in 't harnas zat -
of, eindelijk, aan de zeker wel overspannen toast van LINGEL-
BACH, waar wij vernemen van de aarde, die op de majesteit 
van 't Goddelijk gelaat d' ontzetbren omvang leest der schep-
pende gedachte; en van het heir der engen dat zich bij den 
aanblik van den pas gescbapen mensch in naaktheid gevoelde 
en in eerbied wegsmolt. - Maar nu genoeg hiervan. Van 
heeler harte herhalen wij den wensch, reeds meermalen door 
anderen geuit, dat de heer HOFDIJK, then wij vereeren en 
hoogschatten, zich toch geheel mogt bekeeren van datonaesthe-
tisehe streven, em de kracht en schoonheid der poezij to zoeken 
in ongewone, grillige, overspannen uitdrukkingen en vormen. 
Hij staat er to hoog toe: om dichter to zijn, om schoone poezij 
to geven, behoeft hij zijne toevlugt niet to nemen tot deze 
kunstgrepen der middelmatigheid. Wilt gij eene proeve, eene 
nit velen? Gij hebt straks REMBRANDT zien jagt maken op 
eene onware, uiterst vergezoehte en overgekanstelde verge-
lifting: hoor hem nu, als hij antwoordt op de eenstemmige 
nitnoodiging van allen, dat hij - de priester in het rijk der 
kunsten - VONDEL, den vorst der dichteren, kroonen zal:
0 mannen! dat weet God, hoe luttel ijdelheden 
Mijn hart beroeren, of mij porren tot den strijd
Om eerste of Iaatste; hoe 'k mijn baan ben opgetreden,

Met hart en ziele en zijn geheel der kunst gewijd;
Gants machtloos van mij zelf, en zonder kracht of wille, 
Maar immer voortgestuwd door d' innerlijken gloed:
Als 't rollend zonnerad om de onverwrikbre spille,
Dat niet van stilstaan weet, maar immer weutlen moet;
Of liever: als de twijg, die nitbot aan de kroone,
En groent, en hooger wast, en knop en blaadren schiet,
En bloesem drijft en vrucht - en niet om dank of loone, 
Maar wijl natuur ze dwingt: iets anders kan ze niet.
470	w. J. HOFDIJK,
Hoor ook de schoone woorden van VONDEL, als hem de
lauwerkrans op de grijze lokken is geplaatst:
'k Was van mij zelven niets; maar 'k had een stem vernomen,
Die ruischte in hemel en op aard; 
Toen is Uw kracht gedaald en over mij gekomen,
En heeft mijn gulden harp besnaard.
Ik heb gezongen near de stemmen Uwer sfeere;
Ook waar ik 't schepsel zong, zong ik des schepsels Heere, 
En om geen glorie dan om de Uwe, en om geen eere
Dan de Uwe alleen. U dus mijn lauwer, roem, en eer.
Niet mijner - Uwer zijn ze, Heer!
Ik leg ze aan Uwe voeten neer.
En vergelijk met bet lied van LINGELBaCH de heerlijke lier-
zang van EvERDINGEN, naar mijne meening cen der scboonste die 
HoFDIJK ooit dichtte niet alleen, maar ook ten voile eene plaats 
waardig naast de uitnemendste voortbrengselen onzer lyriek.
Doch wilden wij al de schoone plaatsen, de enkele schoon-
heden, van dit dichtstuk mededeelen, wij zouden de voor deze 
aankondiging gestelde grenzen ver moeten overschrijden. Het 
is blijkbaar den dichter en kunstenaar nit bet hart geschre-
ven, bet is de uitstorting van zijn innigste gevoel, van zijne 
diepste overtuiging: de heerlijkheid en hooge roeping der 
kunst. En al ware bet alleen daarom, roepen wij HoFDIJK 
eene hartelijke groete van erkentenis toe en van dank, dat hij 
op nieuw, in dezen tijd van eenzijdige verstandsbeschaving en 
heerschappij des stofs, den adel en bet geed regt der poezij, 
der kunst, zoo schitterend heeft gehandhaafd. Van zijn ge-
heele gedicht zeggen wij ook
't Is op de aanmatiging den Kunstnaar fier gewroken.
En to meer brengen wij HOFDIJK onze hulde en onzen dank, 
omdat, waar hij de heerlijkheid en Aerie der kunst verheft, 
hij nooit vergeet haar tevens hare hooge roeping, bare heilige 
tank to herinneren. ,,Hemelsch is de kunst," roept REM-
BBANDT nit, )en daar heur vaderland." En al is ze nu mis-
schien nog meer eene stemme van de aarde, dan een woord 
uit den hemel, toch moet ze dien hemel op de aarde doen 
nederdalen, naar dien hemel heenwijzen. Hare taak is, om 
de edelste krachten van geest en hart to vormen en to ont-
wikkelen, door bet streven naar bet ideale, door de schier 
stervende herinnering levendig to houden aan bet eeuwig
VONDEL GEEROOND.	471
ware en schoone, waarin de menschelijke pest zijn hoogste 
goed erkent. Treffend schoon wordt deze roeping der kunst 
uitgesproken in den krachtigen, welluidenden lierzang, waar-
mede REMBRANDT VONDEL begroet en hem kroont als ,,hoofd 
der volksverlichtren", als ,Gods getrouwe en wapenknecht", 
door Hem gezonden
Om de harten die verkillen,
Die versteenen, log en grof,
Weer van vuurgloed to doortrillen, 
En to heffen nit het stof;
Om, in 't wentlen en in 't woelen,

Zielen, aan den twijfel krank,
Weer zich zelf to doen gevoelen 
En hear eeuwgen levenssprank.
Schrijft ze op uwe banier, die woorden, dichters en kunste-
naars dezes tijds ! blijft aan die roeping getrouw, om de 
onstoffelijke gedachte in lijnen en in kleuren, in toonen en 
woorden, nit to spreken en bet rijk des geestes to verkon-
digen aan de vereerders der materiel Nog is uw vermogen 
groot, nog bezit gij bet magtige tooverwoord, dat in duizende 
harten weerklank vindt, en de krachtigste en te6rste snaren 
trillen doet - treedt gij dan voor ons op, als gidsen en leids-
lieden des yolks, en zoekt niet uwe plaatse onder de laagste 
menigte, door bet vleijen barer driften en neigingen, door 
bet streelen barer zinnen, bet prikkelen barer lusten. Ver-
dienen dan Neerlands staatslieden no, altijd de beschuldiging, 
bun hier door EVERDINGEN voorgeworpen, - Neerlands yolk 
zal toonen, dat bet nog hart heeft voor de vaderlandsche 
kunst, bet vaderlandsche lied, en ze als lets meer beschouwt 
dan als 't nutteloos »verguldsel op een harrenas".
Juist omdat dit gedicht den kunstenaar uit bet harte is 
gevloeid, zal bet - wij hopen en vertrouwen zulks - in-
gang vinden in veler harten. Het is geen drama, bet is een 
lierzang, slechts eenigermate gedramatiseerd; hij de lyrische 
episoden verschijnt de dialoog flaauw, en ook in then dialoog 
heeft telkens bet lyrische element de overhand. Dit nu is 
Been verwijt; want de dichter zelf noemde zijn werk: een 
nlyriesch-dramatiesch gedicht"; er kan dus van dramatische 
handeling, veelmin van dramatische karakterschildering, geene 
sprake zijn. Der kunst, der vaderlandsche kunst in haar 
schitterendst tijdperk, gewijd, zij bet eene stemme der opwekking
472	W. J. HOFDIJK, VONDEL GEI EOOND.
en bezieling, die weerklank mope vinden en prikkelen tot den 
edelen wedstrijd met de grooten en uitnemenden, in wier schitte-
renden kring ons de dichter verplaatste.	J. M.
OTTO LUDWIG. Tusschen Hemel en Aarde. Een Verhaal, naar 
het Hoogduitsch, door J. J. A. GOEVERNEUR. Leeuwarden, 
G. T. N. Suringar. 1859. In gr. 8vo. 2 en 240 bl., met 
gelith. titelvignet. f 2-70.
Twee beroemde voortbrengselen der Duitsche romanliteratuur 
zijn in den laatsten tijd bij ons publiek ingevoerd: de roman, 
waarvan wij den titel hierboven afschreven, en GUSTAV FREY-
TAG'S Soll and Haben. Het kan niet in onze bedoeling liggen 
om deze beide werken thans to vergelijken: wij voegden ze 
alleen daarom bij elkander, omdat deze beide geschriften, in 
meer dan een opzigt, karakteristiek mogen heeten, en een 
maatstaf aan de hand geven voor de waardering der heden-
daagsche romanliteratuur bij onze oostelijke naburen. De toe-
juiching, waarmede OTTO LUDWIG en vooral ook GUSTAV FREYTAG 
bij hunne landgenooten begroet werden, bewijst zeker wel dat 
de dagen van BRINE, van GUTZKOW, van Mevr. HAH.4-HAHN 
voorbij zijn; en dat de - soms wat al to nuchtere - ont-
nuchtering, die op den roes van 1848 gevolgd is, ook op dit 
gebied der bellettrie zich laat gelden. Wij hebben de hooge 
aristocratische salons, de democratische clubs, verlaten, en 
wandelen nu rond door eerzame burgerwoningen, door koop-
manskantoren en werkplaatsen, waar voor 't minst cone minder 
bedorven, meer zuivere en gezonde atmosfeer ons tegenwaait. 
De roman schijnt in Duitschland tot bet besef gekomen, dat 
hare roeping in de eerste plants is, den mensch to schilderen 
in de werkelijke omstandigheden des levens, in strijd met het 
werkelijke kwaad, het waarachtige onheil dezer wereld, en niet 
in de lucht schermende tegen allerlei fantastische vijanden, 
of blindelings stormloopende tegen alle maatschappelijke en 
zedelijke instellingen en pligten. Het haar vreemde gebied 
van bespiegelingen en theorien, van democratische propaganda 
en quasi-wetenschappelijke polemiek verlatende, is de roman 
teruggekeerd tot den bodem der werkelijkheid, ja der zeer 
alledaagsche werkelijkheid. Of zij er bij verloren heeft? Wij ge-
looven het niet, ook al zou het moeijelijk vallen om de meerdere 
voortreffelijkheid van elke barer nieuwe scheppingen to bewijzen.
0. LUDWIG, TUSSCHEN HEMEL Ell AARDE.	473
De alledaagsche werkelijkheid! Inderdaad, de kring waar-
in 0. LUDWIG ons binnenvoert, sag wel zeer gewoon en 
alledaagsch genoemd worden: eene leidekkersfamilie in eene 
kleine Duitsche stad. En - want de geschiedenis dier men-
schen kon buitengewoon wezen - bet is een eenvoudig ver-
haal, zoo eenvoudig en to gelijk van zoo in bet oog vallende 
strekking, dat wij soms in de verzoeking zouden komen, om 
to gelooven dat bet boek om de moraal geschreven is, die 
aan bet slot, met groote letters, staat to lezen. Ja bet is 
zoo: aan bet einde van zijn verhaal gekomen, treedt de kunste-
naar op eenmaal als zedepreker voor ons en rigt tot alien 
eene zeer ernstige vermaning. 't Is sticbtelijk ; maar is bet 
ook schoon? Vorderen wij van den romandichter, dat hij 
dus eensklaps volte face make, en ons nit de liefelijke wereld 
der verdichting, op eenmaal nederwerpe in de treurige wereld 
onzer eigen zondigheid en ellende? En wanneer wij bij bet licht 
dier slotvermaning nog eens bet geheele book overzien, is dan 
bet vermoeden zoo ongegrond, dat, nevens de aesthetische, ook 
flog eene zedelijke gedachte en bedoeling des schrijvers pen be-
stuurde? Hoe dit zij, wij willen om die reden bet werk niet vol-
strekt veroordeelen; hoezeer wij hartelijk en opregt onze zwakke 
stem voegen bij die van meerbegaafden : dat toch onze dicbters 
en kunstenaars wilden bedenken, dat aesthetiek en moraal 
twee zeer onderscheiden zaken zijn ; dat zij zich alleen ernstig-
lijk om de cerste bekommerden, in bet voile vertrouwen dat 
zij juist daardoor de andere best dienen : want waarachtige 
schoonheid is ten naauwste aan ware heiligheid verwant.
Daar lit over dezen roman iets hoog ernstigs, iets sombers 
schier; bet is een stoicijnsche roman. De held van bet ver-
baal, APOLLONIUS NETTENMAIR, is bijna iemand, die to hoop-
staat voor onze gewone schatting: geen vlek of rimpel ontsiert 
bijkans dat angstvallig nette en zorgvuldlg reine beeld: alleen 
zou bet de vraag kunnen zijn, of deze reinheid gescbikt is om 
ons voor hem in to nemen. Hij staat zoo alleen, zoo afge-
zonderd, zoo plegtig zwijgend, ook daar waar de geringste 
toenadering, een enkel woord, zijn geluk en dat van anderen 
die hem dierbaar zijn, zou hebben bevestigd. En die toe-
nadering blijft achterwege, en dat woord wordt niet gesproken, 
omdat een voor 't minst zeer overdreven, ja in zijne eigen 
oogen verkeerd geplaatst, eergevoel hem wedrhoudt. Toch 
prijst de sehrijver dit in zijn held; toch doet hij hem boeten
474	0. LUDWIG,
voor eene schuld, die niet de zijne, die eigenlijk in het geheel 
geene schuld is; toch drijft hij de eischen zijner moraal tot eene 
hoogte, waarop wij vreezen dat zij uiterst na aan onnatuurlijkheid 
en conventionele kieschheid verwant is. Is de reden, waarom 
APOLLONIUS zich zelven een huwelijk met de weduwe zijns broe-
ders ontzegt,inderdaad en in de gegeven omstandigheden,voor 
de regtbank van het gezond verstand en van het natuurlijk 
zedelijk gevoel houdbaar? Ik durf gelooven, dat weinigen 
die vraag toestemmend zullen beantwoorden: APOLLONIUS zelf 
kan het niet. Doch de geheele sfeer waarin APOLLONIUS leeft, 
is geheimzinnig: hij keert zich wel niet, in bitterheid en vijand-
schap, van de wereld af, maar hij plaatst zich toch buiten 
haar; zelfs staat hij veelmeer nevens dan in den kleinen kring, 
waarvan hij het middelpunt is. »Het is een eigenaardig zamen-
leven in dat huis met de groene blinden", verzekert ons de 
schrijver meermalen: een zamenleven, dat hij herhaaldelijk 
met den misschien min gelukkigen naam van , zwoel" karak-
teriseert; en inderdaad, de verhouding tusschen de leden dier 
familie is zeer vreemd, en de atmosfeer in dat huis is wel 
zeker weinig opwekkend, zelfs nadat de oorzaak der stoornis 
en verwarring was weggenomen. Het is alsof een geheim-
zinnig noodlot de barten, bestemd om elkander in liefde to 
naderen, voor eeuwig gescheiden houdt, en de lippen ver-
zegelt, die van begeerte brandden om zich to openen en het 
innigste zielsgevoel uit to spreken.
Hot is zoo, de grond dezer zonderlinge verhouding ligt hoofdza-
kelijk in het karakter van APOLLOxIUS en zij wordt daardoor vol-
doende verklaard; maar daarom juist maakt het beeld van den held 
een onbevredigenden indruk; daarom juist dunkt het mij moeije-
lijk to begrijpen, waarom bij voorkeur zulk een karakter 
dienen moest tot bewijs van de uitspraak, dat de mensch zelf 
zijn geluk scheppen en den hemel in zijn eigen hart kan doen 
nederdalen. Ik zou meenen, dat hij, in wiens hart werkelijk 
alzoo de hemel gekomen was, ook meer warmte, indien dan ook 
niet meer licht, om zich heen zou verspreiden , - eene warmte, 
die den noodlottigen ijsmuur zou doen smelten, welke thans 
de harten van alien omschorst. Ondanks al zijne voortreffe-
lijkheden, al zijne edelaardige en stille werkzaamheid en op-
offering voor anderen, schijnt er, op den diepsten bodem van 
APOLLONIUS' hart, een eigenaardig egoisme to sluimeren, dat 
hem belet zijne weldaden to verhoogen en to voltooijen, door
TUSSCHEN HEMEL EN AARDE.	475
de overgave van zich zelven. Allen zien tot hem op, als tot een 
heilige; liever ware het ons geweest, indien hij, van zijn voet-
stuk dalende, in hun midden ware getreden, en, mensch onder 
de menschen, alien in de oogen had gezien en in bet hart ge-
lezen. APOLLONIUs' karakter mist, ondanks, juister misschien 
nit hoofde van zijne voortreffelijkheid, dat eigenaardig karakte-
ristieke, dat relief, 't welk hem geschikt maakt voor de kunst. 
Zijn broeder, in elk opzigt ver zijn mindere, wint bet hierin, 
en boezemt joist daardoor meer belangstelling in.
Tusschen Henael en Aarde beet bet boek, en deze titel is 
symbolisch. Tusschen hemel en aarde is des Ieidekkers rijk; 
en de roman beweegt zich dan ook voor een goed deel in dat 
tweeslachtig gebied. De toren van de Sint-Joriskerk speelt 
in bet verhaal eene zeer gewigtige rol: bijna nooit verliezen 
wij hem nit bet oog; gebeurt dit al eens voor een oogenblik, 
zoo keeren wij er toch spoedig terug; om dien toren beweegt 
zich de handeling nog meer dan in bet huis met de groene 
blinden. Immers daar, op dien toren, beleven de handelende 
personen hunne gewigtigste oogenblikken. Dat deze titel, dat 
deze geheele inkleeding symbolisch is, blijkt alweder nit bet 
slot, waar tot ons de vermaning wordt gerigt, dat ook onze 
wandel, in zedelijken zin, moet zijn tusschen hemel en aarde. 
Die toren moet dus voornamelijk dienen tot aanknoopings-
punt voor eene stichtelijke opmerking.
Evenwel moeten wij erkennen, dat, nu hij er eenmaal is 
en geroepen om een middelpunt des verhaals to zijn, de hande-
ling zich vrij en ongedwongen om hem beweegt; en dat de 
sehrijver niet in de font vervalt van aan zijn toren meer 
moeite to besteden en meer beteekenis to geven dan aan zijne 
karakters: de menschen ondergeschikt to maken aan de steenen. 
De Sint-Joris wordt voor hem geene Notre-Dame.
0. LUDWIG is een fijn en scherp opmerker: bet blijkt nit 
de schier overspannen, angstvallige naauwgezetbeid waarmede 
hij de toestanden en aandoeningen zijner personen, tot in de 
kleinste bijzonderheden, ontleedt. Dat hij hierin soms to ver 
gaat en door iets schemerends en duister diepzinnigs zijn land-
aard verraadt, is evenzeer waar, als dat bij meesterlijke tafe-
reelen schetst , en treffende toestanden uitstekend weet to 
schilderen. Het karakter van FRITS, APOLLONIUS' broeder, is, 
vooral in zijne voortgaande en onvermijdelijke verbastering, 
of liever noodzakelijke ontwikkeling ten kwade, bij uitnemend-
476	O. LUDWIG, TUSSCHEN HEMEL EN AARDE.
heid schoon en waar, zoowel in verbouding tegenover de echtge-
noote als tegenover den brooder. De uitvoerige en tot in de ge-
ringste details treffende schildering van dit karakter en dezen toe-
stand, eene schildering geheel door een waarachtig zedelijk ge-
voel beheerscht, toont, dunkt mij, de onbetwistbare meester-
hand. Moot soms wat to vaak de redenering de plaats der 
bandeling innemen, episoden als die van de ontmoeting van 
FRITS met zijn vader op den Sint-Joris-toren, en de brand 
van then toren, bewijzen even onbetwistbaar, dat de schrijver 
de gave van levendige, bezielde, aangrijpende schildering bezit.
Een enkel woord over de vertaling. Ik had, ronduit ge-
zegd, ze van den beer GOEVECNEUR beter gewacht. Dit boek 
to lezen is zelden aangenaam: de taal en stijl zijn stroef, bier 
en daar zelfs bepaald onhollandsch. Wil men bewijzen: zie 
bier eenige uit vele dergelijken. ))Op de bank voor hun huis 
een luchtje scheppende buren"; nniet met aan een dubbele 
lijn to droogen uitgespannen waschgoed"; 'als men bedenkt, 
hoe veel scherper dan lets een naar buiten afgesloten leven in 
den regel wordt nagerekend"; )speelden hare kinderen Diet om 
haar toe ?" (Groningsch); 'het geweten beeft zijne ziel uitgediept"; 
nartsenijen moeten, in overgroote giften toegediend, bet tegen-
deel bewerken" (?) ; ,,hoe menig daad vertoont ongeboren reeds 
der moeder ziel zijn beeld vooruit"; - ',de bevruchtende warmte 
van een onmiddelbaar gevoel", enz. )Toegedaan" voor , toe-
genegen"; ,op zijne linkerhand" voor ,aan zijne linkerhand"; 
,naar links"; 'maling" voor 'roes",'feestvreugde"; ,gedachten-
scbip", en dergelijke woorden meer zijn, op zijn zachtst ge-
nomen, vreemdsoortig en ongewoon. 't Is jammer, dat bet 
boek op zoovele plaatsen zoo sterk zijn Germaanschen oor-
sprong verraadt, en ons maar zoo zelden vergunt to vergeten 
dat wij eene vertaling lezen. Dit is to meer jammer, omdat 
daaruit zekere stroefheid en stijfheid ontstaat, die, gevoegd 
bij des schrijvers eigen gansch Diet luchtigen en lossen ver-
haaltrant en de ernstige naauwgezetheid zijner analyse, bet 
boek voor de gewone romanlezers minder aantrekkelijk zal 
maken. Die deze gebreken en zwarigheden evenwel wil over-
winnen, en zich de moeite geven van na to denken over hetgeen 
hij leest, zal voor die moeite zeer goed beloond worden.
De druk en uitvoering zijn netjes; bet vignet, als naar gewoonte, 
slecht, en, in verband met de episode die bet moet voorstellen,
bovendien bespottelijk en onwaar.	J. M.
M. MAC-INTOSII, EINUELIJK GEVONDEN !	477
Eindel jk gevonden! (VIOLET, or found at last.) Door MARIA 
MAC-INTOSH, Schr~fster van: "MARY en EVELINE", "ISASEL 
en GRACE", enz. II Deelen. Amsterdam, J. D. Sijbrandi. 
1859. In gr. 8vo. 2, 293 en 2, 291.bl., met gelith. titel-
vignet. f 6 -
"Iedereen heeft zijn kruis, en hij kan geen waarachtig geluk 
vinden tenzij hij bet op zich neemt en geduldig draagt. Ieder-
een heeft bet, maar niet iedereen draagt bet. Sommigen slaan 
er tegen en stooten bet weg en bezeeren zich en lijden nog 
meer, dan zij zouden doen, als zij er gedwee de schouders 
onder bogen (1); anderen ontvlugten bet in genot, in dwaasheid, 
zelfs in zonde. Dezulken lijken (!) misschien vrolijk, maar zijn 
niet gelukkig." Doze stelling met juistheid en diepte opgevat 
in verband met die van PAULUS, dat bet geloof eene kracht 
is, eene kracht ook om dat kruis to dragen, - zietdaar de 
grondslag, waarop deze Transatlantische zuster haren roman 
heeft gebouwd; dat is de gedachte die in haar ziel heeft ge-
woond en die ze door haar work heeft gepredikt.
»Ja maar, als ik gesticht wil worden, dan ga ik naar de 
kerk; daarvoor lees ik geen roman!" zoo spreekt de positive 
man, die alles op zija tijd en geen twee dingen to gelijk doet. 
Neen, beste vriend! geen duizend preken zullen u dat zoo 
aanschouwelijk voorstellen, zullen dat zoo duidelijk maken 
voor uwe ziel, die toch altijd klaarder indruk ontvangt van 
een sprekend en good uitgewerkt voorbeeld, dan van abstracte 
redeneringen. Wat preken en stichtelijke bespiegelingen u 
alleen als wenschelijk en mogelijk kunnen voorrekenen en be-
toogen, dat ziet ge hier in werkelijkheid voor u, wel in cen 
bepaalden vorm, die met menschelijkheid ook zijne gebrek-
kigheid heeft, maar in werkelijkheid.
En trouwens, waarom neemt ge een roman ter hand? Om 
bezig gehouden, geamuseerd to worden, niet waar? Om uit 
de eentoonigheid van eigen leven en eigen ziel, door avon-
tuurlijkheden en verrassingen, door beschrijving van heerlijk-
heden en afschuwelijkheden, van groote genietingen en zwaar 
Teed, to worden opgewekt en geprikkeld, - is bet niet? Nu! 
neem dan toch gerust dozen roman ter hand. De gewone 
humbug van avonturen en toevalligheden, then een roman even-
BOEKsESCH. 1859. N°. X.	32
478	M. MAC-INTOSII,
zeer noodig heeft om door de wereld to komen, als de mensch 
zijne spraak, zal u ook bier niet ontbreken.
Al wat ge van dien aard wenschen kunt zult ge vinden. 
Schipbreuken die hot bal openen, geheimen die eerst op bet 
laatst worden opgehelderd, listige strikken met duivelenboos-
heid gespannen en door providenciele toevallen verijdeld, ver-
volgers en beschermers der onsehuld, schilderingen van de 
neerdrukkende natuur van bet kale zeestrand en tooneelen 
van de heerlijkheid des subtropischen hemels, de ruwste en 
verachtelijkste ondeugden naast de heerlijkste vrouwenliefheid 
en de innemendste mannendeugd, tooneelen onder hot yolk 
en soirdes bij de rijken, vrijaadjes zoo lief als gij ze nooit 
hebt gevrijd noch ik, en liefdesaspiraties die uwe sympathie 
niet zullen opwekken, - bet al voorgedragen in regt onder-
houdenden vorm en daarbij die eigenaardige aantrekkelijkheid 
der romans, dat de helden dat ddne obstakel niet kennen, wat 
alle werkelijke menschen altijd aan zekere banden legt, be-
perktheid van de beurs, - waarlijk ook in dit opzigt zal 
uw romantische zin niet onbevredigd zijn.
Toch kan ik kwalijk begrijpen, hoe eene Engelsehe recensie 
in bet Athenaeum, die mij toevallig onder de oogen kwam, bet 
boek alleen van doze zijde beschouwt, alsof hot slechts een 
zamenraapsel der gewone romantische onwaarschijnlijkheden 
en toevalligheden behelsde, en overigens bet bespreken naauwe-
lijks waard ware. Neen, daartoe heeft bet to veel goeds. 1k 
beschouw al dien romantismus als de eenmaal onontbeerlijke 
versierselen, even als de rhetorische figuren in eene rede. 
Maar bet geeft meer dan al die versieringen: bet boek heeft 
ook inhoud. Hot is eene degelijke gedachte, om door een ver-
heal eene voor elk bevattelijke voorstelling to geven van de 
wearheid, dat do godsdienst niet moet zijn een bijlap, een 
figurant in ons bestaan, waaraan wel de officiele eereplaats 
is afgestaan, doch die in werkelijkheid niets in to brengen 
heeft bij onze innerlijke beweeggronden en handelingen; maar dat 
zij, zal zij werkelijk zijn wat zij beet to wezen, bet leidende, bet 
krachtgevende beginsel moot zijn, hetwelk toch ook de vrolijk-
heid niet dooft of de menschelijkheid niet verdringt, maar in-
tegendeel met die menschelijkheid geheel is zamengegroeid. 
Zulke godsdienst vindt ge in VIOLET, - »een ideaal1" zult 
gij zeggen; zeker, doch geen zinnelijk ideaal van sup of een
EINDELIJK GEVONDEN!	479
ander, maar een christelijk ideaal, en toch met smack ge-
dacht. Ik zet bet u, om dat ideaaltje niet lief to hebben, en 
wat ge misschien denken zult, dat bet sentimentele preekjes 
zal houden, als BEECHER STOwE's al to vrome personen, - 
daar is zij weer to natuurlijk voor.
Van bet Americaansche godsdienstig leven worden ons vrij 
zonderlinge dingen verhaald: dat bet is een mengelmoes van 
democratische ongeregeldheid met stijf dogmatismus, van streng-
beid in bet uitwendige met gebrek aan inwendig levee, - 
eene caricatuur, in con woord, van de reeds niet behagelijke 
Engelsche godsdienstigheid. Voor een groot deel geloof ik 
dat, en zelfs vindt men er hier en daar enkele sporen van in 
de figuren van dezen roman ; maar men ziet ook weder hier, 
dat elk yolk ook eene meer verborgen zijde heeft, die door 
den gewonen reiziger niet zoo ligt wordt opgemerkt. Uit 
hetgeen 11. MAC-INTOSII ons hier geeft, blijkt, dat er ook gods-
dienstig leven van beter gehalte op America's bodem to vinden 
is, daargelaten of zij tot de Unitarians behoort of niet. Gebrek 
aan gevoel en kieschheid is, geloof ik, de hoofdkwaal, die 
aan der Americanen godsdienstig en maatschappelijk leven 
die voor ons zoo onaangename tournure geeft. Nu, dat is 
dan zeker de bekoorlijkheid van onze Schrijfster, dat het haar 
niet aan fijn en echt vrouwelijk gevoel ontbreekt. Ik noem 
bet b. v. fijn gevoel, de wijze, waarop zij bet cone meisje de 
lieve krullende lokken van bet andere laat prijzen, wel to ver-
staan zonder eenige arriere pensee van afgunst of piquanterie, 
omdat zij geheel door hare wezenlijk goede eigenschappen is in-
genomen. En ik zou een aantal van dergelijke, wel minutieuse, 
maar tech fijne trekken kunnen opnoemen, gelijk b. v. de schil-
dering van den domino in DI. I, bI. 80, of den vader met zijn 
stervend kind, of den Doctor, die DIO1c's arm bestrijkt.
Ik wil niet verder alle karakters en alle afzonderlijke voor-
vallen met u bespreken. Daarin zou men wel eens overdreven 
voorstellingen of onwaarschijnlijke combinaties kunnen aan-
wijzen. Zelfs bet hoofdbeloop des verhaals is wel wat gechar-
geerd. Men wordt bijna moede als men de lieve heldin meet 
volgen, hoe ze door bet lot telkens weer met nieuwe en over-
zware beproevingen wordt overladen en den bitteren kelk der 
smarte, gelijk haar pligt haar voorschrijft, tot den laatsten 
druppel moet ledigen. De dosis is wat sterk; maar de hoofd-
32 ~'
480	M. MACINTOSH, EINDELIJK GEVONDEN!
indruk van bet geheel zal toch bij bet meerendeel der lezers 
ongetwijfeld aangenaam en gunstig zijn.
Hot was dus een goed denkbeeld, om dozen roman to ver-
talen, maar bet zoo nog beter denkbeeld geweest zijn om bet 
wat zorgvuldiger to doen. Over bet algemeen is de vertaling 
wel vrij good, maar er zijn toch eon aantal van die kleine 
aanstootelijkheden in, die to minutieus zijn om ze nu juist in 
een lijstje med to deelen, maar toch hinderlijk. Missehien 
zijn ze wel eerder aan den corrector to wijten, zoo de ver-
taler dit zelf niet is geweest, maar dan zou ik hem stork 
aanraden, dit in bet vervolg zelf, en met meer zorg to doen.
Den uitgever zij dus in 't algemeen geluk gewenscht met 
zijne goede keuze, waardoor hij aan bet publiek eene groote 
dienst bewijst en zich zelven bet voordeel verschaft, dat zijn 
naam onder de bakens worde opgenomen, waarop lezers en
leesgezelschappen gerust kunnen afzeilen.		
De Familie ATHELING, of de Brie gaven.	Twee Deelen.	Am-
		
sterdam, P. N. van Kampen. 1859. In 8vo. 237 en 230 bl., 
met vignet. f 4 - 80.
Teen eZAIDEE" verscheen van de destijds nog onbekende 
schrijfster, heb ik bet gelezen en vond bet geene zeer krach-
tige lectuur; maar wel verre van in dit nieuwe work, dat 
thans van dezelfde hand uitkwam, eenige vordering to be-
speuren, moot ik erkennen, dat bet er, mijns inziens, nog bij 
acbterstaat. Hot eerstgenoemde was een eenigzins flaauwe 
roman, die, bij gebrek van iets beters, voor jonge dames een 
ledig oogenblik kon vullen, maar bet verhaal was ten minste 
afgewerkt en men zag dat bliss OLIPHAN^T to huis was in den 
kring waarin hare verbeelding zich bewoog. Ook in bet eerste 
deel van De Familie ATHELING heeft zij zich bepaald tot too-
neelen die binnen bet bereik van haar talent lagen (altijd 
in zoo verre talent veroischt wordt om to beschrijven hoe 
eene kamer is behangen, en hoe de familie om hare eigen 
tafel zit thee to drinken en couranten to lezen, of zulks, tus-
sebenbeide, voor de verandering eons bij de buren pat doen); 
maar in bet tweede deel heeft zij zich boven bare gewone 
spheer willen verheffen, en helaas! bet is baar als wijlen 
ICARUS gegaan, en ik zou haar de woorden wel willen toe-
Miss OLIPHANT, DE FAMILIE ATHELING.	481
voegen die zij zelve, D. I, bl. 75, gebruikt: neen boek is 
daarom no, niet goed, al heeft men er een uitgever voor ge-
vonden." - Zij heeft pogingen gedaan om krachtige elementen 
in haar verhaal to leggen; om den lezer to schokken wilde 
zij zedelijke monsters scheppen en hem doen ijzen door ver-
schrikkelijke voorstellingen van misdaad, onregtvaardigheid, 
ongeloof en wanhopigen trots; maar het is grootendeels bij 
den goeden wil gebleven, want hare magt om die plannen 
to ontwikkelen was gering; de situaties zijn niet behoor-
lijk uitgewerkt, en de schets, die misschien onder eene be-
kwame hand tot iets goeds had kunnen worden, maakt nu 
zoo wat den indruk van eene kom met water en melk, waar-
in eenige ongemalen peperkorrels ronddrijven, die, juist om-
dat zij niet gemalen zijn, hunne kracht niet aan het flaauwe 
vocht mededeelen (men vergeve het mij, dat ik voor zulk 
een huiselijk boek, mij van een huiselijk beeld bedien). - 
De familie ATHELING bestaat uit een vader die eene volmaakte 
nul is, van wien men weinig meer verneemt dan dat bij, als 
klerk, getrouw naar zijn kantoor gaat en daar twee-bon-
derd pond verdient; uit eene moeder, wier bestaan ook 
weinig tot het belang der geschiedenis bijdraagt, en uit eenige 
kinderen, waarvan bij de eerste beschrijving gezegd wordt, 
dat MARIANNE de gaaf der schoonheid had, AGNES die van 
(schoon geheel onbekend met de buitenwereld en bijna zonder 
het zelve to weten) romans to schrijven, en CHARLES de gaaf 
der volharding. Men zou nu denken de hoofdpersonen voor 
zich to hebben, maar neen, de knoop des verhaals slingert 
zich om geheel andere menschen, en noch zij, noch hunne 
gaven hebben met de ontwarring iets to maken, behalve 
CHARLES die, om naar een geheim huwelijk onderzoek to doen, 
naar Italie wordt gezonden en zijne bevindingen daaromtrent 
in een paar laconieke brieven en een zeer droog gesprek mede-
deelt. Overigens wordt hij steeds genoemd nde lompe jongen" 
en zijne zusters zijn twee smelterige, zenuwachtige wezentjes, 
die bij de geringste aanleiding beven en verbleeken en dan 
gaarne »het gelaat met de handen bedekken". De eigenlijke 
helden zijn LOUIS en RACHEL, tweelingen, over wier geboorte 
een geheimzinnig duister ligt en die van hunne regten zijn 
verstoken door een oom die hen op alle Ivogelijke wijzen ver-
nedert; het wederspannige karakter van LOVIs komt daartegen
Miss OLIPHANT, DE rAMILIE ATHELING.
482
op, maar RACHEL is eene zeer inconsequente figuur, nu eens 
vinden wij haar afgeschilderd »trotseh als eene koningin", dan, 
in weerwil van hare twee-en-twintig jaren, als ,,het arme 
kleine meisje." - Eindelijk komt de waarheid aan bet licht: 
zij worden in bun rang hersteld, en Lord WINTERBOURNE, 
de bron van al bet kwaad, maakt zich uit de voeten. Deze 
persoon van wien nog al partij to trekken was geweest, gaat 
slechts een paar malen als eene vlugtige verschijning voorbij 
onze oogen, en bet eenige karakter dat boven de anderen uit-
steekt is Miss ANASTASIA RIVERS.
Van de zoo geroemde gaven wordt later met geen woord 
gewag gemaakt, en ik zie ook niet in dat de bezitters bet 
zooveel verder in de wereld brengen dan menig ander.
CHARLES wordt na bet noodige hoofdbreken en studeren een 
knap regtsgeleerde; MARIANNE wint door hare schoonheid de 
liefde van den toen nog armen en verworpen LOUIS.
Wat de romanschrijvende zuster betreft, zij ontmoet een 
ongeloovigen predikant, een Atheist, die waarschijnlijk ook 
bestemd is om den vromen lezer schrik aan to jaren, en 
brengt hem door een enkel woord tot inkeer, zoo zelfs dat 
hij als zendeling gaat zwerven en volgens zijne eigen getui-
genis ,,wonderen doet in den naam des Heeren."
Men sluit bet laatste deel met bet vermoeden, of'schoon niet 
met de zekerheid, dat AGUES zijne echtgenoote wordt, en ik 
wil deze beoordeeling besluiten met den wensch, dat dit bet 
laatste werk van Miss OLIPHANT moge zijn dat ons Hollandsch 
publiek wordt aangeboden, en dat de Heer VAN DAMPEN zijne 
keurige uitvoering mope besteden aan werken die zulk eene 
zorgvuldige behandeling door hunnen inhoud beter verdienen, 
en zijn welverdienden goeden naam als uitgever niet in de 
waagschaal stellen.	M. P. H.
LAURENS COSTER. - Tijdschrift voor Beoefenaren en Voor-
standers der Boekdrukkunst. Eerste Jaargang. Aflev. 2-12. 
Utrecht, W. J. A. Mulder. 1858-59. In kl. 8vo. Per 
Jaargang f 1-20.
In onzen vorigen Jaargang (Vaderl. Letteroefeningen, N°. IX, 
bl. 444-447) gaf ik eene aankondiging van de eerste Aflevering 
van bovengenoemd tijdschrift, waarin ik aan bet slot de hoop
LAURENS COSTER.	483
to kennen gaf: ,van de volgende Afleveringen eene gunstiger 
getuigenis to kunnen afleggen." In hoeverre die wensch vervuld 
is, moge de lezer beslissen.
De tweede Aflevering wordt geopend met een ,Persisch (sic) 
en Arabisch Alphabet", waarbij geen ander onderrigt gevoegd 
is, dan de enkele benaming der letters, en (twee bladzijden 
verder) dat de ,,Lam" sluitletter, en de ,Nun" middelste letter 
genoemd wordt. - Daarop volgt een ,Hebreeuwsch Alphabet", 
dat mij niet in alle opzigten accuraat voorkomt, want:
x is niet A. De Hebreeuwsche letters zijn alle medeklinkers.
I Sajin (lees: Zain) is niet zoozeer de s als wel de ds.
ri Cheth = Ch, goed, als men er maar niet dnze ch onder
verstaat. 't Is eene geadspireerde g.
Jod is in geenen deele de vocaal i, om 't zelfde als boven
gezegd, dat de Hebr. letters alle consonanten zijn. Zij
wordt echter meerendeels gebruikt als rustende letter, om
er de Chirec (lange i), door eene punt onder de voorgaande
letter aangeduid, in to doen rusten; zonder de Jod is de
Chirec eene korte i.
5 beet Caph, en niet Chaf.
~t Ajin (lees: Ain of Gnain). In geenen deele eene e, wel foei! 
De Ain is eene geheel Oostersche letter, die eigenlijk in 
de Westersche talen geen equivalent heeft. Zij komt, 
volgens de uitspraak der tegenwoordige Joden, eenigermate 
overeen met onze ng, b. v. in gang.
beet Iioph, en niet Kuph.
U Schin = Sch, goed, namelijk als zij met eene punt staat
boven den eersten arm e ; dezelfde letter met de punt op
den derden arm v is Sin - s. Wanneer de Cholem (de
lange o), eene punt boven de letter, voorgaat of volgt,
smelt ze zamen met de punt der e of U.
De slot-letters, de naar onderen verlengde Caph, Nun, Phe 
en Tzade, en de meer vierkant gemaakte Hem, moesten 
noodzakelijk mede in de eerste kolom staan ; nu zou men 
denken, dat ze alleen als getal-letters werden gebruikt, terwijl 
ze altijd aan bet slot der woorden dus geplaatst worden.
De verbreede Tau, Hem, Lamed, He en Aleph dienen niet 
alleen ,waar geen divisie mag gebruikt worden"; in 't Hebr. 
wordt nooit een woord afgebroken.
,Letters, welke ligt to verwisselen zijn." Dit kan alleen
484	LAURENS COSTER.
bet geval wezen bij slechte typen , zooals men bier heeft 
gebezigd, of bij onduidelijk schrift.
Bl. 35. )Bij bet ... wordt gezet." 't Getuigt van volslagen 
gebrek aan kennis der zaak, den auteur to vergeven, zoo hij er 
dan ook maar Been onzin over schrijve. In bet Hebr. dienen 
dezelfde teekens tot accentuering en tot interpunctie. Er is 
altijd Hebr. gezet of met of zonder punten. - ,Enkele teekens, 
zooals de Patach, Segol, Chirec, en Kamez kunnen er zeer 
goed door den zetter worden bijgemaakt." Eilieve! van de 
Patach en Chirec Iaat ik 't gelden, maar van de Segol en 
Kamez (deze laatste voornamelijk) - de zetter zou er veel tijd 
aan moeten opofferen en -- nog gebrekkig work leveren. Weet 
de schrijver dan niet, dat bet vindingrijke vernuft andere 
middelen heeft bedacht om bet den zetters gemakkelijk to 
maken? Niet slechts tegenwoordig, maar reeds sedert geruimen 
tijd giet men immers de Hebr. letters zoodanig overhangend, 
dat de Patach, Segol, enz. er naast worden gezet, en dan 
juist onder de letters komen to staan. - Nat er verder volgt 
over de Hebreeuwsehe zetterij heeft niet veel to heduiden.
Bl. 50. Brochure. Dat verklaart al razend veell In ouden 
tijd, toen men no- wat minder drukte, en bet innaaijen, ligt 
en digt, voor grootere boeken nog niet in de mode was, maar 
de boeken gebonden werden, en slechts kleine geschriften van 
den dag, schotscbriften, werden ingenaaid, was zoo'n vlugschrift 
eene brochure, omdat bet slechts ingenaaid was; ook wet 
blaauwboekje, omdat bet slechts met een eenvoudig blaauw 
papier werd omgeplakt.
Bruto. ... ',ter onderseheiding van Tarra, hetwelk de juiste 
gewigtsopgave aanduidt." Ik kan 't mij niet verklaren, dat 
men zulke dingen 't publiek durft aanbieden l Bruto staat 
tegenover netto , en tarra is bet verschil tussehen beiden, 
zooveel bet gewigt betreft.
Bul is niets van 't geen daar staat. Bul is of een Pauselijk 
document van beslissing in grootere zaken; of een academisch 
document, bewijs van doctorschap; of een stier; of ook eene 
soort van koek (Leidsche bul, waar veel zeep in komt).
De ' Mijmeringen van een Letterzetter" vind ik in 't geheel 
niet geschikt om de leerlingen aan to moedigen.
In de derde Aflevering wordt eene uitvoerige beschrijving 
gegeven van bet zoogenaamde nlosse-proef-trekken", waarbij
LAURENS COSTER.	485
ook bet onderrigt gevoegd is, orn losse proeven to corrigeren. 
Worden de zetters genoodzaakt, deze methode dikwijls in 
practijk to brengen, dan vinden zij bier hunne gading. - 
Voorts eenige » Dicktmatige regels om Drukkers-proeven to 
corrigeren." ))Nog al aardig, en leerzaam ook", zal menigeen 
zeggen. Doch van de twaalf zetters zullen er peen drie de 
teekens begrijpen, om ,,twee interlinien meer" tusschen do 
repels to zetten, of or twee ))uit to halen", als ze hun z66 
door den corrector worden aangewezen. - Op bladz. 78 en 
volgg. vindt men eene verklaring der Romeinsche cijfers. - 
Verder een dichtstukje van den pseudoniem PRACTlCUS,'t welk 
ik met genoeaen heb (relezen. - Dan volgt eene historische 
anecdote, getiteld: ))Eene drukfeil, die niet zonder gewigtige 
gevolgen was." Zulk Alengelwerk is juist geschikt, omdat de 
leerlin(,en daarin opmerkzaam worden gemaakt op de onheilen, 
die er kennen ontstaan, wanneer er door zorgeloosheid niet 
gelet wordt op bet uitvallen der letters, zooals 't geval is 
geweest op bladz. 65, alwaar staat : )IBEHOOREND ." lees: 
BEUOORENDE; - benevens een 66k historisch stukje ))Over den 
oorsprong der Almanakken."
Do vierde Aflev. geeft eene »Verduidelijking van Abreviations." 
Waarom niet eenvoudig: Verduidelijking van verkorte of ge-
abrevieerde woorden? - De volgende bladzijde levert eene 
verklaring van den ))Dierenriem en andere Heinelteekens", zeer 
nuttig voor de leerlingen, wanneer zij later een sterrekundig 
work onder handen krijgen. - Het onderrigt in 't ))distribueren" 
vind ik allezins voldoende. - De ))kouten persen" zal ik in 
onze ))snelpers-eeuw" maar laten rusten. - De beschrijving 
van de ))ijzeren persen" is to mager, - de jeugdige drukkers 
zullen er hun werktuig niet grondig uit leeren kennen. - 
Ofschoon bet Nengeiwerk, getiteld: ))De goede, oude tijd", 
niet bepaald geschreven is om kweekelingen to vormen, zoo 
bespreekt de schrijver, met krachtige taal en in goeden stijl, 
den achteruitgang van de boekdrukkunst. Hij wil maatregelen 
nemen - of Rover hij geeft voorloopig de middelen aan de 
hand - tot bet daarstellen van eene ))Vaderlandscke Boek-
drukkers-Vereeniging." Velen zullen er zeker zijn, die den 
wensch met zich omdragen: ,,Dat zulk eene vereeniging spoedig 
tot stand kome!" Maar ik vraag: wie zal den eersten steen 
leggen? 't Is zoo'n liefelijke theorie, die zeer bezwaarlijk in 
practijk zal to brengen zijn.
486	LAURENS COSTER.
Wat er in de vijfde Aflevering van de nDrukpersen. - 
SneZpersen" gezegd wordt, is in zooverre bruikbaar, omdat 
men daarin niet slechts eene beschrijving vindt van de hoofd-
bestanddeelen der machine, maar de benaming en afbeelding 
van de plaatsing der rollen ; alhoewel men hierdoor nog niet 
tot een volmaakten machinemeester gevormd zal worden. - 
Vijf bladzijden zijn gewijd aan het )Overslaan der vormen." 
Van hoeveel belang dit niet alleen voor de leerlingen, maar 
ook voor elken zetter is, zal niemand kunnen tegenspreken, 
en de accurate bewerking verdient lof.
Wanneer ge eens, lezer 1 wordt uitgenoodigd, om eene zetter 
to bezigtigen, ziet dan dat ge tegen then tijd de zesde Aflev. 
in uw bezit krijgt. Daarin vindt ge het letterzetten zdo 
juist en duidelijk, ja zelfs tot in de geringste bijzonderheden 
beschreven, dat ge zult zeggen: );de schrijver heeft er eer van." 
Maar gij zult u ergeren aan de menigte »dezelve's" en ))hetzelve's". 
Op sehier iedere bladzijde, waar de leerlingen onderrigt ont-
vangen, moeten zij eene groote dosis van die zoo gemakkelijk 
to vermijden woorden slikken.
Doch nu moet en kan ik mij (om niet to wijdloopia to 
worden) meer bekorten; want de zevende Aflev. geeft in 't 
geheel acht bladzijden ten gerieve van de leerlingen. - In 
de achtste Aflev. vindt men volstrekt geen onderrigt. - De 
negende Aflev. wijdt ddne bladzijde aan de nBerekening hoeveel 
exemplaren men uit een riem, boek of vel verkrijgt." En de 
tiende, elfde en twaalfde Aflev. geven weinig, wat tot onderrigt 
en vorming van kweekelingen zou kunnen strekken. Maar 
op bl. 313 belooft de Redactie: nom den tweeden jaargang 
meer aan het vak dienstbaar to maken." Als die belofte zich 
maar niet slechts tot die bladzijde bepaalt, even als in de 
eerste Aflev. (op bl. 7), alwaar sprake is om ))eerlang ook een 
afdruk van deze [eene gewijzigde] letterkast to leveren", voor-
komende in bet Handb. voor Letterzetters, waarnaar ik nog 
altijd vruchteloos uitzie. Wel is er op bl. 53 een verzoek 
ingezonden, om daarmede zoo lang to wachten, ))tot er flog 
meer kunstbroeders met hunne opinien komen opzetten"; maar 
daardoor had de Redacte zich niet van haar voornemen moeten 
laten terughouden.
Over het algemeen kwamen mij de nBerigten en Mededee-
lingen" belangrijker voor dan in de eerste Aflevering. Maar
LAURENS COSTER.	487
als men 't kaf van het koren scheidt, zou er misschien twee 
derden overblijven.
Van al de »Helbakjes" trek niet ddn zoozeer mime aandacht 
als dat in de Iaatste Aflev. (bladz. 359). Daar toch staat eerie 
zamenspraak tussehen JAN en zijn Meester. Doze vraagt aan 
gene: ),Hoe denkt Me over de algemeene strekking van dit 
tijdschrift?" waarop de eerste antwoordt: ... „Het komt mij 
voor dat er veel nuttigs in gevonden wordt; maar daarentegen 
ook veel, dat er niet in moest staan." Hieraan hecht ik vol-
komen mijn zegel. En opdat men mij niet van eenzijdigheid 
beschuldige, moet ik hier bijvoegen, dat daar gedoeld wordt 
op een twistgeschrijf, voorkomende in hot ,,Helbakje" opbladz. 152 
en vol-. Vraagt men mijn oordeel daarover, dan wil ik er 
niets meer, maar ook niets minder van zegrogen, dan dat die
as
president (v.B. het hoofd van eerie vereeniging die leiden moet 
tot verbroedering) - een van zijne leden de pen latende op-
vatten, om over het in bezit zijn van eene barrier hevig to 
velde to trekken - zich moest schamen.
Verlangt ge nu ook nog, lezer! een woord over de typo-
graphische uitvoering? Misschien voert ge mij wel to gemoet: 
»o neen; want op een tijdschrift, dat niet alleen moot dienen 
om jeugdige zetters en drukkers to vormen, maar ook strekken 
moot tot memorandum voor ouderen in hot vak - daar zal 
men wel niets op kunnen afdingen." Misgeraden 1
Van de weinige drukfouten heb ik geene aanteekening ge-
houden. Ook wil ik den zetter van het tijdschrift niet hard 
vallen over de onduidelijke woord-afhreking. Maar hot komt 
mij voor, dat hij zijn werk slordig heeft afgeleverd; want nu 
eens voor- dan weer achteraan do regels (op bladz. 204 twee 
regels onder elkander) zijn de letters of punctuaties voorbij 
hunne plaats geschoven.
Ook de drukker verdient goon lof voor zijn arbeid; want 
het was mij eerie grieve toen ik bladz. 16 en 17 met elkander 
vergeleek. Eerstgenoemde bladz. sehijnt een schaduwbeeld 
voor to stellen, terwijl de tweede u aan de duisterheid van 
den nacht doet denken. Op meer dan eerie plaats zijn niet 
alleen de noten, maar zelfs de tekst z6o onzuiver afgedrukt, 
dat hot is alsof men mij eerie »pers-revisie" in plaats van een 
„goed exemplaar" heeft gezonden.
Eindelijk drukke de Heer IuULDFR zijn binder wat meer
488	LAURENS COSTER.
zorg op 't harte omtrent bet vouwen der bladen. Want in 
de achtste Aflev. is 't laatste vel geheel 't binnenste buiten 
gevouwen. Misschien ben ik de cenige (ik hoop bet ten minste) 
die hierover reden tot klagen heeft.
De algemeene omslag ziet er form nit; maar eon algemeene 
Inhoud ontbreekt.
En toch, in weerwil van mijne bedenkingen (aanmerkingen 
wit ik ze niet noemen, om den niet eervollen titel van twitter" 
niet op mij to laden), moet ik erkennen, dat er wel 't een en 
ander in gevonden wordt, wat menigeen niet zou verwachten, 
en dat toch wezenlijk nut kan aanbrengen. Daarom zullen de 
leerlingen zich (mits zij aan de band van een ervaren aids 
geleid worden) hunne vier-en-twintig stuivers niet beklagen.
A. Junij 1859.	F.
KORTE MEDEDEELINGEN.
Van den Catechismus des Bijbels, of Onderwys omtrent den 
inhoud der Heilige Sehrift, naar F. A. KRUMMACHER, op nieuw 
bewerkt door fi. J. SPIJKER, Theol. Doct. en Pred. to Amsterdam,
word aldaar to dezen jare bij de H.H. J. H. EN G. VAN HETEREN 
een 21 druk (in kl. 8vo., VIII en 136 bl., a f : - 55) in 't 
licht gegeven. Het boekje is dus getrokken, en, ziet men 
alleen op de voortreffelijkheid van den inhoud, dan verdient 
bet dit zeker ten voile, gelijk trouwens de naam van SPIJE:ER-
die van KRUMMACHER, den schrijver der Parabelen, heeft 66k 
wel een goeden klank, maar van hem is bij eene bewerking 
voor Nederlanders en voor den tegenwoordigen tijd weinig 
kunnen overblijven - op de meest voldoende wijze daarvoor 
borg spreekt. Maar nu lezen we in 't Reglement op het Gods-
dienstig Onderwys in de Ned. Herv. Kerk, dat dit onderwijs
behoort to omvatten nhet verstandig Bijbellezen, de Bijbelsche 
en Kerkelijke geschiedenis, en de Christelijke geloofs- en 
zedeleer"; en de vraag is bij ons opgekomen, of zelfs ndis-
cipelen van bescbaafde opvoeding" - voor wie deze Hand-
leiding alleen bestemd is en bestemd zijn kan - nadat zij 
door hare 136 bl. en de daarbij aangehaalde talrijke capittels 
in bet verstandig Bijbellezen en in de Bijbelsche geschiedenis 
zullen zijn geoefbnd, nog genoegzame tijdruimte vddr bet
KORTE MEDEDEELINGEN.	489
afleggen bunner belijdenis zullen overhouden, om zich op gelijke 
schaal in de Kerkelijke geschiedenis, waarvan bier niets, en 
in de Christelijke geloofs- en zedeleer, die bier slechts naar 
den leiddraad der Bijbelboeken, en dus zonder orde of zamen-
hang en zonder achtgeving op do geschilpunten, voorkomt, to 
bekwamen. Is deze onze vrees echter ongegrond - wie bet 
boek voor hunne leerlingen gebruiken, kunnen best daarover 
oordeelen - dan stellen wij s.'s arbeid z6o hoop, dat de 
sterkste aanbeveling ons nog to flaauw zou dunken. En in 
elk geval onderschrijven we onvoorwaardelijk en met nadruk 
de in de voorrede gemaakte opmerking: ,,Zelfs voor beschaafde 
en geoefende gemeenteleden bevat dit leerboek menige aan-
wijzing tot refit verstand der bijbelschriften en van Karen altijd 
belangrijken inhoud."	V. P.

Hot verslag, dat jaarlijks op verschillende plaatsen wordt 
uitgebragt aangaande den staat en de werkzaamheden van 
bet Nederlandsch Bijbelgenootschap, draagt bier en daar ook 
deze vrucht, dat er opwekkende toespraken worden gehouden 
om de Bijbelverspreiding aan to bevelen. Geschiedt dit door 
degelijke, verlichte mannen, dan laten zij doorgaans deze 
gelegenheid niet voorbijgaan, zonder een woord in bet midden 
to brengen omtrent bet eigenaardige van den Bijbel, die door 
velen soms nog zoo verkeerd wordt beoordeeld. Dit geschiedde 
in bet afgeloopen jaar (28 Oct.) to Amsterdam. Als spreker 
trad toen Ds. sr1JKER op, wiens naam reeds voldoende is, 
om iets goeds over den Bijbel to verwachten. Hij stelt die 
verwachting niet to lour. In zijne opwekkingsrede over ,,de 
onmisbaarheid en ongenoegzaamheid der Bijbelverspreiding", 
(Amst. JOANNES MULLER), leert hij ons den Bijbel kennen als 
een boek, onmisbaar tot verbreiding van Christelijke kennis 
en zedelijkheid en de Bijbelverspreiding als ongenoegzaam, 
tenzij dat boek gelezen, verstaan en in zijne heiligendekracht 
niet belemmerd worde. Wij bevelen deze rede, wegens de 
nuttige opmerkingen en wenken die er in voorkomen, als een 
geneesmiddel tegen alle Bijbelvergoding en Bijbelverachting, 
aan alle vrienden van waarheid en Christelijk leven aan.

Een good en doeltreffend woord word er op den jongsten 
tweeden Kersdag to 's Hage gesproken door Ds. J. MOLL, bij
490
ICORTE MEDEDEELINGEN.
gelegenheid der eerste gods then stoefening in de nieuw gebouwde 
kerk voor bedeelden en behoeftigen. Men weet dat deze kerk 
uit verzamelde liefdegiften werd gesticht op de plaats, waar 
vroeger het bestedelingshuis stond. Een onbekende schonk 
een orgel, een ander den toestel tot de gaz-verlichting en een 
derde een aantal Bijbels. Zoo kwam deze kerk, die de spreker 
voorstelt met den naam van Bethlehemskerk to noemen , als 
een schoon gedenkteeken van Christelijke weldadigheid tot 
stand. De toespraak, ter inwijding van het gebouw, door 
het gezang van de gemeente en van de kinderen der beide 
Diaconie-inrigtingen afgewisseld, zal gewis een goeden indruk 
bij de aanwezigen hebben achtergelaten. Zij is uitgegeven to 
's Hage, bij M. J. VISSER, a 30 cts.; de opbrengst heeft gediend 
als nieuwjaarsgift aan de Diaconie der gemeente tot aankoop 
van spijskaarten voor den volgenden winter.

Een ongenoemde bragt onlangs, in eene brochure uitgegeven 
to Amsterdam bij de Wed. BORLEFFS EN TEN HAVE bet onder-
wijs in de Oost-Indien ter sprake. De oorzaak der min gunstige 
resultaten, welke de Academie van Delft oplevert, wat aangaat 
de jongelieden, die naar bet radicaal van Ambtenaar der 
tweede klasse voor onze Oost-Indische bezittingen dingen, 
zoekt de schrijver in de onvoldoende kennis van hen, die ten 
gevolge van een of jelegd examen aan de Academie worden toe-
gelaten. - Deze woorden bevatten een vrij seherp verwijt voor 
de Heeren Examinatoren met het admissie-examen belast; met 
voordacht onthouden wij ons op dit oogenblik de gegrondheid 
van dat verwijt to beoordeelen. - De onderwijzers, die den 
Oosterschen kweekeling tot bet examen (vooral voor dat in 
't Nederduitsch) zullen voorbereiden, komen er niet beter af; 
want, zegt de schrijver, om hem het redekundig ontleden of de 
Analyse vtzn Prof. ROORDA to onderwijzen, daartoe kan de 
onderwyzer slechts van buiten laten leeren, en niet al to stipt 
onderzoeken, wat de woorden die hij hem laat leeren, beteekenen. 
Dat sommige onderwijzers zich no, steeds aan eene afrigtings-, 
eene dresseer-methode bezondigen, is ons, helaasl bekend; 
maar, zooals de S. het bier voorstelt, dit komt ons tech wat 
sterk gekleurd voor. Over het geheel is bet onderzoek naar 
de oorzaken van bet niet slagen van eenigen der Delftsche 
studenten bet zwakste deel der brochure. De daarin voor-
FORTE MEDEDEELINGEN.	491
gestelde maatregelen ter verbetering van bet lager onderwijs 
op Java schijnen ons doelmatiger to zijn. Of bij de ten uit-
voer legging dier voorstellen niet onverwachte moeijelijkheden 
zich zullen voordoen, hiervoor meenen wij met reden to moeten 
vreezen. Er zou echter reeds veel gewonnen zijn, wanneer 
deze brochure de aandacht van onbevooroordeelde deskundigen 
op dat onderwerp vestigde, en het Gouvernement, door dezen 
voorgelicht, er eene impulsie door kreeg, om in deze hoogst 
gewigtige aangelegenheid handen nit de mouw to steken. In 
zooverre kan zij veel goeds bewerken.
13 Julij 1859.

PIIILALETIIES heeft eene zeer goed geschreven brochure in 
't licht gegeven onder den titel: Oostenryk en NAPOLEON III. 
's Gravenhage, 11. C. SUSAN, c.x.z., in gr. 8vo. 56 Ll. f : - 60.
Zij beviel ons beter dan eene andere bij Gebr. BINGER uit-
gekomen: ))Over de Nationaliteit of onafhankelijkheid van 
Italie, vertaald nit bet Engelsch", die bet sterkst van alien 
lijdt aan de zomerkwaal van dit jaar - Napoleontophobie. Van 
die kwaal is ook niet vrij : ,,Nederland en bet Oorlogsgevaar 
(Brief), to Rotterdam, bij OLDENZEEL", die anders van veel 
zaakkennis getuigt en ons wel in de eerste plaats belang moet 
inboezemen. Hot is pligt, onaf'schuifbare pligt in deze tijden 
om alle drie to lezen, en zij verdienen bet wel. Wij meenen 
er echter op bet oogenblik niet verder over to moeten nit-
weiden, omdat wij ons voorstellen in het Mengelwerk de 
Italiaansche zaak, en dan ter barer tijd ook deze brochures 
uitvoeriger to bespreken.

Van de vele kaarten van bet tegenwoordige oorlogstooneel 
is ons toegezonden de ,,Kaart van SardiniO en aangrenzende 
landen", gedrukt en uitgegeven door VAN HOOGSTRATEN en 
GOITER to Zwolle (a f : - 50). Zij is voldoende om een generaal 
overzigt van de ongelukkige landen to verkrijgen, die voor de 
honderdste maal weder tot oorlogstooneel gepromoveerd zijn. Zij 
munt echter noch door uitvoerigheid, noch door typographische 
zorgvuldigheid uit. Doch dat bevordert in zeker opzigt de duide-
lijkheid, die weder door de verbazende uitvoerigheid b. v. van 
de schoone kaart van den KiEPERT door bet Geographische Institut 
to Weimar uitgegeven (1859) benadeeld wordt.
492	FORTE MEDEDEFLINGEN.
Eene weinig beduidende uitgave is bet boekske, getiteld: 
Ifrygsmansdeugd, aangewezen in een viertal edele voorbeelden, 
door D 	Met twee afbeeldingen. Voor rekening van den 
Schrijver. Te Utrecht, bij A. VAN DORSTEN, JR. 1859. Drie 
van de vier voorbeelden waren reeds in 1847 in bet 1llaand-
schrift De Protestant geplaatst. Zij bestaan in verhalen van 
edele daden van DE RUITER, den Pruissisehen generaal vox 
zrETHEN, en van den Franschman DROUOT. De schrijver meende 
dat er een geschikter geheel zou gevormd worden (waarom?) 
wanneer ook een voorbeeld van een Engelschman genoemd en 
verhaald werd, en daarom voegde hij er eene beschouwing (?) 
van den generaal I3AVELOCx bij. De voorbeelden zijn 'wel 
goed, maar zij zijn op weinig uitstekende wijze medegedeeld. 
De schrijver heeft met zijn eigen werk, blijkens bet Naschrift, 
echter flog al wat op, meer dan Ref. De plaatjes zijn lief, 
bet laatste vooral.
Nader berigt over Miss DEBRNY'S Protestant.

(2° druk.)
Aan de Redactie der Vaderl. Letteroefeningen.
Alleen op uw bepaald verzoek kan ik besluiten een kort 
antwoord to geven op den mij toegezonden brief van den 
uitgever, waarin Z,Ed. zich beklaagt over mijne gissing (No. VIII 
v. d. Jaarg„ bl. 381), dat die 2° druk misschien slechts eene 
titel-uitgave zoude zijn. Anders zou bet mij aangenamer 
geweest zijn, om of niet, of iets uitvoeriger to antwoorden. 
Thans bepaal ik mij tot de erkenning, dat inderdaad nit den 
aangehaalden Jaarg. 1835 der Vaderl,. Letteroefeningen blijkt, dat 
de toen verschenen eerste druk, in twee deelen met een ver-
schillend aantal bladzijden, verbiedt om bier aan eene titel-
uitgave to denken. Van mijne overige beweringen behoef ik 
cebter niets terug to nemen, vooral niet van mijne klagt over 
den slechten druk, die wel aan een voor bona 25 jaren ver-
schenen werk doet denken.
Hoogachtend, enz.

De recensent van Miss nEBx&Y's Protestant. (2° druk.)
BOEKBESCROUWING.
De Stichting der nieuwe Doopsgezinde Kerk to Harlingen. Redenen 
en geschiedkundige mededeelingen daartoe betrekkelijk, door 
P. COOL, Leeraar bij de Doopsgezinde Geneente to Harlingen. 
Harlingen, J. F. V. Behrns. 1858. In gr. 8vo. 64 bl. f : - 60.
De MMlagt der Liefde. Opgedragen aan alien, die tot de stich-
ting der Gemeente Halle, in Gelderland, medewerkten. Uit-
gegeven geheel ten voordeele der nieuw gestichte Gemeente. Door
A. H. V. D. HCEVE, Predikant to Keppel. Amsterdam, J. It. 
Gebhard & Comp. 1859. In gr. 8vo. 72 bl. f : - 60.
Twee Tempel-Psalmen, overdacht by de laatste Godsdienst-
oefening in het Oude - en de eerste zamenkomst in het ver-
nieuwde Bedehuis der Doopsgezinde Gemeente to Woudsend.
Tweetal Gelegenheids-Preken door J. D. V. D. PLAATS, Leeraar
aldaar. Uitgegeven ten behoove en voor rekening van de Ge-
meente. Te Sneek, bij F. Holtkamp. 1859. In gr. 8vo. 
48 bi. f :-25.
De Protestant moge niet kunnen wijzen op prachtige en 
luistervolle bedehuizen, die ook maar eenigzins de vergelijking 
kunnen doorstaan met die zijner Roomsch-Catholijke mede-
broeders, hij behoeft hen daarom nog geenszins to benijden 
of aan de kracht van zijn eigen beginsel to twijfelen. Het 
blijkt gedurig onwedersprekelijk, dat hij bet good dozer aarde 
gaarne over heeft om op eene gepaste wijze den Heer van 
hemel en van aarde to verheerlijken, zonder daartoe ook 
maar eenigzins gedrongen to worden door de hoop op toe-
komstige vergelding. De drie werkjes, weaker titels boven 
doze aankondiging zijn uitgeschreven, leveren or weer het be-
wijs van; zij zijn sprekende getuigenissen voor bet ]even, dat 
in de gemeente werkt, en het eerste inzonderheid voor de 
broederlijke Liefde, die zoozeer in de versehillende afdeelingen 
der gezuiverde kerk tot haar regt komt, dat wij de uitwen-
dige ddnheid der Roomsch-Catholijke kerk niet behoeven to 
bewonderen.
BOEKBFSCH. 1859. v". XI.	33
494 P. COOL, A. IT. V. D. HTOi?CF RV J. D. V. D. PLAA'TS,
Daarenboven toont bet Protestantisme in doze gelegenheids-
geschriften zijne eigenaardige kracht, do kraehts des woords. 
t Zijn preken en al weer preken, op teksten gegrond, waar-
mce deze kerkbouwingen zijn gevierd; dat toch niemand er 
om glimlagche of met to hooge ingenomenheid, bij enkele er 
van, in meegedeelde beurtzangen de sporen eener meer dan 
gewone liturgie onderscheide: het woord der prediking zij en 
blijve ons genoeg, zU en blijve ons het voornaamste!
Maar dan ook met to meer naauwgezetheid op de wijze 
gezet, waarop dat woord wordt verkondigd, vooral ale het 
eens uitgesprokene waardig wordt geacht om onder de oogen 
van het publiek in druk to verschijnen ! Dan ook geprotes-
teerd teen het uitgeven van allerlei preken, waarover de 
auteur zich vaak schamen mogt, dat hij ze ooit uitgesproken 
heeft 1
Vergunt ons, bij deze gelegenheidsleerredenen niet zoo naauw-
gezet to zijn! Hot afbreken van oude kerken, het stichten 
van nieuwe, ja zelfs van nieuwe gemeenten, zijn van geschied-
lcundigo beteekenis; het nageslacht wit gaarne van deze dingen 
weten hoe zij geschied zijn, gelijk do ooggetuige ze zich her-
inneren wit. Al werd or dan ook nooit meer eene preek uit-
gegeven, zoo zouden wij eene uitzondering willen maken ten 
opzigte van de leerredenen betrekkelijk kerkinwijdingen en 
ze meer als geschiedkundige gedenkteekenen beschouwen. Ale 
zoodanig hebben alle drie de werkjes die wij aankondigen, 
vrij wat waarde, het eerste vooral door de bijgevoegde ge-
schiedkundige mededeelingen, terwijl het tweede zoo getrouw 
elke syllabe meedeelt, die er in 't openbaar bij hot stichten 
der nieuwe gemeente van Halle gesproken is, dat daaruit ge-
makkelijk al wat tot de geschiedenis er van behoort, is op to 
waken.
`Vat nu de preken zelven aangaat - het zij ons vergund om 
met een enkel woord den indruk meg to deelen, then zij op 
one maakten. In het voile besef, dat het allermoeijelijkst is, 
om voor zulke gelegenheden, niet toespraken naar aanleiding 
van eenige woorden der Schrift, maar leerredenen - die do 
kracht der Schrift rigten naar de gelegenheid des tijds - to ver-
vaardigen, willen wij aan alle drie de leeraren gaarne de ge-
tuigenis geven, dat zij niet ongelukkig geslaagd zijn. Hot 
best bevielen ons de preken van Ds. v. D. PLAATS, wegens de
IDRfE GELEGENIIEIDSREDE\T.	49 ii
juistheid en puntigheid waarmede hij zijne zaken behandelt. Alle 
preken geven woorden, maar niet altijd zaken, woorden, nog 
eens, maar niet altijd gedachten; de zijne zijn vol denkbeelden, 
die weer eens op eene eigenaardige wijze zijn voorgesteld en 
in een kernachtigen stijl zijn uitgedrukt. Ongelukkig was hij, 
dunkt ons, in de keuze zijner teksten. Een gansehe psalm, 
die vrij wat geexegetiseerd meet worden, leent zich minder 
goed voor buitengewone gelegenheden, waarbij de toehoorders 
niet zoo zeer gestemd zijn, om lange verklaringen aan to 
hooren; en hot valt ook zeer moeijelijk om de zaken, die men 
dan to zeggen heeft, aan de deelen van den tekst to verbin-
den. De Heer V. D. PLAATS heeft dit zoo goed mogelijk ge-
daan, en ook hierin zijne bekwaamheid getoond, maar hij heeft 
natuurlijk van Ps. 65 bij de nadere behandeling verscheiden 
verzen moeten laten liggen, voor welker verklaring hij eenige 
minuten noodig had en die dan ook tot zijn tekst behoorden. 
Of zijne hooge verheffing van de godsdienstoefeningen in kleine 
kerken boven die in grootere, onpartijdig en waar is, mogen 
wij betwijfelen. Ook hinderden ons enkele scherpheden, waar-
toe nogtans wie in puntigen stijl schrijft zoo ligt vervalt. Zelfs 
de opsomming der leeraren, die de gemeente van Woudsend 
bediend hebben (bl. 17) is door sareasme piquant gemaakt.
De preken van Ds. COOL, noch die van Ds. V. D. IIOEVE 
llebben'c~cne scherpheid, maar daarentegen ook meer van dat 
gewone preekachtige, van die whlbekende en honderdmaal 
herhaalde preekzinnen. Gelukkiger dan de inwijdingspreek 
over Ps. 103 vs. 1 van den eersten rekenen wij zijne leer-
rede bij de Iaatste gezamenlijke godsdienstoefening van Her-
vormden en Doopsgezinden to Harlingen. Reeds de tekst is 
geed gekozen: Gal. ii vs. 9, maar ware die tekst puntiger 
opgevat, dan zou, dunkt ons, bet beeld der liefde tusschen 
verschillende kerkgenootsehappen scherper geteekend zijn ge-
worden. Waarom niet bijzonder acht gegeven op bet geven
van de regterhand der gemeenschap, OPDAT 2v j tot de Heidenen, 
en zj tot de besnijdenis zouden gaan. Men spreekt tegenwoordig
zoo veel van de behoefte, die de gemeenten hebben aan ont-
wikkeling van godsdienstige kennis, maar denkt hierbij altijd 
aan dogmatische kennis. Liever zouden wij haar doorvoed 
willen zien met eene juiste ethische kennis; wij zouden wen-
sehen, dat zij eens een precies denkbeeld kreeg van die boom
33,
r0G P. COOL, A. TT. V. D. TTORVF RS J. D. V. D. PLAATS.
geroemde Christelijke verdraagzaamheid, die tot flog toe door 
bet weinig gedecideerde van haar karakter allerlei Iaauw-
heid in de hand werkt, die zich laat cajoleren bij bet waar-
lijk nog niet zooveel beteekenende leenen van kerken. De 
preek over Ps. 103 vs. 1 lijdt veel meer aan 't gebrek aan 
juistheid en bepaaldheid, maar beiden geven blijk van de groote 
zorg, die Ds. COOL aan bet opstellen zijner leerredenen be-
steedt, beiden geven blijk, dat hij de kunst verstaat om refit 
stichtelijk, gemoedelijk, welmeenend en eenvoudig-sierlijk 
to preken. Wie meenen mogt, dat de mensch alleen een ver-
standelijk wezen is, noemt dit een schralen lof, maar wie bij 
't preken-oordeelen nog aan de eischen van bet hart denkt, 
acht er den anteur hoop om, en hooger dan x. of r., die zulke 
degelijke stukken waken, welke stof geven tot koffijpraatjes, maar 
uw hart voor den Heer niet ontsluiten. Zeer prijzenswaardig 
achten wij de toespraak bij bet leggen van den eersten steen.
De preken van Ds. V. D. xOEVE zijn goed, maar... to gewoon, 
to algemeen, to alledaagsch. Zal de Evangelie-prediking voort-
durend belangstelling genieten, dan moet ieder prediker eigen-
aardig zijn en zich wachten voor then stortvloed van alge-
meene zinsneden, die men z66 en juist weer z66 duizend-en-
ddnmaal gelezen of gehoord heeft. En ieder heeft zijue eigen-
aardigheid, V. D. HOEVE vooral; maar op eigen gelegenheid 
elk in zijn bootje op bet slootje of riviertje to varen dat ons 
eigendom is, is zooveel moeijelijker dan in bet bekoorlijk schij-
nende algemeene vaarwater to dobberen, terwijl daarenboven 
al onze bootjes wel van ijzer schijnen, en in 't midden van dat 
vaarwater een sterke magneet schijnt to werken. Dat de Heer 
v. D. rroEVE nog wel eons een tog tje op 't eigen riviertje maakt, 
getuigen zijne tekstkeuzen, die wij allergelukkigst noemen. Ook 
hebben wij op de indeeling geene aanmerking, maar de uit-
werking %vijst op een gebrek, dat velen predikanten eigen is, 
en waarin zij zoo Iigt vervallen, omdat bet zich niet dadelijk
wreekt. Altijd productief en ... ja wij weten wel, de hood is
u veelszins opgelegd... maar de critiek moet onpartijdig zijn,
al klinken hare uitspraken minder liefelijk en streelend dan de
opvijzelende bazuintoonen, die wij b. v. in een ander Tijdschrift
bij de aankondiging van deze Magt der liefde moesten aan-
hooren. Alen versta ons wel: bet zijn goede, nuttige preken,
volstrel:t niet van de minste soort. Er zijn er wel veel slech-
tere gedrukt.
SI,rVERINUS, IIAMAOL, DE RIJKE ARMS.	497
HAMAeL, de rake Arme. Bybelsch-Evangelische Novellette, door 
SEVERINUS. Te Amsterdam, bif P. B. van Waning Bolt. 
1859. In post 8vo. VIII en 98 bl. f : - 80.
Indien wij ontkenden dat bovengenoemd werkje, hoe vreemd 
de titel ook klinke en hoe weinig uitlokkend hot Voorberigt 
zij , met talent is geschreven, dan zeiden wij eene onwaarheid. 
loch valt bet ons moeijelijk om onze ingenomenheid er mede to 
betuigen, en wenschen wij niet dat de Schrijver met proeven 
in dit zelfde genre voortga. Het is wel aardig voor ddns, maar 
meer ook niet. Wij leggen daarbij de klem en op aardig en 
op eens. Aardig verzonnen toch, bet valt niet to ontkennen, 
is dit Bybelsch-Evangelisch (aan ddn der beide epitheta badden 
wij, dunkt ons, genoeg) ROMANNETJE, en op inderdaadpiquante 
en vernuftige wijze weet de Schrijver cene reeks van geschie-
denissen en gelijkenissen die in de Evangelien voorkomen, to 
verbinden en aaneen to koppelen, ik zou haast zeggen: to fat-
soeneren tot een niet onaardig verhaaltje, zonder dat wij meer 
dan een paar malen genoodzaakt worden tot een halsbreken-
den sprong, of op eene tastbare onwaarschijnlijkheid stuiten, 
die ons bet genot der fictie bederft.
De held van zijn roman is IIAMAOL, een zoon van Rabbi 
sIMEON den Vrome, die Lukas ii voorkomt. Deze IIAMAeL 
Yin, een zddr rijk man, komt op allerlei wijze met JEZUs 
in aanraking en wordt door al wat hij van dezen ziet en 
hoort, van lieverlede van zijn hoofdgebrek (overdreven ge-
hechtheid aan geld en goed) genezen, ja eindelijk een opregt 
belijder van JEzus' naam, zoodat hij zelfs afstand doet van 
al zijne bezittingen, ze verkoopt en den prijs er van nederlegt 
»aan de voeten der Apostelen" (Hand. iv), en nu voortaan 
Wets meer hebbende, maar toch door bet geloof alles bezit-
tende, ja rijk aan hemelsche schatten, slechts voor anderen 
gnat leven en een weldoener wordt der armen, ter wier be-
hoeve hij van anderen datgene afbedelt, wat hij vroeger zelf 
in rijken overvloed heeft bezeten. Met groote kunst en ge-
vatheid nu zijn door onzen Schrijver, ten behoeve van dezen 
IIAMAiiL, de schatkameren der Evangelische geschiedverhalen, 
ik mag wel zeggen, geplunderd. Geen rijke daarin voor~-
komende, die nict cen vcert.jc tot opsiering van bet gehecl
498	SEVEaD, us,
moet afstaan. De rake man nit de parabel, aan wiens poort 
LAZARUS lag, de rijke dwaas (Lukas xiv), de rake jongeling, 
de rij ken die hunne gaven in de schatkist wierpen (Lukas xxi) - 
ze komen er alien in to pas, en z66, dat de eenheid toch niet 
verbroken wordt. Om een enkel staaltje bij to brengen, zoo 
is b. V. HAMA2L zelf »de rijke jongeling"; later peen dergenen 
die veel geld in de schatkist wierpen"; vervolgens (mirabile 
dictu) » de rijke dwaas", hier uit de parabel geligt en tot een 
levend persoon gemaakt; - hij is aan bet gastmaal tegen-
woordig van sinzox den Pharisaeer; hij hoort in zijn droom 
bet gekerm van zijn breeder (N.B. den rijke nit Luk. xvi), 
pijn lijdende in de hel; hij is getuige van de opwekking van 
LAZARUS. - Later is hij weer ',de jongeling" die Mark. xiv: 
51, 52 voorkomt als getuige van JEzus' gevangenneming en 
die nit de handen der soldaten die hem grijpen willen ,,naakt 
ontvliedt". I3ij ziet voorts - en dit maakt diepen indruk op 
hem - bet ontzettende uiteinde van JUDAS den geldgierige; hij 
hoort de indrukwekkende rede van PETRUS op den Pinkster-
dag; hij is getuige van bet wonder door dezen verrigt aan de 
poort van de Schoone, en nu eindelijk door dit alles geroerd 
en getroffen, trekt hij zijn hart voor goed van bet aardsche 
af, verkoopt al wat hij heeft en - wordt Christen.
`\rij springen Dog eene menigte kleine bijzonderhede.n over, 
maar meenen intusschen toch genoeg gezegd to hebben, om 
den geest van bet geheel zoo wat to kenmerken en to doen 
zien, dat bet den Schrijver aan gelukkigen tact van opmerking 
en vernuftige Combinationsgabe geenszins ontbreekt.
Maar nu - de zaak eens van eene andere zijde bezien - 
vragen wij in goeden ernst: waartoe dit alles? Is bet niet 
bloot, ja is bet wel iets meer dan eene aardigheid, geed voor 
eens, die een oogenblik de aandaeht kan opwekken, maar eigen-
lijk tot niets dient? want om nog van enkele misstellingen 
als b. v. op bl. 37 niet to gewagen, zoo is toch bet geheel 
louter fictie en heeft als zoodanig volstrekt geene waarde.
De Schrijver gewaagt in zijn Voorberiyt (dat zonderling op 
eene cacographie gelijkt en aan 't wejk nog al eenige addenda 
en corrigenda zouden zijn toe to voegen) van zijne bedoeling 
om bet »dichterlijk shoone" van den Bijbel meer to doen uit-
komen. floe hij echter die bedoeling door deze proeve heeft
11AMA•OL, DE LUKE ARME.	199
when doen blijken, is ons niet regt duidelijk geworden. 
De schrijvers toch van de werken welke hij daar aanhaalt,
b. v. VAN HERWERDEN, -let Evangelie van JOHANNES in zijne 
schoonheid, - Bybelsche Vrouwen, - Profeten en Apostelen, - 
ja zelfs TER HAAR, Johannes en Theagenes bewegen zich allen 
geheel op geschiedkundig terrein. En zeer teregt noemt dan ook 
SEVEAINUS zijne Novelle peen eenigzins eigenaardig genre." Nu, 
over bet meer of min gelukkige van zijn genre willen wij met 
hem niet twisten. Zelfs bevelen wij gaarne en gerustelijk zijn 
werkje ter lezing aan, overtuigd dat velen bet met genoegen, 
en misschien ook niet zonder nut zullen ter hand nemen.
Alleen hopen wij dat bet bij doze proeve blijven moge, en 
achten wij de voortplanting van dit genre geeigzins eene wen-
schelijke zaak. Vooreerst toch als men eenmaal aan bet phan-
taseren gaat en der verbeelding den teugel viert, loopt men 
zoo Iigt gevaar (onze Schrijver zelf is gelukkig aan bet: est 
modus in rebus, sunt certi denique fines getrouw gebleven) van... 
tot uitersten to vervallen, die min wenschelijk zijn en waar-
door de Bijbel soms in plaats van verheven, belagchelijk wordt 
gemaakt. Conf. HOOGVL1ET'S Hemelraad in zijn ABRAHAM de 
Aartsvader. - Ten andere hebben wij in onzen tijd, meer dan 
in eenigen anderen welligt, dringend beboefte aan waarheid.
Wie over den Babel iets schrijft, hij doe bet dan vooral 
met bet oog op die behoefte. Hij stelle ons in de gelegenheid 
om iets meer to kunnen zeggen dan: »wel aardig". Wil hij 
zijne gedachten en opmerkingen in den Novellen-vorm wringen, 
wij hebben or volkomen vrede mode, mits bij ons van den 
Bijbel zelf maar liefst geen Ronlannetje opdissche. Dit laatste 
toch zou, vreezen wij, op den duur den honger slecht ver-
zadigen en misschien ook - niet geheel zonder gevaar zijn.
Trouwens voor eens en op eene wijze als onze Schrijver bet 
gedaan heeft, zal bet wel onschadelijk zijn.
Tegen stgl en taal hebben wij (uitgenomen dat wanstal-
tige Voorberigt, eene afzonderlijke critiek waardig) geene be-
denkingen ; alleen hadden wij den eersten wel een weinig 
minder uitsluitend Bybelsch gewenscht en de laatste icts moor 
gezuiverd van leelijke Germanismen als b. v. clan voor toen e. a.
Do uitvoering is overigens keurig net en doet den ITitgever,
den Heer VAN WANING BOLT, eer aan.
P. 13.
500 2Z. 1. LION, DE WET 01- HET REGT VAN SUCCESSIE, ENZ.
De Wet op het Regt van Successie en van Overgang, verklaard 
en toegelicht uit de o iciele bescheiden, door Iz. I. LION. Te 
Haarlem, by de Erven F. Bohn. In 8vo. 216 bl. f 2 - 10.
Na vele klagten zijn wij eindetijk van de successiewet van 
1817 verlost, en hebben eene nieuwe wet bekomen, die dit 
moeijelijke onderwerp regelt. Of deze nieuwe regeling vrucht-
baarder zal zijn en minder drukkend voor de belastingschul-
digen, wenschen wij niet to onderzoeken. De beraadslagingen 
in de Kamers kunnen daarop nageslagen worden, die voluminous 
genoeg zijn en bet onderwerp bijkans bebben uitgeput. Wie 
zich echter aan bet Bgblad niet wagen wil, en alles bijeen-
verzameld wil vinden wat daarover is gesproken, en de stukken 
wil kennen, daarover gewisseld, schaffe zich bet bier ver-
melde werk aan, dat aan alien die middellijk of onmiddellijk 
met de successiewet in aanraking komen, hoogst welkom zal 
zijn. Zooals van zelf spreekt, is bier alleen sprake van trouwe 
compilatie en ordening van een al to rijken voorraad van 
letters. De beer LION heeft lien onaangenamen doch nuttigen 
arbeid met vrucht volbragt en velen eene dienst gedaan. De 
practijk en ondervinding leeren alleen eene wet toepassen; bij 
de invoering daarvan kan men slechts geven wat daarover 
gesproken en geschreven is. Eene uitvoerige inleiding be-
handelt de hoofdquaestien in eene successiewet, h. v. de suc-
cessieregten in de regte lijn op buitenlandsche effecten en be-
zittingen, op goederen in de doode hand, enz.
Elk dus die de nieuwe wet (p°. Julij 1859 is zij in werking 
getreden) moot toepassen, of successiergt to betalen heeft en 
dreigt in botsing to komen met de administratie, vindt bier 
apes wat voor bet oogenblik omtrent deze wet kan gegeven 
worden.
Bet werk ware flog nuttiger geweest als de jurisprudence 
gegeven was op artikelen, die mutatis mutandis overgenomen 
zijn uit de vroegere wet en beginselen uitmaken; deze echter 
to geven lag niet in bet plan des verzamelaars, en wij zijn 
dus zeer tevreden met hetgeen ons bier gegeven wordt.
A.
LETS OVER DE VOEDI\G DER PLANTEN.	501
lets over de voeding der Planten. Proeven genomen door den 
Yorst zu BALM- EORSTMAR. Uit het Hoogduftsch door d. s. 
PAS, BZ., Landbouwkundige. Amsterdam, Erven H. van 
Munster en Zoon. 1858. In 8vo. 30 bl. f : - 25.
De vorstelijke schrijver dezer brochure, even als velen van 
bet geslacht BALM (welken naam de vertaler - ik weet niet 
om welke reden - verhollandschte in ZALia) met eere bekend 
op bet gebied der natuurwetenschappen, had met de proeven 
waarvan de brochure de uitkomsten me5deelt, ten does om de 
anorganische voeding der planten to leeren kennen. Daartoe 
liet de Schr. eerst de zaden van eenige graansoort ontkiemen 
in zuivere kool, of zuiver uitgegloeid zand, zonder toevoeging van 
eenige hetzij stikstofhoudende, hetzij anorganische stof. Daarna 
werden proeven genomen onder toevoeging van eenige dier 
stoffen in een meer of minder zamengesteld mengsel. Uit die 
proeven leerde de Schr. niet alleen, welke stoffen tot bet be-
staan en regelmatig voortgroeijen der planten meer of minder 
noodzakelijk waren, maar ook in welk tijdperk van bet leven 
der plant - bladvorming, bloei, zaadvorming - deze of 
gene stof meer onmisbaar was. Zulke proeven nu, waarvan 
den deskundigen de belangrijkheid wel niet behoeft aange-
toond to worden, en waarvan ik voor hen die er niet van 
weten de belangrijkheid niet begeer to bewijzen, werden ge-
nomen met witte haver, zomergerst, wintertarwe, zomertarwe, 
zomerkoolzaad en winterrogge. Ter loops wordt nog bij de 
proeven van winterrogge vermeld de verschillende invloed van 
bet licht der verschillende tijden van den dag, zoodat er be-
paald onderscheid bleek to bestaan of de planten door do 
morgenzon of door de middagzon beschenen werden. Zeker 
to regt, verklaart de Schr. dit verschil of brengt bet ten minste 
in verband met de ontdekking der physici, dat in de middag-
uren in bet licht die stralen toenemen, die voor bet oog on-
zigtbaar zijn, maar sterke scheikundige working hebben. Deze 
stralen zijn bet vooral waaraan de plant behoefte heeft, want 
haar leven en ontwikkelen is een gestadig spel van scheikundige 
krachten, zoo stork, dat bet eerst aan de jongste tijden heeft 
mogen gelukken dat werken van verre na to bootsen. Die 
scheikundige stralen zijn bet ook die de photograaf uit bet
502	LETS OVER DE VOED1NG DER PLA\TEb.
licht noodiheef, en daaruit Iaat zich verklaren, waarom in
g
bet middaguur zijne lichtbeelden sneller voortgebragt worden.
De Heer PAS zou een verdienstelijk werk geleverd hebben, 
meer dan door de enkele vertaling van bet overigens (zooals 
men nit deze aankondiging zien kan) zeer bruikbare stukje, 
wanneer hij naar aanleiding van de proef, waarbij die verschil-
lende uitwerkingen van bet licht aangewezen worden, zelf 
nadere proeven geleverd had. De aanwending van eene op-
lossing van Sulphas Chininae, van chlorophyll, van bloed-
kleurstof en andere middelen, die de onzigtbare scheikundige 
stralen in zigtbare en dus eigenlijke lichtstralen veranderen, 
zou daarbij in de eerste plaats van dienst hebben kunnen zijn. 
Moge hij nog, wanneer de omstandigheden bet hem toelaten, 
de opgewektheid voelen om die proeven to nemen, die in ieder 
geval voor de plan tenphysiologie, zeer zeker ook voor den 
tuinbouw en in meerdere of mindere mate ook voor den land 
bouw van belang zullen zijn.
Als eene soort van aanhangsel tot de brochure worden proeven 
vermeld, genomen met bet doel om to onderzoeken, welke 
anorganische bestanddeelen den onvruchtbaren heidegrond van 
Westphalen ontbreken. Door toevoeging van verschillende 
anorganische stoffen in verschillende verhoudingen vond de 
Schr. middel om b. v. van witte haver, die op den gewonen 
heidegrond niet groeijen wilde, krachtige planten to krijgen. 
Die om zoo to zeggen rondtastende methode van onderzoek 
des bodems verdient zeker allezins aanbeveling voor velen, 
die bij bet bebouwen hunner gronden oordeelkundig wenschen 
to werk to gaan, maar die met scheikundige onderzoekingen, 
waarvan anders de uitkomsten spoediger to grijpen zijn, niet 
zoo gemeenzaam zijn. In ieder geval is de methode stellig zeer 
practisch, terwijl bij hare uitkomsten niet eerst nog de proef 
op de som genomen behoeft to worden.
Uit bet aangevoerde zal men zien, dat wie eenigzins Wang 
stelt in wetenschappelijken landbouw zich de geringe kosten van 
bet aanschaffen van dit boekske niet zal behoeven to beklagen, 
dewijl bet, behalve bepaalde bruikbare uitkomsten, nader be-
kend maakt met eene zeer gemakkelijke, hoewel wat langzame 
methode van onderzoek, die in bet bereik valt van ieder, die 
inet cenig geduld uaauwkeurig zijne proefplanten wil en ken 
gadeslami,	A. s.
G. DE JUNG, HAND\VOORDENLOEK, ENZ.	503'
Handwoordenboek der Natuurkundige Wetenschappen, door cons-
TIAAN DE JONG. Met zeer vele vermeerderingen geheel vrij 
bewerkt naar FLEISOHAUER s Physikalisches Lexicon. Aft. 2. 
(Aga-Beel). Haarlem, J. J. Weeveringh. In ro aal 8vo. 
f : - 40 per Aflev.
Bij gelegenheid van de aankondiging der eerste aflevering 
van dit Woordenboek had Ref. gelegenheid om de opmerking 
to maken, dat de inteekenaren er voor moesten vreezen, dat 
de toezeindes uitevers van eene eregelde voortzettinggg g gg 
des werks niet vervuld zou worden. Immers na lang ge-
wacht to hebben op eene tweede aflevering, had Ref. eindelijk 
besloten om van die eerste aflevering maar een voorloopig 
verslag to geven, niet wetende of eene tweede aflevering wel 
ooit verschijnen zou. Eindelijk ontving hij eene tweede afleve-
ring, en hij begroet hare verschijning met welgevallen, om de 
vroeger reeds opgegeven redenen, dat bet werk den bescbaafde, 
niet juist gestudeerde (sit venia verbo!) veel nut, en den ge-
leerde veel gemak zou kunnen opleveren. Den laatste vooral, 
omdat bet hem eene geschikte gelegenheid zou aanbieden om 
aanteekeningen over gemengde onderwerpen, die anders zoo 
ligt verloren gaan, of die men maar niet maakt, uit vrees dat 
zij tech to zoek raken, bij elkaar to houden.
De eerste aflevering deed de vraag uiten, of bet Chemische 
niet wel wat schraal er of gekomen was? De tegenwoor-
dige aflevering geeft reeds bij oppervlakkige inzage blijken 
van verbetering in dit opzigt. In bet geheel schijnt bet 
naar een berigt op den omslag dezer tweede aflevering, dat 
men voornemens is bet werk tot een flog meer zelfstandigen 
arbeid to maken dan vroeger bet plan was, waartoe vooral 
de ongetwijfeld zeer oordeelkundige opmerkingen van den Ileer 
LOGEMAN, den Redacteur zouden ter dienste staan.
Ilet voorname doel dezer aankondiging is, om getuigenis of 
to leggen van bet voortdurend bestaan dezer onderneming des 
IIeeren j. J. WEEVERINGH, die zich in den laatsten tijd door 
vele goede, bruikbare uitgaven verdienstelijk gemaakt beeft.
Hopen we alleen, dat bet werk zoo spoedig moge verschij-
nen, als eene degelijke bewerking toelaat. Des noods zou Ref. 
den reeds vroeger gegeven raad willen herhalen, um laugzaan:
504	C. DE JONG, IIANDWOORDENBOEIC, ENZ.
of to drukken, telkens een deel en portefeuille to houden om 
bet laatste gedeelte spoedig to kunnen afdrukken, en bet ge-
heel daardoor zooveel mogelijk op de hoogte des tijds to 
kunnen houden.
Van tijd tot tijd zal van eenige afleveringen, zoover ze uit-
komen, in deze bladen verslag geleverd worden, hetgeen we 
hopen dat een even gunstig, ja nog gunstiger oordeel zal toe-
laten dan dat over bet reeds geleverde.
En hiermede zij deze uitgave weder aan de bijzondere aan-
dacht des publieks aanbevolen.
3 Julij 1859.	A. S.
De inrigting voor Doofstommen-onderwjs to Rotterdam, of de 
kunst om Doofstommen to leeren spreken en verstaan, door 
Dr. B. MEYLINS. Dampen, K. van Hulst. 1859. In gr. 8vo. 
29 bl. f : - 30.

Naar den titel zon men missehien denken, dat men hier 
bet een of andere comediestuk voor zich had; dit is eebter 
niet zoo. De Heer MEYLINx bezigtigde de inrigting voor 
doofstommen-onderwijs to Rotterdam, liet zich eenige inlich-
tingen geven aangaande de methode van onderwijs, die hier 
gevolgd wordt en overtuigde zich van do hoogstverrassende 
resultaten die dit onderwijs oplevert, zoodat men alien doof-
stommen hier leert spreken, en wel to beter, to welluidender, 
naarmate de doofstommen op jeugdiger leeftijd - van 5 jaren 
b. v. of - aan de inrigting toevertrouwd zijn.
Hij vergelijkt deze uitkomsten met die van bet Doofstommen-
instituut to Groningen, de eerste inrigting van then aard in 
ons land, die in 1790 door den Heer $. D. GuYOT gesticht 
word, op bet voorbeeld van eene inrigting van gelijken aard 
to Parijs bestaande en door den abt DE i EPAE gesticht, van 
wien ook de methode van onderwijs die hier gevolgd wordt, 
afkomstig is. Die vergelijking brengt hem tot de uitkomst, 
dat bet onderwijs to Rotterdam om zijne uitkomsten verre ver-
kieslijk is boven dat to Groningen, waar vinger- en gebaren-
taal do hoofdmiddelen van onderwijs zijn, en spreken slechts 
als bij uitzondering geleerd wordt. Welke waarde aan do 
taal t;,,,ekomt zouwel voor hot individu in do maatschappij ali
1)r. B. MEYLINK, DE INRIG}TINC VOOR DOOrST03IMIEN-ONDERwIJS. 505
voor de voortgaande ontwikkeling der maatschappij, wordt 
door den Heer MEYLINK in het begin zijner brochure wel niet 
kort en bon dig - integendeel tamelijk ,breit gehalten" - maar 
toch vrij duidelijk uiteengezet. Niettegenstaande deze meerdere 
voortreffelijkheid welke de nieuwe methode van onderwijs aan 
de inrigting to Rotterdam verzekert, is bet echter verre van 
den Schr. - en billijkerwijze - dat hij laag zou ne6rzien 
op de inrigting to Groningen.
Laat ons hopen dat de uitkomsten door de Rotterdamsche 
inrigting geleverd, ineer en meer zoo overtuigend blijk geven 
van de voorkeur aan de bier gevolgde methode to schenken, 
dat men algemeen de oudere methode laat varen. Zeker is 
er iets pijnlijks in, om een onderwijs, dat reeds zoovele on-
miskenbaar voortreffelijke uitkomsten opleverde in een tijd 
toen men in het geheel geen raad wist om doofstommen iets 
to leeren, voortaan geheel op to geven, maar toch molten we 
hopen hot niet to lang to moeten aanzien, dat het to refit ge-
vierde goede tegenover het betere in de verhouding kome van 
iets, dat betrekkelijk slecht is. Mop spoedig een grondig 
onderzoek van onpartijdige, onbevooroordeelde regters de waarde 
van beide methoden nader bepalen ; of de in Rotterdam ge-
volgde Duitsche methode overal bruikbaarder is dan de in 
Groningen toegepaste Fransche ; of er ook gevallen voor-
komen, waar de laatste voordeelen oplevert boven de eerste, 
en dergelijke.
En dat men zich dan naar deze uitkomsten schikke, zonder 
of to wachten dat men - hotgeen op den duur niet zou kun-
nen uitblijven - door de uitkomsten zelven in de rigting 
van het betere gedreven worde.	A. S.
Reis van den Mississippi naar de kusten van den grooten 0ceaan, 
door a. M1 LLHAUSEN. - Met een Voorberigt van ALEXANDER 
VON HUMBOLDT. - Vertaald uit het Hoogduitsch door Dr. II. 
C. MICHAiLIS. Twee Deelen. Met kaart en 2 platen. Zutphen, 
A. E. C. van Someren. In gr. 8vo. XIX, 360 en 369 bl. 
f 7 - 50.
Onderscbeiden organen hier to lande hebben reeds hunne 
ingenomenheid betuigd met dit werk, dat ons bekend
506	r,. 1161.131AUSEN,
of nader bekend doet worden met de streken van Noord-
America's verre westen, die vroeger of in bet geheel niet be-
kend waren, of alleen nit berigten van Spanjaarden, toen deze
in die streken heerschappij voerden. Maar de hoofdverdienste
van dit werk, datgene wat het bepaald aanbevelingswaardig maakt
tot meer algemeene lectuur, ligt niet daarin, dat het ons be-
kend maakt met vroeger geheel of gedeeltelijk onbekende
streken. Dan vrees ik zou zelfs de groote aanbeveling: ,met 
een Voorberigt van ALEXANDER VON RUMBOLDT", den uitgever 
niet den verlangden afzet van exemplaren waarborgen. Immers 
van America's prairien en verdere meer of minder woeste 
streken met zijne bevolking, die zoo zeer ten onregte onder 
den gemeenschappelijken naam van Roodhuiden zamengevat 
wordt, meent men al ligt genoeg to weten, wanneer men do 
romans vooral van JAMES FENNIMORE COOPER gelezen heeft. 
Dat een wetenschappelijk werk over Africa verlangd wordt, 
laat zich veel meer begrijpen. Op de school immers was 
Africa altijd bet groote geographische raadsel, bijna zoo uit-
sluitend, dat bet niet of ter naauwernood de aandacht trok, 
dat or b. v. ook van America Dog zoo groote streken bijna 
geheel onbekend waren. En er lag toch ook iets uittartends 
in, dat bet werelddeel, waarvan ten minste de noordelijke 
kusten reeds sinds eeuwen bekend waren en hot noord-ooste-
lijke gedeelte de vroegste zetel der beschaving was, eeuwig 
onbekend zou blijven. Voor America slechts wat geduld, en 
in dat land van koortsaclitigen vooruitgang zelfs niet zoo heel 
veel, en men zal er van zelf wel mede bekend worden; van 
de oostkusten nit door den gestadigen drang naar bet westen 
voor landbouw, veeteelt en nijverheid; van het westen, vooral 
van California uit, door de jagt naar goud! Wanneer dus het 
werk van MOLLEAUSEN eene wetenschappelijke beschrijving was 
van weinig of in bet geheel niet bekende streken van Noord-
America, de vertaling daarvan zou ten onzent waarschijnlijk 
weinig lezers vinden. Wie bekend zou willen zijn met de 
wetenschappelijke uitkomsten van den in dit werk beschreven 
togt van den Mississippi dwars door het vaste land tot aan 
de kusten van den Grooten Oceaan, zou zich moeten wenden 
tot bet officiele ,Report of Lieutenant wniPPLE", voorhanden 
in de boekerij der Koninklijke Akademie van Wetenschappen 
(zie Verslagen en Mededeelingen dier Akademie, Afdeeling 
Natuurkunde, Ite Deel, 1, Stuk, hi. cr.xin).
R IS VAN DEN MISSISSIPPI, ESZ.
507
Doch bet wordt tijd om mede to deelen hoe de Heer M6LL-
IIAUSEN in staat gesteld werd om het reisverhaal, waarvan one 
eene Hollandsche vertaling aangeboden is, to leveren. Van 
eene reis naar de Vereenigde Staten van Noord-America, waar 
hij lang onder de Indianen aan den Nebrasca geleefd had, in 
Belgie teruggekeerd, ping MoLLFIAUSEN in 1853 weder naar 
Washington, juist teen de regering der Vereenigde Staten van 
plan was, om drie expedition op verschillende breedtegraden 
naar California to zenden, ten einde eene geschikte baan voor 
eon spoorweg op to zoeken. Aan de eerste dezer expedition, 
onder bevel van den gouverneur STEVENS, werd opgedragen, 
om tusschen den 475ICn en 4951ei graad Noorder-Breedte west-
waarts voort to gaan, de Rocky Mountains nabij de bronnen 
van den Missouri en Columbia River over to trekken, en do 
valleijen dozer beide rivieren met de minst mogelijke afwij-
kingen to volgen, om naauwkeurig de voordeelen to leeren 
kennen, welke daze bij het aanleggen van eon spoorweg zouden 
aanbieden. De tweede, onder bevel van den kapitein GuNNISON, 
moest op den 38s1eII graad Noorder-Breedte reizen, dus op do 
lijn, die den naasten weg tusschen St. Francisco en St. Louis 
en de bevaarbare wateren van den Mississippi aanduidt, en 
tevens verlengd zijnde, hat gebied der Vereenigde Staten in 
twee bijna gelijke helften verdeelt. De derde eindelijk, aan-
gevoerd door den luitenant wuIPPLE, moest Karen weg op den 
355Len graad Noorder-Breedte zoeken, om op die lijn in de 
van wate-r schraal voorziene grasvlakten ten oosten van do 
Rocky Mountains, en in de eenzame woestijnen ten westen 
daarvan, uit de nevenstroomen van den Mississippi, den Rio 
Grande, en den grooten Colorado van het westen voordeel to 
kunnen trekken. Bij daze laatste expeditie, wier uitkomsten 
van then aard geweest zijn dat het leggen van een spoorweg 
fangs doze lijn de minste zwarigheden schijnt aan to bieden, 
word MOLLEAUSEN ale topograaph en teekenaar aangesteld, ter-
wijl hem tevens opgedragen was om naturalien to verzamelen. 
(Zie Inleiding.)
Als reisbeschrijving kan men het work van MOLLEAUSEN 
een meesterstuk noemen, onderhoudend, ja zelfs boeijend ge-
schreven, en dat niet alleen voor een beperkten kring van 
lezers, maar voor ieder die zich bewust is, dat hij niet tot 
de geheel en al onontwikkelden behoort. Gaat do rein
hod	I:. MoLLIIAUSEN,
door streken, die of om bet natuurschoon dat zij aanbieden, 
6f door eenige andere bijzonderheid de aandacht van den 
reiziger bezig hielden - de besehrijving daarvan wordt den 
lezer zoo levendig voor oogen gevoerd, dat men bijna mode 
ziet en mede reist. En dat gevoel wordt nog levendiger op-
gewekt, wanneer bij bet trekken door eentoonige streken de 
leden der expeditie elkander onderling vertelden, hetgeen zij 
op vroegere togten door onbekende streken van hetzelfde 
werelddeel zelf beleefd of van anderen gehoord hadden. Of 
bij die verhalen altijd alles waar, of niet soms de eene of 
andere bijzonderheid wat al to stork gekleurd, wat al to hoop 
opgehaald wordt, zou ik niet durven verzekeren. Maar wel, 
dat er geene tastbare onwaarheden den lezer op de mouw 
gespeld worden, en dat de onwaarschijnlijkheden ten minste 
niet grooter zijn dan ze in menig roman - zelfs buiten die 
van de Fransche school - opgedischt worden. Dit is in ieder 
geval zeker, dat de Schr., die onder den bescheiden naam van 
naturalienverzamelaar dikwijls zelf als verhaler optreedt van 
bet vroeger door hem beleefde, jaren lang onder de Indianen 
in Noord-America doorgebragt heeft en dus veel beleefd kan 
hebben, terwijl ik vertrouw, dat hij to veel achting gehad zal 
hebben voor ALEXANDER VON HUMBOLDT om met die vlag eene 
lading van vreemde ontmoetingen a la MuNCHHAUSEN to willen 
dekken. Die aanbevelende Voorrede van den ARISTOTELES 
onzer eeuw is overigens voor den Schrijver to meer vereerend 
en kan aan bet work tot grootere aanbeveling gerekend wor-
den, naarmate zij zeldzamer was. En dat VON HUMBOLDT in 
zijne lange wetenschappelijke loopbaan niet dikwijls eene der-
gelijke aanbevelende voorrede schreef, daaraan herinnert bij 
zelf: ,,In een zoo Lang tijdperk van een rusteloos leven heb 
ik zulke voorreden maar uiterst zelden ... geschreven. Doze 
werken waren naar tijdsorde: dat van onzen grooten geoloog 
LEOPOLD vov BUCH; de Reis naar de Noordkaap in de Fran-
sche vertaling; de reisbeschrijving van Sir ROBERT SCHOMBURGH'S 
gevaarvolle onderneming, om de kusten van Guyana bij Esse-
quibo astronomisch met bet meest oostelijke punt van den 
Boven-Orinoco bij de zendelingsvestiging Esmeralda to ver-
binden, waar ik van bet westen of aangekomen was; do ori-
ginele uitgave der gezamenlijke werken van mijuen onver-
getelijken vriend PRANCOIS ARAGO, en eindelijk de Oost-Indisebe
REIS VAN DEN MISSISSIPPI, ENZ.
509
en Thibetaansche reizen van den zoo vroeg gestorven bemin-
nelijken prins WALDEMAR Van Pruisen."
Men ziet - coed gezelschap, waarin hot work van MoLL-
IIAUSEN op die wijze gebragt wordt.
En z66 den algemeenen inhoud en de wijze van behande-
ling des works opgegeven hebbende, zou ik doze aankon-
diging hiermede kunnen besluiten, dewijl zij toch al to uit-
voerig worden zou, wanneer de inhoud in bet bijzonder ter 
sprake kwam. Toch zij den oplettenden lezer dringend aan-
bevolen zijne bijzondere aandacht to vestigen, vooral op het-
geen over de Pueblo-Indianen, de Casas Grandes in de om-
streken van Zuni en hun verband met de Azteken medege-
deeld wordt. Vooral tot bet nader leeren kennen van die 
verhooding was de in dit work beschreven zuidelijke expeditie 
zeer vruchtbaar, en de gegevens op dozen togt verzameld, heb-
ben reeds aanleiding gegeven tot eene geleerde verhandeling 
van Prof. BUSCIIMANN, waarin ook dit onderwerp ter sprake
komt (Die Volker and Sprachen Neu-Mexico's and der Westseite 
des britischen Nordamerika's, in: Abhandlungen der %n. Akademie 
der Wissenschaften zu Berlin. Jahrg. 1857. Berlin, 1858. 4°.).
`Vat de vertaling betreft, die is niet zeer to prijzen. De 
stijl is over bet geheel tamelijk los, maar Germanismen vindt 
men, helaas! in overrijke menigte, sommige waarsebijnlijk uit 
overhaasting ontstaan, maar verseheidene ook, waarbij dit niet 
eens tot verontschuldiging aangevoerd kan worden. En eigen-
lijk kan overhaasting tegenover bet publiek ook als geene 
verontschuldiging aangemerkt worden ; als zoodanig kan zij 
alleen in aanmerking komen tegenover dengenen die zich van 
iemands bekwaamheid in eenig vak verzekeren wil. Maar 
bet publiek heeft zeker nooit begeerd eene enquete naar des 
Vertalers kennis van bet Duitsch to doen - heeft zeker nooit 
gedacht om er aan to twijfelen, en dus komen de Germanismen 
met bun voile gewigt ten Taste van den vertaler. Eenige 
Germanismen en onhollandsche uitdrukkingen molten bier naar 
de rij volgen, voor zoover ze mij in hot oog gevallen zijn.
Bladz. VII: Voorredenen; 16: geroosterd; 17: Ierlander; 36: een 
weg teruggaan voor afieggen (Duitsch: riicklegen); 23: oogsten 
voor oogstten; 35: overlevering van eene groote rivier, meet 
zeker zijn: (water)vloed, ons zondvloed; 87: ik leid geen 
gebrek; 107: onwil voor bet Duitsche Unwillen; 123: dompig
BOEKBESCH. 1859. N°. YI.	34
510	B. MOLLHAUSEN, REIS VAN DEN MISSISSIPPI, ENZ.
Pollen van den donder voor het Duitsche dumpf, enz. ; 126: woe-
dende buffels voor gewonde (Duitsch wund); 132: zij zaten voor 
gij zaat (Sie sassen); 170: lagen wy ons; 200: een groote too-
venaar; 233: verwijderen durfde ik my niet voor mogt, enz. 
(Duitsch: durfde); 237: namelyk voor voornamelijk (Duitsch: 
namentlich); 275: zonder veel omstandigheid voor zonder veel 
omslag (Duitsch: viele Umstcinde); 314: Lang gehorende voor lang-
hoornig; 332: voor noodig gerekend worden; 333: oogenschijnlijk 
door blijkbaar, een Germanisme waarop ik reeds eens opmerk-
zaam maakte en die zoo zinstorend is, als ik er maar een ken; 
339: op den naam bekend voor by name; 348: deel der wereld 
Voor het iets geheel anders beteekenende werelddeel.
Men ziet dat de vertaling wet netter had kunnen zijn.
16 Jalij, 1859.	A. S.
Toelichting van de belangrijkheid en de rigting der noordelijkste 
Spoorwegen in Nederland; door U. G. SCHJLTHUIS, jz., Lid 
van de Gedeputeerde Staten der Provincie Groningen. Gronin-
gen, de Erven C. M. van Bolhuis Hoitsema. 1859. In gr. 
8vo. II en 86 bl. f 1 - 20.

O£schoon ons Vaderland en de noordelijke provincien in 't 
bijzonder met hare onschatbare waterwegen en kanalen niet zoo 
ver ten achteren zijn, als vele klagers het wet willen doen voor-
komen, is Loch eindelijk de tijd aangebroken, dat spoorwegen 
ook voor ons land eene wezenlijke behoefte zijn geworden.
Dat nu elke provincie zich heist het eerst met dit nieuwe 
vervoermiddel begunstigd ziet, is waarlijk niet to verwonde-
ren; dat er dus verschillende sprekers optreden, die trachten 
aan to wijzen, dat het in 't algemeene belang is ono die linie 
het eerst aan to vangen, die ook met het bijzondere belang van 
hunne provincie overeenstemt, was gemakkelijk vooruit to zien. 
Wij kunnen dan ook niet anders, dan er ons zeer in ver-
blijden, dat de Heer SCHILTRUIS, Lid van de Gedeputeerde 
Staten van Groningen, de pen opgevat heelt nom ook de be-
langen der drie noordelijke provincien uitvoerig in het licht 
to stellen en niet alleen de voor deze meest gewenschte rig-
tingen der geprojecteerde spoorwegen aan to geven, maar 
tevens de wenschelijkheid to behandelen van het opnemen der
U. G. SCHILTHOIS, NOOnDELIJKE SPOOItWEGEN.	511
Iijn van Groningen naar de Duitsche Westbaan in de eerste 
to geven concessie."
Maar kan de Heer SCHILTHUIS in dozen geheel onpartijdig 
en onbevooroordeeld regter zijn ? Wij hebben geen regt om dit 
van hem to vragen , en hij behoefzich niet verpligt to achten 
bet bewijs van zijne onpartijdigheid to geven. De voorliefde, 
waarmede hij de zaak der Noordbaan voor zijne provincie 
bepleit, zal ons veeleer tot een waarborg verstrekken, dat hij 
zich de taak, die hij zich voorstelde, niet to gemakkelijk heeft 
gemaakt. Het komt bier op geene welsprekende redenerin-
gen, maar op wel en grondig geconstateerde feiten aan.
De Schrijver vond to meer aanleiding om de pen op to 
vatten, nomdat de toestand, de belangen en de behoeften dezer 
meer afgelegene provincien veel minder algemeen bekend zijn, 
dan dit met de zuidelijker gelegene bet geval is, zelfs bij hen, 
die op de daarstelling van spoorwegen den meesten invloed 
hebben. Hun, die zulks mogten betwijfelen, verzekeren wij, 
dat bijna alle in druk verschenen stukken en brochures, waarbij 
de noordelijke spoorwegen no- worden behandeld, zoowel als 
de courant-artikelen, daarvan bet overtuigendste bewijs op-
leveren."
Wij gelooven dit wel, maar wij zouden gaarne gezien heb-
ben, dat de Schrijver eenige van de curieuste voorbeelden 
uit die brochures en dagbladartikelen in zijn geschrift had in-
gelascht.
Na met een enkel woord melding gemaakt to hebben van 
vroeger verleende concession, en van de redenen, waarom zij 
geen doel getroffen hebben, gaat de Schrijver over tot de be-
schouwing der lijn van Harlingen over Leeuwarden, Groningen 
tot aan de Duitsche Westbaan. Hij verdeelt zijn onderzoek in drie 
afdeelingen. Eer$t handelt hij over de lijn van Harlingen over 
Leeuwarden in regte lijn naar Groningen; ten tweede over de 
lijn van Groningen over Winschoten naar de Westbaan, en 
ten derde over de riatingen zuid- en oostwaarts, van bet punt 
van aansluiting aan de Westbaan of gerekend. De Schrijver 
poogt dan met de meeste naauwkeurigheid bet booge belang 
van elk punt in bet licht to stellen.
Wat de lijn van Harlingen naar Groningen betreft, vinden 
wij hier feiten vermeld, die aangaande bet drukke handels-
verkeer in de noordelijke provincien eene getuigenis geven,
84
512	U. G. SCHILTHUIS,
welke de gedachten van velen onzer landgenooten verte boven 
zal gaan. Zoo zijn er in bet jaar 1858, met de verschillende 
diligence-diensten van Groningen naar Leeuwarden of Har-
lingen of tusschengelegene plaatsen, niet minder dan 16,756 
personen vervoerd. Dit cijfer bevat echter alleen de diensten, 
welke doorgaan van Harlingen of Leeuwarden naar Groningen. 
Maar er zijn buitendien ondernemingen, welke dagelijks van 
Harlingen naar Leeuwarden en van vele dorpen in de pro-
vincie Groningen en Friesland, aan die route gelegen, zoo 
niet dagelijks, dan althans op marktdagen, eene aanzienlijke 
menigte reizigers vervoeren.
Zoo zijn ook de mededeelingen over bet vervoer van vee 
zeer belangrijk.
Nog veel belangrijker mag men aebten, wat door den Heer 
SCHILTIIUIS wordt geopperd met betrekking tot de lijn van Gro-
ningen tot de Duitsche Westbaan. Dit gedeelte is zelfs in de 
concessie SLOET-REUCULIV niet opgenomen. De vraag is bier: 
zal de Noordbaan in ons vaderland aan bet Duitsche spoor-
wegnet aangesloten worden to Rheine of hoogerop? Opmer-
kelijk is bet, dat de Gedeputeerde Staten van Friesland, hoe-
wel erkennende, dat eene spoorwegverbinding van Leeuwarden 
over Zwolle en Rheine met Duitschland voor Friesland van 
bet allerhoogste belang zoude zijn, in een rapport van 5 Nov. 
1857 toch verkiaren ,,dat eene aansluiting over Groningen 
naar de Hannoversche grenzen, met verbinding van den Emder-
spoorweg bij Leer of eenig ander daar gelegen punt, het meest 
en bovenal dienstig zoude zijn om de belangen van dat gewest 
en deszelfs ingezetenen to bevorderen."
De Schrijver geeft daarop een verslag van hetgeen er door 
eene commissie nit de Staten van de provincie Groningen ge-
daan is, om de drie volgende punten to onderzoeken: 1°. of 
bet Hannoversche gouvernement eene aansluiting van nit (1) onze 
provincie met de Westbaan verlangt, 2°. zoo zulks bet geval 
is, op welk punt, en 3°, of dat gouvernement de kosten der 
lijn op zijn grondgebied en de daaraan verbonden waterstaats-
werken voor zijne rekening nemen, of verlangen zoude, dat 
zulks ten laste kwam van degenen, die de lijn van Groningen
naar de Hannoverscbe grenzen daarstelden.
Het onderzoek, dienaangaande to Weener, Leer en Asehen-
dorf gedaan, leidde tot de overtuiging, dat de regering van
NOORDELIJKE SPOORWEGEN.	513
Hannover wel genegen zoude zijn tot zulk eene aansluiting; 
dat deze aansluiting aan de Westbaan bet doelmatigst zal kun-
nen geschieden bij Ihrhove, omdat dit de meeste hoop geeft om 
de verschillende belangen van de steden Leer en Weener to ver-
eenigen; dat echter voor alsnog niet to denken is, dat de regering 
van Hannover de verbinding van de Nederlandsche Noordbaan 
met de Duitsche Westbaan zelve niet zal ondernemen. Wij achten 
hier vooral van bet hoogste belang, dat Hannover geenszins, 
zooals men dikwijls meent, door eene overeenkomst met Pruis-
sen verhinderd zoude zijn, om de concessie tot deze aansluiting 
to geven.
De rigting, aan welke de Schr. de voorkeur geeft, is van Gro-
ningen zoo kort mogelijk ten zuiden van bet Winschoter Diep 
in eene genoegzame regte lijn op Winschoten, en van daar 
ten noorden van de Aa, om de gemeente Beerta to doorloopen 
en nabij de Nieuwe Schans over de grenzen to gaan. Daar-
door komt de welt in de nabijheid van zeer aanzienlijke en 
welvarende gemeenten, die to zamen eene zeer bedrijvige be-
volking hebben van 50,780 zielen. Hij vermeldt daarbij, dat 
niet minder dan 616 bodems van Nederlandsche zeeschepen 
in genoemde gemeenten to huis behooren, dat door de gemeente 
Hoogezand, aan die lijn gelegen, op gewone dagen 8 diligences 
en 16 a 20 barges en trekschuiten, en op de twee marktdagen 
van Groningen 12 diligences en 34 schuiten passeren; - datddn 
aldaar gelegen verlaat, bij een matigen watertol, eene jaar-
lijksche pacht opbrengt van f 13,588; - dat de drie tollen 
op den weg van Winschoten naar de Hannoversche gren-
zen voor f 7840 jaarlijks zijn verpacht, hoewel de tolgelden 
slechts 50 pet. bedragen van die op de rijkswegen. Inderdaad 
feiten, die niet buiten aanmerking molten blijven bij de be-
rekening der toekomstige opbrengst van den geprojecteerden 
spoor weg.
Eindelijk gaat de Schrijver over tot bet betoog, hoe aan-
zienlijk de geheele noorder spoorweg in waarde en belang zal 
toenemen door eene verbinding met bet buitenland.
Wij kunnen bier onmogelijk alles opnoemen, wat door den 
Schrijver wordt aangevoerd om bet belangrijke vervoer aan 
to wijzen, hetwelk tusschen Emden, Leer en Weener en de 
provincien Groningen en Friesland plaats heeft; wij bepalen 
ons tot een enkel punt. In 1856 heeft de waarde aan boe-
514	U. G. SCHILTHUIS,
ken, manufacturen, veelal per as langs die lijn ingevoerd, ruim 
f 100,000 bedragen. Uit Hannover werden ingevoerd 208,120 
pond boter en eene aanzienlijke hoeveelheid gerookt vleesch, 
spek, eijeren, enz. To Nieuwe Schans werden ten uitvoer 
aangegeven 40,200 mudden haver. Alleen van rundvee werden 
in 1855 uitgevoerd 3864 stuks, en in 1856 ingevoerd 3895 varkens. 
Na then tijd is dit vertier, wat bet rundvee betreft, wegens 
de longziekte zeer verminderd. Wat bet vervoer van personen 
en goederen betreft, is bet opmerkelijk, dat de eerste tol aan de 
Nederlandsche grenzen in Hannover, op den weg van Nieuwe 
Schans naar Weener, de tol is, welke in bet geheele konink-
rijk, op ddn na, bet meeste opbrengt.
Nu de concessie voor de lijn van Bremen naar Oldenburg 
gegeven en er tot een spoorweg van Bremen naar Geestemunde 
nabij den mond van den Wezer besloten is, zal de noorder 
spoorweg daarbij zeker aanzienlijk winnen. Hot vervoer van 
alle soorten van slagtvee naar Engeland zal over de geheele 
lijn allerbelangrijkst worden, omdat zij zich van Harlingen 
tot aan den mond van den Wezer uitstrekt en verreweg den 
gemakkelijksten en veiligsten weg voor dit vervoer aanbiedt.
De Schrijvor gaat daarna over om aan to toonen, hoe de 
geprojecteerde spoorweg niet alleen in bet belang van Gro-
ningen en Friesland, maar niet minder in bet belang is van 
de overige Nederlandsche provincien, bijzonder van de Hoh 
landsche koopsteden, met name de hoofdstad van bet rijk, en 
wel bepaaldelijk de verbinding van Groningen met de West-
baan en verder met Geestemunde, welke verbinding bij de 
bestaande en geprojecteerde spoorwegen de kortste vereeniging 
uitmaakt van den Wezer met bet IJ en de Maas. De wee, toch 
van Bremen naar Zutphen over Rheine bedraagt 343 mijlen, 
terwijl diezelfde wag over Groningen slechts 293 mijlen lang 
is. De weg van Rheine over Leer en Groningen naar Har-
lingen is 250 mijlen, dezelfde weg over Zutphen en Groningen 
is 315 mijlen lang. Zutphen en andere zuidelijke provincien, 
gelijk eveneens de handelsteden Amsterdam en Rotterdam, zullen 
dus door do Noordbaan, zoo die aan de Duitsche Westbaan 
wordt aangesloten, 50 mijlen nader bij Bremen komen.
Hij weerlegt daarop twee bedenkingen, die tegen de ver-
binding van Groningen met de Westbaan gemaakt zijn: 1°. dat 
zij de IUn Leer-Rheine zoude voeden ten koste der Nederlandsche
NOORDELIJAE SPOORWEGEN.	515
spoorweglijnen, en 2°. dat zij nadeelig zoude zijn voor den 
bandel van Amsterdam, Rotterdam en andere Zuid-Holland-
sehe steden met Duitscbland.
Dan gaat hij over tot de beschouwing van de lijn van 
Groningen of van Leeuwarden naar Meppel. Na vooraf het 
onraadzame aangewezen to hebben van de door sommigen voor-
geslagen rigting van Leeuwarden op Beesterzwaag of Dragten, 
en van daar met een tak naar Groningen en een ander naar 
Meppel, - waardoor bet geheele spoorwegstelsel in de noor-
delijke provincien altijd een gebrekkig werk zoude blijven en 
genoegzaam de geheele provincie Drenthe buiten de spoorwea 
communicatie gesloten zoude worden, - treedt hij in een naauw-
keurig onderzoek, aan welke lijn de voorkeur dient gegeven 
to worden, aan die van Leeuwarden over Heerenveen of aan 
die van Groningen over Assen naar Meppel. Do Schrijver 
wijst hier vooral bet hooge belang van de laatstgenoemde lijn 
aan, en laat dan bet daaruit of to leiden oordeel aan den be-
scheiden lezer over. Kortelijk maakt hij ook flog melding van 
den zijtak van Groningen naar Delfzijl, »eene lijn van 28 
mijlen lengte, waardoor geheel Nederland in verbindtenis zoude 
gesteld zijn met dat uitmuntende zeegat, gelegen op den noord-
oostelijken hoek van bet land."
Wij hebben meer een verslag dan eene kritiek van bet 
werk van den Heer SCHILTauis gegeven. Het groote pleit 
over de vraag, welke rigting men aan de geprojecteerde spoor-
wegen geven zal, is nog hangende. Onder de vele stemmen, 
die zich daarover laten hooren, vernemen wij nu ook de stem 
van een Groninger, die door zijne maatschappelijke positie 
geheel geregtigd en tevens in staat is om een woord mede 
to spreken.
Wij achten dit geschrift eene van de afdoende stemmen in 
deze kwestie, omdat bier eene menigte feiten worden gecon-
stateerd, die alien zamengenomen voor de zaak in geschil 
van bet grootste belang zijn. Zij die eenmaal tot de eind-
beslissing in deze zaak zullen geroepen worden, molten dit ge-
schrift niet ignoreren. Zij moeten de door den Heer sCBILTnvis 
aangevoerde feiten merle op de weegschaal leggen. De door 
hem zoo grondia en bondig bewezen noodzakelijkheid om de 
spoorweglijn van Harlingen over Leeuwarden naar Groningen, 
via recta, voort to zetten tot aan, ja tot over de grenzen,zoo
516	U. G. SCHILTIJUIS, NOORDELIJKE SPOORWEGEN.
bet zijn moet, en met de Duitsche westbaan to verbinden, - 
is een punt van to veel belang, dan dat het bij de beraadsla-
gingen over de eventuele rigting der spoorwegen buiten reke-
ning may gelaten worden. Al ware bet dit punt alleen, dan 
zoude het publiek den Heer sOHILTRUIS dank verschuldigd zijn, 
dat bij dit met sprekende feiten en cijfers heeft aangewezen.
Wat de uitslag van het lang gerekte wikken en wegen over 
de rigting der geprojeeteerde spoorwegen zijn zal - dat zouden 
wij niet vooraf durven bepalen. Maar zoo wij, alle provin-
ciale belangen ter zijde stellende en alleen op bet groote be-
lang des vaderlands ziende, het durfden wagen de toekomst 
to voorspellen, dan houden wij ons overtuigd, dat de gezonde, 
praktische zin, onzen landaard eigen, er eindelijk toe zal moeten 
komen, om
1°. spoorwegen aan to leggen, en
2°. daarmede een aanvang to maken, dat men uitgaande van 
Harlingen, hetwelk voor de noordelijke provincien de poort 
van Engeland is, refit door over Leeuwarden en Groningen 
een weg legge, die Harlingen met Noordelijk- en Midden-
Duitschland verbindt.
Wij voegen er cdn wensch bij: DAT DIT SPOEDIG GESCHIEDE! (*) 
R.
Bydragen tot de kennis van den tegenwoordigen staat der pro-
vincie Groningen. Uitgegeven door de commissie voor de sta-
tistieke beschrjuing der provincie Groningen. 111, en 2d, Stuk. 
Te Groningen, by de Erven C. M. van Bolhuis Hoitsema. 
1858. In 8vo. 108 bl. f 1 - 25.
Deze zeer merkwaardige uitgave verdient op prijs to worden 
gesteld, en moge een voorbeeld zijn, dat in de andere pro-
vincien van ons vaderland navolging vindt. Deze bijdragen 
moeten beschouwd worden als eon voorloopige arbeid, eene 
voorbereiding voor de uitgave van bet groote werk, tot welks 
zamenstelling de in den titel genoemde commissie zich ver-
bonden heeft. Wij meenden eerst in deze hijdragen een eeniger-
mate overbodigen arbeid to zullen aantreffen, en eene afzon-
derlijke mededeeling er in to zullen ontvangen van een gedeelte 
van de algemeene rijks-statistiek. Maar al spoedig bemerkten
(*) Reeds is het uitgemaakt, dat die wensch niet vervuld zal worden,
BIJDRAGEN TOT DE STATISTIEK VAN GRONINGEN.	517
wij dat dit niet zoo was, dat wij niet alleen eene meer uit-
voerige statistiek dan die van de rijks-opgave in de bijdragen 
ontvangen, maar vooral ook eene meer beredeneerde statistiek, 
die van de cijfers een pragmatisch gebruik maakt.
Of het leveren dezer Bijdragen aan bevoegde handen is toe-
vertrouwd? Lees slechts in de Voorrede, hoe de commissie 
en hare secties zijn zamengesteld, en gij zult u er van over-
tuigd houden, lezerl dat men een uitmuntenden arbeid van 
eene vereeniging van zulke mannen Inag verwachten, en het 
zal u niet verwonderen, dat zij bijdragen hebben geprodu-
ceerd, welke door Prof. VISSERING (Gids, Maart 1859) een 
model genoemd zijn van naauwkeurig onderzoek en goede bewer-
king. De inhoudsopgave van deze beide stukken zal ook vol-
doende zijn, om het vertrouwen op het voortreffelijke van 
dezen statistischen arbeid to wekken. Wij laten ze hier volgen.
Mr. H. 0. FEITU en Dr. G. ACKER STRATINGII leverden de
Aardryks- en Geschiedkundige schets van den toestand der pro-
vincie G.; G. A. VENEMA, Bydragen tot de kennis van de aard-
ri kskundige gesteldheid der provincie G.; E. A. wIJNNE behan-
delt de Huishoudelij ke toestand der arbeidende klassen in de 
prov. G.; dezelfde en G. J. W EYLAND geven eerie Bij drage tot 
de kennis van de instellingen ter voorkoming van schade in de 
provincie G.; C. BRUNINGS en G. A. VENEMA, Bijdragen tot de 
hydrographie van de prov. G. De statistiek van de ambachts-
en fabrijksnijverheid in de prov. G. in 1856 vergeleken met 1819 
wordt bebandeld door u. G. SCHILTRuIS, J.z., terwijl eindelijk 
Dr. S. E. STRATINGH zijne krachten gewijd heeft aan eene Bij-
drage tot de statistiek der steifte in de stud Groningen. Wan-
neer men deze laatste bijdrage vergelijkt met de opgaven in 
de Rijks-statistiek, zou men bij oppervlakkige beschouwing 
een aanmerkelijk verschil meenen to bespeuren in de cijfers; 
als men de zaak wat nader onderzoekt, zal men bevinden dat 
dit verschil alleen in schijn bestaat, en hieruit to verklaren 
is, dat de Rijks-statistiek slechts over 12 jaren loopt en deze 
bijdrage zich uitstrekt van 1827-1856.
Wij bevelen de uitgave dezer Bydragen ten zeerste aan, en 
zien met verlangen de verschijning van volgende stukken to 
gLmoet, terwijl wij de commissie van harte toewenschen, dat 
zij de groote taak welke zij op zich genomen heeft, in haar 
gehf,el moge ten uitvoer brengen op even degelijke wijze, als 
waarvan zij voorbeelden in deze Bijdragen geleverd heeft.
518	CURRER BELL,
EDWARD CRIMSWORTH, of het leven van een Onderwijzer. Een 
Verhaal door CURRER BELL, Sehrijfster van: ),JANE EYRE", 
),SHIRLEY", ,,VILLETTE", enz. Groningen, de Erven C. M. van 
Boihuis Hoitsema. 1859. In gr. 8vo. VI en 304 bl. f 2 - 90.
Het is eene beleefdbeid van den vertaler, dat hij bet niet 
noodig geoordeeld heeft, om naast den pseudoniem den waren 
naam to plaatsen; want hij kon veronderstellen, datelkelezer 
CHARLOTTE BRONTE wel kent. Het kan ook wel eene beleefd-
beid zijn, dat hij achter do drie titels van bare vroegere 
werken een vleijend enz. beeft geplaatst, ofschoon ieder weet, 
dat er niets anders van haar in druk verschenen is; in de 
vreemde interpunctie echter van den titel zie ik noch beleefd-
heid, noch slimbeid, En bet is mij tamelijk onverklaarbaar, 
waarom hij den titel: ))The Professor, a tale", veranderd heeft 
in ))EDWARD C IXSWORTD, of het leven van een onderwyzer. 
Immere die onderwijzer (Professor) beet WILLIAM CRIMSWORTH: 
hij en in geenen deele ziju broeder EDWARD is de hoofdpersoon.
Om nu maar in 4dnen adem door met den vertaler of to 
rekenen, - Miss BRONTE had een beteren vertolker v.erdient. 
Want om zich door bet Eng. woord like to laten verleiden, 
om (zooals in I, bl. 41) to vertalen; ))Hoe goed gelijkt gij 
op K. ?" (N.B, eene stad 1) dat is wat al to erg, Andere 
stuitende voorbeelden van vertaling volgens de methode voet-
stoots, als : en vond (er) een; zij gaf net (er) een; God wil (bet) 
niet, zijn er niet weinige. Doch over bet algemeen is de ver•-
taling toch Boo, beter dan men uit die enkele flaters misschieu 
zou opmaken. C. B. eebter moest met meer studie vertaald zijn.
CHARLOTTE BRONTE is geene schrijfster van alledaagsch maak-
sel. Er is in de laatste jaren in Engeland vrij wat over haar 
geschreven en z}j is eene letterkundige celebriteit geworden. 
Miss MARTINEAU beeft hare pen geleend tot eene biographie 
van de geheimzinnige onbekende, en R. MONTEGUT heeft haar 
naam op de bladen der Revue des deux Mondes in triumph 
over de woreld gevoerd. In navolging van hem zijn ook in 
ons Tijdschrift (Jaarg. 1857, N°. XIV en XV) haar persoon en 
haar work besproken, en wil men regt genot en begrip hebben 
van hare geestesproducten, dan raad ik met alle magt waar-
mede ik raden kan, de lezing van die beide opstellen aan.
EDWARD CRIMSWORTH.	519
Nadat C. BRONTE de Engelsche letterkundigen door haren 
Jane Eyre had verbaasd, werd dit eerste meesterstuk spoedig 
door Shirley en Villette achtervolgd. En hiermede was hare 
letterkundige loopbaan, en ook haar werkkring bier beneden, 
gesloten: lijden en inspanning hadden to vroeg delevenskracht 
verteerd, die door vreugde en genot to weinig gevoed was 
geworden.
Eerst na haren dood versebeen The Professor. Echter is 
deze roman niet bet laatste work der geniale schrijfster ge-
weest; ja hij mag in zeker opzigt niet onder hare werken 
gerangschikt worden. Haar echtgenoot, de predikantNICHOLLS, 
deelt ons in een nascbrift op hare voorrede mede, dat de stof 
van dezen roman door haar in Villette gebruikt en verwerkt 
is. Ofschoon dus oorspronkelijk wel voor de uitgave be-
stemd, is hij toch door bet verschijnen der omwerking slechts 
tot eene studie, eene schets geworden. Dat hij echter tot de 
posthume uitgave er van besloten beeft, is den bewonderenden 
echtgenoot niet alleen to vergeven ; maar wij hebben er eene 
bijdrage to meer door voor de kennis van haren rijken geest. 
Wel is bet de grondstof van Villette, maar bet getuigt van 
den rijkdom en de scheppende kracht barer verbeelding, als 
wij beiden vergelijken. Werkelijk is bet hoofdbeloop bet-
zelfde: de arme persoon, die uit Engeland naar Belgia over-
steekt, om zonder eenige liefelijke of schitterende gave door 
arbeid, door arbeid alleen, zijn bescheiden deel der wereld of 
to dwingen. De indruk dien bet wasteland op den vreemde-
ling - vreemdeling in den volsten zin - maakt, de typen 
der hoofdpersonen, zij zijn met wijzigingen in den vorm ge-
heel dezelfde. En toch wat groote verscheidenheid l lees ge-
rust Crimsworth, al hebt ge met Villette kennis gemaakt, hoe-
we1 bet vrij wat belangrijker zou zijn om eerst Crimsworth en dan 
Villette to lezen. Want eerst in den laatste ziet ge c. SRONTE, 
in hare voile kracht, die geheimzinnige kracht, waardoor zij 
die soort van angstige gejaagdheid, die baar zenuwgestel eigen, 
en vooral op bet vasteland haar deel was, - u door elke 
bladzijde levendiger mededeelt en dieper in uw gansche wezen 
doet doordringen. Maar toch is bet er zeer verre af, dat do 
Edward Crimsworth zoo ver beneden Villette zou staan, dat 
na de uitgave van dezen de eerste beter en portefeuille ge-
bonden zon zijn. Integendeel heeft hij in alien gevalle boven
520	CURRER BELL,
Villette iets van dat frissche vooruit, waardoor de eerste op-
welling boven bet zorgvuldiger gepolijste, de schets boven 
de omwerking zoo ligt uitmunt. Inleidingen die wat al to 
lang, tusschengeweven philosophaties die wat al to fraai, en 
redeneringen die wat al to uitvoerig zijn, maken de lezing 
van Villette wel eens wat vermoeijend. Het meer sobere van 
Edward Crimsworth heeft ook zijne verdienste.
En, om ons nu bij dezen to bepalen, hij mop in sommige 
opzigten achterstaan bij de andere scheppingen van de Engel-
sche predikantsdochter, als bet werk van haar blijft hij de 
meest aandachtige lezing overwaardig. Hij heeft minder dat 
verheven mystieke, dat slechts enkele lezers ten voile zullen 
waarderen, maar daardoor zal hij Diet minder in den smaak 
van bet algemeen vallen. En bet eigenaardige, ja geheel 
eenige karakter van Miss BRONTE'S werken vindt men er ook 
geheel in weder. Het is bij de lezing barer romans een ver-
eischte om met bet leven en de lotgevallen der schrijfster be-
kend to zijn. Eerst dan zal men ze genoeg waarderen en 
begrijpen. Een der eerste redenen toch waaruit zich de op-
gang en de invloed dezer schrijfster laat verklaren, is juist 
dit, dat ze geheel en eenig en alleen zich zelve, hare ge-
dachten, hare levensbeschouwing, haar diepe en rijke ziele-
leven er in nederlegt ; bet is waarheid die zij geeft, wel eene 
subjective maar ook hoogst zuivere waarheid. En zij kon 
zich vergenoegen met zich zelve alleen to geven, omdat er in 
hare rijke en regtschapen ziel eene wereld was, waarin zij 
slechts behoefde to laten zien, om belangwekkend to wezen. 
Laat eene gewone vrouw als predikantsdochter met ontberin-
gen en leed hebben to worstelen, genoodzaakt zijn om met hare 
mate van schuchterheid in eene groote vreemde stad in zulk 
eene betrekking haar levensonderhoud to zoeken, en bet be-
proeven om hetgeen zij ondervonden en gedacht heeft, in den 
romantischen vorm der wereld to lezen to geven. Het zou 
klagen en verveling zijn, Diets anders. Maar wat C. BRONTE 
geeft is Diet neerdrukkend, maar versterkend voor den naar 
ligchaam en geest minder bedeelde; bet is Diet eentoonig, maar 
verrassend door nieuwheid en rijkdom.
Zij stoat in zeker opzigt alleen in bet gilde der romandich-
ters; daarom is zij vreemd, maar toch zeer verre van zonder-
ling. Geene jagt naar zonderlingheid, maar groote zedelijke
EDWARD CRIUSWORTH.	521
moed doet haar schrijven, ja dwingt haar tot schrijven: ,de 
nood is haar opgelegd." Zij heeft ondervonden en weet, dat 
de wereld minaeht en Diet telt al wat zich Diet zelf op den 
voorgrond stelt, al wie Diet met innemende schitterende eigen-
schappen haar verblindt; - en toch voelt zij aan zich zelve, 
dat er onder die min geachten, met den stempel der nietsbe-
duidendheid geteekenden, kunnen zijn van oneindig hoogere 
waarde dan tallooze andere flonkerlichtjes, die hoop, staan 
aan den maatschappelijken hemel.
Welnu, dit is hare roeping, om op to treden als de voor-
vechtster dier verstootelingen naar de wereld, maar Diet naar 
den geest. Zij wit hen refit doen wedervaren, hen opbeuren, 
en vooral hun iets mededeelen van die namelooze zedelijke 
kracht, die zelfgenoegzaamheid, waardoor zij zelve in zulken 
toestand zich gesteund vond en verheven zelfs boven die ver-
hevelingen in schijn. Niet door de hardheid van die positie 
to bemantelen of onder bloempjes van phantasie to bedekken, 
maar door ze regt onder de oogen to zien, daardoor komt de 
kracht om er zich boven to verheffen. Ook zij zelve heeft 
bet gedaan, juist door haren levendigen zin voor al wat waar-
heid en refit en pligt is. Dat is ook bet karakter, als ik bet 
zoo noemen mag, van hare romans, een onbedorven, nameloos 
levendig gevoel voor waarheid, regt en pligt, in den grond 
slechts een en hetzelfde beginsel, bet beginsel van refit. Zij 
kan niet worden met die Belgische meisjes, immers - zij 
liegen; dus is or Diets mee aan to vangen. Hare hoofd-
personen staan zoo vast in hun gevoel van pligt, dat men at 
aanstonds gevoelt, dat bet ondenkbaar is, dat zij zonde, dat 
zij eene dwaasheid of eene laagheid zouden doen.
Haar werk als romanschrijfster is dan ook van geheel anderen 
aard, dan in den regel de roman is. Haar hoofddoel is Diet 
den lezer to vermaken door afsehuwelijkheden aan den eenen, 
door idealistische liefelijkheden aan den anderen kant; zij wit 
alleen de waarheid, de waarheid die in haar is mededeelen, 
en die waarheid kan Diet anders dan leerzaam zijn. Wel is 
zij zich bewust, dat zij ook rekenen moet met den smaak des 
publieks, en kiest daarom den vorm des romantisehen ver-
haals; maar toch heeft ook daarbij haar zin voor waarheid en 
werkelijkheid de overhand. Doch bet is eene gezonde werke-
lijkheid, een echt realismus. Er wordt veel geschermd met
522	CURREIt BELL,
lien naam realesmus, die bij voorkeur gegeven wordt aan eene 
rigting onder de romanschrijvers, die voorgeven de werkelijk-
heid to schilderen, omdat zij slechts de donkere, de slechte 
zijde hunner maatschappij doen zien. Maar die afschuwelijke 
werkelijkheid wordt door hen zoodanig voorgesproken, ver-
dedigd en in een verleidelijk licht gesteld, - geidealiseerd in 
een woord, dat zij niet anders zijn dan groote idealisten, 
slechts in omgekeerden zin, idealisten van het rijk der hel.
BROwTE s rigting is daarentegen in dien zin realismus, dat 
zij het goede tracht voor to stellen en to verdedigen in zoo 
veel mogelijk alledaagschen vorm, met versmading van alle 
uitwendig vertoon, van al die overliefelijke beelden en ver-
sierselen, waarin velen de aantrekkelijkheid zoeken. Zelfs 
kenmerkt zij zich door eene zeer sterke neiging naar al wat 
prozaisch, alledaagsch en nederig is. Duidelijk en moedig 
spreekt zij deze hare rigting nit in hare voorrede
,,Het was mijn plan, dat mijn held zich door het leven 
zoude heenworstelen, zooals ik werkelijk levende menschen 
zich hun pad had zien banen; dat hij nimmer een stuiver 
zoude verkrijgen, dien hij niet had verdiend; dat geene on-
verwachte wendingen der fortuin hem op eens tot rijkdom 
en een hooger stand zouden verheffen; dat, hoe klein ook de 
som om in zijne nooddruft to voorzien mogt zijn, hij die in 
het zweet zijns aanschijns zoude verdienen ; dat, voordat hij 
eene haven zoude vinden om er zich in nedr to zetten, hij 
ten minste ter halver hoogte den heuvel der inspanning be-
klommen moest hebben ; dat hij zelfs Been schoon meisje, noch 
eene dame van rang zoude huwen. Als een Adamszoon zoude 
hij het lot van ADAM deelen, en zoude hij een levensbeker 
uitdrinken, waarin de vreugde op eene matige wijze ge-
mengd was."
Ben zeker gevoel van beklemdheid overvalt u, wanneer gij 
haar zoo haren weg hoort afbakenen. En toch, volgt haar 
gerust op dien weg: er is geen gevaar, dat de lezing u een-
toonig of ter nedrdrukkend zal voorkomen. - Ja, zij heeft 
hare belofte gestand gedaan. Haar WILLIAM CRIMSWORTH zal 
noch van adellijke ooms, noch van den schatrijken broeder 
een penning om niet ontvangen; door eigen inspanning, ont-
bering en door zijn oud-Engelsch stijve, zelfgenoegzame karakter 
houdt hU zich staande, en bakent zich zijn weg. Zijne FRANCES
EDWARD CRIMSWORTH.	523
is schoon noch liefelijk noch rijk, en zij beminnen elkaar met 
niet meer dan menschelijke liefde. Maar de wijze waarop 
dat verhaal voor u ontwikkeld wordt, is zoo verre van alle-
daagsch; de gedachten die daarbij uit bet voile hart der 
schrijfster opwellen, zoo edel en grootsch, bij al hare positivi-
teit; bare opmerkingen zoo fijn gevoeld, dat de lezing in vele 
opzigten verkwikkend genoemd mag worden.
Er is haar wel eens verweten eene neiging tot bet zonder-
linge, tot de bespreking van zulke toestanden en eigenaardig-
heden, die de Engelschen forbidden topics noemen, punten, 
die gewoonlijk in romans niet worden aangeroerd. Zeker is 
dit bet geval; zij bepaalt dikwijls uwe aandacht bij die on-
beschrijfelijke kleinigheden in bet dagelijksche leven, bij zulke 
platprozaIsche nesterijen, waar gij den mensch niet in bet 
gewone galacostuum, maar (sit venia verbo) als in nachtgewaad 
ziet. De onhandigheden en verlegenheid van een paar ver-
liefden in tete-a-tete (b. v. bl. 247 en volgg.), en, op ontelbare 
plaatsen, die kleine kinderachtige gedacbten, die elk mensch 
heeft, maar zelden aan. zijn broeder en nooit aan bet papier 
toevertrouwt, - waagt zij onder de aandacht to brengen. 
Maar dit is juist eene van hare krachtige zijden, en geen 
gebrek, omdat bet geheel overeenkomstig hare natuur is, een 
gevolg van Karen zin voor de doodeenvoudige werkelijkheid. 
En zij doet bet z66 juist, zij is zoo volkomen to huis in deze 
kleine onbekende achterboekjes der menschelijke ziel, dat hare 
voorstelling daarvan iets ten hoogste verrassends heeft. Hare 
personen zijn geene halfgoden en titanen en hare feiten geene 
donderslagen, maar zij schetst u die personen, hunne karakters, 
hunne gedacbten tot in de allerfijnste nuances, ze ontleedt ze 
microscopisch; zij weet met de treffendste juistheid elken blik, 
elk onwillekeurig gebaar, elke spiertrekking des gelaats, elk 
schijnbaar nietsbeduidend woord to doen uitkomen, -- zonder 
in 't minst iets van kleingeestigheid to hebben. Hare wereld 
is klein, en haar gedachtenkring beperkt, zooals niet anders 
zijn kon bij de hoogst gebrekkige ontwikkeling dezer in vele 
opzigten slecht bedeelde vrouw. In zooverre staat zij daarom 
zeer verre acbter bij de mannelijke colossussen BULWER, 
THACKERAY, DICKENS, KINGSLEY; maar in then microcosmos is 
zij to huis meer dan eenig ander, en door bet glas van baren
524	CURRER BELL, EDWARD CRIMSWORTH.
phantasierijken geest gezien, is hij dikwijls belangrijker dan 
de meer grootsche tooneelen van anderen.
Er kan lets anders van haar gezegd worden. Terwijl ze 
meent zoo ten eenenmale niets anders dan de platte realiteit 
to geven, idealiseert zij in haren kring toch ook in hooge 
mate. Dat zij, terwijl zij meent dat haar held geen stuiver 
heeft verkregen then hij niet had verdiend, daarbij vergeet, 
dat zijne ooms hem toch eene gestudeerde opvoeding to Eton 
hebben laten geven - geene kleinigheid - willen wij niet to 
hoop aanschrijven. Maar in bet algemeen is hare werkelijkheid 
nog zeer ver van bet troostelooze en alledaagscbe, dat de werke-
lijke werkelijkheid heeft. Hot vette dezer aarde moge cRlMs-
WORTH en FRANCES niet toegesmeten worden, wat zij onder-
nemen gelukt ban tech tamelijk wel; zij mogen niet schoon 
zijn, zij hebben toch beiden zulke zeer eigenaardige, hoogst 
zeldzame en uitstekende gaven naar den geest, dat zij ver 
boven bet gewone peil staan niet alleen, maar dat de grenzen 
van bet werkelijk bestaande bijna worden overschreden. Ook 
dit is idealismus, slechts van ligchamelijke en sociale toestan-
den, of schitterende gaven, op meer dedelijke en solide eigen-
sebappen des geestes overgeplaatst. Maar deze betrekkelijke 
inconsequentie is vooreerst geheel natuurlijk bij C. BRONTE, 
die wel eene zeer positive maar toch alles behalve eene plat 
prozaische persoonlijkheid is; ten anderen is bet een nood-
zakelijk vereischte, zal de roman zich verheffen boven eene 
bloote chroniek des dagelijkschen levens. Geene drooge chro-
niek, maar een waar beeld, altijd fraai, moet de roman-
schrijver leveren. En in alien gevalle is zulk idealismus een 
zeer gezond idealismus.
Engeland is zoo rijk aan zoogenaamde zedelijke of gods-
dienstige romans, wier ontzettend flaauwe, niets leerende, 
nietsbeteekende water-en-melk-godsdienstigheid , maar al to 
gretie opname bij ons vindt, tot eene treurige getuignis van
g
den trap des godsdienstigen levens bij ons.
Maar wil men romans, 66k van diep zedelijken inhoud, en 
met gezonde godsdienst doortrokken, niet vernist, en daarbij 
van dpoquemakende letterkundige beteekenis, - dan leze men 
C. BRONTE'S werken, en daaronder 66k haar posthume werk 
Edward Crim8worth.	D-D.
(C. A. WETTERBERGH), OOST, WEST, T'HUIS BEST.	525
Oost, West, t'huis best. Genre-stuk; door Oom ADAM (Dr. C. A. 
waTTERBERGH). Amsterdam, Gebroeders Binger. 1859. In 
8vo. f 2 - 90.
Gaarne zou ik eens een woord willen wisselen met then Mijn-
beer c. E., die bij de vertaling van Oom ADAM's genre-stuk z6d-
veel genot heeft gesmaakt, dat bij zijn lezers hetzelfde genoegen 
toewenscht, - want ik vrees dat negen van de tien met mij zullen 
zeggen dat bet gerust onvertaald bad kunnen blijven, indien 
ten minste de schuld niet aan den Vertaler zelf ligt, en hij 
niet met bet geheele werkje heeft geleefd als met den titel. Deze 
is in bet oorspronkelijke: Hemma, dat eenvoudig beteekent: 
to hods, en dus op den zeer kalmen inhoud veel beter toepas-
selijk is dan: Oost, West, t'huis best, welke woorden ons ter-
stond een aan de rust voorafgaand zwerven in de gedachten 
brengen. Het verhaal onderscheidt zich niet door een leven-
digen stijl, noch door afwisselende tooneelen: bet is huiselijk, 
ja, tot platheid toe. Ale de Schrijver aan zijne verbeelding 
den vrijen loop laat, worden zijne metaphoren dikwijls zon-
derling en moeijelijk to vatten; ik zou b. v. gaarne eens van 
hem de juiste explicatie willen hooren van de repels, waar de 
menschen bij broodjes in een bakkers-oven worden vergeleken, 
en ik schrijf bet aan mijne geringe natuurkundige kennis toe, 
dat ik mij ook geen regt begrip kan maken van compas-
naalden die zich een Noorden kiezen, en dat behouden »zonder 
er zich om to behommeren waarheen de magnetische stroom 
later gaat. Tot hiertoe heb ik gemeend dat er nog zoo 
iets bestond dat men declinatie noemt, waaraan de compas-
naalden niet geheel vreemd waren, en dit hebben mogelijk 
meer menschen geloofd, die dan even als ik groote verpligting 
aan Oom ADAM hebben, omdat hij ons nit den droom hielp. 
Maar, lezer! wat dunkt u van den bombast op bl. 31 en 32, 
over bet uurwerk der eeuwen, over het gebouw van het kunst-
werk dat wy de menschheid noemen? Dit is trouwens niets 
ongewoons in de Noordsche letterkunde, en opdat ook bet 
bovennatuurlijke bier niet ontbreke, wordt eene geestver-
scbijning voor goede munt opgedischt, en eene sage (?) ver-
haald, waaruit door al de mystieke en phantastische beelden 
moeijelijk een helderen zin is to ziften. Dit alles moet dienen
BOEKBESCH. 1859. N°. XI.	35
526 (C. A. WETTERBERGH), OOST, WEST, T'HUIS BEST.
om de geschiedenis to kruiden, die anders zeer eenvoudig is, 
en, onder ons gezegd, het oververtellen kwalijk waard. Onder 
de voornaamste personen bevindt zich eene arme kapiteins-
weduwe met vier dochters, van welke freules (want de titel 
moot de armoede vergulden) men de oudste en de jongste kan 
zien op het plaatje, dat op zich zelf niet onaardig is, maar 
toch cone eenigzins mislukte voorstelling van den tekst, die 
ons leert dat de treurige jufvrouw op de bank eene schalksche 
zestienjarige verbeeldt die zich in hare bloemen zit to ver-
heugen. De uitgevers hebben zich anders good van hunne 
taak gekweten: papier, drnk en uiterlijk zijn zeer net en de 
fouten goring.	M. P. II.
URSULA. Een Verhaal uit het buitenleven. Door Miss ELIZA-
BETH SEWELL, Schrijfster van: )GEERTRUIDA", "KATHARINA 
ASHTON", ,,CLEVE HALL", ',Ivoas", enz. enz. Uit het En-
gelsch door ANTONIA. Twee Deelen. Te Amsterdam, bij P. 
N. van Kampen. 1859. In gr. 8vo. II, 326; II, 340 bl., 
met gelith. titelvignet. f 6 - 90.

Zekerlijk vertoonen zich bona omina voor den lezer van dozen 
roman, alvorens hij zijne lectuur aanvangt. Eene met room 
bekende schrijfster, wier werken goed bij het publiek staan 
aangeschreven, cone vertaalster, welke meermalen bewezen heeft 
voor hare taak berekend to zijn, een uitgever, wiens naam op 
den titel van zoo menig uitmuntend book prijkt, - is dit alles 
niet voldoende om de vole leesgragen in Nederland belust to 
maken? Toch gelooven wij to kunnen profeteren, dat Miss 
SEWELL's naam door dozen roman bij ons publiek niet winnen 
zal, en dat velen in hunne goede verwachtingen omtrent URSULA 
zullen teleurgesteld worden; wij ten minste hebben er niet in 
gevonden wat wij meenden to zullen vinden. Vooreerst klagen 
wij de schrijfster aan van ongemeene Engelsche gerektheid: 
wij hebben ons door het verhaal moeten henen worstelen; 
moor dan eons hebben wij Ursula uit do handen moeten leg-en, 
omdat het ons verveelde. Vervolgens beschuldigen wij haar 
van aan haar verhaal eene intrigue ten grondslag to hebben 
gelegd, welke weinigbeduidend is en niets piquants bezit. 
Niemand kan minder dan wij een voorstander zijn van lien
Miss ELIZABETH SEWELL, URSULA.	527
wonderbaarlijken, onwaarschijnlijken loop van omstandigheden, 
welke door velen in een roman gezocht en bewonderd worden. 
Wij vinden het jets dat zeer aanbevelenswaard mag genoemd 
worden, wanneer de schrijver van een roman Diet alleen voor 
zijne intrigue aan de eischen der mogelijkheid wil voldoen, 
maar ook zich ten doel stelt, om zijn verhaal waarschijnlijk 
en natuurlijk to doen zijn, en begrijpt dat eenvoudigheid 
der intrigue eene deugd moot genoemd worden. Maar dat 
wil Diet zeggen, dat wij gaarne in den loop van een verhaal 
Diets vinden van die fijngesponnen draden der intrigue, welke 
van het talent des auteurs, en van zijne menschen- en wereld-
kennis getuigen. Wij verlangen geene opeenstapeling van on-
gewone feiten in een roman, maar gewone zaken op eene 
buitengemeene wijze medegedeeld, blijken van studie in het 
naauwkeurig onderzoek van oorzaak en gevolg in elk feit, en 
een joist begrip van den zamenbang van elk feit met de ge-
heele feitenreeks van het verhaal, - dat is het wat voor ons 
een roman aanbevelenswaard maakt. Niets daarvan merkten 
wij in Ursula op; wat er eenvoudigs is in den loop van het 
verhaal, is gezochte eenvoudigheid, een masker voor onbe-
duidendheid.
Wij zijn Dog Diet aan hot einde onzer beschuldigingen. Ook 
de karakterschilderingen in dit work konden ons Diet behagen. 
De naam lien wij op den titel lezen, is die van eene persoon, 
die de hoofdfiguur is; URSULA is echter alleen hoofdpersoon 
par droit de conquete, omdat zij het verhaal doet, de sprekende 
persoon is, omdat zij zich met alle personen die in den roman 
voorkomen, bemoeit. Er is echter meer noodig voor de hoofd-
persoon van een goeden roman; naar onze meening moot doze 
op den voorgrond staan, het scherpste geteekend zijn ; die 
teekening mag niet verdrongen worden door de nevenfiguren; 
de hoofdpersoon moet do meest active zijn, zelfs wanneer 't 
noodig is, actief in hare passiviteit. Onze URSULA is Diets; zij 
is geen persoon, maar een instrument; het licht van den voor-
grond beschijnt haar Diet, zij is eene nevelachtige figuur, en 
dit is naar onze meening eene capitale fout in den roman. De 
auteur wil wel vorming en ontwikkeling in dit karakter schil-
deren, maar dit mislukt tota-,1; Miss sEwELL'S fictie wil ons 
een persoon schilderen, met gezonden en helderen geest; maar 
er blijft iets unbestimmts in URSULA door den geheelen roman
35
528	Miss EZIZABETH SEWELL,
henen, dat ons hindert. Is er dan cene figuur, welke eigenlijk 
de hoofdpersoon moest heeten? Neen, dat niet, maar er zijn 
wel karakters in den roman, welker teekening meer precies is; 
een vooral, JESSIE is bet, waarin wij bet talent van de schrijf-
ster zien doorblinken; daarin vinden wij eene vrucht der fictie, 
welker waarheid empirisch bewezen is; er is in dit karakter 
eene consequentie, zooals wij bet in bet werkelijke leven dik-
wijls aantreffen. JESSIES aangeboren goedhartigheid, welke 
eerst dreigde verdorven to worden door hare ligtzinnigheid, 
de strijd tusschen deze beide karaktertrekken, en de einde-
lijke overwinning van bet goede beginsel in haar, maken bet 
geheel tot eene aantrekkelijke figuur. Hetgeen URSULA echter 
tot deze overwinning toebrengt is nietsbeduidend. - Mw. WEIR 
is eene dame, ziekelijk naar bet ligchaam, en (althans naar 
de bedoeling der schrijfster) in vele opzigten gezond naar den 
geest; maar bet is eene matte, ziekelijke schildering, en bet 
karakter dat ons hier geleverd wordt is weinig doorzigtig. - 
In Miss MILLICENT heeft de auteur iemand willen schilderen, 
die onder de zonderlingste vormen, en bij uiterlijk meest ver-
keerde handelwijze, een goed hart bezit; wij vinden ook deze 
mislukt, en de figuur maakt den indruk van eene krankzin-
nige, meer dan van eene onder eene ruwe schors bedorven 
goedhartige. - Ook ROGER is weinig geacheveerd; hij moet 
eene soort ideaal van goedheid verbeelden, en zooals de auteur 
hem heeft geschilderd, is hij een zoetsappig schepsel, een sul. 
WILLEM, URSULA's andere broeder, gaat to weinig voor hoofd-
persoon door, dan dat wij aanmerking op de halfheid dezer 
figuur zouden maken. Maar Mw. TEMPLE beet meer afge-
werkt to zijn; de schrijfster laat hier en daar duidelijk blijken, 
dat zij in deze figuur een duidelijken type wil geven; en wij 
moeten alweder zeggen, dat zij naar onze meening ongelukkig 
daarin geslaagd is; tot op dezen oogenblik weten wij flog niet, 
wat wij aan Mw. TEMPLE hebben. De figuren op den achter-
grond, zooals JANE PRICE, JOHN HERVEY, de familie KEMPS, zijn 
nog al aardig geteekend.
Niettegenstaande onze weinige ingenomenheid met deze vrucht 
van Miss SEWELL's pen, erkennen wij gaarne, dat wij schoone 
ddtails hebben aangetroffen; een waarlijk godsdienstige geest 
straalt schier op elke bladzijde van bet werk door, en aan 
wekkelijk schoone opmerkingen ontbreekt bet niet. Vooral
IIRSIILA.	529
maken wij opmerkzaam op hetgeen IIRSIILA tegen bet einde 
van bet tweede deel over de opvoeding van haar broeders kind 
zegt; dit is even schoon als waar.
Wij eindigen onze aankondiging met de betuiging, dat bet 
ons feed doet, dat wij den beer VAN KAMPEN, die voor zoo 
goed eene uitgave gezorgd heeft, misschien hebben teleurge-
steld met ons ongunstig oordeel, terwijl wij aan ANTONIA den 
lof niet willen onthouden van over 't algemeen in hare ver-
taling goed to zijn geslaagd.
De eerste dronk. Zedelijk tafereel ter overdenking voor ouders 
en opvoeders. Geschetst in eene Voorlezing door x. zEEMAN. 
Te Amsterdam, bij P. M. van der Made. 1859. In lang 4to. 
15 bl., met 6 platen. f 1 - 50.
Ref. acht zich verpligt in vertrouwen den lezer dezer aan-
kondiging mede to deelen, dat hij niet de minste sympathie 
gevoelt voor de vereeniging tot afschaffing van sterken drank; 
maar hij voegt er bij, dat hij 't niet dulden kan dat men de 
leden dier vereeniging bespot. Al is volgens zijne overtuiging 
bet streven dier leden eene utopie, hij heeft eerbied voor bet 
welmeenende van hun pogen.
Dat men echter bet lagchen niet onderdrukt bij de inzage 
van bovengenoemd album, mag Ref. aan niemand kwalijk 
nemen, want er is waarlijk lets echt bespottelijks in. De 
kostschoolhouder ZEEMAN is tot iets vervallen dat vrij alge-
meen is; bij heeft in zijn afschaffingsijver (woede durft Ref. 
bet niet noemen) to veel willen bewijzen, en bewijst daardoor 
niets. De geheele redenering in de Voorlezing rust op eene 
valsehe gevolgtrekking. De cardo rei van bet tafereel, dat 
ZEEMAN zedelijk belieft to noemen, is gelegen in de eerste en 
de laatste plaat. De eerste stelt u voor, lezer! hoe een jongentje 
op zijn verjaardag eens van bet lepeltje nit Mama's liqueur-
glaasje mag proeven, en dit allergewigtigste en zeldzaam ver-
toonde feit is de eerste schrede tot de droevige voorstelling 
van de laatste plaat, waar dat zelfde jongentje, flu een jonge-
ling, als vadermoorder wordt opgehangen. Nu hebben eigen-
lijk de beide feiten van bet lepeltje en van den vadermoord 
niets met elkaar to maken; want de jonge mensch kwam tot 
die misdaad door de verkeerde opvoeding welke hem gegeven
530	11. ZEEMAN, DE EERSTE DRONK.
was, en waarvan ons de voorstellingen gegeven worden in de 
tweede en derde plaat. Had bet kind zulk eene opvoeding 
niet gehad, en desniettegenstaande op zijn vijfden verjaardag 
van hetzelfde lepeltje uit Mama's g]as geproefd, waarschijnlijk 
ware bet dan niet tot zoo gruwelijk eene misdaad gekomen. 
Ref. ziet in bet feit van then eersten dronk niets anders dan dat 
iemand die een dronkaard is geworden, natuurlijk eens voor 
't eerst van zijn leven spiritualia geproefd heeft, en dat hij 
nimmer een dronkaard zou geworden zijn, zoo hij niet eens 
voor 't eerst gedronken had.
Do paedagogische blik van den beer ZEEMAN ziet echter een 
racer direct verband tusschen 't lepeltje en 't schavot; enfin! 
dit gaf hem een roerend onderwerp voor eene verhandeling.
De platen van dit album zijn niet kwaad geteekend; de 
tekst, wat den vorm aangaat, emphatisch en gezwollen, wel 
geschikt om met accompagnement van een draaiorgel to wor-
den voorgedragen op cone van de sluizen der hoofdstad.
Wij eindigen onze aankondiging met de herhaalde betui-
ging, dat wij geenszins bet streven van de vereeniging voor 
de afschaffing van sterken drank willen bespotten, maar zulke 
onhandige pogingen als deze om bet beginsel dier vereeniging 
ingang to doen vinden, belagchelijk moeten noemen.
AIaandschrift voor Christelyke Opvoeding en Ciristelijk Onder-
wys, onder redactie van i1. J. LEMKES, met medezverking van
de Heeren: Dr. L. R. BEYNEN, D. BUDDINGH, J. W. VAN ECK,
E. GERDES, A. MEIJER, M. D. VAN OTTERLOO en anderen.
Eerste en tweede Jaargang. Utrecht, Kemink en Zoon. 1857, 
58 en 59.
Wij hebben eenige Nommers van den 1st en 2,1- Jaargang 
van bovengenoemd Tijdschrift voor ons liggen, met eene uit-
noodiging der Redactie om er met eenige woorden aard en 
strekking van to bespreken. Beiden echter vertoonen zich 
reeds in den titel: 't zijn stemmen, uitgaande van onze zoo-
genaamd »Christelijke onderwijzers."
Ofschoon we niet gaarne iemand zijne individudle meening 
zouden betwisten, vooral wanneer die op humanen toon wordt 
uitedrukt, stuitte ons toch van den beginne die naam ),Chris-
0
MAANDSCHRIFT VOOR CHRISTELIJHE OPVOEDING, ENZ. 531
telijke onderwijzer" als ook de »Christelijke opvoeding", bet 
)Christelijk onderwijs" tegen de borst. De verreweg groote 
meerderheid onzer onderwijzers, die zich toch niet onder de 
vaan, met die kenspreuk geteekend, schaart, maakt evenzeer 
aanspraak op den naam van Christelijke opvoeders als gene. 
Alle onderwijs, als middel van opvoeding, is doelloos, wan-
neer er dat element nit gemist wordt, dat ook zij )Christe-
lijk" noemen. De naam door de voorstanders van zoodanig 
onderwijs gekozen, als zij door 't woord )Christelijk" to ken-
nen geven, is daarom in zoover onjuist als hierdoor in dezen 
eene bepaalde kerkelijke rigting wordt aangeduid eene betee-
kenis, die in bet woord zelf niet ligt.
Bij bet nagaan van de ter onzer beschikking gestelde Nom-
mers vonden we - en 't is ons aangenaam zulks to getui-
gen - een tal van belangrijke stukken, door bekwame man-
nen geleverd, terwijl we niets van dat ziekelijk godsdienstige 
aantroffen, dat velen reeds bij voorbaat bier zouden meenen 
to vinden, hoewel eenige opstellen de bijzondere kleur ver-
toonen, waardoor zich de overtuiging, bier voorgestaan, ken-
merkt. Ook onder de practische besehouwingen vonden we 
veel der lezing overwaard, terwijl verder eenige de school-
wereld betreffende buiten- en binnenlandsche berigten de ver-
schillende Afleveringen sluiten.
Overigens meenen we slechts billijk to zijn door to ver-
klaren, dat deze reeks van geschriften op eene waardige 
wijze die fractie van ons onderwijzend personeel vertegenwoor-
digt, die zich door den naam )Christelijk" onderscheidt.
A. B. M.
Prdcis de mytbologie Grecque et Romaine, contenant des 
quatrains applicables a chaque buste en particulier, etc. 
Par GEORGE VdIn NET, ancien agrdgd a la facultc des Lettres 
de 1'Universitc d'Utrecht. Nouvelle Edition. Amsterdam, C. 
L. Brinkman. 1859. In-8vo. VIII et 340 pa--. f 1-25.
Een verbazende titel, lezerl en lien ge best zult doen, even 
als wij, met veel geduld to lezen, ofschoon we hem bier, om 
uwentwil, en naar we hopen zonder aanleiding tot misverstand 
of onduidelijkheid gegeven to hebben, aanmerkelijk hebben
532	G. VAR1NET,
ingekort. Dan, de reden van titel en ihhoud is alles behalve 
constant, en er is dus niet van den eerste tot den laatste 
to besluiten.
Ofschoon aan de Mythologie in onze dap-en niet meer die rang 
onder de door onze jeud aan to leeren wetenschappen toe-
C. wordt, dien zij er vroeger onder bekleedde, toen do 
poesie hier en elders wemelde van de vaak belagchelijke en 
onzinnige figuren en denkbeelden der heidensche volken, - blijft 
bet echter steeds, zelfs voor diegenen, wier studien zich niet tot 
do oude talen uitstrekken, belangrijk om niet geheel onbekend 
to zijn met al die goden en godinnen, halfgoden en helden, 
of liever met den trap van ontwikkeling, dien de godsdienst-
begrippen der oude volken, met name der Grieken en Romei-
non, bereikt hadden.
Welk vak van studie men ook kieze, en ofschoon vaak 't 
eene oneindig hooger to stellen zij dan 't andere, zijn er altijd 
twee manieren, waarop men de vruchten zijner vlijt voor 't 
publiek brengt: die welke wij in een der vorige Nommers van 
dit Tijdschrift, insgelijks bij 't nagaan van 't gehalte van een 
boekje over Mythologie, deden opmerken, en de degelijke en 
grondige, bier door den Heer VE RENET gevolgd.
Trouwens, alvorens bet werkje ingezien to hebben, was ons 
de naam des schrijvers genoegzame waarborg - de Gram-
maire van den auteur bewijst ons dagelijks to goede diensten, 
om niet gunstig ingenomen to zijn voor een ander voortbrengsel 
zijner studie. Die goede meening is bij nadere kennismaking 
niet verminderd. Ofschoon we, gul gezegd, geene voorstanders 
zijn van volumineuse werken over Mythologie en, bij 't groote 
aantal der in onze dagen aan to houden leervakken, er weinig 
tijd voor over hebben, en daarom mythologische namen en feiten, 
bij voork9mende gelegenheid, liever in een Dictionnaire de la fable 
laten opslaan, hebben we toch achting voor de degelijkheid van 
bewerking, die we hier vinden. De geheele behandeling van 't 
werkje, de kiesche wijze, waarop de vaak onkiescbe manieren 
van JUPITER en consorten bier medegedeeld worden, maken 
bet hoogst geschikt, om aan jongelieden, ter vergelijking met 
de heldere, Christelijke denkbeelden, die bun van der jeugd 
of zijn ingeprent, en ter betere waardering van vele werken 
van kunst, schilderijen, standbeelden en allegorische voorstel-
lingen, in handen to worden gegeven.
PRI:CIS DE MYTHOLOGIE GRECQCR ET ROMAINE.	533
Voor zoover deze korte aankondiginer toe strekken kan,
g
bevelen wij bet werkje daarom gaarne onzen onderwijzers en 
onderwijzeressen aan.
De uitvoering is degelijk, eene heldere letter op goed papier. 
A. B. M.
Verzameling van vraagstukken en toepassingen, over de Hoogere 
Algebra. Door m. HENRIQUES PIMENTEL, Leeraar in de 
liskunde by de 's Gravenhaagsehe Teeken-Academie. 's Gra-
hage, by de Erven Doorman. 1858. In 8vo. IV en 54 bl. f : - 60.
Deze verzameling van vraagstukken en toepassingen is meer 
bepaald ter dienste van hen, die bij hunne studie gebruik 
maken van de lessen over hoogere algebra van den ver-
dienstelijken hoogleeraar R. LOBATTO to Delft. Wanneer men 
bij de theoretische verklaringen en voorschriften gepaste vraag-
stukken verlangt om de behandelde waarheid in toepassing to 
brengen - en wie is er, die zulks niet noodig hee£t? - zal men 
voor een goed deel zijn verlangen voldaan zien door de aanschaf-
fing van dit werkje. - Het moge waar zijn, dat men in vele 
gevallen even gemakkelijk zich zelven voorbeelden en vergelij-
kingen kan opgeven, doch hierbij tast men dikwijls in den 
blinde, zoodat de gekozen vergelijking of niet in alien deele 
de verlangde bijzonderheden bezit, of niet zeer geschikt is 
om de eigenschap op to sporen of to doen uitkomen. - Of 
echter dit met al de vergelijkingen die bier voorkomen bet 
geval is, kunnen wij niet met zekerheid zeggen ; wij vertrouwen 
dat de verzamelaar hierbij met de noodige omzigtigheid zal 
zijn to werk gegaan.
Het heeft ons echter bevreemd geene opgaven aan to tref-
fen, waarin de Newtoniaansche formule bare toepassing mist, 
of waarin de formule van CARDANOS ter oplossing eener vol-
komene derdemagtsvergelijking moet worden aangewend; - 
dat bet kenmerk van deelbaarheid door 37 van den vorm 
a -{- m b of a - m b is, is wel wat onbepaald gevraagd, daar 
bet in 't algemeen zoowel den eenen als den anderen vorm kan 
bebben. Vreemd kwam bet ons voor uitgewerkte voorbeelden 
bier als nieuwe opgaven aan to treffen, b. v. V 19 op bl. 22 in 
eene kettingbreuk to ontwikkelen, wordt in bet werk van 
LOBATTO zelf uitgevoerd. Daarenboven zal in de 7c opgave van 
N°. 22 op bl. 22 voor den betrekkingswijzer
534	M. HENRIQUES PIMENTEL, HOOGERE ALGEBRA.
V(n2-{-2n-1)=[n,(1,(n-1),),(1,(nenz.]
dienen gelezen to worden

deze laatste voldoet dan ook aan bet vereischte, dat bet laatste 
getal der periode bet dubbel is van bet eerste wijzergetal der 
breuk.
Gebrek aan tijd was oorzaak dat wij niet zoo vele for-
mulen konden toetsen als wij zouden gewenscht hebben, ten 
einde met meer grond over bet bruikbare dezer opgaven to oor-
deelen. Wat wij echter gezien hebben geeft ons vrijheid, om 
bet werkje aan de aandacht van hen die met dit deel der 
algebra bezig zijn, aan to bevelen. De oplossing en beant-
woording der opgaven en vragen zal hun wel eenige moeite 
kosten, maar ook veel bijdragen om hen dieper in bet onder-
werp to doen indringen.	V. D. W.
KORTE MEDEDEELINGEN.
Hoe men oordeele over de Wet, die bet onderwijs in de 
godsdienst van de openbare school heeft verbannen, lofwaar-
dig zeker zal men algemeen de pogingen achten, die worden 
aangewend om op andere wijze godsdienstige kennis en gods-
dienstzin aan to kweeken bij bet opkomend geslacht. Als 
zulk eene poging is de uitgave to beschouwen en to waar-
deren van een werkje, door »de Vereeniging tot bevordering 
van Christelijke lectuur" uitgegeven , onder den titel: De
Zondagsschool, door L. F. F. GAUTHEY, Predikant, Directeur 
der 1Vormaalschool to Courbevoie, enz. Uit het Fransch ver-
laald onder toezigt van, en met eene Voorrede ingeleid door 
D. CHANTEPIE DE LA SAUSSAYE, Predikant to Leiden, by H. 
aovEKER, to Amsterdam. 1859. Het net uitgevoerde boekje,
dat 159 bladz. in 12mo. bevat, is voor slechts 75 cents 
to verkrijgen. - De beer C. D. I.. s. heeft bet wensche-
lijk geacht, de aandacht onzer landgenooten to vestigen ,op 
eene werkzaamheid, welke wel wat haren naam betreft, 
maar weinig wat de wijze aangaat waarop zij in Frankrijk, 
Engeland en de Vereenigde Staten wordt opgevat, in ons 
vaderland bekend is." De Zondagscholen ten onzent ver-
schillen veel van de inrigtingen, die in de genoemde landen 
zoo worden geheeten, en de laatste verdienen verreweg de voor-
KORTE MEDEDEELINGEN.	535
keur boven de eersten. Dear toch bedoelt men met die be-
naming: »uren van godsdienstige bijeenkomst voor kinderen, 
die nog niet in staat zijn met vrucht de openbare eeredienst 
bij to wonen ; hetzij deze uren dan beschouwd worden als de 
wekelijksche catechisatie bij den predikant ter zijde to pan 
en die to ondersteunen, of als daartoe voor to bereiden." 
Hoedanig nu dergelijke bijeenkomsten ingerigt, door wie, op 
welke wijze en in welke zaken daar onderwijs gegeven wordt, en 
welke vruchten men daarvan verwaehten malt - dat alles wordt 
eenvoudig en duidelijk in dit boekje besproken. Wel komt 
daarin vrij wat voor, waarmee Ref. evenmin als de schrijver 
der Voorrede kan instemmen; vooral in de voorbeelden van 
Schriftverklaring en behandeling van Bijbelsche geschiedenis; 
maar dat is geene reden om het gansche boekje of to keuren, 
dat inderdaad veel bevat wat de opmerking en de behartiging 
verdient van alien, die belang stellen in de godsdienst en in 
de kinderen. Aan de zoodanigen zij het ter overweging aan-
bevolen.
Niet dan met een enkel woord molten wij melding maken 
van een boekje, onlangs uitgegeven bij NOLET EN ZOOS to 
Utrecht. Hoe is het mogelijk dat iemand in het hoofd kreeg, 
om zijn tijd en vlijt ten koste to leggen aan de vertaling van 
zulk een prul? Dat liet werk then leelijken naam verdient, 
zouden wij bewezen kunnen achten alleen door den titel over 
to schrijven. Een ieder oordeele: »Het eerste Hoofdstuk van 
Genesis, voorgesteld in overeenstemming met de wetenschap, 
in eene reeks van onderwijzingen op eene Zondag-school. Vrij 
vertaald nit hot Fransch tot weldadige einden, waaronder de 
school voor havelooze kinderen to Utrecht, door M'. A'. v. T. V. S."-
Zelden zeker is er op ongelukkiger wijze beproefd om de uitspraken 
der strong orthodoxe dogmatiek zoogenaamd wetenschappelijk 
to regtvaardigen. Zelden zeker is er onvruchtbaarder en on-
geschikter onderwerp gekozen ter behandeling op eene zon-
dagschool. Zelden zeker heeft een onderwijzer minder gelet 
op de vatbaarheid en de ontwikkeling zijner leerlingen, dan 
geschied is door den auteur van het genoemde boekje. I-let 
spijt ons om de weldadige einden, maar wij moeten een iegelijk 
ontraden om f 1.- daarvoor to besteden.
536	KORTE MEDEDEELINGEN.
Met genoegen ontvingen wij, en met groote belangstelling 
lazen wij de eerste afleveringen van de nieuwe reeks van bet 
Tijdschrift voor het Armwezen, onder redactie van s. BLAUPOT 
TEN CATE en Mr, W. DE SITTER. Dit tijdschrift behoeft geene 
introductie, bet is in de kringen waar bet armwezen beoefend 
wordt, reeds lang een welkomen gast geweest, en men betreurde 
bet zeer, dat de omgang afgebroken werd. Bij de wederverschij-
ning begroeten wij bet ook gaarne met een hartelijk » welkom". 
De wijze van bewerking is aan bet publiek bekend en de stuk-
ken bier medegedeeld verdienen alien dat men ze leze. Men 
danke de redactie, dat zij de dikwijls besproken, maar dik-
wijls slecht begrepen quaestie der MaatschappY van Welda-
digheid ter sprake bract, en de aandacht vestigde op de 
kantwerkschool to Sluis, eene voortreffelijke instelling, welke 
ter beschaming moge strekken van groote steden die over 
groote middelen to beschikken hebben, en al praat men veel, 
toch geene wering van armoede door nuttige instellingen be-
proeven.
De Groninger Academic schreef eene prijsvraag uit: ))De 
bonorum possessione." Het antwoord van den beer HINGST 
werd bekroond uitgegeven en ook in dit tijdschrift met lof 
vermeld. De heer J. LOHMAN, Js. schreef nu over hetzelfde 
onderwerp zijne dissertatie en gaf ook deze to Groningen bij 
P. VAN WICHEREN, Hz. in bet licht. De dissertatie is een niet 
onbelangrijk stuk en getuigt van studie; maar bet schrijven, 
althans bet uitgeven daarvan, is bijkans overbodig na de publi-
catie van de Commentatio van den beer IIINGST. Hetgeen in 
de inleiding deswegen gezegd wordt, heeft ons niet van bet 
tegendeel overtuigd. Wij passen bier dus wel eenigzins toe 
bet »Iliadem scribere post Homerum."
De beer D. BUDDINGH gaf to Delft, 1858, eene belang-
rijke brochure in bet licht over De Hoogere Burgerscholen. 
Hij wenscht bij de meerdere en betere ligchamelijke opvoe-
ding en eenheid in bet onderwijs, bovenal naar hoogere 
burgerscholen, waar men practisch en theoretisch in landbouw, 
handel en nijverheid onderwezen wordt, en hij geeft dit denk-
beeld aan bet Stedelijk Bestuur van Delft in overweging, bij
KORTE MEDEDEELINGEN.	537
de regeling van bet onderwijs in die stad, ingevolge de Wet 
van 13 Augustus 1857 (Staatsbl. No. 103). Steller dezes is 
hoogelijk ingenomen met eene regeling van bet onderwijs zoo-
als dit in America plaats heeft, waar de inrigtingen van op-
voeding en onderwijs, onder ddne hoofdleiding, alles bevatten 
wat tot de vorming der jeugd noodig is, van de bewaarschool 
of tot de industrieschool toe; maar bet is aan twijfel onder-
hevig of dit bij ons to lande - niet kan - maar zal worden 
ingevoerd. Overal treedt bet financiele bezwaar in den weg en 
men zal blijde moge zijn, wanneer bet lager onderwijs vol-
ledig en voldoende geregeld is in elke gemeente van ons vader-
land, ,,Maar bet onderwijs is toch bet voornaamste, en daar-
voor mag men in de eerste plaats geld besteden 1" zei mijn 
vriend x., toen ik hem die bedenking maakte. Ik knikte 
toestemmend, maar zeide: ,,vriend, een financier zal anders 
spreken, ten minste anders handelen !"
Wie of dan gelijk heeft, die financier of mijn vriend x.?
Een anonymus klaagt (De Rang-examens, Amst., Wed. BOR-
LEFFS EN TEN HAVE, in kl. 8vo., 15 cents) over de wijze 
waarop de onderwijzers geexamineerd worden, en huldigt ten 
then opzigte bet stelsel der Wet van 1806. Aan bet bestaande 
gebrek wil hij to gemoet komen door de instelling eener com-
missie tot examinatie over bet geheele land. Wij begrijpen 
die wijsheid niet refit. Als de commission die nu examineren, 
of de opzieners en inspecteurs niet goed examineren, dan is 
dit treurig, zeer treurig; maar eene afzonderlijke commissie 
daarmee belast, zou bet ook wel eens slecht kunnen doen. 
Zoo die font bestaat, ligt ze niet in de wet, maar in bet per-
soneel.

Bij de vraag gerezen omtrent de Maatschappij van Wel-
dadigheid, sprak de beer j. VAN KONIJNENBURG, Oz., een be-
voegd spreker, een krachtig woord Over den toe8tand van de 
vrye Kolonie'n en het Znstituut to Wateren. Meppel, H. TEN BRINK. 
1859, in 8vo. f : - 60. Vele administrative en andere bij-
zonderheden zijn daarin vermeld. Het besluit dat de schrijver 
uit zijn vertoog trekt, is de wenschelijkheid van bet bestaan
538	KORTE MEDEDEELINGEN.
der kolonie. Wie in de gewigtige zaak belang stelt, zij de 
lectuur van dit boekje zeer aanbevolen.


Regtsgeding tegen den Heer D	Officier van Gezondheid, 
door den ICrijgsraad van Noord-IIolland wegens vergiftiging ver-
oordeeld en in appel door het Iloog Militair Geregtshof vrijge-
sproken, medegedeeld door Mr. E. VAN LIER, Advokaat to Am-
sterdam. Amsterdam, Gebrs. SINGER. 1859. f : - 80. - Het
regtsgeding van den beer D.... heeft opspraak genoeg ge-
geven. Velen zullen dus met genoegen cens willen lezen hoe 
de vork in den steel zit, en kunnen bier hunne nieuwsgierig-
heid bevredigd vinden. Of dit echter de uitgave regtvaardigt, 
weten wij niet. Uit een wetenschappelijk oogpunt is de quaestie 
of compliciteit aan zelfmoord strafbaar, ja denkbaar is, zeker 
niet zeer gewigtig. In spijt van de redo van den kundigen 
advocaat-fiscaal VERNEDE, hellen wij er toe over om de uit-
spraak van bet Hof een axioma to noemen, terwijl bet vonnis 
a quo naauwelijks gemotiveerd is. De beer VAN LIER wil de 
beschuldigde releveren door de uitgave der processtukken, maar 
ook dit motief is voor de critiek niet genoeg om onbelangrijke 
regtszaken to publiceren. De regtspleging voor bet illilitaire 
Hof in Utrecht is ongewoon, maar toch niet zoo vreemd of 
men kan in V. D. LINDEN'S Practijk to reqt komen, en ook 
daarom alleen was de uitgave niet to verdedigen. Andere 
gronden bestaan er volgens de voorrede niet, die tot bet 
drukken aanspoorden. Wij gelooven dus dat de beer VAN LIER 
zich voortreffelijk van zijne taak als verdediger heeft gekweten, 
maar ook dat de uitgave daarvan een noodelooze arbeid was.
Het boekje maakt eon vreemden indruk, als go bet van uw 
boekverkooper ontvangt. Ge krijgt bet digtgeplakt ter inzage. 
Natuurlijk kunt ge bet dan zoo veel ge wilt van buiten be-
kijken en betasten en daaruit besluiten of de inhoud u bevalt. 
Zijn zulke speculation Diet reeds voorlang bij den reelen boek-
handel afgeschaft?	A.

Bloemen. Keur van Nederlandsche Poe'zij. Bgeenverzameld 
door Joss. HILMAN. Eerste verzameling. Derde druk. Amsterdam,
P. M. VAN DER MADE. 1859. Waartoe een bundel als de hier 
aangekondigde eigenlijk dient, en wat nuttigheid hot heeft, om
KORTE MEDEDEELINGEN.	539
aan het legio aantal Bloemlezingen uit onze vaderlandsche dicht-
bundels telkens flog weer nieuwe toe to voegen, is eene vraag 
welker beslissing ons moeijelijk valt, en waarop H.H. uitgevers 
en verzamelaar gemakkelijker het antwoord zullen kunnen 
geven dan wij. De hier bijeenverzamelde dichtstukjes, op 
afschuwelijk graauw-grijs kaspapier gedrukt, munten in pen 
enkel opzigt nit boven die welke gewoonlijk in dergelijke 
verzamelingen voorkomen, - 't zijn meestal oude kennissen, 
met enkele nieuwe vermeerderd. Fijne bloemen telden wij or 
weinig onder. Maar zij zijn dan ook meest voor de declamatie 
bijeengezocht. Mogt de tweede ons beloofde bundel iets meer 
aangenaams en liefelijks hebben voor het oog, indien de kosten 
bet toelaten, wij zouden er ons van harte in verblijden.
Voorts - Habeat sua fata libellus.	P. B.


De roof van den jongen Israeliet MORTARA, die ten vorigen 
jare zooveel gerucht maakte en stof leverde voor zoo oneindig 
vele dagblad-artikelen, heeft nu ook ten gevolge gehad, dat 
iemand hier to lande niet langer den lust kon wedrstaan om 
een gedicht to schrijven en zijn hart in rijm lucht to geven. 
Bij P. E. VAN BRAAT, to Dordrecht, is eon boekje van de pers 
gekomen onder den titel: MORTARA. Dichtregelen naar aanlei-
ding van den Kinderroof gepleegd to Bologna. Dit gedicht be-
hoort tot de categorie der overstroomings- en andere rampen-
poezij : het had gerust ongedrukt kunnen blijven. Hot is in 
de eerste plaats veel to gerekt, zoodat de schrijver onophou-
lijk in herhalingen vervalt: door achttien bladzijden been, 
worden twee of drie gansch niet ongewone of treffende ge-
dachten gedurig en gedurig op nieuw herhaald. MORTARA 
wordt beklaagd; hem wordt herinnerd - alsof hij 't niet 
wist - hoe de zaak zich eigenlijk heeft toegedragen; hij 
wordt vriendelijk verzocht om deze misdaad toch niet op 
rekening van het Evangelie to stellen ; en de troost wordt hem 
aangeboden, dat hij zijn kind eenmaal, hetzij op aarde, hetzij 
in den hemel, zal weerzien. Tusschen deze opwekkelijke toe-
spraken wordt eene vrij langdradige diatribe tegen de Room-
sche kerk ingevlochten; en een niet minder langdradig go-
jammer over een hypothetischen priester (de jonge MORTARA?), 
die vooral ook daarom beklaagd wordt, omdat hij niet trouwen
540	KORTE MEDEDEELINGEN.
mag. Men ziet, bet gedicht beteekent niet veel, en onder-
scheidt zich door niets van soortgelijk gerijmel, waarvan wij 
reeds veel to veel hebben. Wij hopen van harte, dat de Ita-
liaansche en andere priesters zich voortaan tweemaal zullen be-
denken, eer zij weder een kind stelen: al ware bet slechts om 
ons, onschuldige Nederlanders, dergelijke gelegenheidsverzen 
to besparen.

The Historical Reader and Translator, by C. H. GUNN. 
Rotterdam, Oldenzeel. London, G. C. Palncer. 1859. Post 8vo. 
XII and 188 pagg. f 1 - 40. - Reeds sedert Lang zijn onze 
taalonderwijzers er op bedacht geweest, om de leesstof die zij 
hunnen leerlingen voorleggen, van zoodanigen aard to doen 
zijn, dat deze, bij 't aanleeren der vreemde taal, to gelijk be-
kend worden gemaakt met eenig merkwaardig feit, hetzij dan 
op historisch of een ander wetenschappelijk gebied.
Met hetzelfde doel heeft de Heer GUNN zijn Historical 
Reader and Translator zamengesteld en daardoor bet getal 
der reeds talrijke werkjes dezer soort met een zeer degelijk 
vermeerderd.
Onder de schrijvers nit wier werken wij hier belangrijke 
fragmenten vonden, noemen wij: KNIGHT, WATSON, SCOTT, 
MACAULAY, terwijl wij tevens eenige zeer welgeslaagde ver-
talingen van SISMONDI, MIGNET en TIIIERRY opmerkten. De 
keus der stukken, noodzakelijk de eenige verdienste van com-
pilaties als deze, is die van iemand, bekend met den smaak 
en de behoeften der jeugd; we hebben verscheidene stukken, 
die we niet kenden, met belangstelling gelezen.
De uitvoering is zeer net en degelijk , en doet den boekhandel 
des Heeren OLDENZEEL eer aan.	A. B. M.
De quaestie over de gunning van bet bespelen van den stads-
schouwburg is door de stemming van den E. A. Raad uitge-
maakt; daarom bepalen wij ons tot de mededeeling, dat ons 
door de Redactie van dit tijdschrift twee brochures van L. H. 
BEERSTECHER zijn toegezonden, welke v66r de beslissing mis-
schien niet zonder belang waren, maar thans geene verdere 
aankondiging noodig hebben.
BOEKBESCHOUWING,
De Eschatologie of leer der toekomende dingen, volgens de Schriften 
des Nieuwen Verbonds. Een geschied- en uitlegkundig onder-
zoek, door j. P. BRIeT. Tweede Deel. Te Tel, bij H. C. A. 
Campagne. 1858. In gr. 8vo. VIII en 477 bl. f 4 - 50.
Met niet minder belangstelling dan wij badden kennis ge-
maakt met bet eerste deel, hebben wij dit tweede deel van 
BR16T'S onderzoek ter hand genomen, en wij staan gereed om 
een beknopt verslag van zijn inhoud to geven. Wij verzoeken 
onzen lezer, indien hij daartoe in staat is, bet verslag van 
Deel I nog eens in to zien en zich dan gereed to maken om 
aan de hand van BRIT bet overige gedeelte des N. T.s to door-
loopen en de eschatologische denkbeelden, die in de Schriften 
der Apostelen in rijken overvloed zijn to vinden, zooveel dat 
in een verslag als bet onze mogelijk is, to beschouwen en 
to leeren waarderen. Het zijn de geschriften van PETRUS, 
JAKOBUS, JUDAS, bet is de Hebraeerbrief, do apokalypse en 
de zoogenoemde tweede brief van PETRUS, maar bet zijn bovenal 
de brieven van PAULUS en JOAVVES, waarop ons oog wordt 
gevestigd; terwijl aan bet slot van dit deel en van bet geheele 
werk nog een overzigt over den geheelen arbeid is gevoegd, 
waardoor de resultaten van bet onderzoek des geleerden Schrij-
vers als eene schilderij in eene lijst ons worden to aanschou-
wen gegeven.
Drie hoofdrigtingen merkt onze Schr. op, waarin de Chris-
telijke eschatologie zich op N.-Testamentisch gebied heeft ont-
xvikkeld. Vooreerst de Christelijke profetie der toekomende 
dingen, voorgedragen in eschatologischen vorm, en dat wel door 
die schrijvers, die bleven vasthouden aan hetgeen in JEzus' 
onderwijs een aanknoopingspunt vond in hunne vroegere ma-
teriele, zinnelijke, Joodsche verwachtingen. Op een hooger 
standpunt staat PAULUS. Al is hij flog niet geheel en al vrij 
van die oude, Joodsche vormen, zijne eschatologie heeft een 
meer universalistisch, cen meer geestelijk karakter. JOAVSES 
staat op den hoogsten trap, aan de Joodsche vormen is hij
BoFx$rscr.. 1859. N°. X11.	36
512	J. P. rudT9
b na geheel ontwassen, zijne eschatologie is niet verre van 
bet zuiver pneumatisch, Christelijk standpunt. Op deze drie-
ledige onderseheiding grondt zich de orde, waarin a. dit ge-
deelte van zijn onderzoek behandelt. Daar hij , in bet eerste 
Deel, de voorstellingen der Evangelisten onderseheiden heeft 
van JEzus' eschatologische verwachtingen, zoo kon bier cone 
afzonderlijke beschouwing van de eschatologische denkbeelden 
der Evangelisten achterwege blijven. To regt vereenigt do 
Schr. hetgeen omtrent zijn onderwerp in do Handelingen voor-
komt, met de beschouwing van de brieven der Apostelen. 
Naar zijne meening toch zijn de woorden der Apostelen in LUKAS' 
tweede book, zoo al niet wat den vorm dan toch wat den 
inhoud betreft, naar waarheid weergegeven.
Wij hebben alzoo in de eerste plaats met de redevoeringen en 
schriften van PETRUS. to doen. De Apostel der hoop verwacht, 
volgens de Handelingen, eene spoedige en zigtbare wederkomst 
van den Heer uit den hemel en stelt daarmede den aanvang 
der tockomende eeuw gelijk. Hot toekomstige rijk van den 
Messias is bij hem dan ook uitwendig en aardsch. Als de 
burgers in dat rijk noemt hij in de eerste en voornaamste 
plaats de Joden, maar sluit dan verder ook de Heidenen niet 
buiten. De opstanding der dooden is bij hem een ligchamelijk 
wederkeeren tot bet leven, waarop bet oordeel van ennnsTUS, 
den regter over levenden en dooden, volgt. De eerste brief, 
waarschijnlijk nit bet laatste tijdperk van zijn leven afkomstig, 
(c. 65-67) brengt ons iets verder. Opmerking verdienen 
daarin vooral de beide plaatsen (inn: 18-20 en iv: 6) over de 
zoogenaamde nederdaling ter belle, en wij kunnen ons niet 
onthouden van over deze vreemde zaak bet gevoelen van onzen 
Schr. bier mode to deelen. Hij bescbouwt de Evangeliepredi-
king aan de ongeloovigen in bet doodenrijk, waarvan bier 
sprake is, ale cene vrucht van bet onder de Joden heerschende 
denkbeeld, dat de Godsmannen bun vroeger karakter ook na 
den dood behielden en daardoor onder gunstige omstandigheden, 
of onder bijzondere toelating van God, bet werk konden voort-
zetten, dat zij onvoltooid bier op aarde hadden achtergelaten.
In de meeste opzigten is de verwachting van PETxus in zijn 
eersten brief weinig verschillend van die der Handelingen. Bij 
eene naauwkeurige beschouwing evenwel valt bet niet to ont-
kennen, dat hem eene meer geestelijke voorstellina eigen is
ESCITATOLOGIE.	51$:
geworden. Hot ligt in den aard van zijn schrijven, waarme8 
hij de opbeuring en vertroosting der verdrukte en vervolgde 
Christenen bedoelt , dat hij met schitterende kleuren de 
toekomst, die aanstaande is, poogt of to schilderen. Wij 
kunnen onzen Schrijver niet volgen in zijne uitvoerige ver-
klaring van de vole uitspraken, die hierop betrekking hebben. 
Hot zij genoeg als zijne slotsom mode to deelen, dat rETRUS 
hot heil van CIIRISTUS voorstelt als de vervulling der 0. Tes-
tamentische profetien. De verdrukking, waaronder zijne lezers 
zuchten, is de voorbode dier vervulling: CIIRISTUS komt weer; 
bet Godsrijk wordt gesticht; de hoop is veranderd in vol-
komen zaligheid. Hot eeuwige leven, door de zonde onder-
drukt, is met nieuwe kracht ontwaakt. Hot oordeel, dat door 
CHRISTUS wordt gehouden, en dat den geloovigen heil en vrede 
schenkt, doet voor de ongeloovigen verderf en onheil aan-
breken. Hierbij verdient opmerking, dat PETRUS, geheel in 
den geest van bet 0. T., onderscheid maakt tusschen zonden 
in onwetendheid gepleegd, waartoe zelfs de moord van den 
CHRISTUS behoort, en opzettelijke daden van ongehoorzaamheid, 
waarop bet zwaarste oordeel rust. En dit oordeel, bet is 
geenszins mechaniseh, maar dynamisch, en heeft ten deal, om 
zoo mogelijk, nog velen, nog alien to behouden. Doch niet 
cer zou dit oordeel aanvangen, dan nadat bet Evangelic in de 
geheele wereld gepredikt was ; dit neemt echter niet weg, dat 
die gezegende toekomst toch als zeer aanstaande word gedacht.
Op de vraag, of wij bij PETRUS de verwachting aantreffen 
eener wederherstelling aller dingen, meent a. evenmin beves-
tigend als ontkennend to kunnen antwoorden, hoewel de waar-
schijnlijkheid, ondanks de bodenkingen van Dr. DOEDES, in 
bet oog van onzen S., ten voordeele dier verwachting pleit. 
De leer van onzen Apostel omtrent de nederdaling in bet 
doodenrijk, staat hiermede in bet naauwste verband.
Korter dan in hot vermelden van PETRUS' denkbeelden kun-
nen wij zijn in bet mededeelen der verwachtingen van JAROBUS. 
Doze Apostel toch bekleedt cone zeer geringe plaats op bet 
gebied der eschatologie. De praktijk is bij hem hoofdzaak. 
In bespiegelingen verdiept hij zich weinig. Werpt hij eene 
enkele maal den blik naar de toekomst, dan blijkt bet dat 
hij de parousie als nabij beschouwt; van opstanding der 
dooden gewaagt hij niet, en bet oordeel is bij hem alleen cone
36
511	J. P. Brii;nf,
wedervergelding, geene openbaring van do werking der Evan-
gelie-prediking. Niet duidelijk blijkt bet, hoe hij zich dat 
oordeel heeft voorgesteld; zijne denkbeelden daaromtrent zijn 
nog al zinnelijk. Kortom, JASOBUS verheft zich boven bet 
Joodsche standpunt niet; hij vermogt niet door to dringen tot 
den geest van JEZUS' onderwijs aangaande de dingen der 
toekomst.
Nog lager dan JAKOBUS staat JUDAS in zijne eschatologische 
verwachtingen. Zijn korte brief doet ons zien, hoe weinig hi j 
vooral met bet cog des geestes door de schaal tot de kern 
wist door to dringen, hoe zeer hij aan den uiterlijken, zinne-
lijken vorm bleef gehecht.
Vatten wij de denkbeelden, die in den 13ebraeerbrief voor-
komen, in korte trekken zamen, dan leert ons de onbekende 
schrijver, die in ,bet laatst dezer dagen" blijkt geleefd to heb-
ben, dat de komst van CHBISTUS welhaast aanstaande is, en 
dat die wederkomst eene zigtbare wezen zal; bet hell dat 
de 1-leer aan do zijnen aanbrengt, komt bij hem voor onder 
bet liefelijk beeld eener sabbathsrust, die aan de vromen op 
de gelouterde aarde ten deel zal vallen; na de opstanding der 
dooden heeft bet oordeel plaats, niet door CHRISTUS, maar door 
God. Eene wederherstellina aller dingen schijnt niet door hem 
als eene onmogelijkheid to zijn verworpen.
Nog blijven in dit eerste der genoemde drie tijdperken de 
Openbaring van JOANNES en de 21, brief van PETRUS over. De 
slotsom van B.'s onderzoek omtrent den schrijver van de Apoka-
lypse is, wat den vorm zijner eschatologische verwachtingen 
betreft, deze. De verschijning van den ODRisTUS is eene zigt-
bare, ligchamelijke, spoedig aanstaande wederkomst uit den 
hemel; nog in des Schrijvers leeftijd is zij to verwachten; door 
vreeselijke strafgerigten Gods op bet gebied der physische en 
menschenwereld wordt zij voorbereid en aangekondigd; door 
bet optreden van den Antichrist wordt zij onmiddellijk vooraf-
gegaan; aan de openbaring zijner zegepraal over elken tegen-
stand is zij kenbaar. Dan vergaat de wereld, de laatste dap, 
der tegenwoordige eeuw is daar; geene voortdurend geeste-
lijke werkzaamheid van den verhoogden Heer is de parousie 
bier, maar eene in letterlijken zin historisch-zigtbare, mecha-
nisch ingrijpende in do lotgevallen der volken. - En wilt gij 
nu ook booren, wat onze S, opgeeft als den wezenlijken inboud
P.SCIIATOLOGIL.	545
van bet laatste Bijbelboek, als den zin der raadselachtige beelden 
en gelijkenissen, die bet bevat? ,Hoe veeg en ten bloede toe, 
dus luiden zijne woorden, ook do kampstrijd wezen mag tus-
schen bet rijk des lichts en der duisternis, en hoe hagchelijk 
die kansen mogen zijn, al die kansen zijn door God berekend; 
het rijk van cinruSTUS ontwikkelt zich en breidt zich uit to 
midden van lien strijd en overwint ten slotte ook den felsten 
tegenstand. Aan bet einde breekt de heileeuw aan, die bet 
doel is van alle Gods leidingen met bet menschdom, komt de 
vorwezenlijking van bet plan des Eeuwigen met de schepping 
der menschen tot stand: de herstelling van de ware gods-
dienst, de zalige openbaring van zijne genade door de verlos-
sing, die in cnrISTUS is, de volkomen vereeniging van hemel 
en aarde tot cdn huisgezin, waar alle kinderen Gods van 
zonde, lijden en dood verlost, eeuwig zullen leven. `
Do tweede brief van PLTBUS, die ook door BRIeT voor oneclit 
wordt erkend, sluit do eerste reeks van geschriften. In bet 
algemeen komen zijne denkbeelden met die der schrijvers van 
slit tijdperk overeen. Alleen hierin blijkt hij van hen to ver-
schillen, dat de komst van CIIRISTUS door hem niet als zeer 
nabij wordt beschouwd, maar in een ver verwijderd tijdperk 
gesteld. Merkwaardig is bij hem de verwachting, dat hernel 
en aarde zullen vergaan door middel van vuur, waardoor de 
goddeloozen worden uitgeroeid en waaruit eene nieuwe orde, 
van zaken to voorschijn komt.
Hot tweedo tijdperk behelst de eschatologie van den Apostei 
PAULUS; hij vertegenwoordigt die rigting, die zich wel boven 
vole Joodsche vormen wist to verheffen, maar toch niet van 
alle Joodsche denkbeelden en verwachtingen vrij was. Onze 
Schr. meent, dat men van de ontwikkeling van PAULUS wel 
eens wat hoog heeft opgegeven. De tijd tusschen bet schrijven 
van zijn eersten en zijn laatsten brief strekt zich over niet 
moor dan eon twaalftal jaren uit, zoodat een zoo groote omme-
keer in zijne denkbeelden als velen zich voorstellen, volgens 
B., psychologisch naauwelijks denkbaar is. Zijne vroegere be-
grippen legde hij niet geheel en al af, maar zij werden ver-
belderd en uitgebreid, zij werden gezuiverd van die vormen, 
welke allenas met den inhoud bleken in strijd to zijn. Na 
bet jaar 55, d. i. na bet schrijven der beide brieven aan de 
Thessalonicensen, hebben zijne verwachtingen, vat haar wezen
546	J. P. a3RIeT,
betreft, geene noemenswaardige wijziging ondergaan. Alleen 
omtrent den tad der parousie van den Heer, is hij later min-
der vast van overtuiging. Gelijkmatig was de ontwikkeling zijns 
geestes, maar hij bleef daarbij een kind van zijn yolk en zijn 
tijd, zoodat ook zijne verwachtingen den stempel dragen van 
de wereldbeschouwing dier dagen. Hierin versehilt hij van 
de andere Apostelen (JOANNES in zijne brieven uitgezonderd) 
dat zijne opvatting van diezelfde verwachtingen, die wij bij 
hen ontmoeten, veel zuiverder en dieper is.
De bijzondere beschouwing der Paulinische brieven wordt 
door B. in de vijf volgende deelen gesplitst. Eerst spreekt 
hij over de parousie en bet einde der tegenwoordige eeuw, 
dan over de opstanding der dooden, dan over bet oordeel 
dat CHRISTUS bij zijne wederkomst houdt, dan over bet konink-
rijk Gods, en eindelijk over de toekomende eeuw of de her-
stelling aller dingen. Met groote naauwkeurigheid, dikwijls 
wat al to wijdloopig (bet is eene aanmerking, die op bet ge-
heele werk betrekking heeft), gaat onze S. de denkbeelden 
van den Apostel na, bestrijdt met veel bezadigdheid do meenin-
gen, die met zijne opvatting in tegenspraak zijn, en bindt 
dan aan bet slot van elke beschouwing de afzonderlijke halmen 
tot welvoorziene schoven to zamen, waardoor hij de lezing 
van zijn work, die over hot algemeen nog al inspanning kost, 
veelzins veraangenaamt en verligt.
Omtrent bet eerstgenoemde punt is zijn resultaat bet vol-
gende. PAULUS noemt do dagen, die hij beleeft, do laatste 
der tegenwoordige eeuw. Spoedig breekt haar laatste dag, de 
dag des Heeren, aan. Dan komt de Heer zigtbaar en ligcha-
melijk, in al den luister zijner heerlijkheid, weder op aarde. 
Dan staan de gestorven geloovigen op, de levenden worden 
veranderd naar bet ligchaam, bet oordeel wordt voltrokken, 
de heerschappij van den CHRISTUS wordt voltooid. De voor-
teekenen der parousie zijn bij PAULUS dezelfden als bij de 
synoptici en de overige schrijvers, die op Joodsch-Christelijk 
standpunt staan. Onverwacht komt do Heer, eerst meende 
de Apostel bij zijn eigen leven, later sprak hij alleen van bet 
toen levende geslacht. - Wat do opstanding der dooden be-
treft, doze verwachtte PAULUS niet terstond na bun dood, 
(hij weerlegt bet gevoelen van hen, die vooral over dit punt 
andera dachten); met uitzondering van alien, die volgens
ESCIIATOLOGIE.	547
2 Kor. I: 5 en iv: 10 bet Iijden en de dooding van den Heer 
JEzus in bet ligchaam hebben gedragen, met andere woorden, 
die, even als hij, verdrukking en die een geweldigen dood hebben 
ondergaan ter wille van hot Evangelie. Doze verbeiden den 
dag des Heeren niet in bet doodenrijk, maar in den hemel. 
De eigenlijke opstanding heeft op twee tijdstippen plaats, eerst 
bij de parousie van CHRISTUS, dan als CHuISTUs het koninkrijk 
overgeeft aan God, volgens 1 Kor. xv: 23-26, 55. Door 
eerstgenoemde onderscheiding tusschen de Christenen, die niet 
en die wel met den Heer geleden hebben en gestorven zijn, 
ontkomt s. bet bezwaar, dat er blijkbaar strijd is in de voor-
stelling van PAULUS omtrent den tijd, wanneer de geloovigen 
wederkeeren tot bet leven.
Aangaande bet oordeel geeft B. als PAULUS' meening op: eene 
beslissende scheiding tusschen boozen en goeden, ten gevolge 
der openbaring van CHRISTus' heerlijkheid. Daardoor wor-
den alien tot de bewustheid gebrat van hun zedelijken toe-
0
stand; dat is hunne vrijspraak of veroordeeling. Eenmaal 
wordt echter de staat des doods, waarin de goddeloozen ten 
gevolge van hun ongeloof verkeeren, geheel opgeheven en 
CHRISTUS heerscht over alien. - Hiermede stemt overeen, wat 
P. leert omtrent bet koninkrijk Gods. De Schr. waarschuwt 
ons, dat wij aan then Apostel onze tegenwoordige beschou-
wing van dat rijk niet moeten toedichten, daar zijne voor-
stelling omtrent dit punt in menig opzigt tot die der Synoptici 
nadert. Hetzelfde, wat in bet eerste deel omtrent hot konink-
rijk der hemelen geschreven werd, is dus ook bier van toe-
passing. Maar de vergeestelijking der Joodsebgezinde ver-
wachtingen treedt in de brieven van PAULUS nor veel duide-
lijker aan bet licht. Het koninkrijk Gods is bij hem eene 
nieuwe orde van zaken, gegrond op zedelijke wedergeboorte, 
en voor alle volken en menschen bestemd; bet is eon heil-
staat, waarin de geloovigen staan in gemeenschap met God, 
waarin bet geestelijke leven heerschappij voert; in geen uit-
wendige vormen is bet to zoeken, want bet bestaat in kracht, 
in geregtigheid, in vrede, in blijdschap, kortom in bet bezit 
van geestelijke goederen. Toch zijn er, ook bij PAULUS, On-
danks zijne geestelijke opvatting van hot koningrijk Gods, 
nog Joodsche denkbeelden overig. Hiertoe brengt onze Schr. 
Filpp. III: 20, waarin hij meent to bespeuren do ;edachte aan
548	J. P. BaieT,
eene uitwendig zigtbare verordening, die in hot Godsrijk door 
r. wordt verwacht, en eenmaal op aarde zal worden ver-
wezenlijkt. Het Godsrijk moot verder wel onderscheiden wor-
den van hetgeen elders genoemd wordt: bet rijk van Caxisrus; 
beiden staan tot elkander in dezelfde verhouding als doel en 
middel. Het koninkrijk Gods, door de CnxrsTUS-regering voor-
bereid, is do voltooijing van bet plan der liefde Gods. Niet 
enkel de geestelijke maar ook de stoffelijke wereld moet ver-
nieuwd en gereinigd worden; zij gnat eon toestand van onver-
derfelijkheid to gemoet, maar niet zooals in 2 Petri door middel 
van vuur; deze zinnelijke voorstelling is PAULUS to boven. Do 
wijze waarop bet geschieden zal, mat hij in 't midden, maar toch 
schijnt als zijne mooning to molten worden vastgesteld, dat 
de natuur door inwendige kracht eenmaal zal komen tot eon 
staat, waardoor zij in overeenstemming is met hot geheiligde 
menschdom. Die toekomst wordt door den Apostel des geloofs 
met de schoonste trekken afgeteekend. Zijne hoop is gerigt 
op den zaligen tijd, waarin Been enkele wanklank meer heerscht 
in de wereld der geesten, wanneer do gansche schepping als 
eon harmonisch geheel zich buigen zal voor den Vader, en 
God alles in alien zal wezen.
Ten slotte blijft ons no- over, de eschatologie van den 
Apostel JOANNES in zijne brieven en zijn Evangelic. Het is 
de incest geestelijke rigting der Christelijke profetie, bet hoogste 
standpunt, waarop de eerste belijders van Jzzns zich met 
hunne verwachtingen van de toekomst hebben bewogen. Wordt 
als bron der eschatologie van JOANNES ook zijn Evangelic 
gebezigd, dit geschiedt met voile refit, want geen Evangelic 
is zoo subjectief als bet zijne. Het staat hooger, wat de ont-
wikkeling des Schrijvers betreft, dan zijne brieven en vooral 
dan de Apokalypse. Zijne eschatologie kenmerkt zich op then 
hoogsten trap van helderheid, waartoe de N.-Testamentische 
schrijvers zijn opgeklommen, door volkomen terzijdestelling 
van Joodsche en Joodsch-Christelijke denkvormen. Ilet is 
onzen Schrijver bier niet to doen om eene breedvoerige be-
schouwing der eschatologie van JOANNES to leveren, dan had 
hij veel moeten herhalen, wat reeds in bet eerste deel door 
hem word behandeld. Hij wil bier vooral bet oog vestigen 
op de ontwikkeling der denkbeelden van den Apostel in zijne 
onderscheiden schriften. Daartoe spreel:t bij eerst over het
ESCIATOLOGIE.	549
komen van den CHRISTUS, en ontwikkelt bij die gelegenbeid de 
begrippen over "de wereld, de toekomende eeuw, de laatste 
ure." Waren in zijn eersten brief deze denkbeelden flog meer 
of min zinnelijk gekleurd, anders is bet in zijn Evangelie. 
Hier wordt niet aan eene zigtbare wederkomst van den Heer 
gedacht; zijn komen is een komen in de geloovigen, eene 
geestelijke gemeenschap tussehen hen en den Verlosser, waar-
door al vat in hem is bun eigendom wordt. Dat komen is 
niet tot zijne bijzondere leerlingen beperkt, maar strekt zich 
uit tot alien, die hem toebehooren; alleen de ongeloovige 
wereld ken hem niet ontvangen. JOANNES is de eerste en 
eenige der N.-Testamentische schrijvers, die zich overtuigd 
houdt, dat hij niet enkel de laatste dagen, maar ook den 
laatsten dag of de laatste ure der tegenwoordige eeuw beleeft. 
De mededeeling van den geest der waarheid is daarvan bet 
teeken. Het komen en werken van dien geest is bet komen 
en werken van den Heer. Al wat ligchamelijk en zinnelijk 
aan den CImISTUS was gaat verloren, alleen de geest van 
CITRISTUS blijft tot in eeuwigheid.
Het spreekt van zelf, dat deze denkbeelden van grooten 
invloed waren op zijne voorstelling van bet koninkrijk van 
God of van CIIRISTUS. De uitdrukking zelve komt in zijn 
Evangelic en in zijne brieven slechts tweemalen voor, maar 
de zaak, die daarmede wordt bedoeld, vinden wij op elke 
bladzijde. Zij wordt voorgesteld als de heerschappij van den 
geest der waarheid, der liefde en der heiligheid, die uitgaat van 
den Vader en in CnRISTUS wonende, door hem wordt meegedeeld 
aan alle aeloovigen. Aan eene zigtbare kerk, cene kerkelijke 
vereeniging kon dus aoavNES niet denken. Boven alle uit-
wendige vormen was hij verheven, en erkende alleen een 
geestelijken band, die nEzus' belijders omsluit. De opwek-
king der dooden is dan ook bij hem geheel en al van 
geestelijken aard. De dood is bet volkomen gemis van bet 
ware, goddelijke, onvergankelijke leven; bet Joel van cnRISTUS' 
komst in de wereld was, den mensch nit die zedelijke ellenda 
to verlossen en bet ware leven in hem to doen ontwaken. 
Deze opwekking geschiedt door middel van bet geloof, dat 
bet geestelijke leven, oorspronkelijk in CURISTUS wonende, 
overbrengt in zijne belijders. Door bet geloof ontstaat levens-
gemeenschap met den Zoon van God en met den Vader zeif.
550	s. 1. BR1eT,
Het leven, hierdoor in den geloovige gewekt, is eeuwig leven, 
het vergaat niet met den dood des ligchaams, maar duurt 
voort aan de overzijde van het graf. Het bezit van dat eeuwige 
leven hier op aarde is de grond der hoop op zalige onsterfe-
lijkheid. Zoo is hot tegenwoordige en toekomende naauw ver-
bonden; er is geene scheiding tusschen aarde en hemel, tus-
schen tijd en eeuwigheid. Dit geldt ook van de denkbeel-
den, die wij bij aoAVzFS omtrent het oordeel ontmoeten. Hot 
is eene scheiding, die hier reeds begint en in de toekomst 
wordt voortgezet; zij wordt gewerkt door de verschijning van 
den CHRISTus, tot wien de een zich voelt aangetrokken, van 
wien de ander zich voelt afgestooten. Niet eeuwig zal echter 
die scheiding duren; eenmaal zegeviert de ware godsdienst 
op aarde, en wordt de menschheid in hare ware betrekking 
tot God hersteld.
Aan het einde van zijn historisch-kritisch onderzoek ge-
komen, werpt de Schr. met zijne lezers nog een blik terug 
op den weg die achter hen ligt, en deelt in het kort de slot-
som mede, waartoe hij is gekomen. Gaarne erkennen wij met 
hem, dat niemand, na de lezing van zijn belangrijk werk, 
meer klagen kan, dat de Eschatologie des Bijbels een dool-
hof is, waarin geen weg is to vinden, eene vereeniging van 
de vreemdsoortigste begrippen en meest uiteenloopende ver-
wachtingen, waarin geen organisch verband kan worden ge-
bragt. Met hem zagen wij, dat de grond-idde der eschatologische 
verwachtingen, zoowel in het N. als in het 0. V., de komst 
en verwezenlijking is van het koninkrijk Gods op aarde, de 
wedergeboorte der menschheid, hare herstelling in de ware 
betrekking tot den Schepper.
Dit gronddenkbeeld was bij jFzus' eerste belijders in den 
beginne vermengd met de eschatologische begrippen, waarin 
zij waren opgegroeid. Aanvankelijk dachten zij zich het konink-
rijk Gods aardsch en zigtbaar, de komst van CfRISTUS als 
eene ligchamelijke wederkomst in zigtbare heerlijkheid, des to 
meer nabij, hoe meer de tijdsomstandigheden het schenen to 
vorderen. Allengs ging echter het oog huns geestes open voor 
eene zuiverder opvatting van den aard van Gods koninkrijk. 
Hun gezigtskring breidde zich nit, en de enge vormen, waarin 
hunne verwachtingen waren gehuld, vielen weg. PAULUS vooral 
bract veel bij tot verlleldering dier eschatologische begrippen,
ESCIIATOLOGIE.	551
en gelukte bet hem niet volkomen, zich tot een zuiver geeste-
lijk standpunt to verheffen, de profetie van JOAN S beweegt 
zich in den hoogsten kring en stelt de leer der toekomende 
dingen eerst in bet regte licht. Die zuivere voorstelling van 
JOANNES, zegt onze Schr., is evenwel niet door de Christelijke 
kerk tot haar eigendom gemaakt. Zij was daarvoor to hoog. 
Tot op dezen tijd heeft men zich vastgehouden aan de meer 
zinnelijke voorstellingen, in de schriften van PAULUS en PETmUS 
bewaard. Het is eene dringende behoefte van onze dagen, 
dat de Christenheid zich verheffe tot de zuivere verwachting 
van den Apostel der liefde. De grootste hinderpaal, die hier-
aan in den weg staat, is de verkeerde opvatting van den aard 
der H. Schrift. Wie niet kan of wil erkennen, dat de schrij-
vers der verschillende Bijbelboeken op een verschillend stand-
punt van ontwikkeling stonden, en dat dus de een nader was 
bij een helder inzigt in de waarheid dan de ander, - nooit 
kan hij toestemmen, dat de eschatologische verwachtingen der 
meesten niet alleen in zinnelijk-Joodsche vormen zijn gebuld, 
maar ook met zinnelijk-Joodsche bestanddeelen zijn vermengd. 
De over-schatting van den Bijbel is eene kwaal ook nog van 
onzen tijd, maar eene kwaal, waarvan de genezing toch 
hoe langer hoe meer vorderingen maakt. Wij hopen, dat ons 
verslag van den hoofdinhoud dezer nEschatologie" velen zal 
hebben opgewekt om met dit grondig en belangrijk work zelf 
kennis to maken. Het is op zelfstandig en degelijk onderzoek 
gebouwd; voor den ,vetenschappelijken lezer heeft bet een ge-
brek, namelijk to groote uitvoerigheid, die soms zelfs tot wijd-
loopigheid overslaat; maar daardoor heeft het van do andere 
zijde dit voordeel verkregen, dat wij bet nu ook kunnen aan-
bevelen aan alien, die eene heldere kennis begeeren van bet 
oorspronkelijk Christendom, zooals bet in ons N. T. is 
bewaard gebleven. Al zijn zij geene godgeleerden van be-
roep, met vrucht en ingenomenheid zullen zij dit boek lezen; 
de voorbeelden daarvan hebben wij reeds ontmoet. Ieder 
waarachtig Christen is een profeet, heeft behoefte om zijn 
blik nit to strekken naar de toekomst en op die toekomst zijne 
hope to bouwen. Zoo is dan ook de volmaking onzer escha-
tologische denkbeelden een deel onzer Christelijke ontwikke-
ling, en mug bet niemand onverschillig zijn, wat daarover 
gcdacht en geschreven wordt. Zoolang wij nog niet tot de
552	J. P. BR1eT, ESCIIATOLOGIE.
hoogte van een JOANNES zijn opgeklommen, moeten wij vooral 
bij then Apostel ter schole gaan, en door hem ons laten wijzen 
op de voltooijing van het heerlijk plan van God, dat bij in 
CBRISTUS wil verwezenlijken. Moge ook het werk van B. een 
kraehtig middel worden bevonden, om de Christenheid nader 
to brengen tot de toekomst, die zij tegengaat.
-R-
De Biddende JEZUS. Beschouwing van den Zoon in zijne ge-
meensehapsoefening met den Vader, door Dr. J. C. ZAAL-
BERG, Pz. 's Hage, M. J. Visser. In gr. Svo. IV en 
432 bl. f 3 - 25.
Wekstemmen ten Leven naar de zedelyke behoeften van onzen 
tij d. Leerredenen door j. C. ZAALBERG, Pz. I , II , III 
en V. 's Gravenhage, M. J. Visser. Iedere Leerrede a f : - 25.
Van ))De Biddende JEZUS" is in dit Tijdschrift no- niet 
gesproken, omdat de medearbeider aan wien bet ter beoor-
deeling is toegezonden, zich to innig over de verschijning 
dezer pennevrucht van een man als ZAALBERG bedroefde, om 
met bet spreken er over haastig to zijn.
ZAALBERG, de man van zoo degelijke bekwaamheden, de 
zoo beminde prediker, de zoo moedige strijder, de zoo leven-
dig en boeijend schrijvende auteur, was in ons oog gevallen, 
gezonken beneden het middelmatige. Hij was gevallen en 't is
g
hem openlijk en duidelijk en onwederlegbaar gezegd. Want 
moge men ook tegen de welbekende recensie van CD. BUSREv 
xoeT vele gegronde aanmerkingen hebben, moge men to regt 
beweren, dat, om het boek als stichtelijke lectuur to beoor-
deelen, de beoordeelaar zich op het theologische standpunt 
des schrijvers had moeten plaatsen; niemand zal ontkennen, 
dat met juistheid en zonder verschooning is aangetoond, hoe 
z. ten- cenenmale gefaald heeft in zijne behandeling van den 
' biddenden JEzuS", hoe zijn boek overvloeit van wansmake-
lijkheden en bombasterij.
Neen, Ref. ontkent niet, dat ook dit mislukte werk sporen 
draagt van eene zeldzame bekwaamheid en vlugheid, maar 
de gebreken van z. komen er op het allerkrachtigst in uit, 
die gebreken zijn er allerhinderlijkst.
Dr. J. C. ZAALBEEG, PZ., DE BIDDENDE JEZIIS.	5510,
Wij begrijpen zeer wel, hoe dat gekomen is. Een bombast-
lievend publiek heeft den man door goedkeuring en toejuiching 
bedorven, en hij heeft gemeend alles en alles to kunnen. 
Maar misschien zon NAPOLEON I nog beter schaapherder in 
llrenthe geweest zijn, dan ZAALBERG, de strijder tegen Rome, 
auteur is van den biddenden JEZUS. Zoo bij eenig onder-
werp, bij dit had hij zijne vlugt behooren to matigen. Maar 
integendeel. hij is woester en onbesuisder dan ooit geworden, 
en bet gevolg daarvan is bet litterarische wangedrocht, waar-
over wij niet cdn woord meer willen spreken, terwijl wij ver-
klaren er ons over to schamen, dat, zooals wij ergens lazen, 
een tweede druk er van noodig is.
Voor ons echter heeft de IIeer ZAALBERG zich eenigzins in 
zijne eer hersteld door de nWekstemmen ten Leven", van 
welke wij er vier ontvangen hebben, terwijl er ddn (No. IV) 
achtergebleven is (*). Deze ',Wekstemmen" zijn of heeten 
preken naar de gelegenheid des tijds, wat wij van No. III, 
De Koning aan 't Kruis, over Jolt. xix: 19-22, niet begrijpen. 
Deze preek beviel ons verreweg bet minst. 't Is zeker niet 
gemakkelijk om over bet opschrift boven bet kruis eene goede 
lijdenspreek to maken, maar deze behandelt bet gezegde on-
derwerp zeker niet, met haar titel De Koning aan 't Kruis 
en bare rammelende en ratelende verdeeling, die eer aan een 
nog piquanter thema: het kruis, doet denken. Hot is, met dat 
opscr'<rift versierd (z. voegt de woorden or bij, maar de uitwerking 
bewijst niet, dat dit noodig was), eerie schandzuil voor Israel; 
eerie eerzuil voor JEzos; eene zegezuil voor het Godsrijh en eerie 
gedenkzuil voor den Christen. Men bemerkt bet reeds: 't is nog 
dezelfde z., die zoo jammerlijk snoevend over den biddenden 
JEZUS ken schrijven; maar zijn gebrek hindert bier minder 
dan bij dat uiterst teedere en innige onderwerp. IIet ergernis 
nemen daaraan wijkt, wat bet ensemble betreft, bijna geheel, 
waar z. onderwerpen behandelt, die voor zijne manier juist 
berekend zijn, waar hij met mood en zonder menschenvrees 
toont tegen nog iets anders to strijden dan tegen de dwalingen
(*) Van bet Bijbelsch Dagschrift, bij denzelfden uitgever het licht ziende, 
ontving Ref. na eene maand of vier vergeefs wachten, weder eens eene af-
levering. Hij rekent aan zijne verpligting voldaan to hebben door to melden,
dat hot geregeld voortgaat, eu op hetzelfde spoor dat hij bij zijne korte aen-
kondiging ten vorigen fare den lezer deed kennen.
554	J. C. ZAALBERG, PZ.,
der Roomsche hierarchie. Wie kan zonder in zijn geweten 
gegrepen to worden en zonder erkenning van de groote talenten 
des auteurs, preken lezen als die over Exod. xx: 56, De zonden 
der vaderen bezocht aan (le kinderen; die over Marc. viii: 15', 
Met Phariseisme in Israel en in de Christenwereld; en ook, ja 
met nog meer homiletisch genot, die over Matth. xxiv: 3-14, 
OorZogen en geruchten van oorlogen. Zoo kan men niet preken 
zonder de Schrift, naar letter en geest, to verstaan, zonder 
t'hnis to zijn in de wereld der menschen en in bet mensche-
lijke hart. Maar waartoe altejd die hooge, forsche toon, die 
opeenstapeling van de schitterendste epitheta, dat kletteren en 
razen en bliksemen en donderen ? waartoe dat dol geworden 
proza, nu en dan afgewisseld met stuitende platheden? Hoort 
maar en oordeelt of wij to veel zeagen!
Exod. xx: 5b is voorgelezen. ))Welk een geducht en ont-
roerend woord! Het schittert als een bliksemstraal nit de 
wolken van Sinai. Ilet dreunt ale een donderslag in 't ge-
bergte der woestijn. Hot dringt als een Goddelijk (I. goddelijk) 
wee 1 tot do gezanten in Israel door." Bom ! ! ! - e ... al 
hopen ook wij, gezanten des kruises, die duizendvoudige barm-
hartigheid Gods, zoo lang wij ademen kunnen (ademen! kun-
nen!!! 't kon best met been af; wij zijn pas in de inleidin(,; 
hoe zal dat klimmen?), to prijzen, zoo blijve bet Loch verre 
van u en mij, om harentwil hot )driemaal Heilig" uit ons 
geheugen to bannen." - ,'Zou God bet dan wel zoo erg ge-
meend hebben?" plat! plat!! - De Hemelvader vergeleken 
met »aardsche vaders, die tegen hunne kinderen kunnen op-
stuiven in drift en bulderen in den toorn (waarom den toorn?)" 
onwaardig! - ',Met vlammend schrift staat bet boven de 
poorten van hot koningrijk der hemelen. En och! dat bet 
ook met onuitwischbare letteren in onze handpalmen gegra-
veerd... stond." Vurig uitgedrukt! - ,,Alle geslacht.en smelten 
zamen." Volgens welken scheikundigen regel ? - »B.B. en 
Z.Z., veroordeelt gij dat miskennen der kinderen om 't geen 
hunne ouders misdeden? Reikt, reikt ons dan de band en
weest ons gegroet in de menschheid." Aandoenlijke ontmoe-
ting! - »Zal Hij [God] iedere seconde inspringen, enz." 
Onwaardig uitgedrukt.
Ziet daar eenige proeven nit de eerste leerrede, die nor, 
lang niet bet allermeest aan bet aangewezen gebrek lijdt. 't Is
LEERREDENEN.	555
jammer dat zooveel degelijke zaken in zulk een ellendigen 
vorm gegoten zijn 1 Gij leest b. v. met groote aandacht en 
u verheugende over de levendige voorstelling van den auteur 
die preek over het Pharizefsme; maar gij valt op eens nit 
uwen hemel der verrukking bij het vernemen der vraag: "Kan 
ik het helpen, T., dat onze Afgescheidene Broeders geen 
Hebreeuwsch verstaan en daardoor then ongelukkigen naam 
gekozen hebben ?" Dat getuigt niet van Bemis aan fijnen 
smaak, maar dat is volkomen smakeloosheid. Zal het met 
Dr. z. nog eens beter worden ? Wij wanhopen er aan, om-
dat hij gevierd wordt.
Oratio de Critica studiose a Theologis exercenda, quam habuit 
JACOBCS ISAACUS DOEDES, Theologiae Doctor, a. d. xxii Junii, 
A. MDOCCLix, quum in Academia Rheno-Trajectina Theo-
logiae professionem ordinariam solenni ritu auspicaretur. 
Trajecti ad Rhenum, apud Kemink et Filium, Typogr. 1859. 
34 pa.-0Y. f : - 40.

Toen de groote HERINGA ten jare 1790 eene verhandeling 
schreef over 't gebruik en misbruik der Kritiek, koos hij zich 
tot zinspreuk: Nee temere nec t aide. Toch zullen er wel 
onder zijne tijdgenooten geweest zijn, die hem van temeriteit 
beschnldigden; en wij, daarentegen, kinderen eener volgende 
eeuw, zullen, D. niet uitgezonderd, bij 's mans critische resul-
taten al vrij dikwijls aan timiditeit denken. Zod veranderen 
de tijden, en de menschen met hen!
VIlil men doelwit en slotsom van D.'s intred-oratie in 't 
kort opgeven, dan behoeft men hem eenvoudig u. to laten 
nazeggen: Criticen exereendam esse nec temere nec timide. De 
waarheid dier stelling op zichzelve lijdt geene bedenking; maar 
de toepassing? Zou daaromtrent Gns nageslacht missehien 
over D. oordeelen, gelijk wij over ii.? 't Is maar eene vraag.
De hedendaagsche stand der Bijbelcritiek is ongeveer deze: 
Ter zake van strenge Teksicritiek heet niemand meer een on-
geloovige. Zonder verketterd to worden, hebben TISCHENDORF 
in zijne Grieksche, vissERING in zijne Nederduitsche uitgave 
des N. T. aan den textus receptus voor goed zijn afscheid ge-
geven. - lets meer tegenstand ondervindt nog de Critiek der
55E	J. I. DORMS,
Boeken: toch kan men, reeds zonder den blaam des ongeloofs 
op zich to laden, o. a. den niet-apostolischen oorsprong van 
t MATTJEOS-Evangelie of van den 2"e- Brief van PETRUS, en 
den niet-Paulinischen van den Brief aan de Hebreen beweren; 
ja, achter eene orthodoxe dissertatie lazen we onlangs de thesis: 
Capita YL-LXVI Jesajae vaticiniorum huic scriptori sunt al-
judicanda, in der tijd door den liberalen II. wel uitdrukkelijk 
onder 't misbruik der critiek gerangschikt. - MLaar nu de 
derde soort, de eigenlijk gezegde Historische Critiek, de critiek 
der feiten 1 Ziedaar wat ook thans nog - a. neemt het als 
geloovig theoloog niet eens in aanmerking - voor velen een 
steen des aanstoots en der ergernis blijft, een kenmerk bij 
wie er zich op toeleggen van gevaarlijk ongeloofl Wel wil 
men u tegenwoordig toe-even, dat het met de waarheid der-
overigens inderdaad geleerde en kunstige - Harmonistiek luttel 
beter gesteld zij dan met die der oude - niet min geleerde 
en kunstige - Astrologie, en dat is reeds veel gewonnen; 
maar om nu daaruit de legitime consequentie op to maken, 
dat, zoo een der Evangelisten char waar zij van elkaar ver-
schillen, gedwaald hebben moet, zij dan ook char, waar zij 
met elkaar overeenstemmen, of waar de zaak slechts door een 
hunner verhaald wordt, gedwaald hebben kunnen, zdd ver 
durft men zich niet to wagen.
D. heeft de regten ook der historische critiek in 't alge-
meen volmondig erkend. Wij danken hem daarvoor. Maar 
of hij, om haar binnen de betamelijke perken to houden, den 
regten teugel heeft gevonden in EBRARD'S opmerking, dat bet 
Woord Gods boven alle critiek verheven is, betwijfelen wij 
zeer, daar bet dan toch, volgens zijne eigene concessie, eerst 
door die critiek moet worden uitgemaakt, wat al of niet tot 
het Woord Gods behoort. Vrij wat meer doet het af, en van 
heeler harte kunnen we applaudisseren, wanneer D. van den 
criticus eischt, dat hij niet enkel de afzonderlijke deelen, maar 
evenzeer 't gehcdl zijner stof in 't oog houde - »historia 
quoque suam habet orationem contextam" -, en dat hij hem 
alzoo, indien hij aan JEzus at 't buitengewone en eenige, wat 
de Evangelisten van Hem verlialen, o. a. ook de opstanding, 
ontneemt, op 't voetspoor van ULLMANN en DE PREssrTs:; de 
vraag voorlegt, hoe de grondvesting der wereldherscheppende 
Christelijke Kerk, hoe de vurige geloofsprediking van een man
OP,ATm Dr, crrrTA.	b5 7
als PAULUS, zich zonder dit alles bevredigend laat verklaren? - 
Vervalt overigens die criticus tot zoo'n dolle arrogantie, dat 
bij, als BUSKEN nveT, een ieder, die 't niet op a1le punten 
met hem ddns is, de keus laat om een wellusteling, scepticus, 
dweeper, of wel cen krankzinnige to worden, dan is hij 
naauwelijks zooveel ironische regels waard, als D. aan de be-
wuste gasconnade besteedt.
Te zeggen, dat de nieuwe Hoogleeraar ons bier veel nieuws 
aanbiedt, zou der waarheid to kort gedaan zijn; ook blijkt nit 
hetgeen wij aanvoerden reeds bet tegendeel. Zoo oordeelkundig 
echter met bet oog op de theologische levensquaestien van den 
dag pet onderwerp gekozen is, zoo oordeelkundig is ook wat 
er over voorhanden was verwerkt. Verheffing van stijl liet 
dat onderwerp weinig toe, en is aan D. ook minder eigen; 
maar de dictie is toch vloeijend en helder, de gang (Critices 
materia, munus, jus, norma, methodus) logisch ordelijk, bet 
Latijn zuiver.
En zoo roepen we hem in de met deze Oratie aanvaarde 
betrekking een welgemeend Omnia fausta! toe. Waar actie 
is, meet ook reactie zijn, opdat de actie niet, door niemand 
gewaarschuwd, aan 't pollen sla. Was pet dies wenschelijk 
to achten, dat ook de wel to verstaan wetenschappelij lc-ortho-
doxe rigting aan onze Hoogeseholen vertegenwoordigd wierde, 
waardiger representant kon men zeker niet voor baar vinden 
dan Dr. D., d66r en do6r een man der wetensehap. Wij ge-
looven hem op zijn woord, wanneer we hem hooren betuigen: 
, Munus, quod hodie auspicor, totum me habere ac tenere 
vobis persuasum sit." Moge van zijne komst eene nieuwe 
aera voor de Utrechtsche Hoogeschool, zoo in de critische als 
in meniae andere theologische studien, gedagteekend worden! 
Q. B. V. D. 0. M.	V. P.
Iloe men niet moet preken, door NAPOLEON ROUSSEL. Uit het 
I ransch vertaald. Dordrecht, P. K. Braat. 1859. In post 8vo. 
IV en 92 bl. f : - 60.
Het oordeel van Ref. over dit boekje komt geheel overeen 
met dat, hetwelk Dr. j. j. vAN OOsTERZEE er over heeft uit-
gesproken in zijn stuk: ,,Een blik op theorie en praktijk der 
Evangelie-prediking in bet hedendaagsche Duitschland" (Nieuwo
BOEICBESCII. 1859. N°. X11.	37
558	X. ROUSSEL, 110E MEN NIET MOST PREIrE'N.
Jaarboeken voor Wetenschappel ke Theologie, 1858, II, 2, bl. 297). 
Daar leest gij de volgende woorden: ,,Wanneer NAPOLEON 
ROUSSEL een Duitscher geweest was, en zijn gulden boekske: 
»Comment it ne faut pas precher" ten behoeve onzer Germaan-
sche stamverwanten geschreven had, wij zijn overtuiad, dat 
hij gansch verschillende typen geteekend, en licht en schaduw 
geheel anders verdeeld hebben zou, dan thans bet geval is 
geweest." Ref. zegt en 't komt op 't zelfde neer: }"'t is een 
gulden boekske, maar een Fransch boekske." Fransch en dus 
geestig, tintelende van vernuft, doch ook valsch vernuft. Reeds 
de eerste woorden der inleiding vallen daardoor in 't water. 
Zouden wij , zooals daar beweerd wordt, dit boekske ongelezen 
laten, indien bet niet aanvallenderwijze to werk ging? Was 
daarom de titel beter dan deze: Raadgevingen over de predi-
king? De opdragt van den schrijver aan zich zelven is aar-
dig gevonden. De typen zijn scherp geteekend, maar be-
hooren voor 't grootste deel op den Franschen kansel t'huis. 
1V61 zijn er ook onder ons EusEBIUSSEN, die er zich niet over 
bekommeren om overtuigd to worden, maar urn to overtuigen; 
wel ook PAMPHILUSSEN, die week uit week in al improvi-
serende A B c zeggen, terwijl zij op de zesderlei wijzen deze 
letters schikken ; wel kunnen ook trekken van de overige beel-
den bij ons worden wedrgevonden; maar de Hollandsche preek-
methode Iijdt toch aan andere gebreken, of die veer geheel 
anders gewijzigd zijn, zoodat het maar al to gemakkelijk is 
bet gelaat van den spiegel of to wenden, vergetende wie men 
is, en niet toepassende de algemeene les, dat de prediker veel 
to veel zich en om zich zelven preekt. In de beschouwing van
JEZUS CIRISTUS, als voorbeeld voor den prediker, is wel veel 
waars en behartigingswaardigs, maar ook hier, gelijk meer-
malen wanneer de Heer als voorbeeld beschouwd wordt voor
den kanselredenaar, is to weinig aan bet groote verschil van
de tijden waarin, de gelegenheden waarbij en de personen
tot wie gesproken wordt, ja ook door wie gesproken wordt,
gedacht.
Intusschen zal Been predikant bet werkje zonder nut lezen; 
maar wie bet lezen willen verstaan toch bet Fransch wel en 
hebben geene behoefte aan eene vertaling, die, gelijk ook deze, 
altijd ongelukkig moest uitvallen, omdat bet onmogelijk is bet 
vlugge Fransch in ons deftig Hollandsch naar behooren weer 
to 0-even.
fir. G. w. vmFET)E, MUM' RN DE BATAAPSOTTE RRPUBLIRP. 559
Oranje en de Bataafsche Republiek, in diplonaatische betrelcking 
tot den eersten tAPOLEOS. Eene Voorlezing van Mr. G. W. 
VREEDE. Utrecht. J. G. Broese. 1859. In gr. 8vo. VIII en 
80 bl. f : - 85.
Neen, dat is geene geschiedenis zooals men, gelijk BUL-
W R zegt, in de beknopte handboeken ())small skeleton abrid-
gments"' to lezen krijgt: ,In dit jaar ward een koning ge-
kroond, een veldslag geleverd, was er eenige groote ramp of 
wel eenige groote zegepraal." Dat alles behoort ook wel tot 
haar gebied, maar er is meer dan dat. De geschiedenis moet ons 
een spiegel zijn van de aanhoudende ontwikkeling der natien, 
zij moet de oorzaken, de schijnbaar nietige oorzaken, van al 
de groote gebeurtenissen, die dikwijls door een gansch wereld-
deel ruchtbaarheid hebben gemaakt, trachten op to sporen, zij 
moet de versehillende levenstoestanden van bet wereldtooneel 
tot in do kleinste bijzonderheden to aanschouwen geven, bij 
levendigheid van voorstelling bezielend, bij eenvoud van deco-
ratio indrukwekkend zijn. Slechts zoodoende zal zij zich den 
scheldnaam van kronijk niet berokkenen. De eisch is, bet 
valt niet to loochenen, zeer zwaar, maar daarom niet onregt-
matig. Allerminst is zij to zwaar voor hem, die de geschiedenis van 
vroegere tijdperken beschrijft, voor zoover daze oneindig veel 
beter in de gelegenheid is om de noodige bouwstoffen to ver-
zamelen, dan hij, die de geschiedenis van zijn eigen tijd to 
boek stelt. Daze immers heeft nu eens geen toegang tot fa-
milie-archieven, omdat men de bewuste zaak van dit of dat 
familielid liefst niet wil zien opwarmen ; dan wear is bet hem 
ondoenlijk zich nit den doolhof der diplomatie to redden; hier 
heeft hij to kampen met partijzucht en vooroordeel; daar deinst 
hij terug voor bet schrikbeeld der onpartijdigheid. En zoo 
een getrouw beeld van zijn tijd to schetsen, in waarheid, 
dat is niet gemakkelijk. Daarom zal do nakomeling, voor 
wien menig gedenkschrift van belangrijke personen en menig 
staatsstuk toegankelijk is, daarin boven den tijdgenoot zeer 
veel voor hebben. Daarom beperkte LESsrNG den naam van 
geschiedschrijver alleen tot hen die hun eigen tijd naar eisch 
beschrijven, en kende hij aan dezen onvoorwaardelijk den 
lauwer toe.
37
560	Air. G. w. VREFOE,
De brochure van Mr. VREEDE is een nieuw bewijs van de 
moeijelijkheid om eene bladzijde in bet geschiedboek des tijd-
genoots to schrijven, en van de mogelijkheid om bet ondanks alle 
bezwaren met eene meesterhand to doen. Uit )weinig of niet-
bekende bescheiden" wijst de schrijver de naarstige bemoei-
jingen van onzen eersten WILLEM aan om bet denkbeeld der 
Restauratie hier to lande to verwezenlijken en leert hij ons zijne 
handelingen als Generaal, Diplomaat en Regent waarderen. 
Wij ontmoeten hem ijverig werkzaam om, met hulp van Pruis-
sen, Rusland en Dngeland, Neerlands onafhankelijkheid to her-
stellen en bet van de Fransche rooverhorden to bevrijden, en 
zien met belangstelling, na de vele grieven hem door NAPOLEON I 
berokkend, de eerste lichtstralen van een helderen dageraad 
gloren. Het doet ons good een STEIN en een GENTZ 's vorsten 
bekwaamheid to hooren roemen, en bet Kabinet van St. JAMES 
bet staatsstuk betrekkelijk den toekomstigen toestand van Hol-
land door zijn Memorandum to zien bezegelen. Met dankbaar-
heid erkennen wij, dat Nederland zijn zelfstandig aanzijn in 
de rij van Europa's Mogendheden grootendeels aan onzen eer-
sten Koning verschuldigd is. - In een minder gunstig licht 
is NAPOLEON I geplaatst: vuig egoisme, de daemon der dynastie 
BUONAPARTE, was bet wat hem ook ook in zijne onderhan-
delingen met onzen vorst geleid heeft, en deze ddne bladzijde 
uit zijne geschiedenis is genoeg, om ons tegen de verraderlijke 
vleitaal der Napoleontische listen to waarschuwen. Puniccn 
fides en Corsicaansche vriendschap, - de vrede van Villafranca 
bevestigt 't maar al to zeer; men kan er zich niet genoeg 
voor wachten.
Na 't aangevoerde zal bet wel overbodig zijn om nog iets 
ter aanprijzing van Mr. vREEDE's brochure to zeggen. Wat de 
Bijlagen betreft, waar bet door hem betoogde breeder uiteen-
gezet, zijne uitspraken toegelicht worden, ik twijfel niet of 
men zal ze even als zijne voorlezing zelve met klimmende 
belangstelling lezen.
Wij eindigen met nog eens op bet groote gewigt van bet 
bewaren van archieven, private correspondenties, familie-papie-
ren, enz. enz. to wijzen, iets, dat nit doze brochure wederom 
zoo duidelijk blijkt. Zulke stukken moeten niet dan na vlijtig 
onderzoek der vernietiging worden prijs gegeven, want zij 
bevatten veeltijds belangrijke bijdragen voor de historie, en
ORANSE EN DE BATAAF'SCnE REPLBLIEK.	561
verspreiden over menige overigens duistere en onverklaarbare 
gebeurtenis een helder licht. Met blijdschap zagen wij daarom 
nog onlanas, dat ook in ons land op zulke stukken meer en 
meer wordt gelet, en de gemeente-archieven niet dan met toe-
stemming der Regering mogen worden vernietigd. Hoe meer 
bouwstoffen toch, hoe hechter bet gebouw; hoe meer coloriet, 
des to levendiger de voorstelling.
L.	IL E. M.
Spreekwoordenboek der Nederlandsche Taal, of Verzameling van 
Nederlandsche Spreekwoorden en spreekwoordelyke uitdrukkin-
gen van vroegeren en lateren tad; door P. J. BARREBOMi';E, 
Lid van de Maatschappg der Nederlandsche Letterkunde to 
Leiden. Eerste Deel. Utrecht, Kemink en Zoon. 1858. In 
8vo. LX XVIII, XV en 463 bl. f 8 - 50.

Aan verzamelingen en lijsten van spreekwoorden hebben wij 
geen gebrek. Niets is ook gemakkelijker dan zulk een werk 
to schrijven. Men moge de spreekwoorden en spreekwijzen 
bijeen willen brengen, die aan eenig bedrijf, b. v. den land-
bouw of de scheepvaart, ontleend zijn, of die betrekking heb-
ben op bet eene of andere voorwerp, op den turf, op den 
bond, op den duivel of wat bet ook zij; men moge ten nutte 
der jeugd eenige bladzijden vol leerzame, of tot tijdverdrijf 
voor volwassenen eenige bladzijden vol zonderlinge spreek-
woorden zamenlezen, - men heeft niets meer to doen dan een 
pear vroegere verzamelingen door to zien, er uit to nemen 
wat van zijne gading is, or uit zijn geheugen nog een spreek-
woord of wat bij to voegen, eindelijk den op doze wijze ver-
kregen voorraad to rangschikken. Van geheel anderen aard 
echter is bet werk, dat de Heer HARREBOM1 E heeft onder-
nomen. Hij wil ons yolk eene volledige verzameling schenken 
van zijne spreekwoorden en spreekwijzen; zoowel die voor 
eeuwen als die in den laatsten tijd ontstaan zijn, zoowel die 
geheel verouderd zijn, als die flog dagelijks voorkomen, heeft 
hij bijeengebragt. En hoeveel tijds en arbeids aan dat bijeen-
brengen besteed is, leeren ons de bladzijden die de titels ver-
melden van omtrent honderdtachtig lijsten, verbandelingen en 
andere geschriften , waaruit do spreekwoordenschat then do
5G2	r. 3. HArtitrn011fE,
I1eer IInrREnonnnE ons aanbiedt, vergaderd is. Zij leeren bet 
hem vooral, die weet, welk een vermoeijend en tijdroovend 
werk het maken van lijsten en registers is.
Het boek bevat eenvoudig eene lijst van alle nederlandsehe 
spreekwoorden en spreekwoordelijke uitdrukkingen, welke de 
ijverige verzamelaar heeft kunnen bij een brengen. De ver-
zameling is, lezen wij in de Inleiding, "naar de naamwoorden 
geordend, in alphabetische volgorde; waar geen naamwoord 
in de spreekwoorden gevonden wordt, zijn even zoo de werk-
woorden ten grondslag gelegd. Aan den voet der bladzijden 
zijn de werken opgegeven, waarin bet spreekwoord is opge-
nomen of uitgelegd. Die aanwijzingen zullen al minder en 
minder worden, naarmate bet werk in de alphabetische orde 
voortgaat, omdat de aanwijzingen alleen geschieden bij hot 
eerste alphabetische woord, dat in bet spreekwoord voorkomt 
en bij volgende steeds naar dit eerste gewezen wordt." Men 
heeft op deze inrigting van bet boek aanmerking gemaakt en 
gewild dat elk spreekwoord slechts eenmaal opgenomen zou 
worden. Zeker zou bet daardoor dunner, maar zeker ook vrij 
wat minder bruikbaar geworden zijn. Men kan van den ver-
zamelaar versehillen omtrent de wijze waarop de spreekwoor-
denmassa moet worden geordend, men kan bet b. v. beter 
achten dat zij naar do onderwerpen waarover zij handelen, 
bijeengevoegd worden; maar keurt men bet goed dat hij de 
hoofdwoorden der spreekwoorden en spreekwijzen ten grond-
slag legt, dan meet men erkennen, dat gedurige herhaling on-
vermijdelijk was.
Er zijn, nadat de cerste afievering verschenen was, door 
verscheiden beoordeelaars aanmerkingen daarop gemaakt. Voor 
zooverre zij hem bekend waren, heeft de Heer HAnRELOMEE 
die bij de uitgave der latere afleveringen vermeld en ge-
tracht to wederleggen. Vooral heeft men hem beschuldigd, 
dat hij to veel geeft. »'t Werk," heeft men onder anderen 
gezegd, nmoet zich aan zijnen titel houden en alleen spreek-
woordelijke uitdrukkingen leveren." De verdediging van den 
schrijver, bl. xxii, doet ons zien, dat bet onderscheid tus-
schen spreuk, spreekwoord en spreekwijze hem nog niet duide-
lijk is. De recensent die hem de genoemde aanmerking maakte, 
begreep bet vooral niet beter, en de geheele pennestrijd daar-
over is derhalve niets dan eon scbermen in hot wilde. Do
SPREEKWOORDENBOEIC DER NEDERLANDSCHE TAAL. 563
naak nogtans, is, dunkt mij, nog al eenvoudig. Spreuken en 
spreekwoorden zijn, wat den vorm betreft, hierin van spreek-
wijzen onderscheiden, dat bet stellingen zijn, - b. v. hoogmoed 
kornt voor den val; het is zaliger to geven dan to ontvangen; een 
goed begin is het halve werk; een kleine visch een zoete visch, - 
somtijds tot uitroep, bevel of vraag omgezet, b. v. wee het 
land welks honing een kind is; Beef den keizer wat des keizers 
is; ieder vege zone eigene vloer; stuur de kat naar Engeland, 
zy zegt nziaau als zij weerom komt; wie kan er tegen de Bier-
kaai? Maar de aap kornt uit de mouw, dat is olie in het vuur, 
voor iemand in de bres springen, zijn geene spreuken of spreek-
woorden, omdat bet noch eigenlijke, nosh omgezette stellingen 
zijn. Laat ik, om de zaak duidelijker to maken, er flog een 
voorbeeld bij voegen. Men moet geen kind om eene boodschap 
sturen is een spreekwoord; een kind om eene boodschap sturen 
eene spreekwijze; hy heeft een kind om eene boodschap gestuurd 
een gezegde waarin deze spreekwijze gebruikt wordt.
Ik acht bet evenwel geen gebrek in bet book van den Heer 
HARREnoIEE, dat bet meer dan alleen spreekwoorden bevat. 
De titel, verzameling van spreekwoorden en spreekwoordelijke 
uitdrukkingen, zegt, dat bet zijn voornemen was meer to 
geven. Na kan men zeer goed eene verzameling geven van 
enkel spreekwoorden; maar een gedeelte onzer spreekwijzen 
is zoo naauw aan de spreekwoorden verwant, dat ik er geene 
zwarigheid in zie om die daarmede in eene en dezelfde ver-
zameling op to nemen. Het komt er maar op aan de grenzen 
scherp of to bakenen, juist to bepalen aan welk gedeelte der 
spreekwijze men in zijn bock eene plaats moet gunnen, welk 
gedeelte uitsluiten. Dat niet alle spreekwijzen bier to huis 
behooren, schijnt de Heer a. gevoeld to hebben: hij belooft 
daarom op den titel ook behalve de spreekwoorden alleen 
spreekwoordelijke uitdrukkingen. Alaar wat zijn dat? Ik 
moet bekennen, dat de beteekenis van dezen naam mij niet 
duidelijk is. En wanneer ik bet bock doorblader, om zoo op 
to sporen wat ik er door verstaan meet, wordt bet mij flog 
duisterder. Al wat ik zie is dit, dat er eene groote menigte 
spreekwijzen in dit bock gevonden wordt, die er niet in 
moesten voorkomen of duizend andere hadden er evenveel regt 
op. Hoeveel gezegden b. v. komen er in voor, die alleen om 
acne eenvoudige metaphora die zij bevatten, geplaatst zijn.
i~61	P. J. IIAIWEBODi1iE,
Zoo vinden wij het vreet geld. Dit gezegde heeft niets bijzon-
ders, dan dat de handeling van vreten, die eigenlijk alleen door 
een levend wezen kan verrigt worden, bier aan een levenloos 
voorwerp wordt toegekend. Daarenboven gebruikt men dezelfde 
metaphora ook in andere gevallen, en spreekt b. v. van eene 
schutting die verw, eene lamp die olie vreet. In hetzelfde 
artikel vinden wij het geld is dun gezaaid by hem. Maar men 
spreekt ook van andere dingen die dun gezaaid zijn, en dun 
gezaaid voor in kleine hoeveelheid aanwezig is weder eenvou-
dig metaphora. Even zoo is bet (om bij hetzelfde artikel to 
blijven) met hij heeft eene zee van geld, hij weet met zijn geld 
geenen weg, hy zit tot over de ooren toe in het geld. Herinneren 
wij ons, dat or ook zeeen van menschen, van rampen, van 
zwarigheden zijn, dat men er ook vindt die met hun ledigen 
tijd geen weg weten en tot over de ooren toe in de pret, in 
zorgen of in schulden zitten, dan blijven eenvoudig de meta-
phorisch gebruikte uitdrukkingen, weg voor wijze van han-
delen, zee voor menigte, ergens inzitten voor ruim van iets 
voorzien zijn, over.
Maar niet alleen ten opzigte van zoodanige spreekwijzen is 
de aanmerking gegrond, dat de Heer n. to veel heeft gegeven. 
Ilij heeft ook somtijds spreuken voor spreekwoorden aange-
zien. Hij verdedigt zich daaromtrent bl. xxiv, vooral door 
cone aanhaling uit LUBLINKS verhandeling; die verdediging 
evenwel snijdt aeon hout, en de aangehaalde woorden van 
LUBLINK bewijzen, dat ook doze de klok wel had hooren luiden, 
maar niet wist waar de klepel hing. Spreuken en spreek-
woorden beide bevatten lessen van levenswijsheid in korte 
stellingen zamengedrongen, maar zij verschillen en in oor-
sprong en in vorm. Spreuken zijn de vrucht van bet na-
denken van wijze mannen, spreekwoorden de vrucht van de 
ondervinding des yolks. Nu zingt ieder vogel zooals hij ge-
bekt is: de wijze spreekt op ernstigen, deftigen toon, het yolk 
spreekt op gemeenzame, somwijlen platte wijze, en ook bij 
bet uitspreken der belangrijkste waarheden kan bet veeltijds 
zijnen lust tot scherts en boert niet bedwingen. Van daar dat 
bet meestal gemakkelijk is, spreuken en spreekwoorden to on-
derscheiden. Men kent ze aan hun rokje: de spreuk aan haar 
deftizondagskieed, bet spreekwoord aan zijn los en luchtigg , 
nict altijd zindelijk, alledaagscll pakje. lIoc is het mogelijk,
SPREEKWOORDESBOEK DER NEDERLANDSCIIE TAAL.
565
dat de Heer n. van een aantal die men in zijn boek vindt, 
kan beweren, dat bet spreekwoorden zijn, b. v. eene slape-
looze jeugd liyt op het ziekbed; houd heerschappij over uwen 
buik, want men ziet er meer door gulzigheid dan door het zwaard 
sterven; de afivezigheid is het graf der liefde; vooruitbetaling 
baart onachtzaamheid; cle zware b jl velt het eens gespaarde bout; 
deuyd is het ware beeld der vriendschap; wj zijn alien boeren 
geweest, de beschaafdheid hangt of van den t yd dat w j den 
ploeg verlieten; de treurige bemint al de beelden die aan zijne 
droeflieid voedsel geven; steenen muren worden door kogels ver-
brijzeld, maar aarden wallen worden daardoor versterkt. Dat 
zijn spreuken, dat is de taal van dezen of genen deftigen mijn-
beer; maar bet yolk spreekt zoo niet. En gevoelt reeds ieder, 
dat dit geene volkstaal is en bij gevoig gees spreekwoord kan 
zijn, wat zal men dan zeggen van hetgeen zoo vreeselijk deftig 
en zoo vreeselijk law, daarbij is als b. v. bet volgende: de 
voorziytigheid heeft twee aanyezigten, van welke het eene client 
om ons tot het goede aan to sporen en het andere om het kwade 
van ons of to keeren; de visschen bewonen de diepten der zee, 
de arenden zweven in de lucht, men kan de eerste met een hank, 
de laatste met een p jl treffen, maar 's menschen hart is op ge-
ringen afstaud niet to dooryronden. Doch dat deftige, waardoor 
de patricische spreuk zich van hot plebeische spreekwoord 
onderscheidt, is bier zelfs sommige volksspreekwijzen aange-
hangen. De drempel is er glad zegt men van bet huis waar 
cen vrijer konit, dien men verwacht dat spoedig door meer 
gevolgd cal worden, maar Diet een gladde drempel lokt de vrijers. 
En de kinderen ABRADA_MS durven zich nice liyt op glad js 
wogen - neen, zoo deftig, zoo stijf, zoo pedant had ik haast 
gezegd, drukt zich bet yolk niet uit; bet zegt: er liggen balken 
onder het Ys, de Joden loopen er op. Hoort bet yolk eene 
spreuk, bet neemt haar niet over, want bet gevoelt dat zij in 
zijnen kring niet to huis behoort, of indien hot haar, wat enkele 
malen ,ebeurt, overneemt, dan wijzigt hot haar eerst zoo, dat 
zij bruikbaar wordt, hetzij door verandering of bijvoeging, 
hetzij door or eene andere toepassing aan to geven. Voorzig-
tigheid is de moeder der w jsheid is eene spreuk. Het yolk 
nam die over, maar veranderd: de eerwaardige moederkreeg. 
in plants van do wijsheid, do porceleinkast tot doebter. Oude 
liedea mocl men eeren, insgelijks eene spreuk; maar bet yolk
56 3	P. J. HAEREBOMI:E,
die overnemende voegde or bij : al zou men ze ook met stokken 
slaan. Groet ze die u to magtig zyn, oorspronkelijk zeker ook 
eene spreuk, nam bet yolk zonder verandering over; maar hot 
gebruikt die uitsluitend bij bet kaartspel, wanneer iemand bij 
gebrek van cone hoogere kaart den trek aan zijne tegenpartij 
moot laten.
Er zijn bier nog meer vreemde eenden in do bijt. Daartoe 
behooren o. a. fabelen in weinige woorden verbaald. WVij hebben 
or inderdaad onder onze spreekwoorden en spreekwijzen, die 
aan fabelen ontleend zijn, zooals iemand de kastarjes uit het 
vuur laten Izalen; de berg baart eene muis; de druiven z n zuur; 
hot is den moriaan geschuurd. Maar de r ken to willen nadoen 
staat den arme even zoo gek als den kikvorsch die zich opblies 
ow zoo groot to zUn als een os; spool met mij zonder breken, zei 
de schildpad tegen den arend als zy daarvan in de luclzt opge-
nomen werd; de arend klaagde met den bout gesclzoten to zijn 
welks veeren nit zijne wieken gevallen waren, zijn geene volks-
spreekwoorden of - spreekwijzen.
Even als er algemeen bekende fabelen zijn, zoo zijn or ook 
algemeen bekende vertellingen en anecdoten. Sommige hebben 
de stof geleverd voor spreekwijzen, zooals: is Hoorn dus, zei 
de man, en hij stond to Enkhuizen voor de poort, en domino 
eerst, waarbij men denkt aan den boor die domind eerst liet 
aansteken, maar hem to gelijk bet komfoor zoo lang in do 
hand houden tot al de boeren hadden aangestoken. Ja bet 
yolk perst soms eene lange vertelling tot eene spreekwijze van 
een paar woorden zamen. Zoo is bet o. a. met de vrouw heeft 
de broek aan. Zij ziet op bet fabliau de sire E;AIV et de dame 
ANIEUSE, in LE GEANDS verzameling, en eenigzins veranderd in 
de Novella van SACCIIFTTI to vinden. HAIx, een klebrmaker, is 
geplaagd met Bone vrouw, die altijd anders wil dan hij, eene 
dwarsdrijfster van do echte soort. Lang heeft de oede man
g
bet verdragen, maar eindelijk wordt hij bet moede en neemt een 
kloek besluit. Het wordt tijd, zegt hij, dat beslist worde wie bier 
meester is. Morgen ochtend zal ik midden op onze binnenplaats 
mijne brook neerleggen: wie die magtig worden kan, zal bier in 
bet huis bet gebied voeren. Do vrouw neemt hot voorstel aan, 
want zij twijfelt niet aan de overwinning, en om zeker to 
zijn, dat haar man zijn woord houdt, verlangt zij dat de strijd 
in tegenwoordigheid van getuigen plaats hebbe. Len buurman
SPREEKw'OORDENeOEK DER SEDEPLANDSOHE TAAL. 567
en zijne vrouw worden daartoe verkozen. Op den bepaalden 
tijd komen deze, de broek wordt neergelegd en bet gevecht 
neemt eenen aanvang. Lang blijft de uitslag onzeker; maar ein-
delijk heeft ANIEOSE bet ongeluk achterover in eene mand to 
vallen. ILAiv is nu overwinnaar: hij neemt de jammerlijk ge-
scheurde brook op en trekt die aan. De vrouw wordt na lang 
smeken nit Karen pijnlijken toestand verlost en belooft voortaan 
Karen man onderdanig to zijn, eene belofte die zij, volgens 
den dichter, getrouw gehouden heeft.
Maar jets anders, dan zulk eene korte toespeling to maken 
op een bekend verhaal, is bet cone anecdote to vertellen, b. v. 
als de storm zoo aanhoudt, dan zyn wU voor middernacht reeds 
in den hemel, zei de Boer: daar beware ons God voor, antwoordde 
de domino, of overal zit bedrog in als men maar 1 ans ziet om 
geld to women, zei de vrouw in alle eenvoudigheid, in mijnen tad 
waren de perzilen wel driemaal grooter. Dit zijn en blijven ver-
tellingen, maar spreekwoorden of spreekwijzen zijn bet niet. 
Verscheidene van lien aard, vooral uit ANNA FOLIE overge-
nomen, heeft de hleer ii. geplaatst.
Een beoordeelaar van de eerste aflevering heeft aangemerkt, 
dat in een werk als dit alleen nederlandsche spreekwoorden 
moeten opgenomen worden. Niemand zal hem hierin tegen-
spreken. Maar dat daarom alle spreekwoorden en spreek-
wijzen zouden moeten worden uitgesloten, die slechts in een 
gedeelte van ons vaderiand in gebruik zijn, kan ik hem niet 
toestemmen. Ziju deze dan nict uederlandsch ? Bovendien 
hot is zeer gemakkeiijk zoo iets to zei*men, maar men doet 
daarmede aan den spreekwoordenverzamelaar eenen eisch, waar 
hij niet aan voldoen kan. Hoe zal bet hem mogelijk zijn van 
ieder spreekwoord, van iedere spreekwijze to weten, waar zij 
in gebruik is, waar niet? Sommige toch zijn in een ge-
deelte van eene provincie bekend, in een ander gedeelte niet, 
ja or zijn er, die men uit den mond van dozen en genen ge-
durig boort, terwijl zij aan anderen in dezelfde stad of het-
zelfde dorp geheel vreemd zijn. De taak van den spreek-
woordenverzamelaar is behalve dat reeds moeijelijk genoeg, 
laten wij die niet zonder noodzaak flog zwaarder maken. Toch 
wenschte ik, dat twee soorten als niet nederlandsch waren 
weggelaten. Vooreerst de fciesche. Want al zijn doze in eon
*edeeltc van hot tcgenwoordigc Nederland in gebruik, zij zijn
568	P. J. IIARRLBoMILE,
tech niet nederlandsch, omdat zij tot eene andere taal dart 
de nederlandsche behooren. Zij konden daarom bier ook niet 
anders dan vertaald worden medegedeeld, en bij dat overgieten 
in eene andere tail zijn er wel eens de fijnste geuren van ver-
vlogen. Ten anderen hadden dezulke bier niet moeten voor-
komen, die niets anders zijn dan vertalingen, somtijds vrij 
stijve vertalingen, van vreemde spreekwoorden en spreekwijzen. 
Wel zijn er, die wij met andere volken gemeen hebben. De 
vrouw is de baas en geen geld geen Zwitsers hebben wij uit bet 
Fransch, een goed herder moet zijne schapen scheren maar niet 
villen uit bet Latijn overgenomen; nogtans kunnen wij ze tot 
onze spreekwijzen rekenen, omdat zij inderdaad onder ons in 
gebruik zijn. Maar de hemelsche vergelding treedt met lang-
zamen maar zekeren tred tot haar doel en vergoedt het uitstel 
door de zwaarte der straf, is geen nederlandsch spreekwoord, 
maar eene latijnsche spreuk. Uit alle bout kan geen Mercurius-
beeld gesneden worden is Latijn; een Nederlander zegt: alle bout 
is geen timmerhout. Die begeerte heeft om to zien wil ook gezien 
worden is bet spectatum veniunt van OVIDIIIS, het is niet ieder-
een gegeven naar Corinthe to reizen bet non cuivis contingit van 
HORATIUS. Hannibal is voor de deur is vertaling van Hannibal 
ante portas; dat was de wolf in de fabel van lupus in fabula; 
koningen en poeten worden niet dagelyks geboren van rex et poeta 
non quotannis nascitur; de kerk verheugt zich zelfs met bet tegen-
woordige van de praesentibus gaudet ecclesia. De 7aisslag die 
een prince doet, wordt by den grooten hoop geboet is bet quid-
quid delirant reges, door CATS goed, elk is een smid van zone 
eigene fortuin bet suae quisque fortunae faber est, door DE uuuxE 
slecht vertaald.
Bier en daar wordt dezelfde spreekwijze twee- of driemaal 
gevonden. Het is zalig to werken, zeide de bagijn, 7naar zy deed 
het niet graag is immers hetzelfde als zy slachten de bagijnen, 
want zU zien Never werken dan zy het zelve doen; geene v ge-
bladen en hij zoekt vijgebladen, bet eene zoowel als bet andere 
eenvoudig bet woord v geblad voor verontschuldiging gebruikt. 
De aap gooit de kastanjes in bet vuur en laat ze er de kat met 
de pooten weir uithalen; hy is de kat die de kastanjes uit bet 
vuur haalt en by moet altijd de kastanjes uit het vuur halen, 
wat zijn bet andere dan drie verschillende volzinnen, waarin 
dezelfde aan eene bekende fabel ontleende spreekwijze gebezigd
SPRFLKWOORDF\BOEK DIE \FDFRLA\DSCIIE TAAL. 5G9
wordt? In het w f heeft de broek aan, z is gebroekt, zij wil 
de broek aantrekken of zy haar past of niet en eene verstandige 
vrouw weet wel dat de man de broek aan moet houden, vinden
wij Gene spreekwijze tot vier gemaakt.
Er is eene soort van spreekwoorden en spreekwijzen, over 
welker plaatsing in zijn boek de Heer II. hevig is aangevallen. 
Zijn boek bevat, beeft een beoordeelaar gezegd, ,verregaande 
onkiesche, vuile en lage uitdrukkingen", die hij niet aan zijne 
leerlingen, zijne kinderen of zijne vrouw zou durven voor-
lezen. Mij dunkt, alleen iemand die den aard van dit werk 
zoo weinig begrijpt, dat hij bet als eene lectuur bij bet ontbijt 
en de theetafel beschouwt, kan eene aanmerking als doze 
maken. De Heer x. noemt bet dan ook met alle refit eene 
jongejufferachtige aanmerking. Later evenwel, op dit punt 
terugkomende, schijnt hij er eenigzins anders over to denken 
en betuigt (bl. LvI) »dat bet zijn voortdurend streven is, niet 
zoo zeer naar volledigheid to streven, em aan billijke verlan-
gens niet alle gehoor to weigeren." Ik zou bet jammer achten in-
then dit geschiedde, indien hij zich door die gedurig berhaalde 
nuffige en kleingeestige aanmerkingen liet bewegen om zijn 
belangrijk werk to verminken. De spreekwoorden en spreek-
wijzen tocb, die hij nit eene menigte vroegere verzamelingen 
en nit den mond des yolks heeft bijeengebragt, en als een zoo-
veel mogelijk volledig geheel zijnen landgenooten wil aan-
bieden, zijn de zuiverste en rijkste bron voor de geschiedenis 
van het groote deel des yolks, welks geschiedenis nog nooit 
geschreven is. Zij geven ons eene getrouwe afbeelding van 
dat yolk met zijne deugden en gebreken, zijne wijsheid en 
dwaasheid, zijn bijgeloof en zijne vooroordeelen. Daarom 
vragen wij in eene verzameling van spreekwoorden als deze, 
dat zij ons niet alleen medegedeeld worden zooals de mond 
des yolks ze laat hooren, maar dat zij ons ook alle medege-
deeld worden, zoo vele de verzamelaar er kent, zonder een 
enkel to verzwijgen. Laten zij plat, onkiesch of vuil zijn, wij 
vragen daar niet naar, wij willen bet yolk kennen zooals bet 
geweest is en nog is, van zijne kwade zoowel als van zijne 
goede zij de. En men leert dat uit eene verzameling van spreek-
woorden, waaruit al wat niet wel luidt weggelaten is, even 
weinig kennen, als men HORATIUS kennen leert nit eerie fran-
sche gecastigeerde uitgave van zijne gedichten. Wil dus do
570	P. J. IIAnnEnoIIdF ,
Ileer ii. eon work leveren van blijvende waarde, eene bron 
voor geschiedenis en taalkunde, dan mag hij zich in zijn streven 
naar volledigheid door niets laten beperken, dan moot hij aan 
geen spreekwoord, omdat hot wat onbeschoft of onhebbelijk 
is, den toegang weigeren, maar elk dat zich aanbiedt, Tros 
Rutulusve ,fuat, doorlaten en zijne plaats aanwijzen. Wil hij 
daarentegen een book geven, waar wie bet verkiest aan vrouw 
en kinderen nit zal kunnen voorlezen, waar hij ze misschien 
mode in slaap zal kunnen lezen, dan verwijdere hij er alles 
nit wat slechts eenigen aanstoot geven kan. Maar dan mag 
hij zich ook beklagen, dat hij een aantal kostbare levensjaren 
besteed heeft, om een book zamen to stellen dat voor de weten-
schap onbruikbaar is, en weinig tijds noodig zal hebben om 
den we- van den boekwinkel naar de komenij of to wandelen. 
Hot is hier aut CAESAR aut nihil: een book als dit moet nood-
zakelijk een van beiden zijn, een book van blijvende waarde 
of cone prul.
Vraagt men mij, of niet vrij wat dat grof en plat is had 
kunnen wegblijven, dan antwoord ik ja. Eon groot deel toch 
der vuile aardigheden die wij bier vinden, is overgenomen nit 
bet boekje van ANNA FoLIE. 1k heb zelve dat boekje niet ge-
zien, maar wat ik daaruit en hier en in andere weaken aan-
gehaald gevonden bob, heeft mij overtuigd, dat wat bet in-
houdt voor bet grootste deel nooit spreekwoord of gangbare 
spreekwijze geweest is. Blijkbaar is bet opgesteld door een 
liefhebber van vuiligheden. liij verzamelde eenige bestaande 
spreekwoorden en spreekwijzen, die hij ten deele onveranderd, 
ten deele met eenige verandering of bijvoeging overnam, en 
men-de die onder con groot aantal aardigheden van zijne eigene 
vinding. IIet is dus wel niet gemakkelijk, bier to scheiden 
wat voor cone spreekwoordenverzameling bruikbaar is en wat 
niet; maar ik geloof toch dat bet wel mogelijk is, en zeker 
heeft de Heer u. veel daarvan behouden, wat als onnutte 
ballast over boord geworpen had moeten worden. Ook aan 
CATS is veel ontleend wat goon nederlandsch spreekwoord is, 
namelijk spreuken, spreekwoorden en gezegden door hem nit 
vreemde talon in de onze vertaald. Bij DE BRUNE heeft de 
verzamelaar insgelijks veel voor nederlandsch spreekwoord 
aangezien wat dit nooit geweest is.
Heeft hij dus in menig opzigt to veel gegeven, in con werk
SPREEKWOOROENPO K DER NEDEELAwscnE TAAL. 571
als bet zijne is dit gebrek klein to noemen in vergelijking met 
dat wat daartegenover staat. En hiervan, dat zijn boek to 
weinig bevat, kan men hem niet beschuldigen. Niet, dat er 
bier en daar niet flog een spreekwoord of eene spreekwijze 
zou zijn bij to voegen. Uit de in iedere nieuwe afievering 
voorkomende toevoegsels tot de vroegere, blijkt bet tegendeel. 
Maar bet zou onredelijk zijn in dit opzigt meer to eischen 
dan de Heer a. gegeven heeft: integendeel verdient de onver-
moeide vlijt, die hij aan bet verzamelen ten koste gelegd heeft, 
alien lof.
De spreekwoorden zijn naar de zelfstandige naamwoorden 
die er in voorkomen, geordend. 1\Ieestal is dit goed geschied. 
Het schijnt echter dat ook bier Been joist bepaald plan ge-
volgd is. Want waar een woord meer dan gene beteekenis 
heeft, wordt bet artikel somtijds gescheiden. Zoo maken bloean 
(van eene plant) en Mom (van meel) afzonderlijke artikels uit 
(doch waartoe die verschillende spelling, bet is immers het-
zelfde woord!). Maar waarom dan blok hout en blok huizen 
ook niet gescheiden? Waarom voor kapittel, dat in ooze 
spreekwijzen in twee verre uiteenloopende beteekenissen voor-
komt, slechts den artikel? Waarom jonker en jonk»aan tot een 
enkel artikel zamengesmolten ? Hier hebben wij toch niet 
alleen verschillende beteekenissen, maar ook verschillende woor-
den. Hier en daar is een woord in een artikel verzeild ge-
raakt, waar bet in bet geheel niet behoort. Onder kat vinden 
wij hzj zendt hen een kattebel. Dit laatste is een bedorven 
spaansch woord en is even weinig met kat verwant als lede-
kant met lid, of kaniperfoelie met Kanapen. Onder hekel vinden 
wij : daar heb ik een hekel aan. Nogtans is laekel daar be-
dorvene uitspraak van ekel, walg, en geenszins bet werktuig 
in een paar daarnevens staande spreekwijzen genoemd. Het is 
een kei en kei is koning moet men bier zoeken to midden van 
eenige die van keisteenen spreken. Aan Been steen echter 
moet men in die beide spreekwijzen denken, maar aan een 
levend wezen, aan KEiJE namelijk, eenen der ridders van de 
ronde tafel. De romandichters stellen hem voor als dapper, 
maar spotziek en scherp, somtijds grof, zoodat hij nu dezen, 
dan genen beleedigt, wat gewoonlijk aanleiding geeft tot een 
kamp. Deze valt altijd ten nadeele van KE1JE nit, die daarbij 
cone treurige figuur maakt en ten spot wordt van bet gehecle
a7'2,	P. J. FIARRFBO UN:E,
hof. De romanlezers begrepen de diehters niet good , bes 
schouwden KEFJE eenvoudig als eenen dwaas die zich door zijne 
dolle streken allerlei onheil op den hals haalt, en zoo werden 
eindelijk kei en dwaas woorden van ddne beteekenis. Hot 
yolk, dat in de Arthurromans weinig belang stelde en er 
weinig made bekend was, verwarde reeds vrij spoedig dozen 
naam met kei, keisteen. Van daar de spreekwijzen: hij heeft 
eenen kei in het hoof d, hj moet van den kei gesneden worden, enz. 
Begrijpen wij dus eenigermate, hoe ridder xEFJE bier to land 
is gekomen, wij begrijpen naauwelijks hoe een andere held 
nit een onzer oude gedichten, HAGE-T nit bet Nibelungenlied, 
zoo zonderling verdwaald is, dat wij de spreekwijze waarin 
zijn naam voorkomt, hij wil HAGEV wreken, zoeken moeten 
onder bet artikel haag.
Meestal zijn de spreekwoorden juist opgegeven, dock niet 
overal. Het leidsche Taken, het haarlemmer bier en de ver-
lekkering op den paling brengen Friesland ten verderve, is cane 
ongelukkige stijve vertaling van bet bekende spreekwoord. 
Verstond de Heer ii. of de vriend die bet hem mededeelde 
de woorden sciere iel niet, toen hij vertaalde verlekkering op 
den paling? Hot beteekent de grijze aal, die de beste, vetste 
soort is. Nog erger is bet met naar den balk gaan. »Dit, 
zest men," wordt er ter verklaring bijgevoegd, ))in Friesland 
van iemand die eon middagslaapje gnat nemen, omdat de 
boerenknechts dit daar op den zolder onder de balken doen." 
Doch de spreekwijze is niet naar den balk gaan, maar naar 
Balk gaan, en men gebruikt die niet in geheel Friesland, maar 
in de omstreken van Balk. To Woudsend b. v. heb ik haar 
lionderdmaal gehoord. Hot is jets zeer gewoons, dat men om 
aan to duiden dat iemand een middagslaapje doet, zest, hij 
is naar doze of gene naburige plants. Gelijk men in dat 
geval to Woudsend zest, hg is naar Balk, zoo zest men to 
Dragten hij is naar Bakkeveen, to Breda hg is naar Oosterhout, 
to Zutphen hij is naar Gorsel. Op bl. 6 vinden wij bet spreek-
woord: als men muizenessen in het hoofd heeft moet men een stuk 
spek in den aars steken. Men meent bier wel muizenissen, maar 
zest altijd muizenessen en zoo moat men zeggen, anders gaat 
de woordspeling verloren en wordt bet spreekwoord onzin. 
Omtrent de ware lezing van de spreekwijze, die bier luidt hat 
l jkt zouveel als Amsterdam op eon konametje so'p, kan de eerste
S REEKWOORDENROER DER NEDERLANDSOHE TAAL. 573
Amsterdammer de beste den Ileer H. inlichten. Het flaauwe, 
langwijlige en onjuiste wat men niet in het hoofd heeft moeten 
de beenen misgelden, is hem waarschijnlijk door iemand mede-
gedeeld die het spreekwoord wie geene hersens heeft moet beenen 
hebben wel cons gehoord, maar niet good onthouden had. 
Wonderlijk klinkt haar bek gnat als een to joors aars. Ilet moat 
zijn een tellenaars aars, zooals men in menig onzer blij- en 
kluchtspelen uit de 17e eeuw kan lezen. Een tejoor is ook 
geen paard, maar een tafelbord. Tegen de Bierkade is niet to 
vechten heb ik nooit een Amsterdammer hooren zeggen, maar 
duizendmaal wie kan er tegen de Bierkaai? Beter is een verre 
buur dan een digte bloedverwant is mij zeer verdacht, ja ik 
schroom niet stellig to zeggen, het is geen spreekwoord. Niet 
zoozeer omdat ik er in weerwil der bijgevoegde verklaring no, 
geen goeden zin in kan vinden, maar omdat ik twijfel of het 
woord bloedverwant wel ooit tot de volkstaal behoord heeft, en 
omdat het adject. digt, in de beteekenis van iets dat digt bij 
is, niet in gebruik is en nooit in gebruik is geweest. Een 
digte bloedverwant zou niet anders kunnen beteekenen dan een 
bloedverwant die niet open is. Daar is Been koe aan over stuur 
deugt niet. Daar is geene koe med over stuur zou men kunnen 
zeggen en zegt men misschien, hoewel ik altijd heb hooren 
zeggen daar is geenc koe med om hals, wat starker is: want 
over stuur zin zegt men in Friesland, waar de spreekwijze in 
gebruik is, niet van eene doode, maar van eene zieke koe. 
Men zegt niet h j is er by, maar h j is er op, ale de bok op 
de haverkist. Hij is zoo koud als een bokje is onzin. Geen 
bokje maar een botje behoort in doze spreekwijze to huis. V66r 
had de kunst der pennen geclaan al de wereld was lang vergaan, 
mag,zal het eenen goeden zin opleveren, het nude ontkennings-
woord en niet ontbreken.
Bij eenige spreekwoorden en spreekwijzen vinden wij eene 
heknopte verklaring gevoegd. Ik geloof dat de Heer x. wet 
gedaan heeft doze slechts bier en daar to geven. Hij moest 
er spaarzaam mede zijn, zou zijn werk niet eene to groote 
uitgebreidheid verkrijgen. Of hij juist altijd die verklaard 
heeft welke het moeijelijkst to begrijpen zijn, is eene vraag 
die zeer verschillend beantwoord kan en zal worden. De keuze 
was hier moeijelijk. Een spreekwoord dat mij duidelijk is, za.l 
voor een ander dikwijls zeer duister wezen, terwijl crook c wecr
EoEKRESCH. 1859. N XII.	~5
574	t . .1. tiARRERO17'Ln,
zullen zijn, die hij kent en begrijpt en waar ik den oorsprong 
en de beteekenis niet van vat. Over het geheel geloof ik, dat 
wij met de keuze van den Heer a. tevreden kunnen zijn. Minder 
echter met de verklaring zelve. Deze houd ik voor het minst 
gelukte deel van zijnen arbeid. Er zijn er niet weinige onder, 
die hetzij niet geheel juist, hetzij geheel verkeerd verklaard 
zijn. Bij dat is van het nude geloof worden de woorden van 
den Heer OUDEMMANS aangehaald, »eene spottende benaming voor 
Delftsch (lees Delfsch) bier van de echte soort." Tot zoo verre 
gaat bet goed; maar wanneer er nu bijgevoegd wordt: » geloof 
zal bier dus wel in den zin van crediet to nemen zijn," wordt 
de lezer geheel van bet spoor gebragt. Het is eene spreek-
wijze blijkbaar afkomstig nit den tijd, toen de hervormde kerk 
bier to lande in de plaats der roomsche de heerschende begon 
to worden. Roomsch heette teen bet oude, hervormd het nieuwe 
geloof. Met toespeling hierop staat het oude geloof voor de oude 
soort. Bij de spreekwijze: zij zou gaarne gaan in 't klooster van 
S. ARIAAN, daar twee pair schoenen voor 't bedde stain, vindt 
men de volgende aanteekening: ))men past dit spreekwoord op 
manzieke meisjes toe. ARrAAN, een ketter in de 4e eeuw, heeft 
men spottenderwijze tot een heilige gemaakt, in wiens klooster 
men bet huwelijk niet behoefde of to zweren." Ik heb even-
wel in de kerkgeschiedenis der 4e eeuw wel den bekenden ARIUS 
waar geen ARrAAN gevonden. Men zal hem (of haar?) daar 
ook wel vergee£s zoeken. Sint ARIAAN is een heilige van de-
zelfde soort als sint REINUIT, sint VREETOP, apostel GERRIT en 
meer dergelijke, die nooit ergens anders bestaan hebben dan 
in spreekwijzen. Deze heilige is or zeker alleen om den wille 
van bet rijm in toegelaten. In den beginne was hij (of zij) 
er niet in. In een oud lied b. v. (op dit oogenblik herinner 
ik mij Diet waar bet to vinden is) zegt een meisje:
Nu wil ik in een klooster gaan,
Waar twee paar schoenen voor 't bedde staan.
Bij ga naar de Berbice wordt deze verklaring gegeven, ,,dien 
men nit den weg wenscht, verwijst men naar de Berbice. Deze 
kolonie, met Demerary en Essequebo, vroeger aan ons beboord 
hebbende, werd in 1804 reeds door de Engelschen bezet en 
in 1814 aan hen afgestaan. Wie daarheen gaat, geeft zich 
aan de Engelschen over." Zoo is bet echter niet. Reeds voor
SPREEKWOORDENPOEK DER NEnERLANDSCIIE TAAL. 575
1801 zeide men hy is naar de Berbice, en men zeide dit niet 
van iemand die weg, maar die overleden was, omdat de Ber-
bice bekend stond als eene ongezonde landstreek, waar de meeste 
Europeanen die er been gingen, spoedig stierven. H is naar 
,Iesjekeep (Essequebo) en hg is naar Palermo, bet laatste waar-
schijnlijk ontstaan in eenen tijd toen de pest of eene andere 
kwaadaardige ziekte in die stad heerschte, beteekenen bet-
zelfde. Vreemd, dat wij, bij wy zullen het maar blaauw blaauw 
laten, Op BILDERDIaxs dwaze etymologie worden onthaald, en 
bij het zgn blaauwe bloeinpjes naar de korenbloemen verwezen. 
Blaauw, dit is de eenvoudige verklaring, is de kleur van spijt, 
teleurstelling, bedrog. Men noemt dos blaauw wat bedriegelijk 
is, wat waar of schoon of deugdelijk schijnt, maar bet niet 
is, vervolgens wat geene waarde heeft, niets beteekent. Men 
denke aan HoOFTS ,blanketsel liegt to blaauw", aan blaauwe 
leugens en blaauwe excusen. Dat tante Bloemkool eene vrouw 
is ))die zich wonderlijk, geheel zonder smaak en buiten de 
mode opschikt" stem ik toe; maar dat zij dien naam draagt 
»umdat kool de beteekenis van verwarring heeft" geloof ik 
niet. Zij behoort, meen ik, tot de familie van Oom Kool: mis-
schien dat bet gebloemd chitsen kleed dat zij draagt, Karen 
naam met eene syllabe vermeerderd heeft. Dat in de spreek-
wijze hij domineert als BouwENS geest en de daarop volgende 
LEENAERT BOUWENS gemeend zou zijn, is eene zeer ongelukkige 
pissing. Vooreerst beteekent domineren oorspronkelijk wel heer-
schen; maar bet yolk kent of gebruikt bet niet in doze betee-
kenis, wel in die van den beest spelen. Vervolgens was LEENAERT 
BouwENs de man niet, die zoozeer de aandacht des yolks trek, 
dat bet in zijne spreekwijzen zijnen naam zou vereeuwigen. Ein-
delijk BouwENS is geen familienaam. LEENAERT BouwENS was 
LEENAERT de soon van BOIIWEN, en wie, zooals de meeste niet 
adellijken in dien tijd, geen familienaam had, noemde men 
waar men dcnen naam uitsprak bij zijnen naam, niet bij dien van 
zijnen vader. Men noemde hem dus LEENAERT en niet BOUWENS, 
even als men MENNO SISIONS niet SIMONS, maar MENNO noemde. 
De Heer H. kan niet met TuINMAN en VAN DUYSE aannemen, 
dat het is den brooder van noode nit 1lfatth. xxl: 3 genomen 
is, ,,omdat er to weinig overeenstemming in spreekwoord en 
tekst is en bet misbruik al to grof zou zijn." Ik kan bet zeer
oed aannemen. Er zijn voorbeelden in overvloed van spreek-
3 8 :'
576	P. J. IHARREPOM1 E,
wijzen aan den bijbel ontleend, die op de vreemdste manier 
toegepast worden. Om een enkel to noemen, zg hebben nzozEs 
en de Profeten, Luk. xvr: 24, heeft op zonderbare, maar toch 
wel to verklaren wijze in den mond des yolks de beteekenis 
gekregen van zij hebben geld. Hij leeft als God in Frankr jk, 
wordt hier van de afschaffing van den christelijken godsdienst in 
dat land gedurende de republiek der vorige eeuw afgeleid. 
Het is evenwel niet anders dan eene vertaling van bet veel 
oudere fransche it vit comme le bon Dieu en France, en heeft 
eenen geheel anderen oorsprong. Zie Navorscher, VI, bl. 64. Over 
snoer, in de spreekwijze hoeren en snoeren, dat eenen anderen oor-
sprong en eene andere beteekenis heeft, dan de Heer H. er met 
SCHMELLER aan toekent, heb ik in de Woordenl jst op der Minnen 
Loep o. h. w. en in den Navorscher, VIII, bl. 89, gehandeld 
en acht bet niet noodig dat hier to herhalen. Het gelukkig 
jongentje van Scheveningen, dat in eene spreekwijze voorkomt, 
is niet eene toespeling op de armoede der Scheveningers, welke 
toch niet zoo groot is als die der bewoners van sommige an-
dere visschersdorpen, maar de titel van eene in de vorige eeuw 
bekende, nu vergetene vertelling. Bij keizer KAREL is er in, 
wat men zegt van kleederen die door de mot worden opgegeten, 
staat aangeteekend: toen keizer KAREL oud was begon hij to leuteren. 
Doch bet ziet niet op den laatsten levenstijd van lien vorst, 
waar ons yolk misschien zoo over oordeelde, maar op den 
rijkdom van keizer KAREL, welke KAREL bier dan ook moge 
bedoeld worden. De keizer was in bet oog van bet yolk een 
rijk man (men denke aan de spreekwijze hij is den keizer to 
ryk), die overvloed bezat van alles, die onder anderen zoo 
ruim van kleederen voorzien was, dat hij ze niet afdragen kon 
en de mot er eindelijk in kwam. Wat men van beschimmeld 
brood zegt, de rake man is er in, hetzelfde zegt men van kleede-
ren waar do mot in huis houdt ; maar hier drukt men zich 
bepaalder en levendiger nit, hier noemt men den rijksten onder 
de rijken, den keizer, en wel den bij ons yolk bekenden 
keizer KAREL.
Het werk van den Heer H., al heeft bet zijne groote ge-
breken en al moot bet met veel omzigtigheid gebruikt warden, 
blijft nogtans als eene zooveel mogelijk volledige verzameling van 
onze spreekwoorden en spreekwijzen zeer belangrijk. Ik wensch 
den ijverigen verzamelaar lust, kracht en gele-enheid toe om
SPREERWOORDENBOEK DER NEDERLANDSCIIE TAAL. 5 i T
het voort to zetten en ten einde to brengen, en hoop dat hij 
bij voortduring bij velen hulp en medewerking mope vinden, 
die men vooral bij het zamenstellen van een werk als dit, 
noodig heeft.
Den lip, Julij 1859.	P. LEENDERTZ, WZ.
Eerste Grondbeginselen der Dierkunde, voor Leerlingen aan 
Gynanasien, Instituten, enz., en tot zelfonderrigt, door Dr. D. 
LUBACH. Met 244 houtsnee-figuren. Te Tiel, by H. C. A. Cam-
pagne. 1859. In post 8vo. XIV en 251 bl. f 2 - 25.

Van de eerste aflevering dezer Grondbeginselen word een 
verslag gegeven in de Vaderl. Letteroefeningen, voor 1858, 
Boekbeschouwing, bl. 15-17. In plaats van nog drie afleve-
ringen van gelijken omvang, ontvingen wij het vervolg en slot 
van het werkje in eene enkele tweede aflevering (bl. 95-251). 
Wij verheugen ons thans het voltooide werk to kunnen aankon-
digen, terwijl somtijds dergelijke, bij afleveringen uitgegeven 
geschriften of onvolledig blijven, of veel langer, dan de belofte 
was, op de voltooijing laten wachten.
Hot gunstige oordeel, dat wij over dit werkje uitspraken, 
wordt gaarne, nu het voltooid is, door ons bevestigd. Terwijl 
vroeger elementaire boekjes over de natuurlijke geschiedenis, 
die in onze taal het licht zagen, in de verdeeling en behan-
deling meestal no- tot den toestand der wetensehap, zooals 
die voor 60 of 70 jaren was, betrekking hadden, verheugt 
het ons dat thans door dit werkje een leiddraad gegeven is, 
om met den tegenwoordigen toestand der wetensehap eeniger-
mate hekend to worden. De Schrijver verklaart zich in zijne 
Voorrede, die bij de tweede afdeeling gevoegd is, eenigzins 
nader omtrent zijn doel, om eene inleiding namelijk tot de 
kennis der dierklassen to geven; de behandeling der klassen was 
hem hoofdzaak; hij meent, dat voor eene algemeene kennis, ale 
element van algemeene beschaving, de bekendheid met do dier-
klassen voldoende is, en dat verdere afdaling tot orden en fa-
milien niet vereischt wordt. Hetgeen over orden en familien 
in dit werkje gevonden wordt, moot alleen tot opheldering 
van hot begrip der klassen strekken.
Iloezecr wij over 't geheel de uitvoering goedkeuren en den
578	Dr. D. LUBACII,
Schr. den lof willen -even van met behoedzaamheid uit den 
rijken voorraad der wetenschap enkele hoofdpunten to hebben 
opgezocht, zouden wij tegen de bepaling der lagere klassen 
en tegen de volgorde dier klassen eenige bedenkingen hebben. 
De gelede dieren op de gewervelde dieren to laten volgen, is 
thans wel door bet voorbeeld van groote autoriteiten in de 
wetenschap to verdedigen, maar het is eigenlijk tech eene ver-
andering, die misschien alleen in eene reactie van sommige 
fransche geleerden tegen de denkbeelden van CUVIER hare ver-
klaring vindt. Op bi. 226 zegt de Schr. zelf, dat het moeijelijk 
to beslissen valt of de gelede dieren, dan wel de weekdieren 
de naaste plaats aan de gewervelde moeten innemen. Bij de 
rangschikking der afdeelingen van het dierenrijk in eene enkele 
voortloopende reeks wordt altijd moeijelijkheid bespeurd, zoo-
wel in de grootere afdeelingen als in de kleinere; men moot 
eene keuze doen, en aan de eene of andere zijde iets opofferen. 
Nu was CUVIER gewoon om de bezwaren tegen zijne eigene 
keuze dikwerf zeif naauwkeurig bloot to leggen, en een, na 
hem optredend Schrijver meende dikwerf de wetenschap een 
groot voordeel aan to brengen, wanneer hij eene tegen-
overgestelde beslissing nam, waartoe hij dikwerf slechts de 
bedenkingen van CUVIER zelven tot grondslag zijner innovatiec 
behoefde aan to voeren. Door de weekdieren achter de gelede 
dieren to plaatsen, geeft men ook ligtelijk aanleiding, dat de 
chaotische worm-klasse van LISVAEUS weder in de wetenschap 
ten tooneele treedt, en men al de hoofdresultaten in de schaduw 
stelt, die de scherpzinnige combination en de veelomvattende 
onderzoekingen van CuvXER hadden opgeleverd.
Dat de Schr. de Bryozoa onmiddellijk achter en bij de week-
dieren plaatst, kan wel niet anders dan goedgekeurd worden. 
Onnatuurlijk is echter de plaatsing der Rotatoria tusschen de 
Ingewandswormen, waarop zij volgen, en de weekdieren, waar-
aan zij voorafgaan. Hetzij men de Rotatoria als onvolkomene 
Crustacea beschouwe, hetzij men ze als eene afzonderlijke dier-
kiasse aanmerke, doze opvolging is of to keuren. Ook lazen wij 
met eenige bevreemding in de Voorrede, dat de orde, welke van 
de meest eenvoudige tot de meest zamengestelde dieren opklimt, 
bij eene eigenlijk wetenschappelijke bebandeling der zoologie 
'verve de voorkeur verdient, en dat de Schrijver ook niet ge-
looft »clat hierover verschil bestaat." Ik meende, dat bet laatste
EEUSTE GROSDBEGINSELEN DER DIERKUNDE.	579
wel degelijk bet geval is, en zelfs dat de tegenovergestelde mee-
ning de heerschende is. Buiten LAMARCK, OXEN en GOLDFUSS 
zijn mij bijkans geene schrijvers bekend, die de opklimmende 
orde in acht namen, aan welke ik de voorkeur gaf in de 
twee uitgaven van mijn Handboek der Dierkunde, en in hot 
derde deel van bet work, dat voor weinige jaren door den 
Boekhandelaar SURINGAR to Leeuwarden word uitgegeven, om 
voor onze tijdgenooten UILXENS' Redevoeringen to vervangen. 
Daarentegen hebben LINNAEUS, BLUMENBACH, CUVIER, MILNE 
EDWARDS, WIEGMANN en zoo vele anderen steeds de afklim-
mende orde gevolgd, hoe zeer zij toch zeker niet geacht wilden 
worden bet dierenrijk niet op eene neigenlijk wetensehappe-
lijke wijze" to behandelen.
Als de Heer LUBACR vroeger of later eene tweede uitgaaf 
van dit werkje moat doen verschijnen, hopen wij dat hij aan 
de eigenlijk wetenschappelijke behandeling der zoologie ook in 
dit opzigt refit zal laten wedervaren, en de orde van behan-
deling zal omkeeren.
In de beschouwing van dit werkje tot bijzonderheden of to 
dalen, achten wij minder noodig. Wij prijzen bet tot hand-
leiding aan voor alien, die, zonder opzettelijke studie van 
zoulogie to maken, eenig denkbeeld van doze wetenschap 
wenschen to erlangen.
Om echter to toonen, dat wij bet werkje met aandacht on-
derzocht hebben, maar meer nog om den Schr. bij eene tweede 
uitgave, zoo die later moat blijken noodig to zijn, eenige 
dienst to bewijzen, besluiten wij met eenige opmerkingen, die 
gedeeltelijk kleinigheden mogen schijnen, maar die echter geene 
vitterijen zijn, naar welke wij gezocht hebben, en slechts aan-
teekeningen, die wij onder bet lezen maakten.
Bl. 99. Hier is in eene houtsnee-figuur (fig. 89) bet borst-
been en schoudergewricht van den Ornithorhynchus voorge-
steld ; maar wij moeten den Schr. doen opmerken, dat d niet, 
gelijk hij zegt, de met elkander vergroeide sleutelbeenderen 
zijn, maar een deel van bet borstbeen (manubrium stern), waarop 
aan den voorrand de sleutelbeenderen liggen, die hier niet zijn 
aangewezen.
Bl. 101, fig. 91. Geraamte van een zeemeeuw. Hier is g 
als bet opperarmbeem aangewezen, maar de letter wijst op de 
ii a (ellepijp). Do lijn, welke van de letter begint, had dieper
580	Dr. D. LUBACH,
doorgetrokken moeten worden en tot op bet bovendeel van hot 
opperarmbeen, dat echter in de figuur niet duidelijk to zien is.
Bl. 103, reg. 23, 24. nHet opperarmbeen [des vogels] is 
kort en dik." Dit moge waar zijn bij hoenderachtige vogels 
en bij sommige zangvogels, bij verreweg de meeste vogels is 
hot opperarmbeen lang, somtijds zelfs zeer lang, gelijk b. v. 
bij Larus, waarvan bet skelet in fig. 91 is afgeteekend, maar 
in welke figuur bet genoemde been door radius en ulna wordt 
verborgen.
Bl. 105, reg. 7, ))do eijerleiders." De vogels hebben (enkele 
afwijkingen uitgezonderd) slechts ddn' eijerleider.
Bl. 117, fig. 110. Ik twijfel, welke vogel bier onder den 
naam van Steppenduif afgebeeld is, maar zeker geeft de figuur 
geene voorstelling van den vorm der duiven.
Bl. 118 wordt van Apteryx gezegd, dat de vleugels ont-
breken. Dit kon echter tot cone verkeerde voorstelling ge-
leiden, als ontbraken die deelen geheel, zooals b. v. de buik-
vinnen bij Muraena. In 't geraamte zijn de beenderen van 
de voorste ledematen aanwezig; de vleugelstompjes zijn slechts 
onder de vedren der borst bij bet levendo dier verborgen.
Bl. 127. Bij de beschrijving van bet skelet van den schild-
pad wordt gezegd, dat bet schouderblad en de bekkenbeen-
deren binnen bet geraamte besloten zijn. Het schouderblad 
en de bekkenbeenderen liggen onder de ribbon, maar kunnen, 
als zelve deelen van bet geraamte, niet wel gezegd worden 
binnen bet geraamte to liggen.
Bl. 128. Trionyx onderseheidt zich Diet door drie teenen, 
maar doordien er slechts drie van de teenen genageld zijn.
Op bl. 145 wordt van de Ctenoiden gezegd, dat de schubben 
getand zijn ter plaatse, waar zij in de huid zijn ingeplant. 
Ilet is de vrije achterrand, die deze tandjes vertoont.
Op dezelfde bladz. leest men, dat in bet oog der vissehen 
een waaijer of kam aanwezig is; hetzelfde is ook vroeger in 
de klasse der Reptilen van de hagedissen gezegd. Intusschen 
is de waaijer als zoodanig een kenmerk van bet vogel-oog. 
De met zwart pigment gekleurde plooi van do choroidea, die 
in bet glasachtig vocht der oogen dringt, bij vissehen en 
reptilen, is geen pecten, maar sleehts een rudiment daarvan.
Bl. 178, r. 6. Krekels. Flier zijn Cikaden bedoeld. 11Iaar 
do Scbr, noemt bl. 187 de soorten van Acheta krekels (en to rest)
EERSIE GRONDBEGI\SELEti DER DIERKUNDE.	581
en bezigt bl. 188 bet woord Cicada, voor 't geen bij op bl. 178 
krekel heeft genoemd. Dit geeft aanleiding tot verwarring.
Bl. 210 lezen wij van kalkachtige deksels, waarmede onze 
landslakken des winter bun huisje sluiten ))en hetgeen zij in 
bet voorjaar weder afstooten." Dat »etgen" zou op huisje 
moeten slaan, tegen de bedoeling des Schrijvers; hij spreekt 
bier van de kalkachtige deksels, en voor »hetgeen" leze men 
dus ,,welke" of lets dergelijks.
Zoo lezen wij ook op bl. 218, reg. 8: nuit deze slagaderen" 
zonder dat nom van slagaderen gesproken is. De Schr. ver-
schoont zich, wat drukfouten betreft, met den afstand van do 
plaats, waar bet work gedrukt is. Doch wij hadden echter 
gewenscht, dat de correctie naauwkeuriger ware uitgevallen. Zoo 
lezen wij bl. 139, reg. 9, v. o.: »des onderkaaks"; bl. 156, reg. 10 
v.0.: ,,onderkaken", waar blijkbaar ,,bovenkaken" zijn bedoeld. Tot 
de drukfouten brengen wij ook 't geen bl. 189, r. 3 v. o., gelezen 
wordt: "de rups heeft zes pooten", hetgeen ',zestien pooten" 
moot wezen; bl. 120, fig. 116: Aras mollissune voor Anas mol-
lissima; Cyanus (bl. 164) voor Cyamus, enz. Van eene meer 
bedenkelijke soort is de misslag, dat bl. 147 zeven orden van 
visschen worden genoemd, terwijl er in de behandeling acid 
voorkomen, en dat de 10,uu klasse (die der Rotatoria, bl. 203, 204) 
in de Inhoudsopgave geheel word overgeslagen.
J. V. D. 11.
RUTH en hare Vriendinnen. Een Verhaal voor jonge 112eisjes; 
naar het Engelsch door A. C. E. DE G 	I-Iaarlem, C.
Zwaardemaker. 1859. In post 8vo. IV en 198 bl. f 1 - 60; 
geb. f 1 - 90.

Ilet strekt Ref. tot bijzonder genoegen zijne ingenomenheid 
to kunnen betaigen met deze plant van Albion's bodem op 
den onzen overgebragt. - Do Engelsch-ascetische rigting, die 
zich ook bier niet geheel verloochent, daargelaten, waardoor 
bet geheel wel wat idealistisch is gekleurd en de in bet boekje 
voorkomende meisjes-typen een wat al to model-achtig en idyl-
lisch karakter dragon, steekt do doorgaande geest toch gunstig 
of bij then welke gewoonlijk in dergelijke voortbrengselen van 
de Engelsche pers wordt aangetrof en,
583	1WTJT Eti RARE VI.IEND1NNEN.
Onwillekeurig krijgt men de Schrijfster lief, die zoo aardig 
en boeijend weet to vertellen en op zoo ongezochte wijze voor 
hooge en heilige indrukken bet kinderhart weet to openen, of 
gelijk ik bet ergens geestig vond uitgedrukt: »duwtjes aan de 
ziel" to geven. - Hot moeten toch al regte klei-zielen wezen, 
die b. v. van een verhaaltje als dat van de kleine AIMI E (bl. 77) 
niets vatten of er niets bij gevoelen.
Zoo ik cone aanmerking moat maken, die betreft niet 
zoozeer den geest waardoor bet boekje zich kenmerkt, 
die bij al bet zg4r gemoedelijke toch gezond en practisch is, 
als wel eon specieel punt: de armen. Hieromtrent toch ware 
eenig meerder realisme hoogst wenschelijk geweest. De voor-
stelling er van is onjuist en slechts geschikt om dwaze illusien 
bij de jeugd aan to kweeken, of de bestaande nog to voeden 
en to versterken. Zulke wezens uit de fabelenwereld als b. v. 
de blinde POLLY en haar vader, moesten niet telkens weder 
in kinderboekjes worden opgewarmd, - de ware liefdadig-
heid Iijdt er schade bij, en hot gevoel wordt er noodeloos door 
overspannen en geprikkeld.
Met aandoening lazen wij, dat de vrouw die dit verhaaltje 
in onze moedertaal heeft overgebragt, niet meer onder de 
levenden behoort. Moge haar laatste arbeid, then zij blijk-
baar met zorg en liefde heeft ten einde gebragt, een gunstig 
onthaal vinden, en de vrucht dragen, die zij er zich gewis 
van heeft beloofd. Als een welkom en nuttig geschenk voor 
de jeugd bevelen wij bet gaarne aan.
De uitvoering van bet boekje laat niets to wenschen over - 
zij is keurig net en lief, smaakvol en (wat in een werkje voor 
de jeugd toch ook niet geheel zonder belang is) daardoor ook 
den smaak bevorderend. Hot boekje stichte zegen.	P. B.
Ile1 enboeh voor 1Mleisjes, door x. IIEMKES, KZ., Hoofdonder-
zaijzer der openbare Nederduitsche school to Voorburg. Derde 
en laatste Stu1 je. Te Groningen, by M. Smit. 1858. In H. 
8vo. 84 bl. f : - 25.
Omdat meisjes en vrouwen in bet dagelijksche leven veel met 
gewone breuken to maken hebben, heeft de Heer ii. gemeend 
bij zijne twee rekenboekjes voor meisjes een derde to moeten 
voegen, dat voornamelijk aan do behandeling dier breuken is
II. IIEMKES, KZ., REKENBOEK VOOR MEISJES.	583
gewijd. Daarenboven wijst de Schrijver in de Inleiding op bet 
gewigt van de behandeling der gewone breuken als middel tot 
ontwikkeling en opscherping van bet verstand in bet algemeen. 
En als drangreden om opgeklaarde begrippen en heldere in-
zigten bij vrouwen en meisjes to bevorderen, wordt op bet 
verband gewezen, dat er bestaat tusschen deze en orde, zui-
nigheid, matigheid, zindelijkheid en spaarzaamheid.
Zonder in eenig onderzoek naar dit verband to treden, meent 
Rec. dat er nog wel andere afdoende redenen bestaan, die 
eene meerdere ontwikkeling bij meisjes en vrouwen wenschelijk 
maken. Zij zijn bet immers aan wie de eerste ontwikkeling 
van bet kind, hetzij als kindermeisje, bonne of moeder wordt 
toevertrouwd. Denkt men hierbij aan den vermogenden in-
vloed, lien de eerste ontwikkeling op elke volgende heeft; 
aan de moeite, die men zich moet getroosten om verkeerde 
indrukken weg to nemen, dikwijls zonder bet gewenschte 
gevolg; aan den tijd, lien men moet besteden om bet ver-
zuimde in to balen, dan voorzeker zal men ons toestemmen, 
dat hierin geene minder sterke drangreden gelegen is, om de 
verstandelijke ontwikkeling bij meisjes to bevorderen. Diep 
to betreuren is bet, wanneer ouders bij bet nemen van deze 
soort van dienstboden, naar vele eigenschappen informeren, 
doch omtrent de verstandelijke ontwikkeling van haar, die 
voor een groot deel met de zorg der kleinen belast zal wor-
pen, zich weinig bekommeren en dit om zoo to zeggen aan 
bet toeval overlaten. Zou hierin niet de grond kunnen gelegen 
zijn van bet aanmerkelijke verschil, dat men somtijds in do 
verstandelijke vermogens bij kinderen nit hetzelfde huisgezin 
opmerkt ?
Hot aangekondigde werkje is , zooals zich van den er-
varen onderwijzer liet verwachten, in denzelfden geest ale 
andere zijner werkjes over hetzelfde onderwerp. De opgaven 
zijn cenvoudig en voorzeker niet to hoog, noels to weinig in 
getal. Inzonderheid beviel ons die voorafgaande bebandeling 
om duidelijke en juiste begrippen der gewone breuken to doen 
krijgen, alvorens tot de bewerking der eigenlijke regels over 
to gaan. Maar al to dikwijls wordt bier to kort bij stil-
gestaan; wordt daarenboven dit gedeelte, met bet krijt in do 
hand, gelijk de Ileer n. zegt, classicaal gelezen en alles door 
lijnen aanschouwelijk gemaakt, clan moot bet gevolg zijn, dat
584 II. MIKES, KZ,, 1 EKENBOEK VOOR HEISJES.
do leerlingen goede begrippen van de breuken verkrijgen, en 
de bewerking der hoofdregels ophoudt bet gewone struikel-
blok to zijn. - Dit nit den weg to ruimen is geene kleinig-
heid, want bet baant den weg tot welslagen van alle verdere 
ontwikkeling.
De afdeeling der gewone breuken wordt gevolgd door eene 
verzameling van voorstellen van allerlei aard, die meerendeels 
goed gekozen zijn, en waarin eigenlijk meer de vragen en 
berekeningen van den huiselijken kring worden behandeld, 
terwijl hier en daar gelegenheid wordt goo-even om bet ver-
keerde en schadelijke van sommige gewoonten door sprekende 
cijfers op to merken. In doze wijze van inkleeding der voor-
stellen heeft de Schrijver den voornaamsten grond gevonden 
om bet werkje een »Rekenboek voor Meisjes" to noemen; nit 
bet eerste gedeelte is bet moeijelijk op to maken.
In voorstel 27, bl. 35, is die waarde voor hare huishou-
ding wat onbepaald, en in voorstel 54, bl. 53, kwam bet ons 
eenigzins vreemd voor, dat daar van eene overeenkomst om 
30 percent van zijne schulden to betalen, op cone wijze ge-
sproken wordt alsof dit eene onbeduidende, zeer gewone zaak 
is. - Door eene korte opmerking had ook hier bet verkeerde 
en schandelijke van zulke handelingen in bet licht gesteld 
kunnen worden.
Hot boekje kome in veler handen en drage or veel toe bij 
om bet voorgestelde doel to bereiken.	V. D. W.
KORTE DIEDEDEELINGEN.
Eene Bazuin Gods. Beschryving van het uitleggend gedeelte 
der Godsverheerlyking door de Hervormd-Christelijlce Gemeente 
to Hilversum, op den 1't1" Aug. 1858, voorafgegaan door een 
woord tot de Gemeente van j. I3. GUNNING, JR. (Ten voordeele 
van de armen dezer Gemeente.) Hilversum, P. M. van Cleef, Jz. 
1858. In gr. 8vo. 21 bl. f : - 25. - Deze preek is al een 
jaar oud en verdient toch niet door voortdurende nalatigheid 
van Ref. onvermeld to blijven. `Vie zou, op den titel af-
gaande, meenen dat bet eene preek was? De Heer G. tracht 
door dezen eenigzins duisteren titel de waarheid nit to druk-
ken, dat de preek eigenlijk niet cene daad van den prediker 
alleen is, maar cone gezanmenlijke daad van lceraar en gemeente,
KORTE MEDEDEELINGEX.
585
waarom hij, nu bij de uitgave, na bet voorgebed schrijft: 
Hierop verkondigde de gemeente het woord Gods by monde van 
den Voorganger in deze woorden. Wij kunnen bet niet genoeg 
prijzen, dat Ds. G. deze beschouwing van bet kerkgaan en 
van de preek met kracht en consequentie aanbeveelt, maar 
vreezen bijna, dat bet nooit mogelijk zal zijn onze kerkgan-
gers aan deze ware beschouwing to wennen. Wij wenschten 
dat ten minste de leeraren toonden haar to begrijpen en be-
velen hun daarom de aanschaffing van deze vBazuin Gods" 
drin(yend aan. Hot voorwoord aan de gemeente is zeer lezens-
waardig. Wat dunkt u van de volgende zinsnede? )Dat 
voorts deze uitgave ten voordeele van do armen onzer gemeente 
geschiedt, behoorde van zelve to spreken en zou niet bepaald 
behoeven opgemerkt to worden indien men algemeener be-
dacht, dat de uitlegging des Woords, als geschiedende door 
de gemeente by monde van den leeraar, van bet oogenblik of 
dat zij uitgesproken wordt niet meer bet eigendom des leeraars 
maar der gemeente is, en dus niet anders dan ten behoeve 
barer armen mag gedrukt worden." Zij zullen bet niet toe-
stemmen voor wie iedere preek als een couponnetje van f 50 
off 100 is.
Waarom do gebeden en gezangen tot bet ultleggende ge-
deelte gerekend worden to behooren, begrijpen wij niet. Wat 
de preek zelve aangaat, onderschrijven wij hot oordeel van 
den maker: » ieder lezer zal bevinden dat mijne toespraak, als 
kunstwerk beschouwd, geheel onbeduidend is, even als honderd 
andere welke jaarlijks in bet licht verschijnen." De toon, die 
or in heerscht, is, naar den smaak van Ref., wat to opge-
wonden, wat to veel op de leest der O.-Testamentische pro-
fetie geschoeid.

Te JHIeeg, bij H. aOKrIA, verscheen bet Ie Deel eener (vrij 
goed uitgevoerde) onveranderde uitgave van een ascetisch ge-
schrift der 17e eeuw : Het zien op JEZUS : een gezigt van bet 
eeuwig Evangelie, of der ziels-oogingen op JEZUS, alles zeer ge-
leerdelij k verklaard en stichtelij k tot krachtige oefening der god-
zaligheid toegee'igend, door den hooggeleerden en godzaligen ISAAC 
AMBROSIUS; nit het Engelsch vertaald door JOHANNES LAMPE, in 
zynEd. leven Predikant to Opdam. Hot zal voor zy-n tyd geen 
kwaad book zijn geweest, al hindert Gns nu de dorre orthodoxie
586	KORTE ME.DEDEELI\GENN.
en onbehagelijke mystiek dier oude dagen. We vonden er even-
wel nergens zulk een stuitenden bombast in, ale in 't aan-
bevelende voorwoord van Ds. J. w. FELIX. Ter proeve: )En 
de dreigende adelaar der geregtigheid, die met uitgebreiden 
klaauw over onze hoofden zwevende, van bet paradijs of een 
prooi had gezocht, en zelfs in de doodskreten van den zond-
vloed, in de bloedige vlammen van Sodom, en in bet bleed 
der duizende offerdieren geen prooi had kunnen vinden, die 
haar voldeed, - viel nu op bet Lam Gods, hechtte zich aan 
Hem, reedt hem met de geesels van CAJAFAS, met de doornen 
van PILATOS en met de nagelen van bet kruis bet vleesch aan 
flarden, tot dat Hij geheel gebroken was; want Hij was de 
schuldige bij uitnemendheid geworden, die zich al de schuld 
had toegeeigend, die ale God en mensch in ddn persoon, al-
Teen in staat was, der geregtigheid een offer aan to bieden, 
hetwelk alles betaalde."!l Inderdaad, zoo van zijn eigen 
voorwoord als van 't book, dat bet aanprijst, heeft de Voor-
redenaar zelf de beste recensie ,eleverd, wanneer hij der Ge-
meente voorhoudt: ' Te midden van bet groot gebrek aan de 
zuivere bediening der genademiddelen, is er in onze dagen een 
stroom van nieuwe en ook herdrukte sehriften. Het is er 
echter verre van af, dat al die vruchten van de drukpers rijp 
zouden zijn. Oppervlakkigheid, geestelijke spelingen met de 
Schrift, welke voor geestelijkheid worden uitgegeven, scheve 
voorstellingen van de natuur des geloofs, bespiegelingen, die 
voor bet gevoel een gevaarl jk zoeten smack, maar voor bet 
hart geen wezentlijk voedsel bevatten, worden door elkander 
gedrukt, gekocht en gelezen, en brengen maar al to veel ver-
warring in de zielen der eenvoudigen:	v. P.
Met genoegen kondigen wij eene nieuwe, goedkoopere en 
zeer nette uitgave aan van Jane Bouverie, door c. SINCLAIR, 
Schryfster van ' Olivia" en "Mathilda". De Heeren VAN DRUTEN 
& SLEEKER hebben er one publiek mee aan zich verpligt, want 
voor betrekkelijk geringen prijs (f 1 - 50; in linnen met verg. 
rugtitel f 1 - 90) is men in staat aan vrouwen en meisjes 
een keurig geschenk to -even. Zj zullen de aan eene dunne 
romantische draad gewevene echt godsdienstige beschouwingen 
over voor- en tegenspoed met genoegen en zegen voor haar hart 
volgen en ))Amen!" zeggen op de lieve, aanprijzende voorrede
van 11Iej. E. J. I-IASEEROI.K.
KORTE MEDEDEELIYOEE.	587
De beer w. IIOOGVLIET, die, in den laatsten tijd, bet een en 
ander op bet gebied van bet Strafregt publiceerde, geeft nu 
weder in eene brochure zijne Opmerkingen aangaande den werk-
kring van den Commissaris van Politie, over Hazardspel en Lote-
rijen, over beleedigende en nachtelyke geruchten, over de verplig-
tingen van Logernenthouders, en over poging tot opligting. (Am-
sterdam, x. W. WEYTINGII. 1859.) Het boekje geeft eene niet 
onbelangrijke lectuur voor hen, die in bet Strafregt belang-
stellen. Wij zouden echter niet gaarne de laatste opmerking 
onderschrijven, en gelooven, ook na de lectuur van bet boekje, 
dat opligterij juist bestaat in de afgifte van bet goed aan den 
delinquent, en dat poging daartoe, dus poging zoude zijn bij 
een misdrijf, dat juist alleen misdrijf is, als bet pogen tot 
uitvoering komt.
De beer ii. W. WEYTINGH gaf de Nieuwe Successiewet nit,
eene zeer bruikbare uitgave, die velen welkom zal zijn. De 
aanteekeningen, daarbij gevoegd, zijn van weinig -waarde. Men 
koope bet boekje dus alleen om cone gemakkelijke editie der 
Wet zelve to hebben. (Amst. 1859. kl. 8vo. 52 bl.)
De beer E. ii. RADIAER gaf bij G. W. V. D. WIEL to Arnhem
(1859. 8vo. 59 bl. f 1-:) cen werkje nit, dat ten titel voert:
Op den Staat rust de staatsregterlyke en zedel~ke verpligting, 
to zorgen voor Pensioen aan IVeduwen en Weezen van Lurgerlyke
Ambtenaren. De auteur haalt die stelling al zeer boor, op en 
begint bij bet huwelijk in bet algemeen, om met eene aan-
haling uit den dichter SMITS to beslniten. In abstracto zouden 
wij meenen, dat de staat de diensten der Ambtenaren good, 
zeer geed betalen moot, doch dan ook meer dienst en arbeid 
kan vergen, dan nu wel eons op de bureaux to vinden zijn, 
en dat als dit geschiedt, geen zedelijk of stellig refit bestaat 
om pensioen to eischen. Men betaalt de diensten en daar-
mede is het nit. Alleen als voor bet pensioen eon gedeelte 
wordt ingehouden, is er natuurlijk een regt op die uitkeering. 
De curieuse bijdrage tot bet jus constituendum is dus o. i. van 
niet veel gewigt. Gaarne erkennen wij echter, dat hoewel er 
geen regt bestaat, toch de wenseh billijk is, dat or pensioen 
worde gegeven, en ale de beer RAMAER zijn begeeren voldaan 
ziet en de schatkist bet Iijden kan, zal bet ook ons zeer aan-
genaam zijn, hoewel wij geene morele verpligting of stellig 
refit daarvoor weten to verdedigen.
588	FORTE MEDEDEELINGEc.
(fit het Pensionnaat. H'aarlem, C. ZWAARDEMAKER. Onder dezen 
titel kregen wij een aardig boekje in banden, dat men zeer goed 
kan gebruiken voor een geschenkje aan jonge meisjes die hare 
dagen nog in eene dergelijke inrigting doorbrengen, of aan zulke 
die er even aan zijn ontsnapt. Het zou een nuttig cadeau zijn, 
al was bet enkel als voorbeeld van briefstijl, maar zal zeker ook 
met graagte door haar gelezen worden; ieder zal er op de cone 
of andere wijze mode sympathiseren, daar bet eene getrouwe 
schildering bevat van zulk eene wereld in bet klein, waar 
men slechts op kleiner schaal alles wedervindt wat men in de 
groote maatschappij ontmoet: geheimen en intrigues, bedrog 
en miskenning; ja zelfs ontbreekt bet onder dat aanvallige 
jonge volkje niet aan zamenzweringen en burgerkrijg. Echter 
willen wij erkennen, dat bier ook menig allerliefst karakter 
ten tooneele wordt gevoerd, en op humoristischen toon menige 
schoone trek verhaald of treffende waarheid verkondigd wordt. - 
Alen vindt bet eenigzins vreemd, dat van de schrijfster der 
brieven, die alien van dezelfde hand zijn, in bet begin gezegd 
wordt: dat zij door de institutrice op den schoot gezet en 
geliefkoosd werd; dat komt slecht met de voortbrengselen van 
hare pen overeen.
De Vertaler heeft bet werkje in eene soort van Hollandsch 
gewaad gestoken en zijne taak goed volbragt. Den Uitgever 
wenschen wij een ruim debiet.	M. p. a.
IIet is een weinig to begeeren baantje om geestenbezweerder 
to zijn; maar or zijn toch nog dingen die in mijn oog vrij wat 
minder to ambieren zijn. Zoo zou ik b. v. liever gedoemd 
zijn, om alle bestaande geesten dagelijks to bezweren, dan dat 
men mij verdacht hield de rijmelaar to zijn van den afschu-
welijken nonsens onlangs bij m Ime Es zoos uitgekomen 
onder den titel: De Toovery van den dag. Een raad, vooral 
aan de Arnhemsche Geestenbeziveerders. Dit toch is treuriger 
dan wat de zwartgalligste menschenhater zich van eenig pro-
duct van den menschelijken geest durft voorstellen. De raad 
kan evenwel baten, maar dan toch op een paar voorwaarden: 
of dat do bedoelde Arnhemmers zoolang geesten bezweren, dat 
zij in staat zijn om zoo klinkkaren onzin to begrijpen, of dat 
ze genoodzaakt worden om zoolang zulke raadgevingon to lezen, 
totdat zij zich voornemen bun bedrijf to laten varen; in 't 
laatste geval bezweert geen Arnhemmer voortaan meer eenigen 
geest, hoe klein ook.
Zulke uitgevers - zulk eene uitgave! Wie kan (lit begrijpen?
BOEKBESCHOUWING.
Vrijheid in verband met zelfbewustheid, zedelijkheid en zonde. 
Een psychologisch-ethische studie, door S. HOEnSTRA Bz., Theol. 
Dr. en Hoogl. aan de Kweekschool der Algemeene Doops-
gezinde Societeit. (Motto: Noli foras ire, in to redi; in 
interiori homine habitat veritas. AUGUSTINUS.) Amsterdam, 
P. N. van Kampen. 1858. In gr. 8vo. XII en 396 bl. f 3 - 90.
De vrye wil. Kritisch onderzoek van j. H. SCHOLTEN, hoog-
leeraar to Leiden, Leiden, P. Engels 1859. In gr. 8vo. 
XLVI en 400 bl. f 4 - 50.
Over het determinisme van de leidsche school. Aanteekening op 
het jongste geschrift van den hoogleeraar SCHOLTEN, door Dr. 
D. E:OORDERS. Utrecht, Kemink en Zoon. 1859. In postform.
43 bl. f : - 45.
I.
Algemeene beschouwingen.
't Zal nu omstreeks twee jaren geleden zijn toen hier en 
daar een gerucht werd vernomen, dat steeds algemeener ver-
spreid en stelliger bevestigd werd: ))professor HOEB:STRA houdt 
))zich bezig met het schrijven cener wederlegging van het 
"determinisme." (1) Dat die mare met belangstelling werd ver-
nomen zal evenmin herinnering als verklaring behoeven. Wien 
toch is 't oubekend dat de strijd over den vrijen wil, van 
lieverlede ingeslapen sedert - gelijk niet onaartig is opgemerkt-
de hervormde moeder hare arminiaansche dochter, juist om 
versehil van gevoelen over dit leerstuk, wel wat onzacht
(1) De beteekenis van de woorden determinisme en indeterminisme zal uit 
den aart der zake in de volgende bladzijden spoedig genoeg blijken. Wie 
't voor zich noodig oordeelen mogt die thands reeds to vernemen raadplege 
dit tijdschrift jaarg. 1858, n°. X, blz. 470 vv. Ook zij 't hier vergund 
naar Vaderl. Letteroef. 1858, no. VII, blz. 313-315 to verwijzen ter 
aanduiding der strekking van deze boekbeschouwing. 'tGeen dear betreffende 
het doel der aankondiging van SCHOLTENS Initia is gezegd, geldt evenzeer 
van de beschouwing der bovengenoemde werken.
noEIiBESCH. 1859. N°. XIII.	39
590 S. HOEKSTRA, BZ., J. H. SCHOLTEN Eli Dr. D. ROORDERS,
ter deure had uitgezet, in de jongstverloopen jaren krachtiger 
dan ooit, schoon minder verwoestend dan vroeger, op nieuw 
was ontwaakt? Mien behoeft herinnerd to worden dat Prof. 
SCHOLTENS doorwrochte ))Leer der hervormde kerk in hare 
grondbeginselen" de aanleiding daartoe is geweest? Was 't ook 
welligt niet letterlijk uitgesproken, kon 't ook schijnen als 
trachtte de leijdsche hoogleeraar 't bestaan van den vrijen wil 
niet geheel prijs to geven (2), toch was 't duidelijk dat eene 
lijnregte doorzetting der gereformeerde leer volgens zijne ont-
wikkeling de verwerping van het dogma van den vrijen wil 
moest ten gevolge hebben. DMaar even duidelijk was 't dat 
velen deze slotsom van SCHOLTENS onderzoek met weerzin 
hadden vernomen. 't Kon niet anders. Daar is iets in ons, 
dat zich tegen het determinisme verzet. Doch tusschen weerzin 
to gevoelen, in 't gemoed en om 't gemoed afkeerig to zij)) 
van eenige leerstelling, en haar met bondige en afdoende rede-
nen to wederleggen is de afstand groot. Velen ondervonden 
dit bij vernieuwing als zij hunnen onwil to kennen gaven over 
't geen hier -no, vergund zij de gevolgtrekkirag uit SCHOLTENS 
voorstelling to noemen, doch, door de voorstanders van dat 
systheem op des hoogleeraars gronden gewezen, eindigen 
moesten met de erkenning, dat ze zich buiten staat gevoelden 
om het door hem aangevoerde to ontzenuwen. Het eind van 
zulke gesprekken was gewoonlijk: ode redenering is mij to 
magtig; hare kracht kan ik ontveinzen noch verzwakken;
(2) Zoo schrijft hij (Leer d. Here. Kerk, Dl. II, blz. 26, 2'. Uitg.) 
.Volgens de leer van Jezus meet de mensch als redelijk en zedelijk wezen 
'.dat hooger leven zich zelfstandig eigen waken;" en (blz. 27) .De erken-
.ning van Gods werkzaamheid onderstelt geen lijdelijken toestand can 
.de zijde der menschen. In Christus zelven was het godsdienstige leven 
.geheel vrij en zelfstandig." Hierop zal o. a. wel slaau wat hij (blz. 387) 
schrijft: .Dat God den wil des menschen door zedelijken invloed en door de 
.kracht der waarheid ten goede buigen en zonder uiterlijken dwang aan 
.zijnen heiligen wil onderwerpen kan, zoodat de mens^,h, ook als zedelijk
 wezen, vrijwvillig.... handelen en toch afhankelijk van God zij)) kan, 
.hebben wij reeds besproken." Ook in zijne Dogm. Christ. Initia. Pars 
Mat. Cap. II § 19 erkent hij dat de mensch om zijne bestemming to kunnen 
bereiken tusschen geed en kwaad moet kunnen kiezen en laat daarop volgen: 
.Facultas illa eligendi dicitur liberum arbitrium cet " d. i..dat kiesvermogen 
.'wordt de vrije wil genoemd enz." Vgl. verder Vaderl. Letteroef. 1858 a°. X,
bl. 472 vv.
OVER DI:TRRi\nNISAME.	591
, toch kan ik mij niet met haar vereenigen." Nogthands, zoo 
onlogisch is 't meerendeel niet, dat men zich bevredigd kon 
gevoelen met zulk eene uitspraak. Zelfs wie er den schijn van 
aannamen konden hunne begeerte voor anderen verbergen noch 
aan zich zelven ontveinzen dat er een handhaver van den vrijen 
wil mogt gevonden worden, een kampioen als SCHOLTEN waar-
dig en tegen hem opgewassen. Zulk een nu hoopte men in 
HOEKSTRA to zullen vinden. Veel en velerlei arbeid op god-
geleerd gebied, waaronder ook die van degelijke studie der 
zielkunde getuigde, had hem sedert jaren in menig opzigt 
van eene gunstige zijde doen kennen. Overtuigend was het ge-
bleken dat hij aan grondige wetenschap en rijke belezenheid 
eene heldere voorstelling wist to paren. `Pat mogt men dan 
niet van hem verwachten, indien 't waar was dat hij geneigd-
heid bezat om veer 't goede refit van den vrijen wil op to 
treden, bet refit aan velen zoo dierbaar, maar tot welks ver-
dediging ze erkennen moesten zelven buiten staat to zijn?
Van de andere zijde waren ook de voorstanders van bet deter-
minisme begeerig to vernemen wat wel op echt wetensehappe-
lijken grond kon worden ingebragt tegen een gevoelen, dat 
naar hun oordeel boven alien redelijken twijfel verheven was. 
Ook zij erkenden in HOEKSTRA den bevoegden tegenstander. 
Hoe zou dan niet alles hebben saamgewerkt om aan 't ver-
wachte boek eene ontvangst to verzekeren, zoo gunstig als 
zeiden, of liever gunstiger dan ooit aan een oorspronkelijk 
wetenschappelijk werk in ons vaderland ten deel valt? Sedert is 
de waarheid van bet loopend gerucht gebleken. Professor 
HOEKSTR& heeft zich op nieuw een man van daden getoond. 
Reeds in den aanvang van 1858 volgens den uitgever, of 
volgens de dagteekening van des schrijvers voorrede in bet 
Bind van 1857, verscheen een lijvig boekdeel onder den titel 
van: )vrijheid in verband met zelfbewustheid, zedelijkheid en 
zonde." Doch was nu ook de mare bevestigd, 't bleek al 
spoedig dat de verwachting van velen, ja van de meesten, 
ganseh niet was vervuld.
't Doet welligt weinig of bij de beschouwing van HOEKSTRAAS 
boek, maar tech 't schijnt niet ten eenemale ongepast in eene 
proeve als deze, wier doel in bovenstaande verwijzing naar 
den vorigen jaargang der Vaderlandsche Letteroefeningen nader 
werd omschreven, om de reden of redenen Bier teleurstelling
39
592 S. R0EKSTRA, BZ., J. H. SCITOLTEN EN Dr. D. xOORDERS,
kortelijk na to pan, Redenen, 't zij vergund dit meervoud 
to herhalen, want ze waren velerlei, daar de partij der voor-
standers van den vrijen wil uit zeer versehillende bestanddeelen 
is saamgesteld. JAN RAP, waar vindt men hem niet? (3) JAN 
RAP, de rede- en godsdienstlooze, heeft daaronder zijne ver-
tegenwoordigers, zoowel als er bet zout der aarde, menige 
naar verstand en hart beiden hoop ontwikkelde christen 
onder gevonden wordt. Tusschen die beiden - 't meet wel 
een lange keten zijn die deze uitersten aan elkander ver-
bindt! - staan vele rigtingen in rijke schakering. 't Ligt dus 
in den aard der zake dat de verwachting van die alien niet 
volkomen dezelfde kon zijn. Vat nu, om met de indeterministen 
der laagste soort to beginnen en dan ook voor goed van 
dezulken afscheid to nemen, - wat nu de ridders der onver-
schilligheid betreft, die zich zelven op hoogen toon de vrij-
zinnigen noemen, maar door elken waren liberaal als on- en 
loszinnigen tevens worden gewraakt en geweerd, - daar ze 't in 
hunne hooge wijsheid „de dolste zaak ter wereld achten flog 
aan die malle proedestinatie to gelooven," bet diensvolgens 
Professor ScHOLTEN ten uiterste euvel hadden geduid, a dat hij 
ook al zoo orthodox was geworden," en zich nu vergast 
hadden in 't vooruitzigt op de stichtelijke vertooning dat een 
hoogleeraar die zich dus had vergrepen keens flink door een 
ambtgenoot zou worden teregtgezet," moesten zij zich deerlijk 
to leur gesteld vinden toen BOEKSTRAAS voorrede hen waar-
schuwde: dat zijne theorie van 't indeterminisme, wel verre 
van eene scherpe tegenstelling van SCHOLTENs deterministische 
theorie to wezen, daarmede zelfs eenigermate verwant was. 
Dit berigt, gevoegd bij 't geen ze van anderen over de , Vrij-
heid enz." hooren konden, moest hen wel afkeerig maken van 
bet boek dat ze zoo reikhalzend hadden to gemoet gezien,

(3) Kent ge hem niet? Dan wordt het hoog tijd dat go den Christelijken 
Volksalmanak voor 1859 ter hand neemt, eer een nieuw juwecltjen van 
dezelfde hand dit doet vergeten. Overigens meene men niet dat met de ver-
melding der partij door lien naam aangeduid, under de elementen waaruit 
de secte der indeterministen bestaat, eene beleediging wordt bedoeld van de 
secte zelve. JAN RAP schuilt overal: ook onder de deterministen. Doch 
zou ze niet al to onvolledig wezen dan mogt in de vermelding der elementen 
waaruit de indeterministische partij bestaat deze menschensoort niet ver-
zwegen worden.
OVER DETERMINISME	593
Of die ontevredenheid HOERSTRA deren kon? Daar is eene 
toejuicbing die bezoedelt. HoFKSTRA zal de bosiannabs der-
zulken daartoe rekenen. De waardering zijner pogingen heeft 
hij, gelijk verwacht mogt worden, blijkbaar van anderen ge-
hoopt. Doch ook die anderen waren in lof niet overvloedig. 
Sommigen banner kleven de stelling aan: ')een mensch kan 
doen wat hij wil." Erfgenamen van bet vlakste rationalisme en 
delsme, zooals tot zelfs nog in de dorpen van Oud-Nederland 
gevonden worden, houden de minst nadenkenden dergenen die 
dus spreken aan doze meening in den ruimsten zin des woords 
vast. De meer bedachtzamen echter beperken die uitspraak 
door de bijvoeging: ))op zedelijk gebied namelijk;" HOERSTRA 
daarentegen geeft ook op zedelijk gebied de afhankelijkheid 
des menschen niet prijs, hoezeer hij zijne vrijheid vasthoudt. 
Vandaar ook bij dit betere deel van de partij der indeterministen 
onvoldaanheid. Weder hoogerstaanden drukken hun gevoelen 
dus uit: ' de mensch kan, ook op zedelijk gebied, niet alles 
»doen wat hij wil; maar hij kan altijd willen wat hem het 
,,beste schijnt." - »Niet altijd!" antwoord HoRESTRA. Zoo 
vonden ook dozen bestrijding waar ze verdediging hadden 
verwacht der meening, die ze liefhebben maar zelven niet ver-
dedigen kunnen. Misschien zouden er nog andere onderaf-
deelingen van de indeterministische partij genoemd kunnen 
worden. Voor dit korte overzigt zij 't echter genoeg wanneer 
de overigen van bet dus gedunde leger als done en wel de 
hoogst ontwikkelde fractie worden bijeengeplaatst. Wie daartoo 
behooren stemmen met des hoogleeraars: ',Niet altijd!" ten 
voile in. Op vele en goede gronden zijn ze overtuigd dat in 
bet determinisme eene groote waarheid lift. Maar vele gronden 
ook, en even deugdelijke, regtigen, ja dwingen hen naar hunne 
meening, om hetzelfde van bet indeterminisme staande to houden. 
t Is voor hen cone uitgemaakte, onbetwistbare zaak dat hot 
godsbestuur alle dingen omvat. Zelven stemmen ze de juist-
heid toe van bet dilemma: »of een alomvattend godsbestuur, 
,)bf een godsbestuur en een toeval daarnevens." Zelven ver-
werpen ze bet laatste lid van dat dilemma, on dat doende 
zijn ze bereid de juistheid to erkennen der gevolgtrekking: 
,,omvat hot godsbestuur alle dingen dan regelt bet niet slechts 
,'do lotgevallen maar ook de daden , en dus ook 't geen waar-
'van de daden uitgaan : den wil der menschen." Doch in
59 S. FlOERSTRA, AZ., J. H. SCHOLTEN E1 Dr. D. KOORDERS,
weerwil daarvan gevoelen en handhaven ze ten zelfden tijd 
al de kracht der stelling: »regelt bet godsbestuur ook den 
,,wil des menschen, dan is de mensch niet langer aansprake-
nlijk voor 't geen hij zich voorneemt;" - en wijzen diens-
volgens met nadruk op bet refit van dit andere dilemma: »of 
vrije wil, of geene verandwoordelijkheid." Dit onderdeel der 
indeterministische partij, - bet moge dan bet kleinste wezen, 
zeker zal elk nadenkende 't het beste noemen, de Gideonsbende 
na den dronk uit Harods fontein, (4) bad verlangend de 
verschijning to gemoet gezien der wederlegging van 't deter-
minisme, of der verdediging van bet indeterminisme, van 
welke bet zich, zoo al Diet de oplossing van 't groote be-
zwaar waarop bet bij zijn nadenken stuitte, dan toch eene meer 
bevredigende slotsom of althands eenigzins voldoende aanwijzing 
van 't verband tusschen godsbestuur en wilsvrijheid beloofde. 
Was 't onbillijk die verwachting to koesteren, nu een man als 
HOEKSTRA zich rustte tot den strijd? Zeker niet! Waar iemand 
van zoo algemeen erkende bekwaamheid zich gordde tot zulk 
eene taak, mogt met billijkheid gehoopt, en zelfs verwacht 
worden dat hij zich niet tevreden zou stellen met de herha-
ling van 't Been duizenden v66r hem gezegd hebben, en dat, 
indien bij de zaak ook al niet tot eene beslissing bragt, ziju 
arbeid baar echter der beslissing eene groote schrede nader 
zou brengen. Doch ook die verwachting is onvervuld, de 
partij die haar koesterde onbevredigd gebleven. 't Is waar, 
nieuwe stellingen, nieuwe beschouwingen werden ten beste 
gegeven, een tal van zielkundige opmerkingen, feiten, wenken, 
bijzonderheden werden medegedeeld; ontmoette men vreemd-
klinkende beweringen, treffende en aangrijpende gezegden ont-
braken geenszins. Maar hoeveel men ontving in dit vierhon-
derdtal bladzijden: bet d6ne dat men zocht vond men Diet. 
Eene naauwkeurige, bevredigende aanwijzing van 't verband 
tusschen godsbestuur en zelfstandige redelijke werkzaam-
heid des menschen, zoo vurig begeerd, werd ook hier niet 
gegeven. Hoe men anders oordeelde over HoEKSTRAAS proeve, 
hierin stemde men overeen. ))hot wereldraadsel was Been 
,,duimbreed nader tot de oplossing gebragt."
Was die uitspraak billijk? 't Geen in de volgende blad-
t4) Ri9Geren vu: 4•--7.
OVER DETERMINISME.	595
zijden uit HOEKSTRAAS work zal worden meegedeeld, mop 
den belangstellende den weg openen om die vraag voor zich 
zelven to beandwoorden. Voorloopizij 't genoeg to herinneren
g
dat bet oordeel van sommige deterministen over den arbeid 
van den indeterminist gunstiger was. De verschijning van 
Professor SCROLTENS werk: de vrije wil, in 1859, (weder 
hetzelfde verschil tusschen de opgave des schrijvers die zijne 
voorrede ))november 1858" dagteekent en den uitgever1) 
strekt daarvan tot getuigenis. Want bet behoeft noode opge-
merkt to worden dat de leijdsche hoogleeraar geen work van 
meer dan 400 bladzijden zou hebben geschreven, waarvan 
een groot deel aan de weerlegging van zijn doopsgezinden 
ambtgenoot is gewijd, had hij van uoEKSTRAAS arbeid pen 
gevaar geducht voor hot systheem, dat hem steeds hover was 
geworden naarmate hij zich meer met bet vraagstuk van den 
vrijen wil had bezig gehouden. En zij 't al niet geoorloofd 
nit doze daad van een der koryf een van bet determinisme 
tot bet oordeel van andere voorstanders van dit gevoelen to 
besluiten, 't geen sommigen hunner, sedert den aanvang van 
1858, schreven is genoeg ten bewijze dat daar nog anderen 
waren die begrepen dat bet indeterminisme op nicuw weder-
legd moest worden, of met andere woorden dat bet determi-
nisme op nieuw moest worden gehandhaafd. Zoo heeft zich 
een strijd ontwikkeld waaraan velen deelnamen, en waarin 
beide partijen over 't algemeen waardig werden vertegenwoor-
digd. Dr. VAN BELL, Dr. SCHEFFER, de rich noemende Wallon,
Dr. PIERSON, Dr. KOORDERS en de beer CHANTEPIE DE LA
SAUSSAYE openbaarden in vlug- of tijdschrift bun gevoelen 
over bet vraagstuk. Prof. HOFSTEDE DE GROOT onttrok zich 
niet aan dien strijd. Nu kortelings mengden rich ook de 
hoogleeraren N. C. KIST en T. ROORDA daarin.
Waren de Vaderl. Letteroef. een godgeleerd tijdschrift, of 
was bet doel dezer aankondiging de geschiedenis van dien 
kamp kortelijk to beschrijven, dan zou 't pligt zijn op to 
geven wie der genoemden aan Prof. MOEKSTRAAS, wie aan Prof. 
sCHOLTENS zijne staan, en waarin do strijders van beide zijden 
onderling overeenkomen of verschillen. De strekking van dit 
tijdschrift gedoogt echter zulk eene uiteenzetting niet. Welligt 
komt bet bovenstaande 'tzij der redactie, 'tzU den lezer reeds 
breedvoerig genoeg voor. Nogthands 't scheen noodzakelijk
596 S. HOEKSTRA, BZ,, J. H. SCHOLTEN EN Dr. D. KOORDERS,
tot rout verstand van 'tgeen thands zal worden medegedeeld 
aangaande de geschriften aan 't hoofd van deze beschouwing 
vermeld.
Daartoe zal 't mede niet gansehelijk overbodig zijn een 
enkel woord vooraf to laten gaan over de onderlinge verhou-
ding dezer werken. Noch HOEKSTRA noch SCHOLTEN wil het-
geen hij in bet licht gaf als een strijdschrift beschouwd hebben. 
„Wie in dit geschrift enkel of vooral polemiek verwacht vindt 
»zich bedrogen; polemiek bekleedt er alleen in zoover een 
»plaats in als noodig was om de resultaten van mijn onder-
,,zoek tegen de gewone, daartegen aangevoerde gronden to 
„handhaven" zegt HOEKSTRA (voorrede i), en bet andwoord 
van SCHOLTEN luidt: ,Heeft de beer HOEKSTRA.... verklaard, 
„dat hij zijn onderzoek niet als eene bepaalde polemiek tegen 
„mij wenscht beschouwd to hebben, hetzelfde is ook mijn be-
„paalde wensch bij de uitgave van bet geschrift dat thands 
',het licht ziet." (Voorrede ix). Strijd is dus - want niemand 
heeft regt do verklaring dezer mannen in twijfel to trekken, 
zoolang geene feiten met haar in tegenspraak zijn; - strijd 
is dus bet doel van HOEKSTRA noch van sCHOLTEN, schoon ze 
then niet ontzien waar hij bet middel tot een goed gevestig-
den vrede kan zijn. Anders is 't met de brochure van Dr. 
ROORDERS. Ontevreden dat Prof. SCHOLTEN zijn akademisch 
proefschrift „zeer vluchtig schijnt gelezen to hebben" en hem 
dien ten gevolge „ergerlijke ongerijmdheden toedicht," wil hij 
„uit bet merkwaardige boek van SCHOLTEN bet bewijs pogen 
me leveren dat hij voor drie jaren goed heeft gezien ; dat 
nhet niet »traagheid of onmagt van geest" was, die hem be-
1) woog om de Christenkerk van verder onderzoek of to maven; 
„maar dat werkelijk bet Christelijke Godsbegrip en bet Christe-
„lijke zondebegrip voor de rechtbank der wetenschap elkaar 
„opheffen." (blz. 5). 't Work van Dr. KOORDERS is dus deels to 
beschouwen als de behandeling van een personeel feit, deels, 
gelijk hij 't zelf uitdrukt als eene 'voortzetting van zijn aka-
demisch proefschrift." In de eerstgenoemde hoedanigheid mag 
't natuurlijk bier niet behandeld worden; in de tweede heeft 
hot zijn regt, dat in deze beschouwing niet mag worden 
voorbijgezien, al behoeft bet geene herinnering dat in 
eene aankondiging die tech al ligt velen fang genoeg 
zel voorkomen, voor de behandeling der 43 bladzijden post-
OVER DETERMINTSME.	597
formaat slechts eene kleine ruimte zal mogen worden inge-
nomen. Der geregelden zwaren benden komt de eereplaats 
toe. Wat wil HOElSTRA? Wat SCHOLTEN? Langs welken weg 
zegt ieder hunner zijn doel to willen bereiken? Is de ge-
kozen weg de verkieselijkste? Blijven ze getrouw aan bun 
programma ? Welke zaken vinden ze op hunnen weg die bun 
geschikt voorkomen om tot eene bevredigende slotsom to ge-
raken ? Welke is beider slotsom ? zietdaar de vragen die zullen 
moeten beandwoord worden, opdat elk voor zich mope be-
oordeelen wie der beiden 't gelukkigst geweest is in zijn be-
toog, en aan welke zijde hij meent zich to moeten scharen.

De vraag: wat wil HovKSTRA? wat SCHOLTEN ? is niet moei-
lijk to beandwoorden. ))Positive ontwikkeling van de leer der 
vrijheid in verband met de feiten van onze zelfbewustheid op 
intellectueel en zedelijk gebied; verdediging van bet indeter-
minisme op psychologischen grondslag; vooral evenwel de poging 
om in overeenstemming met deze theorie de voornaamste ver-
schijnselen der zedelijkheid en der zonde to verklaren: ziedaar 
bet doel van dit geschrift," zegt HOEKSTRA (Voorrede, b1z. v); 
en SCHOLTEN: ',Ons onderzoek heeft ten doel bet bestaan van 
den vrijen wil aan eene naauwgezette kritiek to onderwerpen." 
(blz. 2). Hot onderscheid tusschen HOEKSTRAAS oogmerk en dat 
van SCHOLTEV kon niet duidelijker worden uitgedrukt dan in 
doze beide zinsneden. Maar duidelijker ook kon ddn punt van 
overeenkomst tusschen beide schrijvers niet worden in bet licht 
gesteld dan door deze hunne gezegden geschiedt. Beiden dui-
den daardoor zich zelven als partijmannen aan. Ze mogen 't 
niet hebben gewild, toch hebben ze eene keuze gedaan tus-
schen determinisme en indeterminisme eer ze beider vermeende 
of bestaande regten hebben uiteengezet. Van HOEKSTRA blijkt 
dit nit dit gedeelte zijner aangehaalde woorden: »verdediging 
van bet indeterminisme op psychologischen grondslag... zie-
daar bet doel van dit geschrit." Van SCHOLTEY moge 't niet 
terstond bij den eersten opslag zoo duidelijk zijn, onmisken-
baar wordt bet bij eenig nadenken, dat reeds in de wijze 
waarop hij zijn onderwerp mededeelt, voorliefde voor bet deter-
minisme, aithands zekere afkeer van den vrijen wil doorstraalt. 
Dan eerst badden beiden als onpartijdigen beschouwd mogen 
worden, wanneer ze en 't determinisme en 't indeterminisme
598 S. HOEKSTRA, Rz., J. H. SCHOLTEN EN Dr. D. KOORDERS,
aan eene naauwgezette kritik hadden onderworpen. 't Is waar, 
HOEKSTRA verzwijgt de gronden voor 't determinisme niet, 
noch SCHOLTEN die voor bet indeterminisme. Maar noch bij 
den een, noch bij den ander zijn determinisme en indetermi-
nisme civile partij. Bij HOEKSTRA zit bet determinisme, bij 
SCHOLTEN de vrije wil op de bank der beschuldigden. Men 
besehouwe doze opmerking niet als eene aanklagt van kwade 
trouw. Ze is alleen de aanduiding van een feit, en eene 
herinnering der onbegrijpelijke moeilijkheid om zelfs bij bet 
heiligste voornemen volkomen onpartijdig to zijn. Want dat 
beiden waarlijk en ernstig begeerd hebben dit to wezen, blijkt 
nit den weg then ze, de een voor zijne ontwikkeling, ver-
dediging en poging ter verkiaring van sommige verschijnselen, 
de ander voor zijn onderzoek hebben gekozen.
,'De eenige methode die ons in ons onderzoek tot eene be-
trekkelijke zekerheid kan leiden, is die der wgsgeerige psycho-
logische (5) ervaring" zegt HOEKSTRA (blz. 8), en terstond zijne 
bedoeling nader toelichtende, gaat hij voort: nniet die van 
zulk eene ervaring waarbij men louter feiten opzamelt (,) en 
door beschouwing dier feiten tot kennis van bet wezen der 
ziel traeht to komen, maar van zulk eene ervaring waarbij 
men mede tot zich zelven inkeert en door zelfbespiegeling die 
feiten ... navorscht." SCHOLTEN nu verklaart zich in den-
zelfden zin wanneer hij (blz. 65) zegt bet vraagstuk van den 
vrijen wil to beschouwen" als behoorende tot de psychologi-
sche anthropologie (6), en dus de empirische methode (7) voor 
do eenige ware" to houden. Ook bij omschrijft zijne meening 
in denzelfden geest als HOEKSTRA, daar hij ten aanzien der 
uitdrukking nempirische methode" zich dus uitspreekt: ... nvol-
gens welke de verschijnselen naauwkenrig worden waarge-
nomen, ofsehoon wij bet onderzoek niet tot bet bijzondere, 
dat de enkele waarneming aanbiedt, beperken, maar aan de 
rede hot regt en de roeping toekennen om de welgestaafde 
feiten der ervaring in hunnen grond, zamenhang en ddnheid... 
to leeren begrijpen."
Stemmen derhalve HOEKSTRA en SCHOLTEN overeen ten aan-
(5) zielkundige.
(6) zielkundige menschkunde. 
(7) weg der ervaring.
OVER DETERMINISME.	599
zien van den weg die alleen mag worden ingeslagen, 't zal 
wel naauwelijks herinnering behoeven dat hunne keus niet 
de beste maar de eenig goede is. Of welk ander pad zal men 
kiezen ? Dat der zoogenaamde eenvoudige bespiegeling? Be-
spiegeling is good, wanneer men alle feiten versameld heeft 
waarover men bespiegelen wil. Maar teregt zegt HOEKSTRA 
(blz. 7) : ))bet bespiegelende denken by onvolledige ervaring 
voert slechts tot meeningen, die door voortgezette ervaring moe-
ten blijken waar of onwaar to zijn." Den aprioristischen weg, 
waarbij men begint met de eene of andere stelling als waar 
aan to nemen, en daaruit voortredeneert, vergetende dat het-
geen waarop men bouwt, en waaruit men afleidt en voort-
spint zelf nog moet bewezen worden ? Maar de eenvoudigste 
ziet dat dit een zoogenaamd cirkelbewijs is, de meest onlogi-
sche van alle zonden tegen de logica. Of zal men zeggen: 
,,God bestuurt alle dingen, dus moot Hij ook den mensche-
lijken wil besturen, derhalve is de wil niet vrij"? Maar dan 
vraagt de tegenstander 't beurijs dat God alle dingen bestuurt, 
en heeft hetzelfde regt, of liever onregt, om to zeggen: ))de 
mensch is vrij in zijn willen, derhalve bestuurt God alle 
dingen niet." Daarom heeft SCHOLTEN gelijk als hij zegt: ),bet 
voorwerp des onderzoeks is hier de mensch zelf" (blz. 63); en 
dear bijvoegt (hlz. 66): "Evenmin als bet geoorloofd zou zijn 
natuurkundige vraagstukken nit eon vooraf vastgesteld gods-
begrip of eene vooraf onderstelde teleologie (8) to verklaren, 
of de feiten der geschiedenis naar een godsbegrip to con-
strueren (9), even weinig is zulks geoorloofd ten aanzien van 
een zuiver psychologisch of anthropologisch vraagstuk."
Kan men nu de meening beamen dat de hoogleeraren beiden 
den koninklijken, eenig veiligen weg voor bun onderzoek hebben 
gekozen, - dan volgt do vraag: hebben ze in waarheid bet 
pad bewandeld dat ze zich zelven hebben afgebakend? Hier 
wordt de beandwoording eene pijnlijke zaak. Dr. PIERSON beeft 
in De Gids (April 1858, blz. 493) HOEKSTRAAS arbeid bepaal-
delijk uit dit oogpunt aan een onderzoek onderworpen en ... 
to ligt bevonden. SCHOLTEN meent mode gronden to hebben 
om IIOEKSTRA van ontrouw aan zijn programma to beschuldigen.
i8) kennis van hot doel der dingen. 
(9) vaststellen, opmaken.
600 S. HOEKSTRA, BZ., J. H. SCHOLTEN EN Dr. D. KOORDERS,
En beider oordeel moet als juist worden erkend. 't Ware even 
nutteloos als langwijlig alle door SCHOLTEN en PIERSON inge-
bragte aanklagten to dezen aanzien op to sommen en aan eene 
beoordeeling to onderwerpen. Een paar gewigtige bewijzen 
mogen volstaan. Want reeds cone enkele afwijking van den 
zuiver wijsgeerig empirischen weg is in dit opzigt genoeg, 
om van hem die dien koos to vorderen dat hij, daar de er-
varingsweg de eenig goede is en door hem zelven als zoo-
danig wordt erkend, zijne slotsom als op onwettige wijze ver-
kregen terug neme en zijn onderzoek op nieuw beginne. Zulk 
eene afwijking komt echter reeds voor in eene der eerste para-
grafen der Inleiding. HoEKSTRA ontveinst haar niet. Maar 
op 't gevaar of dat bet zijn werk in veler oog schaden zal, 
zegt hij: , Het gronddenkbeeld dat mij in de navolgende be-
schouwingen leiden zal, ook al wordt bet niet telkens uit-
drukkelijk uitgesproken, is de groote waarheid...: de zonde 
vijandschap tegen God." 't Is duidelijk: HOEKSTRA verlaat hier 
alreede den empirischen weg, en begeeft zich op den aprio-
ristischen. Want vergetende dat de stelling: »de zonde is 
vijandschap tegen God", zelve nog bewezen moet worden, en dat 
zijne wederpartij daar tegenover stellen kan : Ae zonde is een 
door God verordend middel ter opvoeding" stelt hij zijne meening 
voorop, terwiji hij sleehts van feiten meg uitgaan. Op eene 
andere plaats (blz. 386) ze(yt hij : )Mijne voorstelling die op 
psychologischen bodem rust, hangt zamen met de beginselen 
van bet genootschap tot hetwelk ik behoor; dit zou zijn geest 
verloochenen en met zijne geschiedenis breken, als bet niet 
vastbield aan zijne tot dusver algemeene en vastgewortelde over-
tuiging omtrent de wilsvrijheid van den mensch, enz." Zonder 
nu met SCHOLTEN to willen zeggen, dat IIOEKSTRA »ook aan 
de beginselen van bet kerkgenootschap, waartoe hij beboort," 
denzelfden invloed op zijn onderzoek toekent als aan de stel-
ling: ',de zonde vijandschap tegen God" (blz. 73), is 't toch 
onmiskenbaar zijne eigene verklaring dat zijn lidmaatscbap 
der doopsgezinde gemeente niet zonder invloed op zijnen arbeid 
is gebleven. Daar is samenhang tussehen die beiden. Maar 
juist then samenhang had hij moeten ontwijken, daarboven 
had hij zich moeten verheffen. Juist wijl hij dat niet doet, kan 
hij geen onpartijdig regter wezen; want eer de gronden van
OVER DaTERMINISME.	601
wederzijde zijn gehoord, is hij ingenomen voor eene der partijen 
en dus tegen de andere.
Is 't anders met scHoLTEN? Dr. KOORDERS verwijt den leijd-
schen hoogleeraar wat door dezen den amsterdammer professor 
verweten werd. )Zoo is bijv.", zegt hij (blz. 9), )een der 
hoofdsteunsels van zijn (scnoLTENS) systeem de stelling: )tegen 
de magt der erkende waarheid vermag de mensch niets" ; - 
alsof op 't gebied van bet zedelijke, de ervaring niet elken 
dag het tegendeel leerde l Zoo deduceert hij de eeuwigheid 
der wereld uit ))bet begrip zelf van oorzaak" omdat )de ab-
solute oorzaak als hare werking in tijd voorafgaande zich voor 
to stellen, hetzelfde zijn zou, als eene oorzaak to stellen, die 
tijdelijk geene oorzaak ware;" - dus uit een armhartig woor-
denspell Ja (wat wel bet treffendst blijk van papierfilozofie 
is) bet bestaan van God leidt hij of uit ))bet begrip van oor-
zaak, waarop de ervaring wijst, en dat medebrengt, oorzaak 
to denken als eerste en dus eenige oorzaak"; - en dat, ter-
wijl de ervaring overal samenwerking van oorzaken en enkel 
een oneindige reeks van veroorzaakte oorzaken to zien geeft." 
Wat bet derde punt dezer acte van beschuldiging aangaat, 
heeft de ijver voor zijne zaak Dr. KOORDERS ten eenenmale 
verblind. Om bet bestaan van God to bewijzen, beroept 
SCIIOLTEN zich ter plaatse door zijnen beoordeelaar bedoeld 
juist op de ervaring: ))De verschijnselen der wereld op bet 
gebied van natuur en geschiedenis wijzen op een gemeenschap-
pelijken grond of algemeene oorzaak" zegt hij (blz. 340). Deze 
redenering is geheel eene empirische. Ze pat van feiten, 
waargenomen din-en uit. Ze is dus geheel in overeenstern-
ming met hetgeen SCROLTEN (blz. 67) gezegd had: )Ook in de 
theologie of de leer over God, ken ik geene andere methode 
dan de empirisehe. Is er kennis van God mogelijk, zij meet 
verkregen worden uit de empirische kennis der feiten, die 
natuurkunde, geschiedenis en psychologie constateren (10), en 
niet a priori, evenmin door kerkelijke traditie als op grond 
van dusgenaamde... aangeboren begrippen." Gaat nu echter 
SOHOLTEN (blz. 340) voort met aan to wijzen dat de gemeen-
schappelijke grond of algemeene oorzaak van alle verschijn-
selen op 't gabled van natuur en geschiedenis, eene laatste

(10) B1z. 10, reg. 19, 't bestaan aanwijzen en handhaven.
602 S. HOEKSTRA, BZ., J. H. SCHOLTEN EN Dr. D. KOORDERS,
voldoende oorzaak meet wezen, eene oorzaak die niet zelve 
veroorzaakt is, en doet hij dit door de uiteenzetting, op feiten 
gebouwd, van hetgeen eigenlijk eene oorzaak is, dan verlaat 
hij den empirischen weg niet. Zoo KOORDERS dit meent, dan 
heeft hij of niet begrepen, of zich niet herinnerd, of niet toe-
gestemd wat zoowel SCHOLTEN als HOEKSTRA ten aanzien van 
de empirische methode op den voorgrond gesteld, en teregt 
op den voorgrond gesteld hebben: nze mag been loutere op-
sameling van feiten wezen, maar ook een nadenken over het 
opgesamelde." Had KOORDERS dit bedacht, hij zou zijne woor-
den tweemaal gewogen, en waarschijnlijk niet geschreven heb-
ben: »terwijl de ervaring samenwerking van oorzaken to zien 
geeft " 't Is waar, dat de onontwikkelde mensch zulk eene 
samenwerking van verschillende oorzaken meent to zien. Doch 
wie 't woord oorzaak verstaat: weet dat daar geene oorzaken 
zijn noch kunnen wezen, - dat wijsbegeerte en spraakkunst 
SCHOLTEN gelijk geven wanneer hij zegt dat er slechts ddne 
oorzaak van alles is, - en dat waar slechts eene oorzaak is, 
onmogelijk van samenwerking van verschillencle oorzaken sprake 
kan zijn. Met die omschrijving en bepaling van 't woord 
oorzaak hangt ook samen wat KOORDERS als tweede beschul-
diging van ontrouw aan zijn programma tegen SCHOLTEN in-
brengt. Ook hier geldt hetzelfde. SCHOLTEN heeft op grond 
van feiten de beteekenis van 't woord oorzaak vastgesteld, en 
nu voortbouwende op, en afleidende uit hetgeen hij langs diva 
weg verworven heeft, komt hij tot bet besluit dat het heelal 
eeuwig is. Men verschille to then aanzien van gevoelen met 
den hoogleeraar, men bestrijde, men verwinne zijne leer eener 
eeuwige scheppina, maar men zegge niet dat hij in deze rede-
nering van den wijsgeerig-empirischen weg is afgeweken. Ernsti-
ger daarentegen en van oneindig meer gewigt is het eerste punt 
waarop KOORDERS aanklagt is gebouwd. »Tegen de magt der 
erkende waarheid vermag de mensch niets", zegt SCHOLTEN 
(blz. 171). Ten betooge dier stelling vervolgt hij aldus: nZij
nheeft een vermogen, dat hem trekt en overmeestert, en als
))de profeet zich in zijnen tegenstand door God overwonnen
,,verklaart, en erkent dat God hem to magtig is (11), dan be-
, teekent dit, dat hij de erkende waarheid niet langer wederstaan
(11) Jeremia xx; 7.
OVER DETERMINISME.	603
nkon, en dat de waarheid magtiger prikkel was om to han-
,delen, dan de tegenstand van zijne zinnelijke natuur, die 
,hem van zijnen pligt terughield. Hetzelfde verklaart PAULUS, 
,als hij zegt: ,Wij vermogen niets tegen de waarheid," 
,II Cor. xiii: 8 en elders: ',de magt der erkende waarheid 
nnoodzaakt mij om to prediken," I Cor. Ix: 16. Daar is geene 
reden om SCIIOLTENS verklaring van Jeremia xx: 7 of zijne 
omschrijving van PAULUS woord I Cor. ix: 16 to wraken. 
Maar bewijst hij nu, zelfs met behuip der bijgebragte voor-
beelden, zijne stelling? 't Zij verre. Hij bewijst dat voor 
PAULUS en JEREMIA de waarheid magtiger prikkel was om to 
handelen dan de tegenstand der zinnelijke natuur die hen van 
hun pligt terughield. Hij bewijst voorts dat PAULUS 'tzelfde 
getuigde aangaande zijne geestverwanten. Maar hij bewijst 
niet dat hetgeen van den apostel en den profeet, en honderd, 
ja duizend en tienduizend hunner tijdgenooten moge waarge-
weest zijn, ook waar is van den mensch in 't algemeen. Zijne 
stelling: ,Tegen de magt der erkende waarheid vermag 
de mensch niets" is dus eene meening, nog Been feit, en mag 
alzoo in een wijsgeerig-empirisch onderzoek niet als uitgangs-
punt dienen, zelfs Diet voor een ondergeschikt deel der rede-
nering. Te minder, daar menigeen met KOORDERS zal staande 
houden: ,,Also£ op 't gebied van het zedelijke de ervaringniet 
, elken dag het tegendeel leerde !" Nu kan SCHOLTEN zeggen 
door ,den mensch" versta ik den zoodanige die 't ruwe zin-
nelijke, natuurleven ontwassen is, - door ,,erkende waarheid" 
niet wat in 't algemeen als waarheid geldt of wordt aange-
nomen, maar wat iemand voor zicb zelven na ernstig en rijp
nadenken waarachtig als zoodanig beschouwt, wat hem door
God geopenbaard is in zijn gemoed (revcld), - beperkingen
die er dan toch wel bijgevoegd hadden mogen worden! -
doch zelfs in dat geval ware de stelling voor betwijfeling en
tegenspraak vatbaar en behoeft ze dus betoog. SCHOLTEN
noch iemand ter wereld kan dat bewijs leveren. 't Is onbe-
wijsbaar dat ook de eenigzins zedelijk ontwikkelde mensch,
ja zelfs dat de mensch die reeds een hoop standpunt van
zedelijkheid heeft bereikt, niets zou kunnen doen tegen 'tgeen
hij zelf a1s waarachtig goed, nuttig, noodzakelijk, in cdn woord
als waar erkent. Men moge dat onwaarsehijnlijk noemen,
onmogelijk heete men het niet. SCHOLTEN heeft gelgk wanneer
604 S. HOEKSTRA, BZ., J. H. SCHOLTEN EN Dr. D. KOORDERS.
hij (Inl. b1z. viii) zegt niet dordtsch-gereformeerd to zijn. 
Toch blijkt uit al zijne werken dat hij voor de kern der 
dordtsch-gereformeerde leer - in verband altijd met de latere 
ontdekkingen op dogmatisch gebied - groote sympathie koestert. 
En, schoon hij 't welligt zich zelven niet bewust is, wanneer 
bij cone kritik van zijn eigen werk geleverd bad, zooals 
HOEKSTRA deed in de boven aangehaalde zinsnede nit zijn 
"Besluit," ook hij zou om der waarbeid volkomen hulde to 
doen hebben moeten erkennen: "Mijne voorstelling, die op 
"psychologischen bodem rust, hangt samen met bet dogmatisch 
nsystheem dat bet meest mijne sympathie bezit: bepaaldelijk 
"met de leerstukken der onwederstaanbare genade en van de 
nvolharding der heiligen."
Volkomen getrouwheid aan hun programma - waar ont-
moet men haar ook uitgenomen in den eenen en eenigen die 
nooit zijn beginsel verzaakte, en 't niet racer verzaken kon? - 
mag dus noch aan HOEKSTRA noch aan SCHOLTEN worden toe-
gekend. SWie hunner is bet minste ontrouw geweest? Welligt 
blijkt dit nit de beandwoording der vraag - die de inhoud 
der volgende beschouwingen zal uitmaken -: Tot welke slot-
som komen de beide schrijvers, en op welke feiten, die ze op 
hunnen weg ontmoetten, meenen ze hun resultaat to mogen 
bouwen?
(Wordl vervolgd.) 
V. H.
De ziekten der Tandlcieni, door Dr. EDUARD ALBRECHT, Genees-
heer to Bert n. Uit hot hoogduitseh vertaald door J. KOOMAN, AZ., 
Heel- en Verloskundi1e to Goes. Goes, C. H. Schetsberg. 
1859. In kl. 8vo. VIII en 103 bl. f : - 35.
Gedurende bet tijdvak van bijna negentig jaren, dat er 
sedert de cerste uitgave van JOHN HUNTER'S Natuurlijke Ge-
schiedenis der Tanden (Natural history of the human teeth, 
explainung their structure, use, formation, growth and diseases. 
London 1771. 4to.) verloopen is, zijn er ook op dit gebied 
van wetenschap talrijke nieuwe ontdekkingen gemaakt. Vooral 
is dit bet geval geweest, sints de histiologische onderzoekingen 
door middel van bet mikroskoop zich evenzeer tot bet tand-
weefsel als tot dat van andere organen hebben uitgestrekt.
Dr. EDUARD ALLRECHT, DE ZIEKTEN DER TANDKIEM. 605
Daarenboven heeft men to regt ingezien, dat een zoodanig 
onderzoek niet slechts geschieden moet met het doel om den 
fijnen bouw of de zoogenaamde elementaire structuur der 
deelen in haren normalen toestand to leeren kennen, maar 
dat men er insgelijks naar streven moet, om zich daardoor 
met de verschillende afwijkingen van den normalen toestand, 
of, wat hetzelfde zegt, met de voornaamste ziekte-oorzaken 
en ziekte-producten, voor zoo ver beiden zich door stoffelijke 
en zigtbare veranderingen openbaren, bekend to maken. Ook 
de Berlijnsche geneesheer A. schijnt van de noodzakelijkheid 
eener zoodanige rigting bij de studie der tandziekten, wier 
kennis en behandeling hij als specialiteit beoefent, overtuigd 
to zijn, doch hij doet in zijne bovenstaande verhandeling nergens 
blijken, dat hij zich zelf met het microscopisch onderzoek 
van gezond en ziek tandweefsel heeft bezig gehouden. Ofschoon 
de S. alvorens tot zijn onderwerp over to gaan, eene korte 
inleiding laat voorafgaan, om de organische structuur der 
tandkiem in haren normalen toestand to doen kennen, zoo is 
echter de aldaar gegeven beschrijving veel to kort en onvolle-
dig, om tot grondslag van eene meer naauwkeurige pathologi-
sche studie to kunnen dienen. Ook bij de beschouwing 
der ziekte- process en, waaraan de tandkiem of het tandmerg 
onderhevig is, en die de auteur hoofdzakelijk in zenuwziekten, 
vaatziekten (acute en chronische ontstekingen),ziekten der voeding 
en afscheidige ziekten verdeelt, wordt blijkbaar veel grooter 
vlijt aan de optelling der subjective ziekteverschijnselen, dan 
aan het objective onderzoek besteed. - De hollandsche ver-
taling verraadt doorgaans Karen hoogduitschen oorsprong, niet 
alleen door de woordvoeging en de overladen volzinnen, maar 
dikwijls ook door enkele uitdrukkingen. Cardialgische toevallen 
b. v., op bl. 10 vermeld, zijn onverstaanbaar, terwijl het
woord rnaagpijn aan elken lezer bekend is.
Geschiedenis van het Nederlandsche Zeewezen, door II. M. F. 
LANDOLT, Bidder der Orde van de Eikenkroon, 11110 Luite-
nant der Grenadiers. (Volksbiblotheek, No. 39.) Amsterdam, 
H. W. Weytingh. 1858. In k-1. 8vo. 92 bl. f : - 75.
Het mag bevreemding baren, dat in een land als het 
onze dat opkomst, bloei en vroegere grootheid aan de zee, 
BOEKSESCH. 1859. N°. XIII.	40
606	H. M. F. LANDOLT,
den handel en aan zijne rijke kolonien verschuldigd is, tot 
heden zoo weinig gedaan werd om de kennis van 'tgeen 
Nederland ter zee verrigtte voor bet algemeen meer toeganke-
lijk to maken. Het werkje van den Heer LANDOLT is bestemd om 
in die leemte to helpen voorzien; wij willen nagaan op welke 
wijze de Schrijver zich van zijne tank heeft gekweten.
Na in enkele trekken de kindschheid van ons zeewezen 
geschetst to hebben geeft s. ons eene korte geschiedenis van 
Neerlands zeeoorlogen, en voegt er bier en dear iets bij 
't welk betrekking heeft op de voortgaande ontwikkeling van 
ons zeewezen, op de veranderingen en verbeteringen in den 
scheepsbouw ingevoerd; nu en dan vonden wij opgaven omtrent 
de grootte, bemanning, bewapening enz. der schepen. Het 
kon wel niet anders of dergelijke opgaven moesten hoogst 
oppervlakkig blijven, bij den beknopten vorm, aan welken s. 
zich gebonden had; doch juist daarom hadden wij gewenscht 
dat alleen de meldingwaardigste bijzonderheden in hoofdtrekken 
waren aangeduid. Het zal voor 't algemeen van geen groot 
belang zijn to vernemen (zie bladz. 11), dat, in den slag bij 
Duins, bet schip van TROMP voerde 4 stukken van 36 V, 11 
van 24 ib, 12 van 18 t, enz. enz. Is dit zoo, dan gelooven wij 
dat de s. beter zou hebben gedaan dergelijke opgaven achter-
wege to laten, ten einde de daardoor bespaarde ruimte to 
besteden aan een overzigt der belangrijkste ontdekkingen, en 
der waarlijk groote verdiensten van Nederlands Zeevaarders. 
Naar onze meening zou bet boekje hierdoor in aantrekkelijk-
heid merkelijk hebben gewonnen, en zeker zou bet aisdan aan 
zijne bestemming niet minder hebben beantwoord.
Ook bevreemdde bet ons op vele plaatsen bet historische ver-
band der gebeurtenissen zoo oppervlakkig behandeld to zien, 
om niet to zeggen dat bet dikwerf geheel is over het -hoofd 
gezien. Bij voorbeeld; de s. eindigt zijne beschouwing van 
den tweeden Engelschen ooriog met de volgende woorden 
,,Kort daarna eindigde den (de) oorlog door den vrede van 
),Breda, die den 31st" Julij tot stand gekomen was. Men 
eontwapende zich weder gedeeltelijk, doch hield nog eene vrij 
naanzienlijke vloot over, om den handel to beschermen. Vele 
»gevechten hadden in de volgende jaren plaats met de zee-
,,roovers, aan vie vooral door VAN GHENT menig gevoeli-
»ge slag werd toegebragt." - En onmiddellijk daarop be-
GESCHIEDENIS VAN HET NEDERLANDSCHE ZEEWEZEN. 607
gint de 4~ §, handelende over den oorlog in 1672, aldus: 
),Nadat de vijandelijke bedoelingen van Engeland weder 
),duidelijk werden enz." De lezer zal, wanneer zijne herin-
nering hem niet to pulp komt, nit hetgeen hem hier verhaald 
wordt, zich geen duidelijk denkbeeld kunnen vormen van den 
gang der gebeurtenissen en van de aanleiding tot then oorlog. 
Het zou, dunkt ons, passend ja noodzakelijk geweest zijn om 
hier in korte trekken to wijzen op de veroveringszucht van 
LODEWIJIt xiv, de triple alliantie, de ligtzinnigheid van den 
onbeduidenden KAREL ii enz. Die herinneringen zouden hier 
beter op hare plaats zijn geweest dan later de hoogst onbe-
langrijke vermelding op bladz. 30 to vinden: ,,Omstreeks 
»Julij 1676 kwam CORNELIS EVERTSEN bij de vloot in de 
,,Oostzee, waarover(?) hij dat bevel op zich nam; dock sedert 
»zijne komst viel er niets belangrijks voor (,) en den 11dea Oc-
tober nam hij de terugreis naar bet Vaderland aan."
Niet altijd is de s. juist in zijne voorstelling der gebeurte-
nissen, en dikwerf zoekt men to vergeefs naar zaken, die der 
vermelding overwaardig zijn. Zoo vinden wij op bladz. 7 de 
inneming van Antwerpen, in 1535, toegeschreven aan de ver-
slagenheid door den moord van WILLEM I to weeg gebragt. 
De val van die stad was, vergissen wij ons niet, bet gevolg 
van geheel andere oorzaken. - Nergens vonden wij iets ver-
meld van de oprigting der 5 Admiraliteiten, iets zoo hoog 
belangrijks in de geschiedenis van ons zeewezen; 't is waar, 
in plaats daarvan kan men op bladz. 9 lezen, dat er in 1583 
eerie to Duinkerken word opgerigt; doch wij vragen, mogt in eerie 
Geschiedenis van Neerlands Zeewezen bet eerste onvermeld 
blijven? - In den driedaagschen zeeslag was bet niet op den 
tweeden dag dat verscheiden Nederlandsche kapiteins de vlugt 
namen; maar gebrek aan kruid en lood was oorzaak dat, op 
den derden dag, sommige bevelbebbers zich aan bet gevecht 
moesten onttrekken. - Wij betwijfelen bet zeer, of het meeren-
deel der lezers, zich wel een helder denkbeeld zal kunnen 
vormen van de krijgslist van EVERTSEN, zooals die op bladz. 38 
wordt vermeld. Daar leest men: »EVERTSEN redde de vloot 
))door eene krijgslist, namelijk door haar met staande zeilen to 
,,doen ankeren, waardoor de Fransche schepen door de ebbe 
nmedegesleept werden." - Van bet hevige bombardewent van 
Gibraltar in 1704 (op bladz. 48) valt nog al wat of to dingen,
40
608 TI. M. F. LANDOLT, GESCH. VAN HET NEDERL. ZEEWEZEN.
terwijl ons ook niets bekend is van de zware nederlaag in 
1795, in de Saldanhabaai geleden (bladz. 75). Wij meenen 
ons to herinneren dat het eskader, zonder ddn enkel 
schot to doen, voor Elphinstone de vlag streek. - In een 
volksboek komt het ons wenschelijk voor, dat uitdruk-
kingen, welke voor eene tweeledige opvatting vatbaar zijn, 
zoo als Straatvaarders (bladz. 13), of die niet voor ieder ver-
staanbaar zijn, zoo als glazen (bladz 43) de noodige verkiaring 
erlangen; ook is het ons niet duidelijk wat s. (op bladz. 57) 
met britsche yeas bedoelt.
Onder het lezen meenden wij eene hoogst merkwaardige 
overeenkomst, ja zelfs gelijkheid op to merken in de wijze en 
den vorm van voorstelling des s. met die van Dr A. A. VAN 
IIEVSDEN in zijne, aan de Koiiinklijke militaire Akademie ge-
bruikt wordende, Handleiding tot de kennis der nieuwe Ge-
schiedenis. Wij vergeleken toen de Engelsche oorlogen in 
beide werken, en zagen, dat wij ons niet hadden vergist. 
Zoo dit al niet getuigt van veel zellitandigheid in stijl en 
inkleeding, het levert toch een ongezocht bewijs op van een 
buitengemeen trouw geheugen; want, bedriegen wij ons niet, 
dan heeft de Heer LANDOLT zijne militaire opleiding genoten 
aan de Akademie to Breda.
Ons lijstje van vergrijpen tegen tail en stiji is vrij groot 
geworden; doch wij hebbein het ter zijne gelegd. Wij meenen 
de oorzaak dier flaters in cone haastige bewerking en vlugtige 
correctie to moeten zoeken. Hoe zou het anders onopgemeikt 
zijn gebleven, dat (op bladz. 26) de zin die met ))en de vloot" 
begint, niet rondloopt? - Op bladz. 12 lezen wij, dat DE 
RUYTERS vloot, na den slag bij de Etna, de plaats van den 
strijd verliet en des avonds to Saragossa aankwam. Deze 
malle drukfout is waarschijnlijk toe to schrijven aan het 
bezigen van den Italiaarischen naam Sirayossa in plants van 
het meer gebruikelijke Syracuse. Zijn deze onze vermoedens 
gegrond, dan wenschen wij den Heer LANDOLT voortaan min-
der overhaasting en tevens meer zeltstandigheid toe bij de 
bewerking van 'tegen hij voor de pens bestemt; zijn arbeid 
zal er zeker door winnen. Nu voelen wij ons in gemoede 
verpligt de betuiging of to leggen, dat de indruk, then zjne 
Geschiedenis van bet Nederlandsche Zeewezen bij ons achter-
liet, niet gunsti, is.
M. D. TEENSTRA, RRONIJK.	609
Kronijk. of breedvoerige tijdrekenkundige Tafel, inzonderheid 
voor de Provincien Groningen, Friesland en Drenthe: waarin 
tevens voorkomt een chronologisch overzigt van de Vaderland-
sche Geschiedenis. Met eenige E jlagen door M. D. TEENSTRA. 
Eerste Deel. Uithuizen, H. H. G. Fongers. 1859. In 8vo. 
XXVIII en 354 bl. en b lagen 116 bl. f 3 - 60.
Dwazer boek heb ik in land niet onder de oogen gekregen ,
dan dit, waarin nit OCCO SCARLENSIS, WINSEMIUS, SOETEBOOM, 
SUFFRIDUS PETRUS, nAMCONIUS, BENINGA , it dde Friesche
terp, enz., enz., benevens nit de werken van sommige latere 
sehrijvers, van allerlei zaken zonder slot of zamenbang zijn 
aangeteekend, alleen naar de volgorde van jaren. Het ver-
beeldt een Kronijkmatig uittreksel nit allerhande Kronijken , 
waarin als belangrijke historische feiten voorkomen:
1104. „De torenklok to Eenum gegoten. 1115." ))De torenklok 
to Usquert gegoten." Het eerste tijdvak vangt aan met de 
komst van FRISO:
»313 V. cnR. Volgens bet volksverhaal zouden FRISO, SAXO, 
„en BRUNO, rum drie eeuwen voor onze tijdrekening in Fries-
))land zijn gekomen; zij waren drie broeders en zonen van 
„JOACRIM IOPPERUS, een dapper veldheer in bet leper van 
))ALEXANDER den Groote, die 333 voor J. C. DARIUS CODOMANNES,
))koning van Perzie bad helpen overwinnen."
Dat staat er letterlijk zoo van JOACHIM ROPPERUS, op bl. 31, 
ofschoon de schrijver op bl. 339 vermeldt: ) JOACHIM RoPPERUS, 
groot zegelbewaarder voor de Nederlanden to Madrid, sterft 
in Dec. 1576."
Op bl. 41 beet bet: ))183. Eene woeste horde Noormannen 
ondernemen eenen inval en strooptogt in bet tegenwoordige 
Friesland, Groningen en Drenthe." En op bl. 49, jaar 520. 
))Omtrent dit jaar begonnen de invallen en strooptogten der 
Noormannen in deze gewesten."
Ik zal niet meer staaltjes van tegenstrijdigheden en onge-
rijmdheden aanhalen, want bet book is eene breede recensie 
niet waard. Alleen Dog een proefje van stijl, op bl. 64:
»BELISARIUS een groot veldheer van keizer JUSTINIANUS, werd 
,ma zijne overwinningen in Perzie, met de gruwelijkste on-
))dank behandeld, zijnde op last van zijnen keizer, die aan
610	M. D. TEENSTRA, KRONTJK.
»hem in binnenlandsche onlusten troon en leven to danken 
"had, de oogen uitgestoken, moetende in zijne blindheid zijn 
,onderhoud bedelen, en f in 565 to Konstantinopel."
Volgens beriat aan H.H. Inteekenaren is bet tweede deel 
ter perse. Dat is, helaas l dus niet to keeren, maar wij voor-
spellen daarvan noch voor den uitgever, noch voor onze ge-
schiedkundige litteratuur eenige winst.	J. G. 0.
PERPETUA. Oorspronkelijk Dichtstuk, en MILES STANDISH LONG-
FELLOW naverteld door c. S. ADAMA VAN SCHELTEMA. Am-
sterdam, J. H. Scbeltema. 1859. In kl. 8vo. 134 bl. f 1. - 40.
De beoordeeling van bet boekje waarvan wij den titel bier 
boven afschreven, was ons eene onaangename, en ook daarom 
reeds eeniazins uitgestelde taak, dewijl bier de beoordeelina 
niet wel iets anders dan eene veroordeeling kon zijn. 
De naam van den beer A. VAN SCHELTEMA is bekend, gunstig 
bekend, ook door onderscheiden goede vertalingen van ver-
schillende engelsche boeken in proza, maar welke demon heeft 
hem op de gedachte gebragt, om PERPETUA to dichten en zich 
tegelijk to wagen aan de overbrenging van een gedicht van 
LONGFELLOW ? Het is jammer voor den roem van den beer 
SCHELTEMA dat hij voor deze verzoeking is bezweken, want 
hij is en als oorspronkelijk dichter, en vooral als vertaler van 
vreemde poezij, zelfs zeer beneden bet middelmatiae gebleven; 
en in de poezij is toch middelmatigheid onuitstaanbaar en 
een vergrijp tegen de kunst. Daarom vooral, om der wille 
der kunst, aclTten wij bet de pligt der critiek, om zonder 
aanzien des persoons, over zulke mislukte voortbrengselen 
streng gerigt to houden, opdat niet de poezij - de reeds zoo 
zeer miskende en gesmade - flog meer boete voor de onbe-
kwaamheid en onhandigheid harer priestess. Het smart ons 
den beer SCHELTEMA thans ook onder de vulgaire schaar 
aan to treffen: hij heeft een naam op to houden en zijn voor-
beeld kon tot navolging prikkelen. Om beide redenen hopen 
wij van harte dat zulk eene eerste ontmoeting met hem de 
laatste zal zijn.
C. S. ADAMA V. SCHELTEMA, PERPETUA, EN MILES STANDISH. 611
PERPETUA en MILES STANDISH! Vreemder zamenvoeging is 
voorwaar Diet to denken, en het zou waarsebijnlijk nuttelooze 
moeite zijn om naar eenig ander verband of zamenhang tus-
schen deze beide gedichten to zoeken, dan de zeer toevallige 
omstandigheid dat ze beiden in ddn boekje gedrukt zijn. PER-
PETUA opent de rei, wat ook chronologisch juist is. - In 
eene korte aanteekening omtrent deze vrouw, verzekert ons 
de beer s. dat zij wel waardig is in bet christelijke lied to 
worden herdacht. Wij willen haar deze eer in bet minst Diet 
betwisten: de geschiedenis van PERPETUA'S marteldood biedt 
zeker gereede stoffe aan de poezij ; - met then verstande echter 
dat ook inderdaad een dichter deze stoffe behandele -, maar een 
dichter toont zich de beer SCHELTEMA hier Diet. In zijne meester-
lijke voorlezing over VOITDEL noemt BEETS onder de voortreffe-
lijke eigenschsppen van dezen vorst onzer poezij, ook zijne 
aadlaarsvlucht, dat is de dichterlijke blik op, de dichterlijke 
greep in alle onderwerpen. nVleugels moet de dichter in alien 
gevalle bezitten," zegt bij - »echte, aangeboren vleugels,hem 
ter sehouderen uigewassen, en Diet met wasch of gutta percha 
aangebracht." Maar bier ontbreken zelfs de aldusaangebragte 
vlengels: bier ontbreeet volkomen do de dichterlijke blik cn 
de dichterlijke greep; ja hier onbreekt zelfs de meest gewone 
techniscbe bekwaamheid. Het verhaal van PERPETUA'S martel-
dood is dan ook Diets anders dan eon langwijlig ziel- en 
geesteloos verhaal, zonder eenigen gloed, zonder leven of bewe-
ging, bovendien overvloeijende van gemeenplaatsen, stopwoorden 
en zonden tegen den vershouw. De beer SCHELTENIA vond 
goed ons eerst een zeer langen tijd op to houden bij bet sterf-
bed van PERPETUA'S echtgenoot, en ons daar getuigen to doen 
zijn van een gesprek, zoo onnatuurlijk, zoo pruikerig en 
modern-vroom, als zeker ooit tussehen twee echtgenooten aan 
een sterfbed gevoerd is. Waarvoor deze lange inleiding dienen 
moet, is Diet refit duidelijk, tenzij clan nm aan FELIx gelegen-
heid to geven PERPETUA vooruit to verwittigen, dat er nieuwe 
dwangbevelen van den keizer zijn nitgegaan, en dat zij weldra 
haar geloof met haar bloed zal moeten bezegelen. Deze weten-
sehap was een gebeim, ))hem banger dan zijn stervenspijn," en 
hetwelk hij worstelend moest verhreken. Als hij nu dat ge-
heim geopenbaard heeft, vermaant hij zijne vrouw, om )of-
schoon zij weeuw en moeder is," toch pal to staan, en ein-
612
C. S. ADAMA VAN SCrIELTEMA,
digt zijne lange en voor een stervende schrikkelijk vermoeijende 
rede, met de verzekering, waarmede ook elke fatsoenlijke 
preek sluit:
(God) zal voorzien, als wij, to gader
Door kruis tot eeuwig heil bereid,
Vereend zijn, waar geen dood meer seheidt.
Men ziet, de »heilge geest der profecy," die, naar zijne 
getuigenis, in zijne woorden mogt gehoord worden, neemt 
juist geene hooge dichterlijke vlugt. Evenwel, de man sterft 
eindelijk, wat hij, voor zijne en onze rust, reeds vijftien 
bladzijden vroeger had moeten doen ; en PERPETUA, die, na 
green raauwen kreet" geslaakt to hebben, een poos aan »'t 
zielloos ligchaam" bleef nkleven," en then nacht (!) wanhopig 
was in haar rouw, kwam den volgenden morgen weder tot 
zich zelve, en bad:
Maak Gij mij arme weduwvrouw 
Alleenlijk tot den dood getrouw.
Maar wij willen Diet aldus voortgaan : de treurige, roerende 
geschiedenis, zoo aangrijpend en eeht-poetisch in hare een-
voudigheid, is bekend; - de beer SCHELTEMA heeft Diets 
anders gedaan dan ze aangelengd en uitgesponnen tot een 
langdradig verhaal. Als een bewijs, hoezeer dezen dichter de 
dichterlijke blik en de dichterlijke greep ontbreken, zij her-
innerd, dat, tegenover de doellooze lankwijligheid van FELIk 
sterfbed, de herhaalde ontmoeting van PERPETUA met haren 
vader telkens in een betrekkelijk klein getal regels wordt 
afgehandeld. Toch is bet juist deze verhouding tussehen den 
heidenschen vader en de geloovige dochter, die aan deze mar-
telaarsgesebiedenis, boven zoo vele anderen, eene roerende, 
schokkende aantrekkelijkheid geeft. Toch, meenen wij, zou 
juist deze verhouding, voor een waar dichter, bet eigenlijke 
en eenige hoofdmoment der geheele handeling zijn geweest, - 
deze ontzettende, schitterende zegepraal des geloofs over de 
heiligste en innigste aandoeningen van bet vrouwelijk hart: 
moeder- en kinderlie£de. Welk een strijd en welk eene zege-
praal! Maar wat zien wij bier? PERPETUA'S vader is eene 
figuur nit een melodrama, die veel spektakel maakt en ein-
delijk met slagen wordt weggedreven; terwijl zijne dochter 
hem , met de grootste kalmte, eene reeks stichtelijke opmer-
PERPETUA EN MILES STANDISM.	613
kingen en vermaningen voorpreekt. Daarentegen worden wij 
vergast op eene vrij uitvoerige beschrijving van PERPETUA'S 
marteldood. Wanneer wij nu zeggen, dat dit verhaal onge-
veer 56 bladzijden beslaat, zonder dat ook maar een eenig 
bezield tafereel, eenige verheffing van toon, eene enkele tref-
fende, schoone gedachte deze doodende en duldelooze een-
toonigheid afbreekt, - dan gelooven wij met refit to molten 
twijfelen of dit ' christelijk lied" er veel toe zal bijdragen om 
de nagedachtenis van PERPETUA levendig to houden, den roem 
des heeren SCMELTEMA to verhoogen, en goede verwachtingen 
in to boezemen voor den vertaler van LONGFELLOW'S Miles 
Standish.
Immers, ware het alleen de onbeduidende inhoud, het gemis 
van alle eigenlijke poezij, men zou kunnen hopen dat, waar 
de inhoud van elders gegeven was, een beter uitslag de poging 
kroonen zou; maar ook de vorm is in elk opzigt gebrekkig. 
Wij zullen nu niet spreken van de doorgaande matheid en 
krachteloosheid van toon en uitdrukking door het geheele ver-
haal ; maar wat kunnen wij, ten opzigte van smaak en zui-
verheid van dictie, verwachten van een dichter, die ons al 
dadelijk onthaalt op regels als de volgende:
't Is 't our, waarin van uit het loover
Van 't hooggetopt en digt geboomt 
Der nachtegalen stemgetoover
Met orgeltoon door 't luehtruim stroomt ....
De maan rijst op aan de effen sfeer,
Geeft aan 't azuur zijn blaauwheid weer 
En lokt aan God verwante zielen, 
Om tot gebed ter neer to knielen ... .

bet blikkrend pant
Van 't zwaard des doods ....

Helaas, de dood

Sloeg op bun baardstee van omhoog 
Als koning der verschrikking 't cog ,
En naauw had hij die gageslagen ,
Of reeds had met gescherpte zicht
Zijn engel zich daarheen gerigt [naar die haardstee !]
614	C. S. ADAMA VAN SCHELTEMA,
En keurbloem eens der jongelingen 
De pijnen van bet scheidenslot

'k Gevoel van uw geloof de magt
(deze zeer leelijke woordschikking is bij den beer s. vrij gewoon.) 
Een God die alles Vader is 
Het somber kerkerwelf

Om vader nog zijn kind to smeeken

Maar zij die dochter, moeder tevens, 
Beslist heeft voor een drietal levens.

En nu genoeg. Wij zijn ongeveer ter helfte van bet ge-
dicht, en hebben den oogst van dergelijke fraaijigheden, ook 
in deze eerste heeft, op verre na niet uitgeput. Wat dunkt 
u, ontleent de beer s, aan doze proeve van diehterlijken aan-
leg en gave, het rest om als tolk van LONGFELLOW op to 
treden? Wat or van LONGFELLOW'S gedicht in die vertolking 
word, zullen wij nu zien.
Ook voor dit gedicht is eene korte aanteekening geplaatst, 
waarin de beer s. ons met enkele bijzonderbeden onitrent den 
historischen achtergrond en den held van bet verhaal bekend 
maakt. Hij besluit deze aanteekening met den wensch: ooMoge 
maar bij mijne navolging" ,,de fjnheid der karakterteekening, 
de levendigheid en aanschouwvelijkheid der voorstelling, de schoon-
heid en frischheid der beelden en vergelgkingen, de eenvoudig-
heid en naiveteit der (?) dialoog, (lie (lit dichterl jk verhaal tot een 
van de voortrefelijkste producten van het genre mnaken", niet to 
veel hebben geleden." De onderhaalde woorden zijn ontleend 
aan eene voortreffelijke beschouwing van LONGFE,LLOw's poezij, 
voorkomende in bet November-nommer van De (lids van 1858, 
waarheen ook de beer s. verwijst. Nu stemmen wij het den 
sebrijver van dat opstel volkomen toe, dat juist de zoo even 
genoemde schoonheden aan dit gedicht zijne grootste voortref-
felijkheid bijzetten, en dat zij opwegen tegen de gebreken, die 
met refit kunnen worden aangewezen, ale, de betrekkelijke on-
beduidendheid der fabel in verhouding tot den omvang des
PERPETUA EN MILES STANDISH.	615
gedichts, en de grootte van bet kader in verhouding tot bet 
kleine getal der beelden. Wat heeft nu de beer s. gedaan? 
De gebreken zijn bij hem in omvang en beteekenis toege-
nomen; en de zoo juist gekarakteriseerde schoonheden zijn of 
verdwenen, of zeer veel verzwakt. En opdat wij niet van 
taster beschuldigd worden, zullen wij, op bet gevaar of dat 
onze aankondiging to uitgebreid wordt, deze uitspraak met 
bewijzen staven, en daartoe bet oorspronkelijke gedicht en 
de vertaling nevens elkander leggen.
Het kader is to groot; bet gedicht to uitvoerig. De op-
merking is gegrond. De beer s. evenwel breidt dat kader 
nog nit. Reeds onmiddellijk bij den aanhef worden de vier 
dichtregels van bet oorspronkelijke uitgesponnen tot zestien 
alexandrijnen. Eenige bladzijden verder ontwikkelen zich de 
eenvoudige woorden : ))printed in Amsterdam", tot zes voile 
regels. De beide eerste regels der vierde afdeeling verdub-
belen zich in de vertaling; op de volgende bladzijde worden 
wederom twee regels tot zes uitgebreid; en zoo gaat bet tel-
kens. En nu zegge men niet dat deze aanmerking kleingeestig 
is, en dat de waarde van een dichtstuk niet van bet getal 
der regels afhangt. Het is zoo: maar deze uitbreidingen zijn 
hier onfeilbaar stoplappen, gemeenplaatsen, hors d'oeuvres, die 
juist eerie der voortreffelijkheden van dit gedicht, de puntig-
heid en schilderachtigheid van uitdrukking, doen verloren gaan, 
en daarentegen een bepaald gebrek to meer in bet oog doen 
vallen. Hier en daar, ja op vele plaatsen, bederven zij boven-
dien den zin en vermoorden de poezij ; straks zullen wij daar-
van proeven zien.
Fijnheid der karakterteekening en aanschouwelijkheid van 
voorstelling." Deze schuilen in zoo menige keurige opmer-
king, in menig vlugtig woord, in menige teedere nuance, die 
alien den meester verraden, en ook alleen door een meester 
kunnen wedergegeven worden. De fijne toetsen en tinten, 
waarmede LONGFELLOW zoo voortreffelijk schildert, zijn in de 
vertaling kladden en vlakken geworden. Hier wordt MILES 
STANDISH geteekend als
in den krijg gehard, maar van geweten teeder.
LONGFELLOW weet niets van deze dwaze en vulgaire tegen-
stelling.
616	C. S. ADAMA VAN SCRELTEMA,
Ziehier bet oorspronkelijke portret en de copie nevens elkander:
Short of stature he was, but strongly built and athletic,
Broad in the shoulders, deep-chested, with muscles and sinews of iron; 
Brown as a nut was his face, but his russet beard was already 
Flaked with patches of snow, as hedges sometimes in November.
'I Was goed hem des to zien, den krijgsman , die min groot 
Dan breed en forsch , reeds door zijn sprekend oog gehood.
Zwart was dat schittrend oog en roodgebruind zijn wangen,
Geheel door 't grijzend haar eens zwarten baards omvangen, 
Terwijl zijn schoudren, vuist en spieren als van staal, 
Het zeiden wie hij was, gepantserd in 't metaal.
Ilet eerste portret is een studiekop, vol uitdrukking en 
karakter, in weinige maar krachtige en breede trekken ge-
schilderd; bet tweede is bet dronkemansgezigt van een Itali-
aanschen bravo op eene kermisprent: zwarte oogen, roodbruine 
wangen en zwarten ringbaard, en dan Dog schoudren als van 
staal! Maar ook telkens maakt de beer s. zulke misgrepen, 
die (behalve flog iets anders) reeds dadelijk dit bewijzen, dat 
hij LoNGFELLOW Diet begreep, en de fijnheid der karakter-
schildering Diet wist to vatten, veelmin weer to geven. Die 
zwarte dreigende man valt telkens uit zijne rol, is nu eens 
driftig, dan sentimenteel; noch bet een noch bet antler over-
komt hem bij LONGFELLOW. Als deze den hoofdman, bij de 
besehouwing zijner geliefde wapenrusting, Iaat spreken in de 
zoo begrijpelijke »pride of his heart", begiftigt de beer s. hem 
eerst wederom met een nvonklend oog", en Nat hem dan lueht 
geven "aan den gloed, die hem door de aderen joeg". En 
dan: ,,Look at these arms", zegt de oud-Engelsche strijder, in 
kernachtige kbrtheid.
»Zie", roept de bluffende condottiere,
Zie, ALDEN, van uw schrift eens op, en laat uw blikken, 
Uw hart met mij zich aan deez' wapenen verkwikken.
Hoor no,, even STANDISB' beschrijving van zijne kleine bende:
Then, too, there are my soldiers, my great, invincible army, 
Twelve men, all equipped, having each his rest and his matebloek, 
Eighteen shillings a month, together with, diet and pillage,
And, like CAESAR, I know the name of each of my soldiers!
Scat blijft er van lien fijnen humor in de plompe, onjuiste 
vertaling?
PERPETUA EN MILES STANDISH.	617
'k Roem op mijn leger ook ; oud Englands kloekste helden 
Zijn zij, die twaalf in tal, mij aan hun spitse stelden
En fier mij zeggen doen, dat ik ale CAESAR weet,
Hoe in mijn leger tot den laatsten krijgsknecht heet.
En nu, om daarmede dit punt of to doen, beschouw en 
beluister den hoof'dmau, starende op den grafheuvel zijner
eehtgenoot. LONGFELLOW teekent hem, peinzend uitziende 
naar bet sombere landschap:
Over his countenance flitted a shadow like those on the landscape, 
Gloom intermingled with light; and his voice was subdued with emotion, 
Tenderness, pity, regret, as after a pause he proceeded.
Deze geheele liefelijke, zoo diep gevoelde schilderij lost zich 
bij den beer s. op in een oog nnat van tranen". Maar dit
genius wordt overrijkelijk vergoed, zoodra STANDISH den mond 
opent; dan is hij veel spraakzamer dan in het oorspronkelijke.
De bewogen krijgsman zegt bij LONGFELLOW:
„Yonder there, on the hill by the sea, lies buried Rose Standish; 
Beautiful rose of love, that bloomed for me by the wayside ! 
She was the first to die of all who came in the May Flower !
Green above her is growing the field of wheat we have sown there, 
Better to hide from the Indian scouts the graves of our people,
Lest they sold count them and see how many already have perished!"
Bij den beer s. is hij veel pathetischer; hoor slechts:
„Dear, sprak hij zachtkens, daar ligt al mijn schat begraven, 
Mijn ROSA, zij zoo rijk aan 's Heeren beste gaven,
Zij op mijn pad een bloem, een star, een zonneschijn!
Waarom, aeh, moest joist zij der dooden eerstling zijn, 
Hier uit de rij gemaaid, zoo innig zabmverbondenP
Mijn God, Gij antwoordt niet! Zij heeft een rust gevonden
Als ons geen eenzaam cord in verre zeedn schenkt.
Rust, o mijn doode, zacht, waar slechts u 't hart gedenkt, 
En nog geen grafsteen, zelfs geen raw gesneden teeken 
Van 't juiste plekje, waar gij nederligt, mag spreken.
Rust zacht, mijn doode, waar u 't uitgestrooide groan, (1)
U en zoo velen, ach, voor 't oog van d' Indiaan 
Bedekt, opdat zij niet, aanschouwend hoe wij lijdeu, 
Met dabble geestdrift ons en tot den dood bestrijden."
Traduttori, traditori zegt bet Italiaansche spreekwoord; wat 
duiikt u, heeft bet geen gelijk?
618	C. S, ADAMA VAN SCHELTEMA,
Wij hebben slechts een gedeelte van de eerste afdeeling des 
gedichts (het telt er negen) doorloopen, en toch reeds, dunkt
mij, overvloedige bewijzen gevonden tot staving der uitspraak, 
dat fijnheid van karakterschildering en sehilderachtige voor-
stelling in de vertaling zoo goed als verloren zijn gegaan. De 
geduldige lezer geloove ons op ons woord, wanneer wij hem
verzekeren, dat elke bladzijde bijna, des gevorderd, deze uit-
spraak ook verder staven zou. - Ook op de schoonheid en
frisebheid der beelden en vergelijkingen in bet oorspronkelijke 
gedicht, werd gewezen. Wil men weten wat daarvan werd
in de vertaling? Een paar proeven slechts. Als JOHN ALDEN 
de band van PRISCILLA voor MILES STANDISH gaat vragen, schil-
dert LONGFELLOW zijn gemoedstoestand adus:
All around him was calm, but within him commotion and conflict, 
Love contending with friendship, and self with each generous impulse. 
To and fro in his breast his troughts were heaving and dashing, 
As in a foundering ship; with every roll of the vessel, 
Washes the bitter sea, the merciless surge of the oceanl

Bij den beer s. adus
Nog had van 't schrikklijk pleit,
Zoo plotsling en geheel in zijne ziel voldongen,
Zich de onrust niet gelegd , maar werd hij als gedwongen
Tot stilstaan keer op keer door de innerlijke pijn.

Waar is de schilderachtige vergelijking? Ja meer: behalve 
dat deze repels zich zelven weerspreken, zegt de vertaler zoo
ongeveer bet tegenovergestelde van zijn voorbeeld!
Like an awakened conscience, the sea was moaning and tossing, 
Beating remorseful and loud the mutable sands of the sea-shore.
Aldus LONGFELLOW.

De zee was in dil uur een beeldnis van 't geweten, 
Als 't door verwijt, berouw en smart vaneengereten,
In 't hart des menschen als met stormwind woelt en brandt.
Zoo beukte nu de zee het urenlange strand,
Haar breede golven eerst zwaar zuchtend opwaarts stootend, 
En dan het vochte zand wear ellen ver ontblootend.
Aldus de beer s.
PEEPETBA E\ MILES STANDISH.	619 
En nu nog eene laatste proef:
Thus as a pilgrim devout, who toward Jerusalem journeys,
Taking three steps in advance, and one reluctantly backward, 
Urged by importunate zeal, and withheld by pangs of contrition; 
Slowly but steadily onward, receding yet ever advancing, 
Journeyed this Puritan youth to the Holy Land of his longings, 
Urged by the fervor of love, and withheld by remorseful misgivings.
In de vertaling aldus:
Gelijk men pelgrims, as zij opyaan met gebeclen,
Drie scbreden voorwaarts en dan een terug ziet treden , (! !)
Als teeken van verlangst en van boetvaardigheid,
Zoo kwam aoHN ALDEN ook, door stille hoop gevleid, 
Na vour- dan rugwaarts gaand bij wisslend boezemprangen, 
Steeds nader telkens meer aan 't land van zijn verlangen.
En hiermede genoeg. Dat de eenvoudigheid en naiveteit van 
den dialoog in doze vertaling reddeloos verloren gaat, zal men 
wel willen gelooven. Om dit to bewijzen, zouden wij slechts 
bet eerste gesprek bet beste behoeven of to schrijven. Maar 
wij moeten eindigen ; en bet bleek toch ook reeds nit enkele 
proeven, hoe telkens gezwollenheid, wijdloopigheid, pathos 
en blufferij den eenvoudigen ernst en de schilderachtige nai-
veteit van bet oorspronkelijke hadden vervangen. Dit is zoo 
bij de schildering van gemoedstoestanden en aandoenino n, 
en dit is evenzoo bij den dialoog: overal wordt aan de mee-
ning des dichters geweld aangedaan en zijne uitdrukking 
overdreven. In lien zin levert wederom elke bladzijde be-
wijzen van onjuiste vertaling, bewijzen ook van de on-
geschiktheid des heeren s. voor dit work. Hij is toch een 
man van smack en gevoel: hoe bloedde hem bet hart niet bij 
doze ergerlijke mishandeling eens geliefden dichters? Of moot 
bet woord naverteld op den titel al doze groote gebreken, al 
doze zonden bedekken ? Hot zal toch wel Diet de bedoeling 
van den beer s. zijn geweest om, in navolging van LONG-
FELLOW, onk een gedicht over MILES STANDISH to schrijven; 
maar wel om bet gedieht van LONGFELLOW zelven bij hot 
Nederlandsche publiek bekend to maken ? Dat was eene 
moeijelijke taak, - en, men moot dus alleen op den goeden 
wil, niet op den uitslag, zien? Volstrekt Diet. niemand had 
den beer s. do verpligting opgelegd om die taak to aanvaarden;
620 C. S. ADAMA V. SCHELTEMA, PERPETUA EST MILES STANDISH.
achtte hij er zich niet voor berekend, welnu, hij wist, hij 
kon weten althans, dat LONGFELLOw reeds waardiger en beter 
toegeruste tolken in ons midden gevonden had. Nu hij even-
wel de hand aan het werk sloeg en zijn arbeid het publiek 
aanbiedt als de vertaling van LONGFELLOW'S gedicht, nu heeft 
de critiek ook het refit, en de verpligting tevens, om aan 
den vertaler en aan het publiek to zeggen, dat zijn werk 
is mislukt, en dat hij LONGFELLOW'S gedicht niet heeft ver-
taald, maar verknoeid. Dit oordeel, hoe hard ook, is vol-
komen billijk, en zal toegestemd worden door ieder die 
het onrspronkelijke kan lezen, en daarbij gehoor en gevoel 
voor poezij heeft. Wat overigens den vorm van het Holland-
sche vers betreft, ook deze is uiterst gebrekkig, en vloeit 
over van dezelfde fouten die wij reeds in Perpetua aanwezen: 
slechte constructie , stoplappen , platheden , gemeenplaatsen. 
Uit de aangehaalde proeven zal dit reeds eenigzins gebleken 
zijn; nieuwe bewijzen zullen wij niet aanvoeren: men heeft 
ze in het boekje in overvloed. Reeds dit is eene font, dat 
de vertaler den niet zonder oorzaak gekozen hexameter van 
het oorspronkelijke verving door alexandrijnen, omdat, vol-
gens hem, deze bij ons meer gewoon en meer met ons taal-
eigen overeenstemmende zijn. Wat dit laatste aangaat, de 
vertaling van Evangeline bewijst het tegendeel; maar boven-
dien, de krachtelooze, hortende en stootende, slepende en 
kwijnende alexandrijnen van den heer s. zullen deze vers-
maat wel niet in eere herstellen.
Wij eindigen met den wensch, dat een onzer dichters, wien 
deze groote taak toevertrouwd is, ons met eene wezenlijke 
vertaling van LONGFELLOW's Miles Standish begiftige ; dan 
zullen wij, voor de eer der poezij en van onze letterkunde, 
deze proefneming maar als non-avenu beschouwen.
J. M.
De Virginiers. Een Verhaal uit de vorige eeuw, door w. M. 
THACKERAY. Uit het Engelsch vertaald door Dr. M. P. LINDO. 
Eerste Aflevering. Te Rotterdam en Arnhem, by H. Nijgh 
en D. A. Thieme. 1859. In gr. 8vo. VIII en 80 bl. f : - 60.

Met vreugde begroeten wij deze vertaling. Er wordt ten
W. M. TFIACKERAY, DE VIRGINIeRS.	621
onzent veel vertaald en daarbij, helaas, meer gezorgd hoe 
men de smaak van bet publiek zal vleijen, dan hoe men die 
zou kunnen leiden. Eere daarom de wakkere uitgevers die de 
onzekere kans wagen van con ten onzent weinig gevierden auteur 
meer bekend to maken, als zij overtuigd zijn dat bet een 
groot auteur is, die bij intieme kennismaking zich onze hoog-
schatting moet verwerven. TITACKERAY'S Virginiers, ook in 
bet oorspronkelijke - althans in de TAUCHNITZ-uitaaf - noo-
n niet gebeel verschenen, heeft reeds in Engeland en in Amerika 
vooral, bet tooneel der handeling, grooten opgang gemaakt. 
Wij waren nog niet in de gelegenheid om bet boek to leeren 
kennen, maar schatten zijn voorganger Henry Esmond zeer 
hoop, om van TIIACKERAY'S meesterstuk, Vanity fair, niet to 
spreken. In den Henry Esmond worden de Engelsche toe-
standen in bet midden der vorige eeuw gesehilderd. De Vir-
ginians, waarin de geschiedenis van HENRY'S kleinzoons verteld 
wordt, speelt in den tijd der groote Amerikaansche omwen-
teling. Wij zullen er nader kennis maken met de groote 
mannen van dien tijd, die ook wij kennen en vereeren. Zoo-
dra bet in zijn geheel verschenen is, komen wij er nader op 
terug. Hier volsta eene dringende aanbeveling. THACKERAY, 
dat blijkt uit zijne vroegere romans, verstaat niet alleen de 
kunst om u in den tijd dien hij schetst, geheel to verplaat-
sen ; hij is vooral - en daarin verdient bij eene plaats naast, 
missebien boven DICKENS - karaktersehilder. Naar den roem 
die er van De Virginiers uitgaat, schijnt bet ook in dit opzigt 
niet voor zijne voorgangers onder to doen.	X.
PAUL FERROLL, of de raadselen van het menschelgke hart. Een 
Verhaal, naar de derde Engelsche uitgave vertaald. Har-
lingen, J. F. V. Behrns. 1858. In gr. 8vo. 386 bl., met ge-
steendrukten titel en vignet. f 3 - 60.
Ilerinnert ge U RULWER's Eugenius .ram nog? Die weel 
derige bloesems van een talent, 't welk later zulke geurige 
en heerlijke vruchten zou afwerpen; - een der eerstelingen 
van eene serie romans, die met meesterstukken als de Caxtons, 
My novel en What will he do with it, zoo wij hopen, nog niet is
BOEKSESCIn. 1859. N°. XIII.	41
622	PAUL FERROLL.
afgesloten? Ik twijfel niet of wie eenmaal met then "geheim-
zinnigen misdadiger" kennis maakte, zal zijner gedachtenis in 
de hanebalken van zijn geheugen wel een plaatsje bewaard 
hebben. Ik kan 't mij zeer goed verklaren, dat dit boek bij 
zijne verschijning een buitengemeenen opgang maakte, lang 
en vogue was, en den roem van zijn auteur vestigde. 't Was 
vddr mijn tijd, en ik las hem eerst vole jaren na de eerste 
uitgave, zoo ik meen eerie )fourth edition" van TAUCHNITZ. 
Toch zou ik 't betwijfelen of een jonger geslacht hem met 
mij lets meer dan "een mooijen roman" noemen zal. 't Succes 
van een boek hangt toch grootendeels of van den tijd zij-
ner verschijning, van den heerschenden geest van het tijd-
perk waarin hij 't licht ziet. De Aram verscheen op een 
oogenblik dat men de "roman idylle", dat men D'ABRANTkS 
en COrTIN en LAFONTAINE en de sermoenen van OOBERSE-
KLEYN en zelfs in Engeland Miss EDGEwoRTH en de meer dan 
begaafde Lady MORGAY erg moede was. Men begon ook in 
den roman meer waarheid to eischen, men wilde er meer een 
beeld der werkelijkheid in zien. De ngeheimzinnige misdadi-
gers" - want BULWER vond vele navolgers - vormden als 
de helden van een overgangs-tijdperk, dat daar ligt tusschen 
den roman idylle van de eerste vijf-en-twintig jaren onzer 
eeuw en den roman rdaliste van den huidigen dag.
Waar wij thans 't werkelijke levee ook in den roman wen-
schen weerspiegeld to zien; waar we aan het talent, ook wanneer 
't zich aan de voorstelling en het dramatiseren eener fictie wijdt, 
eischen stellen ten opzigte van de mogelijkheid en de waar-
heid van het sujet; waar heerschappij over den vorm; waar 
eene geniale bewerking, in ons oog niet meer kunnen to 
gemoet komen aan het Bemis aan realiteit, aan stellige, moge-
lijke feiten en practischen zin, - daar gelooven wij, dat in weer-
wil van de onmiskeribare, hooge verdiensten aan dien arbeid 
eigen; dat ongeacht het talent waarmede het boek geschreven 
is, de Eugenius Aram in ouzen tijd op verve na dien opgang 
niet zou maken, die eenmaal hem ten deel viel. Ik geloof 
zelfs dat, met het oog vooral op zijn Caxton en My novel, de 
beroemde Brit zelf de eerste zal wezen om 't goede succes van 
dien eersteling toe to schrijven aan den minder veeleischenden 
geest van het tijdperk, waarin hij het licht zag.
Vergeef mij deze uitweiding; ik heb allerminst gemeend
PAUL FFRROLL.	623
eene critiek van den Eugenius Aram to sebrijven, waar ik 
mij nedrzette om met een enkel woord den Paul Ferroll to 
hespreken. Ik ken van den eerste niet zwijgen, daar de 
laatste hem mij telkenmale berinnerde. Men zou BUL-
wER's held een broeder kunnen achten van den hoofdpersoon, 
die de onhekende auteur van den voor ons liggenden roman 
ons schetst. Kennelijk heeft bij dezen voor den geest gestaan, 
maar zoo ooit een slaafsche navolger beneden zijn model bleef, 
dan, in trouwe, de Schrijver die in zijn vaderland onder den 
naam van den auteur der )IX Poems by V" bekend staat.
Als roman zijn aan den Paul Ferroll al de gebreken eigen, 
waardoor de Eugenius Aram zich kenmerkt; ongelukkig ge-
noeg vinden wij niet eene der vele en hooge verdiensten, waar-
door die arbeid als kunstproduct zich onderscheidt, in dezen 
tegenhanger terug. Al loopen wij met bet genre niet hoog, 
toch zullen wij de laatsten zijn om to ontkennen, dat, waar 
een talent er zijne krachten aan wijdt, bet meer dan een 
ander, ja, bij uitnemendheid geschikt is om de aandacht to 
boeijen. Maar dan meet de auteur geslaagd zijn in 't Schauer-
hafte der voorstelling, dan moet, waar hij zich - als BULWER 
eenmaal - tot taak stelde den invloed to schilderen, die eene 
misdaad gepleegd in den roes der jeugd en der passien, op 
bet volgende leven hebben kan, ook als deze een tafereel 
sehetsen, boeijende door aanschouwelijkheid van voorstelling; 
dan is menschen- en karakterkennis hoofdvereischte; dan moet 
de teekening joist zijn, cl'apres nature; dan meet er gloed en 
leven en kracht liggen verspreid over eene schepping der 
phantasie, die in onzen tijd meestal met eenig vooroordeel 
ontvaugen wordt, omdat men allereerst twijfelt aan hare moge-
lijkheid. Het talent van den romancier heeft hier zwarig-
heden to overwinnen, die aan een ander genre vreemd zijn.
En de onbekende Schrijver van den voor ons liggenden 
roman mope er velen op zijn weg hebben aangetroffen, niet 
cone was 't hem mogelijk to ontwijken; over alles is hij ge-
struikeld. Zijn held is eene figuur, die belangstelling wekt 
noch medelijden, lien men 't meest gaarne nit bet oog verliest 
en naar wien men niet vragen zou, als men hem niet meer 
terugvond. Wie hem omgeven zijn personen zonder beteeke-
nis, zonder karakter, zonder kracht, charges opal wetnatnur 
beet, op al wat natuurlijkheid en waarheid is. De feiten zijn
41*
624	PAUL FERROLL.
gezoebt, nu en dan - getuige de brand op de Hall - als 
er bijgesleept; nimmer zagen wij minder partij getpokken van 
een feit als de verschijning der cholera in eene streek, dan in 
deze bladen, waar ze ons verhaald words in het dagboek van 
Mijnheer FERROLL, die onder de beste auteurs van zijn vader-
land gerekend wordt en toch - getuige dat dagboek - een 
stijl schrijft, die zijn lakkei veelligt hem verbeteren zou. En 
van stijl gesproken, die van den geheelen roman is beneden 
bet middelmatige; ofschoon de vertaler er goeddeels schuld aan 
blijkt to hebben, durven wij toch - zonder 't oorspronke-
lijke onder 't oog to hebben gehad - toch gerustelijk ook 
den auteur net onder de meest uitnemende stylisten rekenen. 
De vertaling is to woordelijk dan dat wij dit vonnis in al 
zijne zwaarte op den overbrenger zouden molten laten druk-
ken. Daar niet ddn karakter goed aangegrepen of volge-
houden is, geene enkele bladzijde getuigt van de gave eener 
boeijende, zelfs eener duidelijke voorstelling, en alle gloed 
en leven aan dezen arbeid ontbreekt, - zoo gelooven wij 
geene onregtvaardigheid to plegen en niet verre van de waar-
heid to zijn, wanneer wij bet als ons vermoeden uitspreken, 
dat ook bet talent van den stylist aan den auteur wel vreemd 
zal gebleven zijn.
Maar genoeg; daar de Schrijver van den Paul Ferroll zoo 
ver beneden zijn onderwerp bleef, zouden wij van het ge-
duld ouzer lezers to veel vergen, wanneer we een apercu 
gaven van bet geheel, of nog langer over dezen arbeid uit-
weidden.
No- een enkel woord over de vertaling. Er ligt een lijstje 
voor mij - de vertaler verdient dat ik, al is 't maar ter 
loops, een en ander daarvan overneem.
Bl. 3. »Zoodat hij de eerste oogenblikken niet veel voort-
kwam."
Bl. 57. )Het was zoo(?) dat de familie FERROLL alle uit-
noodigingen naar Harold's Castle afivees, waardoor Lord 
EwyAs zeer beleedigd was. Geen mensch had (?) hij daar echter 
meer mede dan zich zelven, want Mijnheer FERROLL wees de 
uitnoodiging af, omdat hij er geene behoefte aan had om nit 
to gaan, zoodat bet hem zeer goed aanstond (!) dat lord EWYAs 
bet eindelijk opgaf nog meer uit to noodigen." (!)
Bl. 60. ',Binnen weinige dagen zal men echter gehuurde
PAUL FERROLL.	625
diensten (voor ))loonbedienden") kunnen bekomen in menigte."
BI. 61. nVolgens bet zeggen van een buurman VAN haar."
Bl. 68. nEen lijk heeft in mijn oog immer iets begeerlijks 
(in plaats van nbenijdbaars" of nbenijdenswaardigs").
Bl. 76. nNiemand anders dan gij, kunt (in plaats van nkan") 
eene goede Bade wezen."
	Bl. 80.	,,Of hij ongewoonte (voor )Yongemak") leed, of niet."
	Bl.	108.	nHij zocht om (in plaats van nnaar") haar."
	Bl.	118.	nIk heb ondervinding dat bet bij u goed zyn is."
	Bl.	123.	"Het logement der regters" (voor bet ngeregtshof".
	Bl.	136.	)Ik twijfel of men mij wel in voorkeur zal nemen."
:Mar genoeg om to bewijzen dat de vertaling noch door 
goeden smaak, noch door zoetvloeijendheid, duidelijkheid of 
zuiverheid van dictie zich onderscheidt, en de constructie 
allerslordigst en onbehagelijk is.
't Vignet is goed, de uitvoering overigens redelijk, behalve 
bet laatste vel, dat in slordigheid met den arbeid van schrijver 
en vertaler wedijvert.
0. Julij 1359.	L-E.
Het Praktiseh Volksboek. Museum voor Natuur, Kunst en 
1.1Tetenschap, vooral in hare toepassing op het dagelgksch leven; 
onder niedewerking van vele vaderlandsche Geleerden. Met 
houtgravuren. Derde jaargang. Te Sneek, by van Druten en 
Bleeker. In 4to. 192 bl. in 384 kolommen. Per jaargang 
f 2 - 50.
Ontbreekt bet in onzen tijd niet aan mannen, die zich ge-
roepen gevoelen anderen deelgenooten to maken van hunne 
wetenschappelijke navorschingen, de Sneeksche uitgevers VAN 
DRUTEN EX BLEEKER geven de doorslaandste blijken, dat zij 
niet willen achterblijven om door nette en goedkoope uitgaven 
de verspreiding van die voortbrengselen des geestes bevor-
derlijk to zijn. - In dit Praktisch Volksboek bieden zij bet 
publiek voor niet moor dan twee gnlden vijftig cents een schat
`1Rri «AfPR`.tt~ Rr'h . i~ n?3c1orhn n'1 ; :3.?'a%1arrdt'~5' .i<'+ .°.n hael
wat kan opzamelen, dat hem in zijn dagelijksch bedrijf van 
veel belang kan wezen. Verdienen zij daardoor den dank van 
velen, zoo hopen wij dat con ruim debiet hen moge in staat
626	HE'T' PRAKTISCH VOLKSBOEK.
stellen om met onverflaauwden ijver op den ingeslagen weg 
voort to gaan.
In dezen derden jaargang treft men eene reeks van onder-
werpen aan, waarvan wij, om de lijst niet to lang to maken, 
alleen noemen; de Sterrenbemel, de Bouwgrond, de Zeep, de 
Roggehalm, bet Noorderlicht, de Soda, Licht en warmte in 
bet dagelijksch leven, bet bewaren van melk en eiieren, doel-
matige voeding der nijveren, dierlijke Vergiften, de weilan-
den, de stormen, wat is Scheikunde, het Turfgaz, eene kunst-
matige ijsbereiding, Handwerk en wetenschap, Woud en water. 
Rec. heeft de genoemde opstellen over bet algemeen met ge-
noegen gelezen en daarbij den practischen zin opgemerkt; en 
hoewel niet alles voor alien even duidelijk en verstaanbaar 
zal wezen, zoo kan hij de lezing met alle gerustheid aanbe-
velen, verzekerd zijnde dat weinigen zich die kleine uitgave 
voor de aanschaffing zullen beklagen. - Move die per-
soonlijke aanschaffing niet zoo algemeen bet geval wezen, als 
Ree. wel zou wenschen, dan hoopt hij in bet belang der zaak, 
dat bet eene waardige plaats in de verschillende leesinrig-
tingen zal innemen.
Alvorens deze aankondiging to eindigen, meent Rec. een 
paar opmerkingen, die bij hem onder bet lezen opkwamen, 
niet terug to mogen houden.
De eerste betreft de wijze van bewerking. Ook hier open-
baart zich weder al to sterk de zucht tot navolging; de meeste 
opstellen zijn of vertalingen of omwerkingen van voortbreng-
selen uit den vreemde. Dit zou bij dezen of genen oor-
zaak kunnen zijn, dat hij de uitvoerbaarbeid der medegedeelde 
daadzaken en bijzonderheden in twijfel trok; en zou dit wel 
zoo to veroordeelen zijn als men bedenkt hoe bij verandering 
der omstandigheden de uitkomsten (yeheel anders kunnen zijn, 
en dat bet hiermede eveneens kan gaan als met den Chinees, 
die in den nieuwen rok een lap in den rug zette, omdat er 
eon zat in den rok, then men hem tot model had gegeven, en 
waarvan in bet opstel ')Handwerk en wetenschap" van dezen 
jaargang zoo krachtig gebruik wordt gemaakt om nadoen en 
volgzucbt to bestrijden. Wanneer ieder medewerker, wiens 
naam in de lijst voorkomt, een opstel had geleverd, bewerkt 
voor, en ingerigt naar de behoeften van ons yolk, dan zouden 
die vele overzettingen niet noodig zijn geweest.
Tot bevordering van de duidelijkheid zouden enkele figuren
HET PRAKTISCH VOLKSBOEK.	627
bij de beschrijvinvan werktuigen enz. zeer wenschelik zijn 
g
geweest; eene goede afbeelding brengt niet zelden veel hij tot 
rent begrip eener beschrijving, en ofschoon de belofte op den 
titel zeer rekbaar is, zoo dat bet regt om meer to eischen 
zeer to betwisten zon zijn, twijfelen wij niet of eene aanwij-
zing zal voor H.H. uitgevers genoegzaam zijn, om in bet be-
]an, der zaak zich die geldelijke opoffering to getroosten ; 
meer dan eene aflevering bevat geene enkele anderen slechts 
ddne gravure.	V. D. W.
.Beginselen der Algemeene Natuurkundige Aardrgkskunde, inge-
rigt voor schoolgebruik, door Dr. F. W. C. KRECKE. Met 
4 kaarten. Derde verbeterde druk. Te Arnhem, bij J. F. 
Thieme. 1858. In hi. 8vo. IV en 124 bl. f : - 75.

Eon derde druk van een wetenschappelijk werkje kan in 
zekeren zin reeds als een bewijs worden aangemerkt, dat 
bet den bijval van velen heeft mogen verwerven. Het is een 
verblijvend verschijnsel, in zoo verre bet een gevolg is van 
de meerdere belangstelling, die dit gedeelte van bet onderwijs 
in de aardrijkskunde begint to ondervinden en van de meer 
regtstreeksche behandeling die er in vele scholen aan to beurt 
valt. - Waar bet onderwijs in de aardrijkskunde nog alleen 
bestaat in bet opzeggen en aanwijzen van eene menigte namen, 
daar mag bet op zijn best genomen als middel om bet ge-
heugen to oefenen worden aangemerkt; doch daar kan geene 
sprake zijn van goed ontwikkelend aardrijkskundig onderwijs. 
Naauwelijks heeft de knaap de school verlaten of de met 
moeite geleerde namen, die hem trouwens op lien leeftijd 
no, heel weinig kunnen schelen, worden door andere zaken 
verdrongen of gaan dikwijls van zelve verloren, en al to 
spoedig doet hij de trenrige ervaring op, dat de uren aan 
hot van buiten leeren besteed, tot nuttiger einden badden 
kunnen aangewend worden. Zal dit onderwijs vruchtbaar 
worden voor bet volgende leven van den knaap, dan moet 
de bloote oefening van bet geheugen niet op den voorgrond 
staan, moor ondergeschikt wezen aan de ontwikkeling van 
bet verstand en de vermeerdering van nuttige kennis; dan 
moet de geschiktheid om namen to onthouden, vergezeld gaan
628	Dr. F. w. C. KRFCKE,
van de vereischte vaardigheid om zich eenig deel van de 
oppervlakte der aarde voor to stellen en zich daarop naar wille-
keur to kunnen orienteren; dan moot hij reeds vroeg worden 
toegerust met de vereischte kennis van de aarde, in verband 
tot de overige hemelbollen, van hare beweging en haren stand, 
die den tijd en de jaargetijden regelen, van de meest belang-
rijke bijzonderheden van bet land en bet water, van bergen 
en vulkanen, van rivieren en meren, van den dampkring en 
de verschijnselen, die er in plaats hebben, van winden en 
stroomen, van luchtstreken, bewoners en voortbrengselen. 
Heeft hij hiervan reeds in de school duidelijke begrippen ge-
kregen, zij zullen hem bijblijven en hij zal opgewektheid 
gevoelen om ze later door nadenken en eigen onderzoek nit 
to breiden.
Het aangekondigde werkje is in dit opzigt een geschikt 
middel, om bet bovengenoemde doel to bereiken. Op eene 
beknopte wijze worden de zaken over bet algemeen duidelijk 
voorgesteld, weshalve bet zeer goed tot leiddraad bij dit on-
derwijs ken gebruikt worden. Eene uitvoerige opgave van 
den inhoud zal na bet bovengemelde wet gemist kunnen 
worden. In plaats daarvan besluiten wij onze aanprijzende 
aankondiging met eenige opmerkingen, vertrouwende dat de 
verdienstelijke schrijver die meer als bewijzen van onze be-
langstelling zal aanmerken, dan als uitvloeisels van onze zucht 
om aanmerking to maken.
Op bl. 5 wordt gezegd dat bet licht bijna 60,000 maal 
sneller gaat dan een kanonskogel, die eene snelheid van om-
streeks 511 meters heeft; dit zal wet 600000 maal moeten zijn.
Dat de schaduw, die de maan werpt (bl. 12) omstreeks 
zoo lang is als de af'stand der maan tot de aarde, is minder 
joist en daarenboven niet heel duidelijk voorgesteld.
De ontzettende aardbeving, die Lissabon voor een groot 
deel verwoestte, heeft immers in 1755 en niet in 1751, (bl. 19), 
plaats gehad.
De zonderlinge twist over den eigendom van twee over 
elkaar geschoven stukken land, bl. 23; dat de duinen jaarlijks 
20 A 25 ellen landwaarts kunnen inrukken, bl. 25; dat kik-
vorschen, garnalen en andere dieren somtijds uit den damp-
kring nedervallen, bl. 62, hadden kunnen gemist worden, even 
als de hagelsteenen als olifanten, bl. 65. Dit zijn gelukkig
BEGLNSELEN DER ALGEM. NATUURK. AARDRIJKSK.	629
geene gewone verschijnselen, en tot deze dient bet onderwijs 
zich to bepalen. De verklaring van eb en vloed, bl. 34, van 
bet omgekeerd zijn van den regenboog bij een hoogen stand 
van de zon, bl. 69, en van bet ontstaan van bet ijs in de 
rivieren door grondijs, hl. 87, komt ons niet zeer duidelijk 
voor; dit is ook bet geval met de definities van Gletschers 
en van den regter en linker oever eener rivier.
Druk en papier zijn zeer goed; dat mag van de vier kaart-
jes niet gezegd warden, deze zijn beneden bet middelmatige 
uitgevallen en beantwoorden zeer weinig aan bet oogmerk.
V. D. W.
Handleiding tot zeifoefeniny in de Gyrnnastie/c met Halters. Door 
Dr. MorTS KLOSS. Voor Nederland bewerkt. Door A. ILCKEN.
Deventer, A. ter Gunne. 1859. In 12mo. XII en 108 bl. f : - 80.
Een boekje dat wij gaarne de waarde toekennen, die bet 
nit den aard van bet daarin behandelde onderwerp, ontegen-
zeggelijk bezit.
Wij beschouwen bet als een verblijdend verschijnsel onzer 
eeuw, dat de oefening van bet ligchaam, ook als middel ter ver-
edeling van den geest, meer algemeen erkend en gewaardeerd 
wordt, en reeds daarom alleen was de versebijning van bet 
halterboekje, die al vdor ruim 2 jaar plaats had, ons welkom.
Onder then indruk zijn wij zeer geneigd om toegeeflijk eene 
groote tegenstrijdigheid over bet hoofd to zien, waaraan de 
schrijver of vertaler zich schuldig heeft gemaakt als hij in bet 
1e hoofdstuk pag. 3, zegt: »De beschouwing van bet eenvou-
»dige grondbeginsel, dat bet ligchaam in bet naauwste ver-
,band met den geest staat, is thans bijna geheel nit de wereld 
"verdwenen" enz.; terwijl hij later in bet 5e hoofdstuk, bi.94 
beweert, dat de aneeste geneesheeren de aanwending van gym-
nastische oefeningen enz., »ook ter genezing en verzachting 
))van bijzondere kwalen en gebreken aannemen."
Liever willen wij de aandacht van belangstellenclen in de 
gezondheidsleer vestigen op de eenvoudige en geschikte leid-
draad tot zelfoefening en krachtsontwikkeling, die ons den 
schrijver doen kennen, als een bij uitstek theoretisch en, zoo 
wij vertrouwen, ook practisch gymnasticus; bet laatste blijkt 
b. v. uit de beschrijving op bl. 68, van den zoogenaamden
630	Dr. MORITS KLOSS, HALTERBOEKJE.
dubbelen kniedruk, springend to verrigten, (volgens onze onder-
vinding alleen aan zeer vlugge gymnastici mogelijk) en die 
evenwel in de les B, bl. 105. voor meergevorderden (op de 
eerstbe(rinnenden volgende) reeds wordt opgegeven.
Dit echter zijn kleine vlekken die weinig sebaden aan bet 
verdienstelijk geheel; de beschrijvingen zijn over bet algemeen 
duidelijk, de afbeeldingen goed uitgevoerd en met oordeel 
voorgesteld, terwijl alle lof toekomt aan de wijze waarop 
bij bet einde van bet 3e en 4° hoofdstuk, de beteekenis der 
halteroefeningen voor de gezondheidsleer is aangetoond, zoo 
joist en begrijpelijk, met vermijding van alle technische en 
voor leeken onverstaanbare woorden en vormen, dat ook ieder 
oningewijde in anatomie en geneeskunst er zeer zeker eene 
aanmoediging en opwekking in vinden zal, om zich op de 
beoefening van bet behandelde onderwerp, in zijn eigen wel-
begrepen belang, toe to leggen, en zich de vele goede raad-
gevingen in dit beknopte en verdienstelijke werkje vervat, 
ten nutte to makes.
Dit toch is blijkbaar bet hoofddoel geweest en van den 
schrijver en van den vertaler; dat beiden in de bereiking 
daarvan voldoening voor hunnen arbeid mogen vinden, wen-
schen wij hun en onzen stijven tijdgenooten welgemeend toe.
J. NV. L.
KORTE MEDEDEELINGEN.
Na 't Been we onlangs in de Fierkelyke courant nit RULE'S 
preeken vonden aangehaald, over de noodzakelijkheid om 
de hel, en wel een eigenlijk helsch vuur, to prediken -, 
namen we met vrij wat weerzin op: Verzekering. Leerrede 
door j. C. RULE, Rector van Helmingham in Suffolk. Naar 
de derde Engelsche uitgave. (Uitgegeven voor rekening van den 
Vertaler.) Te Culenborg, by J. C. GAADE. 1859. Gr. 8vo. 
45 bl. - Dan, tot ons genoegen molten we nu verklaren, 
niet alleen dat de lezing ons is meegevallen, maar meer. 
Zeker, wie zich aan de onmatige lengte, of aan enkele oud-
orthodoxe gevoelens en oud-mystieke uitdrukkingen eeuer En-
gelsche preek to veel ergert, zal 66k deze ter zijde moeten 
leggen. Maarr hij zal dan tevens ter zijde leggen eene zoo
KORTF MI DEDEEt.tr(iiN.	631
gezonde, diepe en volledige expositie van de verzekerdheid des 
Christens aangaande zone zaligheid - een voor ons aller ge-
moedsleven voorwaar wel hoogstgewigtig probleem -, als wij 
ooit ergens hebben aangetroffen. Ilij zal dan almede ter zijde 
leggen eene leerrede, die ten aanzien van haren echt-populairen 
stiji, bevattelijk voor een ieder en toch, o. a. ook door menige 
vernuftige gelijkenis, to gelijk piquant voor den beschaafdste, 
voor onze kanselrecdenaars tot een hun gewis niet overbodig 
model strelcken kan. Bewijzen voor 't een en ander lieten 
zich gemakkelijk en in overvloed bijbrengen; maar bijaldien 
we - gelijk zulks eerst bij ons opkwam - in een breed 
verslag de geheele quintessence van een zoo klein geschrift 
opnamen, dan zouden we daarmede den aankoop er van 
nagenoeg noodeloos maken. En dat zoo ondankbaar zijn jegens 
den Vertaler, die met de overhrenging dezer preek eene voor 
heterodox zoowel als orthodox - want bij de toestanden, en 
wel de gelukkige toestanden, onzer menschelijke ziel hebben 
wel immers alien belang? - waarlijk nuttige taak op zich 
genomen, en, op eene enkele taalfout na, deze taak getrouw 
en vloeijend volbragt heeft, en die thans de welgeslaagde uit-
gave voor eigen rekening heeft gewaagd. Een ruim debiet 
onder christenen en christenleeraars geven hem voldoening en 
vergoeding voor zijne moeiten en kosten!	V. P.
Wat Mr. G. GROEN VAN PRINSTEIER gedrongen heeft zijne 
""Proeve over de middelen waardoor de waarheid wordt gekend 
en gestaafd", in Julij 1834, als eerste deel van Beschouwingen 
over Staats- en Volkenregt nitgegeven, in December 1858 op 
nieuw, en wel als aherdruk," (geene omwerking) in bet licht to 
to zenden, is niet regt duidelijk. SVel duidelijk is 't daaren-
tegen dat zulk eene uitgave ten strengste moet worden ge-
wraakt. Want in de 242 jaren tusschen de eerste en tweede 
uitgave verloopen is over dit onderwerp zddveel gedrukt en 
geschreven, zooveel nieuws gezegd hetwelk, al naar ieders stand-
punt, oi° behartiging bf bestrijding verdient, dat wie 't noch 
behartigt, nosh bestrijdt, en toch dit onderwerp behandelt 
niet gerekend ma, worden voor dit geslacht to schrijven , en 
dus dor tegenwoordige maatschappij volstrekt Been nut aan-
brergt. In zoover is 't to vreezen dat RoVEKERS Christelijke
632	KORTE MEDEDEELTNGEN.
huisbibliotheek met de opname dezer proeve als Stuk VII 
weiniaebaat zal zijn.	V. H. 
g
Wie, bij bet overwegen der vraag of 't stelsel van gemeen-
schappelijke opsluiting of dat van afzonderlijke gevangenisstraf 
de voorkeur verdient, prijs stelt op de heldere en gemoedelijke 
voorliehting der ervarina van een man vergrijsd in de be-
trekking van godsdienstonderwijzer in den kerker, die koope 
voor 40 cents 't eenvoudiae woord, maar dat den stempel eener 
innige overtuiging draagt en met warmte blijkt neergeschreven 
to zijn, en onder den titel van Het cellulair gevangenisstelsel
in zone belangrykheid enz. door i. BIELEVELT to Utrecht bij 
c. BIELEVELT aldaar in 1859 werd uitgeven.	V. H.

Woorden, gesproken bij gelegenheid der plegtige begrafenis 
van ARNOLDUS WILLEM NANNINGA, Med. Doct. to Veenda7n, over-
leden den 5"" Maart 1859, CATHARINA MARIA NANNIN*GA, over-
leden den 7de' Maart 1859, en JOHANNES GOLDSCHMID NANNINGA, 
111ed. Art. Cbst. et Chir. Doct. to Groningen, overleden den 
8,1- Maart 1859, to zanaen ter aarde besteld, den 11'18" 117aart 
1859. Derde druk. Te Veendam, bij G. VAN DE WERF, JZ.
f - 20 cent. Eene hdogst treffende gebeurtenis gaf aanlei-
ding tot deze woorden. Een zeventigjarige vader reist met 
zijne dochter van Veendam naar Groningen om daar een 
zoon en broeder die gevaarlijk krank ligt, to bezoeken. Door 
bet schrikken van bet paard stort bet rijtuig in de diepe vaart. 
De vader wordt levenloos nit bet water gehaald, de dochter 
bezwijkt twee dagen later aan de gevolgen van dit ongeluk, 
en de zoon sterft ddn dag daarna, onbewust dat vader en 
zuster hem reeds zijn voorgegaan. Voorwaar bij zulk een 
aandoenlijk voorval was een woord van troost op zijne plants. 
Wat Ds. BROUWER in bet sterfhuis en Ds. COOLHAAS VAN DER 
WOUDE in de kerk gesproken hebben, is in deze 12 hladzijden 
zamengevat. Er klinkt ons nit die woorden een toon to 
gemoet van diepe zielesmart, maar tevens ook van dat 
vaste en welgegronde geloof, dat ook bij de grootste smart 
den besten troost in bet harte stort. De gemeente van Veen-
dam vergete nooit die treffende gebeurtenis!	R.
HORTE MEDEDEELINGEN.	633
Gids voor hen die in opengevallen Boedels belang hebben, of 
ingeval van overlijden hunner bloed- of aanverwanten met hunne 
wettelijke regten en verpligtingen onbekend zijn. Amsterdam, H. w. 
WEYTINGH. 1859. 8vo. 87 bl. - is de titel van een dier prullen,
welke in den laatsten tijd bij ons to lande verschenen. Men 
heeft gidsen voor huurders, koopers, landbouwers, wissel-
agenten en hen die met wissels omgaan, voor de scheeps-
zaken, de erfenissen, enz. enz. En wat zijn die gidsen? Over-
gedrukte titels nit een of ander Wetboek. Zoo ontvangt men 
ook bier eenige wets-artikelen bijeengevoegd, letterlijk vooral 
nit bet tweede boek van bet Burgerlijk Wethoek afgedrukt, 
blijkbaar zonder kennis, zeker zonder volledigheid of syste-
matische orde. Wij kondigen bet boekje alleen aan om tegen 
schade to waarschuwen.

De twee Hoogleeraren in de Regtsgeleerdheid, Mrs. a. E.
GOUDSMIT en R. T. H. P. L. A. VAN BONEVAL FAURE, gaven de
redevoeringen in bet licht, welke zij bij de aanvaarding van 
hun ambt als hoogleeraar, de eerste aan de Leidsche, de tweede 
aan de Groninger Hoogeschool, hadden uitgesproken. De eerste 
behandelt de altijd ware, maar zoo dikwijls miskende stelling, 
dat de beoefening van bet Romeinsche refit ook voor onzen 
leeftijd onmisbaar is. De tweede bespreekt den bekenden regel 
van CELSUS. Op waardige wijze worden deze onderwerpen 
behandeld, vooral is de zoo dikwerf voorgedragen stelling, 
welke de beer GOUDSMIT tot zijn onderwerp koos, met eene 
frischheid behandeld, dat ze eene nieuwe stelling gelijkt.

De beer c, C. E. D'ENGELBRONNER gaf to Gorinchem bij A. 
V. D. MAST den 2011- jaargang van bet bekende Jaarboekje 
van de Regterlijke Magt in bet licht. Wij vermelden bet slechts. 
Allen die met bet regtspersoneel in middellijk of onmiddellijk 
verband stain, kennen de onmisbaarheid van bet werkje en 
de naauwlceurigheid, waarmede bet wordt bewerkt.

Een anonymus gaf bij J. NOORDUYN EN zooN to Gorinchem 
eenige wetten uit, die in de Notariele practijk to pas komen. 
Dit Handboek heeft echter weinig of geene waarde, tenzij men 
bet op een notariskantoor op den lessenaar wil leggen, om 
bet opzoeken der hier overgedrukte wetten to vermijden. Wie
634	KORTE MEDEDEELINGEN.
bet daar wil leggen... wij hebben er vrede mec, maar meer 
kunnen wij ook van bet boekje niet zeggen.

Aan ons Tijdschrift is de le aflev. gezonden van bet XIIIe 
deel der Opmerkingen en Mededeelingen van OUDEMAN en DiEP-
nuis. Wij hebben van harte gaarne een gunstig woord voor 
dit helangrijke tijdschrift over. In stilte hebben wij bet dik-
wijls met vrucht geraadpleegd, openlijk willen wij gaarne 
hulde brengen aan de voortreffelijke wijze waarop deze arbeid 
(en hij is fiat van de gemakkelijkste, om juridische tijdschriften 
to vullen) door de redacteuren wordt verrigt. In details to 
treden, zal men niet in dit Tijdschrift verlangen. Alleen ge-
looven wij, dat de bijdragen over bet jus constituendum beter 
aan de Tweede Kamer, en die over Staatsregt aan andere 
tijdschriften zou worden overgelaten, en de Opmerkingen er bij 
zouden winnen, indien ze zich alleen bij ons Burgerlijk, Han-
dels- en Strafregt (met inbegrip van refits- en strafvordering) 
bepaalden.

Ben greet Vorst. Voorlezing van aox'. VAN VLOTEN. Zut-
phen, WILLEM THIEME. - )Geloof niet licht aan groote mannen"; 
met deze aangehaalde woorden begint de beer VAN VLOTEN zjne 
treffende voorlezing over een groot man, den Hertog van 
Orleans, die - menschelijkerwijze gesproken - to vroeg werd 
weggenomen, en wiens hooge voortreffelijkheid de spreker des 
to sterker wil doen uitkomen door de scherpe tegenstelling met 
,,den schaamteloozen verkrachter der Fransche volksrechten." - 
Wij hebben die redevoering met uitstekend veel genoegen ge-
lezen, en beamen veel van 't Been de beer VAN VLOTEN zegt. 
Zijne denkbeelden, waar hij de kenmerken der ware groot-
heid ontwikkelt, belangeloosheid, zelfstandigheid en bescheiden-
heid namelijk, maken wij gaarne tot de onze. Of echter eenige 
waarlijk indrukwekkende woorden, eenige echt verheven denk-
beelden, geuit in eene laatste wilsverzekering, en gerigt aan 
den vermoedelijken opvolger op een zoo dikwerf hevig ge-
schokten troon, refit geven om hem die ze neerschreef, en die 
,,nog geen gevierden naam heeft", den zoo zelden verdienden 
titel van Groot Vorst to schenken, meenen wij to molten be-
twijfelen; immers, ,,geloof niet licht aan groote mannen."
De met zoo scherpe kleuren geschetste tegenstelling van
KORTE MEDEDEELINOEN.	635
FERDINAND, Hertog van Orleans, Met NAPOLEON III, wint o. i. 
niet in kracht door de verzen van KINxER (bl. 22), welke de 
redenaar op Frankrijk toepasselijk keurt. TINKER zegt daar 
onder anderen:
„ Wanneer hij (auriav) dondert, durft geen stervling zich verroeren, 
„Maar naauwlijks is 't mooi weer of alles speelt den baas; 
„'t Wil al naar boven toe en niemand houdt zijn plaats."
Die verzen zouden ons, hoewel deernis hebbende met het 
verdrukte Frankrijk, er bijna toe brengen om Europa met zulk 
een donderaar geluk to wenschen. - Wij vragen nog, zou de 
Hertog van Bordeaux wel volmondig instemmen met de uit-
drnkking, op bI. 20 voorkomende, in welke Orleans genoemd 
wordt ode erfgenaam (in den zin van wettigen erfgenaam) van 
een koningstroon"? - Deze enkele bedenkingen hebben ons 
echter bet genoegen bij de lezing dezer sehoone redevoering 
gesmaakt, niet vergald.
Spoorwegen en Telegrafen. - De invloed van stoom en elec-
triciteit, aangewend als nciddelen van gemeenschap, op den toe-
stand des menschdoms. Door S. COOLHAAS VAN DER WOUDE. 
Te Veendam, by G. VAN DE WERE, Jz. 1859. - Als men in 
dit kleine geschriftje van 36 bladzijden eene door statistiek 
gestaafde aanwijzing van den invloed, then stoom en electri-
citeit op den toestand van bet menschdom thans reeds uitoefe-
nen en in de toekomst in nog steeds verhoogde mate zullen 
uitoefenen, meent to vinden, dan zal men zich zeer bedrogen 
zien. Maar als men een tafereel van den invloed, in groote 
trekken en met gloeijende kleuren geteekend, wenscht to aan-
schouwen, dan zal men zich niet teleurgesteld vinden, wanneer 
men deze redevoering in handen neemt. Als de welsprekende 
redenaar door den invloed van stoom en electriciteit in de toe-
komst het levensgenot verhoogd, handel, landbonw en nijver-
heid nicer ontwikkeld, wetensehap, verlichting en beschaving 
bevorderd en de volkeren verbroederd ziet, - dan mag men hier 
en daar die profetie wel wat to hoog gekleurd vinden, maar 
in den grond zal men den redenaar moeten toestemmen. Jam-
mer maar, dat de twee aanteekeningen op bl. 12 en 32 over 
onze traagheid in bet tot stand brengen van een noordelijken 
spoorweg in verbindtenis met de Duitsche Westbaan, en over
636	FORTE MEDEDEELINGEN.
de weigering om eene telegraaflijn van Veendam naar Gronin-
gen of Assen to leggen , hoe bits en vinnig ook , helaas maar 
al to veel waarheid bevatten.	R.
Recueil Poetique; Choix de ATorceaux, tires des meilleurs 
poetes francais du XIX- siecle, destine a l'usage des ecoles, 
classe mojennes et superieures, par A. B. MAATJES. Seconde 
Edition. Amsterdam. J. H. GEBHARD & come. - Inhoud en 
bestemming van dit boekje zijn op den uitvoerigen titel 
naauwkeurig en bepaald aangewezen ; toch was ons eene ver-
rassing bereid, toen wij, onder de uitnemendste Fransche 
dichters der 19e eeuw, za(yen verschijnen: DIDOT, DELILLE,
CH1NIER, MILLEVOYE, FONTANES, DUCTS, LEGOUV):, BERCHOUX;
en wij daarentegen vergeefs zocbten b. v. naar VICTOR HUGO,
MUSSET, DE VIGNY, DELAVIGNE, LAMARTINE, SAINTE-BEUVE en
anderen. De schrijver zegt in zijne voorrede (die wel wat 
zijn Hollandschen oorsprong verraadt), dat bet met Frank-
rijk gesloten tractaat hem belemmerd heeft in de keuze 
zijner stukken; misschien dat hij, voor de mededeeling van 
stukken van levende dichters, eene uitdrukkelijke toestemming 
dier heeren behoeft. Wij kennen de bepalingen van dit trac-
taat niet, evenmin als de eerste uitgave van dit boekje, waarin 
sommige andere gedichten waren opgenomen; wij willnn dus 
gaarne gelooven, dat de sehuld Bier zonderlinge vergissing, 
waardoor schrijvers, die, zoo al niet door hun leeftijd dan 
toch stellig door hunne werken, tot de vorige eeuw behooren, 
optreden als vertegenwoordigers der Fransche poezij van de 
negentiende eeuw, niet bij den beer x. ligt. Alleen dunkt ons, 
dat de titel had veranderd moeten worden. Onder de wei-
nige, zeer weinige, stukken van levende dichters, treffen wij 
met genoegen aan een paar schoone gedichten van de ten 
onzent to weinig bekende Zwitsersche dichters JUSTE en CARO-
LINE OLIVIER; verder enkele van REBOUL (waaronder, natuur-
lijk, L'ange et l'enfant), en het schoone, krachtige vers van 
BARBIER: NAPOLEON et la France. Dit zijn ook tevens de beste 
stukken nit den bundel, die overigens, nit den noodig ge-
worden herdruk, als schoolboek geschikt blijkt to zijn.
BOEKBESCIIOUWING.
Vrijheid in verband met zelfbewustheid, zedelgkheid en zonde. 
Een psychologisch-ethische studio, door S. DOE, KSTRA, BZ., Theol. 
Dr. en Hoogleeraar aan de Kweekschool der Algemeene Doops-
gezinde Societeit. (Motto: Noli foras ire, in to redi; in 
interiori homine habitat veritas. AuGUSTivus.) Amsterdam, 
P. N. van Kampen. 1858. In gr. 8vo. XII en 396 bl. f 3 - 90.
De vrije wit. Kritisch onderzoek van a. H. SCHOLTEN, hoog-
leeraar to Leiden. Leiden, P. Engels. 1859. In gr. 8vo. 
XLVI en 400 bl. f 4 - 50.
Over het determinisme van de leidsche school. Aanteekening op 
het jongste geschrift van den hoogleeraar SCHOLTEN, door Dr. 
D. KOORDERS. Utrecht, Kemink en Goon. 1859. In postform. 
43 bl. f : - 45.
(Vervolg van biz. 604.)

11.


De slagorden.
Vie over bet leerstuk van den vrijen wil begeert to handelen 
moot, uit den aart der zake, zich helder voorstellen wat door 
yr heid, wat door wit moet worden verstaan. De uiteenzet-
ting dier beide begrippen wordt, gelijk men verwachten kon, 
bij HOEKSTRA noch SCHOLTEN gemist. In beider bepaling en 
omschrijving van 'tgeen in 't algemeen door vrJheid wordt be-
doeld heerscht geen noemenswaard verschil. Beet SCHOLTEN 
hair (blz. 77) ))den toestand, waarin ieder wezen in de schep-
»ping door uit- noch inwendige oorzaken verhinderd of be-
, lemmerd wordt zich to outwikkelen en werkzaam to zijn zoo-
))als dit met zijn aanleg en zijne bestemming overeenkomt" 
terwijl DOEiSTRA haar beschrijft als ,den toestand van per-
))sonen of zuken, waarin ze door niets buiten zich belemmerd 
"worden om zich overeenkomstig hunne natnurlijke krachten
to bewegen" (blz. 63); - dan moot men zeker SCHOLTENS be-
paling vollediger achten dan die van HOERSTRA, wijl gene van
aouicnrsc~.. 1859. N,,. XIV.	42
638 S. IIOEIKSTRA, BZ., J. II. SCIIOLTF\T EN Dr. D. KOORITER3,
in- en uitwendige - deze alleen van uitwendige belemmeringen 
spreekt. Nogthands daar uit bet geheele werk van IIOEKSTRA 
blijkt dat ook hij aan inwendige belemmeringen is indachtig 
geweest, zou 't onbillijk zijn wegens de uitlating van dat 
woord verscbil in beider bepalingen to willen opmerken. Anders 
echter is 't waar de beide hoogleeraren, van bet algemeene 
tot het bijzondere overgaande, zich tot de bepaling van 't 
begrip ME?ISCIIELIJKE vrijheid begeven.
In betrekking tot den mensch kan men zich, volgens noEK-
STRA, de vrijheid als lets uitwendigs en als lets inwendigs 
denken. Door uitwendige vrijheid verstaat hij dan o. a. de 
staatsburgerlijke (politike) en de burgerlijke vrijheid; - door 
inwendige datgene ,,wat men gewoonlijk vrijheid van den men-
»scbelijken wit noemt" (b1z. 67). Hierbij maakt hij echter de 
opmerking: dat men 't woord vrijheid ook van den mensche-
lijken wit in verschillende beteekenissen kan bezigen. ,,Men 
onderscheidt gemeenlijk", dus zegt hij (t. a. p.), »tusscben 
»spontaneiteit (vanzelfheid), vrijheid van keuze (gewoonlijk 
,,bedoeld waar men van vrijen wit spreekt), en zedelijke vrij-
',heid." Dezo verdeeling vermeldende, noemt hij 't evenwel 
eene dwaling wanneer men meent in deze drie soortelijk ver-
schillende begrippen voor zich to hebben: ,Werkelijk vloeijen 
»zij in elkander over," schrijft hij. ',Want spontaneiteit is 
',handelen uit eigene beweging" (blz. 69); - zedelijke vrijheid 
))bet spontane willen en handelen van hem die bet goede wit 
,,en doet omdat hij" (wegens de hooge ontwikkeling des 
geestes), ,,niets anders dan bet goede kan willen" (blz. 72); - 
vrijheid van den wit, 'tgeen tusscben die beiden ligt en de 
spontaneiteit tot zedelijke vrijheid verheft. Want daar de mensch 
niet reeds bij zijne geboorte werkelijk een geestelijk wezen 
is, maar geest moot worden, m. a. w. geene zedelijke vrijheid 
bezit doch baar verwerven moet, dient er lets to wezen waar-
door hij haar verwerven ian. ,,Dat verwerven der zedelijke 
»vrijheid nu is ondenkbaar zonder vrijheid van keuze of vrijen 
))wit in gewonen zin des woords." (blz. 75.)
Ook SCHOLTEN erkent bet onderseheid tusscben uit- en in-
wendige vrijheid des menschen, en wijst dat aan, zonder zich 
evenwel bepaaldelijk van die woorden to bedienen. Ook hij 
brengt hetgeen hij in 't algemeen van de vrijheid gezegd heeft, 
op den afzonderlijken mensch in 't maatschappelijk leven over.
OVER DETERNHNiSME.	639
Ook hij erkent, wat den afzonderiijken mensch aangaat, die 
vrijheid op bet zedelijk gebied, welke HOEKSTRA de inwendige 
menschelijke vrijheid heeft geheeten. Maar 'tgeen hij van 
die inwendige vrijheid zegt, verschilt hemelsbreed van 'tgeen 
noriisTRA dienaangaande als zijn gevoelen mededeelt. Bij 
dozen is, volgens 't boven opgemerkte, inwendige vrijheideen 
toestand des menschen die zich achtereenvolgens in drie vormen, 
of op drie wijzen openbaart. Men zou haar kunnen vergelij-
ken met de lichamelijke ontwikkeling van den mensch: zoodat 
de spontanelteit overeenkwam met de geboorte, de vrijheid 
van den wil met den wasdom, de zedelijke vrijheid met de 
volwassenheid. SCHOLTEN, daarentegen onderscheidt geheel an-
ders en veel scherper. Gelijk zijne algemeene bepaling van 't 
begrip vrijheid liet verwachten, is de inwendige vrijheid vol-
gens hem een toestand van volkomenheid. Want is vrijheid 
die toestand waarin ieder wezen, en this ook de mensch, door 
niets belemmerd wordt in bet verwezenlijken van zijnen aan-
leg, d. i. in zijne ontwikkeling overeenkomstig zijne bestem-
ming, dan is ze niet aanwezig waar'tzij verstandelijke dwaling 
of vooroordeel, 'tzij de gedachte aan heerschende meeningen 
of gebruiken, 'tzij lagere zinnelijke driften, of welke andere 
verkeerdheid ook, in den menschelijken geest bet denken of 
handelen besturen (blz. 81). Hij vat dus de inwendige (niet 
de burgerlijke of staatsburgerlijke of kerkelijke enz., maar 
de zedelijke) vrijheid op in dien zin waarin aEsus sprak: ,Die 
,,de zonde doet is een slaaf der zonde.... de waarheid zAL u 
'vrgMAKEN" (1), en PAULUS: )waar de geest des Heeren is, 
nDAAR is vrijheid." (2).
Deze vrijheid nu noemt hij tevens noodzakelijkheid. Daar-
aan ergert zich Dr. KOORDERS. ))We mogen dus konstateeren," 
zegt doze (blz. 13), ,,dat de Leidsche School bet woord vr?j-
nheid bezigt, waar men in 't gewone leven van onvrijheid 
»pleegt to spreken." Dat menigeen in 't gewone leven wer-
kelijk noodzakelijkheid en onvrijheid verwart, kan niet worden 
ontkend. Doch dit bewijst alleen dat menigeen in bet gewone 
leven niet scherp genoeg onderscheidt, begrippen verwart en 
dien ten gevolge zich opk niet juist uitdrukt. Maar dat
(1) Jo4. vin: 34, 32. 
(21 II Kor. 111: 17.
42 "
640 S. fOEKSTRA, nZ., 3. M SCr10LTEN E\ D. KOORDEI3,
Dr. KOORDERS 't noodig acht dit feit to »konstnteeren" is zachtst 
genomen vreemd, en dat hij daarop cone beschuldiging be-
paald tegen nde Leidsebe School" bouwt, is onregtmatig en 
wijl de leijdsche school niet aansprakelijk kan worden gesteld 
voor ddn harer leden, al mag ook dat lid haar hoofd genoemd 
worden, en wijl die beschuldiging niet uitsluitend hear geldt, 
maar ook tegen elken niet-leijdschen scholier moot worden 
ingebragt die, to beginnen met den apostel 3OHHANNES, staande 
houdt dat: de uit God geborene - wat wel niet anders zal 
wezen den de door do waarheid vrijgemaakte -- niet zondigen 
KA'.~T (3). Hoe men ook )in 't gewone leven" spreke, van 
Dr. KOORDEOS moat verwacht worden dat bet hem onverschillig 
was op welke wijze de weinig nadenkende menigte zich uit-
drukt, en dat hij zoude insternmen met hetgeen, niet de deter-
minist SOLIOLTEN maar de bestrijder van het determinisme 
HOEKSTRA schreef (blz. 74): ,,Men zegge niet dat de zedelijkc 
nvrijheid, juist daardoor dat zij zedelijkc noodzakelijkheid of 
ngebondenheid aan de zedewet is, ophoudt vrijheid to zijn, 
))Dan zou men zelfs aan God zedelijke vrijheid moeten ont-
nzeggen, omdat, zoo men wil, God ook gebonden is aan do 
nzedewet. God kan niet zondigen.... Maar de zedelijke nood-
),zakelijkheid waarmede God in volstrekten zin goed is (Matth. 
),Kix: 17) heeft nicts met dwang of gebondenheid gemeen; in-
ntegendeel zij is de volkomen vrijlieid, omdat de wet aij2de 
),wet of de uitdrukking van zijn heilig wezen is." Ware 
Dr. KOORDERS aan bet onderscheid tusschen noodzakelijkheid en 
dwang gedachtig geweest, waarschijnlijk zou zijne aanmer-
king geschreven noch zelfs (,emaakt zijn.
Doch - om tot SCHOLTENS uiteenzetting terug to keeren, - 
van de zedelijke vrijheid, zooals zij door hem wordt opgevat 
en omschreven, getuigt de leijdsche hoogleeraar hetzelfde ale
de amsterdamsche: ze is niet iets dat de mensch reeds aan-
stonds bezit, maar moot zijn eigendom worden (blz. 83 vv.).
Maar hoe? Door bet middel 'twelk HOEKSTRA aanwees, door
))vrijen soil in den gewonen zin des woords"? SCHOLTEN -
en dit verdient opmerking - ontkent dit niet geheel. Ook
hij schrijft den mensch eon kiesvermogen toe (blz. 87 vv.).
Vraagt men echter: in welken zin? clan stelt juist do beand-
(3) 1 Joh. 111: 9.
OVER DETEEMINISME.	641
woording dier vraaa 't verschil tusschen zijne opvatting der 
inwendige vrijheid en die van HOEKsTRA in bet licht. Her-
innerende dat men op 't aebied der menschelijke kennis on-
derscheid maakt tusschen inhoud en vorm, d. i. tusschen 'teen 
iets is en de wijze waarop 't zich openbaart, verklaart hij dat 
zijne hier voorafgegane beschrijving der zedelijke vrijheid op 
haren inhoud betrekking heeft. De inhoud der viijheid, d. i. 
de beschreven toestand waarin een wezen door niets verhin-
derd of belemmerd wordt om to worden of to zijn wat hot 
volgens zijn aart, aanleg of bestemming worden of wezen 
moet, bestaat of kan althands bestaan op elk gebied der 
scbepping, van dat der onbezielde dingen of tot dat der hoogste 
wezens toe, en is overal dezelfde; doch de vorm, de wijze 
`vaarop ze zich bij de verschillende soorten openbaart, is zeer 
versehillend. Verhindert niets eene plant zich tot bare hoogst 
mogelijke heerlijkheid to ontwikkelen dan is ze vrij ; maar 
hare vrijheid openbaart zich in den vorm van groeikracht. 
Belet niets den vowel to vliegen dan is hij in dat opzigt vrij; 
maar zijne vrijheid openbaart zich.' in den norm van natuur-
drift. 'Bij den menseb, die boven 't peil van het dierlijk 
eleven zich ontwikkeldc, neemt de vrijheid den vorm aan 
))van redelijk overleg en eene daaruit voortvloeijende keus.... 
eIs de algemeene vorm der vrijheid spontaneiteit, de bijzon-
edere vorm, then de vrijheid bij den mensch als redelijk wezen 
))aanneemt, is vrij zijn, omdat men handelt op grond eener 
ysgedane keus. De algemeene spontaneiteit wordt bij den 
'mensch eene electio spontanea" (spontane keus, keus die van 
zelve geschiedt) (blz. 88).
't Zal na doze mededeeling naauw herinnering behoeven 
welk het verschil zij tusschen HOEKSTRAAS voorstelling der 
inwendige vrijheid en die van SCHOLTEN. Bij eerstgenoemde 
is inwendige vrijheid 'tzelfde als spontaneiteit, vrijheid van 
keuze en zedelijke vrijheid, drie begrippen ,,die in elkander 
novervloeijen", zoodat 'spontaneiteit wilsvrijheid in den meest 
'algemeenen zin (is), kiesvrijheid, hetzelfde in meer bijzonde-
oren, en zedelijke vrijheid wilsvrijheid in den hoogsten en 
»edelsten zin" (bl. 67). Ze zijn dus eigenlijk slechts drie vormen (4)
(4) Zoo noemt hij blz. 88 zedelijke vrijheid don vorm der voltooide zedc-
(ilkhcid.
642 S. HOEKSTRA, uz., J. Y-1. SCHOLTEN EN' D. KOORDERS,
van dezelfde zaak. Bij scxoLTEN daarentegen is zedelijke vrij-
11eid de inwendige vrijbeid zelve naar beuren inboud gedacht, 
spontaneiteit haar algemeene vorm en 't kiesvermogen eene 
wijziging van dien algemeenen vorm.
Van dit kiesvermogen nu zegt SCHOLTEV, dat bet nin bet 
»naauwste verband met den wit staat" (blz. 89). Anderen zullen 
welligt staande houden dat dit to weinig gezegd is, want dat 
bet kiesvermogen de wil zelf is. Ter beoordeeling dier meening 
moet ook 't begrip willen naauwkeurig worden ontleed. SCROLTEN 
en BOEKSTRA hebben zich beiden tot dien arbeid gezet. Beiden 
noemen ze den wil zelfbepaling (n. blz. 108, s. b1z. 93). Zelf-
bepaling flu onderstelt persoonlijkheid of zelfbewustheid, m. a. 
w.: zelfbepaling, bet bepalen, beperken van zich zelven, - 
of ook, indien men 't woord bepalen in den eenigzins gewij-
zigden zin van vaststellen gebruikt wil zien : bet vaststellen 
van zich zelven, d. i. 't zich zelven dwingen tot bet een of 
ander, - kan dus natuurlijk noch in de onbezielde of on-
bewuste schepping noch in de dierenwereld gevonden worden. 
Zegt men van een dier dat bet iets wil, dan is dit even on-
juist als wanneer men b. v. zegt dat bet vuur niet wit branden. 
I3et dier heeft driften, begeerten, Been wit. HOEKSTRA en 
SCHOLTEN stemmen in dit opzigt met elkander overeen. Deze 
zet helder uiteen dat dit onderscheid tusschen begeerte en wit 
ook in den mensch moot worden opgemerkt en gemaakt. Be-
geerte, verlangen, trek, lust, neiging behooren dan tot de lagere, 
de dierlijke natuur des menschen : wit tot zijne hoogere, geeste-
lijke natuur (blz. 89). Met een treffend voorbeeld licht bij 
dat gevoelen toe. »Zegt men b. v. van een hongerige: nhij 
n,,wil eten", dan zou men zich beter dus uitdrukken : »hij 
,,y)begeert of verlangt to eten, hij heeft er lust of trek toe." 
Zoo begeerde JESUS to eten toen hij nabij Sichar aan de fontein 
JACOBS zat (5), doch in weerwil dier begeerte wilde hij 't niet 
teen de spijs hem gebragt werd, maar zijne hoogere natuur 
hem gebood, om ter bevordering van hoogere belangen, in dien 
oogenblik spijs en drank onaangeroerd to laten (blz. 90). 
In gelijken zin spreekt HOEKSTRA (blz. 112), en nit zijne 
beschrijving van den wilt als zelfbepaling volgt, daar, over-
eenkomstig zijne eigene woorden, zelfbepaling zelfbewustheid

5; :Tub. tv;	z v41- 31.
OVER DETERM1NISRE.	643
veronderstelt, en zelfbewustheid alleen bij redelijke wezens 
gevonden wordt, zijne instemming met hetgeen SCHOLTEN (blz. 93) 
zegt: ))De wil is een vermogen van het redelijk wezen: Doch 
welk vermogen? Dat der zelfbepaling.
Met het oog op deze omschrijving van 't woord wil en op
tgeen vroeger als de algemeene beteekenis van 't woord vrij 
werd opgegeven, zou men door de uitdrukking vrije wil kun-
nen verstaan: A et vermogen der zelfbepaling van het redelijk 
?'wezen, dat door in- noch uitwendige oorzaken belemmerd 
nwordt zich tot dat(rene to ontwikkelen wat het volgens zijn 
)iaanleg en bestemming worden meet." En de vraag zou nu 
worden : bestaat zulk een vermogen of bestaat het niet ? Dan 
echter ware de beandwoording niet moeilijk, en onbegrijpelijk 
zou 't wezen dat zoovele bladzijden moesten worden gevuld 
om die to zoeken. 't Feit, 't empirisch waargenomen feit der 
aangeborene overgeerfde zondigheid, der erfsvzet, wel to on-
derscheiden van de erfschuld, zou tot de erkenning nopen 
dat: - wat ook welligt, in 't vervolg in den mensch zou 
kunnen oNTstaan of in de eerste stamouders BEStaan heeft, - 
zulk een vermogen in de zondig geborenen vruchteloos zou 
worden gezocht. 't Zal this ligtelijk begrepen worden dat 
&IOEKSTRA bij zijne poging ter »verdediging van het indeter-
snninisme op psychologischen grondslag" iets anders in 't oog 
had, en dat scHOLTENS bestrijding tegen iets anders is gerigt. 
Doch wat bedoelde dan noEKSTR., en waartegen verheft SCHOLTEN 
zijne stem?
Om deze vraag to beandwoorden moet men zich herinneren, 
wat reeds in de inleiding tot deze beschouwingen werd aan-
geduid, dat er verschillende soorten van indeterminisme zijn. 
De hoogleeraren vestigen beiden daarop de aandacht. HOEKSTRA 
onderscheidt (blz. 84 vv.) drie soorten : 1° casuisme (toevallig-
heidsleer), waarbij de vrije wil't vermogen wordt om zonder eeni-
gen grond of beweegreden to handelen; - 2° atomisme of vol-
strekt in differentisme,waarbij het leven in eene reeks van onsamen-
hangende daden (atomen) verdeeld wordt, welke volstrekt geenen 
invloed op den wil oefenen, zoodat de mensch to iederen oogen-
blik willen of niet willen - 't een of ander of het joist tegen-
overgestelde willen kan; - 3° het psychologisch (zielkundig) 
indeterminisme. Tegen do beide eerstgenoemde soorten verzet 
zlOEKSTR' zich niet minder kracbtig dan SCHOLTEN, en ieder
644 S. IIOEKSTRA, IM, J. II. SCTOLTEN EN D. KOORDERS,
nadenkende doet als zij. Dit laatste aan to toonen behoort 
natuurlijk niet tot deze besehouwingen. Zij hebben alleen ten 
doel een overzigt der aan to kondigen werken to geven. De 
vraag is dus uitsluitend: wat moot onder dat psychologisch in-
determinisme, welks verdediging ITOEKSTRA rich voornam, wor-
den verstaan? hoe handhaaft hij 't? en welk is SCIIOLTENS oor-
deel over deze wijziging van 't determinisme?
Wederom zal het noodig wezen, ter voorkoming van mis-
verstand, dat nit eene verkorte opgave zou kunnen geboren 
worden, JIOEKSTRAAS beschrijving van het psychologisch in-
determinisme in zijne eigene woorden mode to deelen. ,Zij 
,,die dit voorstaan," zegt bij (blz. 86), »erkennen gaarne dat 
,,de mensch geschapen is met den natuurlijken aanleg en de 
nbepaalde bestemming om volmaakt en heilig to worden; - 
»dat met then aanleg ook de volstrekte noodzakelijkheid om 
»zich op zedelijk gebied to ontwikkelen aan onze natuur in-
ngeplant is; - dat het geweten den mensch op kategorische 
not imperative (6) wijze de rigting voorschrijft in welke die 
nzedelijke ontwikkeling plaats moot hebben; - dat zoowel 't 
nverschil in zedelijken aanleg als de omstandigheden waarin 
,,de mensch geplaatst wordt, en vooral ook het door bet vroe-
nger zedelijk leven reeds gewerkte of verworven fonds van 
nzedelijkheid, op elk gegeven oogenblik krachtigen invloed op 
,,hem oefenen, zoodat er van volstrekte onbeslistheid en on-
nverechilligheid om to willen en niet to willen of van even-
nwigt van den wil" (indifferentisme) ngeen spraak kan zijn; 
nzij erkennen evenzeer dat op elk gegeven oogenblik, en wel 
))in verband met elks intelligentie (7), met zijnen aard en met 
nzijne heersehende of oogenblikkelijke neigingen, allerlei voor-
nstellingen omtrent hetgeen good of kwaad, nuttig of schade-
nlijk, aangenaam of onaangenaam is, allerlei hoogere of lagere, 
»zinnelijkc of geestelijke en rationele (8) beweegredenen stork 
ninfluenceren (9) op zijne wilsbesluiten, en zij geven toe dat 
nde mensch nooit zonder eenigen grond of beweegreden eene 
nhandeling van zedelijke beteekenis volbrengen kan. Maar zij
(6) gebiedende.
(7) rode.
(8) redelijke.
(9) invlocd ocfcnen.
OVER DETER'VIINISME.	645
"loochenen dat al deze influencerende factoren (10) in lien 
»zin beslissenden invloed oefenen dat zij den wil altijd en 
evolstrekt determineren, tenzij voor zoo ver eenige zedelijke 
"rigting ons tot waarachtig karakter geworden is.... Zij be-
"weren dat in de levensperiode (11) van onbesliste zedelijk-
,heid bij elke grootere of kleinere wending in ons zedelijk leven 
"de wil zelf ter laatster instantie (12) beslist, en dat bij als-
ndan zich openbaart als het vermogen om onder gelijke uit-
)iwendige en inwendige omstandigheden to kunnen willen of 
,)niet willen, z66 of anders to kunnen willen."
In deze ontwikkeling van HOEKSTRAAS gevoelen wordt eene 
uitdrukking gevonden die eenige toelichting behoeft: de uit-
drukking nl. "bij elke grootere of kleiner wending in ons zede-
lijk leven." Ze vinde heure verklaring in de volgende op-
merkingen. ))Men kan en moet," volgens xOEKSTRA (blz. 87), 
,)in het zedelijk leven tusschen aanvangen en voortzetten on-
nderscheiden." In den mensch ligt namelijk "het goddelijk 
,,beeld of zaad, en dat goddelijk zaad is zijne ware natuur. 
,)Men moet zich echter dat goddelijk beeld niet voorstellen 
,,a1s een wezenlijken aanvang, en bij gevolg reeds eene, hoe-
nwel ook allergeringste, mate van zedelijkheid, maar men moet 
"bet zich denken louter als aanleg en bestemming" (blz. 52). 
Die aanleg nu meet ontwikkeld worden, zoodat de mensch 
werkelijk wordt wat hij volgens zijne bestemming behoort to 
wezen. Doch deze ontwikkeling kan alleen plaats hebben "door 
,)den invloed van of in gemeenschap met die zedelijke wereld tot 
,)welke wij behooren" (vgl. o. a. blz. 219 vv., 243 vv.). Waar dit 
geschiedt, waar de mensch - of liever waar het kind en daarna 
ook de mensch - ten gevolge van die gemeenschap tot het 
een of ander goed of kwaad besluit overgaat, daar begint de 
ontwikkeling, daar is aanvang. Maar iedere zoodanige aan-
vang, elke zoodanige handeling op zedelijk gebied, ,)al gnat 
»zij als felt voorbij, laat in onze ziel sporen achter. Zij ver-
"andert onze ziel. Zij drukt haar meerdere overhelling en 
))gemakkelijkheid in om op dezelfde wijze of aithans in dezelfde
(10) invloed ocfenende krachten. Eigenlijk is een factor jets dat mede-
werkt tot het verkrijgeu cener uitkomst of slotsom. 
(11) lcvenstijdpcrk.
(12) in laatstcn aanlcg, bPj slot van rckcning
646 S. HOEKSTRA, BZ., J. H. SCHOLTEN EN D. KOORDERS,
))rigting to handelen" (blz. 61). Hierdoor ontstaat in den 
mensch wat ROEKSTRA in de aangehaalde woorden ))een fonds 
"van zedelijkheid" noemt, doch dat men ook in vele gevallen 
»een fonds van onzedelijkheid" zou kunnen heeten. Zoolang 
nu de mensch zich blijft ontwikkelen onder den invloed van 
dat fonds is zijne ontwikkeling voortzetting. Zulk een tijdperk 
van voortzetting duurt tot er 't een of ander geschiedt waar-
door de mensch ophoudt to handelen onder den invloed van 
zijn »fonds van zedelijkheid." Valt iets van lien aart voor 
dan heeft eene »grootere of kleinere wending in ons zedelijk 
»leven" plaats. 't Besluit of de daad die 't gevolg dier wen-
ding is, is wederom een aanvang. Die aanvang verandert de 
ziel wederom, en verandert dus ook bet fonds van zedelijk-
heid. Zoolang die verandering invloed heeft op bet zedelijk 
leven, beweegt zich de mensch weder in een tijdperk van 
voortzetting, en zoo al voort. Volgens HoEKSTRA nu , behoort 
',al bet aanvangen tot bet gebied van den vrijen wil, en deze 
,,is de factor der wordende zedelijkheid wat Karen vorm be-
ntreft" (blz. 87). En ))in dezen zin", - 't zijn zijne eigene 
woorden, - ))in dezen zin, als factor der wordende zedelijk-
,,heid wat haren vorm (niet wat haren inhoud) betreft", wenscht 
hij den vrijen wil to verdedigen.
Na HOEKSTRAAS standpunt met zijne eigene woorden aan-
gewezen to bebben, zal 't wel niet noodig zijn 't versehil to 
doen opmerken tusschen zijne voorstelling van den vrijen wil 
en die welke, zooals boven werd herinnerd, nit de woorden 
vrij en wil, zou kunnen, misschien zou moeten worden afge-
leid. De vrije wil is, naar zijne beschouwing, 't vermogen der
zelfbepaling van 't redelijk wezen dat, nu en dan in het zedelijk 
leven zich werkzaana betoonend, na een afgesloten tijdperk van
(tat leven een nieuw tgdvak doet AANVANGEN, - of gelijk SCHOLTEN 
(blz. 122) zegt: ',door een daad inleidt", - en bij DIE werk-
zaamheid onder gelijke uitwendige en inwendige omstandigheden 
onafhankelgk bljft van 'tgeen anders op des menschen zedelijke 
ontwikkeling invloed oefent, tensi voor zoover eenige zedelijke 
rigting tot 's menschen waarachtig charahter geworden is (13).
(13) Charakter omschrijft hij als ,de blijvende rigting van den wil die 
,, zich als tot tweede natuur vastgezet heeft, bet resultaat kde slutsom) of 
„product (lict voortbrengsol) van gehecl ons voorafgcgaan zclfbcivustlevel' en
OVER DETERMISISME.	647
Bij doze voorstelling van den vrijen wil molten twee opmer-
kingen niet teruggehouden worden. Vooreerst: dat HOEKSTRA 
door zijne bepaling den vrijen wi1 tot iets voorbijgaands maakt. 
Ten andere : dat hij door die bepaling ten deele vervalt in 
'tgeen hij zelf heeft afgekeurd (bet indifferentisme), ten deele 
in betgeen hij zich voorneemt to bestrijden (bet determinisme). 
Wat bet eerste betreft, de zaak is duidelijk. Noemt hij den 
vrijen wil ))factor der wordende zedelijkheid" dan volgt daaruit 
regtstreeks dat bij ophoudt to bestaan zoodra de zedelijk-
heid geworden is, m. a. w. dat wanneer de mensch de zede-
lijke vrijheid verworven heeft, d. i. volmaakt geworden is, de 
vrije wil ophoudt to bestaan. Deze opmerking wordt ook door 
SCHOLTEN in bet midden gebragt (blz. 124) (14). Wat bet 
tweede aangaat: HOEgsTRA vervalt tot determinisme wanneer 
de bijvoeging: »tenzij voor zoover eenige zedelijke rigting tot 
»'s menschen karakter geworden is" in bare voile kracht moet 
worden vastgehouden. Want er is bij ieder zelfbewust wezen 
altijd bet een of ander dat tot zijn charakter werd, zoodat 
de vrije wil zelfs hij de wendingen in bet zedelijk leven (der-
halve in de eenige gevallen waarin hij zich werkzaam betoont) 
niet vrij maar door iets anders als zich zelven bepaald is. 
Moet daarentegen die bijvoeging niet in hare voile kracht 
gehandhaafd worden, wat beteekent ze dan ? of hoe zal ze 
HOEKSTRA beschermen tegen SCHOLTExs beschuldiging (blz. 124): 
))bet verschil (tusschen bet volstrekte indeterminisme en dat 
van den beer HOEgsTRA) »bestaat slechts in bet aantal vrije
wilsuitingen, niet in de kwalificatie zelve van den vrijen wil. 
nBij HOEKSTRA, zoowel als bij de gewone indeterministen, is 
"de vrije wil, daar waar hij werkzaam is indifferent," d. i. 
daar kan de mensch willen of niet, zdd of anders willen?
Alvorens echter over to gaan tot de mededeeling der gronden 
waarop DOEKSTRA 't bestaan van een vrijen wil, zooals hij
„handelen." (blz. 58). Hebbelijkheid of gewoonte kan dus nooit charakter 
zijn omdat zij onbewust den mensch eigen wordt (vgl. biz. 268).
(14) IIOEKSTRA ontkent dit. „Men behoudt den wil en wel den vol-
„komen vrijen wil; alleen kan hij zich dan niet meer als kiesvermogen 
„ openbaren," zegt hij b1z. 121. Hoe dit to rijmen zij met zijne voorstel-
ling, volgens welke do vrije wil joist hot kiesvermogen is, is niet regt 
duidelijk. SCHOLTEN andwoordt eenvoudig: , Maar dan is willen ook niet 
a anvavgen." bl. 152, noot 2.
648 S. IIOEKSTRA, BZ., J. 11. SCIIOLTEN 1?1 D. KOORDERS,
zich lien voorstelt, poogt to handhaven, zal bet noodig zijn 
ook SCHOLTENS zienswijze over bet indeterminisme, 't vol-
strekte zoowel als bet psychologische,in hare gronden to doen 
kennen. Tegen bet gewone of volstrekte indeterminisme, door 
IIOEKSTRA in casulsme en indifferentisme onderscheiden, door 
SCHOLTEN in dddn woord saamgevat, brengt hij tien bezwaren 
in, tegen dat van HOEKSTRAx acht. Die alien op to noemen 
zou to uitgebreid eene plaats vorderen. Bovendien hangen zij 
geheel met zijne voorstelling van den wil samen. 't Zal dus 
voldoende wezen de uiteenzetting van zijn gevoelen dienaan-
gaande een eind verder na to gaan, dan boven voor bet teen 
voorgestelde doel noodig was. Uit bet door hem gemaakte 
onderscheid tusschen willen en begeeren volgt regtstreeks dat 
de wil slechts daar werkzaam kan wezen waar de redo 't is. 
I-let willen toch staat juist daarin alleen boven bet begeeren, 
dat bet laatste niets is dan eene werking der lagere zinnelijke 
natuur, terwijl bet eerste de vrucht is van overleg en wel 
van voorafgaand overleg. Mogt dit duister schijnen, men her-
innere zich bet boven (15) aangebaalde voorbeeld van een 
hongerige, werke dat eenigzins nit, en stelle zich 't geval dus 
voor. Een herstellende kranke gevoelt zich verzwakt en uit-
gevast, en begeert to eten. Die begeerte is niets dan 't gevoig 
van zijn uitgevasten toestand en zijne lagere, dierlijke natuur 
welke een afkeer van then toestand heeft, m. a. w. eene 
werking van zijne zinnelijkheid geprikkeld door den honger. 
Doch daar bedenkt hij dat zijn arts hem 't gebruik van voed-
sel verbood en nu ?oil hij niet eten. Waarom? Wijl hij vreest 
door to eten zijne herstelling to vertragen of onmogelijk to 
maken, - wijl hij vertrouwt op bet woord van zijnen ge-
neesheer die hem gezegd heeft - of zich herinnert, 'tzij door 
vroeger verworvene eigene ervaring, 'tzij door 'tgeen hij aan 
bet krankbed van anderen heeft waargenomen,datbetgebruik 
van spijs in zijnen toestand nadeelig kan wezen, - of om 
eenige andere reden. Doch, welke ook die reden moge wezen 
dat hij niet wil ofschoon hij wel begeert, altijd is zijn wil, zijne 
zelfbepaling, de vrucht van voorafgaand nadenken, overleg, 
redenering. )De wil," in den eigenlijken zin des woords, "is
;,(dus) een vermogen van bet redelijk wezen" (biz. 93) en wel
(15) L1z. 612.
OVER DE'rEaMIc1SlaE.	649
bepaaldelijk van bet wezen dat Diet slechts eene redo bezit, 
maar haar werkelijk gebruikt. Het willen is derhalve gegrond 
op eene werkzaamheid der rede, of, gelijk SOnoLTEN zegt: "de 
nwil is bet vermogen der zelfbepaling, nit kracht van eene.., 
"door de rede gedane keus." (blz. 93) (16). Hieruit nu volgt 
regtstreeks dat de wil altijd gedetermineerd is, al ware 't 
alleen door bet voorafgaand overleg der rede. ))De formele 
"vrijheid, het tries- en wilvermogen, is dus Diet bet vermogen 
om zonder eenige determinatie van bet reflecterende" (opmer-
kende soms ook overwegende) "verstand of van de rede to 
))willen, maar vrijheid zich openbarende in den vorm, Diet van 
nphysische (17) noodzakelijkheid, natuurdrift of instinkt, maar 
Din den vorm van wiLLE N, het gevolg van eene met het verstand 
not met de rede gedane KEUS" (blz. 94) (18). Uit deze slotsom 
vioeit als van zelve eene andere voort. Is 't vermogen om 
to willen bet gevolg van eene met bet verstand of do rede 
gedane keus, dan nbestaat bet in dezelfde mate, waarin 't 
"verstand, of op zedelijk gebied de rede, bij den mensch ont-
nwikkeld is" (blz. 100), zoodat derhalve nhet kiezen en willen 
not de formele vrijheid in bet tijdperk der wordende zedelijk-
nheid aanvankelijk bestaat, maar nog Diet zdm ontwikkeld dat 
nhet reeds altijd en onder alle omstandigheden bij magte zou 
nzijn in werking to treden. De formele vrijheid is onvol-
"komen zoolang de materiele zelve flog onvolkomen is. Waar
,)do zaak nog Diet aanwezig is, bestaat ook de vorm Diet."
(blz. 101).
(16) Hieruit blijkt duidelijk wat SCHOLTEN bedoelde teen hij (blz. 89)
schreef: , Dit kiesvermogen staat in bet naauwst verband met den wil." 
(17) stofelijke.
(18) Bij SCUOLTEN zijn alleen de beide woorden „ willen" en „ keus" our-
elf gedrukt. In de aanhaling zijner omschrijving is deze wijze van onder-
scheiding voor moor audere woorden gekozen, omdat de cursif gedrukte 
woorden zijne bepaling in den beknoptsten vorm doen in bet oog vallen. 
Voorts wijkt de omschrijving van den wil als eene werkzaamheid des ver-
stands in 't vervolg dezer besehoawingen eenigzins tong om dubbelzinnig-
heid to vermijden. Dit geschiedt met bet oog op SCHOLTENS voorafgaande 
verklaring: „ Hot willen is bloot eon uitvloeisel van 't lagere verstand, wan-
, neer bet voorwerp van den wil door den zinnelijken lust begeerd, en Diet 
door de rede als geed er7cend wordt." (blz. 93). De wil als uitvloeisel des 
verstands zou dus voor 'tzelfde als do begeerte kunnen gehouden worden, 
en dit zon misschien tot verwarring der begrippen wil en begeerte leiden."
650 S. HOEKSTRA, BZ., J. II. SCIOLTEN ES D. KOORDERS,
Is dus de vrije wil bij HOEKSTRA iets voorbijgaands, dat zal 
worden to niet gedaan wanneer de mensch volkomen zedelijk 
vrij zal geworden zijn, in den zin van Jolt. viii: 31 vv.; bij 
SCHOLTEN is de formele vrijheid, bet kies- of wilvermogen, iets 
blijvends, dat juist in bet tijdperk der volkomene zedelijkheid 
eerst in zijne volheid bestaat. Is HOEKSTRAAS vrije wil iets 
dat, somwijlen althands bij awendingen in bet zedelijk leven" 
en wel indien dan niets van n'tgeen tot 's menschen waar-
t)achtig charakter geworden is" zich daartegen verzet, werke-
lijk vrij is, SCUOLTENS kiesvermogen is altijd bepaald. Is 
IIOEKSTRAAS vrije wil een ',factor der wordende zedelijkheid", 
icts in den mensch dus dat op zich zelf bestaat; SCHOLTENS 
kiesvermogen is niets anders dan een »uitvloeisel" (blz. 93), 
eene kracht, eene werkzaamheid van een ander vermogen.
De strijd.
Niet zonder gedurige schermutselingen, de indeterminist 
tegen de deterministen, de determinist tegen de indeterministen, 
hebben HoEKSTRA en SCHOLTEN hunne gevoelens tot dusverre 
uiteengezet. De eigenlijke kamp vangt echter eerst aan, waar 
laatstgenoemde, na bet indienen zijner acten van beschuldi-
ging tegen 't gewone indeterminisme en dat van HoEKSTRA, in 
Hoofdst. III van zijn boek tot de behandeling der gronden 
voor 't bestaan van den vrijen wil overgaat. Hij mope zijn 
werk niet als een strijdschrift tegen zijnen ambtgenoot be-
schouwd willen hebben, toch geeft reeds de inrigting, waarbij 
hij HOEKSTRA op den voet voigt, daaraan den schijn then hij 
ontvlieden wil.
In dcn opzigt stemmen HOEKSTRA en SCHOLTEN overeen. 
Beiden ontkennen, dat bet bewijs voor bet bestaan van den 
vrijen wil door zoogenaamde proefnemingen zou kunnen wor-
den geleverd. SCHOLTEN zet dit helder uiteen. ,Om aan to 
:,toonen dat ik een vrijen wil heb," zegt bij (blz. 137), ngeef 
»ik bet u b. v. in de keus to zeggen, welke hand ik zal op-
nligten, de regter of de linker, en ik zal juist bet tegenover-
»gestelde doen.... De proefneming moet als mislukt beschouwd 
„worden.... Gij hadt de regterhand genoemd, en ik moest dus, 
»om mijnen vrijon wil to bewijzen, de linkerhand opheffen ....
OVER DETERIIINISME.
651
„ hierin was dus mijn wil gedetermineerd." HoEKSTRA gaat 
zelfs verder. Niet alleen dat proefneming onvoldoende is stemt 
hij toe (blz. 136), maar hij ontkent zelfs alle regtstreeksch of 
onmiddellijk bewijs voor de wilsvrijheid. )Js er vrijheid van 
»wil, dan dragen onze wilsuitingen, voor zoover ale zij open-
nbaringen daarvan zijn, bet karakter van toevalligheid", dus 
verklaart hij zich (blz. 131) en gaat dan voort: »Toevallig 
»noemt men zulke daden die niet tot stand komen volgens do 
,)wet der volstrekte noodzakelijkheid. Nu is bet bewijzen bet 
„aanwijzen van oorzaken; toevalligheden die geene noodzake-
» lijkheid hebben, kunnen alleen als rnogelijk, niet als werkelijk 
„bewezen worden, namelijk door regtstreeksch bewijs." SCHOLTEN 
zegt op grond dier woorden: ',de beer xoEKSTRA begint met 
"de erkenning, ndat de wilsvrijheid zich niet bewijzen laat." " 
(blz. 133). HOEKSTRA zal welligt tegenwerpen dat in die uit-
spraak pen regt geschiedt aan zijne woorden: ,namelijk door 
regtstreeksch bewijs." Maar SCHOLTEN zou daarop welligt and-
woorden dat zijdelingsch bewijs geen bewijs is. Nogthands, - 
HOEKSTRAAS eigene ontkenning der mogelijkheid van regt-
streeksch bewijs getuigt bet, - slechts over die gronden der 
tweede soort zal dus de strijd gevoerd worden. En vooreerst 
dan beroept zich HOEKSTRA op de zelfbewustheid, of, zooals 
hij zich in bet opschrift van § 30 uitdrukt, op de bewustheid 
dat wij vrijheid van wil hebben. Of dit laatste niet meer 
vrijheidsbewustzijn dan zelfbewustzijn zou moeten geheeten 
worden, en of gene niet eenvoudig een deel van deze is, zou 
in bet midden gebragt kunnen worden. HOEKSTRA maakt 
echter dit onderscheid niet. )Zelfbewustheid," zegt hij (blz. 143), 
en in die woorden deelt hij mede wat hem voorkomt hare be-
wijskracht to zijn, »zelfbewustheid is niets anders dan de 
»bewustheid dat wij niet volstrekt gedetermineerd zijn. En 
„wij hebben daarvan onmiddelijk de bewustheid in bet feit 
vdat wij de daad, voor zoover als die vrij is, one zelven toe-
»kennen". Waarop SCHOLTEV andwoordt: ,Dat deze bewustheid 
„bestaat erkennen wij ; de ervaring leert haar kennen als een 
nfeit. Maar dezelfde ervaring wijst ook op bet feit, dat menig-
»een zich bewust is een spook gezien to hebben, en dat in 
„vroegere eeuwen die bewustheid algemeen was. Volgt hieruit 
"dat dit spook, hetwelk in de bewustheid bestaat, ook wer-
nkelijk bestaat? De bewustheid van iets bewijst this voor bet
652 S. IIOEKSTRA, OZ., j. II. scIIOLTES EV D. KOORDERS,
nobjectief (19) bestaan der zaak, waarvan men zegt zich be-
3) wust to zijn niets, tenzij dat die bewustheid op redelijke gron-
nden steunt" (blz. 140). Hij wijst voorts aan dat die rede-
lijke gronden den indeterminist ontbreken, en zich beroepend 
op bet boven vermelde voorbeeld van bet opligten der regter-
of linkerhand, waaruit blijkt hoe iemand zich kan inbeelden 
vrij gewild en gehandeld to hebben, ofschoon hij in zijn willen 
geheel gedetermineerd was, verklaart hij do bewustheid van 
vrij to zijn in den zin der indeterministen voor zelfbedrog 
(blz. 141). Later, bij zijne ontwikkeling van »den vrijen wil 
':en do zedelijke begrippen" noemt hij bet zelfverwijt waarvan 
7IOEKSTRA gesproken had ,een verkeerden vorm van de zede-
~)lijke smart" (blz. 203) en de toerekening (niet bet zich toe-
rekenen in bet bijzonder, maar 't aan iemand toerekenen in 
bet algemeen), opgevat als een begrip dat tot bet wettelijk 
standpunt behoort, jets dat ))met bet wettelijk standpunt zelf 
ter zijde gesteld meet worden, een begrip dat op bet hoogere 
,,ethisch-religieuse (20) gebied niet to huis behoort." (blz. 233).
Doch 't is welligt iets to veel gezegd wanneer wordt staande 
gehouden dat HOEKSTRA zelfbewustheid en vrijheidsbewustbeid 
verwart, al neeft daartoe zijn eigen redebeleid aanleiding. 
iSOHOLTES althands erkent: "Niet alleen nit de bewustheid 
Aat wij vrij zijn, maar ook nit onze zelfbewustheid tracht 
»HOEIKSTRA hot bestaan van den vrijen wil of to leiden" 
(blz. 147). Dit slaat dan op H0EESTRAAs beweren: :,Alle 
nzelfbewustworden rust op de onderscheiding van Ik en Niet-ik. 
»Ik word mij van mijn Ik bewust, als bet Ik zich in zijne 
»uitingen gestoord of begrensd gevoelt; maar juist daarin dat 
,,ik mij van bet Ik als begrensd bewust ben, heb ik ook de 
»bewustheid van een onbepaald Lets dat bet Ik begrenst, en 
,,dat wij in bet algemeen bet Niet-ik noemen, waaronder wij 
alles begrijpen wat niet onze zelfbewustheid is." (blz.143).-
1Vlaar," vraagt SCnOLTEN (blz. 148), ',hoe kan daaraan eenig
(19) llet bestaan der zaak op zich zelf. De aanhaling der woorden: „De 
„bewustheid van icts ena. - op redelijke gronden steunt" zou overbodig 
kunnen schijnen. Zij geschiedde echter opzettelijk opdat bet een ieder mo-
gelijk zou wezen to beoordeelen hoe scbeef zekere partij in den lande de 
zaken voorstelt wanneer zij van do daken verkondigt: „Professor SCHOLTtN 
„ontzegt aan bet zelfbewustzijn volstrekt alle bewijskracht."
(20) zedelijk-godsdienstige.
OVER DETEKMTYISn1E,	653
nbewijs ontleend worden tegen bet determinisme? Het Ik on-
:,derstelt een Niet-ik, derhalve iets anders waarvan bet Ik 
))onderscheiden is. A - Ik is dus onderscheiden van B of 
,Niet-ik. Dat bij dit onderscheid A Ik genoemd wordt, ge-
))scbiedt daarom, omdat A weet of zich bewust is A en niet B 
))te zijn. Bij Ik en Niet-ik bestaat dus 1°. onderscheid tus-
))schen A en B, 2°. een onderscheid waarvan A zich bewust is. 
))Het eerste, dat A niet B en van B onderscheiden is, kan 
))niet bewijzen tegen bet determinisme. Is A een paard en 
»dus niet B, b. v. eene koe, dan zal daaruit door den beer 
"IIOEKSTRA evenmin als door iemand anders worden afgeleid, 
,'dat bet paard of de koe een vrijen wil hebben (21), of dat 
,,op bet gebied der natuur waar duizende A's tegen B's d. L 
s'Niet-A's overstaan bet determinisme niet zou heerschen. Het 
))bewijs van IIOEKSTRA nit bet Ik-zijn moet dus aan bet tweede 
»(onderscheid) ontleend worden, dat namelijk A zich bewust is 
))niet B to zijn. Nu vraag ik echtor, wat bier bet weten of 
))de bewustheid iets to zijn en dus niet iets anders to zijn, 
))afdoet tot de vraag naar hot determinisme? Onderstel, do 
»mensch ware in zijne zedelijke ontwikkeling gedetermineerd, 
))zoo hij dan van zijn eigen gedetermineerd bestaan, als van 
»een bestaand object (22), niet evenzeer wetenschap kunnen 
»hebben en zich daarvan bewust zijn als van andere dingen 
))die gedetermineerd zijn?"
Terugkomende op een vroeger door xoRSsTRA aangevoerden 
grond, onderzoekt SMOLTEN verder of de vrije wil uit bet 
begrip van den wil zelven kan worden afgeleid? ))Willen," 
had HOEKSTRA biz. 111 gezegd, ))wilien is bet vermogen om to 
))beginnen," en na de ontwikkeling dezer stelling: ))indien er 
adus een wil is, dan meet er ook kiesvrijheid, vrije wil be-
nstaan." (blz. 117). - ',leer juist geredeneerd," andwoordt 
SCIIOLTEV (blz. 151), nwanneer bet waar is, dat willen ,ab-
(21) Het voorbeeld is afdoend. Toch kan bet worden gewraakt om de 
woorden ,is A een paard". Want hetgeen door A wordt voorgesteld meet 
een zelfbewust wezen zijn, waartoe de paarden tech wel Diet zullen ge-
rekend worden. Luidde bet „ Is A een mensch en dus Diet B b. v. eene 
„koe, dan zal daaruit niet worden afgeleid dat do mensch of de koe een 
vrijen wil hebben," dan ware 't verpletterend.
(22) voorwerp.
nOEKnESCH. 1859. x°. XIV.	43
654 S. I30EKSTRA, BZ., J. II. SCIIOL 'EN El D, KOOIDEES,
n,soluut (23) aanvangen" is, Act vermogen om to beginnen 
) ,absoluut uit zich zelf to beginnen." " Doch om (lie stelling 
to ontzenuwen gaat hij dus voort: ,Uit deze bepaling van 
"den wil zou volgen, dat de mensch in elke periode van eon-
ntinu5teit (24), waarin hij volgens LIOEKSTE niet aanvangt, 
' maar enkel voortzet, nooit wilde, en dat vooral in den hoop. 
',sten toestand van zedelijke continuiteit bet willen geheel zou 
nophouden. Dit een en ander wordt door de ervaring weder-
nsproken, vermits joist in hoog zedelijke persoonlijkheden do 
',wil bet krachtigst werkzaam is, en niemand in hooger zin 
Aeeft kunnen zeggen: » Ik wil" dan JEZUS."
In 't voorbijgaan behandelt SCHOLTEN nog een ander bewijs, 
wel eens voor 't bestaan van den vrijen wil aangevoerd. JULES 
SIMOS, de schrijver van Le Devoir, had gevraagd: ',Van waar 
„heb ik de idee van vrijheid indien ik niet vrij ben ? 't Is 
nniet genoeg een woord to hooren om er den zin van to be-
»grijpen; daartoe moot ik in of buiten mij bet voorwerp vin-
"den waarop bet betrekking heeft." - ))Ulcer afdoend," voegde 
HOEKSTRA daarbij (blz. 137), )war,- deze vraag, indien hij er 
Aijgevoegd had dat zelfs bet begrip van kiesvrijheid, en ook 
,,bet woord zonder de zaak niet ontstaan kon." SCHOLTEN 
wijst dozen grond terug omdat HOEKSTIA lien aanvoerende
uitgaat van idee en begrip, terwijl hij uit moest gaan van 
»ervaring." (blz. 156). HOEKSTra zou daartegen kunnen in-
brengen: )dat de noodzakelijkheid van bet bestaan eener zaak 
j'wanneer bare idee bestaat, eon feit is," en dat hij dus em-
pirisch redeneert. Doch als dan SCHOLTEN hem 't bewijs dier 
stelling vroeg, en hem herinnerde dat bet woord en de idee 
of bet begrip spook bestaan, ofschoon de spoken zelven nog 
geene bewijzen van bestaan hebben gegeven?
Na zijne gronden van de meer afgetrokken begrippen van 
vrijheids- en zelfbewustheid behandeld to hebben,slaatrloEr-
STrA, een anderen weg in. Hij stelt zich voor aan to toonen 
dat alles wat van buiten of invloed kan oefenen op den mensch, 
to samen genomen, voor zoover wij dat kennen, den wil geens-
zins volstrekt determineert, maar dat in weerwil van dat
(23) volstrekt.
(24) tijdperk van voortzetting. Wat daarmede bedoeld wordt is boven 
(blz. 645 v.) aangewezen.
JVEIt DET1:1011NdSME.	655
alles de zedelijke daad volstrekt onverklaarbaar blijft zonder 
de wilsvrijheid. )Gelijk wij aan de eene zijde toestemmen 
A at het ongerijmd is op zedelijk gebied van een willen zonder 
)motiven (25) to spreken, zoo moeten wij aan den anderen 
)karat ontkennen dat die motiven den wil volstrekt determi-
)neren" (blz. 145). Om deze stelling to bewijzen maakt hij 
opmerkzaam op de onderscheiding der beweegredenen (motiven) 
der redelijke en zedelijke natuur, en die der zinnelijke en zelf-
zuchtige neigingen. De bewegende kracht der eerste soort is het 
goede of kwade in uitgestrekten zin, die van de tweede bet aan-
gename of onaangename (t. a. p.). )Waar beide in onze be-
,)wustheid zamenvallen, z66 namelijk dat het goede to gelijk 
,)het aangename is, daar kunnen wij niet van keuze spreken, 
,)daar zijn wij gedetermineerd. Waar evenwel deze motiven 
,)met elkander in strijd zijn, daar doet zich de vraag op, 
,)welke kracht zij bezitten om onzen wil in eene bepaalde 
,)rigting to bewegen." (t. a. p.) Hij wijst vervolgens aan dat 
wij ,nmenigmaal tegen onze rede in handelen; vaak de oogen-
,)blikkelijke begeerlijkheid niet wederstaan, hoewel wij ons 
)bewust zijn niet alleen dat wij zondigen, maar ook dat wij 
,,door to zondigen ons eigen geluk verwoesten (blz. 150). Tegen 
)geweten en rede in bepalen wij onzen wil menigmaal ten kwade, 
„tot vervulling van zondige begeerlijkheden,.... hoewel wij 
)onmiddelijk vd6r de wilsbepaling overtuigd waren dat dit 
»opvolgen van onze zondige neigingen geenszins ons geluk kon 
,)bevorderen. En wij doen die zonde met overleg en beraad, 
,)niet altijd in blinden hartstogt." (blz. 151). Waaruit dan 
volgt ndat in het leven zedelijkheid en intelligentie niet altijd 
„in de juiste verhouding staan." (t. a. p.). En zoolang dit 
hot g•eval niet is, lint het in den aart der zake dat de door 
HoEKST1tA gestelde vraag: ,)worden wij volstrekt gedetermi-
neerd door de motiven onzer redelijke en zedelijke natuur?" 
ontkennend moet beandwoord worden. Niet anders is 't met 
die welke daarop volgt: )worden wij volstrekt gedetermineerd 
))door de motiven onzer zinnelijke en zelfzuchtige neigingen?" 
Uit het bestaan o. a. van 'teeen men verhevene handelingen 
noemt, m. a. w. handelingen waarbij zich de mensch nit be-
ginsel boven 't onaangename des lijdens weet to verheffen,
('?sa beweegredenen.
656 S. 11OEKSTRA, EZ., J. 11. SCI1OLTEN EX D. KOORDERS,
van zelfbeheersching en zelfs van zelfmoord leidt HOEKSTRA 
af, dat de neigingen der zinnelijke natuur den mensch niet 
volstrekt determineren en evenmin de neigingen der zelfliefdo 
"omdat die aan onze zinnelijkheid gebonden zijn." (blz. 162). 
Dan vraagt hij verder: "Wordt (dan) onze wil gedetermineerd 
"door de vereenigde kracht van onze redelijke of zedelijke en 
"van onze zinnelijke of zelfzuchtige neigingen?" De strekking 
dezer vraag kan niet duister zijn. "Is de mensch evenmin 
»gedetermineerd door de zedelijke motiven, zelfs niet naar de 
"mate zijner intelligentie, als door de zinnelijke en zelfzuch-
"tige motiven, dan blijft ten derde nog deze hypothese (26) 
"over, dat hij geheel gedetermineerd wordt door beider ver-
»eenigde werking, zoodat de wil als 't ware de evenaar is 
"die door hot gewigt der motiven naar de eene of andere 
"zijde overslaat.... Hot wegen van de motiven zou dan go-
' schieden door middel van de intelligentie of rede." (blz. 167). 
Na aangetoond to hebben dat geene handeling deels een zelf-
zuchtig deels een zedelijk charakter kan hebben, beandwoordt 
h j de gestelde vraag o. a. door deze opmerking: ,,Doet zich 
"bet geval voor dat de motiven van zelfzucht en die van 
"zedelijkheid onzen wil een tijdlang onbeslist laten, men moot 
"ten slotte volstrekt naar de eene of naar de andere zijde zijne 
"keus bepalen. Zoo nu de vrije wil altijd de sterkste neigin-
gen volgde, dan zouden de zedelijke motiven wel niet ligt 
"do eerste overwinning behalen op de aanvankelijk veel sterker 
"zinnelijke en egoistische neigingen. Kiest nu de wil bet 
"goede dan moet de mensch al de kracht van bet wilsbesluit 
"leggen op de aanvankelijk zwakkere redelijke motiven, om 
"de veel sterkere zinnelijke to beteugelen. Doze keuze is on-
"verklaarbaar zonder de vrijheid van wil." (blz. 172).
Tegen dit alles kan de determinist eenvoudig inbrengen, dat 
de keuze niet door den wil gedaan wordt, maar door de be-
weegredenen of Never door 'tgeen aan de beweegredenen kracht 
toekent, en dat derhalve bij dit kiezen van geenen vrijen, 
maar juist alleen van eon gedetermineerden wil sprake moot 
wezen; want "dat de ervaring leert dat de wil door motiven 
"beheerscht wordt, en dus, even als ieder ander verschijnsel, 
"aan de wet der oorzakelijkheid onderworpen is." (sca., blz. 130).
(26) onderstelling.
oVER DETEIUIINISME.	657
In eene breede beschouwing over bet onderscheid tusschen 
beweegreden en oorzaak poogt IJOEKSTRA deze bedenking to 
ontzenuwen. Beweegreden, of gelijk bet nu weder beet: grond 
(straks wordt zij maxime, grondstelling, bl. 191) noemt hij 
niets algemeens, dat daarom alleen de mogelijkheid van gevolgen 
r>in zich sluit"; oorzaak daarentegen niets bijzonders, weshalve 
n,de uitwerking niets dan voortzetting van de oorzaak is. Tus-
nschen grond en gevolg," zoo redeneert bij dan verder (blz. 190), 
nstaat bet Ik, - dat gelijk bet door vroegere daden zelf dien 
ngrond gelegd heeft - bet gevolg nit den grond to voorschijn 
,,brengen moet. Er doen zich meerdere gronden op (door 
nmeerdere van elkander min of meer onafhankelijke wilsdaden 
not reeksen daarvan in ons gelegd); maar zij werken niet 
nmecbaniseh (27); neen, de mensch zelf brengt nit een dier 
ngronden de daad to voorschijn en maakt dus de andere gron-
,,den werkeloos." Daarom ontkent hij niet ndat overleggen, 
,,berekenen, wikken en wegen aan ons handelen kan en moet 
nvoorafgaan;.... maar.... dat in de periode van wordende en 
nbij gevolg onbesliste zedelijkheid de motiven een volstrekt 
ndeterminerende kracht hebben" (biz. 193).
,,Er heerscht hier," andwoordt SCEOLTEN (blz. 131), nindien 
nik mij niet bedrieg, nbegripsverwarring tusschen considera-
ntieen en motieven. Dat Diet elke considerans (28) oorzakelijk 
»invloed oefent op bet besluit van den wil, leert de ervaring, 
nmaar zulk een consideratie is dan ook voor den wil slechts 
neen sollicitans, geen motief (29). Motief wordt de conside-
nratie eerst dan, wanneer zij op bet wilsbesluit dien invloed 
noefent dat uit de magt der consideratie de wilsdaad voort-
,,vloeit. Een motief dat niets in beweging brengt d. i. ver-
,,oorzaakt, is geene causa movens (30), geen beweegreden en 
"dus geen motief. Bij de voorstelling van den wil als bet 
"vermogen om tegen alien invloed, ook der krachtigste motieven, 
,,zich to verzetten, kan geene sprake zijn van motief, want 
,,motief is hetzelfde als eene oorzaak voor bet willen." Men 
kan tegen deze bepalingen opkomen, en staande houden dat
(27) werktuigelijk.
(28) overwegingsgrond.
(29) prikkei geen beweegreden. 
(30) bewegende oorzaak.
658 S. IIOEKSTnA, I.Z., J. II. SCI10L•TEN E:v D. KOORDERS,
beweegr°eden niet beteekent de reden die zelve iets beweegt, maar 
de reden waarin de geschiktheid ligt oma, onder zekere voor-
waarden, bij gunstige omstandigheden euz. iets to bewegen, en 
dat dus een motif niet eene oorzaak van, maar eene aanleiding 
lot bet willen is. Erkent men echter dat dit der tail geweld 
aandoen zou wezen, dan meet men sCIIOLTENs bewering toe-
stemmen, en daarmede aan Let geheele betoog van IIOEKSTRA 
op zijne leer van den wil en de beweegredenen gebouwd, ge-
,vigt ontzeggen. Nogthands eene verkeerde uitdrukking van 
den verdediger mag Been grond wezen om zijne zaak to ver-
oordeelen. En indien nu HOEKSTRa cons niet van zedelijke 
en redelijke en zinnelijke en zelfzuchtige beweegredenen, maar 
van zedelijke en redelijke en zinnelijke en zelfzuchtige voor-
stellingen, overzvegingen, _prikkels of iets dergelijks had ge-
sproken? Zeker had 'hij dan de wet der oorzakelijkheid d. i. 
de wet volgens welke al wat is, uitgenomen God (die en 
omdat Hij de eerste oorzaak is,) eene oorzaak hebben moet, 
niet opgeheven ten aanzien van den wil. 1llaar hij had b. v. 
ins kunnen redeneren:
Aanvankelijk is bet zinnelijke bet sterkst in den 
menseh.
Is nu bet zedelijke altijd met bet zinnelijke in strijd 
(eene stelling die natuurlijk bewezen had moeten wor-
den, maar niet moeilijk to bewijzen is) en besluit nog-
thands do mensch tot iets zedelijks, dan verschaft hij 
aan bet zwakste de zegepraal over hot sterkste.
Daar bet zwakkere niet nit zich zelf over bet sterkere 
kan zegevieren, moot in dat geval iets anders aan bet 
zedelijke to hulp komen.
Wat is dat andere?
En dan had hij op die vraag kunnen andwoorden: ))Do 
wil." Zoo ware do bestrijding van zijn betoog op zijn ge-
bruik van bet woord motif gebouwd vervallen. Echter zou 
de determinist daarom niet van alle bestrijding behoeven of 
to zien. Zich beroepende op zijne verklaring van den wil 
ale A et besluit om 'tgeen de rode goedkeurt uit to voeren", 
zou hij de oorzaak van dat besluit op gaan sporen, en dus 
niet aan den wil maar aan de oorzaak die den wil determi-
neerde, do zegepraal van bet zwakkere over bet sterkere toe-
seLrijveo, Zoo zon do strijd op con ander gcbied overgebragt
OVER DETEi2MINISME.	659
,z~n misschien vruchtbaarder worden. Want daarbij zou moeten 
worden uitgemaakt of de bepaling van wil als )) 't besluit om 
nit to voeren wat do rede goedkeurt", proefhoudend was? of 
bet zinnelijke, al is 't aanvankelijk sterker dan bet zedelijke, 
ook bij voortduring sterker blijft, dan of men bet zedelijke 
zou mogen vergelijken bij eene plant, die ten gevolge barer 
groeikracht boven bet onkruid dat haar eerst to onder hield, 
nit wies, en bet op hare beurt door bet van licbt en lucht 
en warmte en voebt to versteken deed kwijnen en versterven? 
en dergelijke vraagstukken meer.
Doch, 't geldt bier niet de vraag hoe gestreden had kunnen 
zijn, maar hoe werkelijk gestreden werd. Na de uiteenzetting 
der pier zoo kort mogelijk meegedeelde gronden zegt HOEKSTRA 
(blz. 195): ))Nog blijft een gewigtig gedoelte van onze taak 
))onafgedaan, namelijk de toepassing van ons begrip van vrij-
),heid op de werkelijkheid, dat is op zedelijkheid en zondes 
))want dat is bet gebied waarop do vrijheid zich uitsluitend 
))bewee(rt. Bier moeten onze resultaten (31) zich laten regt-
))vaardigen, of zoo niet, dan moeten zij bezwijken voor de 
:)werkelijkheid," Uit doze woorden blijkt dat de strijd thands 
beet zal worden. Werkelijk neemt ook dit gedeelte zijner be-
schouwingen de helft van nOEKSTRAAS book in. Desniettegen-
staande zal 't verslag daarvan near evenredigheid veel be-
knopter kunnen wezen, daar de kamp thands op meer bekend 
gebied wordt overgebragt en ook de voortaan gebruikte wapenen 
over 't algemeen meer bekend zijn; ofschoon van den anderen 
kant hetzelfde fiat gezegd kan worden van de wapenen der 
tegenpartij.
Een eerste grond op dat gebied wordt ontleend aan bet 
wezen der deugd. ))Deugd is," volgens noEKSTRk (blz. 202), ))een 
))zijn of leven in overeenstemming met onze ware natuur als 
),menschen." Ze is ))strijd" (blz. 202, vgl. 204), want: ')alle 
))deugd is eerst dan deugd als zij bet eigen toerekenbaar work 
))van den mensch is.... Opdat de mensch bet (,oede als zijn 
))eigendom zou bezitten en bet bezit van bet goede in hem tot 
))natuur zou worden, is hij geschapen met vrijheid en kies-
))vermogen, waardoor bij in staat gesteld is om zich hot goede 
))eigen to maken en bet uit zich zelf to volbrengen (blz. 205).
131) 510tsom.
660 S. H0EKSTRA, nz., J. II. SCIIOLTEN EN D. KOOEDEIis,
,,Deugd is dus bet volgen der natuur, dat van den beginne of 
r,onze eigene daad is" (blz. 208).
SCHDLTEN andwoordt: »HOEaSTRA redeneert ook nu wedr, 
'pin strijd met zijne eigene methode, aprioristisch uit een be-
njrip van deugd, in plaats van empirisch to onderzoeken wat 
ndeugd is. Wordt de ervaring geraadpleegd dan is deugd: de 
ntoestand van den mensch die op zedelijk gebied de idee van 
))mensch verwezenlijkt. Dat die feitelijke toestand door een 
nvrijen ... wil ontstaat, ziedaar wat bewezen moet worden" 
(blz. 170). Op zijne beurt beschrijft bij de deugd als ,een 
ntoestand die geboren wordt, waar bet zedelijk ware, d. i. 
"bet goede, door de rede erkend, en waar de wil door bet 
))zedelijk gevoel of den ontvangen indruk van hetgeen als waar 
nen good is, tot handelen gedrongen wordt" (blz. 171). Hier 
is dus weder sprake van (Irang en derhalve van gedetermi-
neerden wil. Of is niet ode erkenning der waarheid voor hem 
ndie haar erkent, bet gevolg van de betrekking, waarin de 
))met rede begaafde mensch zich geplaatst ziet tot de objecten die 
»aan zijne redo zich voordoen en hem door opvoeding en on-
»derwijs verklaard worden? Zou bet hier zijn: ik erken de 
„waarheid omdat ik hear wil erkennen .... of znoet ik ze in-
,>tegendeel, naar de mate van mijne ontwikkeling, erkennen, 
„wanneer zij mij duidelijk voor oogen treedt? (blz. 172). Do 
ndeugd.... is dus geen gewrocht van willekeur, maar een 
,,product (32) van 's menschen geheele ontwikkeling" (blz. 174). 
Ook bij den determinist wordt ze alleen door strijd verworven. 
Want ze wordt slechts door zelfverloochening verkregen, en 
zelfverloochening is niets anders dan strijd van den geest met 
bet vleesch (blz. 175). Tevens wordt door deze beschouwing 
haar geene waarde, maar alleen verdienstel jlcheid ontzegd 
(blz. 177).
Een anderen grond ontleent IIOEKSTRA aan do schaande. 
,,Op den bodem van 's menschen ziel ligt een zeker gevoel, 
odat niet datgene wat hij actueel maar wat bij potentieel 
))Is (33).... de kern van zijne persoonlijkheid uitmaakt.... 
,,Deze bewustheid van to 1unnen is de volstrekte voorwaarde
(32) vo.ortbrengsel.
(33) In het nederduitsch: „niet hetgeen hij door ontwikkeling, maar'tgeen
1
,ij naar zijncn aanle,g is."
OVER DETERMINISME.	661
,van alle zedelijke energie (34) (blz. 213). Niet wat ik ben, 
nmaar wat ik kan, niet wat tijdelijk in mijn bezit is, maar 
„wat ik mijn onvervreemdbaar en natuurlijk eigendom mat, 
„noemen, dat is de kern van mijn wezen, dat de maatstaf 
„van mijne waarde, ook in eigen oogen. Is dat waar, dan 
„zal de mensch eigenaardig datgene wat hij van nature heeft 
not wat hem aangeboren is, meer als stof van roem beschou-
»wen en hooger waarderen, dan wat hij zich door zelfstan-
„dige wilsbcpaling heeft verworven.... Waarom gevoelt men 
»zich gewoonlijk minder onaangenaam aangedaan als men zich 
„van moedwillige nalatigheid, dan als men zich van natuur-
„lijke magteloosheid bewust wordt?.... Omdat in bet cone 
„geval alleen een voorbijgaande toestand, in bet andere de 
»potentie of bet vermogen van bet Ik beleedigd wordt, en 
„zulks in weerwil van de algemeene erkentenis dat alle stof 
„van roem of scbaamte alleen gezocht ma, worden op bet 
„gebied van den wil" (blz. 214).
SCHOLTEV daarentegen schrijft dit verschijnsel daaraan toe, 
„dat onvermijdelijke gebreken" - zooals natuurlijke magte-
loosheid zou wezen - „niet to verhelpen zijn; zedelijke wan-
»hedrijven daarentegen" - b. v. moedwillige nalatigheid - 
„kunnen weggenomen worden. Dit laatste wordt ook op deter-
»ministisch standpunt toegestemd. Dat zedelijke wanbedrijven 
+,uit kracht van 's menschen zedelijken aanleg, kunnen ver-
„meden en nagelaten worden, erkent ook bet determinisme, 
),al ontkent bet, dat die verkeerde handelingen op hetzelfde 
„oogenblik en onder die bepaalde uit- en inwendige omstan-
»digheden evenzeer kunnen gepleegd als nagelaten worden" 
(bl. 211). Oak de determinist schaamt zich omdat uit zijne 
zondige daden moot worden opgemaakt, dat ook zijn zedelijke 
toestand niet is zooals die behoort to zijn. Want de toestand 
determineert hot wilsbesluit en bijgevolg de daad. Derhalve 
kan uit bet bestaan der scbaamte niet tot dat van den vrijen 
wil besloten worden.
Ook op de natuurlijke verwantschap van den wil met de 
zedewet als 's menschen natuurwet, bouwt $OERSTRA de leer 
van den vrijen wil. Dat de zedewet 's menschen natuurwet 
is, blijkt reeds uit bet spraakgebruik, ,die getrouwe tolk der
(34) kracht.
662 S. JIOENSTR , :.z., a. 11. SC1:OLTEN EN D. KOO1DEas,
»algemeene bewustheid," 'twelk bet doen van bet kwade zeif 
vervreeieding, terugkeer tot bet goede tot zicH ZELVEN komen, 
ETCH ZELVEN wedervinden noemt" (blz. 217). Nogthands deter-
mineert ook die zedewet den mensch niet altijd. Het feit 
der zonde zou eene voldoende weerlegging dier meening zijn 
(blz. 218).
Vat SCHOLTEV hiertegen aanvoert zal in 't belang der orde 
eerst worden medegedeeld bij de aanwijzing van HOErrsTaans 
gronden aan de zonde ontleend. I-IoEKsTRA zeif erkent dat 
men om de hetrekking van de mensehelijke vrijheid tot den 
zedelijken aanleg juist to beoordeelen, niet de menschen meet 
waarnemen zooals ze zijn : maar zich een beeld van de oor-
spronkelijke menschen, d. i. van den eersten mensch, zooals 
hij oorspronkelijk nit Gods band kwam, moet scheppen. - 
Dear echter hetgeen hij dienaangaande vervolgens uiteen zet 
»niet aan de geschiedenis maar aan de wijsgeerte ontleend" 
(blz. 220), en bovendien naauw met bet ontstaan der zonde 
en de leer der algemeene zondigheid verbonden is, behoort 
ook dit tot later orde.
Doch HOEKSTaa poogt ook nit eene genetische beschou-
wing (35) van bet wezen der zedelijkheid een grond voor den 
vrijen wil of to leiden. Zij zal naar zijn gevoelen ook den 
we- banen om to begrippen wat bet geweten is, en zijne wer-
kingen in de verschillende menschen to verklaren. 't Geweten 
words door sommigen als jets naar den aanleg ingeschapens 
beschouwd, door anderen als eene snort van geheugen des 
verstands, wederom door anderen als iets dat afhankelijk is 
van heerschende begrippen. ,,In elke dezer meeningen is 
waarleid, maar goon van alle drukt de voile waarheid nit" 
(blz. 235). Het geweten is, naar de samenstelling des woords 
(ge en weten), »een medeweten alleen bij zamenwoning met 
))anderen mogelijk; bet onderstelt gemeenschap; bet is in edn 
nwoord die stem der menschheid (en daarom van God) in den 
»mensch, die door bet leven in gemeenschap met menschen 
»ontwaakt (blz. 236). 't Is dus niet iets oorspronkelijks, maar 
't is geworden" (in den mensch nl.) (blz. 237). Doch van 
waar nu die gemeenschappelijke wetenschap? ,,Oorspronkelijk 
))kept de mensch alleen eoistische neiinon." Maar ,spoedig
g	gg
(35) beschomving waarbij do nchcclc wordino van icts ~xordt nagcgcen,
OVER DETERMINISME.	663
:,komen de egoistische neigingen van bet cene individu (36) 
))met die der overige individuen in botsing, ten gevolge waar-
»van de wederkeerige egoistische neigingen elkander binnen 
9"zekere grenzen terugdringen.... Daardoor ontstaat van zelf 
),bewustheid van de persoonlijke regten van anderen. De 
»natuurlijke zucht tot gezelligheid, gepeard met de behoefte 
)+aan vereeniging van krachten, die zich in klimmende mate 
eopenbaart, belet dat bij botsing der egoistische neigingen 
))elk ten slotte zijn eigen weg gaat. Vandaar dat langzamer-
» hand de bepaalde grenzen van bet egoisme en van de indi-
,,viduele regten van anderen georganiseerd (37) worden, al is 
vhet niet dadelijk door geschreven wetten, dan door open-
»bare meeningen en gewoonten (zeden) die van zelf zich door 
'bet zamenwonen vestigen. Zoo ontstaat bet begrip van mores-
liteit of (empirischen) algemeenen wil (blz. 241). Voor zoover 
nnu elk individu tot bewustheid van dien algemeenen wil ge-
ekomen is en hij dien algemeenen wil als maatstaf ter zelf-
nbeoordeeling beschouwt, heeft hij deel aan de algemeene be-
,,wustheid (mecle-weten) (blz. 245). Dit is dus zijn geweten. 
»Te gelijk met dat gevoel van pligt dat nit de organisatie der 
'"verschillende individuele regten geboren wordt... ontstaat 
»noodzakelijk een ander en hooger pligtbesef" (blz. 246), dat 
namelijk van den eigenen wil nit liefde of sympathie aan den 
algemeenen wil to onderwerpen. ,,Niets is duidelijker dan 
ndat de algemeene wil, zooals die op elken oogenblik werke-
»lijk aanwezig is, niet dan eene gebrekkige uitdrukking is 
))van den algemeenen wil naar zijn idee (den Al-wil); want 
ode cerste hangt of van bet standpunt waarop de zedelijke 
»ontwikkeling van eenigen kring van menschelijke gemeen-
nschap staat, terwijl de laatste bet ideaal van de hoogste 
»zedelijkheid is (blz. 247). Elk mensch neemt door zijne go-
nmeenschap met de mensehenwereld gewillig of ongewillig dien 
ealgemeenen wil als levensnorm (38) in zich op, en kan zich 
oven de bewustheid dat die wil verpligtende norm des levees
(36) Eigenlijk al wat ondeelbaar is, gewoonlijk dus elke mcusch op zich
zelven: maar volgens JIOExsrn.n (bier aithands) de mensch in zooverre hi3
geen andere dan egoistische neigingen heeft (blz. 236).
(37) welgeordend, tot con welgeordcnd samenstel gemaakt. 
(38) rigtsnoer des lcvens.
664 S. IIOEKSTRA, BZ., J. II. SCIIOLTEN EN D. KOORDERS,
' is, noolt geheel losmaken, ook niet al heeft hij daarin tegen-
»zin (blz. 250). Zedelijkheid (nu) bestaat materieel in identi-
))teit (39) van den bijzonderen wit met den algemeenen wit" 
(blz. 253). Formeel echter is zij niet mogelijk zonder bet ge-
lijktijdig bestaan van den algemeenen en den eigenen wit. 
))IIieruit volgt dit: daar alle zelfzuchtige neigingen aan de 
nziunelijkheid gebonden zijn en er zonder zinnelijkheid geene 
))zelfzucht of zonde mogelijk is, zoo is er ook geene zedelijk-
))heid mogelijk zonder zinnelijkheid... want de zelfzuchtige 
nwil is de zinnelijke wit of bet vleesch, en de algemeene wit 
,,is de geestelijke wit of de geest (blz. 253)... en waar de 
»mogelijkheid tot zonde niet bestaat, bestaat ook de mogelijk-
"heid tot zedelijkheid niet (blz. 255). IIit deze dupliciteit van 
),Wit (40) worden in ooze ontwikkelingsperiode eene menigte 
nvan neigingen geboren, die elk voor zich ons zouden mede-
,,slepen indien zij alleen stonden, maar die nu keuze moge-
>>lijk maken omdat zij to zamen in onze ziel aanwezig zijn" 
(biz. 256).
SCIIOLTEN heeft dozen grond als ddn geheel genomen niet 
afzonderiijk bestreden, wel echter de deelen waaruit hij is 
saamgesteld. Dit treedt reeds aan bet licht, wanneer men 
opmerkt dat rIOExsTRA hier voortdurend zich weder op de 
bewustheid beroept en zich daarbij herinnert, wat SCIIOLTEN 
ten aanzien der geldigheid van dat beroep in bet midden 
bragt. Later b j de behandeling van geweten en scbuld zal 
dit overvloediger blijken. Ook is dit natuurlijk wanneer 
men bedenkt, dat IIOEKSTRAAs bewijs bij slot van rekening 
weder hier op neder komt: keuze is dus mogelijk en nood-
zakelijk, en waar mogelijkheid of noodzakelijkheid van keuze 
bestaat moot wilsvrijheid wezen; eene wijze van betoog, die 
SCHOLTEN reeds op den door hem aange-wezen grond als on-
juist had teruggewezen: daar keuze volgens hem een besluit 
niet van den vrijen -, maar joist van den door 't lagere ver-
stand of de hoogere rede gedetermineerden wit is. Besluit 
DU IIOEICSTRA met de stelling: ))die onderwerping van den wit 
,,zelven die zedelijk genoemd wordt" (de onderwerping van den
(39) volmaakte overeenkomst.
( 0) Ilet bovenbedoelde gelijktijdig bestaan van den eigenen en den alge-
rneenen wil. (`'gl. IIOERSTRA, blz. 233.)
OVER DETE.RMINISME.	665
eigenen wil nl- aan den algemeenen) ,kan onmogelijk uit nood 
,)geschieden : want zedelijk is zij alleen als zij gewillig ge-
,,schiedt" (blz. 256), dan zal zijn tegenstander hem verwijten 
dat bij weder aprioristisch redeneert, daar zijn besluit ge-
bouwd is op de stelling, ndat alleen bet gewillige zedelijk is," 
eene stelling die SCHOLTEN nimmer voor iets meer dan eene 
meening kan erkennen, zoolang HOEKSTRA niet empirisch heeft 
aangewezen dat de deugd, bet zedelijk goede, geene deugd, 
niet zedelijk goed zou zijn, indien zij )even als zooveel ander 
nobjectief goed in de natuur, niet door vrijen wil tot stand 
',kwam" (scx., blz. 177).
Om dezelfde reden wachte men geene bestrijding van uoER-
STRAAS grond voor den vrijen wil, gebouwd op 'tgeen hij in 
bet midden brengt ten aanzien der ,vrijheid in verband met 
',de continuiteit van bet zedelijk leven" (blz. 257-291) als 
geheel opgevat. Want ook dit geheel bestaat nit onderschei-
dene deelen, die reeds bestreden zijn of flog bestreden zullen 
worden. Ook hier kan dus ieder nadenkende lezer zelf na-
gaan welke de wederlegging zou geweest zijn. Evenwel is er 
een onderdeel van dat betoog, dat en ter waardering van 
a-IOESSTRAAS verdediging en om de bestrijding door SCnoLTEN 
eenigzins breeder moot worden behandeld.
Na op bet feit gewezen to bebben, dat juist wijl er con-
tinuiteit van bet zedelijk leven bestaat, de vraag, ',welke 
,)plaats blijft er dan over voor den vrijen wil? ja kan men 
',wel van ddne enkele daad waarschijnlijk maken dat zij een 
»werk van den vrijen wil is?" menigeen in verlegenheid kan 
brengen, gaat bij voort: nWij antwoorden ... dat bet niet 
»alleen waarsch nl~yk maar volkomen zeker is, dat vole daden 
»hot werk van den vrijen wil zijn ; en ... dat de plants die 
r>er voor den vrijen wil overblijft, zich in hot algemeen met 
»groote naauwkeurigheid laat bepalen" (biz. 259). Om nu de 
gegrondheid van dit andwoord to staven, ontwikkelt hij zijno 
meening aangaande die werkzaamheid van den vrijen wil bij 
wendingen in bet zedelijk leven, - houdt hij staande dat bet 
deze, en niets anders, is, die zich dan werkzaam betoont, op 
grond dat die wendingen noch 't gevolg kunnen zijn van om-
standigheden buiten ons, noch verklaard kunnen worden uit 
onze welligt gescherpte intelligentie, noch gevloeid kunnen 
wezcn uit hot vroeger verworven fonds van zedelijkheid (blz. 261);
666 S. HOF.KSTRA, nZ., J. H. SCHOLTENN EN Dr. D. KOORDERS,
en gnat daarna dus voort: ,Voortreffelijk is doze stelling ont-
,,wikkeld door RITTER. Wij vatten zijn betoog... in enkele 
»stellingen zamen:
"I. Op elken hoogeren trap van zedelijke volkomenheid 
Aeeft men iets verkregen wat men op den vroegeren niet bezat 
»een Plus (41).
'II. Dat Plus is niet uit then vroegeren ontwikkelinustrap 
>> to verklaren ; want
»a Niets kan de grond zijn van iets dat het niet in 
»zich heeft;
,,b Ilet Plus dat ons op hooger trap onderscheidt, 
))was op lageren trap ons eigendom non niet.
»a
nkarakter kan het niet voortkomen, volgens II. a. b. 
>'b ook niet uit den invloed der levensomstandig-
"heden; want....
-"c evenmin is dat Plus een noodzakelijk product van
»een in ons liggend vermogen of eene daaruit voort-
'vloeijende neiging; want....
Er blijft aizoo niets over dan de vrije wil, zonder welken 
»zich de wordende zedelijkheid niet denken laat" (blz. 261).
Kortheidshalve zijn de gronden voor III. b en c niet over-
genornen. Want, daargelaten dot liet een weinig to veel aan-
druischt tegen de wetten van hot gezonde denken, wanneer 
iemand zegt: niets is goon noodzakelijk product van een in 
',ons liggend vermogen of cone daaruit voortvloeijende neiging; 
>>DERHALVE is het cone working van den vrijen wil," terwijl 
hij den vrijen wil joist een vermogen heeft genoemd zooals 
HOEKSTRA deed (blz. 87, vgl. biz. 108 vv.) (42), of hij moest 
nu den vrijen toil een buiten ons liggend vermogen willen 
noemen, en zijn refit daartoe handhaven, wat HOEKSTRA wel 
niet zal willen; - de geheele redenering wordt door SCZIOLTEN
(41) meer, verg. trap van „veel".
(42) Blz. 87 schrijft hij : , Zij" - de psychologisehe indeterministen aan 
wier zijde hij zich schaart, - „ beweren dat... de wil... zich opcnbaart 
„ als het vermogen enz." B1z. 111. , dat de kiesvrijheid van hit wezen 
,,van den wil nict geseheiden worden lean"; en b1z. 121 uuenit hij ,hice-
„ vermogen ecn corns van den nil."
»III. Dat Plus 
'daad; want
is noodzakelijk een product van de yr e 
nit de vroegere daden of het daardoor gevormde
OVER DETERMIYIS3IE.	(C7
teruggewezen met do enkele, eenvoudige opmerking: dat de 
sluitrede niet deugt, wiji de slotsom niet nit de voorafgaande 
stellingen volgt (biz. 158). Men zal dit inzien, wanneer men 
bedenkt: dat wanneer 'tgeen I OEKSTRA of RITTER een Plus 
noemt niet nit een vroegeren ontwikkelingstrap, noeh nit 
vroegere daden, of bet daardoor gevormde charakter, noeh uit 
den invloed der levensomstandigheden, noeh uit een in ons 
liggend vermogen of daaruit voortvloeijende neiging ontstaan 
kan, bet, ja! nit iets anders moot voortgekomen zijn. Doch 
dat dat andere de vrije wil meet zijn, zou eerst dan uitge-
maakt wezen, tivanneer bet bewijs was geleverd dat bet niet 
nit no- iets anders kon zijn ontstaan, m. a. w. dat dit Plus 
of door do opgenoemde zaken of door den vrijen wil moest 
worden veroorzaakt.
De val van doze RITTER-HOEKSTRAsche sluitrede maakt do 
mededeeling van 'tgeen daaruit door rIOEKSTRA wordt afgeleid 
natuurlijk overbodig. Is do stelling valsch dan zullen 't ook 
de gevolgen wezen. Is in de valsehe stelling de bewijskracht 
gelegen, dan kan do zaak die bewezen moest worden, wel 
niet als afdoende grond voor eene verdere ontwikkeling wor-
den beschouwd. En daar nu alles wat over ,de wilsvrijheid 
>>bij erkenning van bet zedelijk karakter," en nde volstrekte 
»continulteit van bet zedelijk loven" wordt gezegd, zijn steun 
vindt in de slotsom van de teruggewezen sluitrede, moot na-
tuurlijk aan de gevolgen de bewijskracht ontzegd worden die 
de stelling mist.
Gaat nu HOERSTRA vervolgens aantoonen dat or een bliUvend 
fonds van zedel hheid is; want dat )bet anders ongerijmd ware 
))van historische of dramatische (43) karakters to spreken, en 
»er zelfs voor de begrippen der evangelieleer: verlossing, Zveder-
»geboorte, heiligmaking en dergelijke geene plaats ware" (blz. 281), 
dan behoeft hij ook bij dit betoog niet gevolgd to worden. 
Want ook do deterministen erkennen bet bestaan van zoo-
danig bljvend fonds van zedelJkheid, - men denke slechts 
aan bet leerstuk van do volharding der heiligen, - ooh zij 
leiden daaruit verlossing, wedergeboorte enz. af: maar of er 
zulk een blijvend fonds van zedelijkheid bestaat of niet, is 
voortaan niet moor van gewigt voor bet indeterminisme, daar

(13) gcschiedkundige of handelcnde (liever nog handelend optredende)
668 S. IIOEKSTRA, BZ., J. II. SCIIOLTEN EN D. KOORDERS,
onbewezen bleef dat hetgeen dat fonds bijeenbragt, - do 
zedelijke handeling bij eene wending van bet zedelijk leven, - 
aan den vrijen wil mag worden toegeschreven. Doch als hij 
de onjuistheid wil betoogen van de bewering der determinis-
ten, dat de door hem opgenoemde feiten ,al zulke vrijheid van 
' wilsbepaling buitensluiten als waarvan de indeterministen 
»spreken" (blz. 281), dan is 't van hoop, belang voor bet vraag-
stuk hem to hooren. - Dat betoog komt echter niet, zooals 
men verwachten zou, op eene handhaving van bet refit van 
bet psychologisch indeterminisme neder, maar op eene ont-
kenning van dat van bet determinisme. Kortheidshalve - 
dit verslag wordt toch reeds van lieverlede schaamteloos lang! - 
worde voorbijgegaan wat 110EKSTRA zegt van historische en 
dramatische charakters, wijl 't noodzakelijk worden zou ter 
duidelijke voorstelling op nieuw in breede ontwikkeling van 
menig tot dit onderwerp behoorend begrip to vervallen. On-
geoorloofd zal deze uitlating mede niet genoemd worden, daar 
IIOEKSTRA zelf op 'tgeen hij dienaangaande zeide, laat volgen: 
"Ook zijn er nog andere feiten die de deterministn aanvoe-
nren, maar die in den grond der zaak met het zoover ontwik-
,,kelde feit identisch zijmi' (blz. 287). Ten bewijze daarvoor 
haalt hij aan wat JULIUS MULLER in zijne Lehre von der Suede
an bet indeterminisme in verband met zonde, duivel, gods-
rijk, wedergeboorte enz. schrijft. Hij dringt zelf's bet door 
den duitschen geleerde ten aanzien der verlossing in bet midden 
gebragte nader aan. Maar nu verder? Verder erkent hij dat 
bet determinisme door bet aangevoerde bet casuisme of ato-
misme volkomen verslagen heeft; vracsgt hij : of 't echter refit 
had zich van de gebezigde wapenen to bedienen ? - beand-
woordt hij die vraag ontkennend, op grond dat de meeste dier 
wapenen tegen bet determinisme gekeerd kunnen worden; - 
zegt hij: ialleen bet indeterminisme, zooals dit door ons voor-
»gesteld en verdedigd wordt, blijft onaangetast" (blz. 289). 
En nu gnat hij voort: »Wij beweren dan dat op determinis-
»tisch standpunt ook bet denkbeeld van verlossing verloren 
»gaat" (t. a. p.) Geene verdediging dus van bet psycholo-
gisch indeterminisme, maar aanval op bet determinisme. Doch 
hoe wordt die aangelegd? en welke benden voert de determi-
nist daartegen aan ?
Ten betooge zijner stelling merkt I30EKSTRA op, dat zich op
OVER DETERMIINISME.	669
deterministisch standpunt evenmin behoefte aan, als vatbaar-
heid voor verlossing denken laat. De behoefte aan verlossing 
rust op hot gevoel van smart, geboren uit de bewustheid dat 
de toestend der ellende waarin wij verkeeren aan eigen schuld 
to wijten is. "Overtuig den zondaar dat hij onschuldig is: 
'als hij bet in zijn hart gelooft, is or voor bet gevoel van 
» geestelijke ellende geene plaats meer, en h j zal alleen een 
'zeker gevoel van smart behouden met dat bij ziekten of 
'rampen to vergelijken." Dit gevoel wordt sterker nearmate 
de zondaar meer aan zich zelven ontdekt wordt. Bij den 
determinist ))meet juist bet omgekeerde plaats hebben; immers 
'de zondaar, die waarlijk aan zich zelven ontdekt en van alle 
'zelfmisleiding verlost is, zou dan met voile klaarheid inzien 
'dat hij ook bij zijne allerzondigste daden volstrekt gedeter-
,,mineerd was en niet anders had kunnen handelen" (biz. 289). 
Maar SCHOLTEN andwoordt: "Zal de overtuiging dat bet niet 
not nog niet volkomen zedelijk goed zijn, bij de uitwendige
omStan digheden en inwendige toestanden waarin wij verkeer-
nden, iets noodzakelijks was, den mensch met hot objectief 
ngoede voor oogen, en met de bewustheid van ofschoon zon-
,,daar, tech good to kunnen worden, onverschillig kunnen laten 
'omtrent bet bezit van bet goede? (blz. 183). Bij de bewust-
nheid niet zedelijk goed to zijn is hij ootmoedig, nederig, klein, 
,,en zet zich niet met stille berusting been over bet kwaad, 
'als over iets dat niet to verhelpen is, maar ziet, in de be-
nwustheid dat hij beter worden kan, met verlangen nit naar 
'verlossing" (blz. 207). Nogthands hiermede is bet pleit niet 
beslecht. Niet sleehts wijl zich op deterministisch standpunt 
geene behoefte aan, maar ook wijl zich dan geene vatbaarheid 
voor verlossing denken laat, bewcert IIOEKSTRA dat bet denk-
beeld van verlossing verloren gaat bij den determinist. Hij 
ontwikkelt de beschuldiging aldus: )vatbaarheid voor verlos-
sing kan alleen dear bestaan wear mogelijkheid van weder-
»geboorte is: wedergehoorte nu is bet begin van een zedelijk 
eleven naar een nieuw beginsel ; maar bet deterministisch 
'stelsel laat geen beginnen, alleen voortzetten van bet zedelijk 
eleven toe" (blz. 290). De beteekenis die door hem aan dat 
nbeginnen" gebecht wordt, en volgens zijne redenering daar-
aan door hem gehecht moet worden, blijkt uit bet boven (blz. 645) 
meegedeelde. SCFIOLTENS bestrijding dier voorstelling en de
PoEKrrsCf. 1859.	i t
670 s. IIOEKSTRA, nz., J. Ii. SCHOLTEN EX D. KOOEDERS,
daaruit afgeleide gevolgtrekking is vroeger boven (biz. 654) ver-
meld. Daar nu HOEKSTRAAS nredeuering zamcnhangt met zijn
nbegrip van den wil als bet vermogen om nabsoluut nit zich 
nnzelf to beginnen," " beroept SCHOLTEN zich natuurlijk op zijne
bestrijding van dat begrip. Verder houdt hij steande dat nde 
,)stelling: nde wedergeboorte komt tot stand ten gevolge eener
,)nvrije, door niets gedetermineerde wilsacte" (44) zich op christe-
,,lijk godsdienstig gebied niet laat regtvaardigen" (b1z. 272). Want
de wedergeboorte wordt in bet N. T. afgeleid van eene werking 
Gods. Niet de vrije wil, maar de geest (de heilige geest nl.)
is de factor der zedelijke geboorte (blz. 273) (45). ,'Ware 
,,nu... de hoogere geboorte iets volstrekt nieuws, een absoluut
obeginnen, iets dat met vroegere toestanden, volgens de wet 
,,der ontwikkeling, in geenen deele zamenhangt, men zou, daar
nde wedergeboorte een werk Gods in den mensch is, haar 
,)dan met de mystieken van een onmiddelijk ingrijpen van
,)God in de menschelijke natuur moeten afleiden, maar niet 
,)van 's menschen vrijen wil" (t. a. p.). Maar dat ze iets
nieuws is, icts dat met vroegere toestanden in geenen deele
(44) wilsdaad.
(45) Eene aanmerking op SCIIOLTENS exegese to dezer plaats mag niet 
teruggehouden worden. Hij zegt hier „de geboorte van hot zedelijk leven 
,,in den mensch wordt gewerkt door den H. Geest, die, overeenkom-
„ stilt het beeld aan do physische generatie, (stoffelijke voortteling) ont-
„leend	het zaad der wedergeboorte genoemd wordt, I Joh. III: 9, 
„I Petr. 1: 23." 't Beroep op deze plaatsen is onwettig, of de allei-
ding van 't door hem voorgedragene uit die plaatsen onjuist. I Joh. ill: 9 
wordt wcl van hat oaad Gods gesproken, maar niet gezegd wat daarmede 
wordt bedoeld. i\ u is 't, om Joh. 111: 5 , G en andere plaatsen, eel waar-
schijnljk, dat ool, hier van den heiligen geest sprake is, zeker is het echter 
niet; want do uitdrukking „'t zaad Gods" zou evenzoer iets anders kunnen 
beteekenen, zooals in do tweede aangehaalde plaats I Petr. 1: 23, waar Diet 
de geest maar 't woord Gods het onverderfel jke ;aad der wedergeboorte 
wordt genoemd. - De exegetische font is dnidelijk. Echter vervalt sciioL-
TENs beschouwing daarmede niet. Zij wordt slechts gewijzigd. Joh. ill: 5, 6 
worde in overeenstemming met Joh. 1: 13 (waarop seiioLTEN zelf een oogen-
blik vroeger woes) verklaard; dan wordt de geest niet hat middel, maar de 
kracht waardoor wordt voortgebragt, of, wil men, niet hat middel waar-
door wordt voortgebragt maar degene die voortbrengt. Doch altijd blijft hij 
dan ,de factor der zedelijke geboorte", en 't was sexoLTEN slechts to doen
om (lit to bewijzen,
OVER DETER' IXISME.	671
samenhangt, volgt niet daaruit dat ze ook vernieuwing, en de 
wedergeborene ook een nieuw schepsel wordt genoemd. Want 
nook wat langs den weg der ontwikkeling van gedaante ver-
eandert, heet in de schrift nieuw, b. v. wanneer de dichter 
nzegt, dat God het gelaat des aardrijks vernieuwt, Ps. civ: 30. 
,,Dat nu God de zedelijke geboorte niet onmiddelyk, maar 
nvolgens zedelijke en psychologisch erkenbare wetten veroor-
nzaakt, blijkt uit de wijze, waarop in de formule (46) zich 
,,bekeeren evenzeer eene den mensch inwonende zedelijke kracht, 
pals in de formule bekeerd worden eene werkzaamheid Gods als 
noorzaak der vernieuwing ondersteld wordt, zoodat de be-
ukeering of vernieuwing niet minder wordt voorgesteld als een 
nzelf opstaan des menschen uit de dooden, Eph. v: 14, en dus 
,,als het eigen werk des menschen, dan als eene daad Gods, 
,,die den zedelijk doode opwekt. De wedergeboorte is dos 
neene nieuwe levensphase (47), maar zij heeft plaats zonder 
nsprong, zoowel van Gods als van 's menschen zijde, en is 
ederhalve een verschijnsel, dat, zoo men slechts met alle ge-
ngevens bekend is, even als alle andere verschijnselen, psy-
nchologisch en oorzakelijk kan verklaard worden" (t. a. p.).
(Iiet vervoly en slot in een volgend. Nonsecer.)
Verslagen en Mededeelingen der It:oninll•~lce Akadenie van Weten-
schappen. Afdeeling Letterkunde. Derde Deel, Derde Stuk, 
bl. 233-359. Vierde Deel, Eerste Stul, bl. 1-114. Tweede 
Stul, bl. 115-226. Amsterdam, C. G. van der Post. 1858 
-59. In 8vo. leder Stul a f 1 - 20.
(Vervoly op Jaarganq 1858, No. 17, Ii. 297.)
Wij vervolgen weder onze aankondiging van een periodiek 
geschrift, dat en wegens de namen der medewerkers, en 
wegens de onderwerpen die zij behandelden, en wegens den 
rang, then de Koninklijke Akademie in onze wetensebappe-
lijke wereld bekleedt, onze belangstelling allezins waardig is.
(46) uitdrukking.
(47) letterlijk levensversehijning, levensgestalte, en, daar de gestalte de 
vorm is waarin jets zich in een zeker tijdperk voordoet, hetzelfde als Let 
Cell tircinig lager gebezigde levensperiode, levenstijdperk.
4 4:4
672	VERSLAGEN E\ MEDEDEELINGE\i
De drie Nommers, welke voor ons liggen, geven op nieuw 
een milden voorraad van opmerkingen, beoordeelingen, ge-
dachten, die in de respective vakken van studie, waartoe zij 
behooren, van wezenlijk gewigt zijn. Evenwel schijnt bet 
vak der Archa;oloaie in hare ruimere beteekenis langzamer-
hand meer den boventoon to voeren onder de handelingen der 
Akademie. In zekeren zin gelooven wij wel, dat daarin iets 
goeds ligt. Immers bet vak van Letterkunde, - wanneer 
men de critiek van bet tegenwoordige, met andere woorden, 
bet recenseren van nieuw uitkomende werken, buitensluit, - 
bet is geheel een historisch vak; de grammatica, de inter-
pretatie, do tekstcritiek, de psychologische verklaring van de 
geschriften nit den verleden tijd, zij alle vorderen eene geneti-
sche, dat is historische, of wil men archieologische, behan-
deling. De historic zelve, wanneer men ze afscheidt van de 
eigenlijke letterkunde, en nit den aard der zaak, gelijk in de 
Ikon. Akademie, monographisch behandelt, wat wordt zij veel 
anders, dan klassieke, middeleeuwsche, vaderlandsche paheo-
of archeologie? - beredeneerde kennis van bet verledene? 
Ook gelooven wij, dat eene inrigting, als de thans bestaande 
Afdeeling Letterkunde der Ikon. Akademie bij uitnemendheid 
geschikt is voor de behandeling eener groep van zoodanige 
grammatische of historisch-arch eologische wetenschappen, ter-
wijl wij de I'ihilosophie, in weerwil van den hevigen strijd 
dien zij vaak met de Theologie voert, toch liever als een zuster-
vak naast doze plaatsen, dan naast de eigenlijke Letterkunde
of de Historic. Is er dus aan cone scherper afgebakende rig-
ting van wat de Akademie bij voorkeur onderzoekt iets goeds
verbonden, en wel bet voordeel van grondigheid en diepte van
studie, wij ontveinzen ons niet, dat er daaruit tevens wel
eenig gevaar kan ontstaan voor eenzijdigheid. Want bleef dit
zoo voortduren, of word bet nog sterker gedreven, dan zou
de Akademie door bet overwigt van uitstekende individuen
onder hare leden op den duur weinig rneer dan een historisch
genootschap en hare Verslagen en 1llededeelingen niet veel
anders dan eon antiquarisch archief kunnen worden.
Bijna uitsluitend van archceo- of pakeologischen aard zijri
alle Verslctgen en 1llededeelingen in de drie aangekondigde Nom-
mere. Doch hierop maakt vooral uitzondering bet Rapport
der 11.11. rIULLEMAN, DELpRAT en KARSTEN over de Latijnsche
DER ICONISRLLIkE SKADESMIE VAN WETE\SO}IAPPEY. 673
dichtstukken, ingekomen ter mededinging naar den prijs nit 
het legaat van fIOEUFFT. Het was ons refit aangenaam, daaruit 
to vernemen, dat er dit jaar vijf dichtstukken waren inge-
zonden, en wel vier nit bet buitenland: twee nit I+rankrijk 
on twee nit Italie. Wel is waar, de waarde dier stukken 
schijnt niet groot, dear Been hunner der bekrooning waardig 
werd gekeurd. Ook heeft de Latijnsche poezij onze sympathie 
niet, en wij beamen ten voile hetgeen reeds vroeger in dit 
Tijdschrift gezegd werd, dat zij niet meer voorziet in eenige 
behoefte van de ecuw, waarin wij leven. Maar eene toezen-
ding van vier gedichten nit bet buitenland, onr den wedstrijd 
met onze Latinisten to wagen ten overstaan der Kon. Aka-
demie, doet ons Nederlandsch harte refit goed. Dit feit beurt 
onzen moed weder een weini op bij de algemeene vergetel-
heid, waarin wij zijn vervallen, en bewijst, dat bet buitenland 
ooze nationale verdiensten op 't gebied der klassieke Letter-
kunde niet ignoreert. De Commissie der genoemdo Heeren 
heeft de zaak ook alzoo beschouwd en ter eere der buiten-
landeche inzenders haar Rapport zorgvuldiger en meer gemo-
tiveeFd uitgebragt, dan wel vroeger. Hot munt waarlijk nit 
door zaakrijke en cestbetische beschouwingswijze boven zijne 
voorgangers. Des to meer doet bet ons leed op eene font to 
moeten wijzen, die wij er in aantroffen. Het is de fout van 
een lid, die zijn eigen gevoelen afzonderlijk verzocht op to 
geven, eene Pout echter, die door de Commissie niet is her-
steld. Wij vinden hear IV, DI., bl. 217, wear de regel
„Nil desperandum Phoebo dace et auspice Phoebbo"
wordt gezegd aan VIRGILIUS ontleend to zijn ; terwijl hij dui-
delijk ale
„Nil desperandum Teucro dace et auspice Teucro"
to lezen staat bij FIORATIUS, Od., I, 7, 27.
Dit Rapport is echter, near wij zeiden, schier de eenige 
uitzondering op den historisch-arcb eologischen aard der ons 
aangeboden stukken. Zelfs bet Voorstel van den Heer LEE-
MANS om de werkzaamheden der Akademie nit to breiden en 
er eene Afdeeling , Kunsten" aan toe to voegen, waarvoor van 
's Rijks wege subsidie zou moeten worden a.angevraagd, zelfs 
dit heeft zijn oorsprong to danken aan de studi6n van then 
uitstekenden oudheidkenner , daar hij , volgens zijne eigen
674	VERSLAGES EN JIEDEDEE.LiNGE'
verklaring, voor de kennis der overblijfselen van oude kunst 
bet ontwikkelde talent van hedendaagsche kunstenaars be-
hoefde. Wij voor ons verblijden ons, dat bet Voorstel niet 
is doorgegaan, omdat wij in beginsel geheel instemmen met 
de rapporterende Commissie, dat de lc-unstenaar zijne aanmoe-
diging en belooning moot vinden bij bet publiek, de man van 
wetenschap bij den staat.
Evenzeer heeft de Verhandeling van den Heer JANSSEV over 
de nagelaten Handschriften van wijlen den Arnhemschen Rector 
PIENDRIK CANNEGIETER, vooral ten doel de antiquarische stu-
dien van lien geleerde, met bet oog op de oudheden op Neder-
landschen bodem gevonden, refit to waarderen, III, Dl., bl. 325.
Met veel genoegen lazen wij de Verhandelingen van Prof. 
BAKE over eene Attisehe inscriptie, welke voor ruim dertig 
jaren een hevigen pennestrijd tusschen de Duitsche Philologen 
BOECKR en G. BERMAVY veroorzaakte, en van Prof. KARSTEY 
over bet Epitaphium in de Oratio van DEMOSTHENES pro Corona. 
Beide Verhandelingen handhaven waardiglijk den gevestigden 
roem dezer Geleerden in bet vak der klassieke letterkunde, 
maar ook beiden zijn monographieen van historischen aard. 
De eerste lost met eene eenvoudige, wel gevonden conjectuur, 
aoyirgw"v in plaats van ToyovTWv, de moeijelijkheden der in-
scriptie voldoende op. De tweede beschouwt bet reeds ge-
noemde Epitaphium op de gesneuvelden bij Chmronea als bet 
mislukte voortbrengsel van een lateren onhandigen gramma-
ticus, die bet feitelijk verloren geraakte ware Epitaphium, 
waarvan de Oratio enkele woorden aangehaald had, wilde 
restaureren. In alien gevalle zeggen wij met den Hoogleeraar, 
dat bet Epitaphium, zooals wij bet hebben, en voor dat bet 
den critici gelukt een beteren tekst to reconstrueren, de eer 
onwaardig is, die de groote redenaar bet bewijst in zijn 
meesterstuk. Beide Verhandelingen verdienen wegens de kennis 
der Grieksche oudheid, de eenvoudigheid en tevens scherp-
zinnigheid der behandeling, ten voile de aandacht van ons 
philologiseh publiek.
Maar wij kunnen niet alles opnoemen en gaan dus met 
stilzwijgen voorbij de Adviezen der Heeren DE VRIES en 
DELPEAT over eene oude rekening der Abdij van Egmond, 
III, bl. 241, 251, slechts even aanstippende de verklaring 
des cersten van den verkleinings-uitgang - tiaen, welken hij
DER KONINKLIJKE AKAD`r,.AIIE VAN \ETENSCIIAPPR . 675
beschouwt als den Westfrieschen vorm van den Hollandscben 
uitgang - kyn of - ken (ti, tj of tsj in 't Friesch = k, en aen 
ajen, yn, en). Evenmin willen wij ons ophouden met de twee 
Verslagen der Heeren BosscriA en DE vRIES over bet verzoek 
van den Minister van oorlog, betreffende de spelling der namen 
van de Nederlandsche plaatsen, ten behoove eener nieuwe uit-
gave der kaart van KRAYENHOFF, IV, bi. 1-14, 121-130; 
met bet zeer belangrijke Rapport der Heeren BOSSCFIA en BAK-
HUIZEx VAN DEN BRINK omtrent bet voorstel des Heeren w. J. 
KxooP, om de brorrnen en bouwstoffen der Nederlandsche krijgs-
geschiedenis in 't licht to geven ; met den afdruk van 15 Chi-
nesehe lettertypen , overgezonden door den Nederlandschen 
Commissaris in Japan, IV, bl. 92 (eene andere doch kleine 
uitzondering op bet door ons aangeduide karakter dozer Nom-
mers). Wij noemen alleen de interessante Mededeeling van 
den Heer JANSSEN, over de oude muurschilderijen in de kerk 
to Emmen, Prov. Drenthe, bij 't afbreken ontdekt, IV, bl. 158; 
en bet Rapport der Heeren KARSTEN en IIULLEMAN %vegens de 
Verhandeling van Prof. BAKE over CICERO'S Orationes Catili-
narice, wier echtheid hij betwijfelt, maar die door de Rap-
porteurs verdedigd wordt, IV, bl. 195. De Etruskische oud-
heden zijn weder ter sprake gebragt door de IIeeren JANSSEN 
en LEEMANS, IV, bl. 94, 147 en 150, doch ditniaal word 
slechts op eerie vreedzame wijze de methode van den Duit-
scher STICKEL en den Italiaan TARQIIINI wederlegd, die alles 
uit hot Semitisch, met name hot Hebreeuwsch, willen ver-
klaren, eerie oude afgedankte liefhebberij van vader nOCIIART C. S.
Wij molten echter riiet nalaten een oogenblik langer stil to 
staan bij eene Verhandeling des Ileeren JANSSEN over oude 
Iileer-woningen (Pfaklbauten, Habitationes lacustres) in Zwit-
serland gevonden, IV, bl. 169. Zij is eene gewigtige beschou-
wing van eene zeer gewigtige ontdekking, welke de laatste 
drooge jaren ons hebben opgeleverd. Inderdaad schijnt bet, 
dat alles voor bet thans levende geslacht medewerkt om de 
kennis uit to breiden van de aarde en hare bewoners in lang 
vervlogen eeuwen. Denkt maar aan Pompeji, Ninevd, Hali-
carnassus, enz., waarbij zich waardiglijk ook de pier genoemde 
ontdekking aansluit. ;,De la" waterstand, waardoor in de 
laatste jaren reeds zoo veel belangrijks uit de Europesche 
rivieren aan hot licht gebragt is, gaf aanlciding tot do ont-
676	vI:RSL:IGL\ 1 ULDLDLELIXG&
dekkingen, die wij bedoelen. Het is ruim vijf jaren geleden, 
dat de eerste overblijfselen dier vroegste meerwoningen en 
meerbewoners in Zwitserland gevonden, immers als zoodanig 
erkend ziju. Sedert is men echter steeds, bij lage water-
standen, met de nasporingen bezig gebleven, en zijn er ook 
gedurig nieuwe vondsten aan bet licht gekomen; zoodat thans 
in de meeste Zwitsersche meren, op meer dan zestig onder-
scheiden plekken, de resten van aloude bewoning, bescha-
ving en verkeer gevonden zijn" (bl. 170). De gevonden voor-
werpen bestonden hoofdzakelijk uit paten, die op tamelijk 
evenwijdigen afstand van 1 tot 1i voet van elkander, regel-
matige vierkanten of cirkels vormden, hier en daar nog zol-
deringen of bevloeringen vertoonden, en door ander paalwerk, 
als overblijfsels van bruggen, met den vasten wal verbonden 
waren. Blijkbaar waren deze woningen in overouden tijd 
door vuur vernield. Men vond bij naauwkeuriger opdelving 
vele werktuigen van steen: wiggen, lans- en p1jipunten, mes-
sen, priemen, slijpsteenen, haardsteenen, enz. Van been: bijien, 
heitels, messen, priemen, naalden; voorts beenderen van men-
schen, zwijnen, herten, steenbokken, vossen, beeren, paarden, 
runderen, schapen, honden en katten. `Veinige metalen voor-
werpen, maar veel huisraad van bij 't vuur gedroogde, niet 
in ovens gebakken aarde. Genoeg, om do aandacht der 
lezers van dit Tijdschrift to vestigen op dit belangrijke stuk, 
'twelk ons een nieuw gezigtspunt opent op bet leven en bedrijf 
der aloude bewoners van Europa. Drie vragen meet zich hier 
de Archmoloog ter beantwoording voorstellen: 1°. Zijn doze 
gevonden meerwoningen met de andere daarbij behoorende over-
blijfselen van Celtischen oorsprong? 2°. of Never van Germaan-
schen? 3°, uit welk tijdvak ongeveer (want het zal moeijelijk op 
eene eeuw to bepalen zijn) zijn zij afkomstig? De Zuid-Duitsche 
en Zwitsersche geleerden gelooven aan een Celtischen oor-
sprong, uit een zeer oud tijdvak, toen de Celten no, geen vol-
doend gebruik wisten to maken van metalen. Andere oud-
heidkundigen houden hat met den Germaanschen oorsprong, 
dus vd6r de bewoning van het land door de Helvetiers, een 
Gallisehen stam. Do tijd waaruit zij afkomstig zijn, is wel 
zeker de vodr-Romeinsche, en wordy door de Zwitsersche ge-
leerden )tot eene verbazingwekkende voorchristelijke oudheid 
op evoerd." Geene der drie genoemde vraagpunten wordy
DER KCNINKLIJKE AKADESIIE VAN N ETENSCHAPPEN. 677
door den Heer JANSSEN met eenig bepaald opgegeven gevoelen 
beantwoord. Alleen verklaart hij de verbranding der wonin-
gen uit een vijandelijken inval, en bet gebrek aan munten 
onder de gevonden voorwerpen, ofschoon men deze anders 
volgens den beschavingstrap der gewezen bewoners had moo-
ten verwachten, nit eene aigemeene en snelle vlugt dier men-
schen, die naauwelijks nog even den tijd hadden om bet kost-
baarste to redden. Hoewel leeken in bet vak, verwonderen 
wij ons ten hooste, dat wij in deze gebeele Verhandelingg 
en haar Toevoegsel volstrekt geene melding gemaakt vinden 
van de hekende poging tot landverbuizing der Helvetiers ten 
tijde van JULIUS CXESAR, ware bet maar alleen om minkundigen 
to overtuigen van de dwaasheid der meening om de bedoelde 
verbranding nit dit historische felt to verklaren. Wij voor ons 
hebben no, niets gevonden in de Verhandeling des Heeren 
JAVSSEV, wat deraelijk gevoelen ongerijmd maakt, en voor wij 
van dat ongerijmde overtuigd worden, vinden wij voorloopig 
do beste verklaring van bet verschijnsel bij CAESAR, Bell. Gall., 
I, 5, [Helvetii], ubi jam se ad eam rem paratos esse arbi-
trati sunt, oppida sua omnia, numero ad duodecim, vicos ad 
quadringentos, reliqua privata mdificia incendunt. Frumen-
tum omne, printer quod secum portaturi erant, comburunt; ut 
domum reditionis spe sublatA, paratiores ad omnia pericula 
subeunda essent: trium mensium molita cibaria sibi quemque 
domo efferre jubent."
Voor 't overige hebben wij in deze Nommers niet bet minste 
gevonden, wat naar hartstogt in den strijd over controversen 
zou zweemen. Wij merkten dit op met groote vreugde en 
besluiten doze aankondiging met den hartelijken wensch, dat 
de Koninklijke Akademie van Wetenschappen ten alien tijde 
aan haren weidschen titel en aan de beroemde namen van 
hare leden ten voile moge beantwoorden.
I. De Pegering van Pius IX en hare besehuldigers, door Dr. w. 
J. F. NUIJEVS. Te Amsterdam, b C. L. van Langenhuysen. 
1859. In gr. 8vo. IV en 183 bl. f 1 - 50.
II. Verdediging van het tydel k bestuur des Pauses, of de 
geneesiniddelen, door Lord DERBY, D'ISRAeLI en DE LA GU>+RO-
aIERE tot herstel van den Iierkelyken Staat voorgeschreven, to
6 j 8	BROCHURES
laat aangekomen. Naar het Italiaansch, door een R. K. Priester. 
Te Amsterdam, by C. L. van Langenhuysen. 1859. In gr. 
8vo. II en 65 bl. f : - 50.
III. Italie, wat het was en is. Overzigt der Geschiedenis, 
Aardrijkskunde en Statistiek van Italie, van den vroegsten 
tyd tot op onze dagen. Door Dr. OTTO FORSTER. Uit het 
IIoogduitscla vertaald door N. S. CALrsH. Te Amsterdam, by 
Gebroeders Binger. 1859. In post 8vo. VIII en 157 bl. f :- 90.
IV. Aardrz kskundige Beschryving van de Italiaansche Staten; 
met historische en statistische opgaven. Te Groningen, by J. 
Oomkens, J.zoon. 1859. In yr. 8vo. 29 bl. f : - 30.
V. Tweede Kaart van Feet tooneel des Oorlogs in Italie. Te 
Rotterdam, by O. Petri. 1859. 1 blad lith. in piano met blad 
tekst. f : - 20.
VI. Tekst bij alle Oorlogskaarten van Italie. Te Amsterdam, b y 
Gebroeders Binger. 1859. In kl. 8vo. IV en 58 bl,. f : - 30.
VII. Mat laeeft Europa en Nederland van den Oorlog in Italie 
to duchten? Te Amsterdam, by Gebroeders Binger. 1859. 
In gr. 8vo. 52 bl. f : - 40.
Ref. is verlegen wat hij met deze collectie zal aanvan-
gen; hij heeft deze uitgaven to zamen aan bet hoofd zijner 
aankondiging genoemd, omdat ze alien betrekking hebben op 
de jongste gebeurtenissen in Italie, maar zij behelzen toch niet 
beschouwingen over dezelfde zaak, en daarenboven hebben 
sommigen reeds le merite de l'a-propos achter zich, zoodat men 
ze veilig onder de lecture de jadis kan noemen.
Om met I en II to beginnen, zij handelen over eene flog 
hangende quaestie, over welke bet zeer moeijelijk is een on-
partijdig oordeel to vellen. Wat zal er van de wereldlijke 
heerschappij des Roomschen Opperpriesters, van den Kerke-
lijken Staat worden? Hot is nog onbekend, en de sluijer 
welke bier de toekomst bedekt, is verre van doorzigtig. Hot 
verleden van die heerschappij valt wel order bet bereik van 
de geschiedenis, maar met reden mogen wij aannemen, dat 
misschien geene geschiedenis met meer voor- en tegeninge-
nomenheid beschouwd wordt, dan die van den Kerkelijken 
Staat, en bij zulk gebrek aan onpartijdighcid kan men
OVER ITALie.	679
niet nit die geschiedenis van bet verledene gevolgtrekkingen 
waken voor bet tegenwoordige en de toekomst. Is misschien 
dan alleen de tegenwoordige toestand van bet Pauselijk ge-
bied onder bet bereik der beschouwingen, en kan men daar-
van ten minste iets met zekerheid zeggen ? Ref. gelooft van 
niet; de partijdigheid in hot beoordeelen van deze zaak gaat 
zoo verre, dat zij de magt der statistiek zelfs overwint. Wij 
weten bet, als hoe diep rampzalig de toestand van bet Ro-
meinsehe gebied zelfs door Katbolieken wordt afgeschilderd. 
Wij hechten er geloof aan, en wij laten ons daarvan niet af-
brengen, wanneer vEOILLOT en anderen van zijne rigting 
op heftige wijze bet tegendeel beweren. Ook een geschrift als 
II is Diet bij magte ons gunstiger over den Kerkelijken Staat 
to doen denken dan wij deden; zonder gegronde argumenten, 
in hevige uitdrukkingen, bier en daar met eene soort van 
straatjongens-ironie wordt in deze naar bet Italiaansch be-
werkte brochure bet tijdelijk bestuur des Pausen et tort et ca 
tracers verdedigd. De zaak verandert eenigzins, wanneer ons 
een »audi et alteram partem" wordt toegeroepen in I. De 
bezadigde wijze waarop Dr. NUIJENS zijne zaak bepleit, neemt 
ons reeds dadelijk voor hem in; de waarlijk goede vorm waarin 
bij zijne beschouwingen mededeelt, maken dat wij met ge-
noegen zijn work lezen, en zoo wij ons door zijne argumenten 
al niet laten overhalen, wij komen or toch door op de ge-
dachte, of de schilderingen van Romes ellende niet wat over-
dreven zijn. Dr. NUIJENS heeft regt ons to verdenken, dat 
wij bier een grand mot gebruiken, wanneer wij beweren, dat 
zijne argumenten ons niet hebben kunnen overhalen tot eene 
bepaald gunstige meening aangaande den toestand van den 
Kerkelijken Staat; immers hij laat cijfers spreken, geeft sta-
tistieke opgaven uit officiele bescheiden, welke niemand voor 
onwaar zal houden. Mar men hechte daaraan bier niet to veel 
waarde; ik wil b. v. wel gelooven, dat bet getal leeken, 
welke in de Romeinsche Staten officiele betrekkingen beklee-
den, zeer groot is en dat der geesteljken verre overtreft; 
maar ik kan tevens de gedachte niet van mij afzetten, dat 
een zeer groot deel dier leeken geheel onder den invloed der 
geestelijken staan, en due niet veel racer dan werktuigen der 
hierarchie zijn; on in dit geval zegt bet niet veel, dat in den 
Kerkelijken Staat zoo velen aan hot bestuur zijn, die geene
680	BROCHURES OVER ITAL
georde ade pr,
esters zijn. Zoo ook, meent Ref., is er op de op-
rave van veroordeelden, gevangenen, ballingen, enz. Diet zoo vast 
to bouwen, als bij den eersten oogopslag schijnt. Maar ge-
noeg, - is partijdigheid tegen bet pauselijk bestuur getole-
reerd, dan verdient partijdigheid er voor verschooning, en 
had de Pans in Nederland een advocaat noodig, hij kon er 
moeijelijk een beteren vinden dan Dr. NUIJESS; deze heeft zijn 
pleidooi met zele gevoerd, heeft daartoe een vorm gebruikt, 
waarop weinig valt at' to dingen, en verdient vooral wegens 
den gematigden toon welke in zijn geschrift heerscht, 
alien lof.
Wat III betreft, het levert in een kort bestek zeer veel; 
het is een werkje zonder bijzondere verdiensten, maar waarin 
men geresumeerd vindt wat men met Bog al wat moeite in 
uitgebreider werken zoeken moet. De helderheid der voor-
stelling is bier en daar wel eens opgeofferd aan de kortheid; 
de uitgave, vooral de omslag, is keurig.
Van IV, V en VI kan men zeggen, dat zij door het sluiten 
van den vrede hun grootste belang verloren hebben; zij kun-
nen echter nog dienstig zijn voor hem die, met oude nieuws-
bladen voor zich, de gebeurde zaken non eens wil napluizen. 
Bij V (overgenomen, als Ref. zich niet vergist, uit eene der 
illustraties) behoort een eerste gedeelte, dat niet ter aankon-
diging is ingezonden.
Eindelijk, de vraag welke den titel van VII uitmaakt, is 
beantwoord; de ongeluks-profetie van den schrijver dezer bro-
chure is gelukkig niet uitgekomen; wat zijne beschouwingen 
betreffen, er is zekerlijk veel in dat behartiging verdient, 
maar de man had een bijzonder somber voorgevoelen van 
de zaak.
Hot is gebleken dat Nederland van den oorlog in Italie niets 
to duchten had; voordeel heeft bet er echter ook niet van 
gehad. Mogen ten minste H.H. uitgevers, die onder die om-
standigheden poogden op bun getij to visschen, door den on-
verwachten, spoedigen vrede niet al to groote schade hebben 
ondervonden.
ICOETE 3ILDEDLELINGEN.	681
FORTE MEDED {'ELINGEN.
CHRISTUS in al de zynen alles (Kol. III: lib): )ziedaar" - 
sprak Dr. DOEDES tot zijne Rotterdamsche gemeente, toen hij 
19 Junij 1.1. hear vaarwel zeide - 'uwe geloofsbelijdenis, mijn 
afscheidswoord, onze vereenigingsleus." Die Afscheidsrede 
werd tot een aandenken voor de gemeente gedrukt, en is 
a 15 cts. to bekomen bij de H.H. KEDIINK EN zoov to Utrecht.
Uit andere beoordeelingen van onze hand kan den lezer 
reeds gebleken zijn, dat wij met Dr. D. minder hoog loopen 
als homileet dan als theoloog. Van de scherpheid echter en 
korte volzinnen, die we hem elders moesten ten laste leggen, 
spreken we hem hier vrij. Eene eenvoudige, hartelijke af-
scheidspreek... zooals er meer zijn.
Neon toch, een en ander bijzonders is er in. Vooreerst: 
indien ge niet gelooft, dat CHRISTUS vats de Zoon van God 
geen schepsel is", moogt ge, ,,als gij u van geen ijdel woorden-
spel bedient", ook niet gelooven, dat Hij in al de Zijnen alles 
is, want dit kan en mag God alleen zijn. Maar dan kan en 
wag, wanneer D. ,,zich van peen ijdel woordenspel bedienen", 
maar logisch voortredeneren wil, de Zoon van God het even-
min wezen, tenzij hij vlakuit God zelf zij, en dat woord wit 
D. niet van de lippen. Tot geruststelling evenwel van wie 
daar zoo klakkeloos door D. verboden worden om in ansnsTUs 
hun alles to zoeken, kan welligt dienen, dat dit ',alles in alien 
zijn" niet afhangt van e nnsTUS' Goddelijk Zoonschap, maar 
van Zijn Middelaarsambt, wijl met der daad ook zeifs do 
Zoon van God iiiet alles in alien zijn rncig, dan voor zoo verre 
Hij hen dairmee als Middelaar hooger op tot God zdlven brengt.
Ten tweede, is 't cone allerzonderlingste eigenschap van doze 
gedrukte afscheidsrede, dat daarbij al do toespraken, behalve 
die tot 's predikers leerlingen, hunne ouders, en de gemeente 
in 't algemeen, weggelaten zijn. Wie thans, zonder de Voor-
rede ingezien to hebben, alleen de preek leest, zou op de ge-
dachte kunnen komen, dat D. b. v. voor zijne medebroeders 
in de bediening nog geen vriendelijken afscheidsgroet over had 
gehad. En zoo wel, is de gemeente dan zoo totaal onver-
schillig omtrent de bij alle onderscheid van rigting Christelijk-
vriendschappelijke verhouding tusschen hare leeraren, dat hot
662	KORTE MEDEDEELTNGEN.
woord des vertrekkenden brooders tot zijne broederen al to 
luttel belangstelling bij baar wekt, om 't haar nog eens to 
laten lezen? Dene inkorting als doze is eon ware misstand.
V. P.

Onder de speculation van den boekhandel op de ligtgeloo-
vigheid van het publiek, dat door een mooijen titel wel eens 
misleid wordt, behoort ook de uitgave van eene brochure De 
Wetsbepalingen ointrent Jllaatschap, zedelyke ligchamen en Ven-
nootschap van Iioophandel. (Rotterdam, H. NTJGIT. kl. 8vo.) Hij 
die dit boekje zamenflanste, sehreef de wet over en voegde er 
hier en daar eene zoogenaamde aanteekening bij. Het publiek 
ontvangt langzamerhand in kleinere doses zoo de geheele wet. 
Maar cui bono? Men rukt alles uit zijn verband, en dat dese-
queren der wet is gevaarlijk wanneer een ongeoefende het mes 
voert. Kost hot den lijder geen arm of been, bet kost dik-
wijls bet verlies van eene zaak. - Wij hebben er vrede mee, 
dat dezelfde uitgever de Loodswet met do tarieven verkrijg-
baar stelde. Doze uitgave was voor velen eene behoefte, die 
de wet moeten kennen, en toch daarom Been geheel Staatsblad 
kunnen koopen.

Res repetita placebit. Daarom een woord slechts van goed-
keuring over de volledigheid en naauwkeurigheid, waarmede 
de hear SOSUURSIAN weder de jaargang 1813 van LUTTENBERG's 
Chronologische Verzanaeling behandelde. Dat enkele woord van 
goedkeuring moge den verzamelaar verzekeren, dat wij met 
het regtsgeleerd publiek hem voor zijn arbeid dankbaar zijn.


I. De Drankduivel. Een droonn. Nuts-bipdrage. Te Sneek, 
b J. CAMPEN. 1859. f : - 25. - II. De .Teneverpest, of de 
zonde strait zich zelve. Eon Verhaal tot waarschuwing van Rijk 
en Arm, Jong en Oud. h of 1-Ioogduitsch van HETNRTOH zsennoKKE 
naverteld. Te Rotterdam, bij ALTMANN EN RoosENBURG. 1859. -
Twee geschriften met betzelfde doel uitgegeven, bestrijding 
van een kwaad dat missehien moor clan eenig ander de maat-
schappij teistert, kondigen wij to zamen aan. Hot doel is 
nitmuntend, en al heiligt hot ook de middelen niet, het kan 
do geldende reden zjn waarom b. v. I is uitgegeven ; zonder
KOIITE MEDEDEELINGEN.	683
doze zou de schrijver (dichter mogen wij hem niet noemen, 
en rijmelaar klinkt zoo onpleizierig) zich misschien tevreden 
hebben gesteld met den bijval welke zijn werk in bet Nuts-
departement waar bet werd voorgedragen, mogt inoogsten. 
\Fij voor ons vinden, behoudens eenige aardige passages, den 
Drankduivel meer lang dan mooi, maar zoo akelig is hij toch 
niet, of sommigen zullen hem met pleizier lezen; moge bet 
vers in dat geval ook eenig nut stichten!
Het tweede van bovengenoemde geschriften draagt een be-
roemden naam op den titel, en bet handhaaft den roem zijns 
schrijvers in vele opzigten. I:dne bedenking willen wij maken, 
welke niet alleen De Jeneverpest, maar zeer vele tegen den 
jenever geschreven boeken geldt; is bet wel eerie verstandige 
wijze van bestrijden, wanneer men door bet geven van over-
dreven voorstellingen schrik voor bet kwade wil inboezemen? - 
Waariijk, men geloove dit niet! Door to veel to willen be-
wijzen, bewijst men zeer ligt niets. De ijver tegen bet mis-
bruik van sterken drank is een heilige ijver; dat men toch 
de zaak door overdrijven niet benadeele. Wij gelooven dat dit 
gemakkelijk door boekjes als De Jeneverpest gebeuren kan.


JIet Krijgswezen van Duitschland, naar JULIUS VON WICKEDE; 
gevolgd van een overzigt der organisatie en sterkte van de 
krijgsmagt der Europesche lblogendheden, naar P. GOETSCII, Lui-
tenant der Artitlerie in Pruissische dienst, door A. G. KEMPERS, 
1st° Luitenant der Artillerie. Te Utrecht, Lrj j. G. 0ROESE.
1859. - De Luitenant A. G. KEMPERS heeft een goed werk 
verrigt met deze beide brochures in onze taal over to bren-
gen, Diet omdat in ons land de kennis van bet Hoogduitsch 
zoo gering is, dat men deze geschriften niet in 't oorspron-
kelijke zou kunnen lezen, maar omdat ze door eene vertaling 
in harden van eon grooter aantal belangstellenden zullen komen, 
terwijl anders velen zelfs van 't bestaan dezer brochures on-
kundig zouden blijven.
De eerste, die van den bekende VON wICKEDE, heeft wel 
wat van hare waarde verloren, doordat er sedert de verschij-
ning van 't oorspronkelijke in Duitschland veranderingen heb-
ben plaats gehad, en men dus hier niet precies den tegenwoor-
digen toestand vindt a geschilderd. Gaarne hadden w gezien,
684	FORTE MEDEDEELISGEN.
dat de geeerde vertaler verslag had gedaan van die verande-
ringen; maar wij erkennen, dat, niettegenstaande dit niet ge-
beurd is, vov wICIKEDE's work genoegzaam de lazing waard 
is, wegens de helderheid zijner beschouwing en voorstelling.
De tweede brochure is meer recent; zij is zeer geriefelijk 
voor hem die zich met weinig moeite op de hoogte wil stellen 
omtrent de militaire sterkte en organisatie van de Europesche 
Staten. Vooral de recapitulatie op de laatste bladzijde is 
daartoe zeer geschikt.
De Heer ICEMPERS geeft ons in zijne vertaling good Hol-
landsch met weinig Germanismen to lezen, terwijl do uitgever 
zich ook good van zijne taak heeft gekweten.
Engelsch Leerboekje voor eerstbeginnenden, door L. J. C. LUDOLPH. 
Rotterdam, HoOG EN TRENITIS. 1859. In kl. 8vo. VI en 144 bl.
f : - 60. - Zou er wel een yolk in Europa zijn, dat moor 
prijs stelt op 't aanleeren van vreemde talen dan de Neder-
landers, of onder 't welk de hulpbronnen daarvoor in ruimere 
mate voorhanden zijn dan onder ODs? Dagelijks verschaft do 
pers nieuwe voortbrengselen, en gerust durven we zeggen, 
dat, wanneer men de leerboeken, die men twintig jaren ge-
leden bier to lande gebruikte bij de studie van vreemde talen, 
vergelijkt bij die welke thans daartoe dienen, men erkennen 
zal, dat er eene groote schrede voorwaarts is gedaan.
Ook het voor ons liggende werkje levert er weer 't bewijs 
van. Onder den bescheiden titel van Engelsch Leerboekje heeft 
de Heer LDDOLPH een zeer bruikbaar boekje geleverd voor 't 
aanvankelijk onderwijs der Engelsche taal, en getoond op de 
hoogte der wetenschap to zijn. 't Is eene fiksche verzameling 
van uitdrukkingen, volzinnen en gesprekken, 't een en ander 
sterling English, en waarbij de grootste moeijelijkheden en 
onregelmatigheden der uitspraak door enkele teekens zooveel 
mogelijk nit den we- geruimd zijn.
Met then inhoud is 't uiterlijke in overeenstemming.
A. B. M.
BOEKBESCHOUWING.
Vrgheid in verband met zelfbewnstheid, zedelajkheid en zonde. 
Een psychologisch-ethische studie, door S. HOEIfSTRA, Bz., Theol. 
Dr. en Hogleeraar aan de Kweekschool der Algemeene Doops-
gezinde Societeit. (Motto: Noli foras ire, in to redi; in 
interiori homine habitat veritas. AUGUSTINUS.) Amsterdam, 
P. N. van Kampen. 1858. In gr. 8vo. XII en 396 bl. f 3 - 90.
De vr;je wil. Kritisch onderzoek van a. H. SCUOLTEV, hoog-
leeraar to Leiden. Leiden, P. Engels. 1859. In gr. 8vo. 
XLVI en 400 bl. f 4 - 50.
Over het determinisme van de leidsche school. Aanteekening op 
het jongste geschrift van den hoogleeraar SCIIOLTEN, door Dr. 
D. KOORDERS. Utrecht, Kemink en Zoon. 1859. In postform. 
43 bl. f : - 45.
(Vervolq en slot van blz. 671.)
`Vat HOEKSTRi tot dnsverre in bet midden bragt over de 
wedergeboorte, moest alleen dienen om aan to toonen dat er 
op deterministisch standpunt geene vatbaarheid voor verlos-
sing zou zijn. Hij pat echter verder ten aanzien der weder-
geboorte op zich zelve. ',De deterministische wedergeboorte 
»zou op zijn hoogst kunnen zijn eene zedelijke verbetering, 
))en deze zou tot stand moeten komen door verhoogde zede-
>lijke kennis. Immers de dingen van buiten ... brengen alleen 
,,uit ons to voorschijn wat inderdaad reeds in ons aanwezig 
»is" (blz. 290). Doch »dan is de wedergeboorte geene ver-
nandering, maar alleen ontwikkeling en het begrip van weder-
geboorte ontvalt ons...." (blz. 291). Vooreerst zou hier ge-
vraagd kunnen worden of ontwikkeling dan geene verande-
ring is? en zoo ze wel verandering is, waarom dan de hier 
bedoelde ontwikkeling geene wedergeboorte zou kunnen zijn?-
vervoigens of wel waarlijk de wedergeboorte joist in die ver-
andering bestaat welke door HOEKSTRk wordt bedoeld, en zoo-
even door hem en in zijnen zin »het begin van een zedelijk 
eleven naar een nieuw beginsel" werd geheeten. Bij de beand-
Borrcerscrr. 1859. N°. XV.	15
686 S. 110EKSTRA, BZ., J. 11. SCFIOLTEV EN D. KOORDERS,
woording dier vraag zou dan gelet moeten worden op 'tgeen 
ten aanzien van dat beginnen straks door SCHOLTEN werd op-
gemerkt, daarna ook op diens voorstelling van de wedergeboorte, 
welke hierop neder komt: ',Boven en behalve de geboorte nit 
r,vleeseh wordt eene hoogere geboorte van den mensch als 
„zedelijk wezen geeischt, eene geboorte die haren grond... in 
„een goddelijk levensbeginsel heeft" (blz. 275). De geboorte 
nit God (48), nit den geest, is die geboorte van den zede-
lijken mensch (of liever: die zedelijke geboorte van den mensch). 
Want zij bestaat hierin dat de mensch den toestand der bloote 
natuurlijkheid verlaat en overeenkomstig zijn goddelijken aan-
leg geestelijk begint to leven (t. a. p.).
Na dezen uitval teen 's vijands slagorde keert IOEKSTRA 
terug tot den bouw van zijn stelsel. 't Zijn thands de gronden 
die in meer naauw en dadelijk verband met de zonde staan 
welke hij aanvoert.
„Wij beweren," zegt hij (b1. 297), »dat er geen enkele 
„zondige daad is of zij is ter laatster instantie een werk van 
»willekeur (liberum arbitrium); want de zonde die nit habi-
tude (49) voortkomt verdient geen anderen naam, omdat de 
„zondige habitude bet treurig product van onze vroegere zon-
r,dige daden is.... Wij zijn ons bewust dat de zonde zonde
is; deze bewustheid sluit de zekerheid in, dat zij niet tot het 
„gebied der noodzakelijkheid maar tot dat der vrijheid (der 
))willekeur) behoort."
Waartegen SCHOLTEN herinnert: e dat HOEKSTRA ook bier 
„weder redeneert nit een begrip van zonde, alvorens de zonde 
„als feitelijken toestand empirisch onderzocht to hebben" (blz. 178). 
Zonde is hem de toestand waarin de nheerschappij van den 
»geest over 't vleesch op zedelijk gebied niet bestaat, of ook, 
„waarin de vereischte evenredigheid ontbreekt tusschen de 
,,rede en 't vermogen des gevoels" (t. a. p.). De zonde is der-
halve natuurlijk en noodzakelijk eigen aan het dierlijke (nog
(48) Geboorte nit God, nit geest, of van omhoog, is de uitdrukking door 
JOIIANNES gebezigd om eene verwarring to voorkomen, die nit bet gebruilc 
van bet woord wedergeboorte zou kunnen zijn ontstaan, daar ook do jood-
sche godgeleerden van cene wedergeboorte spraken, doch daardoor flog iets 
anders bedoelden dan JoITANNES door de geboorte van omhoog wilde aan-
duiden. Zic SC7tOLTEN blz. 274 v.
(49) hebbclijkhcid (uoEnsTIaA b1z. 59).
OVER DETERMINISME.	687
niet redelijke) leven en »bestaat dus zoolang met noodzake-
nlijkheid, als de rede, bij gebrek aan genoegzame ontwikke-
ding, den mensch niet heeft doen inzien, dat het egoistisch (50) 
»streven om op zich zelven to staan en als de dieren alleen voor 
»zich zelven to leven, in strijd is met de waarheid, dat ieder lid 
))van de gemeenschap niet meer en niet anders mag zijn dan lid 
))van de gemeenschap.... Die toestand van gebrekkige geeste-
»lijke ontwikkeling maakt, waar hij feitelijk bestaat, het zon-
ndigen of egoistisch handelen noodzakelijk, en het zondigen is 
shier niet het gewrocht van een vrijen wil... maar van's men-
nschen nog gebrekkige ontwikkeling op 't gebied der zedelijke 
nkennis" (blz. 179) (51).
Maar andwoordt HOEKSTRA: ,,'t is juist dat onvermijdelijke 
,,waardoor het begrip zonde opgeheven wordt. Hierin toch 
))bestaat het gevoel van smart en zonde, dat de mensch zich 
nbewust is het wet to kunnen helpen. Ben ik mU bewust dat 
"rmijn zondige daad... op dat standpunt mijner ontwikkeling 
))en onder die bepaalde omstandigheden door God gewild en 
""verordend... was... dan... mag ik er mij over bedroeven, 
»gelijk ik mij bedroef over ligchaamspijn; (dan) mag ik pogen 
»haar op to heffen: over de zondige daad die voorbij is als 
»zoodanig heb ik mij volstrekt niet to bekommeren of to ver-
nontrusten; ik doe wel wanneer ik mij heenzet over de on-
nwijsgeerige bekrompenheid van hetgeen gewone menschen 
Mroeging des gewetens noemen! Waarvoor God ons beware!" 
(blz. 298).
,,Wat Gods genade ons geve 1" andwoordt SCHOLTEN. Want 
daar is onderscheid tusschen wroeging en dat leedwezen over 
de zonde, hetwelk droefheid naar God wordt genoemd. ,,Niet 
,,de godsdienstige mensch, de ware Christen, heeft wroeging, 
nmaar de onbekeerde ... die, zonder waarachtig leedwezen over 
,,de zonde zelve, gekweld wordt, deels door de akelige voor-
»stellingen zijner ontstelde verbeelding, deels door angst en 
nvrees voor de wraak van God,... deels en meerendeels door 
,de vrees van ontdekt en ... gestraft of... geschandvlekt to 
»zullen worden. Len JUDAS heeft wroeging... een PETRUS
(50) zelfzuchtig.
(51) Zic zijue verdere uiteenzetting van dit punt b1z. 693 dezer beschou-
wingen.
4.5
688 S. IIOEKSTPA, n7.., J. TI. SCHOLTEN Ev D. KOORDERS,
ndaarentegen leedwezen" (blz. 205). Elders voert hij tegen 
HOEKSTRAAS beschouwing aan: ),De redenering ),is de zonde 
),nnoodzakelijk, dan is bet mij om bet even of ik deugdzaam 
),nben" getuigt van verregaande gedachteloosheid en zedelijke 
nlaagheid. Niemand zal beweren, dat een lijder of iemand, 
))die eenig ligehaamsgebrek heeft, door de overtuiging dat dit 
»lijden of dat gebrek in eene of andere oorzaak noodzakelijk 
ngegrond is, er toe komen zal om to zeggen: nhet is mij on-
nnverschilli, en ten gevolge daarvan zal ik nalaten de mid-
0 aan to wenden tot berstel"" (blz. 182).
Doch IIOEKSTRA hervat: ,Zonde is geheel iets anders dan 
,,onvolkomenheid of ziekte... de bewustheid van kwaad ge-
,,daan to hebben wekt in eene niet geheel ontaarde mensehen-
nziel eene geheel andere snort van gevoel, dan de bewustheid 
),van met ligchaams- of zielsgebreken behebt to zijn. Ook 
),deze baart smart maar geene wroeging" (blz. 299).
Over de laatste woorden heeft SCHOLTEN alreede zijn ge-
voelen gezegd. De eerste stemt hij toe, dock voert er bij, 
dat de smart in bet zedelijke een ander charakter aanneemt 
(Ian die over Iichaamsgebreken enz., omdat de aart van eenig 
gemis natuurlijk invloed oefent op de soort van smart des-
wegen, en omdat ))bet gemis van zedelijkheid to verhelpen 
),is, en een ligchaamsgebrek (b. v.) ... niet altijd... BU de 
nbewustheid ... van zedelijk niet goed to zijn ... zet (de mensch) 
nzich niet met stille berusting been over bet kwaad, als over 
),iets dat niet to verhelpen is, maar ziet, in de bewustheid 
ndat hij beter worden kan, met verlangen uit naar verlossing, 
))en jaagt met PAuLus naar een beteren toestand" (blz. 207).
Op nieuw verlaat IIOEKSTRA den hamer voor bet zwaard. 
))Op zuiver (leterministisch standpunt blijft naauwelijks iets 
))over van hetgeen wij geweten noemen, athans wanneer men 
,,bij dit woord denkt aan den regter in ons binnenste, aan 
),de ),gedachten onder elkander ons beschuldigend of ontschul-
))),digend" (Rom. II: 15). Althans men zou dan van bet ge-
nweten geene andere bepaling kunnen geven dan deze, dat bet 
,,is de bewustheid van de objectief zedelijke waarde der daden, 
nniet die van onze schuld of onsehuld" (blz. 300).
SCHOLTFV herinnert dat IIOEKSTRA vroeger (52) eene andere
(52) Zic boven b1z. 663. De door SCUOLTrx bedoclde plaats wordt bi; 
IIOERSTRA blz. 245 gevondcn.
OVER DETERMINIS!MIE.	689
bepaling van 't geweten had gegeven. HOE KSTRA had bet daar 
een »medeweten der algemeene zedewet" genoemd, en SCHOLTE? 
»verklaart niet to begrijpen hoe bet geweten, zdo opgevat, 
))met bet determinisme strijdig geacht kan worden, daar toch 
,niets verhindert, dat op deterministisch standpunt zulk een 
umedeweten van de zedewet... pleats hebbe" (blz. 214). Nu 
verlaat ROFKSTRA de eerste bepaling voor eene andere. SCIIOLTEN 
echter meent dat geene van beiden kan worden toegelaten. 
,)Geweten... is weten, maar niet een weten in betrekking tot 
»de zedewet, maar een weten van zich zelven,... een mede-
nweten van den mensch met zich zelven. Hot leert niet en 
nbeveelt niet... wat goed en kwaad zij; dit is de taak der 
1,rede; maar bet verkondigt den mensch, of hij zich zelven 
y"beoordeelende naar den maatstaf van goed en kwaad, lien 
9nde rede hem leert kennen, al of niet dienovereenkomstig, d. i. 
P) goed of kwaad gehandeld heeft	et geweten getnigt dus 
"alleen, of de mensch goed of kwaad, d. i. al of Diet naar 
'ihetgeen de zedewet hem leerde good of kwaad to zijn, ge-
nhandeld heeft, en de rode, na die getuigenis gehoord to beb-
»ben, maakt als regter bet vonnis op" (blz. 215 v.).
Gelijk overal in dit verslag oordeele de lezer zelf over do 
voorgedragene bepalingen. Op zijn standpunt, bij zijne be-
schouwing des gewetens, zegt echter xoEKSTRA zeer na-
tuurlijk : ))Met bet begrip geweten bang bet begrip berouw 
nonmiddelijk zamen" (blz. 301). Met dat begrip jal zal 
SCHOLTE$ andwoorden: >>doch dit doet niets af, daar 't niet 
))hot juiste begrip is." Doch als nu I{OEKSTRA voortgaat: "be-
nrouw is alleen mogelijk, als men zich bewust is dat men op 
',dien bepaalden oogenblik anders had kunnen handelen, an-
ders heeft men alleen leedgevoel of wat men in de volkstaal 
"spijt noemt" (t. a. p.); dan andwoordt SCHOLTEY: )wat de 
Heer riOLKSTRA van berouw zegt, is volgens de ervaring ,,niet 
aannemelijk" (blz. 198). "Want volgens hem is berouw leed, 
smart, spijt en dus in zedelijken zin »hartelijk leedwezen over 
))do zonde als toestand, droefheid naar God, zooals de Apostel 
»het noemt (biz. 199). Zegt men ,,niet alle leedwezen is be-
"rouw"... men bewijst dan nog geenszins dat berouw nog jets 
»anders dan leedwezen zou zijn. Leedwezen is hot geslacht 
'waarvan berouw cone soort is." In 't geval dat i1a de oorzaak 
van cenig kwaad was, rrzal ik berouw hebben, niet in de
690 S. I30EKSTRA, IM, J. II. SCITOLTEN EN D. KOORDERS,
,'bewustheid, van op dat oogenblik en in dien bepaalden toe-
;stand ook anders to hebben kunnen handelen, maar juist 
nomgekeerd, in de bewustheid, dat mijn zedelijke toestand 
))nog zoo gebrekkig was, dat ik op dat oogenblik zoo en niet 
»anders handelen moest" (b1z. 200).
Maar is nu zonde niet schuld? en zoo ze dat is, wijst ze 
dan niet op bet bestaan van den vrijen wil? vraagtHOEKSTRA.
Schuld wordt, zoowel volgens hem als volgens SCuOLTEN, 
opgevat als, 1° oorzaak (Hand. xix: 40) (53), 2° verpligting 
(Gal. v: 3), 3° misdaad (Luk. xxiii: 4), zooals eerstgenoemde, - 
nagelatene verpligting, strafschuldigheid (Matth. vi: 12), zoo-
als zijn bestrijder haar noemt. HoEKSTaA nu vat in de vraag: 
is zonde niet schuld ? 't woord schuld in de derde der ver-
melde beteekenissen op, en beandwoordt haar dan bevestigend. 
"Immers heb ik mijne zonde leeren begrijpen als volstrekt 
enoodzakelijke scbakel in den keten der door God gewerkte 
»dingen, dan wordt bet begrip van zonde als schuld ook sub-
ejectief vernietigd ; ... de zonde is geen zonde meer ; waar zij 
eontstaat, is zij in bet volmaakte wereldplan Gods op hare 
juiste plaats, en bet is ongerijmd om haar verkeerd, nog 
nmeer ongerijmd om haar vijandschap tegen God to noemen" 
(blz. 307). Schuld is dus niet eenvoudig overtreding, zelfs 
niet alleen overtreding die ewillens geschied is, maar ook door 
eons op dien bepaalden oogenblik kon nagelaten zijn: en dan 
onderstelt bet begrip van schuld... bet begrip van vrijen wil" 
(blz. 308). SCIIOLTEN, al erkent hij dat bet woord schuld ook 
op zedelijk gebied in dien zin wordt opgevat, ontkent dat bet 
dus mag opgevat worden. In die beteekenis hangt bet begrip 
schuld met eene verouderde wettelijke zienswijze samen (blz. 
222 vv.). eEen beter sehuldbegrip wordt door de ware zede-
'>kunde in bet licht gesteld. De mensch is schuldig d. i. ver-
epligt de idee van mensch to verwezenlijken, m. a. w. hij is 
;schuldig, d. i. verpligt aan de zedewet to gehoorzamen. Maar 
;hij moet dit niet op eenmaal, omdat hij bet niet op eenmaal 
ekan... Ook (op bet zedelijk standpunt) bestaat eene wet;... 
eeen hoogste moeten, naar een moeten, dat eerst Tangs den
(53) Uit ooze overzetting dezer plants blijkt niet dat het woord schuld in 
de beteekenis van oorzaak wordt gebezigd. Maar in 't oorspronkeliike wordt 
hier hetzelfde woord gevonden, dat elders door schuld vertolkt is.
OVER DETERMINISME.	691
nweg van innerlike ontwikkeling en dus trapsgewijze wordt 
„verwezenlijkt" (blz. 227).
Maar de mensch zal toch ,,zich zelven naar dezelfde mate 
))meer aanklagen (Rom. vii: 24) als hij minder de heiligheid 
,,der wet die hem ten ]even gegeven is loochenen kan (vs. 10, 
),12, 13)", zegt IIOEE:STRA (blz. 310). - nZelfverwijt °is een 
nverkeerde vorm van de zedelijke smart", had SCAOLTEx reeds 
vroeger (blz. 203) op die mede vroeger (II., b1z. 101) gemaakte 
bedenking geandwoord. Want ))verwijten is onzedelijk. God 
nzelf, het hoogste voorbeeld, verwijt niet, Jac. is 5" (t. a. p.). 
HOEKSTRA beroept zich dan op verandwoordelijkheid en toe-
rekening (blz. 310). ))Toerekenen," herneemt SCHOLTEN, ))is 
„rekenen... De mensch, die in den natuurstaat het leven 
»enkel naar de uitspraak der zinnelijke natuur zich niet tot 
„zonde rekent, begint bij bet ontwaken zijner zedelijke natuur, 
))dat leven, als strijdig met hetgeen hij naar aanleg en be-
nstemming zijn moet, zich zelven als zonde toe to rekenen. 
„Die zedelijke toerekening bestaat dus wel degelijk op deter-
„ministisch standpunt. Vat men echter de toerekening op 
„sensu forensi (54), dan behoort ook dit begrip tot bet wet-
))telijke standpunt, en moet, even als het wettelijk schuld-
nbegrip, met bet wettelijke standpunt zelf ter zijde gesteld 
nworden... De volkomen zedelijke mensch, ))die als hij ge-
„nscholden werd niet wederschold en als hij Teed niet dreigde," 
nrekende zijnen vijanden hunne zonden niet toe" (blz. 233). 
Wat de verandwoordelijkheid aangaat, ze is volgens hem )do 
nverpligting om to antwoorden op de vraag, waarom men zoo 
ngehandeld heeft.... Op zedelijk gebied is verantwoording bet-
ageven van antwoord aan zich zelven op de vraag, of onze 
ehandelingen den toets der rede kunnen doorstaan.... Ver-
nantwoordelijkheid is dus de gehoudenheid om zijne daden 
nvoor de regtbank der rede to regtvaardigen" (blz. 239).
IIOEKSTRA gaat nu voort om zich op de justitie (55) to be-
roepen, en betoogt dat deze niet to verzoenen is met het deter-
minisme (blz. 311 vv.). SOIIOLTEN volgt hem ook op dat ge-
bied (blz. 291 vv.) en betoogt dat het ware criminele regt
(54) in regtsgeleerden zin.
(55) hier hetzelfdc wat straks bet criminele regt wordt genoemd, dus: 
sirafrcgt.
692 S. HOEKSTRA, 1Z., J. H. SCHOLTEN EN D. KOORDERS,
niet met bet indeterminisme verzoend kan worden. Koor,DERs 
"veroorlooft zich in 't voorbijgaan de verklaring of to leggen, 
"dat de paragraaf, die de beer SCHOLTEN aan 'bet criminele regt' 
"heeft gewijd, hem meer uit dan op de boogte schijnt" (blz. 37, 
noot 1). In dit verslag wordt geheel dat twistgeding ter zijde 
gelaten omdat de weg der empirie bier geheel verlaten wordt. 
Is bet determinisme niet in overeenstemming to brengen met 
bet strafregt, welnu de schuld han zeer goed aan bet straf-
regt liggen en dit bewijst this niets tegen bet determinisme. 
Of kan bet indeterminisme niet in overeenstemming worden 
gebragt met bet strafregt: 't bewijst om dezelfde reden niets 
tegen bet indeterminisme. Summum jus summa injuria (56) is 
nog niet zoo bijzonder dwaas en ontoepasselijk een gezegde 
geworden.
Van oneindig hooger gewigt is 't als HOEKSTRA over de 
volstrekte algemeenheid der zonde handelt. Hij erkent haar, 
hij geeft toe dat ze niet toevallig kan wezen (blz. 317), doch 
kent daarom nog geenzins aan 't determinisme bet regt too 
om zich op dit feit to beroepen. "Van waar bet kwade of do 
"zonde?" vraagt hij. Zelf staat hij verlegen met de beand-
woording dier vraag, baalt de paradijsgeschiedenis aan en be-
toogt dan dat ADAMS eerste overtreding geene zonde was 
(blz. 319): want ,,zal een daad zedelijk toerekenbaar zijn, dan 
"meet zij de volgende kenmerken in zich bezitten: dat zij vol-
"bragt is: 1° objectief gelijk of ongelijk aan de zedewet; 2° met 
"vrijen wil; en 3° met (reeds aanwezige) kennis van goed en 
"kwaad" (blz. 322).
Daar nu ecbter eerst op ADAMS daad (bet eten van de ver-
bodene vrucht) do kennis des goeds en des kwaads kon vol-
gen (blz. 319), ontbrak bet derde kenmerk aan ADAMS han-
deling : derhalve was "zijn onregt nog geene toerekenbare 
"zonde...; maar nu verder verkrijgt elke volgende soortgelijke 
"daad of bet willend vasthouden aan de vroegere daad bet 
"karakter van schuldig stellende zonde (blz. 324). Dat de 
"mensch," zoo gaat hij dan, van de. noodzakelijkheid en al-
gemeenbeid der zonde sprekende, voort, ))in 't algemccn tot 
"daden verviel die met de zedewet in strijd zijn, is hoogst
(56) 't T3oogste regt (bier de hoogste mensehelijke regtsbedceling, de 
hoogste toepassing van hot menschelijk regt) het hoogste onregt.
OVER DETER IINIS\iE.	693
»natuurlijk en kon wel niet anders; maar dat hij na ont-
))waakte zedelijke bewustheid deze of die bepaalde zonden 
),pleegde, dat hij de magt der eens begonnen zonde niet weder-
),stond, dat is niets dan zijn eigen schuld, en wel in dezelfde 
))mate meer zijne schuld als zijne zedelijke bewustheid hooger 
))ontwikkeld was (blz. 328). Als men dan vraagt: ),Van waar 
))))voortdurend de volstrekte algemeenheid der zonde?"... dan 
))antwoorden wij : dit is alleen to verklaren nit de aangeboren 
))praedispositie (57) tot zondigen" (blz. 330). De magt der 
zonde daaruit aanvankelijk ontstaan, vervolgens versterkt door 
bet doen des kwaads, is echter niet z66 stork of ))de mensch 
))kan bij vasten wil bet Veto (58) der rede plaatsen tegen-
»over de stem der begeerlijkheid, en haar overwinnen" (blz. 332). 
SCIIOLTEN verklaart bet noodeloos FIOEKSTRA to volgen in alles 
wat hij in deze bladzijden schreef. 't Is hem genoeg, dat hij 
de algemeenheid der zonde niet als een gewrocht van den 
vrijen wil, maar als eene noodzakelijkheid beschouwt. )Maar," 
vraagt hij (blz. 185), ))hoe is daarmee to rijmen ... ))de mensch 
»»kan bij vasten wil hot veto der rede plaatsen tegenover de 
»»stem der begeerlijkheid?" en op bl. 328: ),niettegenstaande 
))die proedispositie, is bet »zijn eigen schuld dat hij de magt 
))))der eens begonnen zonde niet weerstond?" Is bet zijne 
),eigene schuld, kon hij dus willen de zonde wederstaan en 
),werkelijk elke bijzondere verzoeking overwinnen, waarom 
"kleeft dan die schuld op alien, en met welk regt wordt in 
))dit geval de algemeenheid der zonde objectief noodzakelijk 
))genoemd?... Behoort de zonde niet tot hot gebied der nood-
))zakelijkheid, maar tot dat der vrijheid (der willekeur) dan 
))is zij niet noodzakelijk. Is zij daarentegen blijkens bet feit 
»van de algemeenheid der zonde, niet toevallig, maar nood-
»zakelijk, dan kan ze geen voortbrengsel zijn van den vrijen 
),wil, en wederlegt de beer is. met de erkenning van de ))al-
n>(remeenheid en noodzakelijkheid" der zonde zijne stelling, 
),)dat or geen enkele zondige daad is, of zij is ter laatster 
)),,instantie een work der willekeur" " (blz. 186) (59).
(57) voorbeschiktheid, ontstaan uit „ overerving van hetgecn oorspronkelijk 
alleen door oefening verkregen is en dan tot habitude (hebbelijkheid) wordt"
(nOFFSTRA, biz. 56).
(58) Ik verbied.
(59) Ter aanvulling kan des begcerd vergeleken worden hot boven, b1z. 6S6 v., 
aangevocrdc.
694 S. I10EKSTRA, BZ., J. II. SCIIOLTEN EX D. KOORDERS,
Tegen de leer der algemeene zondigheid zou een grond 
kunnen worden aangevoerd, ontleend aan de zondeloosheid van 
JESUS. HOEIISTRA echter wraakt de regtmatigheid van then 
grond. Hij verklaart dat feit uit een wonder, en ontzegt bet 
daardoor alle bewijskracht in deze zaak. To refit? To onregt? 
SCxoLTEN wijst ook hier gebreken in de redenering aan. Doch 
daar de indeterminist zich van dit wapen Diet wil bedienen, 
blijft volgens hem de leer der algemeenheid en dus ook - 
volgens bovenstaanden gang van gedachten - der noodzake-
lijkheid van de zonde in haar refit. En dan?
DZaar eene andere vraag doet zich aan fOEKSTRA voor: 
Iran de individuele vrijheid in verband gebra(rt worden met 
de zedelijke wereldorde? Ja! zegt hij. Hij erkent dat de 
))geheele zedelijke ontwikkeling der wergild Diet lets Iouter toe-
»valligs, Diet een speelbal van individuele willekeur kan, dat 
))zij daarentegen eene noodzakelijke openbaring van de zede-
,,lijke wereldorde zelve moot zijn" (blz. 345). Van den an-
deren kant echter merkt hij op, dat nde zedelijke wereld Loch 
,,niet buiten de individuen bestaat, die naar willekeur zich 
nzelven bepalen, en de geheele zedelijke wereld-ontwikkeling 
„door middel van dozen tot stand moot komen" (t. a. p.). 
Hij vindt daarin Diets bevreemdends, want nop indetermi-
,,nistisch standpunt is elke afzonderlijke zonde, als work van 
;,den vrijen wil lets toevalligs, doch volgt daaruit volstrekt 
,)Diet, dat do zedelijke ontwikkeling van bet menschengeslacht 
nin haar geheel mode tot bet gebied van de toevalligheid zon 
,,behooren. Hot moge oppervlakkig vreemd schijnen, bet is
„toch zeer verklaarbaar dat de som van alle toevalligheden eene 
nnoodzakelykheid zijn kan. Immers elke eenzijdige rigting,
nwanneer die stork ontwikkeld en tot eene zekere algemeen-
))heid gekomen is, roept noodzakelijk eene tegenoverstaande 
»zedelijke rigting to voorschijn, en daardoor blijft bet zedelijk 
))geheel in evenwigt; op deze wijze wordt bij toevalligheid 
))van de afzonderlijke zedelijke handelingen toch noodzakelijk-
nheid geboren, wanneer wij zien op do som van alle zede-
nlijke daden of rigtingen to zamen (blz. 346). Zonder bet to 
„weten of dadelijk to willen werkt de mensch in dienst van 
neon hooger doel, en 's menschen willekeur kan alleen in 
utegenspraak komen met bijzondere zijden van hot groot 
'~zedelijk geheel, maar zij kan nooit beheerscheres worden
OVEN DETERMINISME.	695
))van de totaliteit (60) zelve. De willekeur van den een heft 
"de storende kracht van die des anderen op" (blz. 348). Waar-
tegen SCHOLTEN aanvoert: ,,Wanneer dus honderd menschen 
"eene kwade rigting willen volgen, dan is hiervan, volgens 
»a., bet noodzakelyk gevolg, dat honderd of meer anderen 
',zullen willen den goeden of beteren weg inslaan. Maar als 
"die laatste honderd dit noodzakelyk zullen willen, omdat de 
»eenzijdige rigting van anderen hun anders willen to voor-
vschijn roept, m. a. w. oorzaak wordt, dat zij anders willen 
))en anders willen moeten, dan is immers dit willen niet vrij, 
,,niet ongedetermineerd, maar gedetermineerd door bet willen 
))van die anderen ?" (blz. 287). - ('t Behoeft geene herinne-
ring dat de stelling ))de som van alle toevalligheden ken eene 
nnoodzakelijkheid zijn" reeds op zich zelve in de oogen van 
den fijnen en scherpen denker geene genade vond noch kon 
vinden.)
Eene andere bedenking teen bet indeterminisme is aan de 
fysische (61) wereldorde ontleend. Er bestaat buiten kijf innig 
naauw verband tusschen den mensch en de aardscheschepping 
buiten hem. Lucht en water, om slechts iets to noemen, 
oefenen gewigtigen invloed op den mensch. Omgekeerd oefent 
de mensch invloed op die beiden, wanneer hij b. v. meeren 
droop maakt of wouden uitroeit. ledere zoodanige dead des 
menschen verbreekt derhalve den samenhang der natuur, en 
dat niet alleen voor een oogenblik maar voortdurend. ,,Als 
, nu", zooals do duitscher ROMANG, door HOEKSTRA aange-
haald, opmerkte, pals nu tallooze vrije wezens op elken oogen-
blik en op tallooze plaatsen op oneindig verschillende wijzen 
,,werkzaam zijn, zoo moot daardoor op elken oogenblik en 
»overal en op allerlei wijzen de zamenhang der natuur ver-
,,broken worden, ja in pleats van zamenhang moet or eene 
nonbegrijpelijke verwarring van verschijnselen en bewegin-
»gen ontstaan, die elkander zonder wet of repel kruisen" 
(blz. 356). - ,'Is doze gevolgtrekking juist, dan zeker is 
"rer Been uitweg tenzij in bet volstrekt determinisme," er-
kent HOE1 STRA zelf. 't Ligt dus voor de hand dat hij zal 
trachten haar to ontzenuwen. Daartoe voert hij vier gronden 
aan. 10 De mensch bewoont de aarde niet toevallig en dus
(G0) het geheel. Lettcrlijk „de geheelhcid". 
(61) stofrelijkc.
696 S. IIOEKSTRA, PM, J. II. SCIIOLTEN EN D. KOORDERS,
is hij voor haar, en zij voor hem geschikt. Is dit zoo, ndan 
»ligt reeds bierin opgesloten dat de moederlijke natuur, daarom 
„dat zij zulke kinderen gebaard beeft, niet voor vernietiging" 
(door hen nl.) nheeft to vreezen, maar dat omgekeerddewille-
',keur der menschelijke daden juist binnen zulke grenzen be-
„perkt zal zijn als noodig is voor de harmonie (62) der natuur 
r,zelve" (blz. 357). 2° Daar de som van alle toevallige daden 
zelve niet iets toevalligs is, zijn ,,de menschelijke daden ver-
»dwijnende grootheden die den zamenhang der natuur onmo-
ngelijk kunnen verbreken" (t. a. p.). Do natuur laat zich door 
den mensch niet dwingen, integendeel moet de mensch bij 
haar ter schole gaan om haar door hare eigene kracbten aan 
zich dienstbaar to maken (blz. 358). 3° ))De mensch mop 
",doen wat hij wit, hij ontrukt aan geen enkel stofdeeltje ook 
„maar de geringste zijner immanente (63) krachten, hij ver-
y,andert geen enkel element (64) in een ander element, en al 
r, zijn willekeurig handelen gaat dus buiten de wetten der 
»natuur om" (t. a. p.) 4° ,Moet men niet vergeten dat er in 
„de menschelijke maatschappij zelve een evenwigt-herstellende 
"kracht heerscht, waardoor bet maatschappelijk geheel paal 
))en perk stelt aan de willekeur der afzonderlijke menschen... 
„Alleen in bet ondersteld geval dat louter willekeur of caprice (65) 
>,reuzenwerken tot stand brengt, dat wij b. v. enkel uit luim 
„maar overigens volstrekt doelloos zeeen droogmaakten, wouden 
„uitroeiden, enz., zou men van ingrijpen en storen kunnen spreken. 
„Maar dat ondersteld geval bestaat in de wezenlijkheid niet" 
(blz. 359). - ,,Met die erkenning (n°. 4 nl.) gaat echter de 
»indeterminist weder op bet gebied van bet determinisme over, 
"daar hij een wil erkent die door een doel... beheerscht en in 
» beweging gebragt wordt," zegt SCHOLTEN (blz. 291). Tegen den 
tweeden grond beroept hij zich op bet bovengezegde (blz.289) (66). 
De kracht van den eersten wordt wel eenigzins gebroken door 
bet feit dat er ontaarde kinderen bestaan. De derde doet 
weinig af: niet enkel verandering, ook verplaatsing der stof
(62) verbinding, juiste verhouding, evenredigheid, dos samen- of overeen-
stemming.
(63) inwonende.
(64) bestanddeel. Eigenlijk: grondstof.
(65) luim. Beter: gril.
(66) d. i. op 'tgeen hij blz. 287 geschreven had en op do vorige blad-
zijdc van dit verslag is aaugehaald.
OVER DETERSIINISME.	697
kan storend inwerken. Men denke aan de gevolgen der droog-
making van polders op den gezondheidstoestand van aangren-
zende streken.
Met bet oog op de vraag: in welk verband staat de vrij-
heid van wit met de continuiteit van bet zedelijk leven? han-
delt HOEESTRA ten slotte over de zondige habitude. Eerst 
toont hij aan dat er in de zondige habitude continuiteit is, en 
wel eene zoodanige ,,die Diet alleen in cdn zondige rigting zich 
»openbaart, maar waardoor de meest opposite (67) zonden 
„zich aan elkander schakelen" (blz. 363), zooals b. v. wellust 
en wreedheid in den oosterling. Vervolgens betoogt bij dat 
die >,geheime en verborgen verwantscbap van schijnbaar op-
posite zonden Diet op een verborgen gemeenschappelijk be-
In
wijst, waarvan de twee tegenover elkander staande 
»zonden de openbaringen zijn" (blz. 363 vv.). Want ,,zon-
ndigen is beginselloosheid" (aangezien o. a. lets eerst dan een 
beginsel wordt als bet volkomen in 's menschen bewustheid 
en in zijnen wit opgenomen is, en verstandsverduistering altijd 
de zonde aankleeft (blz. 366)) ))en staat teregt over bet ban-
ndelen nit beginsel" (blz. 366). Hij verklaart haar: uit eene 
inwendige tweespalt, ontstaan uit de heerschappij der zelf-
zucht. „De zelfzucht, als zijnde de zucht om alle waarlijk ge-
„voelde of ingebeelde behoeften to bevredigen voert... tot 
,,deze zonderlinge tegenspraak dat zij zel've Diet bevredigd 
nworden kan zonder ook eene zekere bevredigingte vergunnen
aan neigingen, die eigenlijk verloocheningen der zelfzucht 
„zijn" (olz. 367). Zoo kunnen zelfzucht en zelfverloochening, 
of gulheid samengaan. Ook ngaan zonde en deugd dikwijls 
onmerkbaar in elkander over" (blz. 369). Nu is 't echter 
»onmogelijk dat dingen die uit volstrekt tegenover elkander 
staande beginselen voortvloeijen, onmerkbaar in elkander over-
gaan. Komt nu de deugd uit beginselen voort, en kleeft 
tevens elke zonde lets goeds aan, zonder hetwelk die zonde 
Diet zou kunnen bestaan (hoogmoed en fierheid, toorn en ver-
ontwaardiging, gierigheid en zorg, verkwisting en mildheid), 
adan volgt daaruit dat wij aan de zonde een eigenlijk beginsel 
»moeten ontzeggen" (blz. 370). Er is dus Been zondig cha-
rakter, of een zondige wit, die zich zelven gelijk blijft of stand-

(67) tegenover clkander staanle.
698 S. IIOEKSTRA, BZ., J. II. SCIIOLTEN EV D. ic00RDERS,
vastig is, omdat er geen beginsel van zonde kan zijn (t. a. p.). 
Derhalve is er ook bij erkenning der zondige habitude daarin 
geene volstrekte continuiteit. Want de eene zonde vindt een 
tegenwigt in de andere, de zonde van den eenen mensch in de 
wilsdaden en neigingen van de overige menschen, bovenal in 
het geweten. ',Daarom kan elke zondige habitude, gelijk zij 
))door willekeurige wilsdaden gesteld is, ook door wilsdaden, 
"zoo Diet opgeheven, althans ten deele van hare determi-
))nerende kracht beroofd worden ... altijd echter is tot die ver-
nandering de factor van den vrijen wil volstrekt onmisbaar." 
(Want) ',uit de zonde zelve komt Diets dan zonde voort, en 
))onmogelijk het goede, tenzij door middel van het wilsbesluit, 
,,waardoor men van de zonde afstand doet of waardoor men 
"bet nieuwe leven (niet nit de zonde, maar nit zich zelven) 
))begint in overeenstemming met het geweten" (blz. 372). Verder 
gaat hij aantoonen dat "zelfs de betrekkelijke continuteit der 
»zonde alleen daarom mogelijk is, omdat de zonde altijd ge-
"bonden is aan het goede, ja Diets anders dan het goede zelf 
))in misvormde gestalte" (blz. 373). Zoo onderstelt haat de 
gelijktijdige aanwezigheid der Iiefde. ))Is nu elke zonde aan 
))bet goede gebonden, dwingt de onveranderlijke zedelijke natuur 
"van den mensch hem om bet kwade in 't afgetrokkene to 
))paten, terwijl de zondaar zelf alleen voor zich uitzondering 
))wil zijn, maar toch zich zelven veroordeelen moet, dan is 
))de toestand van den zondaar geheele disharmonie... (68) 
))1°. disharmonie van de zonde nit zich zelve (en deze voert
»bij ontwikkeling tot vernietiging van elke bgzondere zonde), en
»2°. disharmonie van de zonde met 's menschen ... innigst
))wezen (en hierin ligt de mogelykheid tot volkomen overwinning 
"van alle zondea (blz. 381). Iffier op aarde kan reeds de voort-
»gezette dienst van cane of enkele zonden den mensch tot 
),zedelijke rune maken, zoodat voor hem de bekeering niet 
"meer mogelijk schijnt... Dlaar die... ellende kan niet ein-
"deloos voortduren omdat 's menschen wezen onvernietigbaar 
))is; daarom is bet einde van den vreeselijken weg der zonde 
))noodzakelijke bekeering, ja de eeuwige ellende zelve moet de 
"barenswee zijn der wedergeboorte tot eeuwig ]even" (blz. 383).
(68) het tegcnovergestelde van harmonic, zie noot 62, dus valsehe ver-
houding, gebrek aan overeenstemming, iuwendige verdeeldheid, wanklank.
OVER DETERMINISME.	699
Zoo poogt HOEKSTRA aan to toonen en dat er geene volstrekte 
zondige continuiteit is, en dat bet geloof aan eene eindelijk 
volkomene zegepraal van bet goede met bet indeterminisme 
kan samengaan. En dan, na de voltooijing van zijn gebouw 
werpt hij weder 't gereedsehap weg, om zich met bet zwaard 
in de hand tegen bet determinisme to keeren. ))Het determi-
nisme moet bf volstrekte continuiteit van bet zondig leven 
))leeren, en op dit standpunt zou er van eigenlijke weder-
»geboorte geen spraak kunnen zijn, tenzij een deus ex macliina (69) 
,,die continuiteit afbreke. Of bet moet de zonde beschouwen 
,,als niets dan een minus (70) van deugd; dan zeker moet ook 
))op deterministisch standpunt dat klein beginsel van deugd 
))zich nit kracht van de idee" (bet wezen) ))dat in ons gelegd 
))is, tot volmaaktheid ontwikkelen: maar dat is toch geen 
))apokatastase of wederherstelling (71) in een normalen (72) 
))toestand die streng genomen volgens bet determinisme ook 
„in de periode van zonde niet gestoord of verbroken was 
))(sosoLTEN, L. d. H. If., II, 507). Het determinisme brengt 
))de anthropologic (73) aan de theologie (74) ten offer; eene 
))theologie die zulk een offer vraagt kan, naar mijne over-
))tuiging, onmogelijk de ware zijn en is zeker niet die van 
r,JEZus en de apostelen" (b1z. 384 v.).
SCHOLTEN verbaast zich over deze gevolgtrekkingen. Met 
HOEKSTRA 't gevoolen toegedaan dat de zonde goon beginsel 
is, en herinnerende dat zij dus niet iets positifs maar iets 
negatifs (75) is, schrijft hij: ))Bestaat er mitsdien geen posi-
))tief kwaad beginsel, dan kan ook de mensch bet kwade niet
(69) plotselinge bovennatuurlijke of, zooals men zegt: uit de lucht val-
lends ingreep.
(70) Het tegenovergestelde van jets stelligs. Zoo is schuld het minus van 
bezit. SexoLTEN heeft zich in dit opzigt o. a. blz. 178 en blz. 189 ver-
klaard. Zijne woorden ziju boven (blz. 686 dezer besebouwingen) en beneden 
(blz. 700) aangehaald.
(71) De omvang dezer aankondiging gedoogt niet op taal en stijl aanmer-
kingen to maken. Anders hadden het fraaije , zulks" en dergelijke reeds 
raimschoots daartoe gelegenheid gegeven. Maar wederherstelling d. i. her-
herstelling of wederwederstelling kan er toch niet door. Dat woord blijve 
den duitschers gegund.
(72) geregeld. Dus: behoorlijk.
(73) leer aangaande den mensch.
(74) leer aangaande God.
(75) positif: stellig; - negatif: ontkenncnd.
700 S. IIOEKSTRA, BZ., J. II. SCIIOLTEN RN D. KOORDERS,
nnwillen, alleen omdat hij bet zoo wil, terwijl hij terzelfder 
»tijd in zijne magt zou hebben evenzeer bet goede to willen, 
»maar hij doet de zonde, omdat, bij gebrek aan zedelijke ont-
nwikkeling, de lagere driften noodzakelijk heerschappij voeren, 
»en de mensch, bij gebrek aan geestelijke magt, om met 
))PAULUS to spreken, zich aan de wet Gods niet onderwerpen 
,,kan en dus, zoolang die toestand van gebondenheid voort-
,,duurt, bet goede of niet of nog niet in genoegzame mate kan 
mvillen... Bij de voorstelling van den vrijen wil, volgens
IIOEKSTRA, bestaat er geen gebrek, geene zedelijke onmagt, 
ngeene gebondenheid hoegenaamd, maar bezit de mensch de 
"voile mat om bet goede evenzeer als bet kwade to kunnen 
»willen. Aan den wil als wil ontbreekt niets ... Op de 
nvraag...: »waarom wil de cdn bet kwade de andere hot 
))goede, kan bier niet geantwoord worden: omdat de een niet 
',of minder, de andere wel of meer zedelijk ontwikkeld is, 
))want, beiden kunnen hetzelfde evenzeer willen als niet wil-
nlen... Hier ligt dan de oorzaak van de zonde in den wil 
',zelven dus in iets positiefs" (blz. 189). SVat voorts HO,EKSTRA 
gezegd heeft over de onmogelijkheid van eene volstrekte con-
tinulteit van de zonde in iederen mensch stemt hij mode toe, 
maar nvraagt alleen: met welk refit kan dit op indetermi-
»nistisch standpunt gezegd worden? Dat de zondaar, hoe
verhard, zich eindelijk bekeeren kan, volgt ult den vrijen 
nwil, maar dat hij zich bekeeren meet, heeft geen zin dan in 
,)de veronderstelling, dat or op zijnen roil vroeg of later deter-
nminerende oorzaken ... zullen inwerken, die in bet eind
zijne bekeering noodzakelijk waken. Iffier wordt dus de ein-
edelijke bekeering onder de causaliteitswet (76) geplaatst en 
,,mitsdien bet vrije, d. i. volgens n. door niets veroorzaakte 
»willen geloochend. Elders zegt de schrijver: »de bekeering 
,,,)is aanvanq, geen continuiteit" " (zoo o. a. no, biz. 372, 
vgl. boven biz. 698). Ilier leert zij dat de eindelijke be-
' keering hot noodzakelijk product is eener oorzaak, en ont-
nkent dus dat de bekeering aanvang is.... De ontkenning 
))van de continuiteit der zonde hangt voorts bij iI. zamen 
))met bet geloof aan 's menschen eindelijk herstel" (biz. 282).
(76) wet der oorzakelijkheid. Nederduitsch. wet volgens welke aiets zonder 
oorzaak kan geschicdcn.
OVER DETERMINISME.	701
IIij toont aan hoe, zooals reeds uit bet bovenaan(yehaalde 
bleek, dat herstel door ITOEKSTRA - wat natuurlijk is, - aan 
eene oorzaak wordt toegeschreven, en pat dan voort: )Zoo 
)wordt dan eindelijk de kiesvrijheid of de mogelijkheid van 
)anders to willen opgeheven, en de mensch, die bij ervaring 
)de zonde in al hare ellende leerde kennen, kan in de zonde 
)niet meer voortgaan.... Dit is determinisme en met de leer 
)van den vrijen wil in strijd. Bestaat de vrije wil, dan moet 
)het ook voortdurend in de magt des menschen blijven om 
)zich niet to bekeeren (blz. 283). Het dilemma (77) is hier: 
)of een vrije wil en de mogelijkheid, ofschoon in verband met 
)het toeval dat hier heerscht, niet de waarschijnlijkheid van 
)aller bekeering, of de zekerheid van de bekeeriag van alien, 
)maar dan ook geen vrye wil, maar een wil, die, onder den 
))determinerenden invloed der waarheid, steeds meer ten goede 
)zich neigt en eindelijk, voor de magt der waarheid zwich-
,,tende, niets anders zal kunnen willen dan bet goede en een 
)toestand doen geboren worden, waarin de mensch niet meer 
)zal kunnen zondigen, omdat hij bet niet meer zal kunnen 
)willen" (blz. 284). Hierbij maakt hij nog do opmerking: ))De 
))beer HOEKSTRA meent, dat de determinist van geene apoca-
)tastasis of wederherstelling spreken kan. Dit Beef ik gaarne 
)toe. Ik sta niet op bet gebruik van dit woord dat Hand. III: 
,21 voorkomt ter aanduiding van eene herstelling aller dingen 
))tot de oorspronkelijke paradijsvolmaaktheid, die wel in de 
))Joodsche voorstelling, maar nooit in de realiteit (78) bestaan 
)heeft. Liever spreek ik van den eindelijken triumf der zede-
)lijkheid en godsdienst. Het begrip van herstelling onderstelt 
)een vroegeren normalen of volkomenen toestand, een staat 
))van integriteit (79), die ook volgens IIOEIisTRA nooit in de 
)werkelijkheid bestond" (t. a. p., hoot 1). Tegen IIOEKSTRAAS 
beschuldiging: dat bet determinisme de anthropologie aan de 
theologie ten offer brengt, en een stelsel dat dit doet niet dat
(77) tweeledige veronderstelling, eene soort van sluitrede in de logika, 
waardoor de tegenpartij tusschen twee verouderstellingen in de engte gedreven 
wordt.
(78) werkelijkheid.
(79) Eigenlijk: 'tgeen in zijn geheel en ongerept is. In 't godgeleerde 
spraakgebruik hier 'tgeen gewoonlijk met den naam van , staat der rcgt-
heid" wordt aangeduid.
I:OExi.ascu. 1859. N". XV.	1G
702 S. IIOEIiSTRA, PZ., J. 11. SCIIOLTEN EN D. KOORDERS,
van JESUS en de apostelen kan zijn, verdedigt SCIIOLTEY bet 
nadrukkelijk. Hij wijdt daaraan vele, zeer vele bladzijden, 
waarin hij over godsdienst en godsdienstige begrippen, als 
gebed, openbaring, profetie enz. veel voortreffelijks in bet mid-
den brengt, poogt aan to toonen dat niet bet determinisme, 
maar joist bet indeterminisme in strijd is met een zuiver 
godsbegrip, dat zijn godsbegrip niet pantheIstisch, maar zuiver 
theistisch is (80). Hem op dit gebied to volgen, zal evenmin 
noodig zijn als bet overige van den rijken inhoud der beide 
boeken (bet geschiedkundig overzigt, de beschouwing der 
kunstenarijen om allerlei voorstellingen met bet godsbegrip to 
vereenigen enz.) na to pan. Want de vraag is hier niet 
of 'tzij determinisme, 'tzij indeterminisme zich met andere 
zaken rijmen laat, (ze mogen dan strafregt of christendom 
beeten, daarom week ook bet boekjen van Dr. KOORDERS 
in dit verslag allengs meer naar den achtergrond) ; maar 
tot welk dier beide stelsels men langs den weg der ervaring 
komen moet. Overigens mag bij do erkenning van al bet 
voortreffelijke in Prof. SCHOLTENS werk eene opmerking van 
een zijner utrechtsche ambtgenooten niot verzwegen worden. 
Len der verdiensten van SCHOLTENS arbeid bestaat nl. hierin, 
dat hij niet, zooals men helaas! gewoonlijk pleegt, de woorden 
(de namen der begrippen) waarmede hij to doen heeft, een-
voudivoetstoots in den gwonen zin opvat, om dan daaruit
g
gevolgtrekkingen of to leiden, maar ze eerst nagaat, ontleedt 
en zoo tot hunne ware beteekenis tracbt to komen. Zijne 
opvattingen zijn daardoor dikwijls nieuw. Bij velen nu is bet 
nieuwe wel geene aanbeveling, en voor dezulken is de vol-
gende aanhaling geheel overbodig. Voor hen ware 't beter 
Lukas v: 33 vv. to lezen. Doch daar zijn er ook die tot een 
ander uiterste vervallen. Voor dezen sta hier bet ernstig 
woord van Mr. C. W. OPZOOMER (81), wanneer hij - doch 
niet van determinisme of indeterminisme sprekend - zegt: dat 
de voorstanders van eenige leer niet zelden al den opgang 
then zij gemaakt hebben alleen daaraan verschuldigd zijn: »dat
(80) pautheisme: wereldbeschouwing volgens welke God en 't heelal naar 
hun wezen een of 'tzeifde zijn. Theismus: wereldbeschouwing volgens welke 
God van de wereld wel onderscheiden maar niet afgescheideu wordt gedacht.
(81) De waarheid en hare kcubronnen (biz, 233).
OVER DETERMINISME.	703
nzij de woorden van bet yolk in een geheel anderen zin 
))nemen, dan waarin bet yolk zelf die bezigt. Op zich zelf 
,,zou hieraan peen ander nadeel verbonden zijn dan dat eener 
))schromelijke spraakverwarring. Maar veel bedenkelijker wordt 
))de zaak, wanneer wij acht geven op 'tgeen inderdaad ge-
))schiedt. Zij vangen aan met de woorden in een geheel 
))nieuwen, vreemden zin to nemen; op then weg verwerven 
))zij zich onze toestemming en brengen de stem onzer be-
adonkingen tot zwijgen. Maar als ze nu eens zoo ver zijn, 
ndan beginnen ze aan diezelfde woorden wedr hun oude ge-
))wone beteekenis to geven, en uit onze toestemming, alsof 
))die, waren we op zoo iets gewapend geweest, ooit zou ver-
))leend zijn, trekken ze nu hunne gevolgen." Geene gedachte 
aan eene beschuldiging teen SCHOLTEV, als hadde hij to kwader 
trouw den weg ingeslagen door den utrechtschen hoogleeraar 
aangeduid, bewoog tot bet opnemen dezer woorden. Maar die 
schromelijke spraakverwarring, waarvan deze spreekt, is op 
zich zelve reeds erg en brouwt kwaads genoeg. En opdat blijke 
of er geen gevaar besta dat SCHOLTENS werk daartoe aanleiding 
geeft, en niemand op den klank der woorden of zich overtuigd 
achte eer hij overtuigd is, is bet ieders pligt de beteekenis door 
SCHOLTEN aan de woorden gegeven op nieuw aan naauwkeurig, 
eigen, zelfstandig onderzoek to onderwerpen.

De laatste woorden werden afgedwongen door den ernst 
van dozen tijd, waarin weder zooveel gezworen wordt bij groote 
namen. Met bet oog op dat treurig verschijnsel mogten ze 
niet wecrhouden worden, waren ze noodzakelijk. Toch werden 
ze met weerzin neergeschreven. Niet omdat de gemaakte op-
merking juist bij bet spreken over SCHOLTEVS werk moest wor-
den gemaakt. Men zou dit kunnen vermoeden sedert Professor 
IIOFSTEDE DE GROOT de goedheid gehad heeft mij met zekere 
ironie nsaaOLTENs bewonderaar in de Vaderlandsche Letteroefe-
nningen" to noemen (82), eon gezegde waarop ik mij gehouden 
acht straks to andwoorden, al vloeit daaruit, naar mijne meening, 
de verpligting voort om voor ditmaal den onpersoonlijken vorm, 
waarvan ik gewoon ben mij in mijne boekbeschouwingen to be-
dienen, door 't gebruik van den eersten persoon, en mijn naam-
(82) Beantwoording van s. n. SCHOLTEN (blz. 137, noot *).
46 :<
704 S. IIOEKSTEA, BZ., J. 11. SCHOLTEN EN D. ROORDEES,
cijfer door mijnen naam to vervangen. - De bedoelde weer-
zin heeft in geheel iets anders zijne oorzaak. Door die aan-
haling van Mr. ohzoontaxs woorden treedt mUn verslag van 
het gebied der beschouwing op dat der beoordeeling over, 
'tgeen ik liefst vermeden had, en waarvoor ik mij had trach-
ten to behoeden, al glipte soms de voet onwillekeurig over 
de grens, die beschouwing van beoordeeling Scheidt. Want van 
hem die 't waagt als beoordeelaar van de boeken der beide 
hoogleeraren op to treden, zal natuurlijk in de eerste plaats 
andwoord gevorderd worden op de vraag: welke pleitbezorger 
won zijn pleidooi? En 't is juist om den genegen lezer in 
staat to stellen die vraag voor zich zelven to beandwoorden, 
dat ik mijn verslag zoo breed maakte, zoo naauwkeurig poogde 
to maken. Want mij aangaande, de zaak komt mij voor noch 
door HOEKSTRA, noch door SCHOLTEN uitgemaakt to zijn. Daar 
is door SCHOLTEN op anthropologischen grond to veel aange-
bragt, en dear kan van then bodem zooveel worden saamver-
gaderd, dat het mij dwaas schijnt mij to scharen onder de 
voorstanders van, - ik zeg niet het gewone indeterminisme in 
zijn besten vorm, maar zelfs - een zoogenaamd wijsgeerig in-
determinisme, zoolang het niet bevredigender is dan dat het-
welk HOEKSTRA voorstaat. Van de andere zijde echter blijft 
het mij onmogelijk eene plaats to kiezen onder de belijders 
van het volstrekte determinisme, al wordt dat bet zedelijke 
of zedelijk-godsdienstige geheeten, en als zoodanig zelfs door 
sommige tegenstanders erkend. Want hoe zuiver opgevat, voor 
mij blijft er iets stuitends in de gedachte, dat God mij zou
doen lijden voor hetgeen Hij zelf mij gedwongen heeft to zijn
of to doen. Dit toch volgt regtstreeks nit het determinisme.
Men oordeele! Wat ik doe en wat ik ben, daartoe ben ik
gedetermineerd. Door wien of waardoor? Ten slotte natuur-
lijk door God. Ben ik nu slecht, dan ontstaat, vroeger of
later is geheel onverschillig, in mij dat nameloos gevoel van
ellende 'twelk PAULUS Rom. vu: 14-24 met eene meesterhand
heeft geschetst. Dat gevoel kan mij, zal mij in 't vervolg ten
zegen gedijen: ik stem dit toe. Maar voor den oogenblik, en
wie weet hoelang? is 't een oubeschrijfelijk vreeselijk lijden.
Doch ook dit heeft God in mij gewerkt. Slotsom: God doet
mij lijden voor 'tgeen Hij zelf gewild, verordend heeft dat ilc
zijn zou, m. a. w. voor 'tgeen IIij zelf mij heeft gemaakt.
OVER DETERMTNISME.	705
't Is mij wel niet geoorloofd deswegen met mijnen vrijmag-
tigen Maker to twisten. Maar 't is mij evenmin mogel lc bij 
die ervaring en die overtuiging Gods regtvaardigheid to er-
kennen, ook al wordt die, volgens SCHOLTENS voorstelling, be-
schreven als "hot zijn overeenkomstig hetgeen Hij als God 
"behoort to zijn" (blz. 370). Daarom kan ik zelfs 't meest 
veredelde determinisme niet aanhangen. Doch ook met bet 
indeterminisme in zijnen tegenwoordig hoogsten vorm niet 
bevredigd, ben ik overtuigd dat bet indeterminisme nog nader 
onderzocht moot worden, dat in de grondslagen van hetdeter-
minisme flog eene dwaling schuilt, en dat ik de waarheid meet 
blijven zoeken: met Prof. 13OFSTEDE DE GROOT, - schoon dan 
ook op mijnen eigenen zoo even aangewezenen grond, en in 
de hoop eener meer bevredigende slotsom to vinden dan de 
zijne, - mij verzettende tegen SCHOLTENS not determinisme 6f 
9,indeterminisme: een derde wordt niet gegeven"; indien hij 
namelijk niet den nog niet ontdekten maar den thans edelst 
geachten vorm van het determinisme bedoelt. Bij dat besef, 
bij die overtuiging, met 6dn woord in then toestand moet ik 
mij van een oordeel over den uitslag van den strijd onthouden. 
Maar nu door den gegevenen wenk ten aanzien van scnoL-
TENS geschrift eene eerste sebrede op bet veld der beoordee-
ling is gezet, gebiedt de billijkheid ook eene tweede to doer. 
Zijn work moet nu nevens dat van zijnen tegenstander wor-
den geplaatst, opdat de schijn worde vermeden als moest de 
opmerking over SCHOLTExs book strekken om een blaam op 
zijnen arbeid to werpen, een schijn die zou kunnen ontstaan 
wanneer ik verzweeg welken indruk HOEKSTRans arbeid op 
mij maakte. Zoo word ik, hot oordeel opschortend over den 
uitslag van den strijd, gedwongen het nit to spreken over de 
wijze waarop hij word gevoerd. In dit opzigt echter schijnt 
mij geene aarseling mogelijk. Het book van HOEKSTRA ge-
tuigt van zijne opmerkingsgave, toont wat rijken schat van 
ervaring hij verwierf door haar getrouw gebruik, verrast 
menigwerf door do geestrijke wijze waarop hij het waarge-
nomene poogt to verklaren. Maar 't is van den anderen kant 
wanordelijk, verward, duister, brommend, onlogisch. Wan-
ordelijk: wanneer b. v. in weerwil zijner eigene afkeuring 
van de aprioristische methode, aan zijne zelfstandige empiri-
sche uiteeuzetting cone afdeeling "over do aprioristische en
706 S. UOEKSTRA, BZ., J. H. SCI:OLTEN EN D. KOORDERS,
,,bepaaldelijk theologische ontwikkeling of bestrijding van de 
,)leer der menschelijke vrijheid" vooraf gaat, en daarin reeds 
kritik wordt geoefend op grond van feiten wier bestaan nog 
bewezen moet worden; - wanneer b1z. 48-62 de »bepaling 
,)van eenige psychologisch-ethische begrippen die met de leer 
»der vrijheid onafscheidelijk zamenhangen" wordt gegeven en 
nogthands eerst veel later (blz. 268 vv.) de leer der habitude 
wordt ontwikkeld, of de behandeling van 't begrip charakter 
blz. 58-62 wordt aangevangen en blz. 268 vv. voortgezet;-
wanneer hij hetgeen hij over de eerste menschen wil opmerken, 
blz. 220 vv., en wat hij van 't geweten zeggen wil, b1z. 235 
aanvangt, maar niet uitwerkt om 't later weder op to vatten: 
bet eerste blz. 317 vv., bet andere blz. 300 vv.; of wanneer 
hij, gelijk telkens geschiedt, niet naar hetgeen reeds behan-
deld is, maar naar hetgeen nog zal worden behandeld ver-
wijst. Verward: wanneer hij zich vragen ter beandwoording 
voorstelt, maar bij 't zoeken naar de oplossing telkens zijde-
sprongen maakt, van allerlei bijeenbrengt en beschouwt, dat 
wel met de zaak die in behandeling is in verband staat, maar 
vooraf had moeten ontwikkeld, of indien vooraf ontwikkeld 
nu als uitgemaakte stelling eenvoudig aangevoerd had moeten 
worden; zoodat bet den lezer groen en geel voor de oogen 
wordt en de draad hem telkens ontsnapt. Brommend: wan-
neer hij met groote, hooge, holle woorden schermt gelijk op 
zoovele plaatsen geschiedt. 't Getal der aanhalingen wies 
reeds to ontzettend, om bewijzen voor deze beschuldiging in 
to brengen. Doch hare regtmatigheid bleek misschien over-
vloedig als HoEKSTRA in de vorige bladzijden sprekend werd 
ingevoerd. Zoo niet, men leze plaatsen als b. v. blz. 6, 50, 
108-111, 125, 143 v. enz. enz., waar de taal wordt ge-
sproken welke de engelschen met den naam van humbug' 
bestempelen. Duister: omdat bet wanordelijk, verward en 
brommend is. Onlogisch : als bij zegt dat ADAMS neerste met 
))de zedewet strijdige handeling onregt was en toch geene 
»zonde" (blz. 323 v.); - of dat de som van verschillende toe-
»valligheden iets noodzakelijks kan zijn" (blz. 346); - of als 
hij bet geweten nu eens een medeweten (blz. 245), straks een 
regter (bl. 300) noemt; - of als wedergeboorte, bekeering 
eerst aanvang (niet veroorzaakte daden) zijn (blz. 290, vgl. 
b1z,111) om daarna wel veroorzaakte daden to worden (blz.383);-
OVER DFTERMINISME.	707
of als hij telkens en telkens weder uitgaat van zijne beschou-
wing aangaande den vrijen wil als factor der wordende zede-
lijkheid, werkzaam bij wendingen in bet zedelijk leven, tenzij 
eenige zedelijke rigting ons tot waarachtig charakter gewor-
den is, zonder in 't oog to houden dat bet geval waarin dit 
sntenzij" zou ontbreken, slechts bij een zeer klein gedeelte van 
ons geslacht (de voorbedachte schurken en de geheel verdierlijkten) 
denkbaar is. Letten we op dit alles, dan wordt $OE1STRAAS 
boek een pakhuis, volgetast met veel en velerlei goods, dock 
waarin juist de overmaat der aanwezige voorwerpen bet bin-
nenvallend licht onderschept, zoodat zelfs de eigenaar bet pad 
bijster wordt in zijn magazijn. Aan de zwarigheden nit dit 
alles ontstaan worde 't dan ook toegeschreven, dat de aan-
kondiging van zijn werk traag ter hand genomen, lang ver-
schoven, spa verschenen is. Bij SCROLTEN daarentegen is alles 
helder, ordelijk, streng logisch, doorzigtig als glas en snijdend 
als diamant. Ook bij verschil van inzigt moet men erkennen 
dat zijne redenering klemmend is, en wordt daardoor genood-
zaakt de oorzaak des verschils niet in de sluitreden maar in 
de grondstellingen to zoeken, zoodat men zelfs bij wraking 
van 't punt van uitgang nogthands de redenering daarop 
gebouwd bewondert. In ddn woodd: aOEKSTRA maakt den 
indruk van een reus die, sterkgebouwd en reeds daarom 
to duchten, nog daarenboven met tal van wapenen ter ver-
dediging en aanval zich heeft omhangen, doch juist door 't 
wigt zijner rusting en de overmaat van zijn geweer in zijne 
bewegingen wordt belemmerd; - SCIIOLTFN daarentegen dien 
van een man van Diet minder athletischen bouw, die echter 
meer vaardigheid met lichaamskracht vereenigt, alles ver-
smaadt wat hem hinderlijk zou kunnen wezen, zich ligter 
maar met oneindig meer naauwlettende keuze wapende, en 
thands met valkenoog den tegenstander bespiedend telkens diens 
zwakke plaatsen bemerkt. En is hij ook niet de syrische 
krijgsknecht die in 't wilde zijn pijl wegschiet, mikt hij, schoon 
bang noch angstig toch zorgvuldig, als die diens krijgers 
treft echter zijn schicht schier altijd tusschen den gesp en 't 
pantser. Daarom: al bevredigt mij sCnOLTESS slotsom even-
min als die van IIOEcSTRA, - al erken ik veel to danken to
hebben zoowel aan bet book des laatstgenoemden als aan dat
van zijnen bestrijder, -- al zou ik wenschen dat beiden
708 S. HOEKSTR A, LZ., J. H. SCHOLTEN EN D. KOORDERS.
ons wilden verrijken met eene anthropologie geheel op empi-
rischen grondslag opgetrokken en zonder polemik volbouwd: - 
ik moet mijne ingenomenheid met SCHOLTENS werk boven dat 
van HOFKSTRA betuigen, op gevaar of van wederom met zekere 
minachting SCHOLTENS bewonderaar genoemd to worden. Be-
wondering laat zich even weinig als liefde gebieden, tenzij dan 
door hetgeen ons bewondering of liefde waardig voorkomt. 
Treedt Prof. HOFSTEDE DE GROOT in zijne nVoorlezingen over 
,)de opvoeding des menschdoms door God enz." als de schrift-
geleerde op die oud en nieuw nit zijnen schat to voorschijn 
brengt, en als de volksleeraar die rijke geschiedkundige kennis, 
echte populariteit en warmen vromen ernst in zich vereenigt, 
dan schaar ik mij onder zone bewonderaars. Treedt hij of 
IIOEKSTRA daarentegen op als handhaver van den vrijen wil, 
en komt dan hunne verdediging mij niet gelukkig voor, ter-
wijl SCHOLTENS bestrijding van dit leerstuk, al kan ik mij met 
zijne slotsom niet geheel vereenigen, mij in menig opzigt voor-
treffelijk voorkomt, dan mag ik niet slechts, maar dan moet 
ik HOFSTEDE DE GROOT en HOEKSTRA de hulde onthouden die 
SCHOLTEN toekomt. Alleen die bewondering behoeft niet blind 
to zijn. Ze mag dat niet wezen. Doch ten opzigte der Initia 
was zij dat niet. Had de groninger boogleeraar mij de eer 
ganged tan van mijn verslag voor dat boek, waaruit hij aan-
leiding nam tot den speldprik, geheel to lezen, dan zou hij 
dit zelf hebben moeten erkennen. Want dan zoude hij hebben 
gezien, dat ik bier en daar, o. a. bepaaldelijk ten aanzien van 
bet leerstuk over den vrijen wil, van SCHOLTEN verschilde en 
dat niet verborgen heb (83). Of niet mijne bewondering voor 
dit nieuwe werk des hoogieeraars mede vrij bleef van blind-
heid en slaafschheid laat ik gerust aan de beoordeeling van 
onpartijdigen over, voor mij zelven bewust dat ik daarnaar 
althands getracht heb. Blinde, slaafsche bewondering ware al 
eene wonderlijke hulde aan den man wien ik bet boven alien 
dank, dat ik van geen ander gezag dan dat der waarheid de 
geldigheid erken.
Alkmaar, october 1859.	VAN HEIJST.

(83) Mijne opmerkingen over dit leerstuk kunnen, si tanti videtur, gevonden 
tivordcn Taderl. Letteroef., 1858, n^. X, biz. 473 en 478. Ten aanzien 
van andere zaken zou men b. v. kunnen vergelijken de noten op biz. 463,
467 v., 471 noot 4, 474 noot 9, 11, de bedenkingen biz. 485, 491 enz.
NIEUWE JAAErOEKEN VOOR WETENSCHAPPEL. THEOLOGIE. 709
Nieuwe Jaarboeken voor Wetenschappelijke Theologie, onder 
Redactie van Dr. D. HARTING, Pred. to Enkhuizen. Tweede 
Deel. Eerste en Tweede St-uk. 1859. Te Utrecht, b j IKemink 
en Zoon. 1859. In gr. 8vo. 432 bl. f 4 -
De Nieuwe Jaarboeken voor Wetenschappelijlce Theologie zijn 
dan voor goed gevestigd, en hebben refit op den wensch naar 
langdurig bestaan en voorspoedige ontwikkeling. Reeds bij 
de aankondiging van bet Eerste Deel openbaarden wij onze 
ingenomenheid met deze onderneming van den geleerden en 
ijverigen Dr. D. HARTING, en hoopten dat hij in staat zou 
worden gesteld tot hare voortzetting, ofschoon wij niet schroom-
den vrijmoedig onze aanmerkingen me5 to deelen op Karen 
aanvankelijken uitslag. Die aanmerkingen, vooral wat betreft 
bet opnemen van to weinig beteekenende of ten minste voor 
bet meerendeel der lezers to weinig belangwekkende stukken, 
golden Dog altijd eenigermate do ons nu toegezondene gedeelten 
van den tweeden jaargang, ofschoon wij met genoegen hierin 
vooruitgang bespeuren en met veel meer ingenomenheid bet 
tweede dan bet eerste stuk hebben gelezen.
Dr. HARTING zelf opent de rij der opstellen met een, dat 
den titel heeft: »1858. Een terugblik." Wie zou niet gaarne 
onder geleide van den bekwamen en bezadigden man, de dingen 
die de godgeleerdheid in 1858 opleverde, gadeslaan? Maar 
wie zou na de lezing van zijn »terugblik" ook niet teleurge-
steld zijn ? Meerendeels ontvangt gij eene besehouwing van 
hetgeen eene wet op bet hooger onderwijs aan de godgeleerd-
heid verschuldigd is, van welke besehouwing gij bet verband 
met 1858 zeker niet inziet, terwijl alleen ter loops de strijd 
tusschen determinisme en indeterminisme, de bewegingen der 
»moderne theologie" en bet staken van Ernst en Vrede aan-
geroerd worden.
Hierop volgt eene voortzetting en voltooijing van bet stuk 
over ))de Chronologie der Evangelien", door G. W. STEMLER. 
Zijn resultaat is, dat de zaak niet bopeloos staat, maar dat 
hij zich bereid acht, om naar de beginselen, bier blootgelegd, 
bet loven van JEzus, naar volgorde gerangschikt,uitte geven. 
Op aller toestemming mag de geleerde man niet hopen, maar 
aller dankzegging mag hij vorderen.
710	NIEUWE JAARBOEI{EN
Niet alzoo do Heer n. C. ROGGE, die de bijdragen zijner 
vruchtbare pen over JOHANNES IIYTENBOGAERT met nog eene 
kleine (50 biz.) vermeerdert. Op aller erkenning van zijn 
ijver mag hij rekenen, maar of or 50 zullen zijn, die hem ten 
einde toe volgen, is bedenkelijk. Wij vertrouwen, dat de aan-
merkingen niet alleen door ons, maar bijna door alien een-
stemmig met ons op zijn arbeid als schrijver gemaakt, door 
hem zullen worden ter harte genomen.
De Boekbeoordeelingen en Verslagen worden met eene echt 
Leidsche aankondiging van Dr. VAN BELL geopend. Zij be-
handelt den strijd van GORTER en SCHOLTEN en de bedenkingen 
van JORISSEN. Vooral wordt de laatste teregtgewezen, omdat 
hij schijnt to twijfelen aan hot Christelijk karakter der moderne 
theologen. Mogten zij zelven then zeker onredelijken twijfel 
maar niet opwekken, gelijk Prof. SCHOLTEN door zijne behan-
deling van GORTER, OVER wien hij wel schrijven wil, nog 
onlangs deed! ... Dr. VAN BELL maakt van deze gelegenheid 
gebruik om eene onbestemde theorie van Dr. CRAMER to weer-
leggen, en zijne dissertatie over Cpavepov"v en uaottuTv~r -r tegen 
gemaakte oppervlakkige bedenkingen to verdedigen. Gaarne 
nemen wij zijne opmerking over: »gelukkig, dat or evenmin 
eene alien zaligmakende wetenschappelijke overtuiging is, als 
een alien zaligmakend kerkgenootschap." Men zou or anders 
wel eens aan twijfelen of de moderne theologen bet bestaan 
van zulk eene overtuiging ontkenden, en nog veel meer of zij 
bet niet bestaan er van wel zoo heel gelukkig vin den.
OSIANDER'S Commentar fiber den zweiten Brief an die Korin-
thier wordt op voortreffelijke wijze aangekondigd door Dr. T. 
J. VAN GRIETHUYSEN. Tot de opname van zulke stukken 
wekken wij den redacteur met aandrang op. Zij zijn hoogst 
nuttig en bruikbaar voor den predikant, die zelfs niet bet
belangrijkste lezen en zien kan wat Duitschlands theologiscbe 
literatuur oplevert, hetzij hem daarin gebrek aan tijd of do
afgelegenheid zijner standplaats verhindert.
Gaarne maakten wij even gunstige melding van Dr. VAN
EYB;'s recensie van zAALBERG'S Biddende Jezus; maar bet ont-
breekt, onzes achtens, den schrijver niet alleen aan de be-
kwaamheid om in weinig woorden veel, maar zelfs aan die
om in veel woorden iets meer dan weinig to zeggen. Hoe
breed is deze recensie opgezet l En wat geeft zij ? Lone aan-
VOOR WETENSCHAPPELIJRE THEOLOGIE.	711
merking op den bouw van bet bock, een bescheiden wensch 
naar eene eenigzins andere schikking... zietdaar alles op twee 
bladen druks.
En wat nu de overige kortere aankondigingen, bijzonder 
van den Redacteur, betreft, wij zouden de auteurs er van 
beleefdelijk willen vragen om zich op de kunst toe to leggen 
om in weinige woorden veel to zeggen. Of zouden korte ver-
slagen altijd de epitheta flaauw en onbeduidend moeten dragen?
Hot tweede stuk van dezen tweeden jaargang beveelt zich 
vooreerst aan door een opstel van Dr. A. PIERSON tegen een 
vroegeren aanval van Dr. J. I. DOEDES. Het is getiteld met 
de vraag: Ligtgeloovigheid of Kritiek? en geeft eene nadere toe-
lichting van de Empirische kritiek. Hoe men ook over do 
door P. gevolgde methode denke, to ontkennen valt bet niet, 
dat wat hij schrijft en om inhoud en om vorm de hooge be-
langstelling der theologische wereld verdient.
Een lied des vredes volgt op de dappere verdediging. 
't IS W. FRANCREN, AZ. die bet aanheft. Zijne beschouwing 
van "LAVATER en MANNING" is door ons met ingenomenheid 
gelezen en heeft bij ons de erkenning gewekt van de hoogere 
eenheid, die deze beide zoo zeer uiteenloopende persoonlijk-
heden verbindt.
Zeer ingenomen zijn wij ook met »Een blik op theorie en 
praktijk der Evan gelieprediking in hot hedendaagsch Duitsch-
land", door Dr. J. J. VAN OOSTERZEE. Zoo moeten de vluggen 
in den lande hen, die minder vlugheid hebben in bet lezen 
en oordeelen, ter hulp komen. Voor dergelijke voorregten - 
wie erkent bet niet sints jaren ? - geen beter dan VAN 
OOSTERZEE. En voor de homiletiek is hij geboren, Diet 
voor de...
Exegese? Die bedoelden wij nog minder, maar wel do 
dogmatiek. Anders, zoo v. o. op homiletisch en apologetisch 
grondgebied wil blijven, 't is ons goed; voor bet exegetische 
zijn nog betere arbeiders. Jammer dat zij wel eens wat veel 
op hunne lauweren rusten, gelijk de auteur der geroemde dis-
sertatie over va,ua en a?zpi , Dr. GRIETRUTSEN. De nNieuwe 
Jaarboeken" schijnen hem wakker gemaakt to hebben. Gelijk 
in bet vorige stuk bet vermelde verslag, zoo levert hij bier 
een )Onderzoek naar de denkbeelden van den Apostel PAULUS 
over bet lot der geloovigen terstond na hun ontslapen", - een
712 NIEUiWE J.IARBOEKEN VOOR WETENSCHAPPEL. THEOLOGIE.
onderzoek getuigende van zijn bekenden exegetischen tact en 
zijne naauwkeurigheid.
Dat Dr. S. HOEKSTRA, Bz., Theol. Prof., niet op zijne lauweren 
rust, behoeft geen betoog; 't zou eerder verdediging eischen, 
dat hij zich aan schadelijke veelschrijverij schuldig maakt. 
Maar vooral is bet bedenkelijk, of hij good doet met zich op 
exegetisch terrain to begeven, ja op bet exegetisch slagveld 
met een tegenpartijder als Dr. J. H. HOLWERDA. Zijn aanval 
op dozen geleerde heeft er ons nog niet van overtuigd, even-
min als zijne hoogklinkende woorden, b. v. over eenige blad-
zijden van n. dit oordeel: ,,'t Is bijna niet to gelooven, welk 
eene opeenstapeling van onkritiek en onbekookte stellingen 
die weinige bladzijden bevatten!" wij twijfelen niet, of de 
Heer H. zal zich iets dergelijks niet laten zeggen zonder er 
op to antwoorden en zijnen tegenstander, schoon gewapend 
met een aantal blinkende exegetisehe wapenen, terugdrijven 
binnen de grenzen der systematische theologie, waar hij t'huis 
behoort.
Verscheidene korte verslagen besluiten dit tweede stuk. Wij 
hebben op doze veelszins dezelfde aanmerking als op die van 
bet eerste. Ook Dr. v. o. gaf daarin niet wat veel beteekent. 
En de Nekrologie van Dr. J. VAN GILSE van IIARTING's hand 
gelde toch voor niets meer dan voor eene Nekrologie.
Christelijke WVeldadigheid. Jaarboekje. Proza en Poesy, Bij-
dragen van de Ileeren: Ds. G. BARGER, Dr. N. BEETS, Ds. H.
A. W. BRANDT, Mr. I. DA COSTA, Mevrouw E. VAN CALCAR, 
E. GERDES, DS. J. P. BASEBROEK, H. G. HARTMAN, JZ., Mr. H. 
J. KOENEN, Mej. W. J. VAN RAVENSTEYN, DS. G. H. SESBRUGGER,
Ds. J. H. SONSTRAL. Uitgeyeven ten voordeele der Vereeni-
ging to Amsterdam: tot ondersteuning van hulpbehoevenden, bet 
onderhoud harer bewaarscholen en de evangelieverkondiying in 
Suriname. Verzameld door ANNA A. BERGENDAHL. Te Am-
sterdam, gedrukt by Metzler & Basting. 1859. In gr. 8vo. 
XVI en 270 bl., in heel linnen, verguld op suede, f 2 - 50.

De titel van dit work getuigt wat hot is. Hot behoort tot 
de verschijnselen der hedendaagsche philanthropie, die zich 
bier in al hare kracht vertoont. Voor 't grootste deel alleen
CIIRISTELIJKE WELDADIGIIEID.	713
den drang van bet liefhebbend hart volgende, doet de familie 
BERGENDABL wat maar hare hand vindt om to doen, naar 
eene opvatting van deze woorden, die Ref. niet tot de zijne 
kan maken. Rusteloos zijn hare pogingen om flog niet vol-
slagen armen to ondersteunen, onvermoeid is bet streven van 
haar en andere vrouwen om nu en dan eenige Surinaamsche 
negers los to koopen. Alle middelen worden in 't werk ge-
steld en uitgeput. Ook de literatuur wordt geexploiteerd. Met 
eenige moeite is een bundeltje bijeen to krijgen, dat wel veel 
kost om 't zoo keurig de wereld in to zenden, maar dat toch 
nog altijd bij verkoop lets opbrcngt, waarmed al ligt wear 
een neger kan worden vrijgekocht. Wat zullen wij van deze 
manier van philanthropiseren zeggen ? Wij hebben to veel 
eerbied voor de eerste bron, waaruit zij voortvloeit, ja to 
veel gevoel voor bet goede in eene ANNA BERGENDAHL om op 
bitteren Loon voor onze afkeuring er van uit to komen, ja 
zelfs om de minder edele drijfvedren, die daarbij werken, 
schoon bedekt voor de philanthropen zelven, koelbloedig bloot 
to leggen. Wie bet met deze wijze van weldoen eens is, wie 
bet goed vindt boeken die anders niet zouden uitkomen, voor 
een goed doel uit to geven, wie dat niet vindt uitpersen van 
de schijnbare weldadigheid, die schaffe zich veilig dit Jaar-
boekje aan. Juff. BERGENDAITL is niet ongelukkig geweest in 
bet verzamelen van geschikt proza en poezij om bet in ccn 
bandje to vereenigen. BEETS en DA COSTA gaven wel ieder 
maar een klein stukje, maar de eerste een juweeltje, en 
bet boekske heeft alzoo toch flog meer dan hunne namen 
op den titel. Oak is er niets beneden bet middelmatige, en 
behalve met de niet onaardige manier van schrijven, die do 
verzamelaarster zelve heeft, maken wij hier kennis met den 
dichttrant van de H.H. $. G. RARTMAN, JZ. en A. J. G. S. 
Onder de proza-stukken is er meer dan een dat zich gunstig 
onderscheidt, b. v. het tweede van Mejufvr. wILH. JOHANNA 
VAN RAVENSTEYN, getiteld: Olivia, dat van ELISE VAN CALCAR,
getiteld: Kinderspelen en De oude en nieuwe Whitefield, door 
G. BARGER. Ds. COHEN STUART gaf ook eene bijdrage ten beste;
maar opmerkelijk is 't dat zijn naam niet op den titel staat. 
't Is vast bij ongeluk vergeten, maar een spotter zou kunnen 
vragen: ',behoorde hij toch eigenlijk niet bij dit gezelschap?"
Wanneer Mej. BERGENDAIIL meent to moeten voortaan met
g
714	CIIRISTELIJKE WELDADIGIIEID.
het verzamelen van proza en poezij ter bevordering van men-
schenheil, dan hopen wij voor de eer onzer literatuur, dat 
zij daarin verder even gelukkig moge slagen !
Over den Eisch des Tej ds en de Wetensehap als geschikt orn 
aan then eisch to beantwoorden. Redevoering ter aanvaarding 
van het Hoogleeraarsambt aan de Hoogeschool to Utrecht, den 
23at Junk 1859, uitgesproken door Dr. w. G. BRILL. Leiden, 
E. J. Brill. 1859. In rogaal 8vo. 40 bl. f : - 50.

De Redevoering, waarmede de IIoogleeraar W. G. BRILL zijne 
taak aanvaard heeft, is een met warmte opgesteld vertoog, 
waarin de heerschappij van den geest over de stof als eisch 
des tijds gesteld, on de beoefening der taal als daaraan dienst-
baar aangeprezen wordt. Voor eene ontleding is zij niet wel 
vatbaar. Er kunnen gewigtige redenen zijn geweest, die den 
spreker eon algemeen onderwerp bij voorkeur deden aan-
grijpen; wij mogen den wensch niet onderdrukken, dat wij 
Never een meer bepaald en beperkt thema door den begaafden 
en zoo veelzijdig gevormden geleerde behandeld hadden gezien. 
Ilet kwam ons voor, dat een weinig meer betoog aan deze rede-
voering en ook aan den stijl geene schade zou hebben gedaan. 
Hot Iigt misschien aan ons, maar na de lezing voelden wij ons 
niet bevredigd. Er is iets nevelachtigs en onbepaalds, dat 
ons verhindert het gebeel met klaarheid to overzien.
Naar de meening van den Bee. spreekt men to veel van 
stoomwerktuigen, spoorwegen en vooral van telegraphen, als 
imiddelen die het materialismus in de hand werken. Hij kan 
zich een' materialist even zoo goed in eene trekschuit als in 
een spoorwagen voorstellen. Het is, zoo meent hij al verder, 
niet zeer doordacht, wanneer MIOIIELET, die hier wordt aan-
gehaald, door de telegraafdraden eene ziel aan de aarde wil
gegeven hebben. De hoogste waarheden, die een denkende
geest ontdekt op het gebied der wetenschappen, zullen wel
zelden door telegraafdraden worden medegedeeld. Telegraaf-
draden zijn kostelijke dingen, maar zij zullen nit den aard
der zaak vooral middelen zijn om tijdelijke belangen to be-
vorderen, middelen, gelijk aan brieven, maar in spoed eischende
gevallen boven brieven to verkiezen. Teen de brievenposten
Dr. G. W. BRILL, OVER DEN EISCII DES TIJDS.	715
waren ingevoerd, behoefde men veel minder tijd dan toen men 
op gelegenheden moest wachten. Teen men postwagens had, 
behoefde men zich niet van loopers to bedienen. Het is in-
derdaad zonderling, dat men thans zoo veel ophef maakt van 
't Been slechts voortgaande ontwikkeling is van vroegere soort-
gelijke vindingen. Het is evenwel zoo algemeen, dat men bet 
verklaren kan, dat ook denkende mannen van die hedendaag-
sche uitvindingen cene herschepping van alles verwachten. 
Misschien zal men later inzien, dat de maatschappelijke toe-
Standen van den mensch daardoor wel gewijzigd, maar dat bet 
ware wezen der menschelijke beschaving daardoor niet ver-
anderd is. Van telegrafen verwacht ik voor de hoogere be-
langen van den mensch volstrekt geen gevaar, maar evenmin 
,-root gewin.
%Vat one in deze Redevoering bet meest behaagt, is de ernstige 
opvatting van de schoone taak, waartoe een Leeraar aan de 
Hoogescholen, waartoe een Nederlandsch Leeraar aan eene 
vaderlandsche Universiteit geroepen is ; die gezindheid straalt 
ook vooral door in de woorden aan de verzorgers der Hooge-
school en aan de studenten gerigt.	J. Y. D. H.
De herleving der Sterrekunde aan het einde der middeleeuwen. 
Redevoering ter aanvaarding van het Hoogleeraarsambt aan 
de Hoogeschool to Utrecht, den 24+11, Junij 1859 uitgesproken 
door Dr. DI. HOER. 's Gravenhage, Gebr. van Cleef. 1859. 
In gr. Svo. IV en 46 hl. f : - 60.

Den 2451,° Junij van dit jaar aanvaardde de ter vervanging 
van den bekwamen sterrekundige OUDEMANS, wien eene andere 
betrekking in de N. Oost-Indian opgedragen was, nieuw be-
noemde boogleeraar in de sterrekunde Dr. M. HOEK zijn ambt 
met eene sierlijke rede onder bovenstaanden titel. Zij behan-
delt, zooals die titel aangeeft, een deel van de geschiedenis 
der sterrekunde, en wel meer bijzonder den tijd die onmid-
delijk voorafging aan de ontdekking van America door COLUMBUS. 
Men vindt daarin aangetoond bet belangrijke aandeel dat de 
sterrekunde, of wil men liever de sterrekundigen, hadden in 
bet voorbereiden dier ontdekking, de geestkracht die COLUMBUS 
aan de overtuiging van den sterrekundige rosC.wELLI ont-
71G	Dr. M. IIOEI1,
leende en waardoor hij zich in staat voelde om gedurende 
achttien jaren van teleurstelling en bespotting niet to be-
zwijken, alsmede welke diensten de sterrekunde verder aan 
de zeevaart bewees, waardoor de belangrijke ontdekking eerst 
refit vruchtbaar worden kon. De Schr. toont aan, dat in de 
behoeften van de zeevaart v6or en vooral na de ontdekking 
van America, eene der magtigste oorzaken van de algemeene 
belangstelling in do sterrekunde gelegen was. Onder andere 
oorzaken die de herleving dier wetenschap uit den eeuwen-
langen slaap waarin zij na PTOLEMAEUS gevallen was, ten 
gevolge hadden, worden genoemd, de behoefte aan de rege-
ling der Christelijke feestdagen, en verder de sterrewigchelarij. 
Bij hot aanstippen der beide laatstgenoemde oorzaken wordt 
er op gewezen, hoe de voorgangers der godsdienst, nadat zij 
eerst voor de behoeften dier godsdienst de hulp der sterre-
kunde ingeroepen hadden en daardoor aan hare ontwikkeling 
bevorderlijk geweest waren, later aan den bloei dier weten-
schap velerlei belemmeringen in den weg gelegd hebben, toen 
deze de van haar gevraagde diensten bewezen had en hare 
uitkomsten met de kerkleer in strijd kwamen. Wat daaren-
tegen de sterrewigchelarij betreft - in zooverre zij de voedster 
der sterrekunde genoemd kan worden, word de kweekeling 
later de moordenaar zijner voedster.
Dit is de hoofdinhoud dezer verhandeling in zooverre zij 
beantwoordt aan den titel, lien de Schr. daaraan schonk. 
Als inleiding gaat echter nog vooraf eene korte schets van de 
ontwikkeling der sterrekunde tot op PTOLEMAEUS. In dit ge-
deelte draagt de Schr. cone stelling voor, waarvan eene nadere 
ontwikkeling zeker door velen, en niet het minst door Ref., 
gewenscht worden zou. Zij is doze: ,,de sterrekundige weten-
schap is door de Grieken geschapen; op Phodus werden hare 
eerste grondslagen gelegd." Ik wensch geen twijfel aan doze 
bewering, die ook door het gezag van den grooten BESSEL 
gesteund is, to berde to brengen, vooral niet in zooverre er 
sprake is van ,eene wetenschap, die zich niet bepaalt tot het 
waarnemen der verschijnselen, maar opklimt tot hunne ver-
klaring." Evenmin zou ik met grond kunnen beweren, dat de 
bedoelde stelling al to los weg tusscbengegooid was, want voor 
do ruimte van eene verhandeling steunt de Schr. ze met vol-
doende gronden. Maar wij anderen, die gewoon wares de
DE IIERLEVI\G DER STERREKUNDV.
717
Chaldmen, Chinezen en Indiers als vroegere beoefenaars der 
sterrekunde, en de Egyptenaren zelfs als de leermeesters der 
Grieken to beschouwen, we zouden den wensch, den beschei-
den wensch, willen uiten om eene nadere ontwikkeling der 
stelling. Alen zou toch kunnen vragen, hoe bet mogelijk was, 
dat eenig yolk v66r de G-rieken eene reeks van opmerkingen 
en waarnemingen gedaan hebbende, doze verzameld zou hebben 
zonder naar een onderling verband dier verschijnselen to zoeken 
en dus eene poging tot verklaring to wagen, al was die ver-
klaring in strijd met vele andere verschijnselen, die men toen 
nog niet of niet in hunne juiste beteekenis kende. En evenzoo 
wanneer de Schr. erkent, dat de Grieken toch iets van de 
Egyptenaren leerden, al was het ook ,,niets dan de lengte 
van het jaar en de helling der ecliptics, beide tamelijk geed 
bepaald", molten we immers vragen of de kennis daarvan niet 
berust op verklaring van waargenomen verschijnselen, en of 
dit niet (volgens des Schr.'s eigen bepaling der wetenschap) 
tot hot ligchaam daarvan behoort.
Dat de verbandeling met belangstelling gelezen kan wor-
den, daarvan zal men zich na de gegeven sebets van haren 
inhoud wel overtuigd houden, en sommige stork uitgedrukte 
meeningen dragen er zelfs niet weinig toe bij om die belang-
stelling levendig to houden, ja gaandeweg to verhoogen.
Aloge den nog jeugdigen Hoogleeraar eene lange en roem-
rijke loopbaan beschoren zijn, en de wetenschap aan wier 
beoefening hij zich gewijd heeft, vele vruchten plukken van 
zijne werkzaamheid.	A. S.
Do l'influence sur quelques maladies de l'air et de l'eau de 
mer, d'apres lour degr6 rdciproque de temp6rature, aver 
trois tableaux mdtdorologiques, par r. M. MESS, Docteur en 
Dlcdecine, Chirurgie et Obstdtrie, Nddecin-Directeur aux 
dtablissements des bains de mer ii Schdveningue. La Haye, 
M. J. Visser, Libraire-dditeur. 1859. 4to. 30 pagg. f 2 -

Onder de gegevens, die de geneesheer, zoowel bij de aan-
wending van zeebaden, als bij de beoordeeling van de door 
dozen to weep gebragte gevolgen en uitwerkselen, in aanmer-
BoEKBrSCR. 1859. N''. 1V.	47
718	P. M. MESS, DR L'INFLUENCE, ETC.
king nemen en behoorlijk waarderen moet, behoort ook bet 
verschil in temperatuur, dat er tusschen de lucht en bet zee-
water kan plaats hebben. Dat verschil toch is somtijds zeer 
groot en bedraagt enkele malen tot 7 graden REAuMax toe. 
Is dit bet geval, dan moeten niet alleen lijders die hun herstel 
in het gebruik der genoemde baden zoeken, maar ook gezonde 
personen die er gebruik van maken, door een zoo groot ver-
schil in warmtegraad, waaraan bet ontbloote ligchaam gelijk-
tijdig onder en boven water is blootgesteld, hoogst onaange-
naam getroffen worden, en daarvan tevens niet zelden groot 
nadeel ondervinden. Bij bet steeds toenemende vertrouwen, 
dat men in de aanwending van zeebaden stelt, verdiende die 
zaak een nader onderzoek en eene, ook voor onkundigen ver-
staanbare toelichting. De beer MEss heeft op eene lofwaar-
dige wijze aan die beiden, zoowel door de wetenschap als door 
de kunst gestelde eischen voldaan, en to regt geoordeeld, dat 
bet door hem behandelde vraagstuk geheel op bet empirische 
gebied to huis behoort, en door geene theoretische of aprio-
ristische beschouwingen, maar alleen door naauwkeurige waar-
neming kan worden opgelost. Hij deelt daartoe de uitkomsten 
mede, door zorgvuldige, gedurende bet badsaizoen van de 
jaren 1855, 56 en 57 bewerkstelligde, thermometrische waar-
nemingen opgeleverd, en meent daaraan, nit bet genoemde 
oogpunt, to meer gewigt to molten hechten, dewijl de wecrs-
gesteldheid der drie genoemde jaren een groot verschil op-
leverde en daarom meer geschikt was om den gemiddelden toe-
stand der temperatuur to leeren kennen, dan als twee of meer 
warme zomers, gelijk laatstelijk in 57, 58 en 59 bet geval 
was, elkander opvolgen. Kortheidshalve onthouden wij ons 
van de mededeeling der gewigtige en dikwijls tot aanwijzing 
van vroegere dwaalbegrippen dienende gevolgtrekkingen, die 
de S. nit zijne, driemalen daags, telkens op denzeifden tijd, 
bewerkstelligde waarnemingen heeft afgeleid. Ook zou bet ons 
to ver leiden, indien wij met hem de verkregen uitkomsten 
wilden toepassen op bet verschil van den leeftijd der badgasten 
en op den aard der ziekten, tot wier bestrijding bet gebruik 
van zeebaden wordt aanbevolen. - In cen en ander geeft de 
S. loffelijke blijken van den lust en ijver, waarmede bij in 
zijne betrekking werkzaam is, en de wetenschappelijke specia-
liteit, (lie daarmede in naauw verband staat, beoefent.
Dr. S. SR. COROVEL, MIDDELOURG VOORIIEEN Ev TIIANS. 719
Middelburg voorheen en thans. 13 jdrage tot de kennis van den 
voormaligen en tegenwoordigen toestand van het arnawezen al-
daar. Door Dr. s. SR. CORONEL, Stadsgeneesheer to Middel-
burg. Middelburg, van Benthem en Jutting. 1859. In gr.
8vo. XVIII en 404 bl. f 3 - 60.
Een zaakrijk, hoogst belanarijk boek inderdaad, dat veel 
meer is en geeft dan zijn eenvoudige titel : c Bijdrage", 
belooft. Het aetuigt evenzeer van een warm, mensch-
lievend hart als van eene naauwkeurige, door juiste lang-
durige opmerking verkregen kennis, een helderen blik, bij 
schrandere onderscheiding en zuivere, vaste staathuishoud-
kundige begrippen. Blijkbaar kent de schrijver zijn onder-
werp door en door; hij heeft zich de moeite gegeven om bet 
in zijn ganschen omvang to overzien en in zijne geheele diepte 
to peilen; en wat de ontwerpen tot verbetering van bestaande 
kwalen aangaat - hij weet wat hij wil en noch halve maat 
regelen, nosh utopien, nosh palliativen treft men bij hem aan. 
En voegt men daar nu no, bij , dat bet boek overal, waar 
bet onderwerp het slechts eenigerniate toelaat, geschreven is 
in een levendigen stijl en met groote aanschouwelijkheid van 
voorstelling, - dan gelooven we, niet to veel to hebben 
gezed en eene regtmatige hulde to hebben bewezen aan den
g
schrij ver.
Doch met die algemeene lofspraak is noch hij, noch bet 
publiek gediend. De tijd is voorbij, waarin men zich in zijn 
oordeel over een boek - dat wil eigenlijk zeggen: ten aan-
zien van bet al of niet koopen en lezen van een boek - 
leiden liet door de uitspraak van een Tijdschrift; en eon 
auteur, die schrijft om to onderrigten en op grond van ver-
kregen kennis van zaken voor to lichten aangaande een be-
langrijk onderwerp, heeft er regt op, dat de openbare boek-
beoordeeling bet publiek in de gelegenheid stelle om zijn voor-
deel to doen met bet gesehrevene. Trouwens, ofschoon de 
arbeid van Dr. CORO\EL bepaaldelijk Middelburg betreft, en in 
zoover zou kunnen geacht worden van een bloot localen aard 
to zijn, verdient bet boek echter nit algemeener oogpunt be-
schouwd, en ook elders door philanthropic en staathuishoud-
kunde behartigd to worden ; en dat wel in de eerste plants
47 *
720	Dr. s, sr. coroNE:r.,
met betrekking tot die steden, welke met Zeelands hoofdstad 
in bet helaas ! niet zeldzame geval verkeeren van haren voor-
maligen bloei to hebben verloren, gedeeltelijk to moeten teren 
op vroegere welvaart, bij den bestaanden toestand van handel, 
nijverheid, enz. moeijelijk zich nieuwe hulpbronnen to kunnen 
openen, en de laagste volksklasse to zien gevoed door eene 
weldadigheid der gegoeden, die lof verdient in zoover zij uit 
een Christelijk-menschlievend beginsel ontspruit, maar de be-
zorgdheid van den staathuishoudkundigen philanthroop ver-
dient en wekt, daar hij or een palliatief in ziet, dat dit met 
de meeste palliativen gemeen heeft, dat bet de kwaal to on-
merkbaarder, maar ook to zekerder verergert. Het ook elders 
behartigingwaardige van bet door Dr. CORONEL aangaande 
Middelburg in bet licht gestelde ligt dan ook daarin, dat bet 
onderwerp er in zijn ruimsten omvang in wordt opgevat. Dit 
blijkt uit een kort verslag van den inhoud.
Na eenige algemeene aanmerkingen over philanthropie en 
pauperisme, met aanwijzing der voornaamste algemeene oor-
zaken van het laatste, geeft de schrijver eene uitvoerige en 
naauwkeurige geschiedenis van bet armwezen to Middelburg. 
Die geschiedenis betreft niet alleen den loop van bloei en wel-
vaart der stad in vroeeeren en lateren tijd, maar ook wat 
daartoe aanleiding gaf, zoo ten aanzien van staatsgebeurte-
nissen als zaken van plaatselijken aard, en voorts hetgeen be-
trekking heeft tot levenswijze, prijzen der levensmiddelen, enz., 
vooral ook wat in den loop der tijden gedaan is, en hoe men 
bet gedaan heeft, tot voorkoming van armoede en ondersteu-
ning van behoeftigen en hulpbehoevenden, zoo door collecten 
als door liefdadige stichtingen, inrigting van armbesturen, enz. 
Dit alles is met groote naauwkeurigheid opgediept ook nit 
echte bescheiden, als: stedelijke verordeningen, rekeningen, enz., 
waarbij de schrijver de hulp van den bekwamen provincialen 
archivaris VA.17 VISVLIET erkentelijk vermeldt. Ilet zal naauwe-
lijks noodig zijn to zeggen, dat geschiedenis en oudheidkunde 
in dit gedeelte des works no, menige tot de hoofdzaak niet 
onmiddellijk behoorende bijdrage ontvangen. Meer dadelijk 
Iigt het in den aard der zaak, dat over het policie-wezen en 
met name over hetgeen men de geneeskundi,e policie kan 
noemen - maatregelen in bet belang der algemeene ge-
zondheid - vrij wat licht verspreid wordt. In dit opzigt
MIDDEL[:URG VOORIIEEV EN TIIANS.	721
zijn over bet algemeen de oude keuren , resolution en 
rekeningen onzer vaderlandsche steden nog to weinig onder-
zocht. Men komt dan somwijlen op kleinigheden, die naar 
de tegenwoordige denkwijze buiten de bemoeijing der policie 
liggen, maar toch en als bijdragen tot de geschiedenis van 
het volksleven, en als gezondheidsmaatregelen nog wel eenige 
opmerking verdienen. Zoo vond de schrijver dozes in de oor-
konden der stad Zierikzee eene bepaling van bet jaar 1450, 
waarbij verboden wordt bet houden van eon maaltijd ten huize 
van vrouwen, die in bet kinderbed liggen. Zeer goede be-
palingen vindt men ook in eene resolutie van 31 Augustus 
1515 ter gelegenheid van de toen in de genoemde stad heer-
schende pest. Hierbij valt ons in, de aandacht der beoefe-
naars van geschied- en oudheidkunde to vestigen op betgeen 
welligt in de archiven onzer oudste steden flog zou to vinden 
kunnen zijn als bijdrage tot de geschiedenis van die merk-
waardige pestziekte, die 1348--1350 heerschte en onder den 
naam van ,,zwarte dood" bekend is. De geleerde G. H. at. 
DELPRAT heeft daaromtrent een verslag gegeven in dit Tijd-
schrift, 1832, Mengelw., bladz. 289-303, waarin echter slechts 
con paar berigten nopens ons vaderland voorkomen. Doch 
dit in hot voorbijgaan.
Het hoofdgedeelte des books bestaat in do afdeeliug: ))Tegen-
woordige toestand van hot armwezen to Middelburg." Door 
bet woord ),armwezen" wordt eigenlijk de meer uitgebreide 
bedoeling van den schrijver to eng beperkt. Trouwens hij 
vestigt eerst en opzettelijk bet oog op de onderscheiden soorten 
van armen, die hij onderscheidt in: hen, die tot de arbeidende 
klasse behooren - neringloozen en bedeelden - en de eigen-
lijke proletariers. Men vindt daar zeer belangrijke opmer-
kingen nopens de physieke en zedelijke eigenschappen, de 
godsdienstbegrippen, de voeding, de woningen, de hnwelijken 
en dergelijke onderwerpen; alles met cone uitvoerigheid, die 
den opmerkzamen beschouwer kenmerkt en aan de eene zijde 
niets voorbijgaat wat ter zake dient, maar zich ook aan den 
anderen kant onthoudt van nietsbeduidende aanmerkingen,ge-
lijk wij over bet geheel den schrijver bet regt moeten latex 
wedervaren, dat hij volkomen naar waarheid zijne critiek 
kenschetst als betreffende altijd toestanden, nimmer personen. 
Hot volksleven en do volkstoestand worden bier geschilderd
72,x,	Dr. S. SR. co1;0aiL,
met eene waarheid, die zich, al is men nooit geweest waar 
bet boek ons brengt, Iaat voelen en tasten. Hier vooralopen--
baart zich dat plastische der voorstelling, dat we boven ver-
meldden; men wordt de woningen der schamele volksklasse 
binnengeleid, men ziet lien als voor de oogen, en wie ooit 
zulks ergens in de werkelijkheid deed, then zal bet ware en 
onpartijdige niet ontgaan, dat in alles doorstraalt. Zoo is er, 
om slechts op die wine bijzonderheid to wijzen, in bet aan-
gemerkte omtrent de prostitutie eene juistheid van opvatting, 
eene kaarheid en kieschheid, die niets to wenseben overlaten. 
En zoo onze auteur hier door waarheidsliefde genoopt wordt, 
cen gedeelte der schuld op de hoogere standen to leggen, - 
in de bewustheid van y,toestanden en geenszins personen" op 
bet oog to hebben, zegt bij vrijmoedig aan die hoogere stan-
den de waarheid, voor zoover achteruitgang van de algemeene 
welvaart en bet schrikbarende toenemen van bet aantal be-
hoeftigen aan hen is toe to schrijven. Hetgeen daaromtrent 
gezegd wordt, is voorwaar wel ook elders van toepassing, en 
indien men de oogen wil openen, ook geschikt om nadenken 
to wekken en verkeerdheden, bekrompenheid, eigenbaat, traag-
heid tegen to gaan. Maar ook bet goede wordt met warmte 
in bet licht gesteld, niet in holle uitroepingen, maar met sta-
tistieke naauwkeurigheid, die, gelijk dat van zelf spreekt, 
geheel en al locaal is. Doch inlichtende, en ten deele ook 
waarschuwende weaken vindt men in hetgeen gezegd wordt 
aangaande de to Middelburg bestaande inrigtingen, gestichten 
en vereenigingen voor weldadigheid, ziekenverpleging, enz. 
De inlichtingen, die Dr. eonoNFi daaromtrent van Let ge-
meentebestuur, de kamer van koophandel, de predikanten, de 
besturen der godshuizen en weldadigheids-instellingen, als-
mede aan zijn stadgenoot vEa11IILST, vroeger diaken, thane 
secretaris van bet burgerlijk armbestuur to danken heeft, zijn 
inderdaad uitmuntend besteed aan hunne, uitmuntend gebruikt 
aan des schrijvers zijde. Het is een geheel, zoo als to wen-
seben ware dat aangaande al de voornaamste steden van one 
vaderland bestond.
Het laatste gedeelte van bet boek wijst de middelen aan, 
door welke de toestand der armen zou kunnen verbeterd wor-
den. Dat daarbij hot onderwijs op den voorgrond staat, is
MIDDELIURG VOORIIEEN EN TTIAITS.	723.
al aanstonds bet blijk, dat de doctor eene kwaal, wier oorzaken 
in de eerste plaats van zedelijken aard zijn, niet enkel met 
stoffelijke middelen wil genezen, hoewel bet van den nstads-
geneesheer" zeer juist gezien is, dat hij, waar hij de armen 
al niet tot welvarender bestaan kan brengen, de nadeelige 
gevolgen der verarming voor de gezondheid door gezondheids-
maatregelen wil voorkomen. De laatste opmerking van alle 
willen wij, en omdat zij ons zoo juist voorkomt, en omdat 
zij - hopen we - in ons verslag le naerite de Ti-propos heeft, 
overnemen:
,,Wanneer werkzaamheid en zedelijkheid meer bet levens-
doel van den behoeftige zal zijn, dan zal hij, bij gebrek aan 
middelen, van zelf teruggehouden worden op de weldadigheid 
der meergegoeden to bouwen en hierdoor bet aantal armen 
to helpen vermeerderen. Ook zijne kinderen zal bij door zijn 
voorbeeld tot nuttige, werkzame burgers opkweeken. Dan 
zullen onze mindere standen eerst rijp zijn, om de vruchten 
to plukken, die eons de spoorwegen in onze provincie zullen 
opleveren; want bet tegenwoordige geslacht is er niet in staat 
toe: bet zou weggedrongen worden door sterkere, meer be-
kwame en werkzame mensehen. Alleen cone jeugdige, krach-
tige, nijvere en werkzame bevolking, in alle standen door, 
minder- en meergegoeden, rijken en armen, zal in staat zijn 
bet tegen die nieuwe en krachtige bron van werkzaamheid 
en welvaart vol to houden. "
Inderdaad, nn de spoorwegen-quaestie aan de orde van den 
dag is, mag men wel wijzen op Middelburg, welks armwezen 
zulk een ernstig onderzoek noodig maakt, als in dit boek is 
nedergelegd. Middelburg is een waarschuwend voorbeeld voor 
-elke plaats, die met kleingeestige eigenbaat er op nit is, om 
de voordeelen, gehoopt nit werken van openhaar nut, aan 
zich en aan zich alleen to trekken. Toen Middelburg in 1816 
eene nienwe haven noodig had, was bet oordeel van onpar-
tijdige deskundigen, dat zij to Veere moest uitkomen, zoo tot 
voorkoming van verzanding als oindat er dan twee steden 
mode gebaat waren. Maar neon l Zeelands hoofdstad verkoos 
geen- gedeelto van de gehoopte welvaart aan bet vervallen 
Veere of to staan, en - reeds na veertig jaren is Middel-
burg met do hand over hand meer verzandende haven bitter
724 Dr. S. SR. CORONLL, :VIIDDELCURG V00RIIEEN EN TITANS.
weinig gebaat (°`). Waarlijk, in dit opzigt is een schip op do 
bank wel een baken in zee 1
Ofschoon met Middelburg sedert vele jaren - hoewel in de 
laatste drie, vier minder - vrij goed bekend, zou de schrijver 
dezes echter zich niet gaarne aanmatigen, de opgaven van 
Dr. CORONEL alle in hare juistheid to beoordeelen. Men zou 
daartoe inzage moeten hebben van al de gebruikte bronnen, 
en zoover gaat de roeping van den boekbeoordeelaar wel niet. 
Maar dit kunnen wij in bet algemeen opmerken, dat uit de 
ter kennis van den auteur gekomen feiten zulke resultaten 
zijn getrokken, die zijn book hoogst belangrijk maken voor 
iederen philantbroop en staathuishoudkundige. Waar wij voor 
ons tot andere resultaten zouden komen , is bet slechts met 
betrekking tot punten van ondergeschikt belang; en dat de 
lezer over bet eene of andere niet gansch eenstemmig denkt, 
spreekt wel van zelf, indien die lezer zelfstandig denkt.
De uitvoering is zeer goed. De H.H. VAN BE--;THEM EN 
JUTTING mogen meer zulke rijpe vruchten aanbieden 1
O. 24 October 1859.	V. O.
Goud! Een Verhaal uit Ccalifornie. Uit het Iloogd. van FR. 
GERSTiiCKER, Schrijver van: n1Vaar Ameriha." Twee Deelen. 
Amsterdam, P. N. van Kampen. 1859. In gr. 8vo. 2, 345 
en 2, 338 bl., met 2 gelith. titelvignetten. f 6 - 70.
tiVij nijvere mensehen willen zoo gaarne twee dingen to 
gelijk doen, dat wil zeggen met de moeite voor eene zaak 
noodig er twee verkrijgen. In den regel is dit niet zoo ge-
makkelijk als men wel denkt, maar bet is toch in sommige 
gevallen mogelijk. Onder anderen door bet lezen van dit ge-
schrift van den veelzijdigen Duitscher; want bet kan niet 
missen of men zal er groot genoegen nit scheppen en werkelijk 
onderrigt worden tevens.
Een roman is naar de schatting van velen niet veel meer 
dan een letterkundig stukje speelgoed, even gemakkelijk to 
maken als to breken. Maar even groot als bet verschil
(c) Nog onlangs werd daarvan een wenk gegeven in dit TiUdscbrift, door 
e. NAGTGLAS, Mengelw. dezes jaars, bladz. 544.
FR. GERSTatCKER, GOUD!
725
tusschen dichters ale DA COSTA b. v. en SCfRNKMAN, even groot on-
derscheid bestaat or ook tusschen romanschrijvers. De knoeijer, 
die in een roesje van eigenwaan, met eene kleine dosis ver-
beeldingskracht en een groot aantal gemeenplaatsen nit gelezen 
romans in bet hoofd, ook een verhaal zamenlapt en bet naar 
cen tijdschrift zendt of afzonderlijk uitgegeven krijgt, map niet 
op cone lijn gesteld worden met een degelijken romanschrij-
ver, die dichter is, hoewel hij in proza schrijft. Om een 
roman to scheppen gelijk die van GERSTaCKER zijn, daar be-
hoort cen leven toe, ale bij gehad heeft.
Reeds als knaap trok bij de wijde wereld rond aan de hand 
zijns vaders, die bet zwervende en ondervindingrijke beroep 
eens opera-zangers had. Na diens dood (1825) waren eenige 
leerjaren in den handel en twee jaren van studie der econo-
mische wetenscbappen hem slechts de voorbereiding, om met 
meer vrucht reizen van grooter omvang to doen. Naar Amerika 1 
was toenmaals zijn doel, gelijk bet later de titel van een zijner 
goedeslaade producten is gworden. Daar stelden zijn karakter
gg
en zijne lotgevallen hem in staat om meer ondervinding op to 
doen dan tien anderen in tienmaal langer tijd. Eerst word met 
ruimte bet medegebragte schatje verteerd, daarop met mood 
een nieuw vermogentje den moeijelijk to vangen Yankee af-
gewonnen. Alle Staten der Unie heeft hij gezien, en proeve 
genomen van eon aantal der meest tegenstrijdige beroepen, 
van stoombootstoker en houthakker of 'tot eigenaar van een 
grout logement toe. En als om de afwisseling tech vooral grout 
genoeg to maken, heeft hij niet alleen bet meer bedaarde 
farmers-leven geleid, maar ook geruimen tijd bet wilde avon-
tuurlijke bestaan eens japers in de natuurwouden in bet Westen.
Zoo was hij rijp geworden, en ook niet al to jong meer-
28 jaren - om op to treden ale schrijver en iets to leveren 
dat belang ken inboezemen. Dat hij in de vijf jaren, die hij 
hiertoe in zijn vaderland doorbragt, opgang maakte, is Diet 
vreemd, daar hij een fonds van kennis, ondervinding en ge-
dachten had opgezameld, waaruit bij slechts behoefde mede to 
deelen, terwijl dan ook al zijne schriften - behalve enkele 
vertalingen - niet anders waren dan resultaten van bet door-
leefde en opgemerkte in bet door nieuwheid frissche wereld-
deel, in Amerika. Maar ook de rijkste schat wordt eenmaal 
uitgeput, zoo or nict bij verdiend wordt. Dat begreep GERSTdCKER,
726	FR. GERSTIICRER,
en zoo ging hij nieuwe inspiraties en nieuwe onderwerpen 
voor zijn penseel zoeken in een tweeden grooten zwerftogt. 
Het was in den bloeitijd van de goudontdekkingen, de eerste 
phase van de goudkoorts, juist in bet midden dezer eeuw, die 
wel zingt
l'or n'est qu'nne chimere,

maar bet niet meent. Het mogt hem gebeuren de jonge goud-
staten in Australia en California in bun tooverachtig ontstaan 
to aanschouwen en met eigen oogen to zien, en to begrijpen 
wat door de verwarde berigten den onbekende met die vreemde 
toestanden onbegrijpelijk scheen.
Maar veel zien en veel beleven is nog maar ddn van de 
vereischten om een inhoudrijken roman to schrijven. Miaauw 
zeggen even als de poes, al komt hij van Rome, doen de 
meeste menschen; in dezen tijd nu JAN RAP even als zijn maat 
op reis pat, is men meer dan ooit in de gelegenheid dit op 
to merken. TOPPFER verhaalt ergens van een romanlapper, 
dien hij op reis aantrof, die wat sneeuw op de Alpen gezien 
had, en denzelfden avond furore romantico aan 't smeren ging 
over eene lawine, hoewel bij er evenmin begrip van had als 
de Keizer van Oostenrijk van eene voile schatkist. Zoo hebben 
ook GERSTaCKER'S reizen daarom alleen zooveel bijgedragen 
tot zijne ontwikkeling, omdat bij toegerust met rijke gaven 
en een opmerkzaam oog zijne reizen aanvaardde.
In hooge mate heeft G. de gave om geheel vreemde maat-
scbappelijke toestanden en de meest uiteenloopende nationali-
teiten en karakters juist to vatten, - de gave der opmerking 
in ddn woord. Er zijn al vrij wat geschriften over California 
geschreven, - meer dan er goudgravers rijk van daan zijn 
gekomen ; - maar ik durf beweren, dat Been van die alien 
een zoo juist begrip geeft van die geheele vreemdsoortige maat-
schappij, van de bewoners en toestanden aldaar, als deze een-
voudige roman, waarvan bet geheel verdicht is, maar wiens 
deelen de inwendige kenmerken dragen van zuivere waarheid 
to zijn. Hij schetst u den mensch zoo als hij zich vertoond 
heeft in dien nieuwen toestand, die een noodzakelijk gevolg 
was van do eigenaardige wording en zamenstelling dier maat-
schappij. Zoo iemand, dan heeft hij bet Americaansche, bet 
Yankee-karakter gevat, en bet zoowel van zijne verkeerde
GOOD!	2
als ook van zijne gunstige zijde doen kennen. Ook den vreem-
doling, den Duitscher vooral, schetst hij, hoe vreemd hij daar 
staat onder die menschen, die wel alien van gelijke bewegin-
gen zijn als hij, maar toch zoo geheel anders dan hij ze in 
zijn vaderland gewoon was. Geene vermaningen en raad-
gevingen voor den landverhuizer zullen hem zoo volledig de 
oogen openen aangaande hetgeen hij daar to wachten heeft - 
of toenmaals to wachten had - ala dit levende beeld, dat 
deze geniale schilder hem voorhoudt.
Daarom meende ik to kunnen zeggen, dat de lezing van 
dezen roman even leerzaam als genoegelijk wezen zal. Want 
ook de eischen, die aan eene lectuur ter uitspanning gesteld 
worden, zijn bevredigd. Hot is geene reisbeschrijving, bet is 
een roman in den volsten zin des woords. Zelfs vrouwen - 
al zijn bet er maar weinige, - heeft hij tact en mood ge-
noeg, om in deze wilde maatschappij in to leiden, en al is 
bet geene liefdeshistorie in den gewonen zin, die op bet stad-
huis eindigt, bet liefdes-element ontbreekt er niet. Afschuwe-
lijkheden zijn er ook, ja zelfs meer dan genoeg, maar bet is 
zeer mogelijk, dat a. bier zijn origineel - de Californische 
maatschappij - slechts getrouw heeft weergegeven, en dat 
bet hem gaat als sommige schilders, die slechts daarom schijnen 
to overdrijven, omdat zij al to trouw de natuur nabootsen.
Nu moge men mij verwijten, dat ik veel van den schrijver 
en weinig van zijn werk heb gezegd, ik meen er genoeg van 
gezegd to hebben. Want zooals a. is, zoo zijn zijne romans, 
en zijne romans zijn, zooals slechts iemand als hij zou kunnen 
schrijven. En ik meen ook genoeg gedaan to hebben, wanneer 
ik u opgewekt heb om dozen roman to lezen. Dat hij u be-
vallen zal, daaraan twijfel ik niet. Het is altijd jammer dat 
onze eigen literatuur zoo weinig belangrijks oplevert, en ook 
weinig opleveren kan, maar moeten wij dan aan 't vertalen, 
gelukkig dan wanneer bet alleen van zulke romans is, en zoo 
goed geschied, - hoewel toch ook niet geheel zonder germa-
nismen.
De uitgever schijnt in hoop mate de gave to hebben, om 
twee zaken to vereenigen, die anders dikwijls vechten: den 
smaak van bet romanpubliek en de eischen der aesthetiek. 
Vinde hij dus in een ruim debiet zijn loon.	D-D.
728	IIAxDBOEI{JE
Handboekje by het aanschouwelijk Onderwys omtrent voortbreng-
selen van Natuur en Kunst, in de bewaarscholen. Te Haarlem, 
by de Erven F. Bohn. 1859. In post 8vo. VIII en 64 bl. f : -40.
Reeds sedert lang hadden vele plaatsen zoogenaamde klein-
kinderscholen, waar de kleinen voor de gewone dagschool nog 
to jong, werden gebragt om onder zeker opzigt bewaard to 
worden. De eene of andere, meestal vrouwelijke, persoon, 
door de omstandigheden gedrongen, zette zich als schoolhou-
deres neder, hetwelk to gereeder kon gebeuren, daar er weinig 
of geene formaliteiten behoefden in acht genomen to worden, 
of door den invloed van medelijdende vrienden noodeloos ge-
maakt werden. - Hoewel deze scholen in den regel niet an-
ders dan bewaarplaatsen waren, hebben zij zoo niet veel goeds 
aangebragt, dan toch menig kwaad, dat aan zich zelven over-
Platen kleinen al kan overkomen, afgeweerd.
Maar wat met dat kleine volkje gedurende hun verblijf in 
de school aan to vangen? Ziedaar eene gewigtige vraag, wier 
beantwoording der theorie weinig, maar der practijk groote 
moeite oplevert. Dat naar eenige bezigheid voor de kinderen 
moest omgezien worden, werd door allen die zich hiermede 
afgaven, erkend, en naar de uiteenloopende bedoelingen waren 
die werkzaamheden zeer verschillend. Hier was men er schier 
alleen op nit om eene dragelijke stilte to hebben, ginds had 
men reeds eene bepaalde aanbrenging van kundigheden op bet 
oog, want, meende men, wat bet kind reeds in de bewaar-
school heeft geleerd, is winst voor hem op de gewone school. 
Ongelukkige kleinen, die in hunne ontwikkeling de slagtoffers 
van dergelijke meeningen zijn. Hoe weldadig zon bet ver-
blijf in de bewaarschool voor ben wezen in geheel hun vol-
gende leven, als daar eenvoudige ontwikkeling van bet kin-
derlijke verstand hoofddoel was geweest; wanneer zij daar 
hadden geleerd hoe to zien, hoe to onderscheiden, hoe to hooren, 
hoe to spreken; wanneer zij daar op de kinderlijke vragen, 
hoe komt dit of dat, een kinderlijk en eenvoudig antwoord 
kregen, en zich geene onaangename bejegening op den hals 
haalden; wanneer eindelijk daar werd goed gemaakt hetgeen 
vader of moeder door den drang der omstandigheden of door 
onkunde to veel verwaarloosden.
IIIJ nET AANSCIIOUWELIJK ONDERWIJS.	9
De taak, die wij hierbij op de bewaarschool leggen, is voor-
zeker niet gering, en veel behoort er toe om die naar eisch 
to voibrengen. Wij erkennen dit volgaarne, doch zien niet 
in, waarom wij om die reden de handen in den schoot zouden 
moeten leggen en alles aan den gewonen gang overlaten. Neen, 
hoe moeijelijk bet doel ook to bereiken zij, de hand moet aan 
den ploeg geslagen worden. De eerste ontwikkeling van de 
kleinen is geene onverschillige zaak; zij, de grondslag van alle 
volgende, verdient wel dat men er zijne aandacht bij bepale-
en daarom verheugden wij ons toen bet bovengemelde boekske 
ons in handen kwam, want daarin vonden wij eene vernieuwde 
poging om bet onderrigt op de bewaarscholen to doen wor-
den, wat bet zijn moot om aan bet duel to beantwoorden.
De Schrijver geeft den onderwijzer of de onderwijzeres van 
een zestigtal artikelen, die voor bet meerendeel in bet dage-
lijksche Ieven schier ieder oogenblik genoemd worden, eenige 
wetenswaardige bijzonderheden op, onmisbaar om de zaak in 
uiterlijken vorm, in wijze van wording, herkomst, en toepas-
selijk gebruik 'twelk er in de huishouding van gemaakt wordt, 
duidelijk to leeren kennen. In alphabetische orde worden bier 
de artikelen behandeld, en om den lezer over de keuze dier 
artikelen to laten oordeelen, willen wij er eenige afschrijven: 
Amandelen, Anijszaad, Boekweit, Boonen, Chocolade, Erwten, 
Foelie, Garst, Gemberwortel, Gierst, enz. - Uit de alpha-
betische orde kan men opmaken, dat de Schrijver geen plan 
heeft gehad den onderwijzer aan eene bepaalde orde te binden. 
Hij kan er nit kiezen welke hem voor zijne kinderen bet 
meest geschikt voorkomen, en die voor hen de meeste aantrek-
kelijkheid hebben. - Om bet onderwerp meer aanschouwelijk 
to doen zijn, wenscht do Schrijver, dat de voorwerpen, waar-
over wordt gesproken, in natura aanwezig zullen zijn en den 
kinderen ter beschouwing worden aangebodeu.
Over de wijze van uitvoering wordt niet uitgeweid; doze 
wordt aan den onderwijzer geheel overgelaten. Wij erkennen 
volgaarne dat bet zeer moeijelijk zou wezen, hierin bepaalde 
voorschriften aan de hand to geven, omdat bier zoo veel, wij 
zouden haast zeggen alles, van de bijzondere omstandigheden 
afhangt, en bet niet zoo zeer eene bloote mededeeling als wel 
eene bespreking van bet onderwerp met de kleinen moot zijn. 
Dit neemt cehter niet weg, dat wij bij wijze van proof eene
730	IIANDROEKJE BIJ HET AANSCIIOU\W"ELIJK ONDERWIJS.
behandeling van een of ander onderwerp in bovengemelden 
geest, zeer wenschelijk achten, omdat daaruit voor velen, die 
direct of indirect met deze soort van scholen in betrekking 
staan, zeer veel nut to trekken zou wezen.
Hoewel de vervaardiger, volgens zijne eigene verklaring, 
geene aanspraak maakt op de verdienste van iets nieuws over 
de door hem gekozen onderwerpen to leveren, zoo zal het ons 
aangenaam wezen, wanneer hij weldra map ervaren, dat zijn 
arbeid heeft medegewerkt om het onderwijs der bewaarscholen 
niet verder uit to strekken, dan tot eenvoudige ontwikkeling 
van het kinderlijke verstand, zoodat doze inrigtingen hierdoor 
in waarheid eene goede voorbereiding zijn voor de gewone 
scholen.
KORTE MEDEDEELINGEN.
In den repel moot men een geschrift in zijn geheel voor zich 
hebben, om het to kunnen beoordeelen. Eerste afleveringen 
kunnen echter voorloopig worden aangekondigd. Met genoegen 
does wij dit laatste ten aanzien van: Rome en de Bijbel. Hand-
boek by de behandeling der punt en van verschil tusschen de 
Roomsch-Catholieke en Protestantsche Geloofsbelydenis. Uit het
Fransch van F. BUNGENER, vertaald door C. S. ADAMA VAN 
SCHELTEMA. A)nsterdanz, L. VAN BAKKENES EN COMP. In 12mo.
Volgens kennisgeving op den omslag zal het geheel ruim 500 
bladz. groot zijn en f 1 - 75 kosten. Do naam van BUNGENER 
is een van die, door welke het ontvangen van iets voortref-
felijks wordt gewaarborgd. Op het geschrift zelf komen we 
tern- als het compleet is. Nu volsta alleen aankondiging en - 
hetgeen zich trouwens aangaande beiden vooruit liet verwach-
ten - lof An vertaler en uitgevers.

Ons volk is flog zoo weinig industrieel, dat wij het niet 
anders dan toejuichen kunnen dat, zelfs naast de reeds bestaande 
periodieke geschriften aan de Industrie gewijd, zich nog een 
nieuw Tijdsclzrift heeft geplaatst, onder den titel: De Industrieel. 
T jdsclzrift tot verbreiding van het nieuwe en meest wetenswaar-
dige op het gebied van Natuurkunde, TT erktuigkunde, Technologie, 
Telegrafie, Fotografie, 2lIeteorologie, enz. Onder Redactie van
ROUTE MEDEDI:ELINGEY.	731
J. H. VAN I OTEN. Amsterdam, C. L. BRINKMAN. Maandelijks
eene aflev. tegen f 3-50 de 12 is een geringe prijs voor de 
zeer nette uitvoering. Wij zouden eenige artikels afzonderlijk 
moeten bespreken, om ieder to doen zien, van hoe rijken, veel-
(misschien to veel-) omvattenden inhoud het is. Daartoe ont-
breekt ons do ruimte. Maar wij kunnen wel de verzekering 
geven, dat niet alleen de industrielen van beroep en de land-
huishoudkundigen, maar ieder die op den naam van beschaafd 
aanspraak maakt, dit tijdschrift moest kennen. Geene afleve-
ring of hij zal er van zijne gading in vinden, al worden ook 
dikwijls specialiteiten behandeld, die alleen voor een enkel 
vak van practisch nut zijn. Vooral de zeer fraaije lithogra-
phien (4 in elken jaarg.) en de in den tekst bier en daar in-
gevoegde houtsueden ter verduidelijking, maken het ook voor 
den leek zeer aantrekkelijk. En er geschiedt tegenwoordig 
zoo veel belangrijks op het gebied der industrie, dat men 
daarmede niet onbekend kan en mag blijven. De Deer Redac-
teur toont zich ook hier weder als iemand, die zeer good den 
slag heeft om zijne kennis algemeen to verspreiden. Daarom 
vinde zijne onderneming een gunstig onthaal!

Krachtig was het woord, gesproken in de brochure: Eene 
waarschuwende stem tot alien, die Indie voor Nederland wen-
schen to behouden. Rotterdam, 11. NIJGH. 1859. In kl. 8vo. 40 bl. 
Zij heeft nog al opgang gemaakt, niet alleen, omdat zij kort 
na de schrikverwekkende gebeurtenissen op Borneo verscheen, 
maar ook wijl zij in mannelijke en - bij schrijvers over 
Indie een zoo verwaarloosd punt - in goede taal, de vele 
gebreken schetst (meer niet), waaraan ons Indisch bestuur lijdt. 
Waarom zijn die vele stemmen ter waarschuwing, die tegen dat 
bestuur al aangeheven zijn, tot nog toe als van roependen in de 
woestijn geweest? Omdat de koloniale opposanten meestal aan 
voortvarendheid to veel hebben, wat de oud-koloniale partij 
or to weinig van heeft. Men moest wat meer in het oog 
houden van hoe ontelbaar vele zijden de handen der regering 
gebonden zijn, en van wat onberekenbare gevolgen vele ge-
eischte verbeteringen zouden kunnen zijn. Zoo is ook dit 
geschrift wat to veel onder den indruk van de laatste paniek 
voor onze O. I. Bezittingen geschreven, die nu gelukkig al 
weer merkelijk bedaard is. Er is nog veel to doen in Indie,
732	TORTE MEDEDEELINGEN
r maar wij moeten bedaard vooruit werken. Om echter aan bet 
yolk eenig begrip to geven van dat vele dat daar nog gedaan 
moot worden, daartoe heeft doze brochure van een der zake 
bij uitstek kundige eene meer blijvende waarde dan alleen 
voor bet oogenblik.
In den Jaargang van 1858, N II, hebben wij berigt ge-
geven van Dick Tarleton, door J. F. SMITH. Dat was een vervolg-
roman, en wij beloofden den romanlezers op de hoogte to hou-
den als dat vervolg ook in onze taal zou zijn overgezet. Dit 
is nu - of eigenlijk reeds voor eenigen tijd - geschied, met 
een werk, dat een nieuwen titel draagt: Crowshall, enz., in 
twee Deelen. Alkmaar, H. J. VAN vLOTEN, 1858; maar dat 
even good Dick Tarleton Dl. III en IV had kunnen heeten. 
Hot is zooals bet vorige was, en zal ruimschoots die lezers 
bevredigen, die geboeid, gespannen willen worden door over-
vloed van avonturen en afwisseling. Men moot echter niet 
zeer veel smaak hebben, als men er zoo onzinnig hoop mede 
wegloopt, als de vertaler in zijne opgewonden voorrede. Dat 
hopen wij - voor ons Nederi. publiek, dat bet geval niet zal 
zijn; maar aan Leesgezelsehappen, die zoo wat hun volkje 
kennen, kunnen wij bet als wel geene fijne specerij, maar 
toch als bruikbare en krasse peper aanbevelen.
Het was nom in dozen Jaargang (Boekbesch., bl. 91-93), 
dat een gunstig oordeel geveld word over Mabel Vaughan. Door 
de Schryf'ster van ,,De Lantaarnopsteker". Uit het Eng. II Din. 
f 2-50. De wensch teen uitgesproken, dat »eene uitgave in 
kl. 8vo., en geschikt voor een boekgeschenk aan dames, weldra 
door de wakkere uitgevers in den handel gebragt" zou wor-
den, is nu reeds vervuld. Van buiten zien die twee deeltjes 
er zeer net nit, maar druk en papier hebben de verklaring 
wel eenigzins noodig die in de woorden goedkoope uitgave op 
den titel opgesloten ligt. Dat kan echter den lof niet ver-
minderen, die toen aan dit lieve en toch degelijke boekje is 
toegezwaaid. Wij derwijzen daarnaar, want bet zou over-
bodig zijn, then hier to herhalen.
De Reeks van Brieven, aan ieder, die hen lezen wil, to 
Tie], door de Wed. WERMESTERKENI, uitgegeven, waarvan wij 
hl. 755 van den vorigen Jaarg. den eersten en tweeden be-
spraken, is met den lode" Brief' gesloten. Zij waren dikwijls 
aardig genoeg, om bet jammer to vinden, dat de Schrijver 
waarschijnlijk niet door genoegzaam debiet is aangemoedigd. 
Maar aan den anderen karat troosten wij ons met de gedacbte, 
dat wanneer dezelfde Schrijver zich op een degelijker werk 
dan zulke belletristische vlugschriften toelegt, hij geest en los-
heid - eene niet to versmaden deugd in ons land - genoeg 
heeft, om meer genoegen van zijne pen to hebben, en meer 
nut er mode to doen.
BOEKBESCIIOUWING.
Aart en Oorsprong der Christelyke Godsdienst. Voor Nederlan-
ders bewerkt door TITUS (naar DUPUIS). Met platen. Te Am-
sterdam, by F. GUnst. 1859. In gr. 8vo. XXXIX e t 
390 bl., met 5 gelith. platen. f 3 -

Het stelsel van DUPUIS behoort reeds lang tot de geschie-
denis der wetensehap. Zooals bekend is, wilde hij alle gods-
diensten der wereld tot zonne-vereering herleiden, en trachtte 
hij aan to toonen, dat alle mythen, inzonderheid de zooge-
naamde mythen der lijdende godheid, zonne-mythen waren. 
In dit stelsel ligt veel waarheid. Wil men de oorspronkelijke 
beteekenis van vele persoonlijke, inzonderheid beschavings-
godheden, zooals RERAKLES, TIIESEUS, DIOYYSOS, opsporen,
dan zal men ongetwijfeld in ben de zon, of liever in hunne 
geschiedenis den loop van dat hemelligchaam erkennen. Had 
DUPUIS zich tot deze aanwijzing bepaald, hij zou een groote 
dienst aan de godsdienststudie hebben bewezen. Nu echter 
heeft stelselzucht hem verleid, om eene algemeene wet to maken 
van 't Been als bijzondere opmerking, en binnen zekere grenzen, 
volkomen waar was. Uitsluitend hangende aan den vorm der 
mythen, beweerde hij dat alle godsdienst niets anders dan, 
meest opzettelijk vermomde, zonnedienst was. Indien men 
echter de godsdiensten der mensehbeid wil kennen, is bet niet 
genoeg op de vormen to letten. Vormen hlijven, vooral op dit 
gebied, meestal dezelfde. Maar de geest verandert, en daar-
aan kent men de eigenaardigheid eener godsdienst. HERAKLES 
moge oorspronkelijk niets anders geweest zijn dan de Melkart 
der Phoeniciers, en de Bel der Babyloniers, de grieksche Heros 
is niettemin eene gebeel andere godheid, behoorende tot eene 
veel hoogere, veel meer ontwikkelde reliyie dan de Aziatische.
Maar, steunde bet stelsel van DUPUIS op geheele miskenning 
van de meest ontwikkelde voor-christelijke godsdiensten, - 
waarbij wij niet mogen vergeten, dat bet gevormd word in 
een tijd, toen de indische godsdienst, zoowel als de germaan-
sche nog volslagen onbekend, de aegyptische slechts gebrekkig
BOEKBESCH. 1859. v°. XVI.	18
734	AART EN OORSPRO W
onderzocht, en de perzische alleen bekend was nit de weinig 
beduidende schriften van HYDE, en nit de vertaling van de 
Zend-avesta door ANQUETIL DU PERROV, die slechts zelden den 
zin van bet oorspronkelijke weergeeft, - de ongenoegzaam-
heid van dat stelsel bleek vooral toen hij 't waagde bet op 
de joodsche en op de christelijke godsdiensten toe to passen.
Hot is dat gedeelte van zijn arbeid, dat door TITUS voor 
Nederlanders bewerkt is. Deze TITUS verbaasde zich, dat bet 
nederlandsche yolk nog niet wist, wat door DUPUIS reeds sinds 
zoovele jaren was geopenbaard, to weten, dat ook de chris-
telijke godsdienst, een geheel uitmakende met de joodsche, 
niets anders dan eene vermomde zonnedienst is. Hij vond 
zich dus verpligt dit verduisterde licht wedr onder de koren-
maat to voorschijn to halen, en bet hoop op den kandelaar 
to zetten. Wij zijn er hem dank voor verschuldigd. Geen 
boek dat zoozeer zichzelf oordeelt, als bet zijne. Spreekt hij 
bet als zijn stellige verwachting uit, ndat ieder geestelijke, 
roomsch of protestant, van de lezing van zijn arbeid zooveel 
mogelijk zal trachten of to schrikken, of daarvan afkeerig to 
maken," - ik voor mij zal dat niet doen. Ik vind geen heil-
zamer en krachtiger geneesmiddel tegen hypothesenzucht dan bet 
lezen van zulk een zot boek. Ik raad dus iedereen aan bet 
to doorworstelen; als hunne godsdienst iets beteekent zal ze 
er geen schade bij lijden.
Wij zijn evenwel verpligt de lezers van dit tijdschrift eeniger-
mate op de hoogte to brengen van hetgeen zij in TITUS' geschrift 
zullen vinden. Daartoe weet ik niets beters, dan, met de eigen 
woorden van den schrijver, bet resultaat zijner zoogenaamde 
onderzoekingen mede to deelen:
»Wij hebben gezien," zegt hij, b1z. 176 v., »dat de inhoud 
van bet tweede kapittel van Genesis, hoeksteen van de ge-
heele Christelijke allegoric is; dat bet kwaad, dat daarin, als 
door de slang in de wereld gebragt, verondersteld wordt, 
niets anders geweest is dan de winter, met de aan haar ver-
bonden koude en duisternis; dat zoodanig onheil alleen door 
de zon kon hersteld worden : dat die hersteller en verlosser 
derhalve geboren moest worden, en overwinnen op hetzelfde 
tijdperk des jaars waarop de zon geboren wordt en triom-
pheert, en dezelfde lotgevallen moest ondervinden, welke de 
zon in alle zonne-eerdiensten ondergaat." En verder: ,,Der-
DER CIIRISTELIJKE GODSDIEVST.	735
halve heeft CARISTUS noch in zijne geboorte, noch in zijn dood 
en opstanding iets, dat hem van de zon onderscheidt; of Never, 
alleen door deze kan men de buitengewone tradities verklaren, 
welke tot ons omtrent zijn wezen en zon, zijn overgekomen. 
Derhalve is in CARISTUS bet leven der zon beschreven, en is 
hij een zonne-incarnatie, een zon-mensch, een God-zon. CHRis-
TUS en 't zonnegestarnte zijn identisch!"
Het spreekt dan ook van zelf, en opdat er bij ons Been 
twijfel zou overblijven, verzekert TITUS bet herhaaldelijk, dat 
die CARISTUS nooit bestaan heeft, dat zelfs de eenvoudigste 
kern zijner historic louter verdichting is.
Het geheele bewijs van CrRisTUS' identiteit met de zon rust 
op deze veronderstellingen : 1°. JEZUS CHRISTUS is, volgens de 
Christenen, geboren op den 25sten December (op then dag vierde 
Rome bet feest der nooit-overwonnen zon ; bet geboortefeest 
van JEZUS is dus niets anders dan bet feest van den winter-
zonnestilstand) ; 2°. JEZUS is, naar de meaning van dezelfden, 
opgestaan op den 25sten Maart (de 25° blaart is de lente-eve-
nin(r, wanneer de zon de natuur hernieuwt, en haar gezag 
over de duisternis herneemt). Met andere woorden : de viering 
van bet Kersfeest op 25 December en van bet Paaschfeest 
op 25 Maart kenmerkt bet Christendom als eene zonne-gods-
dienst, en toont de eenzelvigheid van CnRisTUS met de zon.
Wij laten voor een oogenblik de onjuistheid toe, dat bet. 
Paaschfeest op 25 Maart wordt gevierd. Maar dan vragen 
wij : wist TITUS dan niet - wat in populaire boeken zelfs to 
lezen is - dat beide bet Paaschfeest, en bet Kersfeest van 
latere dagteekenina zijn? Dat bet' Pascha der eerste Christe-
nen niets anders dan eene voortgezette viering van bet jood-
sche Pascha was, waaraan zij de herdenking van JEzus' op-
standing verbonden? Dat dit joodsche Pascha oorspronkelijk 
een oogstfeest (begin van den oogst), daarna gedenkfeest van 
Israels verlossing nit Egyptes slavernij, zich als van zelf eigende 
tot gedachtenisviering van de verlossing door den dood van 
CHRISTUS (bet nude Christenpascha sloot den gedenkdag des 
doods in), indien bet tijdstip waarop die dood had plaats ge-
had, bet Paaschfeest van Israel, daartoe aanleiding gaf? Dat 
eindelijk eerst in de tweede eeuw, toen ook Christenen uit de 
heidenen bet Paaschfeest begonnen to vieren, de vraag ter 
sprake kwam, of bet niet beter ware, bet Pascha niet ter-
45
736	AART EN 00RSPRONG
zelfder tijde met de Joden, maar op een Zondag to houden, 
eene vraag, die na veel twistens eerst op bet Concilie van 
Arles (314) in den laatstgenoemden zin werd beslist; doch dat 
de viering van bet feest op een Zondag zelfs in 341 flog niet 
algemeen was?
Was bet hem voorts onbekend dat de viering van het Kers-
feest van flog veel later dagteekening is, want dat daarvan 
omstreeks bet midden der 4e eeuw de eerste sporen voor-
komen, en wei in eene enkele gemeente? Dat daartoe de 
25e December gekozen werd, was alleen op voordragt van de 
gemeente to Rome, daar anderen den 20'te° Mei, den 19de 
of 2011- April, den 5d°II Januarij voorsloegen. Zeker is bet, 
dat bet feest van de nooit overwonnen zon op die bepaling 
niet zonder invloed bleef. Het Kersfeest zal wel opzettelijk 
op denzelfden dag bepaald zijn. Want reeds toen openbaarde 
zich de neiging der katholieke kerk om bet heidensche to ver-
christelijken, en in de oude vormen den nieuwen geest to 
gieten; eene neiging, die, hoe verderfelijk ook, dit zamen-
vallen van bet heidensche met bet christelijke feest genoeg-
zaam verklaart.
Al de bewijzen, die DuPuIs aanvoert tegen de oorspronke-
lijkheid der christelijke godsdienst, en die hij uit enkele over-
eenkomsten tusschen later ingestelde christelijke en heiden-
sche feesten, en andere overeenkomsten in de leer der Drie-
eenheid geput heeft, hebben niet de minste kracht, omdat noch 
die feesten, noch dat leerstuk tot bet wezen, bet eigenaardig 
kenmerkende des Christendoms behooren.
Even dwaas is bet en even weinig gegrond, als de schrijver 
do ebristelijke godsdienst telkens voorstelt als een uitvloeisel 
van de perzische of zoroastrische godsdienst, ja haar zelfs eens 
(blz. 8) ),de Mithraische sekte" (MIITHRAS was een perzische 
zonnegod) noemt, »algemeen bekend onder den naam van do 
Christelijke godsdienst." Geen onpartijdige wetenschap zal 
ontkennen, dat bet verkeer met Perzie in en na de babyloni-
sche ballingsebap zeer groote wijzigingen in de godsdienst-
begrippen der Israelieten gebragt heeft, en dat de groote ver-
breiding der MITE RAS-vereering in bet romeinsche rijk niet 
zonder invloed op de room sch-katholieke kerk is gebleven. 
Hoeverre die invloed zich heeft uitgestrekt, moet nog door een 
naauwkeurig kritisch onderzoek worden uitgemaakt. Do Zend-
i7ER C1IIIISTELIJKE CGUDSDIENST.
737
Avesta is nog to weinig verklaard, en de godsdienstleer der 
Perzen daarom nog to gebrekkig bekend, om nit onze kennis 
daarvan reeds genoegzaam zekere resultaten to trekken. Hoe 
weinig kritisch DUPUIS daarbij flog to work ging, kan daaruit 
blijken, dat hij de gansche Zend-Avesta aan zijne bewijsvoe-
ring ten grondslag Iegt, en zijne bewering dat de joodsche 
godsdienst uit de perzische geput is, voornamelijk staaft met 
bewijzen uit den Boendehesh, een deel der Zend-Avesta, dat 
wel eenige oude bestanddeelen bevat, maar eerst in den tijd 
der Sassaniden (van 226 na enR. geb.), in de Huzwaresh-
taal, en dus zeker meer dan drie eeuwen na bet sluiten van 
den Kanon des 0. T., en geruimen tijd na bet openbaar maken 
der N.-T.sche geschriften, is opgesteld. TITUS schijnt over 't 
geheel niet to vermoeden dat de godsdienstwetenschap sedert 
DUPUIS, ik zeg niet gevorderd, maar beoefend is. Hij spreekt 
in naam der wetenschap, en gevoelt zich in zijne roeping als 
haar priester (!) zoo verheven, dat hij verzekert de Christenen 
»geheel als onwetende ideen- en letterdieven ten toon gesteld 
to hebben, na ze naakt to hebben uitgekleed" ; waaraan hij 
deze liefelijke uitspraak toevoegt: »Het eenige wat hun toe-
behoort, is de onafgebroken reeks van misdaden door hunne 
geestelijkheid gepleegd, en de vergrijpen dezer tegen de mensch-
heid."
Laat ons, bij wijze van nalezing, de wetenschappelijkheid 
van dezen nieuwen Sionsbestormer, dezen TITUS den kleine, 
van naderbij bezien en nit eenige kleine voorbeelden, eenige 
uit vele, aantoonen. De man heeft order anderen de volgende 
ontdekkingen gemaakt, of liever de volgende ontdekkingen van 
DUPUIS weder opgewarmd. Hij spreekt van eene sekte van 
ORIGsn ES, wier bestaan tot nog toe niet bekend (!) was (bl. 17). 
Hij zegt u met zekerheid to weten dat de goede moordenaar 
ter regter- en de booze ter linkerzijde van JEZUS gekruisigd 
werd (bl. 33), iets hetgeen LUKAS flog niet wist. Hij heeft 
ontwijfelbare berigten, dat bet Sabeisme (waarmee hij de ster-
rendienst bedoelt; het Sabeisme was geheel iets anders; men 
zie daarover CHWOLSOIIN, Die Ssabier and der Ssabeismus, 
II Th., en vergelijke Prof. V TII in 't Bybelsch Woordenboek 
art. Sterren) door de voorouders der Joden beleden word. Hij 
maakt eene vergelijking tussehen de twaalf Apostelen van 
CIIRISTUS, en de twaalf teekenen van den dierenriem, de secondaire
738	AAItT E`t OORSPUOXO
geniussen, beschermgeesten dier teekens en de 12 groote goden 
der Romeinen, en gelooft niet dat die overeenkomst toevallig is 
(blz. 91). Dat de geboorte en de opstanding van JEZUS to midder-
nacht hebben plaats gehad, verzekert hij als stellig, waaruit blij-
ken zou dat bet to Jeruzalem in April al omstreeks middernacht 
begon to lichten (Matth. xxviii: 1). En zoo gij nog niet wist dat 
bet aegyptisebe woord Orus of Horns (een Zonnegod of liever 
de Nijl-Delta) verwant is met bet hebreeuwscbe en fenicische
Or, licht, dan kan TITUS met DUPUIS u dat zeggen.
Soms verlaat onze nederlandsche wijsgeer de hand van zijn 
leidsman, en dan weet hij u flog veel verbazender dingen to 
verhalen. Zoo bewijst hij kortelijk dat JEZUS de zon is, op 
de volgende wijze: Jo. xi: 9 words de zon bet licht der wereld, 
genoemd, en op eene andere plaats van 't zellde evangelie 
wordt aan JEZUS diezelfde naam gegeven, ergo! Hij maakt zich 
de kritiek gemakkelijk op deze wijze: ,,ZOROASTER wordt voor 
een tijdgenoot van MozES gehouden, en door sommigen (nog 
sterker!) voor denzelfden persoon; - wanneer nu bet cos-
mogonisch gedeelte van den Pentateuch eerst na de Babyloni-
sche ballingschap is geschreven, volgt er van zelf nit, dat de 
Joodsche cosmogonie aan die der Perzen ontleend is; (wan-
neer, ja!) - zijnde deze zoo niet van ZOROASTER, dan toch 
van een veel vroeger tijdperk afkomstig, dan dat der Baby-
lonische gevangenis." Wij zagen straks dat de Perzische Cos-
mogonie, de Boendehesh, eerst in bet begin der 3e eeuw na 
cnn. geb. is opgesteld. Hij schijnt voorts to meenen, dat 
Keizer JULIAAV in 't Fransch heeft geschreven, daar hij diens 
hymne aan de zon steeds aanhaalt als Hymne au soleil, het-
geen bij DUPUIS stond. Eindelijk heeft hij aan zijn werk eon 
Register van eigen maaksel toegevoegd, dat eenige niet min 
opmerkelijke bijzonderheden bevat (boven en bebalve de tal-
looze menigte spelfouten): to weten dat door de vermenging 
van hetEsseisme met deMithraische inwijding bet christelijk leer-
stelsel ontstaan is; dat AERODOTUS 81 jaren later geboren is 
dan men gewoonlijk meent, ni. 400 j. v. ein. geb., en dat 
hij Aegypte, Griekenland en Italie bereisde, schoon men altijd 
gemeend heeft dat bet Been bereizen van een land kan heeten 
als men zich in eene plaats van dat land vestigt; dat JUPITER 
eigenlijk is zamengesteld nit Jao en pater, waarmede de ver-
keerde meening van nicuwere geleerden, als ZOU JUPITER niets
DER CllR1S1ELIJKE GODSDIE\ST.	739
anders zijn dan het Sanskr. Dyauspitar, geheel wordt omver-
gestooten; voorts dat de Openbaring van JOANNES een versiag 
en verkiaring is van de Pepuziaansche inwijding, die haar 
oorsprong to danken heeft aan MONTANUS (173 n. CHR. geb.), 
schoon het tot hiertoe als een der zekerste resultaten van de 
Nieuw-Testamentische kritiek werd beschouwd, dat de Apo-
kalypse voor het einde der eerste eeuw, en zelfs v66r de ver-
woesting van Jeruzalem (70 n. cnR. geb.) is geschreven. Ein-
delijk, om niet meer to noemen, heet DAMASCIUS bij hem een 
historieschrijver uit den tijd van IIERODOTUS (500-450 v. CHR. 
geb.). Nu wordt in het werk een zekere DAMASCIUS aange-
haald (meer bekend onder den naam van DAMASCIUS DAMASCE-
Nus), een heidensch wijsgeer van de stolsehe school, die ten 
tijde van JULIAA:I, in de 6e eeuw onzer jaartelling bloeide, 
en dus eene zeer slechte autoriteit voor de kennis der heiden-
sche godsdienst mag genaamd worden. Deze DAMASCIUS heeft 
ATYS (een phrygischen zonnegod) een groot licht in het midden 
der duisternis genoemd. En wat heeft JESAJA van CHRISTUS (sie) 
gezegd? nHet yolk dat in de duisternis wandelde, heeft een 
groot licht gezien." Waaruit blijkt, dat JESAJA uit DAMASCIUS 
gestolen heeft. Zeker om aan dit laatste eenigen schijn van 
grond to geven wordt flu DAMASCIUS door TITUS tot een tijd-
genoot van IIERODOTUS gemaakt, en dus tien eeuwen terug-
geplaatst. Tenzij dat onze wetenschappelijke TITUS niet ge-
weten hebbe wie DAMASCIUS was, en er maar stoutweg een 
slag in geslagen heeft, waarbij het dan ook op eene eeuw of 
tien niet aankomt.
Deze en dergelijke zijn de waarlijk vermakelijke fraaiheden 
van dit boek, dat zeker niet bestemd is om het Christendom 
to schaden, cene hervorming to weeg to brengen of den dage-
raad to doen aanlichten, ofschoon het daartoe zeker door den 
schrij ver-vertaler in het licht werd gegeven. Een ieder leze 
en oordeele.	C. P. T.
Disquisitio de LUDGERO Frisiorum Saxonumque Apostolo, cui 
accedit Commemoratio LUDGERI de S. BONIFACIO atque GRE-
GoRIO; quam - Pro Gradu Doctoratus - in Academia 
Rheno-Traiectina - examini submittet GERRARDUS PARIS, 
Amstelaedamensis. A. D. xxvii M. Junii, anni MDCCLIx.
740	G. PARIS,
Amstelaedami, apud H. A. Frijlink. 1859. Oct. maj. 
et 186 pagg.
X11
Voor de onderzoekers en beminnaars onzer kerkelijke oud-
heid, of liever onzer oudheid in 't algemeen - want kerk en 
staat gingen destijds althans hand aan hand - is bier rijke 
aanwinst, ruim genot to rapen. Welkom in hooge mate moet 
hun zijn eene zo6 degelijke monographie van den Iaatsten 
Apostel der Friezen, den eersten uit hun eigen midden, die 
den slotsteen leide tot bet gebouw, door WILLEBRORD onder 
hen gegrondvest, en op gelijke wijze de bekeering der West-
falische Saksers voltooide, terwijl hij aan den avond zijns 
]evens, met de zielzorg van beide volken belast, de eerste Bis-
schop niet alleen, maar de Stichter van bet vermaarde Munster 
is geworden: welkom niet minder de vernieuwde uitgave der 
levensbijzonderheden van zijn leermeester GREGORIUS, door 
LUDGER ons nagelaten, en behalve als historische bron, ook als 
t eerste letterkundige voortbrengsel van Friesland merkwaar-
dig, maar tot dusverre slechts in verzamelingen, ale van MA-
BILLON of de BOLLANDISTEN, voorhanden, en dienvolgens ten 
onzent naauw verkrijgbaar.
De monographie - waarbij , ale eigen week van den Heer r., 
we ons nu verder alldda hebben to bepalen - kenmerkten 
we reeds als ndegelijk"; en voorzeker, zij verdient dit epi-
theton ten voile van wege hare naauwkeurige en volledige aan-
wending en echt critische schifting der bronnen. En daarom 
ook juist was er dringende behoefte aan haar, getuige b. v. 
bl. 242 der Gesch. der invoering en vestiging van het Christen-
dom in Nederland van den anders zoo d66rgeleerden ROIJAARDS, 
waarin wij zelven, lang v66rdat bet ons bier p. 154 werd 
aangewezen, eene amiserrima confusio" der tijden hadden op-
gemerkt. Of nu intusschen de jeugdige criticus zich niet, naar 
hedendaagschen smaak, wat al to angstvallig aan zijne, buiten 
tegenspraak ddrste en bdste, bron, LUDGERS leven door zijn 
Nunsterschen nazaat ALTFRIED, gehouden hebbe, meenen we 
nowel eene vraag waard to zg jn. Ze is o. a. bij ons opge-
komen p. 51, waar de oorsprong der gemeente, welke LEBUI-
Nus, onder geleide van AIARCIIELMUS, to Wilp aantrof, »naar 
de meeste waarschijnlijkheid" aan den arbeid van WILLEBRORD 
en BO IFACIUS wordt toegeschreven; spijt de voorafgaande ver-
DISQUISITIO DE LUDGERO.	141
welding van 't geen bij CIVCItiNIUS voorkomt aangaande een 
vroeger verblijf van MARCHELnIUS in dienzelfden omtrek, waaruit 
zich, dunkt ons, bet bestaan dier gemeente veel voegelijker laat 
verklaren, en waaraan zoowel de door GREGORIUS, toen LEBUINUS 
hem om een Bids verzocht, aan MARCUELMUS gegeven voor-
keur, als de door dezen gemaakte schikking om zich met 
LEBUTNUS 6crst naar Wilp to begeven, vrij wat geloofbaarheid 
bijzet. Dus wordt ook bier en daar, b. v. p. 64 - al willen 
we daarom joist de feiten zelven nog niet in bescherming 
nemen - voor ons, die deze soort van bewijsvoering, welke 
slecllts in enkele gevallen iets afdoet, als eene ziekte der critici 
besehouwen, wat to veel klem gelegd op bet stilzwijgen van 
ALTFRIED, zonder to bedenken, hoeveel, wat 6ns nu hoop, be-
langrijk toescbijnt, toenmaals min belangrijk kan geacht zijn, 
en hoe weinig wij ook alle andere redenen, die dit stilzwijgen 
kunnen veroorzaakt hebben, vermogen na to gaan.
Ziehier voorts flog eenige historische bedenkingen van anderen 
aard, door ons opgeteekend. - De redenering p. 2, dat de 
namen der latere Nederlandsche Apostelen nAEQUE AC 17illi-
brordi" behooren gevierd to worden, »quamquam negari nequit, 
Millibrorduna fundarnenta posuisse magni aedificii", pat geheel 
niet op, tenzij men wide beweren, dat AMERICUS VESPUCIUS 
even goed refit had zijn naam aan 't nieuwe werelddeel to 
,,even als COLUMBUS. - Van de gansche dissertatie heeft 
Part. I, § 1, over de Friesche Apostelen v66r LUDGER en den 
kamp der Friezen met de Franken, ons wet 't minst voldaan; 
deels omdat bet ons in stet van een pragmatisch overzigt 
specialiteiten levert, en dus, als bloote voorbereiding tot LUD-
GERS leven - want meer wil bet dan toch niet zijn - geene 
regte houding heeft; deels evenzeer, omdat bet, eenmaal tot 
die specialiteiten afgedaald, volledigheidshalve van WILLEBRORDS 
medgezellen en van WULFRAM althans niet minder had moeten 
gewagen dan van een AMAVDUS of LIVINUS. - In diezelfde §, 
p. 21, is in de aanwijzing, dat de dwaling, die WILLEBRORD, 
den Aartsbisschop der Friezen, tot eersten Bisschop van Utrecht 
heeft gestempeld, daaruit ontstaan zij, nquod fortuito WILLIBROR-
DUS sedem dioecesis suae Traiecti habuerit" de uitdrukking »for-
tuito" al zeer ongelukkig gekozen, daar Utrecht in ieder geval 
niet willekeurig, maar als oudste Christenstad op Friesch ge-
bied tot zetel des Aartsbisschops werd verheven. - P. 89 zijn
12	G. PAIUS,
al de verschillende verklaringen der Saksische Irminsul op-
gesomd, behalve juist de eenvoudiaste en bijkans onbetwijfel-
bare: Zuil van den God Irmnin (met of zonder beeld); vg. bet 
(anders ook aan r. bekende) Woordenboek der Ned. Mythologie 
van L. PH. C. VAN DEN BERGH in vv. Irmin en Urth. - P. 153 
acht r. den bij BROWER voorkomenden titel van LUDGERS ge-
schrift: Coname?noratio de S. BONIFACIO atque GREGORIO, als die 
den inhoud beter zal uitdrukken, aannemelijker dan den ge-
wonen : Vita GREGORII abbatis; daar LUDGER zelf toch genoeg 
to kennen geeft, dat hij over den meester, van wiens geschie-
denis hij daarom ook noch bet begin, noch bet einde verhaalt, 
alleen om des discipels wil handelt, en die tweede titel dus 
kenmerkender en ligt ook authentieker is dan de eerste, 
waarbij wij aan de emenderende hand van een naauwzienden 
librarius zouden denken. - Eindelijk begrijpen we volstrekt 
niet, waarom in de noten op GREGORIUS' leven p. 160 de z66 
plausibele verklaring van Attingoheni door Achttienhoven, to 
vinden bij ROIJAARDS bl. 242, door r. niet is overgenomen.
Dan, wat zeggen al deze kleinigheden to zamen op een 
getal van 186 bladzijden? wat zeggen een paar mistastingen 
of verzuimen tegen een overgroot getal van ware opmerkingen 
en belangvolle mededeelingen? Welk een blik werpt ge, om 
maar eens iets op to grijpen, zoo op 't heidendom als op de 
kerstening van Friesland, wanneer ge hier kennis maakt met 
LUDGERS grootvader, den Frieschen Edeling wURSING ADO, OM 
zijne onkreukbare regtvaardigheid door RADBOUD vervolgd en 
onder de Franken Christen geworden, later door zijn vorst 
teruggeroepen en sinds om zijn uitgebreiden invloed op 't yolk 
door WILLEBRORD en BONIFACIUS om 't zeerst gezocht; of met 
bet gezin van zijn zoon THIATGRIM, LUDGERS vader, wiens 
gade, nit eene Christenmoeder, die baren echtgenoot niet dan 
dochters ter wereld bragt, geboren, den dood naauw ontsnapt 
was, welken hare Heidensche grootmoeder, in deze reeks van 
dochters eene straf der vertoornde Goden ziende, ter hunner 
verzoening haar bereid had; of ook naderhand met LUDGERS 
vriend, den blinden Frieschen zanger BERNLEF, die vroeger in 
zijne ruwe liederen der Friezen Goden en helden verheerlijkte 
en alzoo hun Franken- en Christenhaat aanvuurde, maar later, 
door LUDGER bekeerd en van zijne blindheid genezen, met de 
van hem geleerde Psalmen DAVIDS zijne landgenooten tot den
DISQUISITIO DE LUDGERO.	743
waren God en tot zachtere zeden hielp brengen ? Verlangt 
men, tot staving van ons gunstig oordeel, non, meer proeven? 
wij wijzen dan met ingenomenheid op die vele nuttige en aan-
gename digression, als daar zijn over de kloosterscholen en 
bibliotheken, met name to Utrecht en York, over bet daar 
onderwezen trivium en quadrivium, over de kloosterregels van 
BENEDICTUS en CIJRODEGANG, en meer diergelijks, waardoor 
LUDGERS portret zich als in de lijst van zijn tijd aan ons ver-
toont. Voorwaar, op zulk een kweekeling mag Prof. MOLL roem 
dragen, even als deze bet in zijne praefatio op hem doet. Zeer 
trok die praefatio ons aan, omdat het aan haren geheelen toon 
kennelijk is, dat inderdaad niet enkel de nmos, pius sane et 
haud eaprobandus", maar veelmeer de ,, animus gratus et memor" 
den Heer P. bij de afseheidsgroeten aan zijne leermeesters toe-
gebragt, bezield heeft. Dachten alle leerlingen als hij, er zou 
onder onze academieburgers niet zulk een tal van half- en kwart-
en ongeleerden worden aangetroffen. Al to stationaire of geIso-
leerde Professoren dragen zeker een deel der schuld; maar 
zelfs van dozen liet zich, bij pioteit in stee van bespotting, 
bij zelfkennis in stee van waanwijsheid, bij solide studie in 
stee van oppervlakkig zwetsen, voor den aankomeling nog vrij 
wat wetenswaardigs opdoen ; en zouden zij dan ook zelven, 
onder den indruk van de vlijt en de achting hunner scholieren, 
er niet beter op worden ? Aan den Heer P. wenschen wij uit 
grond onzes harten toe - en we hebben goede hope op de 
vervulling van then wenscb - dat hij voor Prof. MOLL een 
discipel worde als deze is voor Prof. KIST, en als LUDGER
was voor GREGORIUS, GREGORIUS voor 13OEIFACIUS!
Daar is nog iets in die praefatio, dat om de ongemeenheid 
onze aandacht trok. Denk eens, de theologant P. heeft niet 
enkel in de gaauwigheid wat Grieksch en Latijn geleerd, en 
die oude, achter de bank geschoven klassieken ook niet enkel 
gebruikt, om er zich een ziertje taalkennis quantum satis uit 
eigen to maken, maar - hoe is 't nop hot verheven stand-
punt der moderne wetensehap" ter wereld mogelijk? - hij is 
er Dr. aULLEMAN nog dankbaar voor, dat deze hem ,,Grae-
corum elegantiam, Romanorum animos fortes" heeft leeren be-
wonderen 11 Daarvoor evenwel schrijft hij dan nu ook geen 
Latijn met Hollandsche woorden, ook niet, alsof daar het taal-
744	G. PARIS, DISQU1SITIO DE LUDGERO.
schoon in stak, een kruis en kras door elkaer gewrongen en 
alzoo onverstaanbaar Latijn, maar een eenvoudig, vloeijend, 
duidelijk, en dus een refit goed Latijn. Ware 't bij een werk 
als dit niet zoo moeijelijk to onderscheiden, wat van den S. 
zelven afkomstig en wat door hem aan zijne bronnen ontleend 
is, we zouden onze lofspraak gaarne met een of ander staal 
wettigen. Nu moeten we daarvan afzien, en integendeel, 
namens onze onpartijdigheid, P. met een paar exception op 
die lofspraak lastig vallen. Vooreerst namelijk betwijfelen wij 
zeer, of wel iemand, zoo de zamenhang hem er niet toe 
noopte, onder de nauctoritas papalis", p. 22, ooit verstaan 
zou een nbisschoppelijk gezag, door den paus bekrachtigd", en 
niet veeleer het »gezag van den pauselijken stoel zelven." Dan 
hebben wij p. 149 niet alto w6l begrepen, waarom het ge-
bruikelijke vitio vertere met in vitium verwisseld zij, tenzij mis-
schien omdat die spreekwijze bier niet, als gewoonlijk, met 
een datives, maar met cen accusativus cum inf. verbonden wordt, 
waarbij nu evenwel o. i. 't een zoo min als 't ander regt 
passen wil. En voorts is ons nom p. 71, al vatten we in 't 
algemeen den zin wel, de letterlijke beteekenis der navolgende 
periode een raadsel gebleven: »Nec defuerunt etiam tune, quae 
saepius repetita, omnia, quae de Francis sibi monerent, odio 
vehementi persequentibus Frisiis, iam prope moo esset factus."
Misschien schuilt hier wel eene drukfout onder. Zoo weinig 
toch het book, zoo veel laat de uitvoering to wenschen over. 
Uitgesleten letter, dunne omslag, maar bovenal slechte cor-
rectie. Ja, ware ze overal zoo erg, als op p. VIII-x der 
praefatio - waar we achter elkander benevolentiea, theolo-
gics voor theologicas, Ecclesioe, ei voor et, amrre voor amore, 
practerire, studeae voor studeas, od voor ad, humonitatem, 
faaio voor facio, aanteekenden - dan ware het geschrift er 
bijkans onleesbaar door geworden. Toch noteerden we ook 
in de verhandeling zelve nog: exortae voor exortas, p. 23; Wiho 
voor Wibo, p. 34; oc currunt, p. 45; rebus gestis voor res 
gestas, p. 69; nullo voor nulla, p. 104; sinistro voor sinistra, 
p. 126; ministorum voor ministrorum, p. 128.
Voor eene zoo treffelijke Dissertatie zijn de Theses ten deele 
wel wat mager uitgevallen.
V. P.
R. WESTERIIOFF, OVER DE IDOL- OF AEKSEKRINOEN. 745
Verhandeling over de Kol- of Heksekringen, ook wel Toover-
kringen genaamd. Door Dr. R. WESTERaorF. Groningen, 
Erven C. M. van Bolhuis Hoitsema. 1859. In gr. 8vo. VI 
en 66 bl. f :-60.
Onder dezen titel beeft Dr. WESTERrIOFF eene Verhandeling 
uitgegeven, die hij den 2d,° Februarij 1854 hield in de ver-
gadering van bet Genootschap ter Bevordering der Natuur-
kundige Wetenschappen to Groningen. Wat hem aanleiding 
gaf, deze Verhandeling to doen drukken, deelt hij in bet 
,,Aan den lezer!" dat voorafgaat, mede. Het was vooral om-
dat bet hem - na de vervulling der leesbeurt nog duidelijker 
dan vroeger - gebleken was, »dat slechts enkelen deze groene 
gras- en paddestoelen-cirkels opgemerkt hadden en kenden. 
In den Tijdspiegel voor 1858 was in een levensberigt van 
WILLIAM HYDE WOLLASTON - den eerste, die van dit ver-
schijnsel eene op redelijke gronden steunende verklaring had 
gegeven - beweerd, dat er in ous land weinigen zijn, die ze 
niet nu en dan hebben opgemerkt. De Schr. bad daarentegen 
slechts zeer weinigen leeren kennen, die met bet bestaan der 
heksenkringen bekend waren, nen zelfs menig uitstekend ge-
leerde, van wien men dit niet verwacht zou hebben, aange-
troffen, die openhartig verklaarde, dat hij met dit verschijnsel 
ten eenenmale onbekend was."
Van deze heksekringen onderscheidt w. een zestal ver-
schillende soorten, die hij beschrijft, met opgave van die 
plaatsen, waar ze door hem of door anderen waargenomen 
zijn. Hoewel die indeeling mij toescbijnt wel gegronde aan-
merkingen toe to laten, onthoud ik mij echter daarvan, omdat 
de Schr. waarschijnlijk niet streng zal staan op bet beginsel 
dat hij daarbij meende to moeten volgen. Ook schijnt de orde 
waarin die verschillende soorten na elkander beschreven wor-
den, niet zeer geleidelijk, maar ook dht nader aan to wijzen, 
zou tot al to groote uitvoerigheid van deze aankondiging lei-
den, en we gaan dus even als de Schr. spoedig over tot de 
beschouwing der meest algemeen voorkomende - zijne derde - 
soort van beksekringen.
Deze soort van heksekringen, in bet oog springende door 
een ring van hoogstaand, levendig groen gras, dat eene plek 
met gewoon Bras begroeid, omgeeft, ontstaat door paddestce-
746	r.. WESTERUOPV,
len, die men op zekere tijden van bet jaar een tiring om den 
zoom van hoog gras ziet vormen. Jaarlijks wordt die kring 
grooter, doordat de paddestoelen telkens verder naar buiten 
groeijen. Daarbij neemt dan weder hoog gras de plaats in, 
waar ten vorigen jare de krans van paddestoelen gevonden 
word. Dat werkelijk de paddestoelen de oorzaak dezer hekse-
kringen zijn, blijkt daaruit dat, wanneer men doze telkens 
wegmaait, voordat zij hunne - alleen met bet microscoop 
zigtbare - zaden hebben kunnen uitstrooijen, de kring ver-
dwijnt. Zoo ook wanneer men uit een gedeelte van den kring 
de paddestoelen wegneemt, is ten volgenden jare de kring op 
die plaats open. Zoover bet verschijnsel, waarover alien bet 
eens zijn. Niet zoo eenstemmig denkt men over de verklaring 
daarvan, dat de paddestoelen hier altijd, nadat zij als uit een 
middelpunt, b. v. van eene moederplant voortgekomen zijn, 
zich steeds verder van dat middelpunt verwijderen, in dier 
voege namelijk, dat zij op de plek waar zij eens groeiden, 
niet meer opkomen. Ook de zoom van donker groen gras, 
die telkens opkomt waar ten vorige jare de kring van padde-
stoelen groeide, levert voor de verklaring moeijelijkheden op. 
In vroegeren tijd schreef men, zooals de naam reeds aanduidt, 
doze kringen toe aan do dansen van heksen, elfen, enz. Als 
zoodanig maakt ook SHAKESPEARE op twee plaatsen, die de 
Schr. aanhaalt, gewag daarvan; de krans van paddestoelen 
was hem bekend; ze behooren mode tot bet gebied der sage. 
In latere tijden heeft men eon meer natuurlijken grond van 
verklaring voor bet verschijnselgezocht,en WOLLASTOV meende, 
dat deze hierin gelegen was, dat de paddestoelen bij haren 
groei zeer spoedig den grond uitputten, en dus niet weder 
opkomen op eerie plek waar ze bet vorige jaar groeiden. 
Zij zouden bij de langzame ontbinding den grond bemesten 
en alzoo aanleiding geven tot den groeivan bet hooge,donker-
groene gras, dat men altijd onmiddellijk aan de binnenzijde 
van den krans van paddestoelen vindt. Tegen deze verklaring 
brengt de Schr. nu zijne bedenkingen in bet midden, en draagt 
verder eene andere verklaring voor. Dat WOLLASTON'S meening 
slechts eerie schijnverklaring is, kan oak theoretisch aange-
toond worden. Men mag immers vragen: hoe zal de grond 
door den groei der paddestoelen uitgeput warden? Wanneer 
or in de landhuishoudkunde sprake is van uitputtinvan den
g
grond, dan ligt hieraan do doodeenvoudige regel ten grond-
OVER DE KOL- OF IIEKSEKRI\GI.1T.	147
slag: waar of gaat en niet bijkomt, dat mindert. `Vanneer 
van een weiland ieder jaar het gras als hooi weggevoerd wordt 
en daar niets voor op het land terugkomt, clan verliest dit 
zijne vruchtbaarheid, enz. Maar wanneer de paddestoelen 
groeijen spreiden zij, ja, hunne fijne zaden in den omtrek, 
waar die omtrek is toch, blijkens de geringe jaarlijksche uit-
breiding van den tooverkring, zoo groot niet om daaraan zulk 
eene plotselinge uitputting van den grond to kunnen toeschrij-
ven. En terwijl bet in den grond verborgen blijvende ge-
deelte van bet ligchaam der paddestoelen, bij zijne verrotting 
den weligen groei van het gras dat in het volgende jaar daar 
opkomt, ten gevolge moet hebben, begrijpt men niet waarom 
de paddestoelen hier niet evenzeer als in het vorige jaar zou-
den kunnen groeijen. Deze eenvoudige theoretische opmerking 
schijnt den Schr. ontgaan to zijn. Hij deelt echter proeven 
mede met betrekking tot dit onderwerp, die nader de on-
houdbaarheid van wOLLASTON's theorie bewijzen. Hot binnenste 
van een heksekring werd namelijk twee jaren lang stork be-
mest; toch - hoewel er nu natuurlijk niet meer van uitput-
ting van den grond sprake kan zijn - bleven de paddestoelen 
geheel bij hunne vroegere middelpuntvliedende uitbreiding. Hot 
gevolg er van was echter dat de paddestoelen verdwenen, zoo-
als ook andere planten uit dezelfde natuurlijke familie, b. v. 
de truffels, door bemesting verdwijnen.
De Schr. zoekt daarentegen de verklaring voor de wijze 
van uitbreiding der paddestoelen in afscheidingen door de 
wortels (het mycelium) dier planten, zooals hij in het alge-
meen die wortel-afscheidingen, die door de landbouwweten-
schap der latere jaren op den achtergrond geschoven zijn, ook 
bij andere planten aanneemt en daarin de voornaamste reden 
vindt voor de noodzakelijkheid der afwisselende culturen. 
Met betrekking tot dit onderwerp nam de Schr. proeven en 
wel met Brabandsche klaver, die hem overtuigden dat uit-
putting van den grond op verre na niet de hoofdreden is voor 
die door de ondervinding geleerde noodzakelijkheid. En werke-
lijk, hoe veel de wetenschappelijke landbouw ook verschuldigd 
zij aan LIEBIG S onderzoekingen, die in hot licht gesteld beb-
ben, waarom sommigplanten op den cdnen, andere planten 
weder op een anderen grond bet welist groeijen en de beste
g
voortbrengselen leveren, men moot niet nit het oog verliezen, 
zooals misschien al to veel gedaan is, dat het op verre na
748 R. R"ESTLRIIOFF, OVER DE IDOL- OF IIEKSEKRINGEj.
geene verklaring geeft voor alle verschijnselen die men in do 
practijk opmerkt. Waarom zijn zoo vele op allezins weten-
schappelijken voet ino rigte landbouw- en ontginnings-onder-
nemingen reeds gestruikeld ? Omdat men met bet ABC to 
kennen, flog niet lezen en schrijven kan. De boeren zagen 
die mislukkingen en werden er door gestijfd in hunne vast-
houdendheid aan den olden slender, die zoo veelvuldige ver-
beteringen toelaat. Zij kenden wel niet bet alphabet der 
natuur, maar konden toch zooveel van haar teekenschrift lezen 
ale zij meenden noodig to hebben.
Die afscheidingen nu door de wortels der planten worden 
door den Schr. to hulp geroepen tot bet verklaren van do 
groeiwijze der paddestoelen; die afscheidingen zouden nadeelig 
werken op den groei van nieuwe individu's van dezelfde soort. 
Ook bij andere planten zou ditzelfde verschijnsel zich in meer-
dere of mindere mate openbaren. Verder herinnert de Schr. 
aan eenige oudere waarnemingen, die zich inderdaad goed door 
de onderstelling van wortel-afscheidingen laten verklaren, zonder 
dat men echter, naar mijn inzien, noodwendig tot die onder-
stelling gedrongen is. Met de groeiwijze der champignons in 
hot bijzonder laat zich misschien vergelijken bet groeijen der 
korstmossen. Ook hier eene langzame uitbreiding lit cdn mid-
delpunt, een gestadig grooter wordende kring, waarvan bet 
middelpunt weldra ledig wordt, omdat de individu's, die oor-
spronkelijk daar ter plaatse groeiden, stierven en geene andere 
hunne plaatsen innamen, hoewel aan den omtrek de groei en 
de uitbreiding voortduurde. Hier geloof ik toch niet dat do 
theorie der wortel-afscheidingen (al houden we ons niet aan 
den eigenlijken, beperkten zin van dit woord) toegepast zou 
kunnen worden.
Maar in ieder geval schijnt WESTERHOFF'S verklaring van bet 
verschijnsel der tooverkringen aannemelijker dan die van wOL-
LASTON. Voldoende bewijzen voor de juistheid zijner meening 
heeft hij echter niet geleverd. Maar ook voor de onhoudbaar-
heid der meening heeft de wetenschap geene voldoende bewijzen. 
Wanneer eenmaal de plantenphysiologe maar een vierde van 
bet aantal beoefenaars telt, dat zich met microscopische onder-
zoekingen over haren fijneren bouw bezig houdt, zal ook die 
zaak, willen we hopen, zeker zeer ten Butte van den land-
bouw, tot klaarheid komen.	A. S.
H. J. T1DEXAN, VERIIANDELING, ENZ.
749
Verhandeling over de Scheepsbouwkunde ale wetenschap, zamen-
gesteld vooral met het oog op het geheel stelselmatig ontwerpen 
van Stoomschepen, voor Oorlogs-Marine en Koopvaardij. Door 
H. J. TIDEMAN. Amsterdam , Wed. G. Hulst van Keulen. 
1859. In gr. 8vo. XVI en 346 bl., met 2 gelith. platen. f 5-40.
De voorrede van den schrijver stemt reeds den lezer gunstig 
voor bet werk. Daargelaten den verschuldigden eerbied aan Z. K. 
H. den Prins van Oranje en de hulde aan ZExc. den Minister 
van Marine, komt de openlijke erkenning van den schrijver, 
dat hij gebruik heeft gemaakt van de aanteekeningen van den 
Hoofd-Ingenieur-Directeur voor den scheepsbouw, ons voor als 
een bewijs, dat hij de meerdere kennis en ondervinding van zijn 
chef op prijs stelt - hetgeen niet altijd plaats vindt, daar veel-
tijds jongeren de vruchten der ondervinding van ouderen stout-
moedig als de hunne doen voorkomen, en daardoor zich op 
een standpunt trachten to plaatsen waar zij niet behooren. 
De mededeeling in die voorrede, dat men van den lezer meer 
dan de eerste gronden der wiskunde veronderstelt, vindt men 
bij bet naslaan duidelijk bevestigd, en de schrijver veron-
derstelt bij hen zelfs die der dynamica en integraal-rekening, 
waardoor de vrees ontstaat, dat bij kooplieden ten minste 
dit werk minder algemeen die kooplust zal opwekken, welke 
eene dergelijke onderneming zoo zeer verdient. Veelomvattend 
is de taak, welke de schrijver zich in Hoofdstuk I voorstelt 
in de 5 punten, op bladzijden 6 en 7 voorkomende, to behan-
delen, - eene taak voorzeker niet gemakkelijk. In Hoofd-
stuk II handelt hij over de vraag: moet men op zee zeilen 
of stoomen? en daar deze regelen zich hoofdzakelijk zullen 
bepalen tot dat gedeelte hetwelk de koopvaardijvaart betreft, 
vinden wij de bedekte bewering omtrent den braven koopman 
wel wat sterk gekleurd, als zoude zich deze niet bekreunen 
om de vraag, of beiden evenveel veiligheid voor de opvarenden 
opleveren, hetgeen wij to meer betreuren bij den schrijver to 
vinden, daar hij door een langdurig verblijf to Amsterdam vele 
kooplieden aldaar toch wel van eene gunstiger zijde had kun-
nen leeren kennen.
Zeer belangrijk zUn de vergelijkingen welke tot bl. 32 voor-
komen omtrent oorlogschepen met hulpstoomvermogen en de later 
BQEKSESCH. 1859. N°. XVI.	49
750	11. J. TIDEMAN,
gebouwde met stoomverinogende beweegkracht, zoo ook tot bl. 50, 
waar behandeld wordt bet bepalen der gevorderde snelheid, 
waterverplaatsing en afmetingen, en eenige niet onbelangrijke 
vergelijkingen omtrent de voorkeur welke ijzeren paketschepen 
boven houten opleveren, waarbij nog gevoegd worden eenige 
opgaven omtrent de kosten en uitrusting, de bemanning, enz. 
Tot bI. 78 behandelt de schrijver de theorien over den tegen-
stand door verschillende schrijvers opgeworpen; toont de ge-
breken van elk dezer aan, en geeft de moeijelijkheden op om 
tot eene bepaalde goede theorie omtrent den tegenstand to 
komen. - Over de wijze van scheepsmeten sprekende, geeft 
de schrijver bier in korte maar ware trekken bet gebrekkigo 
dier meting aan ; over de laadruimte zoo wel in ruimte of 
capaciteit als in gewigt sprekende, zoo wel naar de Engelsche als 
de bier to lande gevolgde wijze van meting, beeft bet onze 
bijzondere aandacht getrokken daarbij vermeld to vinden, dat 
bij de meting van onze oorlogschepen de Engelsche nieuwe 
meetwijze (New, Gros, or Register tonnage) officieel is aan-
genomen. Eene tabel daarbij gevoegd, welke bet verschil der 
meting en belaadbaarheid bij Engelsche schepen opgeeft, staaft 
deze algemeen erkende onnaauwkeurigheid.
Over den vorm der schepen, vooral voor en achter, worden 
zeer belangrijke uitkomsten medegedeeld. Zoo ook omtrent de 
meerdere snelheid welke schepen verkrijgen door bet veranderen 
der gedaante van die gedeelten, en verder vindt men beschou-
wingen omtrent de voor- en nadeelen van den ronden, regten 
en scherpen boeg, naar JOHN RUSSELL, naar de door hem in 
bet leven geroepen theorie der golflijn, waarmede de schrijver 
niet ingenomen scbijnt, zonder daarvoor echter bepaald de 
redenen op to geven.
Tot de stabiliteit overgaande, op bl. 95, ontmoeten wij hier 
zeer ingewikkelde theorien met formulen nit de hoogere wis-
kunde, welke, hoe vernuftig ook uitgedacht en door den 
schrijver met zorg nagegaan en bewerkt, altijd slechts als be-
naderingswijzen moeten beschouwd worden, en grootendeels on-
geschikt voor den beoefenaar van den koopvaardijbouw, wiens 
wiskundige kennis, hoewel het to bejammeren is, zich meestal 
tot de beginselen der meetkunst bepaalt. Eene opsomming 
op bl. 131 van de resultaten daaromtrent, wederom met for-
mules, ofschoon van mindere bongo wiskunde doormengd, sluit
VERHANDELING OVER DE SCHEEPSBOUWRDNDE.	751
dit Hoofdstuk, waarin de beschouwingen, vooral omtrent de 
waarde door den schrijver aan het metacenter gegeven, niet 
onbelangrijk zijn.
Over de beschieting en stuwing worden eenige algemeene 
regels opgegeven, welke door de ondervinding gestaafd zijn; en 
wij gelooven, dat de beschouwingen, om bij stoomoorlogschepen 
de jagers to doen vervallen, ten einde meerdere snelheid en 
sterkte to verkrijgen, zoo wel aan het voor- ale aan het ach-
terschip, zeer juist zijn, zoodat ieder zich gaarne om de opge-
geven redenen daarmede zal kunnen vereenigen.
Over het twig op bl. 150 handelende, vindt men hier uit-
eengezet op welken grondslag de afmetingen van het rond-
hout moeten worden bepaald, en levert de schrijver het be-
wijs, dat een breed, Lang tuig in de meeste getallen to ver-
kiezen is boven een hoog en smal, hoewel niet altijd, vooral 
bij zulke kustvaarders, welke langs hooge kusten of bergen 
varende, daardoor den wind in de zeilen zouden missen. Daarna 
toont hij aan, dat er eene betrekking of verhouding moot be-
staan tusschen de stijfheid en bet moment der zeilen, en be-
handelt nu de plaats van het zeilpunt, zoo wel in lengte ale 
in hoogte, en vestigt hier bijzonder de aandacht op zeilschepen 
met stoomvermogen, waarbij eene eigenaardige uitdrukking 
wordt aangehaald van kapitein HALSTED, uit zijn work Screw-
fleet: ;Sailpozver is the rule, steampower the exception."
Hoofdstuk IV handelt over het in getallen uitdrukken van den 
vorm der schepen, en geeft eene beschouwing over het para-
bolische systeem van CHAPMAN, met het doel om den vorm der 
schepen daardoor onderling to kunnen vergelijken, waarvan 
eene tabel is opgemaakt van schepen (ten oorlog varende); 
hoe volledig die tabel ook zij, is toch hier to lande de al-
gemeene opinie, dat men de oorlogschepen, wat de snelheid 
betreft, niet in vergelijking kan brengen met vele koopvaardij-
schepen, bijzonder die in de laatste jaren zijn gebouwd; dit 
vindt men ook bij de Americaansche Marine; in dat land 
waar de koopvaardijschepen, door den verbeterden vorm, zulk 
eene snelheid bereikt hebben, beweert men stoutweg, dat de 
Marine-schepen onvoldoende zijn, en velen ale mislukt kunnen 
worden beschouwd.
Na het bepalen der coefficienten, wordt op bl. 178 behan-
deld wat dan nog in den vorm der schepen onbepaald blijft, ale 
49
752	n. J. TIDEMA i,
stuurlast, valling der stevens, gedaante van het schip onder 
water, zoo wet naar voren als naar achteren, gedaante of 
beloop der verticalen, het gedeelte boven water, het beloop der 
strooken, enz.
In Hoofdstuk V wordt bet ontwerpen behandeld, eene werk-
zaamheid welke tot dus verre in de meeste theoretische wer-
ken over den scheepsbouw niet behandeld is, of niet dan on-
volledig. Hieromtrent is dit werk eene zeer belangrijke en 
vrij volledige handleiding, altijd de oorlogschepen op den voor-
grond gesteld, waartoe de tabel op bl. 188 en volgg. veel 
bijdraagt, ofschoon op bl. 198 en 199 dan ook van enkele 
koopvaardij- en stoomschepen eenige opgaven voorkomen.
Omtrent bet meer ingewikkelde vraagstuk, op bl. 186, om 
een ontwerp to maken, zeer van alle bestaande afwgkende, dan 
komt er meer ondervinding, meer juistheid van echatting to pas 
hadden wij, behalve de kleine opgave van den Leviathan, gaarne 
een voorbeeld gehad om tot handleiding to kunnen dienen, en 
om de krachten van den schrijver to leeren kennen.
Over de verschillende berekeningen op W. 212 en volgg., 
omtrent de waterverplaatsing en bet drukkingspunt, de schaal 
van die waterverplaatsing of der tonnemaat, van bet onder-
gedompelde deel van bet groot spant, van de oppervlakte der 
lastlijn, van de hoogte van bet metacenter, van bet moment 
der zeilen en bet zeilpunt, zullen wij heenstappen, daar die in 
de meeste der werken over den theoretischen scheepsbouw to 
vinden zijn.
Het stoomwerktuig (bl. 230) behandelt de schrijver alleen 
met betrekking tot den vorm van bet schip, en toont het ver-
schil aan dat er bestaat tusschen nomineel en e ff'ectief vermogen 
der machines, geeft daarna de wijze aan volgens PAMVOOR, hoe 
men den werkelijken door de machine geleverden nuttigen ar-
beid kan berekenen.
Bij bet behandelen van den voortstuwer op bl. 251, stipt de 
schrijver eenige vereischten aan, welke de schepraderen vor-
deren, en somt de gevallen op waarin die gebezigd worden, 
om daarna de vereischten van de schroef als voortstuwer to 
behandelen, en wet omtrent de noodige middellijn en de plaats 
van aanbrengen, den spoed, bet aantal bladen en de slip der 
schroef, alles opgehelderd door tabellen, en eindigt met bet 
berekenen a priori van de snelheid onder stoom, een punt van
VERHANDELING OVER DE SCUEEPSBOUWKUNDE.	753
het grootste belang, hetwelk door hem zeer volledig en naauw-
keurig nit elkander gezet en met vele tabellen is verrijkt.
In een appendix geeft de schrijver eene beschouwing over 
het trillen of schudden van de achterschepen bij schroefvermogen, 
en na de redenen daarvan to bebben ontwikkeld, de volgende 
hulpmiddelen aan om deze ongelijkmatige werking to ver-
minderen: vermeerdering van bet aantal bladen der schroef, 
bet geven van eene groote middellijn aan de schroef, eene 
diepe indompeling, en een goed geproportioneerden spoed.
Eene korte beschouwing over bet roer en bet sturen bij 
stoomschepen, eenige aanmerkingen over bet gemis aan goedo 
opgaven in de tijdschriften betrekkelijk de stoomschepen, en 
een vocabulaire van eenige in dit werk gebruikte scheeps-
bouwkundige (ook andere) termen, besluiten dit waarlijk be-
langrijke werk. In dit laatste komen tabellen voor omtrent 
bet gewigt van geschut, afmetingen van eenige Engelsche 
jagten, wigt en beproevingskracht van kabel- en Wig-
tuig-
kettingen, gewigt en afmetingen van barkassen, sloepen, gig 
en jollen, bepaling van verschillende snelheden in Ned. el, 
overeenkomstige uitdrukkingen voor den druk van stoom, wigt 
van kabels, jijns, trossen, lijken; afmetingen, wigt en prijs 
van victualie-vaatwerk, afmetingen, wigt en prijs van water-
vaten en kisten, snelheid en druk van den wind, bestanddeelen van 
divers zeewater, afmetingen, oppervlakte der zeilen en hoogte 
van bet zeilpunt van Nederlandsche en Fransche oorlogzeil-
schepen, Americaansche clippers, jagten en Nederlandsche 
oorlogschepen met stoomvermogen.
Bij bet einde dezer opsommingen, en een blik slaande op 
den titel: Verhandeling over de Scheepsbouwkunde ale weten-
schap, zamengesteld vooral met het oog op het geheel stelselmatig 
ontwerpen van Stoomschepen, voor Oorlogs-Marine en KoopvaardV, 
vragen wij ons af: bevat dit werk alles wat de titel opgeeft? 
en dan is bet antwoord: ja, ten voile. Het geheele werk draagt 
de onmiskenbare blijken, dat de schrijver de middelen had en 
den goeden weg is ingeslagen, om zich op de hoogte van den 
wetenscbappelijken scheepsbouw to stellen, alle bronnen beeft 
geraadpleegd en ze opnoemt. Al wat opgegeven werd heeft 
hij aan zijn oordeel en ondervinding getoetst en aan de 
strenge wetenschap of wiskunde, om to zien of die daarmede 
overeenkwamen. Het stelselmatig ontwerpen is door hem in
754	H. J. TIDEIIAN, OVER DE SCHEEPSBOUWIIUNDE.
den zin van dat woord behandeld, en bet werk levert een 
geheel op, dat ieder die zich den bouw, de inrigting en bet ont-
werpen van stoomschepen (vooral oorlogschepen) wil eigen 
maken, in staat stelt dit to doen. Den beginnende stelsel-
matig to laten ontwerpen, is aan to bevelen en doelmatig; hij 
wordt daardoor belet groote fouten to begaan ; in lateren leeftijd 
en als hij meer ondervinding opgedaan heeft, ontslaat hij zich als 
van zelf van die knellende banden en behoudt daarvan alleen bet 
goede. Alzoo voortgaande kan en moet de wetenschappelijke 
scheepsbouw den rang die haar toekomt onder de wetenschap-
pen innemen en blijven behouden, en den practicus tot be-
wondering leiden.
Van harte wenschen wij den schrijver zelfvoldoening toe 
voor zijn moeijelijken arbeid, en hopen dat welligt nieuwe 
mededeeling, even belangrijk als deze, uit zijne pen mogen 
vloeijen.	X. Y. Z.
JOHN HALIFAX. Uit het Engelsch door w. J. MIENSING. Twee 
Deelen. Amsterdam, P. N. van Kampen. 1859. In gr. 8vo. 
f 6 - 70.

Als ik u een boek stuurde met bet berigt er bij, dat er 
noch avonturen, noch intrigues in to vinden zijn; dat de hoofd-
persoon een leerlooijer en bet tooneel een binnenstadje is, dat 
ik op de kaart van Engeland niet vinden kan; dat Let ter 
aanprijzing niet eens den naam van een bekenden schrijver op 
den titel draagt, maar tot ons kwam aandrijven onder de al-
tijd eenigzins twijfelachtige vlag van bet anonyme ... dan 
zoudt gij misschien van zulk een boek geene hooge verwach-
ting hebben en bet slechts aannemen onder benefice van in-
ventaris. - Geed, ga uwen gang, ik ben daarmede tevreden, 
en overtuigd dat, hoe meer gij onderzoekt, de held u des to 
meer zal innemen. Want dat doet JOHN HALIFAX; hij nestelt 
zich met zijn gezin in de harten zijner lezers: bet is een werk 
waaraan men ook nog wel eens denkt, al heeft men bet juist 
niet in handen, en ik heb er ter sluiks menig half uurtje aan 
gewijd, dat eigenlijk anders besteed had moeten worden.
JOHN is een echt Engelsche type: die van den doortasten-
den, volhardenden industrieel, en men zou denken dat de
JOHN HALIFAX.	755
Sehrijver in hem de kracht van bet yolk had willen personi-
fieren, indien niet telkens in zijn voordeel werd aangevoerd 
hoe hij uit de aanteekeningen in zijn ouden bijbel wist dat 
zijn vader een gentleman was geweest.
Hoe dat zij, als do lezer kennis met hem maakt, vindt hij 
hem in de heffe des yolks; to trotsch om to bedelen, is hij 
echter hongerig genoeg om een stak brood dat hem nit een 
venster wordt toegeworpen, niet to versmaden, en op dezelfde 
plaats waar wij hem, voor den regen schuilende, voor bet 
eerst ontmoeten, bevindt zich op dat oogenblik ook een rijk 
burger nit de stad, met zijn gebrekkig zoontje, die aoHN voor-
slaat om bet kind in zijn wagentje naar huis to brengen en 
dus eene kleinigheid to verdienen. Dit aanbod wordt met 
graagte aangenomen en is hot begin eener kennismaking die 
over aoxv's geheele toekomst beslist: de kleine, ziekelijke 
PHINFAS schept behagen in zijn nieuwen makker en hechtzich 
hoe langer hoe meer aan den sterken jongeling, die hem in alles 
helpend ter zijde staat, en dien hij weldra niet meer kan missen.
Eerst als leerling in de looijerij van den vader zijns vriends 
opgenomen, wint hij door zijn eerlijk, krachtig en openhartig 
gedrag, de gunst zijns meesters, die hem later als deelgenoot 
in zijne zaken aan zich verbindt. Maar ook als vriend, als 
echtgenoot, als wader ontwikkelt bet karakter van HALIFAX 
zich voorbeeldig, in geluk en in tegenspoed: als hij einde-
lijk op meer gevorderden leeftijd door zijn ijver tot hoogen 
rang en in bet bezit van grooten rijkdom is gekomen, erkent 
hij dien zegen door zich een zacht, regtvaardig en edelmoedig 
meester to betoonen en waar hij kan zijn naaste to onder-
steunen, zijn naaste in de ruimste beteekenis van dit woord.
Waarlijk, doze roman is een der weinige die nut kunnen 
stichten, want hij die bet bevel: hebt elkander lief! zoo in 
practijk brengt als JOHN HALIFAX bet doet, mag verzekerd zijn 
dat hij op den we, is om een good Christen to worden, en 
bet ware daarom to wenschen, dat bet work in veler handen 
mogt komen; bet ware to wenschen dat, om dit to bevor-
deren, er eene goedkoope uitgave van verseheen, of dat bet 
b. v. werd opgenomen in de Guldens-Editie, welke verzame-
ling meer zou winnen door zulk een vertaald stuk in zijns 
gelederen to tellen dan door men!, flaauw oorspronkel~rk pro-
duct dat er aan wordt toegevoegd. ,Te prends mon Men oe& je le 
trouve, en aan dozen Engelschman ltan men gcrust bet burger-
i 5G	JOHN IIALIMAX.
refit verleenen. - Vraagt men mij nu, of or op de voorge-
stelde gebeurtenissen niet bier of daar eene kleine aanmerking 
zou zijn to maken, dan zou ik op mijne beurt aan den Schrij-
ver kunnen vragen, of bet niet wat al to romantisch is, dat 
een meisje van goede geboorte zonder veel aarzelen er toe over-
gaat om een looijersleerling tot Karen man to nemen? of bet 
zeer waarschijnlijk is, dat in ddn gezin vier menschen op de-
zelfde wijze sterven, of liever zonder lijden inslapen, zoo als 
dat slechts zelden gebeurt? of de liefde der beide oudste zonen 
van den held op betzelfde meisje niet wat ongemotiveerd en 
donderslagacbtig in bet verhaal valt? Maar dit vragende zou 
ik meteen moeten erkennen aan vitterij schuldig to zijn, want 
doze kleine vlekken worden door ontelbare schoone en tref-
fende tooneelen niet alleen weder goed gemaakt, maar geheel 
op den achtergrond geschoven. Ik verwijs den lezer onder 
anderen naar de handelwijze van Jonx bij bet brood-oproer, of 
naar zijn gedrag op bet kantoor van den ouden bankier, of dat ten 
opzigte der verlatene, krankzinnige lady CAROLINE BRITHWOOD. 
Een scbilder zou door de lectuur menige aanleiding vinden tot 
allerliefste buiselijke genre-stukjes, en welk eene roerende 
dpisode.is niet bet seven en sterven der blinde MURIeLI
Ten slotte nog een blik op datgene waarmede de Schrijver 
niets to maken had: do vertaling is vloeijend; de druk en bet 
papier zijn aangenaam voor bet oog; de plaatjes zijn bet min-
der, daar de teekenaar eene bijzondere voorliefde voor groote 
hoofden sebijnt to hebben, en bet nette, doch doodeenvoudige 
bandje is volkomen goed genoeg voor een werk als dit, dat boven 
de behoefte aan eon prachtband is verbeven.	M. P.
11-et Koningrijk der Nederlanden, voorgesteld in eene reeks van 
schilderachtige gezigten zYner belangrijkste plaatsen, merkwaar-
digste steden, kerken, kasteelen en andere aanzienlijke gebou-
wen van vroegeren en lateren tijd, naar de natuur geteekend 
en in staal gegraveerd door onderscheidene kunstenaars, en 
beschreven door J. L. TERWEx. Te Gouda, bij G. B. van 
Goor. 1858 en 1859. Aft. 1-24.

Een leelijke titel voor een waarlijk fraai plaatwerk, lezer! 
eon werk dat aanbeveling verdient, zoowel door zijne kunst-
waarde, als door den ongemeen la.gen prijs waarvoor gij bet
J. L. TERWEN, BET KONINGRIJK DER NEDERLANDEN. 57
u kunt aanschaffen. Geef den beer VAN GOOR niet de schuld 
van bet gebrekkige van den titel, want dit zou onbillijk zijn. 
Dit werk toch is eerst to Darmstad uitgegeven en toen door 
den tegenwoordigen uitgever overgenomen, zoodat wij niet eens 
den beer TERWEN durven beschuldigen, dat hij ons spreekt 
van "+schilderachtige gezigten van belangrijke plaatsen, enz." - 
Wij noemden bet werk fraai, en niet zonder reden; bet is 
eene verzameling van uitmuntende gravures, waarop werkelijk 
veel van bet scboone van ons vaderland is voorgesteld; wij 
noemden bet werk goedkoop, en ook dit mogten wij met refit 
doen; elke aflevering toch, bevattende bebalve een vel druks, 
drie der genoemde staalplaten, kost slechts f : - 50.
Daar wij den tekst als bijzaak beschouwen - wij meenen 
den beer TERWEN hiermede geene ondienst to doen - willen 
wij eerst een woordje spreken over de platen, en wel vooral 
over de keuze. Een bepaald oordeel daarover uitspreken kun-
nen wij niet, daar wij bet werk nog niet compleet gezien 
hebben, maar wij kennen toch de uitgave op weinige afleve-
ringen na. De keuze dan kan over 't algemeen onze goed-
keuring wel wegdragen, maar wij vinden aan den eenen kant 
to veel afbeeldingen van de groote steden Amsterdam, Rotter-
dam en 's Gravenhage, terwijl wij aan den anderen kant to 
veel gedeelten van ons vaderland gebeel gepasseerd vinden. 
Nor, geene plaat hebben wij opgemerkt van Assen, door den 
Drenthenaar met zooveel fierheid de stad der paleizen genoemd; 
betzelfde moge golden van Maastricht, 's Hertogenbosch en 
Middelburg, alien toch hoofdsteden van provincien, welke bij 
de hooge regering wel niet in groote gunst schijnen to staan, 
maar die toch daarom no- niet in de ongenade van uitgevers 
van plaatwerken behoefden to vervallen. En toch, om maar 
alleen de St. Janskerk to 's Bosch en hot stadbuis van Mid-
delburg to noemen, zijn deze niet overwaardig afgebeeld to 
worden onder de merkwaardigste gebouwen van ons land? 
Meer zekerlijk dan eene zeer gewone kerk to Groenendijk, 
dan een gezigt op de strafgevangenis to VToerden, of op een 
eilandje bij Edam, die men gerust onafgebeeld had kunnen 
laten. Men had bet aantal afbeeldingen vooral van Amster-
dam en Rotterdam wat moeten beperken ; daardoor zou men 
plaats hebben kunnen geven aan andere, welke wij nu met 
leedwezen in doze verzameling missen. Behoorden niet, om 
nog con paar to noemen, do rube van EREDpRODE, do bouw-
758 J. L. TERWEN, BET KONINGRIJK DER NEDERLANDEN.
vallen van ter Haar (bij Kleuten), eene plaats to hebben onder 
de merkwaardigheden van Nederland ? Zouden niet afbeel-
dingen b. v. van bet kasteel Enghuizen (bij Hummelo), van 
bet slot to Keppel, van den burgt Eetsum (te Middelstum in 
Groningen), van den Assumburcht en van Marquette beter 
hare plaats innemen dan bet vermoeijend groot getal gezigten 
op Rotterdam ? Maar - niet alles kon afgebeeld worden, en 
laat ons tevreden zijn met 't pen ons gegeven wordt; mogt 
bet werk later eenige uitbreiding kunnen verkrijgen, bet zou 
ons aangenaam zijn, wanneer van onze wenken werd gebruik 
gemaakt.
En nu de tekst? Ja, mooi zal niemand hem vinden, maar 
als bijzaak kan bet or mede door; bet is eene bijzonder dorre 
opgave welke de beer TERwES ons schenkt, die als zij minder 
slordig gestileerd was, iets beter zou voldoen dan zij nu doet. 
Misschien heeft de schrijver baastig er aan moeten werken, 
en haastigheid en schoonheid van stijl zijn onverzoenlijke 
vijandinnen.
Uit de lijsten van inteekenaars moat ons blijken, dat de 
onderneming, thans in banden van onzen wakkeren VAN GOOK, 
genoegzame sympathie in ons vaderland heeft mogen vinden; 
een verder goed succes zij aan dit werk van barte toege-
wenscht, terwijl wij bet gaarne onzen lezers nog eens in 't 
geheugen willen reopen, wanneer ons de overige afleveringen 
worden toed zonden.
Het Kunstncineraalwater, zone bereicling en aanwending in ver-
schillende ziektegevallen. Vrg naar het Hoogduitsch van Dr. w. 
KEIL. Arnhem, J. van Egmond, Jr. 1859. In kl. 8vo. IV 
en 44 bl., met houtsnee figuren. f : - 35.

Onder dozen titel werd dezer dagen aan bet publiek een 
werkje aangeboden, dat aan eene behoefte honile voldoen, bij 
bet toenemend gebruik van kunstmineraalwateren en dran-
ken in Nederland - indien de Schrijver aan bet publiek 
meer de zaak zelve, dan wel de toepassing er van bij 
verschillende ziektegevallen, enz. had verklaard. Dit laatste 
toch, geschikter in een geneeskundig werk, dan wel voor 't 
algemeen , vult bet grootste gedeelte van hot geschrift (25 blad-
zijden van de 43), terwijl de fabrijkmatige bereiding, die voor
W. KEIL, nET KUNSTMINERAALWATER.	759
velen nog een geheim is, zeer oppervlakkig wordt behandeld. 
Do Schrijver schijnt niet bekend met de uitgebreide mineraal-
water-inrigting van Dr. STRUVE to Dresden, en de door dozen 
mede opgerigte Filialanstalten to Weenen, Berlijn, Hannover, 
Cleef, enz. - Eene verklaring toch b. v. van de zich bij 
laatstgenoemde (door zoo vele Nederlanders bezochte) plaats 
bevindende inrigting zoude zeer welkom geweest zijn.
Wij raden echter ieder aan bet werkje to lezen, om meer 
bekend to worden met de bereiding en bet Joel der koolzuur 
bevattende wateren, en tevens bet vooroordeel weg to nemen, 
dat zelfs nog bij vele medici bestaat, als zouden door kunst 
bereide wateren niet in vergelijking kunnen komen met de 
natuurlijke bronwateren. Wij gelooven bet tegendeel; - altijd 
namelijk daar, waar die bereiding in handen is van vertrouwde 
en bevoegde scheikundigen, - icts, waarop bier to lande, 
helaas! niet kan worden gerekend.
Amsterdam.	V. C.
De schaduwzyde der Nieuwe let op het Onderwijs, in Brieven. 
Eerste Brief. Algemeene beschouwinyen; middelbaar en lager 
onderwijs. Tweede Brief. Over de vakken van onderwijs in de 
lagere scholen; - voortgezet layer onderwys, volgens de nieuwe 
wetgeving. Te Amsterdam, by L. F. J. Hassels. 1859. In 
kl. 8vo. III en 48 bl. Eerste en Tweede Brief. f : - 40.

Alles in de wereld kan van twee kan ten bekeken worden - 
chaque medaille a son revers - on bij gevolg ook de nieuwe 
wet op 't onderwijs. Van die beide kanten nu heeft de Schr. 
dezer Brieven den minst gunstigen gekozen, en is van daar 
uit zijne argumentatie begonnen, die wij, practicus als hij, 
intusschen niet altijd even practisch vinden.
Wij behooren in 't geheel niet tot degenen, die zich onder 
de bewonderaars dozer nienwe wettelijke regeling onzer school-
zaken scharen, gelooven ecbter, dat al de gevaren, lasten en 
sehade, die zich sommigen van haar voorspiegelen, niet zoo 
erg to duchten zijn, en dat de bekwame, degelijke onder-
wijzer, onder deze wet als onder de voorgaande, zich wel zal 
weten to handhaven.
We hebben doze twee Brieven gelezen, en gezien dat do 
thans vigerende Wet op 't lager onderwijs in 't geheel de nor
760	DE SCIADUWZIJDE DER NIEUWE WET
niet heeft den Schr. to bevallen, en zij, volgenshem, eigenlijk 
gezegd, aan geene partij in den lande voldoet, omdat er geene 
bij gebaat wordt; verder, dat men van geen openbaar of bij-
zonder onderwijzer, schoolopziener of inspecteur kan verwach-
ten, dat hij zich de moeite zal getroosten zijne landgenooten 
voor to lichten omtrent hetgene wij ale resultaten dezer wet 
in 't vervolo to wachten bebben, de eersten om deze, de laat-
sten om gene reden - die 't weten wil, koope 't boekje; 
waarom de Schr. er, zeker noode, toe heeft moeten besluiten 
zelf de handen aan 't werk to slaan: dit is, gelooven we, de 
conclusie. Enkele bladzijden nogtans lazen we met genoegen, 
schoon bet niet is, omdat wij hopen, dat er vooreerst veran-
dering in zal komen, of dat de uitgave zijner Brieven of ons 
geschrijf bier eenige vrucht zal dragen. We bedoelen 't vol-
gende: t,Er zijn eene menigte geleerden in ons land, die, wan-
:'neer zij de theorie van bet onderwijs wilden bestuderen, daarin 
,,zeer goed zouden slagen; maar om over eene nieuwe schoolwet 
»grondig to oordeelen, daartoe behoort kennis van de praktijk, 
'eene kennis, die men op de studeerkamer niet kan verkrijgen, 
»die men zelfs door herhaalde schoolbezoeken niet opdoet." `Tat 
hier gezegd wordt van de zamenstelling der wet is evenzeer 
van toepassing op de daarop gevolgde regeling. Even toch 
als men vroeger bij voorkeur zekeren maatschappelijken stand 
koos tot opzieners en voorzitters bij 't onderwijs, schijnt nu 
de smaak op een anderen kuur gevallen to zijn, en slechts in 
weinige gedeelten van ons vaderland verheugt or zich de on-
derwijzersstand in mannen aan 't hoofd geplaatst to zien, school-
mannen in den vollen zin des woords, geheel bekend met de 
school en hare behoeften, die even ale DE RUYTER in zijn 
tijd den minsten matroos wist voor to gaan en 't werk nit do 
handen to nemen, ale 't hem niet beviel, den onderwijzer bij 
elk vak van onderwijs, practisch en voor de schoolbanken 
staande, kunnen toonen hoe 't zijn moet.
Dan zoo voortpratende, zouden we ook haast brieven be-
ginnen to schrijven over 't eon en ander 't onderwijs betref-
fende - we keeren nog liever maar een oogenblik tot ens 
onderwerp terug.
De Schr. volgt verder de Titels van 't Opstel der Wet, en 
deelt over 't goon achtereenvolgens daarin voorkomt, zijne 
op- en aanmerkingen mede; in deze twee Brieven komen 
slechts de Inleiding on Titcl I ter eprake. We kunnen zijne
OP HET ONDERWIJS.	761
bedenkingen niet verder dan in aard en strekking doen ken-
non, en deden dit reeds bierboven.
Daarom nag slechts een enkel woord over iets wat we op 
bl. 43 en 45 vinden: ))In de eerste plaats moet ik u zeggen, 
ndat ik niet veel verwachting heb van een onderwijs (in talon 
))en wetenschappen (?)) van 8 a 10 uren per week." En verder: 
))Elk onderwijzer in de talen weet hoeveel tijd er noodig is, 
))om ook slechts in ddne dezer talen to vorderen, en hoe weinig 
,8 uren per week daaraan kunnen doen."
't Moot wel zijn, dat we den Schr., 't zij 't aan ons of aan 
hem Hut, bier niet verstaan: wie acht uren onderwijs per week 
in deze of gene taal krijgt, kan 't waarlijk niet aan den korten 
tijd dat hij onderwezen wordt, toeschrijven, zoo hij geene vor-
deringen maakt. Zelden of nooit is er zooveel tij d voor to vinden.
Bij genoegzame deelneming zullen op deze beide Brieven nog 
een tiental andere volgen. Dan gul gesproken, we molten niet met 
VAN ALFHEN eindigen: ,Die perzik smaakt naar meer." A. B. M.
KORTE MEDEDEELINGEN.
Hot geval heeft zich natuurlijk meermalen voorgedaan, dat in 
onze Indische bezittingen door de Zendelingen zulke Moham-
medanen voor bet Christendom waren gewonnen, die krachtens 
de vergunning van den Islam met meer dan ddne vrouw ge-
huwd waren. Daar nu bet Christendom bet monogamische 
beginsel uitdrukkelijk uitspreekt, ontstond de vraag, of de tot 
de Christelijke godsdienst bekeerde Mohammedaan zijne tweede, 
derde, vierde vrouw mogt behouden, dan of bij, Christen en 
dus monogamist wordende, deze moest wegzenden - met on-
derhoud, dit was iets bijkomends; de hoofdvraag was, of hij 
zijne vrouwen mogt behouden. Een bekrompen dogmatisme, 
steunende op bet ellendige hangen aan de letter der H. Schrift, 
met voorbijzien van den geest des Evangelies, zeide: peen! 
Verstandiger geest zeide: ja! Hot Nederlandsche Zendeling-
genootschap, dat in deze dagen wel een harden strijd heeft 
wegens zijn afkeer van dogmatisch rigorisme, schreef aan zijne 
Zendelingen bet volgen van eene gedragslijn in den laatsten, 
milden zin voor, doch hot schUnt, dat niet alle Zendelingen 
zich ten dozen aan hunne instruction gehouden hebben. Althans 
de vrceag: of een tot hot Christendom bel eerde Vahomedaan meer
762	FORTE MEDEDEELINGEN.
dan edae vrouw mag behouden, heeft aan den ons overigens niet 
bekenden beer G. S. DE VEER aanleiding gegeven tot een On-
derzoek, dat hij heeft nedergelegd in een stukje, to 's Graven-
hage by de Gebr. VAN CLEEF uitgegeven en f : - 80 kostende. 
Het beslist de vraag mede in den toestemmenden zin, en dat 
is niet alleen niet in strijd met bet Christelijk-monogamisch 
beginsel, maar ook in overeenstemming met de burgerlijke wet-
geving, in Nederlandsch-Indie geldende, gelijk de schrijver 
overtuigend aantoont. Blen bedroeft zich over de dwaasheid der-
genen, die in zulke klaarblijkelijke zaken nog betoog noodig maken.

Daar voorvallen in de levensgeschiedenis van bijzondere, 
overigens gansch onbekende personen, ofschoon door de druk-
pers openbaar gemaakt, echter Been algemeen belang kunnen 
wekken, vermelden wij alleen met een woord, dat ons is toe-
gezonden, een Wederwoord, door een zich noemenden ,,Vriend 
der waarheid", betrekking bebbende tot de veranderde denk-
en levenswijze van zekere SIETSIcE ALBERTSMA. Het is uitge-
geven to Leeuwarden, b u. PROOST, is 22 bladz. groot en 
kost f : - 15. De smededeeling" van den Eerw. G. T. HARDERS, 
Pred. to WVirdum, is bet eenige, wat eenig belang aan de 
voorstelling dezer bekeeringsgeschiedenis bijzet.

Zekere Brief aan een Vriend naar aanleiding van de »WVenken 
opzigtelgk moderne Theologie", to Kanipen, by K. VAN HULST, 
a f : - 25, heeft alleen eenige waarde ale bijdrage tot do ge-
schiedenis van den aan de godgeleerde wereld bekenden penne-
strijd, maar eischt hier ter plaatse niets dan eenvoudige aan-
kondiging.
Lang na de brochure van den Vlissingschen diaken m. POT 
to hebben aangekondigd (zie Vad. Letteroef., 1859, bladz. 442), 
ontvingen we die, tegen welke de eerste gerigt is, ter aan-
kondiging in dit Tijdschrift. Hetgeen we er toen van zeiden, 
zeggen we nog: Het Woord tot regt begrip en juiste toepassing 
van het Synodale Regleinent voor de Diaconien der Ned. Herv. 
Kerlc, door Mr. F. R. PENNINE:, Procureur to Zutphen (te Zut-
phen, by A. E. C. VAN SOMEREN), is meer doortastend dan voor-
zigtig, meer in overeenstemming met de letter der wet dan 
met hare bedachtzame toepassing, meer ijverig dan uitvoerbaar.
NORTE MEDEDLELINGE`i.	763
Magaz jn voor Landbouw en Iiruidhunde, door Dr. a. C. BALLOT 
(Utrecht, NOLET EN zoos), is de titel van bet Tijdschrift, dat, 
aan bet einde van 1858 met de 12, aflev. bet Eerste Deel (eener 
nieuwe reeks?) ten einde heeft gebragt. Ref. meet betreuren, 
dat, zoo hij bet nog in dezen Jaargang ter sprake wilde bren-
gen, hem niet dan zeer weinig ruimte door de Redactie kon 
toegestaan worden. Een tijdschrift aan de zaken des land-
bouws gewijd, is eene onderneming, die allezins ondersteuning 
en toejuiching verdient. Want bet is treurig hoe de landbouw 
in ons land nog ten aebteren is, daar de geest van routine 
nergens meer dan bier aan vooruitgang in den weg staat. Bij 
de boeren is dit geheel natuurlijk; die vooruitgang moet van 
de meer ontwikkelden uitgaan. Maar die meer ontwikkelden 
zijn in den regel niet veel verder, dan dat zij weten dat vele 
der nieuwere verbeteringen de proef der ondervinding niet heb-
ben kunnen doorstaan, en dat menig eerste beproever dier ver-
beteringen zich heeft geruineerd; maar om to onderzoeken wat 
wel proefhoudend is bevonden, daartoe komt men niet. Daarom 
is al wat bet landbouwende publiek dienaangaande kan inlich-
ten zoo noodig als brood - ja, als spoorwegen. Het Afagazyn 
doet dat door mededeelingen van allerlei aard, oorspronkelijke 
van inlandsche deskundigen en overgenomene uit vreemde Tijd-
schriften, die meest alle belangrijk zijn, omdat de zaak be-
langrijk is. De bijgevoegde meteorologische waarnemingen, ge-
trokken uit bet Jaarboek van die inrigting to Utrecht (dat in 
handen van weinigen is), hebben ook hunne waarde, nogtans 
zullen zeer weinigen daar bet juiste gebruik van weten to maken.
Wij juichen ook vooral de wijziging toe, die in den 
jaargang van 1859 is aangebragt. Behalve bet handzamer 
octavo formaat tracht de active redacteur er meer en meer 
cen middel van gedachtenwisseling over al wat den land-
bouw betreft van to maken, en ook een vollediger overzigt to 
geven van geschriften, tentoonstellingen en andere feiten op 
den landbouw, vooral in ons vaderland, betrekkelijk. De stiji 
kon in den regel wel iets zorgvuldiger en vele stukken konden
vat beknopter en zaakrijker zijn. Maar over bet algemeen 
kunnen wij dit Tijdschrift met ruimte aanbevelen.

Den houders van en vooral den speculanten in de Oosten-
rijksche fondsen worden dringend ter lezing aanbevolen de 
Lrieven, welke daarover to Haarlem, bii a. a. :rEEVERINGrr, in
764	KORTE MEDEDEELI\GEN.
dit jaar zijn uitgegeven. Krachtig, met bewijzen gestaafd, toont 
de schrijver aan, dat nhet niet to regt komt" d. i. hij stelt de 
kans voor als 50 procent. In eene vierde brochure ontwikkelt de 
schrijver zijn denkbeeld over bet geldbeleggen en crediet. Aan 
alien die in geldzaken en geldbeleggen belang stelt (en wie 
doet dit niet?) wordt doze arbeid dringend ter lecture aan-
bevolen. De speculatie om doze werkjes to koopen, zal welligt 
grooter winst of schadeverlies opleveren, dan de Makelaars 
ons kunnen waarborgen, in spijt van al hunne politieke kennis 
en beurs-operation.
Holland op zyn smalst, zoo luidt bet tegenwoordige wacht-
woord der Amsterdammers; bet plan der doorgraving is mooi, 
grootsch zelfs, en wij zijn to veel optimisten om do heerlijke 
verwachtingen welke de bewoners der hootdstad van dat plan 
hebben, voor enkel illusie to houden. Hot is een gepermitteerd 
egoisme dat hen zoo veel moeite doet geven om tot de ver-
wezenlijking van hun plan to geraken; maar tevens vinden we 
bet zeer good to verklaren dat bewoners van plaatsen, welke 
door de gevolgen der doorgraving schade zouden lijden, die 
onderneming met een minder gunstig oog beschouwen. Dit doet 
o. a. de beer KIKKERT in zijne brochure: De Kust in gevaar; 
als bewoner van Texel is hij er van doordrongen, dat bet 
noordelijkste gedeelte van N.-Holland door de doorgraving veel 
zal verliezen. Zijne poging i wel wat onhandig, en met ons 
zullen velen nog niet regt vatten, waarom er bij eventuole ver-
wezenlijking van bet gevreesde plan, gevaar voor de kust ontstaan 
zal; maar bet is eene onhandigheid gepleegd door den S. uit Iiefde 
voor de plaats zijner inwoning, welker belangen bij ook als lid 
der Prov. Staten moot voorstaan, en daarom to verschoonen.

Eene vrije vertaling van bet Duitsche Stabchenlegen, is onder 
den titel: De Stokjes, tot spel en ontwikkeling van ligchaam en 
geest voor kleine kinderen, to Zutphen, by Gebr. WILLEMSEN Uit-
gekomen. De man, wiens methode hier aangewezen wordt, de 
beroemde zRUBEL, is to gunstig bekend, dan dat zijn naam 
niet eene aanbeveling voor dit boekske zijn zou. Wij gelooven dat 
hier de vruchtbaarste methode van vormleer voor kleine kinderen 
gegeven wordt. Hot materiaal, daarvoor vereischt, de stokjes, is 
zoo onder bet bereik van alien, dat wij niet twijfelen, of op zeer 
vole plaatsen zal doze leerwijze vooral op bewaarscholen worden 
ingevoerd.
REGISTER
VAN DE
BOEKBESCHOUWING.
A.
Blz.
Aart en oorsprong der Christelijke Godsdienst. Door	
Titus.	733
Albers (J. F. H.), Handboek der Artsenijmiddelleer.	20
Albrecht (E.), De ziekten der Tandkiemen.	604
Almanak voor Protestantsche Nederlanders.	135
het Schoone en Goede.	129
voor	
Archief (Kerkhistorisch), door N. C. Kist en W. Moll.	257
DI. II. 1.	
Auerbach (B.), De Barrevoetgangster.	125
Aurora. Jaarboekje voor 1859.	48
H.	418
Bake (R. W. J. C.), Verhandeling over den opstand in	
Britsch-Indie.	
Barth (H.), Lotgevallen en Ontdekkingen. DI. II.	217
Baumeister's (W) Handleiding tot de Paardenkennis.	282
Beschouwingen over Land- en Waterwegen.	453
Berg (G. van den), Machteld. II Din.	77
Beschrijving (Aardrijksk.) van de Italiaansche Staten.	677
BOEKBESCH. 1859. w'. XVI.	50
REGISTER.
	Blz.
Bladen nit Nicht Suze's Schetsenboek. (Guldens-Editie.)	382
Blikken in het Leven der Natnur. 1858. Afl. 2-5.	169
Boucher (Ph.), Doute et Assurance.	211
Bouwvallen (De) van mijn Klooster. II Din.	236
Brief (Open) aan D. S. Gorter.	105
Briet (J. P.), De Eschatologie volgens het N. V. DI. II.	541
Brill (W. G.), Over den eisch des tijds, enz.	714
Bronte (Charl.), Edward Crimsworth.	518
Brunings (P. F.), Nevel en Zonnescbijn.	84
Bungener (F.), Ambrosius en de We eeuw.	305
Burow (J.), Een Levensdroom. II Dln.	89
Busken Huet (Cd.), Overdrukjes.	189
Bijblad van de Economist. Door J. L. de Bruyn Kops.	117
Jaarg. 1858.	
Bijdragen tot de kennis d. provincie Groningen. St. I en II.	516
	27
Vaderl. Geschiedenis. Uitg. door I. A.	
voor	
Nijho. Nieuwe Reeks. DI. I. 1.	
C.	333
Cadsandria. Zeeuwsch Jaarboekje voor 1859.	
Callenbach (C. 0.), Over de Vaccine.	18
Channing's Leven.	64
(Chantepie de la Saussaye (D.)), De nood der Kerk.	53
Chantepie de la Saussaye (D.), Conservatisme et Progres.	211
Sermon.	
Ch? s (P. 0. van der), De Munten van de Graafschappen	322
Holland en Zeeland.	
Cleef (H. M. F. van), Het ijzeren Schip.	240
Coehoorn (Baron van), Neerlandsch weerbaarheid.	387
Collins (Wilkie), Het doode Geheim. II Dln.	82
Cool (P.), De stichting der nieuwe Doopsgez. Kerk to	493
Harlingen.	
Coquerel (A.), De twee Eerdiensten. Leerrede.	66
Coronel (S. Sr.), Middelburg voorheen en thans.	719
Crarner (J.), De Arianismo.	1
Crerner (J. J.), Een Reisgezelschap. II Din.	323
(Cunningham (Miss)), Mabel Vaughan. II Dln.	91
REGISTER. 
D.
	Biz.
Dagbladen (De) in Nederland. Door Philalethes.	97
Debray (Miss), De Protestant. (2c druk.)	381
Detrnar (D. A.), Gods vrijmagtige genade aan een zondaar	410
verbeerlijkt.	
Diephuis (G.), ` Qtgeving op bet Lager Onderwijs.	263
Diets (J. D.), Beschouwingen over de doorgraving van	458
Holland.	
Doedes (J. I.), Twaalf Preken.	256
Oratio de Critica.	555
	
Domela Nieuwenhuis (F. J.), Am. des Amorie van der	$97
Hoeven.	
Dyk (L. C. D. van), Leven van Wemmer van Berchem.	365
E.	117
Economist (De). Red. J. L. de Bruyn Kops. 1858.	
Edward Crimsworth, zie Bronte.	342
Eisma (H.), Juiste inhoudsbepaling.	
Elwes (A.), De Zee en hare beheerschers. II Dln.	461
Epkema (P.), Epistola critica de Oratione Catilinaria I°.	21
Eyck van Zuylichem (F. N. 117.), Les Eglises Romanes.	187
F.	189
Familie (De) Atheling, zie Oliphant.	
Fern (Uit Fanny). Door Cd. Busken Hue't.	
Forster (0.), Italie, wat bet was en is.	677
Freytag (Gust.), Debet en Credit. III Dln.	79
G.	18
Geneeskunst (De Homoepathische).	
50
REGISTER.
	B1z.
Gerstacker (F.), De twee Gedeporteerden. II Dln.	41
Uit bet Matrozenleven.	332
	
Goud l Een Verhaal	California.	724
nit	
II Dln.	
Girardin (E. de), Oorlog.	321
Globe (De). Schetsen, bijeenverzameld door K. H. Vink.	427
D1. XX. 2.	
Gorier (D. S.), De Theologie van J. H. Scholten.	105
Goy (P.), Brieven over Godsdienst en Christendom.	62
I-I V.	
Graham (S.), Voorlezing voor Jongelingen.	71
Guseck (B. v.), Girandola, Novellen. II Dln.	88
Gymnasium (Het) to Amsterdam. Cursus 1857-58.	362
H.	497
Hamael, de rijke Arme. Door Severinus.	
Hamilton (J.), Paradijsbeelden.	68
Handboekje bij bet aanschouwelijk Onderwijs.	728
Harrebomee (P. J.), Spreekwoordenboek der Nederl. Taal.	561
Dl. I.	
Helge (J. E.), Hoe komt dat? Leesboekje.	287
Hemkes (H.), Rekenboek voor Meisjes. III- St.	582
Herinneringen aan Baron Nahuys van Burgst.	76
Hoek (M.), De herleving der Sterrekunde.	715
Hoekstra, Bz. (S.), Godsdienst en Kunst.	359
verband met zelfbewustheid.	589
Vrijheid in	
	637
	
	685
	
Hoeve (A. H. v. d.), De Magt der Liefde.	493
Hofdijk (W. J.), Kennemer-Legenden. St. I-III.	274
	434
Griffo de Salier. 2e druk.	
	468
Vondel gekroond.	
Holland. Almanak voor 1859.	47
Horn (W. 0. von), De Watergeuzen.	45
Huis en Hart.	68
Huisaltaar (Het). 2e uitg.	410
REGISTER.

J.
Blz.
Jaarboeken (Nieuwe) voor Wetenschappelijke Theologie.	
Red. D. Harting. Dl. I.	53
II, 1, 2.	709
Janssen (H. Q.) en J. H. van Dale, Bijdragen. 11, 1, 2, 3,111.	465
John Halifax. II Dln.	754
Johnston (W.), De Tweelingzusters.	379
Jong (Corstiaan de), Handwoordenb. d. Natuurk. Weten-
	118
	
schappen. Afl. 1.	
Afl. 2.	503
Jordens (E. A.), zie Reglementen (Provinciale).	205
Jorissen (S. G.), Bedenkingen op bet gebied derGodgeleerd-
	
	
heid. St. II.	
K.	677
Kaart (Tweede) van bet tooneel des Oorlogs.	
Kate (J. J. L. ten), Bloemen uit den Vreemde.	138
Keil (W.), Het Kunstmineraalwater.	758
Keller (G.), Het Huisgezin van den Praeceptor. (Guldens-
	374
	
Editie.)	
Kikkert (P. J.), Wat zal langer duren.	284
Kingsley (C.), Twee jaren geleden. III Dln.	228
Perseus, Jason, Theseus.	239
	
Kloss (Horits), Halterboekje.	629
Kneppelhout (J.), Mijne Zondagen in bet Vereenigde	369
Koninkrijk. Afl. 1, 2.	
Koetsveld, C.E.z. (C. van), Levens-Phantasie.	439
Koetsveld (C. E. van), Moorman en Luipaard. 2e druk.	445
Koorders (D.), Over bet Determinisme der Leidsche School.	589
	637
	
	685
Kramers (J.), Nouveau Dictionnaire Franc.-Hollandais.	388
Afl. 15-21.	
Krecke (F. TV C.), Natuurkundige Aardrijkskunde. 3° druk.	627
I'VE GISTEI" 
L.
	B1z.
Landolt (H. 111. F.), Geschiedenis van het Nederl. Zee-
	605
	
wezen.	
Laurens Coster. Jaar. I. Aflev. 2-12.	482
g	176
Lettres inddites de J. J. Rousseau.	
Levens (Uit 's) Leersehool. Jaarg. I. Dl. I.	303
Linde (A. v. d.), De strijdende Geref. Kerk.	397
Longfellow (H. WV.), Outre-Mer en Kavanagh.	271
Lotsy (S. II.), Over Reederijen.	260
Lubach (D.), Eerste grondbeginselen der Dierkunde.	577
Lublink JVeddik (B. T.), Gedachten-Mozaiek.	277
Ludwig (0.), Tusschen Hemel en Aarde.	472
H.	530
Maandschrift voor Christel. Opvoeding. Jaarg. I en II.	
Mabel Vaughan. II Dln.	91
.111acaulay (Th. Bab.), Drie beroemde Engelsche Staats-
	73
	
lieden.	
Macduf (J. R.), Herinneringen aan Gennesareth.	410
Mac-Intosh (M.), Eindelijk gevonden l II Din.	477
Mackenzie Daniels (M.), De jonge Weduwe. II Dln.	329
Marks (R.), Zeepreken.	10
Merlen (B. van), Handleiding voor de Evolutiiin.	335
Mess (P. M.), De l'influence de l'air et de 1'eau de mer. -717
111eyboom (L. S. P.), Leven van Jezus. Dl. I, Afd. II,	
St. 2, 3, Afd. III en Dl. II.	349
111eylink (B.), De inrigting voor Doofstommen-Onderwijs	504
to Rotterdam.	
111ullhausen (B.), Reis van den Mississippi naar den	505
Oceaan. II Dln.	
Monod (A.), Wie dient gij? Leerredenen.	7
Mulder (L.), Vaderlandsche Geschiedenis.	24
,1'ienwnn (II. H.), Twee Kapiteins van Willem 1.	230
REGISTER.
	B1z.
Nugens (TV. J. F.), De regening van Pius IX.	677
0.	
(Oliphant (Miss)), De Familie Atheling. II Dln.	480
Oost, West, enz., zie Wetterbergh.	61
Opzoomer (C. W.), Lessing. Redevoering.	
P.	739
Paris (G.), Disquisitio de Ludgero.	
Passavant (T.), Abraham en Abrahams kinderen.	115
Paul Ferrol, of de raadselen van het menschelijke hart.	621
Philalethes, zie Dagbladen.	112
Pierson (A.), Een Pastorij in den vreemde.	
Pimentel (H.), Vraagstukken over hoogere Algebra.	533
Plaats (J. D. v. d.), Twee Tempel-Psalmen.	493
Pressense (Edm. de), De Verlosser. Redevoeringen.	4
Prins (J. J.), Leerredenen.	157
B.	317
Radetzky (Graaf), Eene levensschets.	
Reade (Ch.), Logens om bestwil. II Dln.	278
Recueil des Traits et Conventions des Pays-Bas, par	311
E. G. Lagemans. Vol. I.	
Bees (W. A. van), Montrado.	315
Reglementen (Do Nieuwe Kerkelijke), door H. Uden	308
111asman.	
Reglementen (Provinc.) op de Administratie der Kerkel.	449
Fondsen. Met Aanteekeningen van E. A. Jordens.	
Rekenlust. Tijdschrift voor Wiskunde. 1858. 1, 2.	339
Renard, Beschouwingen over de taktiek der Infanterie.	456
Ringnalda (H. N.), Dissert. de Oratione Montana.	253
Romeyn (A.), Phocion.	174
Boussel (Nap.), Hoe men niet moet preken.	557
Ruth en hare Vriendinnen. Door A. C. E. de G.	581
Rijnenberg (L.), Hot leeren der Chronologies enz. 3 St.	192
It EGISTER.

S.
	Blz.
Salm-Horstmar(Vorst Zu), lets over de voeding derPlanten.	501
Schaduwbeelden uit Suriname. Door Anna.	223
Schaduwzijde (De) der Nieuwe Wet op het Onderwijs.	759
Ie en Ile Brief.	
Scheltema (P.), Aemstels Oudheid. Dl. III.	463
Scheltema (C. S. Adama van), Perpetua en Miles Standish.	610
Schilthuis (U. G.), De noordel. Spoorwegen in Nederland.	510
Schneither (J. A.), Romeinsche Antiquiteiten.	431
Scholten (J. H.), Brief naar aanleiding van Gorter's geschrift.	105
De	589
vrije wil.	
	637
	
	685
Schoolleeraar (De Nederlandsche). Red. H. Sluyters. Jrg. I.
Afl. 1.	243
Selinger (J. C. M.), 't Was maar een Boer. Levensschets	12
van Priesnitz.	
Sewell (Miss E.), Ursula. II Dln.	526
Soeterik (D.), lets over Homoeopathie.	70
De brochure	Kallenbaeh.	70
van	
Souvestre (E.), Een Wijsgeer onder de hanebalken.	87
Spat (C. J.), I)issert. de Sophoclis Oedipo Rege.	264
Spurgeon (C. H.), De heilige en zijn Zaligmaker.	215
Statius 1M1uller (W. D.), Leven van David.	168
Steyn Parvd (D.C.), DeBijbel, de Koran en de Veda's. IID1n.	418
Stieltjes (T. J.), Verslag over Spoorwegen.	95
Strootman (H.), Beginselen der Cijferkunst.	145
Swalue (E. B.), Justinus van Nassau.	38
Sweys (H.), Neerlands Vloot en Reederijen.	337
Sypkens (E. R.), Blikken op de Ruyter's Standbeeld.	29
T.	376
Tante Johanna en Maria van Halden. Twee Verhalen.	
Tebbenhof (C. A.), Handboekje.	195
Leiddraad	195
der Mythologic.	
	195
Fransche	
Litteratuur.	
PEGISTEIP.
	Blz.
Teenstra (M. D.), Kronijk, enz. D1. I.	609
Tekst bij alle Oorlogskaarten.	677
Terwen (J. L.), Het Koningrijk d. Nederlanden. All. 1-24.	756
Thackeray (W. M.), De Virgini6rs. All. I.	620
Tideman (B. J.), Verhandeling over de Scheepsbouwkunde.	749
Timmer Westerouen van Meteren (H.), Dood en Leven.	280
Oratorium.	
Tijdschrift voor Wis-, Natuur- en Werktuigkunde. 1858.	339
All. 1, 2.	
V.	385
V. H. (A.), Het Geweten.	
Vaderland (ODs). Door G. Engelb. Gerrits. Dl. V, VI.	181
Verdediging van bet tijdelijk bestuur des Pausen.	677
Vdrdnet (G.), Prdcis de Mythologie.	531
Vergeet mij niet. Muzen-Almanak voor 1859.	93
Verslagen der Koninklijke Akademie. Afd. Letterkunde.	671
Dl. III, 3, IV, 1, 2.	
Vervolg van J. v. d. Water's Groot Plakkaatboek. Dl. I,	367
Afl. 1-4.	
Volger (W. F.), Chronologisehe Tabellen. III Stukken.	268
Volks-Almanak (Christelijke).	129
(Geldersche).	137
	
Volksboek (Het Praktisch). Me Jaarg.	625
Voorjaarsbloemen. Door A. de Visser en anderen.	372
Vreede (G. W.), Anti-Napoleontische vertoogen.	452
	559
Oranje	de Bataafsche Republiek in	
en	
betrekking tot Napoleon I.	
aV.	357
Waarheid in Liefde. Jaarg. 1858.	
Nat heeft Europa en Nederland v. d. oorlog to duchten?	677
Mill (A.), Tien maanden Volksheerschappij.	219
Weldadigheid (Christelijke). Jaarboekje. Red. Anna A.	712
Bergendahl.	
Wernink (J. R.), Exegetische Studien over,rw v:S en Brio vsuEiv.	301
Westerhof (R.), Over de Kol- of Heksekringen.	745
Wet (De) op bet refit van Successie en van Overgang.	500
Door Ix. I. Lion.	
REGISTER.
	B1z.
(TYetterbergh (C. A.)), Oost, West, t'huis best.	525
WWiarda (J.), Huibert Duifhuis.	397
Wilk (L. van der), Beginselen der Cijferkunst.	338
TVnkler Prins (A.), Kort bearip der Dampkringskunde.	450
Witkamp (P. H.), Handboekje der Aardrijkskunde.	285
Ty itkop (J.), Voorlez. over h. wezen des Christendoms. D1.III.	414
TWrightson (R. H.), Geschiedenis van Italie.	34
Y.	121
Ystorien (Der) Bloeme, door A. C. Oudemans.	
Z.	211
Zaalberg (J. C.), Devrije openbaring der waarheid. Leerrede.	
	552
De biddende Jezus.	
	552
Wekstemmen	leven. Leers'.1,11,111.	V.	
ten	
Zeeman (H.), De eerste dronk.	529
Zschokke (J. H. D.) in de voornaamste oogenblikken zijns	307
levens.	
KORTE MEDEDEELINGEN.
A.		
Adressen (De Surinaamsche).		289
Almanak tot gezellig onderhoud.		203
Ambrosius (Is.), Het zien op Jezus.	(Nieuwe uitg.)	585
Amshoff, Rutgers en D. Lorgion, Vraagboekje.	202
	392
Bijbelsche Gedenkspreuken.	
Auerbach (B.), Twee Vertellingen.		346
B.		297
Beeloo (A.), Geschiedenis des Vaderlands.	
Beerstecher (L. H.), Twee brochures.	540
Beets (N.), Paulus. 3c uitg.	102
li,EGISTEIt.
BIz.
Bemmelen (P. van), De meerderjarigheid van den Prins	
van Oranje.	155
Bielevelt (N.), Het cellulaire gevangenisstelsel.	632
Bletz (G. H.), Beschonwinoen.	155
Bliksemsehicht (Een) der XIXO eeuw.	343
Bloemlezing nit J. Cats.	251
Boneval Faure (R. T. H. P. L. A. van), Oratie.	633
Bosco's (Carlo) Tooverkabinet.	52
Brief aan een Vriend.	762
Brief (III,-Xe) aan ieder, die hem lezen wil.	732
Brieven over de Oostenrijksche Fondsen. 4 St.	764
Brink, Hz. (H. ten), De binnenkamer des Christens.	51
Brood (Het) des Levens.	149
Bruin (D. C. de), Aardrijkskunde v. d. O.-I. Archipel.	103
Buddingh (D.), De hoogere Burgerscholen.	536
Bungener (F.), Rome en den Bijbel. Afl. I.	730
C.	49
Calvijn's (Johannes) Gulden Boekske.	
Carlebur (TV. F.), Taalkundige Aanmerkingen.	290
	299
Handleiding tot Opstellen.	
Chonia, Wat er van Diepenbeek werd. 3e druk.	149
Christenbode (De). 1859.	246
Cohen (B.), Over den Lijfsdwang.	343
Coolhaas v_ d. Woude (S.), Spoorwegen en Telegrafen.	635
Corstius, Euthanasia.	202
Crommelin (S.), Raadgevingen.	199
D.	492
Debray's (Miss) Protestant. (2e druk.)	
Dernme (G. H.), Pachter Martijn en zijn Vader. 2e druk.	151
Doedes (J. I.), Leerrede over I ol. iii: 11b.	681
Does de Beije (Ambroos v. d.), Nader Betoog.	249
Dorper (J.), Een huis van verpleging voor Tonglijders.	443
Drankduivel (De).	682
Duin (A. v.), Woorden van ernst en Iiefde.	251
E.	535
Eerste (Ilet) IIoofdstuk van Genesis.	
REGISTER.
	Blz.
Ehrenberg (F.), Godsdienstig Huisboek.	201
Engelbronner's (D') Jaarboekje v. d. Regterlijke Magt.	633
Evangelie (Het) aan de Armen. No. 7-12.	394
F.	252
Familie-Magazijn. Afl. I.	
Flora en Pomona. Jaarg. IV. No. 1.	156
G.	395
Garner (J.), Staathuishoudkunde.	
Gauthey (L. F. F.), De Zondagsehool.	534
Geschiedenis der Kerkhervorming, naar ter Haar.	247
Gids voor hen die in opengevallen boedels belang hebben.	633
Godsdienstonderwijzer (De). Afl. I.	392
Goeverneur (J. J. A.), Reizen en Avonturen van Mijn-
	204
	
heer Prikkebeen.	
	250
Versjes	Kinderen.	
voor	
Gon Netscher (A. D. v. d.), Noodzakelijkheid van immigratie.	394
Goudsmit (J. E.), Oratie.	633
Groen van Prinsterer (G.), Proeve, enz.	631
Groot (H. de), van Herwerden en Amshof, Christelijke	147
betrachtingen.	
Gunn (C. H.), The historical Reader.	540
Gunning, Jr. (J. H.), Eene Bazuin Gods.	584
H.	104
Handboek van de vervoermiddelen.	
	633
de	Practijk.	
voor	Notariele	
Hebt de Dieren lief!	298
Heinechen, Onsterfelijkheid en wederzien.	50
Hertha, onder Redactie van J. J. L. ten Kate. Afl. 1, 2.	292
Hoist (C. P.), Proeve van Psalmberijming.	201
Hoogvliet (yr.), De werkkring van den Commissaris van	587
Politic, enz.	
Houwen (F. J.), De Aardbol.	295
I.	730
Industrieel (Do). Onder Red. van J. H. van Koten.	
Isbrandus (H.), Leerrede. Door B. Glasius.	245
REGISTER.

J.
	lilz.
Jaarboekje (Drentsch).	300
Jaeger (A.), Pocket Dictionary.	347
James, Gedachten van Pascal.	148
Jonge (C. de), De Gemeentewet. Art. 1-119.	344
K.	491
Kaart van Sardinie.	
Kaiser, Sterrekundig Jaarboekje.	203
Kalender voor Protestanten.	101
Karsten (S.), Prolusio Academica.	289
Kempers (A. G.), Het Krijgswezen van Duitschland, enz.	683
Keur van Nederl. Poezij. Bijeenverz. door J. Hilman.	538
Kiesregt (Het) in de Nederl. Herv. Kerk.	391
Kikkert (J. L.), De kust in gevaar.	764
Kikkert (P. J.), Koopmansboekhouden.	348
Raadgevingen	Landverhuizers.	348
aan	
Kits v. Heyningen (G. P.), Bijbelsch Dagboekje v. 1859.	103
Koetsveld, C.Ez. (C. van), Kinderliederen.	247
Kong (C.), Het Schaakspel.	295
Konijnenburg (J. v.), De vrije Kolonien en het Instituut	537
to Wateren.	
Kraijenbelt (W.), De ware Zielespijs en Zestal Leerredenen.	147
Kreenen en van der Kloes, Grieksch Leesboek.	249
Kropveld, Jonas de Bankroetier.	444
Kruseman (J. D.), Het openstellen van havens.	250
Krijgsmansdeugd in vier voorbeelden.	492
L.	297
Lammers (L.), Kinderliederen.	
Lier (E. van), Regtsgeding tegen D...	538
Lohmann (J.), De bonorum possessione.	536
Lublink Weddik (J. W. Th.), Afscheidspreek.	152
Ludolph (L. J. C.), Engelsch Leerboekje.	684
Luttenberg's Chronologische Verzameling. 1842.	154
1843.	682
	
M.	636
11Iaatjes (A. 13.), Recueil Poctique.	
REGISTER.
	Biz.
Mabel Vaughan. 2e druk.	732
Magazijn van Landbouw en Kruidkunde. Red. J. C.	763
Ballot.	
Merle d'Aubignd, Geschied. der Hervorming. Afl. 9, 10.	393
Meylink (B.), Beschrijving van Schokland.	293
Atoll (J.), Inwijdingsrede.	489
16Tolster's Nalatenschap.	102
Monnard (C.), Eene Christelijke vrouw en moeder.	248
Mortara. Dichtregelen.	539
Mulder (G. C.), Herinneringspunten, enz.	296
Mulder (L.), Jan Faessen. 2e uitg.	345
N.	491
Nationaliteit (Over de) van Italie.	
Nederland en het Oorlogsgevaar.	491
O.	490
Onderwijs (Het) in O.-Indie.	
Oom Karel.	151
Oomkens' Atlas der Aarde.	252
Oostenrijk en Napoleon III.	491
Opmerkingen en Mededeelingen, van Oudeman en Diephuis.	634
Opstand (De Britsch Indische).	199
P.	199
Pape (C. TV.), Onderwijs in bet Evang. Christendom.	
Penley's Handleiding.	52
Pennink (F. R.), Het Synod. Reglement voor de Diaconien.	762
Planter (De) Brunel en zijne slaven.	395
Pot (M.), Beschouwingen en Opmerkingen.	442
Pretmaker (De vrolijke).	294
R.	587
Ramaer (E. H.), brochure.	
Rang-examens (De).	537
Ranitz (R. At. S. de), Academisch Proefschrift.	153
Reiswij zer.	252
Rijle (J. C.), Leerrede,	630
REGISTER.

S.
	BIZ.
Sandw jk (G. van), Leer- en Leesboek.	346
Schaick (C. v.), Tafereelen uit bet Drentsch Dorpsleven.	345
2" uitg.	
Scheltenaa (C. S. Adama van), Hulde aan W. Eaeling.	199
Schotel (G. D. J.), Dordrecht. 11 St.	344
Seymour Mulder (W), Prettige Ernst.	296
Sinclair (C.), Jane Bouverie. (Nieuwe uitg.).	586
Smith (J. F.), Crowshali. II Dln.	732
Spyker (H. J.), Catechismus des Bijbels.	448
Spoor (W. C.), De Rozenteelt.	292
Staatswetten (Nederl.), door A. de Pinto.	155
Stem (Eene waarschuwende) tot alien die Indie wenschen	731
to behouden.	
Stokjes (De).	764
Successiewet (De Nieuwe).	587
Suringar (TV H.), Eene Stem nit Nederland.	290
Swiers (J. J.), Hulpboek bij den Catechismus.	441
Swieten (J. v.), Brief aan F. H. van Vlissingen.	249
T.	393
Tafereelen en Berigten uit de Geschiedenis der Protest.	
Kerk. Jaarg. 1858.	
Testament (Nieuwe), door Vinke. 11° Aflev.	152
Thenot, Werkdadige doorzigtknnde.	293
Tijdschrift voor bet Armwezen. Nieuwe Reeks. I.	536
Tooverij (De) van den dag.	588
Thorner (Ch.), Een Romanspiegel.	291
U.	588
Uit bet Pensionnaat.	
V.	156
Veen (H. G. van der), Spreuken en Rijmen.	
Veer (G. S. de), Onderzoek, enz.	761
Verscheidenheid en Eenheid. Christel. Gezangen.	443
Versiag van bet Bijbelgenootschap.	489
REGISTER.
	B1z.
Verslag van de Telegrafen in Nederland over 1857.	396
Verwoesting (De) van den Aardbol.	248
Visser (Th H. de), Open Brief aan Bissch. J. B. Malou.	200
Vliet (W van der), Feiten en officiele stukken.	51
Vloten (J. van), Ben groot Vorst.	634
Vredepalm (De) voor orthodoxen en liberalen.	394
w.	343
Waarheid (De). Jaarg. I.	
Wagner's (K. A.) Bijbelsehe Verhalen.	153
Wederwoord over S. Albertsma.	762
Wet (De) van 2 September 1854.	154
Wetboek van Strafregt, door A. J. van Deinse.	396
Wetsbepaling (De) omtrent Maatschap, enz.	682
Wetsontwerp tot evenredige verdeeling der grondbelasting.	155
Wetten en Besluiten sedert 1808, enz., door W. Hoogvliet.	155
Woorden gesproken bij de begrafenis der Nanninga's.	632
Woordenboek (Bijbelseh) voor hetChristelijk gezin. 110M.	150
Z.	300
Zaak (De) van den Sergeant Hofman.	
Zschokke (H.), De Jeneverpest.	682
Zwaag (W. C. van der), Handleiding voor Katechisatie.	198

200843 008 
vadOO3185901
Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1859, deei 1

MENGELWERK, 
VOOR 
4 8 5 9.

VADERLANDSCHE 
LETTEROEFENINGEN, 
OF 
TIJDSCHRIFT 
VAN 
lanolin Jen atm:44%41).n% 
WAARIN DE 
BOEKEN EN SCHRIFTEN , 
DIE DAGELIJKS IN ONS VADERLAND EN ELDERS UITKOMEN, 
OORDEELKUNDIG TEVENS EN VRIJMOEDIG VERHANDELD 
WORDEN. 
BENEVENS 
MENGELIVERK, 
TOT FRAAIJE LETTEREN, KUNSTEN EN WBTENSCHAPPEN 
BETREKKELLIK. 
T WEEDE STUK. 
VOOR 
1 8 5 9. 
MENGELWERK. 
TE AMSTERDAM, ELT 
P. ELLERM AN. 
1859.

INHOUD 
VAN NET 
MENGELWERK. 
Bladz. 
De Slavenhandel in vrije Negers. Door D-D. . . • 1 
De vestiging van Nederlanders in verschillende streken 
van Europa. Door F. NAGTGLAS 24 
Een Violist op Otahaiti 42 
Con trasten. 52 
De Beetwortelsuiker. Door w. N. 53 
De Homerische Zangen. II. Naar het Fransch van 
ADOLPHE PICTET . 67 
De Echtscheiding van NAPOLEON en JOSEPHINE. Vrij 
naar het Engelsch van JOHN ABBOTT . 87 
Waarom ik den Winter liefheb. Naar bet Deensch. 98 
Nieuwe-Jaarwenschen. 99 
Hoogst zonderling voorval 99 
IDA PFEIFFER. Door D-D . 101 
Verblijf eener Engelsche Dame onder de Kaffers tijdens 
de laatste oorlogen . 122 
De Waggon van PIUS IX. 140 
De weg van alle oude Monumenten. 143 
Verkoopen Meneer? 145 
Nog eene Landengte om door to snijden 146 
Ook de Duitschers! 147 
De Chinezen in de verstrooijing 149 
Stoom tegen Sneeuw. . . . , 178 
De Scheiding. Eene Vertelling naar het Engelsch van 
JOHN OXENFORD 186 
De Bevolking der Aarde. 193 
De hoogste Berg. 195 
De Zedeleer der hedendaagsche Fransche Romantiek. I 
Door u E 197 II 245 
Een Duitsch veelweter to Amsterdam in den jare 1711 218 
WILLIAM IIICKLING PRESCOTT. ...... • • • 237 
GLAUKOS en rlimEmoN. Een Grieksch Verhaal. Naar 
FRIEDRICH THIERSCH vrij bewerkt, door Jon". H R 
JONCKERS• 264 
SOULOUQUE. Naar CHAMBERS' Journal 281 
Een Keizer en een Dagblad. 291 
Onkiesche Liefdadigheid 292

INHOUD. 
Bladz. 
Het Straatgezang. Door Mr. J. A. HOLSTER 293 
GEORGE STEPHENSON, de eerste aanlegger der groote spoorwegen. 
Door A. T. REITSMA. 314 
Iets over vOOr-historische bewoners van Europa. Naar 
D. SCHA.FFHAUSEN. 339 
Oostenrijks financiöle toestand. 341 
Eene kennismaking met Chinesche Zeeroovers. . . • 
• 
365 
Ontdekkingsreizen in Africa. 380 
Fransche plannen in Africa. 384 
Russische pracht en Russische zeden. 386 
Een Adreskaartje 388 
De Volksstammen van den Oostenrijkschen Keizerstaat 
Door VON CZOERNIG. Medegedeeld door A. SASSE. 389 
Het Meisje van Treppi. Novelle van PAUL HEYSE. 403 
Over de bevordering van den Landbouw. Eene Verhandeling 
, gehouden in de Maatschappij Diligentia, to 
's Gravenhage , 4 Februarij 1859. Door J. C. BALLOT. 437 
De Kunst bij de Semiten. Door FRANCIS PULSZKY. . 461 
Een togt naar de Guano-Eilanden. 472 
Champagne-stijl. 480 
Voorgenomen togt naar Sinai 484 
Over de kunstmatige vormsverandering van bet hoofd en 
andere ligchaamsdeelen bij verschillende volkeren. 
Door Dr. VON JaGER. Met Aanteekeningen van Dr. A. 
SASSE. 485 
De veldslag van Solferino . 498 
Regtvaardiging der Muzelmansche veelwijverij in Algeriii 
en de woestijn. 519 
HoLtowAY-Pillen, Door P 523 
Het oudste vaste land der Aarde. 529 
Eene nieuwe verbetering aan de Kaart van Europa. 
530 
De Croaten in Milaan. 531 
Een Bouwval in Nederland. Door F. NAGTGLAS. . 
533 
De Reizen van Dr. H. BARTH in Africa. (Vervolg van 
bl. 692 van den Jaargang 1858.). . . 547, 581, 629 
Nieuwe togt naar de Noord-pool. Door A. S. . . . 572 
Siamesche beoordeeling van Europesche gewoonten. . . 577 
Het edele metaal der toekomst. . . 578 
De verrassing van Dordrecht in 1481 door Heer JAN 
VAN EGMONT, Historische Novelle. Door u. E. . . 595 
Een Brief uit Modena. 623 
GARIBALDI en de Italiaansche nationaliteit. . . . 617 
De twee Spanjaarden. Door Mr. SCHOLTEN TOT GANSOIJEN 677 
Weder een ster van den industriölen hemel 728 
Kunst en Kerk in hall& 729 
De Jager van de Parck. Eene Betuwsche Vertelling 
uit het laatst der xvie Eeuw. Door JOH% ELIr. JONCKERS. 743

MENGELWERK. 
DE SLAVENHANDEL IN VRIJE NEGERS. 
Toen in 1807 de Abolition act of slavery door het Engelsche 
Parlement werd aangenomen, waarvan WILBERFORCE de eer en 
FOX met zoovele anderen mede de moeite hebben gehad, ging er 
een juichtoon van opgewonden zelfvoldoening, eerst door der 
Britten land, toen door gansch Europa, en zelfs America 
blaakte voor een tijd van geestdrift voor het edele, grootsche 
werk. 
Dat was een feit in de geschiedenis der beschaving, door 
velen aan de Fransche revolutie in belangrijkheid gelijk, in 
schoonheid tegenover gesteld. Men scheen zich to verwonderen 
hoe het mogelijk was, dat die schandvlek zoo lang op 
het menschdom had gekleefd, dat die gruwel 18 eeuwen met 
en nevens het Christendom had kunnen bestaan. Maar nu 
de oogen der menschheid eenmaal opengegaan waren , nu zou 
men alle krachten der Christelijke liefde inspannen om dien 
smaad der volkeren van de aarde weg te vagen. Der 19° eeuw 
komt de eer toe, dat groote beginsel te hebben uitgesproken 
en erkend, en dat alleen zou genoeg zijn om haar boven al 
hare voorgangsters to verheffen. 
Niemand koestert voorzeker de gedachte, om iets of to 
dingen op de lofspraak, aan dat groote beginsel eenstemmig 
toegekend. Maar toch, na eene 50jarige ondervinding, is 
men wat koeler en bezadigder geworden. Het beginsel was 
wel schoon en treffend; maar er ligt eene groote, zeer groote 
schrede tusschen het uitspreken daarvan en het bereiken van 
het voorgestelde doel. leder die niet tevreden is met groote 
hervormingen op het papier, maar verbeteringen in werkelijkheid:
wenscht te zien, zal moeten toestemmen, dat wat er 
werkelijk aangaande den slavenhandel in de 19° eeuw is geschied, 
niet allddn verblijdende, maar ook beschamende zijden 
heeft. 
Wij willen niet eens spreken van ddne schaduwzijde, die 
al spoedig in dit edele werk van Britsche fijngevoeligheid is 
MEXGELW. 1859. N.0. I. 1

2 D SLAVENFIANDEL 
opgernerkt. Velen toch zagen bij den aanvang al dadelijk in, 
dat hier de belangen van het rijkste yolk der aarde op eigenaardige 
wijze zamenvielen met zijne menschlievende begrippen. 
Want juist in de Britsche colonien was of het climaat, Of de 
toestand der bevolking zóó, dat daar de arbeid der zwarten 
geene behoefte scheen te zijn. Met de colonifin der Franschen 
, Spanjaarden en Portugezen en, voor een deel ook, met 
die der Nederlanders was het geval anders. De economische 
nadeelen der groote hervorming zouden dus vooral op het hoofd 
van die staten ne6rkomen. Doch men moet erkennen, dat 
Engeland nu ook de geldelijke opofferingen voor de goede zaak 
gewillig zich zelf oplegde , en in alien gevalle kan men wel 
aannemen , dat bij het opkomen van het denkbeeld deze arrierepense's 
niet bestond. Men had toen nog Diet genoeg endervinding 
van de werking der afschaffing , om deze practische 
zijde der zaak genoeg te doorgronden. 
Er is iets anders, waardoor de juichtoon over deze overwinning 
door de 19e eeuw behaald aanmerkelijk lager wordt 
gestemd. Het zijn de bezwaren, die zelfs 50 jaren van inspanning 
nog niet hebben kunnen overwinnen. Het zijn de 
listen en de tegenstand, die een gedeelte der menschheid aan de 
goede bedoelingen der andere helft heeft tegenovergesteld. Het 
is vooral de toestand waarin het jaar 1858 den slavenhandel 
, lien men reeds afgeschaft waande, gevonden heeft. 
Eene halve eeuw heeft men onafgebroken gearbeid , om deze 
gedachte der Christelijke liefde ten uitvoer to leggen. Maar 
men heeft dan ook rijkelijk de ondervinding opgedaan , dat 
het gemakkelijker is theoriön op te stellen, dan ze in practijk 
te brengen. Wilt ge in miniatuur, en dan nog maar voor 
een deel, de bezwaren zien waarmede men te kampen had, 
herinner u dan , wat er in de laatste jaren over de slavenemancipatie 
in onze colonie Suriname is geschied , — maar 
neon, niet geschied, — is gepraat. Enkele heethoofdige philanthropen 
willen wel met ddn slag al wat slaaf is vrijlaten. 
Zij stellen zich daarvan een genoegen voor gelijk aan dat van 
den knaap, die het kooitje van zijn vogeltje open zet, en 
trillende van eene eigenaardige soort van vreugde, den gevangene 
in vrije lucht de wiekjes reppen ziet. Jammer maar, 
dat de negerslaven geene vogcltjes zijn, en niet zoo gemakkelijk 
in de vrije natuur bun weg zullen vinden , en niet 
zoo ligtelijk gemist kunnea worden.

IN VRIJE NEGERS. 3 
De pogingen , de inspanningen en opofferingen door Engeland 
gedaan, om die bezwaren te boven te komen , om alle 
volkeren der aarde tot proselyten van hun geloof to maken, 
leveren inderdaad een verheffend schouwspel op. Een schouwspel 
te schoon om te zien , dan dat men zich het genot daarvan 
zou willen bederven door de gedachte, dat welbegrepen 
staatsbelang zich mengen zou in die daad der liefde. Veel is 
er dan ook geschied , om de dagen voor te bereiden , dat de 
panther naast het lam zal nederliggen , en de Africaan den 
Europe& na zal zeggen : »ik ben vrij 1" Oostenrijk , Pruissen 
en Rusland waren gemakkelijk te winnen. Zij hadden geene 
colonien. Frankrijk niet zoo ligt : het had colonitin , het had 
het tooneel op Haiti gezien, en het had NAPOLEON I. Maar 
naauw was die eerste Anti-Brit gevallen , of ook Frankrijk 
besloot om zich aan genoemde mogendheden aan to sluiten en 
den negerhandel op te geven (1816). Denemarken had het 
reeds vroeger gedaan, Zweden en de Nederlanden volgden 
weldra. Spanje maakte men met 400 duizend X negerlievend, 
en Portugal liet zich voor 100 duizend X minder vinden. 
America deelde zich spoedig in twee helften van abolitionisten 
en slavenhouders , al naar dat het climaat den arbeid der 
negers wenschelijk scheen te maken of overbodig. Het langst 
bood Brazilie weerstand; en het blijkt dat het niet ten onregte 
aan het genot der neger-armen gehecht was. Then het in 
1830 voor den overmagtigen aandrang van Engeland bukken 
moest , schenen de krachten van het rijk der Braganza's verlamd, 
en ging het achteruit in dezelfde mate als bet eenmaal 
aanwezige aantal slaven verminderde. Tegenwoordig tracht 
het zich door den vrijen arbeid der Europesehe colonisten 
weder op te heffen. Maar die Europeanen zijn duur, en hebben 
nog het nadeel dat zij niet bedrogen en uitgezogen willen 
worden. 
Doch hoe dan ook, eindelijk had men het zoo ver gebragt, 
dat alle Europesehe mogendheden, nog wel niet de slavernij, 
maar den slavenhandel hadden afgeschaft , en dat men langzamerhand 
zich voorbereidde , om eenmaal ook de slavernij 
zelve te doen ophouden. Wel bleef Turkijö nog over, dat evenmin 
van zijne slaven geliefde afstand te doen als van zijne 
harems; maar geen wezen behandelt zijn slaaf zoo Christelijk 
als de Turk, en zij mogten dus wel voortgaan met slavinnen 
1*

4 DE SLAVENHANDEL 
to koopen , om hun Turksch huwelijksgeluk to verrneerderen , 
en slaven in to voeren , die dikwijls tot belangrijke waardigheden 
opklimmen. 
Doch de afschaffing van den slavenhandel had twee zijden , 
eene officible en eene negotiele. Met de hoven en .cabinetten 
kon de zaak wel tot beslissing gebragt worden, maar bezwaarlijker 
was het met de particulieren , met de kooplieden , to 
onderhandelen. Het sprak van zelf dat, zoo lang er nog ddn 
land bestond waar slaven werden gebruikt en begeerd, de 
speculatiegeest alle verdragen ten spot handel in die winstgevende 
waar drijven zou. Daarom moest men eene schrede 
verder gaan. Alle hoven moesten niet alleen den slavenhandel 
afschaffen , maar bovendien moesten zij alien slavenhandel verbieden 
, onmogelijk maken , vervoigen en onderdrukken, — 
gelijk stellen in een woord met den zeeroof. 
Hier was het bezwaar, dat den goeden wil van Engeland 
zelfs to magtig is geweest. Nooit kon de smokkelhandel in 
dit artikel met wortel en tak worden uitgeroeid, zoo niet elke 
staat het regt had, om elk schip van dien handel verdacht overal 
aan te houden en te onderzoeken. Vele afzonderlijke verdragen 
om hiertoe to geraken zijn gesloten , maar geheel geordend 
werd deze zaak nooit. Vooral N.-America en Frankrijk 
waren er noode toe te bewegen, dat zij de vergunning 
gaven , dat elk schip onder hunne vlag varende door ambtenaren 
van een anderen staat onderzocht zou worden. En hadde 
Engeland, dat zich vooral die onderzoekingstaak oplegde, zijne 
geduchte marine niet gehad , dan hadden de slavenhandelaars 
hunne smokkelvoorzorgen wel geheel achterwege kunnen laten. 
En nog is het niet lang geleden , dat wij de Americanen, ondanks 
verdragen, toornig het hoofd zagen opsteken over de 
uitoefening van dat onderzoekingsregt, zooals het door de Engelschen 
toegepast werd. 
Nemen wij dus een overzigt van wat er in deze 50 jaren 
in het openbaar ten voordeele der emancipatiezaak geschied 
is, dan mogen wij zeggen , dat het veel, zeer veel is. De 
slavenhandel moge nog niet uitgeroeid zijn, regt van bestaan 
heeft hij niet meer. Bijna alle Europesche magten hebben het 
houden van slaven of afgeschaft , Of zij bereiden de eindelijke 
afschaffing voor. In de Engelsche bezittingen alleen is (1838) 
aan 639,000 slaven de vrijheid gegeven , waarvoor aan de

VRIJE NEGERS. 5 
planters de dnorme som van 20 millioen als schadeloosstelling 
is uitbetaald , terwijl het verlies van de kroonslaven 
door bet Gouvernement zelf is gedragen. Welke onberekenbare 
sommen uitgegeven zijn, om andere staten tot hetzelfde 
denkbeeld over te halen, om voor het lot der vrijgelatenen to 
zorgen, om eindelijk voartdurend op verschillende punten kruisers 
ter wering van den slavenhandel te onderhouden , wie zal het 
bepalen ? Van de Europesche staten heeft Spanje alleen nog eene 
slavenmagt van eenige beteekenis op Cuba, en in America 
zijn het alleen de zuidelijke der Vereenigde Staten, die slaven 
houden. De strijd die daar over de zaak wordt gevoerd, 
moge nog eenigen tijd kunnen aanhouden , zeer lang zal hij 
niet duren , en de meeste staatkundigen zijn van oordeel, dat 
algebeele afschaffing er het einde van wezen zal. Evenzoo zal 
ook in het algemeen de geheele opheffing der slavernij op de 
afschaffing van den slavenhandel eenmaal moeten volgen , als 
de bestaande slavenmagten niet door nieuwen aanvoer, maar 
alleen door voortplanting aangevuld kunnen worden. 
Zietdaar de openbare stand van het vraagstuk der slavernij. 
Maar nu de minder bekende, tevens de minder verblijdende zijde. 
Officieel is de slavenhandel wel afgeschaft, maar inderdaad 
heeft hij nog na de afschaffing grooter uitgebreidheid verkregen. 
Juist door de officiöle afschaffing werd die handel nog meer 
winstgevend dan vroeger het geval was. De kans van verlies 
der lading, zoo de slavenhaler opgebragt werd, maakte 
dat er voor eene behouden aangekomen lading veel meer werd 
betaald. Het gevolg was, dat de koopmansgeest van sommige 
volken de overhand behield boven de Christelijke liefde. Zelfs 
onze landgenooten konden niet altijd de verzoeking van dezen 
gruwelijken , maar grove winst belovenden handel weerstaan. 
Er zijn nog firma's onder de kooplieden van Amsterdam, die 
men bet nog wel eens fluisterende hoort nazeggen: »Dat fortuin 
is vroeger door den smokkelhandel in slaven gemaakt." 
Portugezen , Spanjaarden en Franschen bleven ongestraft 
dien handel drijven tot 1830, en ook na dien tijd hebben zij 
nog niet kunnen besluiten, om hem geheel op te govern Maar 
vooral door de Americanen werd het bedrijf van slavenhaler 
zonder schaamte en vrees voortgezet. Bij de spanning in het 
voorjaar van 1858 tusschen America en Engeland ontstaan 
over het visiteren van Americaansche schepen , is door den

6 DE SLAVENDANDEL 
Americaanschen minister van marine Mr. CASS een officieel 
rapport over den slavenhandel bij het Congres der Vereenigde 
Staten ingediend. Daaruit is tot verwondering der Americanen 
zelven gebleken, hoe groot het aandeel hunner schepen 
aan den slavenhandel was. In de eerste maanden van 1857 
voerden van de 10 opgebragte schepen, 8 de Americaansche 
vlag. Bovendien werden er nog 19 andere schepen genoemd, 
alle door Americaansche huizen uitgerust , van wie men wist, 
dat slavenhandel het doel hunner reis was. Officieel heeft 
America het eerst (in 1808) den slavenhandel afgeschaft, maar 
feitelijk hebben steeds de Americanen er zich het meest op 
toegelegd. 
Zoo hebben dan ook inderdaad de Africaansche negers nog 
weinig gewonnen bij de liefdevolle bedoelingen der Europesche 
gouvernementen. Vroeger, voor 1789, berekende men het 
aantal negers, dat uit Africa werd uitgevoerd, gemiddeld op 
74 duizend. En hoe groot was nu dit getal nog voor weinige 
jaren ? Aileen naar America meent men to kunnen bewijzen 
dat een getal van 200 duizend negers jaarlijks werd uitgevoerd. 
Als men daarbij rekent de verbazend groote menigte die bij 
het opvangen en het transport te land en ter zee omkomen, 
dan kan men veilig aannemen, dat die handel jaarlijks aan 
Africa een, verlies van 400 duizend (sommigen beweren 600,000) 
menschen kostte, meest in den bloei des levens. 
In zeker opzigt zijn juist de goede bedoelingen gebleken ten 
nadeele der arme negers te zijn uitgekomen. De meerdere 
zachtmoedigheid dezer eeuw — althans in de vormen —, en 
de ontwikkeling van het zeewezen zouden de gelegenheid gegeven 
hebben, om de kostbare waar op de zeereis goed to 
verzorgen. Maar nu men smokkelen moet, is de eerste vereischte 
van een slavenhaler, snel te kunnen zeilen, om den 
kruisers te ontkomen. De negers worden nu in kleine Americaansche 
clippers gestuwd, waar men geene ruimte en geen 
tijd heeft om ze te verzorgen. Zoodat het bezwaarlijk om te 
zeggen en bedroevend om te weten zou zijn, een hoeveelste 
gedeelte van de in goeden staat ingenomen lading levend op 
America's kusten aan wal wordt gezet. 
Meer en meer zijn de Engelschen er dus op uit geweest, 
om met die staten, die noode den visitatie-ijver hunner kruisers 
konden dulden , verdragen aan te gaan , dat zij dan voor de

Iv VRIJE NEGERS. 7 
schepen onder hunne vlag smokkelende eigen kruisers zouden 
uitrusten. Zoo heeft zelfs de laatste spanning met America 
het gevolg gehad, dat de Vereenigde Staten hunne kruisers 
bij die der Engelschen gevoegd hebben, en welgemeender dan 
ooit het onbeschaamde drijven van den gruwelijken handel 
schijnen te zullen tegengaan. 
Zoo stonden de zaken met den slavenhandel, toen een paar 
onbeduidende voorvallen hebben doen zien , dat men druk 
bezig was aan de eene zijde of te breken, wat aan de andere 
met zoo veel moeite, en dan nog maar zoo gebrekkig , werd 
opgebouwd. 
Reeds voor eenige jaren had men gehoord , dat eenige handelshuizen 
in Marseille bij de Fransche regering aanzoek hadden 
gedaan om de vergunning tot eene onderneming, die men 
zeer schoon wist voor te stellen. Het gold het aanwerven van 
vrije emigranten uit Africa, om in de Fransche colonien handenarbeid 
en ander werk te verrigten. De Regering heeft hieraan 
gaarne gevolg gegeven. Wel werd er in het Engelsche Parlement 
, gelijk naar alles, zoo ook hiernaar gevraagd , zelfs 
de vrees te kennen gegeven, dat deze vrije emigratie ligtelijk 
tot slavenhandel aanleiding kon geven , en in elk geval de 
contrOle over den verboden slavenhandel moeijelijk maken zou;- 
maar was Frankrijk dan ook geene beschaafde natie ? De 
regering des Keizers verklaarde zelve to zullen toezien , en 
voor elke ontaarding en elk misbruik van dezen maatregel to 
zullen zorg dragen. Daarmede werd het beginsel van vrije 
emigratie der negers aangenomen. In beginsel was dat ook 
zeer goed , zeer doelmatig , Christelijk zelfs. Men zou alleen 
het voordeel trekken van bun gestel, beter voor den arbeid 
in tropische gewesten geschikt, maar zij zouden gelijk staan 
met den daglooner in Europesche staten. Zij zouden daardoor 
in aanraking komen met der Europeanen beschaving en 
met Christendom, en alzoo zou juist hierdoor hun waarachtig 
heil bevorderd worden. 
Maar al te spoedig bleek het dat ook deze zaak twee handvatsels 
had, dat de vrees der Engelschen niet ongegrond was 
geweest. Een paar drama's uit de vele, die op Africa's westkust 
worden gespeeld, Wekten de openbare aandacht en bragten aan 
het licht, wat tot nog toe slechts aan weinigen bekend was.

8 DE SLAVENHANDEL 
In den loop van 1858 hoorden de bewoners van Europa en 
ook van deze landen, waar men naauwelijks om slavenhandel 
meer dacht en er weinig geloof aan hechtte, van eene treurige 
gebeurtenis op de westkust van Africa, die tot allerlei vermoedens 
en verklaringen aanleiding gal'. De zaak . zelve was 
reeds voor geruimen tijd voorgevallen (Nov.1857), maar eerst 
in Junij werd zij openbaar in het Eng. Parlement besproken. 
Zij was deze. Een Fransch schip, de Regina Coeli, Kapt. 
SIMON , lag voor de kust van Liberia ten anker, om vrije 
emigranten in te nemen. Reeds waren er 271 aan boord, 
terwijl de overigen weldra volgen zouden, toen plotseling deze 
»vrUe lieden", van wie men zulks niet verwachten zou, in 
opstand kwamen, het grootste deel der equipage vermoordden 
en zich meester maakten van het schip. Zij wilden den kapitein, 
die toevallig aan land was, niet aan boord laten, en 
gaven het schip eindelijk over aan den Engelschen consul, die 
de Ethiope afzond, om de Regina Coeli in beslag to nemen. 
Kapitein stmow protesteerde, en er verscheen een Fransch 
oorlogschip, dat de Regina Coeli van het tooneel verwijderde. 
Het tweeds feit dat de aandacht to meer op de emigrantenquestie 
vestigde, was de gebeurtenis met de Charles-George. 
Ook deze was op zich zelve van weinig beteekenis en is dit 
alleen geworden, door het verband waarin zij tot de zaak der 
vrije negers stond en de gebeurtenissen die er op gevolgd 
zijn. Met een enkel woord is er in een vorig N°. van gesproken, 
zoodat wij haar hier niet weder behoeven op to 
halen. 
Het spreekt van zelf dat deze beide gebeurtenissen, waarin 
de zoogenaamde n vrije emigranten" werden gezien, geketend 
en geboeid en zelfs in opstand tegen de Europeanen, die hun 
de weldaad bewezen van ze over te voeren, de vraag deden 
ontstaan, van waar komen die negers? Op welke voorwaarden 
zijn ze geengageerd? 
Het antwoord der Franschen was: »zij komen uit Liberia, 
de kolonie van vrije negers aan Africa's westkust. Zij werden 
vrijwillig overgevoerd tot vrijen arbeid in onze colonien." En 
onmogelijk was dit niet. 
rievreden kon men echter met deze verklaring niet zijn. 
Men had reeds genoeg gehoord, dat het daar te Liberia toch 
wat vreemd toeging, en men twijfelde. Doch die twijfel zal

IN VRIJE NEGERS. 9 
zekerheid worden, wanneer men eens 0a oed na0gaat wat dat 
Liberia eigenlijk is. 
Met weinig zaken is de wereld zoo bitter om den tuin geleid, 
als met de stichting van Liberia. De meesten houden 
het voor eene echt philanthropische onderneming, waarbij aan 
gewezen negerslaven de gelegenheid gegeven wordt, om weder 
in hun geliefd vaderland terug te keeren, en daar, onder beseherming 
van der Europeanen liefde, door eigen vlijt en onder 
eigen bestuur, at hunne wenschen bevredigd te zien. Maar 
hoe geheel anders is de ware toedragt der zaak, zooals die 
in het laatste No. van de Edinburgh Review, wij molten bijna 
zeggen, aan het licht gebragt is. 
Voor 26 jaren kwam een Americaan ELLIOT CRESSON in 
Engeland, om eene groote zaak te bevorderen. Hij was gezonden 
door de Americaansche Colonisation Society, die reeds 
sedert eenigen tijd uitvoering had gegeven aan een plan, 
vroeger door Engeland zelf met ongunstigen uitslag beproefd, 
terugvoering der bevrijde slagen naar Africa. Met al 
den ophef, voor goed slagen in deze wereld een vereischte, 
hield hij door geheel Brittannid lezingen over hetgeen hij als 
een nieuw plan voorstelde, om een eind to maken aan de 
slavernij, door de negers aan ”hun vaderland" weder te geven, 
waar zij als zendelingen des Christendoms en verspreiders van 
beschaving onder de barbaarsche stammen zouden optreden. 
Daardoor eerst zou de slavernij in wortel en oorsprong worden 
aangetast, want Africa eenmaal bekeerd en beschaafd, 
dan hielden negerjagten en slavenhalen van zelf op. Hij 
bezat eene verwonderlijke gave voor zulke lezingen en voor 
geheel zijn werk, en wist zijne argumenten naar verschil van 
omstandigheden en van smaak meesterlijk of te wisselen. Den 
kooplieden spiegelde hij bet openen van nieuwe handelsbronnen 
voor; aan populaire schrijvers een rijke bron voor nieuwe, 
schilderachtige onderwerpen; aan mannen van wetenschap de 
opening van den weg tot het hart van Africa; aan godsdienstigen 
groote winsten voor het koningrijk der hemelen; 
aan abolutionnisten de eindelijke opheffing der Americaansche 
slavernij. Doch mooi praten zonder zich vast te praten 
is op den duur moeijelijk. Weldra ging men aan het onderzoeken 
, waarbij een Americaan, Mr. GARRISON, toen juist in

10 DE SIAVENHANDEL 
Engeland , aanleiding en hulp gaf. Men vernam, dat deze 
vroeger zelf een lid en voorstander der Americaansche Colonisation 
Society geweest was, maar zich spoedig overtuigd had, 
dat de geheele toeleg eene uitvinding was van de slavenhouders 
der zuidelijke Staten van de Unie. Het was duidelijk 
dat hun doel er mede was, om zich van de tegenwoordigheid 
der negers, die toch eenmaal hunne vrijheid verkregen hadden, 
te ontdoen, en per slot van rekening den slavenhandel to 
bevorderen, terwijl zij de noordelijke staten wilden misleiden 
met het vooruitzigt, dat alzoo eene trapsgewijze emancipatie 
bevorderd en men eindelijk geheel en al van de kleurlingen 
verlost zou worden. 
Het aantal dergenen, aan wie de oogen opengingen groeide 
van dag tot dag aan, zoodat Mr. CRESSON'S triomph in Engeland 
van korten duur was. Sommigen begonnen zich te verwonderen, 
hoe men Africa het )7 vaderland" van de Americaansche 
negers kon noemen , daar de aanvoer van slaven in 1808 
was afgeschaft, en zij die voor dien tijd waren ingevoerd te 
oud waren voor colonisatie. Ook was het niet uitgemaakt dat 
de Americaansche negers zelven op die wegzending gesteld 
waren. — Anderen vroegen, hoe toch slaven voor zendelingen 
geschikt konden gerekend worden; terwijl eenige practische 
hoofden uitrekenden hoe vele jaren en eeuwen er wel noodig 
zouden zijn, om de milioenen van negers te transporteren, en 
hoe zij in Liberia hun onderhoud zouden vinden. 
Ondertusschen had echter Mr. CRESSON tijd genoeg gehad, om 
geene kleine som in postjes van f 90 (volgens zijn beweren het 
vereischte bedrag, om een Americaanschen slaaf in een Africaanschen 
vrije to herscheppen) bijeen te brengen. Hij zeide geen 
geld te vragen, maar hij nam het algid aan, en talrijk waren 
de kinderen die hunne spaarpenningen aan hem hadden toevertrouwd 
en de dienstmeisjes, die hare overgelegde shillings 
aan hem gegeven hadden, verheugd te mogen helpen aan de 
verlossing van een slaaf, — totdat zij overtuigd werden, dat 
het juist een steun voor den slavenhandel moest worden, en 
dat er toch wel eenigen waarborg behoorde gegeven te worden, 
dat de plaats des bevrijden niet onmiddelijk door een nieuw 
slagtoffer zou aangevuld worden. Het eerst werd deze liefdadigheid 
tegengehouden door de hoofden der anti-slavery partij, 
WILBERFORCE, BUXTON, de CROPPERS, Sir GEORGE STEPHEN en

IN VRIJE NEGERS. 11 

anderen, die in 1833 openlijk protesteerden tegen elke ondersteuning van het schoonschijnende plan door Engelschen, op 
grond dat het was » een hinderpaal voor de afschaffing der 
slavernij, een uitvloeisel van fellen haat tegen de vrije zwarten, 
een dwangmiddel om hen kwijt te worden, eene aanleiding 
tot hunne onderdrukking in America, en bovendien eene list 
om den onbedachtzame of te houden van hetgeen werkelijk de 
afschaffing der slavernij zou bevorderen." De Americanen 
mogten eene colonie in Africa oprigten, zoo zij dit goed vonden; maar het zou een noodlottige misgreep zijn, wanneer 
Engelschen meenden daardoor de goede zaak to zullen bevorderen.• Sedert verschenen er meer onthullingen der groote 
mystificatie. Mr. CLARKSON, die nog lang onder den invloed 
van CRESSON'S gladde tong had gestaan, erkende eindelijk ook 
openlijk, dat hij van het onhoudbare systeem was teruggekomen. Hij voegde er bij, dat, wanneer de slaven waren zooals 
ze door hunne eigenaars werden afgeschilderd, zij Africa zouden 
bederven in plaats van evangeliseren; en dat, wanneer daarentegen alleen verlichte vrije negers gezonden zouden worden, 
de slavernij in America daardoor niet benadeeld maar veeleer 
bevoordeeld zou worden. Bovendien , de stichters van de 
Colonisation-Society waren slavenhouders, die openlijk verklaarden, dat de negers geene menschen waren, maar tot een 
lageren trap van wezens behoorden. In 't kort, het was een 

» duivels-plan" en »hij wenschte voor altijd zich de handen te 
wasschen van die onderneming." 

Dit was alles wat het meerendeel van het Engelsche publiek 
met Liberia te maken gehad heeft. Slechts weinigen bleven 
bij hunne illusies volharden en meenden hiertoe nog grond te 
vinden in het feit, dat eindelijk de Republiek Liberia door 
het Engelsche gouvernement erkend, en een verdrag met haren 
President werd aangegaan. 

Zien wij nu, hoe de Colonisation-Society in America optrad. 
Toen Mr. CRESSON in 1832 in Engeland verscheen, had dit 
genootschap reeds 16 jaren bestaan. Het was te Washington 
opgerigt en werd eerst door de planters met leede oogen aangezien , maar die tegenzin kon gemakkelijk overwonnen worden. 
Mr. MADISON en Mr. CLAY, na elkander een geruimen tijd 
Presidenten van het genootschap, waren zelve planters en verklaarden, dat zij volstrekt geen plan hadden om slaven vrij 


12 DE SLAVENDANDEL 
te laten. Zij hebben er dan ook geen enkele naar Liberia 
gezonden, maar wel velen verkocht. Een ander lid beval, 
ook reeds bij eene der eerste bijeenkomsten van het genootschap, 
het plan aan, als een der beste waarborgen voor den 
eigendom in slaven. En diezelfde beschouwing vinden wij in 
alle Verslagen van de vergaderingen weder. Geen enkele slaaf 
zou er door vrij komen; maar hunne onderwerping zou des te 
vollediger zijn door de verwijdering van de vrije zwarten. 
Wel is waar, deze weigerden te vertrekken; maar een planter 
van Virginia verklaarde openlijk, dat hunne toestemming" 
verkregen moest worden, zooals die vroeger verkregen was 
» door eene heusche vermaning van duchtige zweepslagen." — 
»Even als de roodhuiden zoo moest men zich ook de zwartbuiden 
van den hals schuiven." — De President WISE sprak 
steeds van het »groote beginsel van het genootschap, vriendschap 
voor de slavenhouders." En zoo zouden er gansche 
bladzijden gevuld kunnen worden met dergelijke getuigenissen, 
die openlijk werden uitgesproken. 
Niet minder belangrijk zijn de practische resultaten van eon 
genootschap, waartoe op verschillende tijden bijna elk uitstekend 
man van de Unie behoorde, dat bijna door de geheele Unie 
van spreekgestoelten en door de openbare pers werd vertegenwoordigd, 
en door besluiten van het Congres en wetsbepalingen 
der afzonderlijke staten werd ondersteund. 
Terwijl Mr. CLAY aan de eene zijde sprak gelijk vermeld 
is, had hij, in 1835, nog de gewoonte om de aandacht van 
vreemdelingen en onkundigen op het genootschap te vestigen 
als het middel, waardoor de slavernij eindelijk in de Vereenigde 
Staten onderdrukt zou worden. Eindelijk vroeg hem 
iemand, of de geheele marine der Vereenigde Staten toereikende 
zijn zou om alleen den jaarlijkschen aanwas der slavenbevolking 
te transporteren, die volgens den officielen census meer 
dan 60,000 beloopt. Eene andere vraag was, hoe zulk een 
verbazend aantal gevoed zoude worden op een klein deel der 
Africaansche kust. Mr. CLAY klopte eens op zijn snuifdoos 
en antwoordde, dat hij hoopte, dat dit binnen weinige jaren 
zou kunnen geschieden." Maar tot nog toe is het daar nog 
zeer ver af. Gedurende de eerste 20 jaren bleef het aantal 
negers dat naar de beide colonien, Liberia en Kaap Palmas, 
gezonden is nog onder de 3000, ofschoon het transportatie

IN VRIJE NEGERS. 13 
systeem gebruikt werd om slaven kwijt te worden, die of 
wegens te geringe Of wegens te groote bekwaamheden lastig 
en gevaarlijk schenen. In 1853, nadat het genootschap 36 
jaar bestaan had, had het nog maar 8500 negers in Africa 
aan wal gezet. 
Men moet ook zeer weinig gebruik van zijn verstand maken, 
zoo men gelooven kan, dat de zuidelijke staten, die altijd zeer 
naijverig waren op den aanwas der noordelijke staten door 
Europesche immigratie, zich werkelijk van bruikbare handen 
tot den arbeid zouden ontdoen. Tegenwoordig weet men dan 
ook volkomen, tot welk einde men van dit colonisatie-systeem 
gebruik maakte. Geen beter licht wordt daarover verspreid, 
dan door het bekende feit, dat de wegzending van negers naar 
Liberia zich geheel regelt naar den staat van den katoenoogst. 
Ofschoon altijd zeer gering, zijn de uitvoeren toch het talrijkst, 
wanneer de katoen laag in prijs is, en houden bijna 
geheel op als hij in waarde stijgt. In het eerste geval is men 
verlegen mdt, in het tweede verlegen Om werkende handen. 
In de laatste tien jaren was de katoen bijna verdubbeld in 
prijs, en toen hoorde men in America ook niet veel meer van 
Liberia. Gedurende de laatste prijsvermeerdering van den 
katoen en de slaven beiden, scheen de zaak ook verloopen te 
zijn. Nogtans werd het genootschap in stand gehouden, en 
hetgeen de Regina Coeli aan het licht heeft gebragt, geeft de 
verklaring waarom. 
Dat de Americanen er inderdaad belang bij hebben, om de 
vrije negers van het grondgebied der Unie te verwijderen, 
blijkt uit alles, wat ons van de houding en den toestand van 
dezen bekend is. Die zijn onlangs goed geschetst, hoewel in 
den vorm van een roman in WEBBE'S » The Garies and their 
friends", en men kan begrijpen, dat personen, van welk ras 
of gestel ook, die in het bezit zijn van huizen, schepen, winkels 
en publieke fondsen, ook gaarne hun eigen wil en eigen 
begrippen hebben. Al mag de kleurling ook Been grondeigendom 
bezitten, al verklaart het hoogste geregtshof ook »dat de 
zwarte geene regten heeft, welke de blanke behoeft te eerbiedigen", 
een ras, dat geestelijken, doctoren, advocaten, professoren 
en kunstenaars oplevert, kan niet nalaten aanspraak 
te maken op meerdere regten. Sedert eenigen tijd heeft men 
dan ook de teekenen kunnen waarnemen, dat de vrije negers

14 DE SLAVENHANDEL 
er naar streven , om hun stand to verheffen boven den druk, 
waaronder de Americanen hen leggen. Eene belangrijke demonstratie 
in dien geest heeft nog dit jaar (1858) plaats gehad, 
in eene vergadering van vrije kleurlingen van New-Bedford, 
eene bloeijende koopstad in Massachusetts. In de besluiten 
daar genomen drukken zij hunne overtuiging uit, dat de 
Americanen drie zaken ten hunnen opzigte wenschen: terugbrenging 
tot den toestand van slaverq , verwijdering uit het 
land, en vernietiging als een sociaal element. Maar zij verklaren 
, dat geene pogingen om hen te verbannen , door hun 
druk bestendig en meer en meer bezwarend te maken , ben 
er toe brengen zullen, om bun » vaderland" (hier America) te 
verlaten. Zulk eene uitspraak, nadat men 41 jaren proef had 
gehad van de colonisatie naar Liberia, is eene stemme zeker 
ook waardig gehoord te worden. 
Wenden wij den blik naar Liberia zelf, ook wat wij daar 
zien zullen is weinig geschikt, om onze sympathie voor het 
werk der Colonisation-Society op te wekken. Het terrein voor 
de Americaansche colonie gekozen was eene vrij bloeijende 
streek, voor dat de slavenhandelaars het vonden. Langs de 
rivier St. Paul en tusschen deze en Kaap Mesurado leefde 
eene landbouwende bevolking in eene reeks van dorpen , die 
tot op 2 mijlen landwaarts in van de oevers der rivier verspreid 
lagen. Na de verschijning van de Americaansche slavenhalers 
voor deze kust, werd alles verlaten. De bewoners werden 
weggevoerd of verspreidden zich, en hunne gehuchten 
werden verbrand. De Colonisation-Society koos eene strook 
grond langs de kust van omtrent 300 (Eng.) mWen lang en 
van afwisselende breedte. Zij wordt door verscheiden rivieren 
doorsneden , die echter niet bevaarbaar zijn en met zandbanken 
aan de mondingen , zoodat eene geschikte ankerplaats ontbreekt. 
Monrovia, de hoofdstad van Liberia, is eene ongezonde 
plaats, en moeijelijk genaakbaar van de zeezijde. Nooit 
heeft het die eigenaardige levendigheid gehad, die eene plaats 
van vertier kenmerkt , on het levert niets op om den treurigen 
indruk weg te nemen , dien men reeds dadelijk ontvangt bij 
het bestijgen van de slechte wegen , die er henen leiden. Het 
is verre van dat paradijs to zijn, zooals het wordt beschreven 
aan de colonisten buns ondanks , die er met geweld of met 
list worden henengelokt.

IN VRIJE NEGERS. 15 
Een paar geloofwaardige getuigenissen zullen ons nader inlichten 
wat Liberia is. Dr. BACON, in Engeland genoeg bekend 
dat men aan zijne verklaringen niet twijfelen kan, is 
de verlichte en ondernemende arts, door wiens mededeelingen 
de Engelschen voornamelijk den aard der colonie hebben leeren 
kennen. Dr. BACON ging er henen als een enthusiastische voorstander 
van de onderneming (*), even als zoo vele anderen 
om den tuin geleid. Hij landde er in 1837 aan en bleef er 
bijna twee jaren, terwijl hij nog een jaar in naburige streken 
doorbragt. Het getal Americanen (negers) dat hij er vond 
bedroeg niet meer dan 5000, tegenover 80,000 inboorlingen. 
Hij vond er ROBERTS, die later President geworden is (voor 
eenigen tijd overleden), fungerende als agent en handlanger van 
den slavenhandelaar PEDRO BLANCO, die daartoe te Gallinha 
een groot etablissement had. Hij vond er J. N. LEWIS, Scoretaris 
van de colonie, ook een agent van BLANCO, en verder 
den zoogenaamden zendeling PAYNE , formeel in dienst van de 
slavenfactorij van New-Sesters. ROBERTS bezigheid was, om 
opgebragte schepen te Sierra Leone te koopen, die BLANCO 
we6r als slavenhalers gebruikte, en LEWIS bezorgde de leverancie 
van goederen en koopwaren, die tegen slaven werden 
ingeruild. Het was iets van algemeene bekendheid in America, 
dat een der bronnen van bestaan te Liberia was het smeden 
van de ketenen voor de slavenladingen, die hier opgehaald 
werden. Duizende dollars werden er door deze drie agenten 
van de slavenhouders ontvangen, en van 1835 tot 40 was de 
colonie de hoofdsteun voor den handel, dien zij heette te zullen 
opheffen. Dr. BACON' zag niet minder dan 6 slavenhalers tegelijk 
voor Monrovia ten anker, en gedurende dien tijd dacht 
niemand om eenige andere broodwinning, dan het bezorgen 
van de treurige lading. Het spreekt van zelf, dat er verschillende 
listen moesten in het werk gesteld worden, om de 
waakzaamheid der kruisers te ontgaan , even als om de opgekochte 
schepen, die geen Engelschman of Spanjaard koopen 
mogt, aan PEDRO BLANCO in handen te spelen, om ze onder 
een anderen naam weder als slavenhalers in zee te brengen. 
(*) Volgens het plan zouden er maar twee blanken, een doctor en de 
hoofdagent, in de colonie zijn, om den marten de gelegenheid te geven, 
hunne eigene zaken te regelem

16 DE SLAVENHANDEL 
Doch alle wetten zijn te ontduiken, en vooral aan de Westkust 
van Africa. 
Dr. BACON verliet de colonie om de eenvoudige reden, dat 
het gebrek aan voedingsmiddelen zijne zelfopoffering nutteloos 
maakte, en het verhaal van zijn vertrek, waarbij velen, voortnamelijk 
pas aangekomen emigranten, hem smeekten om hen 
mede te nemen, is allerbedroevendst. Zij waren bereid om 
overal henen te gaan en in welke betrekking ook, als zij 
maar van die verschrikkelijke plaats afkwamen, waar niemand 
zich om de emigranten bekommerde en iedereen hen bestal 
en beroofde. 
Men zou kunnen zeggen: »dit alles is jaren geleden, het 
zal er nu wel beter uitzien". Niet veel. Nog een belangrijken 
berigtgever hebben wij in de brieven van A. WASHINGTON, 
uit Liberia gedateerd van Maart tot Junij 1854, die in het 
New-Yorksche dagblad de »Tribune" openbaar gemaakt zijn. 
Deze WASHINGTON was een vrije neger, door de Colonisation 
Society als zendeling naar Liberia gezonden. Hij had alle 
redenen om de beste gedachten te koesteren en althans de 
gunstigste getuigenis - af te leggen; maar ten laatste overwon 
het verdriet over het jammerlijke schouwspel, dat hij hier 
dagelijks onder de oogen bad, de vrees, die een zwarte agent 
van blanke slavenhouders nog altijd koestert. Hij besloot dus 
aan het genoemde dagblad de waarheid te schrijven: »vijf-ennegentig 
van de honderd, die hier met zoo goed als niets 
aankomen, hebben ongeloofelijke jammeren en ontberingen te 
lijden. De Morgan-Dix bragt hier 151 emigranten aan, en 
twee jaren later was de eenige vraag, of de overgeblevenen 
ten getale van 9 of 14 waren. Andere bezendingen verliezen 
maar een derde of soms minder; doch de sterile is toch altijd 
verschrikkelijk, en die het het best hebben geraken hiertoe 
alleen door het uitoefenen van eene vreeselijke tyrannij. De 
emigranten spelen den slavenhouder over de inlandsche negers 
en zij voeren de zweep zeer handig. Die eenig geld hebben, 
kunnen spoedig rijk worden; zij koopen verschillende producten 
van Engelsche schepen, en zetten die met grove winst 
weder af. Anderen, die eenige kunst of eenig handwerk verstaan 
of wat energie hebben om landbouw te drijven, kunnen 
hiermede althans het leven houden. Maar van de meesten 
komt weinig te regt. De zieke en noodlijdende emigranten

IN VRIJE NEGERS. 17 
'worden landwaarts in, de rivieren op, gezonden, ver genoeg 
dat men geen last van hen heeft. Dan verdwijnen zij, ten 
minste men geloofde vroeger dat zij uit het oog verloren werden. 
Eerst nu heeft men reden gekregen tot het vermoeden, dat 
dit niet zoo is. 
Het geval met de Regina Coeli en later met de Charles- 
George heeft licht verspreid over vele punten , die tot nog toe 
duister waren. Vooreerst, dat die vrije emigranten vrij waren 
niet als de vogelen des hemels , maar als de papegaai in zijne 
ijzeren kooi of met zijn geketenden voet. Vrije passagiers 
worden niet geketend en vermoorden de equipage niet, nog 
voor dat zij vertrokken zijn. En, als van Fransche zijde wordt 
beweerd, dat de Fransche officiele agent aan boord van de 
Charles-George een onbedriegelijke waarborg was voor de vrijheid 
der emigranten, kan ik mij niet weArhouden daarbij aan 
de argumentatie ex absurdo te herinneren , die een Engelsch 
dagblad hiertegenover stelde, »dat men dan even goed zou 
kunnen beweren, dat de Franschen vrij zijn, omdat de Keizer 
aan hun hoofd staat." 
Verder is er veel getwist over de vraag, of de emigranten 
van de Regina Coeli geboren Africanen of daarheen getransporteerde 
Americaansche negers geweest zijn. De Franschen beweren 
het laatste, ten bewijze dat zij werkelijk vrijwillig scheep 
gegaan moeten zijn. De Americaansche Colonisation Society 
ontkent het. Zonder de gevolgtrekking van de Franschen aan 
te nemen, schijnt het toch wel dat hun beweren de meeste 
waarheid bevat. In het Engelsche Parlement kon men zich 
maar niet begrijpen, hoe die emigranten Americanen konden 
zijn, daar zij toch blijkbaar niet van Monrovia, noch uit de 
naburige streken kwamen. Welnu I de moetjelijkheid lost zich 
op, als men om de ongelukkigen denkt, die wegens ziekte of 
nooddruft naar binnenslands worden gezonden. Daaruit zal 
wel grootendeels de lading zamengesteld zijn geweest. 
Het resultaat van Liberia is dus, dat Americaansche planters, 
zeer menschlievend, vrije negers naar dat land van belofte 
transporteren, en dat Fransche planters, even menschlievend, 
dezelfde negers uit dat Utopia uitvoeren als vrije arbeiders, die 
zoodra als zij zich van hunne boeijen kunnen ontdoen, de 
equipage vermoorden on naar land terugzwemmen. 
Geschieden deze transacties met goedvinden van de Liberi- 
MENGELW. 1859. IV. I. 2

18 DE SLAVENFIANDEL 
aansche autoriteiten ? Wie zal het beweren , wie zal het ontkennen 
? Aan de eene zijde is het een feit, dat de grond van 
het verdrag tusschen Liberia en Engeland benevens andere 
mogendheden , en de voorwaarden waarop de republiek erkend 
is , bestaat in het verbod van uitvoer van elke soon an emigranten, 
tenzij van paspoorten voorzien , waardoor men altijd 
eenige contrOle kan uitoefenen. Ook verklaarden de autoriteiten 
van Liberia, »dat het gouvernement tot nog toe (tot de 
zaak met de Regina) niet wist hoe men zich die emigranten 
verschafte ; maar dat het later gebleken is, dat het grootste 
gedeelte er van geprest was en met geweld aan boord gebragt, 
zoodat het niet meer of minder is dan werkelijke slavenhandel." 
Aan de andere zijde zijn er feiten , die de zaak in een 
ander licht stellen. Eenigen tijd voor dat de Keizer van Frankrijk 
zijn contract sloot met de firma REGIS & c18., om vrije 
negers naar de Fransche colonien to transporteren , verheugde 
de toenmalige President van Liberia (RonEnTs) de kamer der 
vertegenwoordigers met het berigt van een geschenk van 1000 
geweren met toebehooren , door den Keizer aan de Republiek 
geschonken. Dit zou vreemd zijn, zonder hetgeen er volgde. 
De agenten van REGIS & Cie. gingen nu aan het opkoopen van 
»arbeiders" langs de kust, en van bekende slavenhandelaars. 
Die kust moet men zich niet voorstellen als overal bewoond. 
Op eenigen afstand van Monrovia vertoont zij , behalve enkele 
dorpen , niet anders dan oneindige bosschen van amandelboomen 
en acacia's, alleen afgewisseld door ddn ding, en dat 
is — hier en daar een slavenbarrak. Men begrijpt , dat er 
dus wel middel was, om »arbeiders" to krijgen. Maar er was 
ane moeijelijkheid , die de geweren hadden moeten oplossen. 
Het schip moest to Monrovia uitgeklaard worden , wear de 
eenige haven was, en dat kon niet geschieden zonder paspoorten. 
Misschien had ROBERTS hier geene zwarigheid gemaakt 
, maar ondertusschen was BENTON President geworden , 
die wat minder gunstig voor de emigratiezaak gestemd schijnt 
to wezen. Eerst wilden de Fransche agenten hem dwingen 
om een generaal paspoort voor de geheele lading to geven, 
later betaalde de kapitein van de Regina Coeli 1564 piasters 
paspoortgeld voor 400 arbeiders, die bij hem aan boord waren 
of zouden komen. — Nog een ander feit met betrekking tot

IN VRIJE NEGERS. 19 
de Fransche patronage over Liberia is het volgende. Eenigen 
tijd na het vroeger vermelde geschenk had de Keizer aan de 
Republiek een nieuwe oorlogsbrik beloofd. Reeds was tijd 
en plaats voor de overdragt bepaald ; maar de belofte werd 
ingetrokken, omdat de Liberiaansche autoriteiten, gelijk wij 
zagen, den emigrantenhandel niet genoeg bevorderden. Ook 
sommige Americaansche bladen waren er op uit om den President 
BENSON en zijn bestuur van alle schuld in de zaak vrij 
te pleiten. — Wij zullen hun proses niet opmaken; zulke delicate 
quaesties zouden zelfs in een Europeschen staat, onder het 
licht der openbare pers , moeijelijk uit te maken zijn. Hoe 
zal men dan hier beslissen ? 
Nog een feit willen wij mededeelen , dat dezelfde zaak nog 
van eene andere zijde te beschouwen geeft, uit de Fransche 
colonies zelven. Te St. Pierre verschijnt een dagblad, de 
Outre-Mer, dat ook over de zaak gesproken heeft , maar 
waaraan het stilzwijgen is opgelegd. Doch Dominica is eene 
Engelsche bezitting, en door zijne ligging tusschen de Fransche, 
Martinique en Guadeloupe, natuurlijk best in staat om 
met den waren stand van zaken bekend te worden. Daar 
verschijnt ook een dagblad, maar een Engelsch, The Dominican, 
die in het N.. van den 16den Junij 1858 het volgende als 
een staaltje uit meerdere mededeelt. 
Den 2de° Mei landden er twee negers op Dominica, gevlugte 
slaven van Martinique. Den 15de. Junij verschenen er nog 
drie anderen, van welke dEin, ZARA , Engelsch kon spreken, 
en van hem vernam men de historie van alle vijf. Zij waren 
geboortig van eene streek bij de Fransche nederzetting Grand 
Bassin, aan de Cape-Coast (Engelsch). ZARA. had gewerkt voor 
Bristolsche en Liverpoolsche schepen, die op Cape-Coast voeren 
voor ivoor en goudstof, waarbij de kapiteins in dier voege te 
werk gingen, dat zij met het opperhoofd van het district, 
KINGH PETER, eene overeenkomst sloten, voor de dienst van 
een zeker aantal mannen (»boys") voor zes maanden, tegen een 
bepaald loon. Daze boys kwamen altijd op den bepaalden tijd 
weder naar huis met hun geld, zoodat zij geen het minste 
wantrouwen meer koesterden. Maar nu kwam er tegen het 
Bind van 1856 een Fransch schip , dat ook zulke mannen verlangde 
”om te werken even als zij voor de Engelschen deden; 
alleen zouden zij iets verder ORB maar goed loon ontvangen, 
2*

20 DE SLAVENHANDEL 
en na 6 maanden weder teruggebragt worden." Een veertigtal 
werd zoo aangeworven. De eerste verwondering veroorzaakte 
reeds het groote aantal mannen , die in dat schip bijeengebragt 
waren, en hunne verscheidenheid van ras en stam. 
Gedurende de reis hadden zij nergens over te klagen , maar 
hunne ontvangst op Martinique was geheel anders, dan zij 
zich voorgesteld hadden. Na een lang onderhoud tusschen den 
kapitein en den gouverneur werden ZABA en zijne 4 medgezellen, 
benevens nog een ander, , die later stierf, in volslagen 
slavernij overgegeven aan een Mr. JULES, den opzigter van 
een planter ENOU, eigenaar van de plantage l'Autrebord. De 
34 anderen werden op dezelfde wijze weggevoerd , en zij hadden 
er nooit meer van gehoord. De slagtoffers van Mr. JULES 
moesten overmatig werk verrigten , met schraal voedsel , vele 
slagen en geen loon. Een van hen stierf ten gevolge der 
slagen, en toen zij van naar huis gaan spraken, zagen zij 
wel dat zij niets anders dan slagen waren. Na een jaar zeide 
ZABA, dat hij naar huis wilde, naar vrouw en kind, en dat 
ook zijne vijf medgezellen hunne vrijheid en hun loon verlangden. 
Maar de opzigter zeide hun dat zij nnikkers" en 
niets anders waren, en nooit terug zouden keeren. 
Thans was hunne eenige hoop gevestigd op den hoogen 
berg, die aan den horizont uit zee oprees, en "Engelsch land" 
was, gelijk zij vernamen. Twee ontsnapten , maar hierdoor 
werden er strenge voorzorgen genomen , en alle booten bij 
nacht goed vastgelegd. Het doet er weinig toe door welke 
listen, maar genoeg is het te zeggen , dat ook ZABA. en de 
beide anderen eene boot wisten los te krijgen en te ontsnappen. 
Zij konden echter niet eer gelooven dat zij werkelijk 
vrij waren, voor dat men hun herhaaldelijk had verzekerd, 
dat zij naar Liverpool en verder naar huis vervoerd zouden 
worden, zoodra zij met werken genoeg hadden verdiend , om 
hun overtogt te betalen. Zij hadden meer vertrouwen in de 
Engelschen , dan in de Franschen, die, zooals zij zeiden, »twee 
monden hebben , ddn (een suikermond) in Africa en een anderen, 
veel minder aangenaam , in Martinique." 
De medegedeelde feiten zijn voorzeker voldoende om te doen 
zien , wat men van de emigratie der vrije negers te denken 
hebbe, en dat ik het teregt een slavenhandel heb genoemd.

IN VRIJE NEGERS. 21 
Gelijk men begrijpen kan , de bovenstaande berigten over de 
Liberiaansche zaken zijn uit Engelsche bronnen geput. Waar 
zou men ook enders die bronnen gevonden hebben ? In Frankrijk 
is er betrekkelijk weinig over de zaak gezegd , en natuurlijk 
alles met het doel om elke smet van de natie of te wisschen. 
In Engeland is or veel over gesproken en daar kon 
men ook best over de zaak oordeelen en ingelicht zijn. De 
slavenquaestie is daar eene nationale zaak bij uitnemendheid, 
waartoe men met elle zorg steeds elk document bijeenverzamelt, 
gelijk dan ook het reeds genoemde artikel in de Edinburgh 
Review van Oct. 1858 getiteld : »The Slave-trade in 1858", 
waaruit ik de meeste feiten heb leeren kennen , onloochenbaar 
met kennis van zaken er over spreekt. Wel is het waar, dat 
de Engelsche Reviews in den laatsten tijd eene croisade contre 
1' empire schijnen to voeren , gelijk de Franschen zich beklagen; 
maar de medegedeelde feiten dragen elle kenmerken der waarheid. 
Dit alleen zou men er tegenover kunnen stellen , dat de 
Engelschen te zeer geneigd zijn, om aan het Fransche gouvernement 
ten laste to leggen , wat misschien meer aan de winzucht 
der particulieren is toe to schrijven. Zeker is het, dat 
de Keizer de emigratie heeft willen bevorderen ; maar hebben 
de personen , met de uitvoering daarvan belast, er niet meer 
een werkelijken slavenhandel van gemaakt, dan het gouvernement 
kon weten , of althans wist ? 
Voor den Nederlandschen lezer, , die misschien minder met 
den toestand van Liberia bekend is, wil ik ter aanvulling van 
het reeds medegedeelde nog het volgende voegen. De vooronderstelling, 
dat de slavenschepen juist voorzien worden uit 
die negers , die als vrijen uit America gevoerd , maar in Liberia 
tot gebrek en ziekte vervallen en near het binnenland worden 
weggemoffeld , (om dit meer juiste dan schoone woord to gebruiken) 
— die vooronderstelling heeft meer bepaald betrekking 
op hetgeen met de Regina Coeli is voorgevallen. Doch 
men heeft reeds kunnen opmaken , dat het aantal slavenhalers 
, dat aan die kusten *hare levende lading opneemt, vrij 
aanzienlijk is. 
Van waar komt zulk een groot aantal menschen ? Zeker 
niet alleen uit de uit America aangevoerden , waarvan een deel 
tot eene zekere mate van welvaart komt, en een nog grooter 
deel door den dood wordt weggenomen , terwijl het gebeele

22 DE SLAVENITANDEL 

aantal immers in 1853 niet meer dan 8500 bedroeg. Doch 
men moet zich Liberia ook niet voorstellen als een staat, alleen 
uit die Americaansche emigranten zamengesteld. Deze jonge 
staat, sedert 1847 tot eene vrije republiek verheven, beslaat 
thans eene lengte van 76 Duitsche mijlen en eene gemiddelde 
breedte van 9. De aankomelingen uit America gingen al 
spoedig verdragen aan met de naburige neger-opperhoofden, 
waarvan sommigen zich aan den opkomenden staat aansloten. 
Zoo trad in 1843 het geheele District Cru of Kruh, met ongeveer 40,000 inwoners, en kort daarop dat van Klein-Bassa 
tot Liberia toe. Reeds in 1830 was het op deze wijze tot 
een staat van 300,000 inwoners geklommen, met verschillende 
scholen, kerken en zelfs drukkerijen en twee dagbladen. Ook 
drijft het wat handel en voert palmolie, ivoor, goudstof, enz. 
nit. Ongetwijfeld zijn de Americaansche emigranten de beste, 
althans de minst onbeschaafde bewoners, en wanneer alleen 
die werden uitgevoerd, zouden er spoedig niet anders dan bare 
negers overblijven. 

Maar dit is vooral het bezwaar dat ik tegen de Liberianen 
heb, niet, dat zij zich laten uitvoeren als slaven, maar dat 
zij de hand leenen om de inlandsche negers, gedeeltelijk tot 
bun land, gedeeltelijk tot naburige districten behoorende, den 
slavenhandelaars aan te brengen. Wat zien wij dear dus gebeuren? Menschen behoorende tot het ras, dat zoo lang onder 
een vloek door menschen alleen hun opgelegd zucht, zoodra zij 
tot vrijheid zijn gekomen en er in geslaagd zijn om zich even 
boven den stand van boschneger to verheffen, — zich verrijken 
ten koste van de vrijheid hunner stamgenooten, die maar een 
weinig minder gelukkig, of iets minder beschaafd zijn dan zij. 
Noch Franschen, noch eenig ander yolk zou hier ooit zijne 
slavenmagt kunnen recruteren, zoo zij niet juist in negers 
hunne ijverigste handlangers vonden. 

Ook hier zien wij dus hetzelfde verschijnsel als in de Europesche staten. Officieel heeft de staat Liberia al wat slavernij 
is afgezworen en afgeschaft, maar zijne burgers en zelfs vele 
overheidspersonen laten zich door winzucht verleiden , om al die 
schoone bepalingen ijdel te waken. Maar met dit verschil — 
een groot verschil, voorwaar — dat dezen niet de verontschuldiging hebben van het zoo algemeene denkbeeld, dat de 
neger toch eigenlijk eene mindere soort van mensch is. Zelven 


IN VRIJE NEGERS. 23 
hebben zij misschien vroeger de zweepslagen des drijvers gevoeld 
, of weten dat vader of moeder daaronder hebben gezucht. 
En ziet, nu in het genot hunner vrijheid, nu deel uitmakende 
van een staatsligchaam, alleen uit mermen van datzelfde 
ras bestaande, — in pleats dat het eerste streven van 
den jongen staat wezen zal, om hun vertrapt ras op te heffen 
uit zijne vernedering, zijn zij de eerste steunpilaren der verfoeijelijke 
instelling, de geessel en de vloek van de gansche 
westkust van Africa. Weinige personen zijn misschien de spil 
waarop alles draait; maar die weinigen , zij zijn waard al het 
leed to dragen , dat hun gansche ras sedert zoo vele eeuwen 
heeft moeten verduren. Dat is eene laagheid met geene woorden 
to beschrijven. 
Voor het oogenblik is deze nieuwe phase van den slavenhandel 
weer afgeloopen. Na al wat over deze treurige zaak 
geschreven is, heeft de Keizer der Franschen aan eene commissie 
opgedragen, om de quaestie der emigranten to onderzoeken. 
Zijn brief aan Prins NAPOLEON, die aan het hoofd der 
commissie staat, gerigt , is gedateerd van den 30"en October, 
en heeft denzelfden geest van gevatheid en diplomatischen tact, 
die alles kenmerkt, wat uit het keizerlijke cabinet uitgaat. En 
terwijl ik dit schrijf leeren ons de dagbladen , dat het gevolg 
van dit onderzoek wel zijn zal, dat de uitvoer van vrije zwarten 
van Africa's westkust afgeschaft wordt. In zeker opzigt 
is in deze retractatie een bewijs van schuld gelegen , misschien 
ook een bewijs van Engelands magt en invloed. Maar in alien 
gevalle moet het erkend worden, dat het Keizerlijke gouvernement 
zeer te pas weet terug to treden, en ook wil terugtreden, 
als het noodig is. 
Maar nog, wie zegt het ons, dat niet eerder of later onder 
een nieuwen vorm hetzelfde verschijnsel zich weder zal voordoen 
? Mag men geen slaven halen, dan haalt men vrije arbeiders 
, en mag men geen van beiden , dan smokkelt men. Zoo 
lang nog ergens slaven worden gebruikt , zoo lang zal Africa 
bezwaarlijk ruste vinden. Omdat Africa door hebzucht van 
vorsten , door onderlinge tweespalt , door onbeschaafdheid en 
laagheid zelf den rug naar de zweep keert. 
Daarom hebben de Engelschen meer en meer hunne pogingen 
, — zeggen wij Bever hunne wenschen — gerigt , om 
het kwaad in zijne bakermat , in Africa, zelf aan te tasten.

24 DE SLAVEMIANDEL IN VRIJE NEGERS. 
Daarom hoopt het door het licht des Evangelies en der beschaving 
den toestand van Africa eenmaal zoo verbeterd te zien, 
dat men er evenmin slaven zal gaan zoeken, als in Groot- 
Brittannie of Frankrijk. Het rust zijne zendelingen uit, nu 
met den Bijbel alleen in de hand, dan, gelijk LIVINGSTONE 
thans, met het doel, om landbouw, handel en nijverheid in 
het land der verstootelingen in te voeren. Het is de koninklijke 
weg, maar de langzame. Ook de groote Sahara kan in bouwland 
herschapen worden, mits water aangebragt en geduld geoefend, 
en zoo zal er nog al wat tijd verloopen, eer dat Africa, 
niet door officiöle verdragen en slechts in schijn, maar door eigen 
beschaving in werkelijkheid , tegen hebzucht en onmenschelijkheid 
beschermd zal zijn. D-D. 
DE VESTIGING VAN NEDERLANDERS IN VERSCHILLENDE 
STREKEN VAN EUROPA. 
DOOR 
F. NAGTGLAS. 
Coelum, non animum mutant, qui trans mare 
currunt. 
Onder de opmerkelijkste verschijnselen in de geschiedenis 
der beschaving, mag voorzeker gerekend worden de zucht 
tot landverhuizing, die nu eens in meerdere dan weder in 
mindere mate bij de meeste volken kan worden waargenomen. 
Die vreedzame verspreiding der natien is eene hoogst gewigtige 
zaak , waaraan niet alleen het koloniserende yolk, maar 
ook de menschheid in het algemeen , veel is verschuldigd. En 
toch is de geschiedenis der landverhuizingen , en niet het minst 
in ons vaderland , wel wat verwaarloosd geworden. Voor haar 
schoten maar weinig bladzijden over in de reeks van bookdeelen 
, waarin sints eeuwen de zoogenaamde aistoire bataille" 
van Nederland tot in de geringste bijzonderheden werd beschreven. 
De eigenlijke ontwikkelingsgeschiedenis van het yolk 
bleef maar al to zeer verborgen onder den kruiddamp van zeegevechten 
en veldslagen. 
De historie van de verspreiding der Nederlanders in andere 
werelddeelen , hoewel soms verzuimd als die kolonien zelven,

DE VESTIGING VAN NEDERLANDERS , ENZ. 25 
was meestal zoo naauw verbonden met de krijgsgeschiedenis 
van den staat, dat er daarvoor bouwstoffen genoeg voorhanden 
zijn, maar zooveel to meer blijft er nog to onderzoeken over 
aangaande de lotgevallen en den invloed der Nederlanders, die 
zich in vroeger en later tijd in verschillende streken van Europa 
hebben gevestigd. Was in ons land het lot dier nederzettingen 
genoegzaam onbekend , de vreemdeling heeft niet altijd vergeten 
op te teekenen , welke gewigtige diensten hem door de 
landverhuizers zijn bewezen. 
Tot onze landgenooten reken ik bij deze beschouwing 
ook de bewoners van Braband en Vlaanderen, die, al zijn 
wij thane door godsdienstige en staatkundige omwentelingen 
gescheiden , door afkomst, taal en zeden steeds naauw aan 
ons verbonden blijven. 
Reeds VONDEL zong : »De liefde tot zijn lent is ieder aengheboren" 
— en waar schijnt bet, dat alleen zeer gewigtige 
omstandigheden den mensch, en vooral den minder beschaafden 
, die gewoon is zich in een beperkten kring te bewegen 
en stad of dorp zijn wereld acht, dringen kunnen om de natuurlijke 
traagheid te overwinnen, waarmede hij aan oude 
gebruiken gehecht is. Uit enkele luim verlaat de mensch, 
door ADAM SMITH het moeijelijkst te verplaatsen voorwerp genoemd 
, zijn vaderland zelden of nooit, tenzij misleid door een 
ideaal, dat hij zich elders voorspiegelt. 
De Nederlandsche vestigingen in Europa waren dan ook 
aan belangrijke oorzaken hun ontstaan verschuldigd. 
Als wij de oude kronijken doorbladeren, vinden wij op 
bijna iedere bladzijde gewag gemaakt van ontzettende watervloeden 
, die deze lage landen teisterden, en uitgestrekte streken 
somtijds voor altijd bedolven. Zoo vindt men, om slechts een 
tijdperk te nemen, tusschen den Marcellusvloed in 1219 (waarbij 
tusschen Schelde en Wezer meer dan honderd-duizend menschen 
verdronken, en die vooral in Friesland zulke groote 
verwoestingen aanrigtte , dat zij nog eeuwen daarna een spreekwoord 
in deu mond des yolks bleef) en den bekenden St. Elisabethsvloed 
in 1421, waarbij de Dortsche waard inliep, zestien 
belangrijke overstroomingen opgegeven. Onder and eren brak 
op Rersmis 1277 de Dollard in, waarbij 35 dorpen genoegzaam 
verloren gingen , en bij den vloed die in 1374 Vlaanderen 
teisterde, werden er aan de Westerschelde 16 dorpen vernield.

26 DE VESTIGING VAN NEDERLANDERS 
Als men nu in aanmerking neemt, dat destijds de bezittingen 
van de meest gegoeden alleen in grond en in kostbaarheden 
bestonden, daar andere geldbelegging genoegzaam onbekend 
was, dan gevoelt men welke droevige gevolgen die 
onverwachte vloeden te weeg bragten. De kronijk.schrijvers 
verhalen het dan ook, en er ligt eene onbeschrVifelijke mate 
van jammer in de weinige regels, waarmede REIGERSBERG zijn 
verslag van den voor Zeeland zoo rampspoedigen vloed van 
1530 besluit. »Daar waren menig honderd menschen, zegt hij, 
zoo mannen als vrouwen die zeer rijk waren en groote dominatie 
hebbende, dienaars en boden hidden, en die namaals 
zelven moesten gaan dienen en van huis tot huis moesten gaan 
mendiceren en brood bidden." 
Het verlies van uitgestrekte gronden gaf tot plotselinge 
overbevolking aanleiding en de verarming die hieruit voortkwam, 
deed den Nederlander, uit zorg voor zijn gezin, gretig 
gehoor geven aan de roepstem van geestelijke of wereldlijke 
vorsten uit het buitenland, om zich aldaar in vruchtbare en 
weinig bewoonde streken te komen vestigen. 
Zoo verlieten zelfs aanzienlijke geslachten den vaderlandschen 
grond. Onder velen herinner ik u slechts de ouders van 
JOHANNES WIER, een der verlichtste mannen van zijn tijd, die 
door overstroomingen van hunne bezittingen beroofd, uit Zeeland 
naar Duitschland verhuisden. 
Behalve de watervloeden waren het ook nog de onophoudelijke 
burgertwisten, veten en oorlogen, waardoor de beste 
krachten van onze gewesten verloren gingen, die tot verwoesting, 
verarming en alzoo tot verhuizing aanleiding gaven. 
Werden dus velen onzer landgenooten door onverwachte 
omstandigheden die hen geheel verarmd hadden , tot uitwijken 
gedrongen, anderen verlieten den vaderlandschen grond minder 
uit dringende behoefte, dan wel omdat zij elders meerdere welvaart 
hoopten te vinden. Ik noem slechts de boekdrukkers, 
die in de laatste helft der 15e eeuw uit Holland naar Italie 
en andere streken hunne kunst overbragten, zooals een FREDERIK 
DE COURCEELS, in 1459 of 1461, met zijne gezellen door schoone 
beloften naar Engeland werd gelokt, onze ingenieurs in Frankrijk, 
Engeland en Italie, onze geleerden, krijgslieden en kunstenaars 
in Rusland en Oostenrijk, en onze landbonwers in 
Denemarken, Frankrijk, Zweden. Van dien aard waren ook

IN VERSCHILLENDE STREKEN VAN EUROPA. 27 
de nederzettingen uit onzen handelsbloei ontstaan. De overgroote 
vermeerdering van kapitalen en eene welvaart die zich 
alleen tot de steden beperkte, bragten to weeg dat er voor overzeesche 
ondernemingen gemakkelijk geld te krijgen was, maar 
maakte tevens den toestand van de kleine kapitalisten niet 
zeer gunstig. Deze waren dus ligt tot verhuizen geneigd, zoo 
zij elders meerdere winsten konden behalen, en zijn de stamvaders 
geworden der meeste handelsfamilien van Nederlandsche 
afkomst , die in het buitenland gevestigd zijn. Zeker niet minder 
aanleiding tot emigreren gaf de zucht naar godsdienstige en 
staatkundige vrijheid. Toen de geest der Hervorming in Nederland 
veld won, doch het zwaard nog niet was gegrepen om den 
hopeloos schijnenden strijd te beginnen, waren er honderde 
Nederlanders, die Bever have en goed verlieten dan ontrouw to 
worden aan hunne beginselen. Van 1540-1545 staken er reeds 
vele onzer landgenooten naar Engeland over, en na het strenge 
plakkaat van 20 Augustus 1556 groeide het aantal uitgewekenen 
zoozeer aan, dat er te Londen, Sandwich, Colchester 
en Maidstone Hollandsche gemeenten tot stand kwamen. De 
aanzienlijkste vereeniging was echter de meestal uit Zeeuwen 
bestaande gemeente te Norwich, die eene eigene drukkerij en 
eene school had, en niet weinig tot den bloei dier stad bijbragt. 
Door de onverdraagzame MARIA vervolgd, weken velen 
dezer Nederlanders later naar Denemarken en vertrokken, 
toen zij zich daar te vergeefsch poogden to vestigen, gedeeltelijk 
naar Emden, gedeeltelijk naar Frankfort a/M. Ook 
hier werd hun het verblijf in 1562 moeijelijk gemaakt, en 
eene nieuwe verhuizing gaf aanleiding tot de vestiging van 
Nederlanders te Wezel , Aken , Keulen en elders, en tot de 
stichting der Hollandsche gemeente to Frankendahl in den 
Paltz. Onze landgenooten maakten daar en to Hanau eene 
op zich zelve staande kolonie uit, zij kozen er hunne eigene 
regering en genoten er vele voorregten, die zij met hunne taal, 
kleeding en gebruiken meer dan twee eeuwen behielden , en 
waarvan misschien nog de sporen te vinden zijn. 
Uit godsdienstvervolging ontstond zestig jaren later de Nederlandsche 
kolonie in Sleeswijk , dat rampzalige gedenkteeken 
van de onverdraagzaamheid der 17° eeuw. Een aantal uitgewekene 
Remonstranten zette zich onder WILLEM VAN DEN HOVE, 
Heer van Wedde en Westerwolde , in 1619 in die streken 
neder en bouwde in 1624 Frederikstad aan den Eider.

28 DE VESTIGING VAN NEDERLANDERS 
Onze staatkundige twisten gaven ook dikwijls tot verhuizing 
aanleiding, doch bij het wisselen der omstandigheden 
kwamen de uitgewekenen gewoonlijk terug. Zoo deed de komst 
der Pruissen in 1787 vele Nederlanders naar Belgie en Frankrijk 
en bepaaldelijk naar Rijssel en St. Omer de wijk nemen, 
en toen acht jaren later de omwenteling zegevierde, verplaatste 
zich menig gezin naar Hannover of Engeland. 
Wij willen thans de kolonisten in hun aangenomen vaderland 
nader beschouwen. 
De belangrijkste vestigingen van Nederlanders vond men in 
het noorden van Europa, in Zweden en vooral in Noord- 
Duitschland. Daartoe gaven waarschijnlijk onze aloude betrekkingen 
met de koopsteden der Oostzee aanleiding. Zeer vroeg, 
sommigen spreken van de 9e eeuw, had er reeds een levendig 
handelsverkeer plaats tusschen de Vlamingen, Hollanders, 
Friezen en de »CoopluUde van Oostland", de Oosterlingen, zoo 
als zij gemeenlijk genoemd werden. In het oosten, daar lag 
bet beloofde land, dat tegenwoordig zoo menigeen in het westen 
gaat zoeken. Gij herinnert u de versen van vowDEL, waar 
hij den aartsengel RAFAEL tot GIJSBRECHT VAN AMSTEL laat 
zeggen: 
Gods Wil is dat gij treckt naar 't vette land van Pruissen 
Daer uit het Poolech geberght, de Wijsselstroom komt ruisschen, 
Die de oevers , rijak van vrucht, genoegellick bespoelt. 
Vertron u daer en wacht tot dat de wraeck bekoelt , 
Gij zult in dat gewest een stad Nieuw-Holland bouwen 
En in gezonde lucht en welige landouwen, 
Vergeten al uw leet en overbroghten druk, 
Waerdoor u nazaet klimt, ten bergh op van 't geluck. 
Dat men echter reeds lang v66r VONDEL zoo dacht, blijkt 
uit een der schoonste liederen die uit de middeleeuwen voor 
ons zijn bewaard gebleven. Daar heet het: 
Naer Oostland willen wi varen , 
Naer Oostland willen wi mee, 
Al over die groene heiden 
Frisc over die heiden, 
Daer is een betere ate. 
De eerste sporen van Nederlandsche kolonisten vond men 
in Bremen. Die streken waren niet alleen uitgeput door do

IN VERSCIIILLENDE STREKEN VAN EUROPA. 29 
oorlogen met de Wenden (een volkstam die zich tegen het 
einde der groote volksverhuizing meerendeels in Nedersaksen , 
de zoogenoemde Marken, Pommeren en aan den oostelijken 
oever der Saale had nedergeslagen) maar waren ook nog geteisterd 
geworden en door gedurige invallen van noordsche 
zeeroovers en door overstroomingen. FREDERIK , aartsbisschop 
van Bremen en Hamburg, lokte in 1106 vele Nederlanders 
derwaarts, met het doel om de ontvolking te herstellen en de 
ondergeloopen landen weder vruchtbaar te maken. Deze kolonisten 
ontvingen eene moerassige streek niet ver van Bremen, 
het zoogenoemde Hollerland , ter bebouwing. De belangrijke 
oorkonde van de tusschen den bisschop en de landverhuizers 
gesloten overeenkomst is bewaard gebleven. Daaruit weet 
men dat voor iedere mansus of hoeve eene ruimte van 720 
roeden lang en 30 roeden breed bestemd werd, waarvoor 
moest betaald worden 1 denaar huur, de elfde garve, van ieder 
veulen 1 penning, van een kalf 1 heller, benevens de tienden 
van vee, honig, was, enz. De boeren behielden regten als 
vrije mannen en kozen hunne eigene regters in het wereldlijke, 
doch het derde gedeelte der boeten kwam in sommige gevallen 
aan den bisschop. Hoewel het den kolonisten vrij stond om kerken 
te bouwen, bleven zij echter in het geestelijke aan den bisschop 
onderworpen. Eene halve eeuw later noopten dezelfde redenen 
graaf ADOLF II van Schaumburg om uit Vlaanderen, Holland, 
Westphalen en Friesland landbouwers te lokken door hen vele 
voorregten en grondbezit in Holstein, Wagrien en Westelijk 
Mecklenburg aan te bieden. Onder deze lieden werd het schier 
ontvolkte land verdeeld en iedere stam , als ik mij zoo eens 
mag uitdrukken , ontving de gronden die het best met zijn 
vaderlandsehen bodem overeen kwamen. De Vlamingen, waaronder 
ook wel Zeeuwen zullen geweest zijn, schijnen zich 
vooral in de omstreken van Kiel te hebben gevestigd , waar 
nog een dorp Flemhude ligt en eene straat de flamische Gasse 
genoemd wordt. 
Dat onze landgenooten aan de uitnoodiging tot verhuizing 
zoo gereedelijk gehoor gaven, is waarschijnlijk wel een gevolg 
geweest der groote overstroomingen, welke de regeringen van 
onze graven DIRK IV en FLORIS III zoo droevig onderscheidden , 
en die o. a. in de jaren 1129, 1135 en 36 en 1170 vooral 
Vlaandcren en Zeeland zwaar hebben geteisterd.

30 DE VESTIGING VAN NEDERLANDERS 
Toen andere Duitsche vorsten den gunstigen invloed der 
vlijtige en bekwame kolonisten bemerkten, lieten zij niets onbeproefd 
om ook die voordeelen deelachtig te worden. Niemand 
was Kier ijveriger in dan de vermaarde markgraaf van Saksen, 
later van Brandenburg, ALBRECHT, bijgenoemd de. Beer, die 
omstreeks het midden der 12e eeuw na langdurige worstelingen 
de Wenden terugdreef, en de nu ledige plaatsen oostwaarts 
van de Elve tot op de grenzen van Silesie en de 
Lausnitz, aismede ten zuiden van den stroom in Thuringen 
en de zoogenoemde goldene Aue, door kolonisten trachtte aan 
te vullen. 
Deze landverhuizers schijnen voornamelijk Hollanders, Zeeuwen 
en Vlamingen te zijn geweest. Een oude kronijk in het 
plat Duitsch, van CASPER ABEL, vermeldt dat de Hollanders 
eene streek ontvingen aan de Elve, waar zij Angermunde 
bouwden, en de Zeeuwen eene woeste plek digt bij dezelfde 
rivier, waar door hen eene stad gesticht werd, die zij naar 
hunne afkomst Seehusen noemden. De Vlamingen bouwden of 
herbouwden Stendhal, dat de hoofdstad van de zoogenaamde 
Altemark werd. Deze kolonisten stonden ook ALBRECHT ter 
zijde, toen hij aan den oever der Spree de naar hem genoemde 
stad BUrlein, het tegenwoordige Berlin, grondvestte. Door 
landverhuizers uit Westphalen werd de voorstad Köln gebouwd, 
welken naam tot heden toe een der vijf groote wijken van 
Pruissen's hoofdstad draagt. In Oost-Pruissen, niet ver van 
Elburg, zou het zoogenoemde Pruissisch Holland aan na den 
moord van moms V uitgewekene Nederlanders zijn oorsprong 
verschuldigd zijn. Ik herinnerde u reeds dat VONDEL daarop 
zinspeelt. Hoewel de naam de overlevering schUnt te bevestigen 
en er in die streken werkelijk eene Nederlandsche kolonie 
gevonden wordt, waarover straks nader, is het echter 
gansch niet zeker dat deze vestiging aan GIJSBRECHT VAN 
MOTEL haren oorsprong te danken heeft. De geschiedschrijver 
VAN SPAAN is van meening dat Heer GIJSBRECHT, door de omstandigheden 
tot een dolend ridder gemaakt, niet ver is uitgeweken, 
maar dat de half kindsche grijsaard zich na zijn vlugt 
in het land van Kleef gevestigd heeft. In Dantzig woonden 
al vroeg Hollanders en Vlamingen, daar zij bij name voorkomen 
in een privilegie, door koning CASIMIR JAGELLO in 1457

IN VERSCHILLENDE STREItEN VAN EUROPA. 31 
aan genoemde stad verleend. Ook in het Maagdenburgsche, 
Anhalt en den Keurkreitz meenen sommigen in vele pleatsnamen 
den Nederduitschen oorsprong to herkennen. Zoo zou 
Kemerich of Kemberg, Kamerik — Brugk , Brugge — Mucheln, 
Mechelen — Gentin, Gent — Damra , Demme Niemeck, 
Nijmegen, enz. beteekenen. Andere taalkundigen beweren 
echter, dat de meeste der genoemde namen van Wendische 
grondvormen afstammen. 
Allerbelangrijkst is de invloed door deze landverhuizers uitgeoefend. 
De aankomst van honderde vrije lieden, waaronder 
van adelijken geslachte , beschermd in hunne persoonlijke vrijheid 
door bepaalde wetten, moest noodwendig terugwerken op 
het lot der oude bewoners en niet weinig toebrengen om de 
lijfeigenschap te verzwakken en langzamerhand bijna ongemerkt 
te doen ophouden. Maar Noord-Duitschland ontving van de 
kolonisten eene nog grootere weldaad; want de Nederlanders 
bragten er met de Christelijke leer Christelijke beginselen. 
Hierdoor werd de kiem gelegd tot bescbaving der Heidensche 
Wenden , en eene voortdurende ontwikkeling, die alleen het 
Christendom verschaffen kan , verzekerd. 
De bekwaamheid en vlijt onzer landgenooten deden ook den 
landbouw meer en meer toenemen , en de vrijheid die zij bedongen 
hadden liet ook daarop haren gunstigen invloed gelden. 
ANTON zegt daarvan in Geschichte der Teutschen Landwirthschaft: 
»De landhuishouding moest in hunne meer vrije handen eene 
andere gedaante aannemen, de beheerschers des lands moesten 
leeren inzien dat de landbouw, de gewigtigste bezigheid der 
menschen, niet tot slavernij gedoemd was, en dat hij steeds 
heer des lands zou blijven, ook wanneer zijne gronden zich in 
handen van meer vrije lieden bevonden." 
Deze vrijheid werd den kolonisten verzekerd door verschillende 
wetten, uit de Nederlanden afkomstig, en die hier en 
daar in Noord-Duitschland tot zelfs in het laatst der vorige 
eeuw zijn in stand gebleven. In de omstreken van Bremen 
vond men het ..Tus Hollandricum ; in Thuringen en de zoogenoemde 
Marken het Jus Flamingicum, welke in de hoofdbeginselen 
geheel overeenstemden. Deze belangrijke regtsbronnen zal 
ik echter hier niet nader beschouwen. Het zou ons te ver leiden 
om bijvoorbeeld te onderzoeken, wat het privilegie was aan

32 DE VESTIGING VAN tiEDERLANDERS 
onze landgenooten toegekend, om , in tegenstelling der inboora 
lingen, zonder VARE een eed te mogen afleggen , of cm over het 
regt te spreken, ZIP genaamd , waarvoor de Vlamingen in 
Meissen jaarlijks schatting betaalden (”Pro ea Justitia, quae 
Zip vocatur triginta nummos persolvunt.") 
De sporen dezer kolonibn zijn ook nog op te merken in de taal, 
al neemt men nog niet aan, wat een Duitsch schrijver beweert, 
dat het platduitsch eene dochter van het Hollandsch 
is en door de landverhuizers zou zijn overgebragt. Overal 
echter waar Nederlanders gevestigd zijn geweest, vindt men 
woorden in gebruik, die van deze afkomst getuigen. Zoo 
spreekt men b. v. in de buurt van Bremen van een dijksloot, 
van een snees-aal, van een blokland, van een vim-hout, enz. 
Ook in later tijd hebben zich in Noord-Duitschland vele 
Nederlanders gevestigd. Behalve die uitgewekenen , waarvan 
ik straks met een enkel woord reeds melding maakte, vestigden 
zich vele Hollanders tijdens de godsdienstvervolging aan 
de oevers der Oostzee, waar eene betrekkelijke vrijheid van geweten 
stand hield. Niet ver van Dantzig vindt men eene bloeijende 
streek, de Dantziger Werder genoemd , waar men zich 
in Nederland verplaatst waant te zijn. Tusschen de rijke weilanden 
met heerlijk vee bezet, ziet men nette boeren-erven en 
steeds werkzame watermolens. Die Waard werd , naar men 
zegt, in de 166 eeuw bevolkt door uit Nederland geweken 
Doopsgezinden, wier namen zoo als DIJK , DE VEER, enz. nog 
van hunne afkomst getuigen. De overbevolking uit deze 
buurt trekt van tijd tot tijd naar Rusland, waar aan de oevers 
der Molotschau geheele koloni6n met dorpen , die dezelfde 
namen dragen als in den Werder, bestaan en waar vele rijke 
Doopsgezinden wonen. 
Was de Nederlandsche invloed in Duitschland groot, het is 
bekend dat zij even gewigtig, zoo niet belangrijker, geweest 
is in Rusland. Holland was, gelijk de Russische vorstin CATSARINA 
I erkende, de wieg der grootheid van PETER I, van 
den man die een Rusland van hout bij zijne troonsbeklimming 
vond, en een Rusland van graniet heeft achtergelaten. 
Lang echter v6Or Czaar PETER waren onze handelsbetrekkingen 
met Rusland van het grootste gewigt. Czaar MAN 
WASILOWITZ II verkreeg zelfs in 1547 van KAREL V verlof

IN VERSCHILLENDE STREKEN VAN EUROPA. 33 
om in de Nederlanden 300 kunstenaars te mogen aanwerven 
caoudsmeden , papiermakers, metselaars, beeldhouwers, bouwmeesters, 
ja zelfs theologanten en juristen. Hoewel deze kolonisatie 
door de eene of andere omstandigheid niet naar wensch 
geslaagd is, zijn er vooral te Moscou, 'listing en Wologda nog 
vele nakomelingen dezer landverhuizers aan hunne Hollandsche 
namen, zooals JONGTHIJS, wITMOND, LOENEN, kenbaar. 
Aan de Witte Zee vestigden zich al vroeg Nederlanders. 
De in 1577 of 1578 uit Antwerpen naar Middelburg of Arnemuiden 
verplaatste kantoren van BALTHASAR DE MOUCHERON 
en GILLIS VAN EGCHELENBERG, gezegd HOOFMAN, waren de 
eerste die zich dezen handelstak aantrokken , daartoe welligt 
opgewekt door een schipper uit Colijnsplaat, FILIPPUS WINTERBONING 
geheeten, die zich een twintig jaren vroeger in Noorwegen 
gevestigd en met de Russen betrekkingen aangeknoopt 
had. In 1584 kwam MICHIEL MOUCHERON namens zijn broeder 
BALTHASAR en Fusscois LE FORT, koopman te Zierikzee aan 
de Dwina. Op zijn raad zeilde schipper KRIJT uit Vlissingen 
de rivier hooger op tot aan een eenzaam aan ST. MICHAeL gewijd 
klooster. her vonden deze Zeeuwen eene goede ligplaats. 
Zij rigtten er pakhuizen op en legden alzoo den grond tot de 
nog bloeijende stad Archanchel. Kort daarop waren er reeds 
17 Nederlandsche handelshuizen gevestigd, en later werd er 
ook eene Hollandsche kerk opgerigt. In Novogorod, waar een 
Zeeuw, GERRIT VAN DER HEIDE genaamd en die zich veel met 
de alchymie ophield, eene vrij luidruchtige rol speelde, te 
Moscou en in andere gedeelten van het gebied van den Czaar 
waren mede vroeg Nederlanders gevestigd. Zoo werd er in 
de hoofdstad in 1629 reeds eene kerk gebouwd voor de Hollandsche 
Gereformeerde gemeente, misschien wel onder het toezigt 
van comic) MOUCHORON, die destijds fabriekmeester van den 
Czaar was. In 1628 werd een ander Nederlander, GILLIS VAN 
EBEL , 's vorsten goudsmid, naar Holland gezonden om kunstwerken 
te koopen en werklieden aan te werven. Dezen last 
had ook ieder gezantschap en men slaagde er meestal niet slecht 
in. Een Nederlander, PIETER MARCELIS, begon er de eerste ijzerwerken, 
en een ander, JOHAN VAN SWEEDEN, de eerste lakenfabriek, 
waarvoor hij werklieden uit Holland ontbood, even 
als voor de eerste papierfabriek, die hij in de buurt van Moscou 
stichtte. Beide manners verdienen ook genoemd te worden, 
MENGELW. 1859. N°. I. 3

34 DE VESTIGING VAN NEDERLANDERS 
omdat Rusland aan hen (1666 of 1667) de instelling van een 
postwezen te danke. had. 
In hetzelfde jaar zond Czaar ALEXIS, het gewigt eener zeeroagt 
inziende , personen naar Nederland, om bekwame scheepstimmerlieden 
over to balen zich naar Rusland te verplaatsen. 
Dit gelukte, en het zijn doze eenvoudige Noord-Hollanders en 
hunne opvolgers geweest, die door gemeenzamen omgang met 
den troonsopvolger PETER een zoo gewigtigen invloed hebben 
uitgeoefend op het lot van het Russische rijk. Van dien tijd of 
hield de Czaar een gemagtigde in Holland om bekwame lieden 
voor zijne dienst te werven. — Wij zijn eenigzins uitvoerig geweest 
in deze beschouwing, omdat men wel eens meent, dat 
onze betrekkingen eerst van den tijd van Czaar PETER dagteekenen, 
terwijl uit het medegedeelde blijkt, dat bij zijne geboorte , in 
1672, reeds duizende Nederlanders in Moscovie gevestigd waren. 
Met de troonsbeklimming van dien vorst brak echter een 
nieuw tijdperk voor Rusland aan, en Been yolk had daarop 
meer invloed dan het Nederlandsche. Er is nog altijd iets 
zonderlings , dunkt mij , in de voorliefde van dezen in menig 
opzigt grooten Czaar year al wat Hollandsch was. kis men 
vermeld vindt, dat die ontembaar driftige man, wiens geheele 
karakter zoo in strijd scheen met het Nederlandsche phlegma, 
zich nooit gelukkiger gevoelde dan in het gezelschap van Noord- 
Hollandsche scheepstimmerlieden, en niets liever hoorde dan 
de Hollandsche taal, dan is men bijna geneigd het Zaandammer 
vrouwenportret in Peterhof te vergelijken bij den tooverring, 
die, volgens de legende, op eene andere reuzengestalte in de 
geschiedenis, op KAREL den Groote, zooveel invloed uitoefende. 
Toen PETER ons land voor de eerste maal bezocht, nam hij 
honderde werklieden mede. Op den 16 1en Mei 1698 vertrokken 
er alleen met de zoogenaamde Moscovische vroegvloot uit Texel 
naar Archanchel, behalve degenen die over land reisden, 640 
handwerkers van allerlei aard. Zelfs de eenvoudigste bedrijven 
waren er vertegenwoordigd. Men vond er schoenpennensnijders 
en rottenvangers onder, en verscheidene vrouwen die de kunst 
van spinnen moesten gaan onderwijzen. Velen dezer landverhuizers 
vestigden zich aan de Witte of aan de Oostzee, onder 
anderen to Riga, waar spoedig eene Hollandsche gemeente tot 
stand kwam. De meesten echter gingen met der tijd de nieuwe 
hoofdstad bevolken, die PETER aan den mond van de Newa

IN VERSCHILLENDE STREKEN VAN EUROPA. 35 
grondvestte. De gunstige handelsligging dezer moerassige streek 
was reeds lang door de Nederlanders opgemerkt , en bij de oude 
schans had zich reeds veel vroeger een Hollandsch koopmanshuis 
gevestigd van DE VRIES of 'PRISMS, welk geslacht later als 
Baron VAN vuisminEnt in den Zweedschen adelstand is opgenomen. 
Jaren lang ging de verhuizing uit Nederland naar Rusland 
onophoudelijk voort. In 1702 kwam de admiraal CORNELIS 
CRUYS, uit onze dienst in die van den Czaar overgegaan, en 
die de grondlegger der Russische marine mag genoemd worden 
, naar Holland, met last om niet minder dan 200 zee-officieren 
, scheepsbouwineesters en andere in de zeevaart kundige 
personen aan te werven, waardoor vele jongelieden , sommigen 
uit aanzienlijke geslachten in Russische dienst overgingen. Het 
is bekend dat PETER in 1616 of 1617 voor de tweede maal 
ons vaderland bezocht, en toen het stoute voornemen opvatte 
om de Hollandsche taal in Rusland in te voeren, waarvoor 
hij bijbels in beide talen te gelijk liet drukken. Wij kunnen 
ons naauwelijks voorstellen , welken invloed het welslagen dezer 
zaak zou hebben te weeg gebragt. Doch zij mislukte, en dat 
kon ook wel niet anders , want zelfs een Czaar aller Russen 
kan het gevoel van nationaliteit bij zijn yolk, waarvan de 
taal de uitdrukking is, niet willekeurig veranderen. 
Dat na deze tweede reis de verhuizingen niet afnamen, laat 
zich begrijpen, en zij vermeerderden zelfs in die mate, dat de 
Staten er zich mede bemoeiden en in 1722 het vertrek van 
werklieden belemmerden. Na den dood van den vorst in 1725 
kwam er spoedig verandering, en hoewel nog gedurende de 
geheele 18e eeuw vele geleerden en krijgslieden in Russische 
dienst gingen ik herinner u slechts aan CAU BGERHAAVE, DE 
GORTER, DE WITTE, VAN SUCHTELEN, VAN KINGSBERGEN en VAN 
HEIDEN, hield het eigenlijke emigreren onzer landgenooten ten 
laatste geheel op. 
Geheel afgescheiden van de genoemde verhuizingen, meent 
men in zuidelijk Rusland de sporen eener Nederlandsche kolonie 
to hebben ontdekt. HUGO DE GROOT merkt in zijne vergelijking 
der gemeenebesten op: »Dat men bij de toenmalige bewoners der 
Krim de zindelijkheid der Hollanders waarnam, en er ook in de 
taal overeenkomst bestond benevens met eene eenvoudigheid 
gepaard gaande schranderheid," wat de geleerde schrijver voor 
Been twijfelachtig bewijs houdt eener derwaarts gevoerde volk- 
3

36 DE VESTIGING VAN NEDERLANDERS 
planting. Misschien verdient het ook opmerking, dat eene 
wandeling, eene soort van boulevard van Sebastopol, »Hollandia" 
wordt genoemd. 
Meer bekend zijn de Hollandsche nederzettingen in Zweden 
en Denemarken. In 1368 kreeg Amsterdam van ALBRECHT, 
Koning van Zweden, reeds eene strook lands op Schonen, 
waar zich vele Nederlanders kwamen vestigen, die er door 
een voogd, volgens de wetten van hunne moederstad, bestuurd 
werden. Bijna te gelijker tijd speelden onze landgenooten in 
het teen bloeijende Wisby in Gothland eene belangrijke rol, 
en in de oude geschiedboeken dezer zoo vermaarde stad komen 
vele Nederlandsche namen voor. De fabrieken van Utrechtsch 
fluweel en Amsterdamsch laken, waarvan in 1450 gesproken 
wordt, zullen waarschijnlijk wel in Hollandsche handen zijn 
geweest. Toen GIISTAIF ADOLF het door KAREL IX gestichte 
en in 1611 door de Denen verwoeste Gothenburg herbouwde, 
spande hij alle krachten in om de werkzame en nijvere Nederlanders 
to nopen zich aldaar te komen vestigen. Toen dit 
hem gelukte werd de regering er geheel op Hollandsche wijs 
ingerigt, on de Nederlanders waren daarvan niet uitgesloten, 
terwiji er bovendien bevolen werd: »dat alle Raads- en landsprotocollen, 
gerigts-, stads- on schepenboeken zoowel in het 
Hollandsch als in het Zweedsch moesten worden bijgehouden." 
In 1624 vestigde zich, volgens sommige schrijvers, eene kolonie 
van Hollandsche boeren nabij Jonkoping in Zweden, misschien 
wel door toedoen van zekeren NILS STIERNKOLD, die tweemalen 
Holland bezocht had en landdrost van deze plaats was. In 
Zweden worden de beste koeijen nog »Hollandsk" genoemd, en 
de hoeve van een veeboer heet, even als in Noord-Duitschland 
langs den Wezer, eene »Hollanderi". 
Nergens echter zijn, voor zoover mij bekend is, de vaderlandsche 
zeden langer bewaard gebleven, dan op het zuidwaarts 
van Kopenhagen gelegene eilandje Amiiger, gewoonlijk Amack 
genoemd. CBRISTIAAN II, Koning van Denemarken, gehuwd 
met ISABELLA, de zuster van KAREL V en bevriend met de 
welbekende Amsterdamsche SIGBRIT, die zelfs na den dood 
harer dochter DIIVEKE, 's Konings bijzit, hem geheel beheerschte, 
liet in 1515 vier-en-twintig boerengezinnen uit West-Friesland 
ontbieden en schonk hun vele voorregten, waarvan de oorspronkelijke 
oorkonde in 1668 bij de belegering van Kopen

IN VERSCRILLENDE STREKEN VAN EUROPA. 37= 
hagen ongelukkig verloren is gegaan. Het eilandje Amager, 
dat 1% mijl lang en 3 4 mijl breed is, levert voornamelijk 
aardappelen en groenten op, waarmede de markt van de hoofdstad 
voorzien wordt. De 4000 inwoners zijn in twee kerkdorpen 
verdeeld , waarvan het eene »Hollanderbye" heet en 
voornamelijk door nakomelingen der kolonisten bewoond wordt. 
Onze landgenoot Dr. DASSEN, die het in 1837 bezocht, werd 
op zijne wandeling vergezeld door den kerkvoogd GERRIT CORNELIS 
BARKER. In de kerk vond men een Hollandsch opschrift, 
doch de bijbels waren in bet Deensch , zijnde de vroegere 
kort te voren door een brand vernield. In het laatst 
der vorige eeuw werden er echter voor deze gemeente nog 
boeken gedrukt, daar in 1783 to Kopenhagen het licht zag: 
Nedder-dfidersche kerchen and Huss Psalmboeck, to deenst der 
Hollander gemeene op Amack, en in 1788 F. C. SCHMITT°, Ordflung 
des Hells, durch den Catechismum LUTHERI torn gebruch 
der Datche gemene te Hollanderdorp op Amack. 
Tegen den kerkmuur stond te lezen: »Ann.. 1731 is deese 
kerk omgebouet op onse eigen bekostung", en op eene zerk van 
1776 was gebeiteld: »De 3. November is hier under begraven 
worden de trouwe GREET, older in dessen wereldt is eweest 
29 jahr, 9 maenden, 3 weeken ende 5 dagen." Tot voor 
weinige jaren werd op Amack nog in het platduitsch gepreekt, 
doch tijdens het bezoek van Dr. DASSEN waren er nog maar 
vier of vijf oude mannen die Hollandsch kenden , en die het 
alien evenzeer betreurden, dat de voorvaderlijke gewoonten op 
Amager zoo in verval geraakten , want in hunne jeugd mogt 
er op de boerenerven niets dan Nederduitsch worden gesproken. 
In de woningen en kleeding der dorpelingen waren ook nog 
overal de sporen hunner afkomst zigtbaar. Opmerkelijk was 
de belangstelling dezer eenvoudige lieden om iets van Nederland 
te vernemen. Onze geschiedenis was hun echter vrij 
vreemd, daar zij in 1837 aan Dr. DAsszx vroegen: »of wij 
Batavia reeds van de Belgen hadden teruggekregen", — een 
verlies, dat zij zich sterk hadden aangetrokken. 
De gebechtheid der Amagers aan het land hunner afkomst 
zou waarschijnlijk reeds lang uitgedoofd zijn, indien zij in 
Denemarken niet als eene soort van curiositeit werden aangemerkt, 
en ook velen onzer zeevarende landgenooten bet eilandje 
bezocht on er het bestaande gevoel levendig hadden gehouden.

38 DE VESTIGING VAN NEDERLANDERS 
De ligging van Groot-Brittannie ten opzigte dezer gewesten 
gaf aanleiding, dat er altijd vele verhuizingen, vooral van onze 
kustbevolking, naar Engeland en Schotland pleats grepen. De 
overlevering vermeldt, dat de akkerbouw in Groot-Brittannie 
1% eeuw vdOr CHRISTUS' geboorte zou ingevoerd of 'lever verbeterd 
zijn door kolonisten uit Belgium, die er eene schuilpleats 
kwamen zoeken tegen uit Duitschland dringende stemmen. 
Meer zeker is het echter, dat in de eerste jaren der 12e eeuw 
Vlamingen , door watervloeden uit hun vaderland gedreven , 
zieh in West-Wales, op het schiereiland tusschen Swansea en 
Caermathen, hebben gevestigd , waar zij gedurende ruim 7 
eeuwen hunne bijzondere kenmerken hebben bewaard en zich 
van de oorspronkelijke bewoners door zindelijklieid , orde en 
vlijt onderseheidden. Deze nederzetting stond waarschijnlijk ook 
wel in verband met de toenmalige betrekking tusschen Engeland 
en Vlaanderen , daar de Koning, HENDRIK I, zoon van 
WILLEM van Normandie, door zijne moeder de kleinzoon was 
van den Vlaamschen graaf BOUDEWIJN V. CAMBDEN deelt in 
zijn Brittannia een en ander van deze kolonisten mede. »Dit 
gedeelte van het land," zegt de oude schrijver, »is door Viamingen 
bewoond , die zich tot op dezen dag door hunne gewoonten 
en taal van de overige bewoners zijn blijven onderscheiden. 
Die taal heeft zooveel van het Engelsch , dat weder 
veel met Nederduitsch overeenkomt (!), dat de Britten gewoon 
zijn deze streek to noemen Klein Engeland aan gene zijde van 
Wallis. Het is een stout en welberaden yolk, doch door 
hunne onophoudelijke twisten hunnen naburen wel eene lastig. 
IJitnemend bekwaam echter zijn zij in nijverheid en handel 
en altijd gereed om hunne bezittingen ten koste van land- of 
zeegevaren te vermeerderen. Doch ook niet minder dapper en 
even bereid om het zwaard to grijpen, als om de hand aan 
den ploeg te slaan. Innig verknocht zijn deze Vlamingen aan 
Engeland en zijne vorsten." 
Het blijkt echter uit denzelfden schrijver, dat die krijgshaftigheid 
voor de kolonisten noodzakelijk was, dear zij zich 
gedurig tegen de aanvallen der Welschen, die hen het land 
uit wilden drijven , moesten verdedigen. Zoo werden in 1217 
de Vlamingen , die het eiland Ross en Pembroke bewoonden, 
gedrongen den Welschen vorst LIIEWELYN UP JORWERT ale opperheer 
te huldigen , hem 1000 marken zilvers to betalen en

IV VERSCHILLENDE STREKEN VAN EUROPA. 39 
20 hunner voornaamste lieden als gijselaars over te leveren, 
wat echter niet belette dat drie jaren later dezelfde vorst een 
lager tegen hen afzond en hun land te vuur en te zwaard 
verwoestte. 
Eene andere kolonie van Nederlanders, naar ik vermoed 
Zeeuwen, ontstond uit de arbeiders die met onzen landgenoot 
uit Tholen, CORNELIS vEumui.mm, later Sir CORNELIUS VERMUYDEN, 
dijkgraaf der Britsche stranden, in 1626 near Engeland 
overstaken om de moerassen ten zuid-oosten van Doncaster 
in Hatfieldebase droog te maken. Deze aangewonnen 
landen werden evenals bij ons in kavelingen verdeeld en ieder 
stuk wordt nog tegenwoordig een Cavell genoemd. 
De nakomelingen dezer arbeiders zouden, naar een belangrijk 
opstel onlangs in de Quarterly Review medegedeeld (Difficulties 
of Railway Engineering), de overal bekende Engelsche aardwerkers 
”de navvies" zijn. De merkwaardige Hollandsche 
huizen van een deel der arbeidende klasse in sommige streken 
van Lincolnshire en Cambridge, en bepaaldelijk tusschen de 
South Holland drain in het eene en de Great Vermuyden 
drain in het andere graafschap, bevestigen dit vermoeden. 
»Deze menschen," zegt genoemde schrijver, »bezitten van ouds 
eene bekwaamheid en handigheid in allerlei aardewerk, die 
hen onontbeerlijk gemaakt heeft bij de groote ondernemingen 
van den laatsten tijd." 
Van de menigte uitgewekenen, die ten tijde der Reformatie 
naar Engeland overstaken, heb ik reeds gesproken. Die arme 
vlugtelingen waren zeker in scherpe tegenstelling met de vele 
Nederlanders die ruim eene eeuw later WILLEM III vergezelden. 
Het is bekend hoe de meeste Hollandsche gunstelingen van 
dezen vorst ZOO als BENTINCK, REEDE, KEPPEL , NASSAU en 
anderen als graven van PORTLAND, ATHLONE, ALBEMARLE en 
ROCHFORT bet Engelsche pairschap verkregen. Doch ook de 
levendige handelsbetrekkingen die uit de politieke gebeurtenissen 
volgden, gaven aanleiding dat velen onzer landgenooten 
zich destijds naar Engeland verplaatsten. Dat sommigen onder 
hen tot aanzien en vermogen opklommen bewijzen de namen 
van VAN NOTTEN, VAN SITTART , en andere. 
Ook in Schotland vindt men sporen van Nederlandsche of 
Vlaamsche koloniön, en naar BUCHANAN vermeldt zou er zich 
in 1438 acne belangrijke nederzetting hebben gevestigd, waarorntrent 
ik echter niets vond aangeteekend.

40 DE VESTIGING VAN NEDERLANDERS 
De bekende vaardigheid onzer landgenooten om dijken aan 
te leggen en moerassen droog te houden gaf aanleiding, dat 
ook weer dan eens hunne hulp in Frankrijk werd ingeroepen. 
In een belangrijk opstel van Mr. s. DE WIND over LEEGHWATER 
wordt medegedeeld, dat deze vermaarde ingenieur in •1628 naar 
Bordeaux werd ontboden om een moeras droog te malen, en 
twee jaren later nabij Metz dezelfde dienst ging bewijzen. 
Zoo zijn ook de moerassen van Aunis, Poitou en Saintonge reeds 
vroeg door Hollanders drooggelegd. Koning HENDRIK IV ontbood 
uit Holland en Vlaanderen een groot aantal arbeiders 
onder zekeren HUMPHREY BRADLEIJ nit Bergen op Zoom, aan 
wien met den titel van maitre des digues de France de droogmaking 
der Fransche moerassen was opgedragen. Dit plan 
bleef door den dood des konings onvoltooid, doch werd dertig 
jaren later door LonEwmc XIII weder opgevat en toen onder 
de leiding van onzen landgenoot JAN VAN ENS, raadsheer des 
konings, waardoor uitmuntende werken tot stand kwamen aan 
den linkeroever der Rhone, in de nabijheid van Arles. 
Waarschijnlijk zijn vele der medegebragte arbeiders in 
Frankrijk gebleven , en men zegt dan ook dat de bewoners 
van Arles en St. Giles zich nog altijd door hunne bekwaamheid 
in het aanleggen van dijken onderscheiden, alsmede door 
zindelijkheid en orde, iets wat zij van de oude Hollanders 
zouden hebben overgenomen. 
Opmerkelijker nog zijn de berigten aangaande eene andere 
kolonie, voorkomende in een door SCHELTEMA vermeld reisjournaal 
van zekeren Mr. GIJSBRECHT DE WITT, die in 1634 
eene Nederlandsche vestiging in westelijk Frankrijk aantrof. 
Niet ver van La Rochelle ligt eene vroeger moerassige streek, 
La Petite Flandre geheeten , omdat bet door boeren uit 
Holland (door de Fransehen gewoonlijk Flamands genoemd) 
bebouwd werd. Omstreeks 1600 werd het aan Hollandsche 
kooplieden vergund dit moeras droog to malen, waarna zij 
uit hun vaderland eenige boerengezinnen met de noodige gereedschappen 
ontboden. DE WITT trof er nog een twintigtal 
Nederlandsche familien aan, onder anderen zekeren PIETER 
TAS en JAN MARTENS, die nog goed Hollandsch spraken , en 
den reizigers zulke uitnemende Hollandsche boter voorzetteden 
, dat zij zich in hun vaderland verplaatst waanden. Ook 
aan de Garonne schijnen Nederlanders te hebben gewoond ,

Iv VERSCHILLENDE STREKEN VAN EUROPA. 41 
waarvan ik echter geene bijzonderheden kon opsporen , doch 
alleen vermeld vond , dat aldaar de oudhollandsche boerenwagen 
nog altijd in gebruik is. 
In het midden der 18a eeuw werd er in Spanje eene kolonie 
van Vlamingen en Duitschers gevestigd , en wel op aanraden 
van den markies DEL PUERTO, destijds Spaansch gezant bij 
onze Republiek. De welwillende en verlichte Koning KAREL III 
sloot in 1766 eene overeenkomst met den Duitscher THIIRRIEGEL 
, waarbij deze zich verbond om 6000 kolonisten, voor 
de helft landbouwers , de andere handwerkslieden , over te 
brengen , terwijl de staat uiterst vruchtbare, maar verwaarloosde 
streken in de Sierra Morena zou beschikbaar stellen. 
De nieuwe bewoners , die alien Katholijk moesten zijn, zouden 
onderworpen wezen aan de bestaande wetten, doch bijzondere 
voorregten verkrijgen. 
De kolonie kwam werkelijk tot stand, doch velen der landverhuizers 
, die door de Spanjaarden voor ketters werden uitgekreten 
, bleken niet onder de eerlijkste lieden te zijn aangeworven. 
Er was veel gespuis onder, dat spoedig verliep. 
De schrijvers stemmen weinig overeen in hunne beoordeeling 
van de nakomelingen der kolonisten, die hunne oorspronkelijke 
taal geheel vergeten hebben, maar wier gelaatstrekken 
toch nog aan hunne noordelijke afkomst herinneren. Onbetwistbaar 
is het echter, dat hunne goedbebouwde akkers en nette 
witte huizen merkelijk afsteken bij hetgeen in andere streken 
van Spanje gevonden wordt, en dat de weg door de Sierra 
Morena, het werk der kolonisten, onder de schoonste en 
kunstigste van Europa kan gerekend worden. 
Van mindere bekendlieid is eene overoude nederzetting van 
Friezen of Noordduitschers , waarvan men de sporen in Boven- 
Italie , in de provincien Verona en Vicenza, meent gevonden 
te hebben. Deze kolonisten onderscheiden zich nog door 
hunne taal, die men voor eene vermenging van het Friesch 
en Deensch houdt, terwijl ook de landbouw door hen anders 
dan in het overige Italie beoefend wordt en op eene wijs , 
die aan Friesland en Noord-Duitschland herinnert. Aangaande 
den oorsprong dezer volkplanting , waarvan men in 
meer dan twintig gemeenten de sporen vindt , is, zoo ver ik 
weet , niets met eenige zekerheid te bepalen. 
Zoo zijn onze landgenooten schier over geheel Europa ver

42 DE VESTIGING VAN NEDERLANDERS , ENZ. 
spreid geweest,en nog tegenwoordig heeft die verhuizing niet 
geheel opgehouden. Kort geleden deelden de dagbladen mede 
dat een aantal tabaksplanters met hunne gezinnen naar Spandaw 
waren verhuisd, aangelokt door de schoone toezeggingen 
van groote grondeigenaren, welke in die streken de tabakseultunr 
wilden gaan beproeven, en nog later vond ik vermeld 
dat een gegoed landbouwer uit Overijssel zijne bezittingen had 
te gelde gemaakt en near Hongarije was vertrokken, waar 
velen hem zouden volgen, zoo er slechts goede berigten kwamen. 
Opmerkelijk is het echter dat waar ook Nederlanders in 
Europa gevestigd waren, htin invloed merkbaar is, en zelfs in 
streken waar de herinnering aan de oude kolonisten bij het 
yolk geheel is verflaauwd of wel verloren gegaan. Overal 
hebben zij zich onderscheiden door vlijt, orde en spaarzaamheid, 
en nog heden zijn dit de kenmerken der bevolkingen, 
waaronder zij zich nederzetteden en waarmede zij zich hebben 
vermengd. 
Die deugden zijn dan ook de kenmerken van ons yolk. 
Zij staan in naauw verband met den Nederlandschen bodem, 
voor een groot gedeelte de vrucht van onverpoosden arbeid, 
van eene vereeniging van kennis en kracht: eene krachtsbetooning 
die niet schitterde voor het oog der wereld, maar 
die door geduld en orde de grootste bezwaren te boven kwam. 
Daardoor heeft een klein yolk eene groote rol gespeeld op 
het wereldtooneel. Die rol, al schijnt zij door de ontwikkeling 
van andere natibn van minder beteekenis dan voorheen, zal 
niet afgespeeld zijn zoolang als de Nederlanders, zonder blind 
te wezen voor de gebreken, getrouw blijven aan de deugden 
der vaderen. 
November 1858. 
EEN VIOLIST OP OTAFIAITI. 
Muziekvirtuozen zijn zelden schrijvers, evenmin als koningen. 
Twee zulke eigenschappen in den persoon vereenigd is ook 
evenmin noodig als twee staarten aan eene comeet. Toch heeft 
zich onlangs zulk een verschijnsel voorgedaan, en wel in 
Duitschland. De in dat land (hier nog niet) bekende vioolspeler 
M. HAUSER heeft ter verpoozing van het strijken de 
schrijfstift ter hand genomen en een boek in de wereld ge

MN VIOLIST OP OTATIAITI. 43 
zonden , getiteld: Aus dent Wanderbuch eines ostreichischen Virtuosen 
(llerbig, Leipzig). Gelijk gij ziet, eene reisbeschrijving. 
Nu, daartoe kon hij stof opgedaan hebben; want, niet tevreden 
met het geluid van Europeesch handgeklap, heeft hij 
America van zuid tot noord rondgereisd en het zelfs niet yersmaad 
om den Polynesiers te leeren wat harmonie is. En 
wedergekeerd ins liebe Deutschland heeft hij zijne ontmoetingen 
en bevindingen tan zijne landgenooten verhaald. 
Vele reizigers wreken zich over de moeite, die het maken 
van een dagboek hun gekost geeft, door het publiek er op te 
vergasten. Van deze soort is HAUSER niet. Gemakkelijk, vlug 
en onderhoudend is zijn boek geschreven en schijnt bovendien 
nog de verdienste te hebben van niet alleen aangename, maar 
ook juiste schilderingen mede te deelen. Althans wanneer wij 
uit hetgeen hij over meer bekende plaatsen mededeelt, tot de 
juistheid van het overige mogen besluiten. Zeer aardig zijn 
zijne beschrijvingen van de muziekwereld te San Francisco 
en in de goudmijnen (ook daar!), en boeijend wat hij van bet 
leven in Lima, Valparaiso of San Jago di Chile verhaalt, 
terwijl hij eene innemende onbedorvenheid van oordeel heeft, 
die niet altijd bij zijne collega's gevonden wordt. In Duitschland 
begint het werk, geloof ik, reeds opgang te maken, en 
weldra zal het misschien ook wel de eer der vertaling — 
dikwijls even kwistig weggeschonken als ridderorden — waardig 
gekeurd worden. Nu, ik kan daar niet tegen hebben, daar 
ik zelf mij haast de gelegenheid tot kennismaking met hem 
tan te bieden. Zonder te willen beweren , dat ik juist het 
belangrijkste heb gekozen, meende ik dat enkele staaltjes, die 
hij van zijn verblijf onder de Polynesiers mededeelt, eene 
eigenaardige belangrijkheid hebben. Den 30"en Sept. 1854 was 
hij op Otahaiti of Tahiti aangekomen en bleef daar twee weken. 
Zijn intogt daar beschrijft hij aldus: 
,)BORNE zegt: drie dingen vindt men overal: gebraden appels, 
verkoudheid en eene overheid. Pat bespeurde ik ook hier, 
want men heeft geen begrip, hoe men hier door de policie 
geplaagd wordt. Zij bestaat uit inlanders, die uit vrees voor 
de Franschen liever te veel dan te weinig dienstijver toonen. 
Geen vreemdeling mag zonder vergunning op het eiland overnachten, 
en wil hij langer blijven, dan moet hij passen en 
allerlei andere documenten aan de hoogwijze Otahaitische po

44 EEN VIOLIST OP OTAIIAITI. 
licie toonen, die dan na naauwkeurig onderzoek er toe overgaat, 
oat eene verblijfkaart aan hem of to geven. 
Dadelijk bij mijne aankomst vervoegde ik mij aan het bureau 
van policie, dat zich alleen door de Fransche vlag op bet dak 
van de hutten der inlanders onderscheidt. De ambtenaar zag 
er in zijn wijde witte buis, Franschen pantalon met roode 
strepen, waaronder zijne bloote gele voeten kwamen uitgluren, 
al vrij zonderling uit. Nadat hij mij van top tot teen nieuwsgierig 
had opgenomen, begon het viseren van mijn pas. 
Het Niel mij mede zoo meesterlijk als deze natuurzoon er in 
slaagde, om zijne in 't wild gegroeide physiognomie in de 
deftige trekken van een policiebeambte te plooijen ; maar nog 
meer stond ik verwonderd, toen de gele eilander een procesverbaal 
opstelde, zoo naauwkeurig als het in een geval van 
hoogverraad maar geschieden kan. Mijn beroep »toonkunstenaar" 
gaf hem het meest to doen. Toonkunstenaar en Flibustier 
scheen hem al tamelijk hetzelfde te zijn, en het woord vioolspelen 
was hem zoo duister en verdacht, dat hij verlegen de 
sehouders ophalende, eene gevaarlijke vrijbuiterij daarachter 
zocht. Hij zeide, dat de zaak hem niet rigtig toescheen, en 
schelde eenige halfnaakte dienaren, die mij zwijgend in hun 
midden namen. De beambte ging met alle deftigheid voorop, 
dan ik in het midden, en de dienaren achteraan, en zoo ging 
het naar den (Franschen) gouverneur. Ik kon mij niet houden 
van lagchen, hoe weinig vrolijk mijn toestand ook was, en 
hoe meer het natuurkind mij met woedende gebaren teregt 
wees, des te harder schreeuwde ik bet uit. 
Men denke zich mijne onschuldige persoon, in het midden 
van dezen imposanten trein, door de straten van Tahiti marcherende. 
De lieve straatjeugd en andere inlanders, die mij 
in de magt der philisters zagen, liepen juichend achteraan, 
en zoo hield ik mijn intogt, waaruit men ziet, dat een reizende 
virtuoos niet overal bloemen en lauweren oogst, ofschoon de 
laatsten hier in 't wild groeijen. 
De gouverneur ontving mij met Fransehe innemendheid, 
maakte zijne verontschuldiging over de strengheid die men mij 
betoond had en beloofde mij zijne ondersteuning. De bruine 
policiecommissaris, die zich den roem ontgaan zag van een 
gevaarlijken vrijbuiter ontdekt to hebben, maakte verder geene 
zwarigbeid, om mij eene verblijfkaart te overhandigen, of

HEN VIOLIST OP OTAHAITI. 45 
choon blijkbaar de mystische duisternis, die de woorden 
virtuous en viool omgaf, hem nog niet opgehelderd was. 
De Franschen hebben zich hier langzamerhand geheel heer en 
meester gemaakt, en strekken hunne bescherming zoo ver uit, 
dat de arme inlanders zeker veel liever zouden wenschen,- dat 
zij maar weggebleven waren. Overal zijn kanonnen geplant 
en liggen er soldaten in bezetting, die zwaar gewapend door 
de straten trekken, terwijI de halfnaakte inlanders in hun 
vreedzaam uiterlijk wonderlijk bij zulke troepenbewegingen 
afsteken. 's Avonds om acht uur hoort men een kanonschot, 
en daarna mag Been inlander meer op street gezien worden. 
Dan ziet men de Indianen bij troepen naar huis stroomen , 
en met gemelijk gezigt verlaten zij de drinkhuizen, die grootendeels 
door de Franschen tegelijk met de beschaving hun aangebragt 
zijn, maar op het karakter van dit yolk een hoogst 
nadeeligen invloed uitoefenen." 
Niet alleen van de grappige zijde schildert TIAUSEll het eiland. 
Hij heeft niet minder een geopend oog voor den rijken dos, 
waarin de natuur deze paradijsachtige streken hult, en voor 
de prachtige ligging der hoofdstad, binnen in een zeeboezem 
aan den rand van een palmbosch gelegen. De her en der 
verspreide Tahitische hutten, door palmen en bananen overschaduwd, 
en de talrijke Europesche huizen, met tuinen en 
villa's omgeven , vormen een bekoorlijk geheel. Eerst als men 
in de zeer levendige hoofdstraat komt, krijgt men den indruk 
van eene stad. Franschen, Engelschen , Negers , Portugezen 
en Chinezen , kooplieden en militairen doorkruisen de straten. 
Engeland en Frankrijk hebben ook hier hunne winkels opgeslagen 
, waar men meer dan Tahitische behoeften bevredigen 
kan, en de hotels en speelhuizen maken het eiland voor 
zeelieden van alle natien tot eene oase in deze woestijn der 
beschaving. 
nPommtE IV bewoont een geheel naar Europeschen trant 
ingerigt huis. Zij is gehuwd met een inlander, die zoo populair 
is, dat men hem dikwijls met de andere Indianen door 
de straten ziet wandelen. Het Gouvernementsgebouw, van 
steen opgetrokken en met vele torentjes en vlaggen versierd, 
is het schoonste van het eiland. De Fransche smaak heeft 
het zich ook hier zoo confortable mogelijk gemaakt. 
Elken zondag en donderdag is hier militaire muziek op een

46 EEN VIOLIST OP OTAIIAITI. 
ruim plein , in het midden door een palmbosch versierd. Dan 
ziet men hier le beau monde op en neer wandelen, en de 
fatjes loopen statig daarhenen in een opschik, waarvan men 
in de gansche beschaafde wereld de wederga niet vindt. Het 
haar is netjes opgemaakt, als hadde een Fransche.haarkunstenaar 
het gefriseerd, en het hoofd wordt met een scheef 
opgezetten breedgeranden palmhoed bedekt. Een dikke witte 
doek, die eene Europesche witte das moet beduiden, is op 
de onhandigste manier om den hall gewonden, en het bovenligchaam 
in een zwarten frac gehuld, zoo ongefatsoeneerd en 
wijd, dat hij voor een driemaal dikker persoon geschapen 
schijnt. Een wit vest vervangt zoowat de plaats van het 
gordelkleed ; maar de beenen — o wee! bedek de oogen, beschaving! 
— de beenen zijn naakt, zooals de•natuur ze hun 
gegeven heeft, en nog bovendien geel, groen of blaauw getatoeeerd. 
Ik moet zeggen, dat ik in lang niets zoo ontzettends 
gezien heb als deze vereeniging van Tahitische en 
Europesche mode, en telkens als ik naar de getatoeeerde beenen 
zag overviel mij een angst, die alleen tot bedaren kwam, 
als ik op de geciviliseerde bovenhelft lette. 
In dezen originelen opschik loopen de barrevoetige dandy's 
behagelijk op en neder en coquetteren met hunne dames, trots 
den besten Weener of Parijser lion. Hunne glimmende lichtbruine 
gelaatskleur steekt wonderlijk of bij de witte en roode 
gezigten der Engelschen en Franschen, die men of in gestreepte 
matrozenbuizen, of als heeren , of in schitterend 
uniform met spottende trekken en ondeugeuden glimlach Tangs 
deze exotische natuurproducten ziet henenwandelen. 
De vrouwen zijn welgemaakt, hebben een aangenaam gelaat, 
eene fijne taille, bekoorlijk ronde vormen en schoone 
oogen. Het fijne haar is ordelijk opgemaakt en boven het 
hoofd in vreemde strengen gevlochten. Met de mode nemen 
zij het zoo streng niet. Zij kleeden zich bf zeer weinig of in 
de prachtigste zijden stollen. Het kleed komt haar niet ver 
over de knie, zij hebben doeken om het hoofd gewonden of 
een stroohoed ; de voornamen versieren hare armen, ooren en 
beenen met paarlen, coralen en gouden ringen, maar gaan 
algid blootsvoets. Hare teal, half Fransch, half Tahitiesch, 
heeft iets weekelijks, hartstogtelijks en nonchalants, even als 
hare manieren. Dansen en paardrijden zijn hare hoofdver

EEN VIOLIST OP OTAHAITI. 47 
waken ; slechts een klein deel heeft smaak in Europesche bezigheden. 
In de liefde hebben zij den hartstogtelijken gloed 
van elle bewoneressen van het Zuiden , maar hare zeden zijn 
streng en echtelijke ontrouw is iets hoogst zeldzaams. ' Maar 
de vrouwen hebben hier eene magt en een aanzien, zooals 
alleen bij beschaafde natien gevonden wordt." 
Van het concert, dat hij hier den 6den Oct. 1854 gaf, verhaalt 
HAUSER het volgende : 
»Het locaal, thans in eene geimproviseerde concertzaal herschapen, 
was vroeger een afgodstempel geweest. Later werden 
bier, op bevel der Koningin, de afgoden verbrand; nog later 
werden hier door een Franschen krijgsraad de oproerige inboorlingen 
ter dood veroordeeld. En nu staat op dezelfde 
pleats een zwartgerokte virtuoos , en tracht met viool en strijkstok 
aan deze onbesnoeide natuurkinderen eenig denkbeeld to 
geven der hedendaagsche Europesche beschaving, van welke 
kennis de goede Voorzienigheid hen tot nog toe verschoond 
heeft. Regts, door tropische planten omgeven, zat de gouverneur 
en zijne gemalin, benevens verscheidene officieren in 
blinkende uniformen. Ter linkerzijde was de met stroomatten 
en draperien omhangen pleats voor de ongeschoeide Koningin. 
Het overige van de zaal was gevuld met de eigenaardige gestalten 
der inlanders, wier gehoorzenuwen tot heden nog gezond 
en onbedorven waren en nog meest met het gezang des 
nachtegaals hadden gedweept. 
Ik trad op, maakte eene buiging voor het auditorium en 
opende het concert. Trouwens het duurde eenigen tijd voordat 
men dit publiek aan het verstand kon brengen , dat men op 
een concert eigenlijk alleen hooren moet ; want zij babbelden 
zoo laid, dat ik dikwijls genoodzaakt was om op to houden. 
Ik speelde » Othello, phantasie van ERNST" ; maar een schetterend 
trompetgeschal met obligaat paukenspel zou den gelen 
eilanders zeker meer genoegen gedaan hebben dan mijn armzalig 
vioolspel, want behalve eenige welwillende Europesche 
handen kwam er geen vinger in beweging. Zoo onverschillig 
word ik nog door geen publiek ter wereld aangehoord. 
Eindelijk verscheen de Koningin met een kleinen jongen 
aan de hand en door hare hofdames begeleid, die blootvoets, 
even als hare meesteres, in phantastische toiletten de zaal intrippelden 
, en met verwondering en nieuwsgierigheid de dingen 
die komen zouden afwachtten.

48 EEN VIOLIST OP OTAHAITL 
De eerste muzikale celebriteit van Otahaiti, Mr. cAmiEux, 
chef van de Fransche kapel , een breedgeschouderde reus, 
verscheen nu en speelde een stuk op de fluit. Wat het was 
is vrij. onverschillig en was ook moeijelijk te herkennen, daar 
vele toonen alle gehoorzaamheid weigerden, hoewel de inspanning 
hem de zweetdroppels uit het voorhoofd joeg. Dat was 
echter eerder te vergeven dan de hardnekkigheid , waarmede 
hij , ondanks al mijne zeer duidelijke teekenen , maar altijd 
voortkwinkeleerde. Reeds zag ik tot mijn schrik de gapende 
POMARE opstaan , en de ongelikte autochthonen , die zich niet 
uit beleefdheid vervelen wilden , de zaal verlaten. Al mijne 
schitterende verwachtingen , om de Koningin der antipoden 
door mijn spel in verrukking to brengen, vloden henen. De 
vreeselijke fluitspeler werkte nog toen POMARE de zaal verliet 
— zonder mij gehoord te hebben. 
Nadat de Franschman eindelijk opgehouden had met blazed 
en mijn verontwaardigd gemoed wat tot bedaren gekomen 
was, trad ik weder op. 1k verzamelde al mijn moed , speelde 
sentimentele liederen en Paganinische hexen-variaties , maar 
to vergeefs ; geen teeken van goedkeuring beloonde mij; de 
gele Tahitiners bleven koel en onverschillig. 
Toen deden angst en ergernis mij een koen besluit vatten. 
1k begreep te moeten bluffen , rukte driftig voor de oogen van 
het verbaasde publiek de snaren van de viool en speelde op 
de g-snaar alleen het "Carneval". Dat ging op. Een gemompel 
van verwondering vloog over de menigte en spoedig was ik 
omringd door de gele enthusiasten , die bij iedere passage, 
maar vooral bij de flageolettoonen, in een applaudissement 
uitbarstten , zoo als een publiek van kinderen der beschaving 
niet zou kunnen voortbrengen. Ik bleef maar altijd het Carneval 
spelen, bleef maar altijd nieuwe variaties improviseren, 
en hoe doller en baroquer deze waren , des te opgewondener 
jubelden mijne barvoetige bewonderaars, die niet eer de zaal 
verlieten , dan toen mijn arm van vermoeidheid den strijkstok 
niet meer hanteren kon. 
Na het concert was gansch Tahiti in enthusiasme. Al wat 
mond had vertelde van den vreemden vioolspeler, die zoo ver 
over zee gekomen was, en op zijn hout kon fluiten als een 
vogel. De schoonste bloemen en vruchten worden mij in het 
hotel toegezonden ; wanneer ik speel verzamelt zich eene schaar

LEN VIOLIST OP OTAIIAITI. 49 
bewonderaars onder mijn venster, en als ik uitga groet alles 
mij en komt mij vriendelijk te gemoet , — in 't kort, ik ben 
de held van Tahiti. En al die wonderen heb ik alleen aan 
het Carneval te danken. Trouwens anderen hellben met mij 
wel weer de magische werking van dat stuk ondervonden." 
Nog verhaalt HAUSER van eene soiree bij den gouverneur ; 
hoe hij ook hier weder zijne lachlust voelde wekken door de 
onhandig opgeschikte gestalten, die hunne naakte, getatoeeerde 
beenen bij den beschaafden Franschman onder den tafel staken; 
hoe zij evenmin met zijne messen en vorken als met 
zijne vreemde spijzen teregt konden. »En geen wonder", voegt 
hij er bij, »hoe zouden hun ook de puddings en liflafjes der 
Europesche keuken smaken , voor wie vOcir naauwelijks vijftig 
jaar een stuk menschenvleesch, gebraden of gekookt, eene 
lekkernij was." 
»De avond spreidde reeds," — zoo verhaalt hij verder, — 
»zijn valen sluijer over de bergen en bloemvelden van Tahiti, 
toen ik het kasteel van den gouverneur verliet. De verkwikkende 
schoonheid van een onbeschrijfelijk prachtigen tropischen 
nacht trok mij als door tooverkracht voort, en in gedachten 
verdiept, vervolgde ik tusschen bloeijende cactussen en alod's 
onder reusachtige palmboomen een weg, die naar het gebergte 
voerde. Op eens zag ik aan den zoom van een palmbosch 
een helder verlicht gebouw, waaruit orgelmuziek en gezang 
mij tegenklonken. Ik trad daar binnen en beyond mij in de 
eerste Roomsche Kerk van Otahaiti, waardoor Koningin POMARE 
in 1828 de afgodendienst verdrongen had. Vijf-en-dertig zware 
zuilen van broodvruchtboomen dragen het gebouw, dat inwendig 
eenvoudig maar feestelijk met bloemen gesierd was. 
Er werd mis gehouden. Inlandsche mannen en vrouwen lagen 
aandachtig ter neder geknield. Tahitische jongens en meisjes, 
in 't wit gekleed, zongen in het koor, door de statige toonen 
van het orgel begeleid , zOO aandachtig en ernstig, dat zelfs 
de triviale Fransche en Engelsche straatliederen, die de onschuldige 
natuurkinderen in langgerekte accoorden als kerkliederen 
gebruikten , niet in staat waren om den plegtigen 
indruk weg te nemen." 
Als wij niet nog nader met POMARE bekend werden , zouden 
wij te Rome geweest zijn en den Paus niet gezien hebben. 
MENGELW. 1859. It°. I. 4

50 EEN VIOLIST OP OTAHAITI. 
Daarom ten slotte nog de beschrijving van nAusEn's audientie 
bij H. M. 
»Naauwelijks werd mij den tijd gelaten om mij in hofgewaad 
te steken, of ik moest reeds den Missionaris, die tevens huisgeestelijke 
der Koningin is, naar de residentie volgen. Terwijl 
de geestelijke mij onderweg de pligten der hofetiquette zoo 
wat uitlegde, voeren wij in een bootje naar het eiland Papetde, 
de verblijfplaats van POMARE. 
Prachtiger aanblik kan men zich niet denken, dan dit 
lichtgroene eiland, dat als een toovertuin in het water drijvend, 
aan de ddne zijde door bekoorlijke huizen en tuinen, 
aan de andere door schuimende coraalriffen omgeven is. 
Door een klein palmbosch, aan het eind waarvan verscheiden 
inlandsche hutten verstrooid lagen, bereikten wij het paleis, 
dat verrukkelijk midden in de tropische plantenwereld gelegen 
is. Het heeft veel van een Europeesch woonhuis, is met sierlijke 
vensters, zelfs met een balcon voorzien, en eene gouden 
kroon, die boven op het dak in de zon schittert, kondigt den 
zetel der gele heerscheres aan. Een sehildwacht, half in 
uniform, half naakt, met geweer en sabel gewapend, liep statig 
op en neder; maar nadat wij hem een geldstuk in de hand 
gedrukt hadden, werd hij vriendelijker en opende ons bereidwillig 
de poorten tot den troon der monarchin. 
Terwijl de Missionaris de Koningin van mijne aankomst 
verwittigde, wachtte ik in een benedenvertrek, slechts met 
eene lange tafel gemeubileerd, waarop een zeer zwaarlijvige 
persoon in ietwat sterk ne'glige scheen te slapen. Kort na mijne 
binnenkomst kwam hij gapend overeind, hulde zich in een 
groenen frac, gespte een zwaren roestigen degen aan en scheen 
zeer verwonderd mij to zien. Onder het voltooijen van zijn 
toilet nam hij mij met waarlijk niet zeer vriendelijke blikken 
op en zette zoo'n diplomatisch gezigt, dat ik niet langer twijfelen 
kon, of ik had een kamerheer of wel een minister van 
H. M. voor mij. Spoedig maakte ik eene buiging tegen den 
gekleurden diplomaat, die juist van plan scheen mij vrij onzacht 
aan to spreken, toen de Missionaris terugkwam en mij 
bij de Koningin noodigde. Allerlei vertelseltjes van huidaftrekken, 
onthoofden en levend braden kruisten zich in mijn 
brein, toen ik, met mijne viool onder den arm, door de voorzalen 
der Indiaansche Koningin liep, die met allerlei mysti

EEN VIOLIST OP OTAIIAITI. 51 
sche gereedschappen, wapenen, krijgstropheen en schedels, misschien 
van opgegeten vijanden, behangen waren. 
Mijn begeleider voerde mij eerst in een vertrek, waar juist 
verscheiden hofdames in weinig bekoorlijk ndgligd haar toilet 
maakten, en eindelijk stond ik voor de hoogmagtige barrevoetgangster. 
Met de voeten onder het ligchaam geslagen, zat 
daar Koningin POMARE in een bont gedrapeerd, maar anders 
weinig gemeubileerd vertrek, terwijl een paar hofdames met 
groote struisvederwaaijers hare meesteres koelte toewaaiden. 
POMARE, ongeveer 36 jaar oud, is eerder groot dan klein 
en van welgevornaden ligchaamsbouw; hare houding is niet 
zonder majesteit en waardigheid, haar voorhoofd schoon gewelfd, 
en hare trekken, vol uitdrukking en leven, dragen nog 
sporen van vroegere schoonheid, ofschoon de wat vooruitstekende 
lippen en de gele kleur haar een vreemd aanzien geven. 
Zij was in een zeer kort doorschijnend mousselinen kleed van 
lichtblaauwe kleur gehuld, en overigens naar landsgebruik 
versierd, behangen en beschilderd. 
Om geene zonde tegen de Tahitische hofdtiquette te begaan, 
boog ik mij zoo diep ik kon en opende met eenige eenvoudige 
melodien dit vreemde hofconcert. Maar POMARE luisterde niet 
en praatte tot mijn groote verdriet voort met hare hofdames, 
wier gesnater mijn spel overschreeuwde. Reeds dacht ik, 
verdrietig over dezen treurigen uitslag, aan den aftogt, toen 
ik besloot, nog eene Iaatste proef te waren en »Das Veglein" 
liet hooren. De Koningin werd oplettender, het »Yankee 
Doodle" scheen haar niet onbekend, want als dit op de flageolet 
kionk, knikte zij met het hoofd en scheen zoo opgetogen, 
dat zij hare twee kinderen halen liet. Daaraan had ik een 
dankbaar publiek, want terwijl de Kroonprins, een kleine 
volwangige jongen, in de handen klapte, voerde de Prinses, 
een meisje van 13 jaren, op de maat der muziek een dans 
uit, waarover POMARE zoo verrukt was, dat zij weldra haar 
ganschen hofstoet om zich heen riep. 
De koninklijke gemaal, een jonge Indiaan van reusachtigen 
bouw, verscheen nu ook met een zwerm hovelingen, die in 
de meest avontuurlijke dragten zich om mijne erg in de klem 
gedrongen persoon groepeerden, dan mij, dan mijne viool aangaapten 
of in de snaren grepen, — in 't kort z66 om mij 
4*

52 EEN VIOLIST OP OTAIIAITI. 
been fladderden en drongen, dat ik bijna geene ruimte meer 
had, om den strijkstok te bewegen. 
Eindelijk zond POMARE haar gansche hof weg en bleef met 
mij alleen. Zij wenkte mij tot zich en wenschte mijne viool 
te bezien. Ik was in verlegenheid; maar er viel aan Been 
weigeren te denken en na een oogenblik beraad gaf ik mijn 
schat in de handen der Indiaansche over. Terwij1 zij met 
de vingers aan de snaren morrelde, was ik als op de pijnbank; 
maar cone caprice der Koningin, en de viool was voor 
mij verloren. Gelukkig kreeg ik ze toch ongedeerd terug en 
ik haalde weder adem. Uit dankbaarhetd speelde ik nog een 
Tahitisch volkslied, dat haar veel genoegen scheen te doen. 
In gebroken Fransch vroeg zij mij, of ik ook uit het land der 
Franschen kwam, en toen ik dit ontkennend beantwoordde, 
greep zij mijne hand, drukte die en fluisterde: »ik houd niet 
van die menschen". — Wel heeft zij reden om op hen verstoord 
te zijn, die hare onafhankelijkheid aan banden legden, 
haar magt en heerschappij uit de handen wrongen, om haar 
tot eene naamkoningin te verlagen. Zij maakte een klein gouden 
kruis van haren coralen-ketting los en gaf het mij met de 
woorden: »dit als souvenir aan POMARE." Daarop maakte ik 
eene buiging voor H. M., en verliet met den Missionaris het 
paleis en het eiland Papetde." 
CONTRASTEN. 
Na de Septemberfeesten te Brussel, kwam daar ook het 
Congres bijeen voor den letterkundigen en artistischen eigendom. 
Groote regtsgeleerden, vruchtbare genieen en speculerende 
boekhandelaars uit gansch Europa kwamen daar bijeen, 
om te beraadslagen, hoe men de verwanten en kinderen van 
schrijvers, musici en andere artistes het best in het bezit der 
geerfde regten zou handhaven. Grootsch denkbeeld; maar 
waarvan zeker niet alle 452 milloen Belgen voordeel hebben 
zullen. De statistiek toch heeft doen zien, dat in datzelfde congreslievende 
Belgie een half millioen kinderen opgroeijen als de 
jonge beestjes in het woud of de lieve kalfjes in de weide, 
en dat een vierde van de verdedigers des vaderlands, het 
woord »Vaderland" niet zouden kunnen lezen of schrijven. 
In hetzelfde Brussel kon men onlangs eene andere demonstratie 
zien. Al de leerlingen van reaalscholen, gymnasia, 
en middelbare scholen werden per spoorwagen naar Brussel 
gebragt om daar examen of te leggen, feestelijk voor het paleis 
te defileren, te worden onthaald, toegesproken en bekeken. 
Even zorgvuldig werden zij weder naar huis gaxpedieerd. 
In ieder jongenstrein zaten twee doctoren en van de gelukkige 
aankomst werd per telegraaf berigt gegeven. 
Hoe zorgvuldig is de Belg, hoe mild in alles wat het enderwijs 
geldt, niet waar? Jammer maar dat de schoolmeesters 
ten platten lande daar honger lijden en zich behelpen moeten 
nog erger dan, — ja zelfs dan bij ons.

MENGELWERK. 
DE BEETWORTELSUIKER. 
NAPOLEON I, die koninkrijken schiep en adeldom gaf aan 
zoo menig homo novas, heeft ook den beetwortel tot de gewigtige 
standplaats verheven , die hij in de tegenwoordige industriele 
wereld inneemt. En hij is niet de eenige zijner scheppingen, 
die, na eene verduistering van eenigen tijd, in dit 
tweede Napoleontische tijdvak weder tot groot aanzien is 
geklornmen. 
In den aanvang toen deze veelomvattende geest zijne pogingen 
in het werk stelde , om de fabricaat van beetwortelsuiker te 
bevorderen , ten einde alzoo den colonialen handel en dus ook 
den Engelschen afbreuk te doers, spotte men met dit weinig 
keizerlijke streven. De geschiedschrijver HEEREN beschrijft 
eene spotprent uit die tijden, die bewijst, hoe weinig sympathie 
men had voor deze plebejische plant, en hoe weinig 
geloof men hechtte aan hare edele hoedanigheden. Die prent 
stelt den toenmaligen keizerlijken prins , den koning van Rome 
voor, zittende op de knieen zijner doorluchtige moeder en, 
even als alle kleine kinderen, vervaarlijk schreeuwende. Het 
was nog in den tijd, dat de kinderen onsystematisch werden 
opgevoed , en dus wordt den kleine eene dot in den mond gestopt. 
Maar die dot is een colossale biet, die in den wijdgapenden 
mond wordt gewrongen met de woorden ; » Taisez 
vous done, mon prince, papa dit que c'est du sucre!" 
En Papa had gelijk. Wel degelijk was het suiker, en meer 
dan dit. — Tegenwoordig levert de beetwortel niet alleen 
millioenen ponden suiker per jaar op, maar speelt eene belangrijke 
rol in de industrie en den landbouw beiden, en dus 
in de geheele maatschappij. In ons land heeft de beetwortel 
zeker, tot nog toe — ik zeg zoo met opzet — weinig in te 
brengen , maar in de ons omringende landen , in Frankrijk, 
Duitschland en Belgie , in Rusland zelfs bekleedt hij eene voorname 
plaats in de industridle wereld, en velen voorspellen 
hem eene nog gewigtiger toekomst. 
MENGELW. 1859. N° . II. 5

54 DE BEETWORTELKIKER. 

Zeker is dit tijdschrift niet aan de belangen der industrie 
gewijd ; maar het heeft eene meer dan industriele , het heeft 
eene algemeen menschelijke belangrijkheid na to gaan, hoe die 
industrie, onder den invloed van verschillende omstandigheden 
ontstaan, gekoesterd en ontwikkeld, onder afwisselende lotgevallen eindelijk tot die hoogte is opgevoerd, waarop zij tegenwoordig staat. Zonder mij dus in de technische bijzonderheden te verdiepen, wil ik die geschiedenis in algemeene 
trekken nagaan. 

Geen profeet is geberd in zijn vaderland. En zoo is de beetwortel ook niet in zijn geboorteland, Italie en zuidelijk Europa 
in zijne voile waarde erkend , maar eerst nadat hij near het 
noordelijke Europa was overgeplant. Den Duitschers komt 
de eer toe, het eerst de groote chemische deugden van dezen 
onaanzienlijken wortel vermoed te hebben. Een Berlijnsch 
apotheker MARGGRAP had reeds in 1747 op het aanzijn van 
crystalliseerbaren suiker in den beetwortel openlijk gewezen. 
Ook de belangrijkheid van dit verschijnsel voor de landhuishoudkunde en het fabriceren van inlandschen suiker was hem 
niet ontgaan. MARGGRAP had wel gelijk, maar zijne uitvinding kwam to vroeg , zij maakte geen opgang en bleef eene 
halve eeuw rusten. Tegen het eind der vorige eeuw werd 
zij weder uit den slaap gewekt door zijn stadgenoot ACHARD, 
en, ofschoon nog in hare kindschheid, maakte zij toen meer 
opgang. In Duitschland en in Frankrijk verrezen er na eenige 
jaren enkele fabrieken, die op de toenmaals nog ruwe wijze 
de suikerdeelen uit den beetwortel trokken , en een niet zeer 
lekker substituut voor den colonialen suiker aan de landen 

aanboden , die van het bezit van colonibn verstoken waren. 

Waarschijnlijk ware de beetwortel weldra weder tot zijn 

vorig niet teruggezonken , zoo de politieke omstandigheden hem 

niet gunstig geweest waren. De wijze van fabriceren was nog 

te onvolkomen , het product nog te onsmakelijk — men kan 

zich dien smaak wel verbeelden , als men zich het flaauwe 

zoet van den beetwortel herinnert, — en de voordeelen van 

dit fabricaat te gering, dan dat het de mededinging met den 

ouderwetschen suiker uit suikerriet gefabriceerd zou kunnen 

voihouden. Maar ziet, daar treft dien classieken suiker de 

ban nit Parijs. leder kent de politiek van NAPOLEON I tegen 

Engeland, zijne pogingen om dat land in zijn hart, dat wil 


DE BEETWORTELSUMER. 55 
zeggen zijn handel, te treffen door het vaste land voor elle 
overzeesche producten te sluiten, — in een woord, het eontinentaalstelsel. 
Het rijk van Engeland is er niet door omvergeworpen, maar 
dat van den beetwortel is er door gesticbt. Het spreekt van 
zelf, toen de coloniale suiker f 3 per en meer kosten moest, 
was men wel gedwongen om tot elken prijs het fabriceren van 
dezen inlandschen suiker te bevorderen , en zijne mindere zuiverheid 
van smaak to vergeten. Aan den anderen kant stelde 
het meerdere debiet en daarbij de krachtige ondersteuning van 
het keizerlijke bestuur de fabricanten in de gelegenheid, om 
hun fabricaat hoe langer hoe beter to maken. Premien van 
100 duizend francs werden uitgeloofd, modelfabrieken gesticht, 
duizende bunders land voor den aanbouw van beetwortelen 
aangewezen, zoodat er fabrieken uit den grond verrezen als 
meibloemen , en het telkens nieuwe verbeteringen en uitvindingen 
regende als water. In 1814 bestonden er in Frankrijk 
334 fabrieken en in Duitschland ongeveer 200. Het is waar, 
dat zij oneindig veel minder suiker bereidden dan tegenwoordig 
hetzelfde aantal fabrieken. Frankrijk b. v. brengt tegenwoordig 
met een nagenoeg gelijk getal fabrieken ruim 30 maal 
meet op, — maar de nieuwe industrie scheen toch eene schitterende 
toekomst tegen te gaan. 
Doch van dat onnatuurlijk hooge standpunt voor den toenmaligen 
tijd werd zij even spoedig weder afgeworpen, als zij 
er op verheven was. De keizerlijke vader van den beetwortelsuiker 
deed zijn togt near Rusland, — ook al om zijn continentaalstelsel 
— en de gevolgen zijn bekend. Weldra was 
NAPOLEON zelf in den toestand, waartoe hij den colonialen 
suiker veroordeeld had: het vaste land van Europa was voor 
hem gesloten. Met hem vielen de rijken en de toestanden , 
die hij had gesticht, en langzamerhand kwamen politieke en 
handelszaken weder tot haren normalen toestand terug. 
Dat was het meest critieke oogenblik in de geschiedenis 
van dit belangrijke fabricaat. Te gelijk met het ophouden der 
overdreven ondersteuning van deze industrie werd Europa 
weder voor de coloniale producten en dus ook den suiker geopend, 
en het inlandsche fabricaat was nog niet tot die ontwikkeling 
gekomen , dat het tegen het buitenlandsche product 
kon concurreren. In Duitschland verdwenen dan ook al de 
5

DE BEETWORTELSUIKER. 
kortelings opgerigte fabrieken op twee na, en ook in Frankrijk 
was het er weinig beter mede gesteld. Waarschijnlijk zou 
de geheele industrie te gronde zijn gegaan , zoo bij velen de 
overtuiging niet bestaan had, dat zij geene kunstmatige middelen 
noodig heeft, om te kunnen bestaan. 
Geene industrie heeft misschien zoo groote geschiktheid, out 
zich naar de verschillende plaatselijke en algemeene omstandigheden 
te wijzigen als joist die van den beetwortelsuiker. 
Dat bleek vooral thans. Men had reeds te veal ondervinding 
opgedaan van hare veelzijdigheid in toepassing en inrigting, 
dan dat er niet enkele fabricanten zouden zijn, die de hoop 
op hare redding niet verloren gaven. En zij vond die redding, 
en wel voornamelijk in het naauwe verband , waarin zij tot 
den landbouw staat, in de groote voordeelen die uit haar voor 
den landbouw te putten waren. 
Dat de bereiding van dezen suiker van den aanbouw der 
beetwortelen , en dus van den landbouw afhankelijk is, spreekt 
van zelf. Maar evenzeer werpt daze industrie, mits wel ingerigt 
, weder hare voordeelen of op den landbouw. Het kwam 
er maar op aan, om hiervan partij te trekken, en daarin is men 
in Frankrijk uitmuntend geslaagd. Over bet algemeen heeft 
men in het buitenland, beter dan in ons vaderland, partij 
weten te trekken van de verbinding van verschillende takken 
van industrie met den landbouw, niet alleen ter wille van die 
industrien , maar ook ten voordeele van den landbouw. Van 
daar dat beiden in het buitenland op veel hoogeren trap staan , 
dan bij ons. In Frankrijk b. v. is er bijna geene landbouwinrigting 
op eenigzins groote schaal, waaraan niet de eene of 
andere fabriek betzij van suiker, hetzij van stijfsel, hetzij van 
alcohol verbonden is, eene verbinding, die alt ijd het voordeel 
oplevert, dat veel wat anders afval is, zonder kosten van 
vervoer, , als mest of voeder wader den landbouw ten goede 
komt, terwijl op vele andere wijzen deze vereeniging van consument 
en producent groote voordeelen oplevert. 
Doch keeren wij tot de geschiedenis van de beetwortelsuiker-
industrie na NAPOLEONS val terug. Vroeger gebruikte 
men tot de zuivering van het suikerhoudende sap, even als tot 
het raffineren van den ruwen suiker, houtskool. Doch kort 
vcicir de opheffing van het continentaalstelsel had men eene 
andere zelfstandigheid hiertoc ontdekt , die belangrijke voor

DE BEETWORTELSUIREE. 57 
deelen oplevert, het beenzwart. Wel is waar, het dnurde een 
geruimen tijd alvorens men dat op de meest voordeelige wijze 
gebruikte en ook al het gewigt daarvan inzag, en van daar 
ook de langdurige kwijniug van deze industrie tusschen 1814 
en 1828. Maar langzamerhand en vooral in dit laatste jaar, 
begon men het juiste gebruik en het gewigt van dit nieuwe 
ingredient in te zien. Eerst gebruikte men het in gepulveseerden 
staat, doch later bleek het dat het gebruik van meer 
grove korrels veel voordeeliger was. De werking van het 
beenzwart om te ontkleuren en to zuiveren is 10 maal sterker 
dan die van houtskool, waardoor eene belangrijke besparing 
van onkosten en verbetering van het fabricaat werd verkregen. 
Maar het beenzwart had nog eene andere eigenschap, waaraan 
deze industrie vooral hare herleving to danken had. Nadat 
het in de suikerfabrieken zijne dienst had gedaan, leverde het 
eene zeer vruchtbare meststof op, door het phosphorzure zout 
der beenderen en de stikstofhoudende bestanddeelen van het 
ossenbloed en andere stollen, die het bij de clarificatie opgenomen 
heeft. Langzamerhand werd dan ook het gewigt van 
deze meststof begrepen , zoodat zij tegenwoordig een belangrijk 
artikel van handel uitmaakt. Ook de raffinaderijen van colonialen 
suiker leveren dezelfde stof op. Het is mij echter niet 
genoeg bekend of het in ons land zelf veel gebruikt wordt; ik 
geloof dat een groot deel naar buitenslands wordt uitgevoerd. 
In Frankrijk heeft men de ondervinding opgedaan , dat 5 of 
6 hectoliters per bunder van deze stof, bij andere rneststoffen 
gevoegd , op sommige gronden den oogst verdubbelen. Maar 
nog meer. Later bleek dit beenzwart der raffinaderijen vooralgeschikt 
te zijn voor de ontginning van heidegronden. Vet 
scheidene groote landeigenaars hebben de ondervinding gehad, 
dat 4% hectoliter van dit zwart op een bunder heide den 
wasdom van het graan zoodanig bevorderde, dat de opbrengst 
van den oogst al de kosten van ontginning dekken kon. Spoedig 
zag men dan ook deze meststof, vroeger verwaarloosd, nog 
hooger in prijs stijgen , dan versch beenzwart. Frankrijk had 
niet genoeg aan zijne eigen opbrengst van deze stof en trok 
ze in groote hoeveelheden uit Duitschland en Rusland; evenzoo 
ook Engeland , het land waar het meststelsel tot eene ware 
mestwoede is opgevoerd. Voor de suikerfabrieken zelve levert 
bet, behalve de verbetering in de clarificatie, dit groote voordeel

58 DE BEETWORTELSUIKEE. 
op, dat de fabricanten , die meestal hunne eigene beetwortelen 
verbouwen , deze mest voor hun eigen land gebruiken, en zoo 
doende die gronden niet alleen voor uitputting behoeden, maar 
ze zelfs voortdurend verbeteren. 
Sedert het gebruik van dit ingredient in de Fransche beetwortelsuikerfabrieken 
algemeen is geworden , is dan ook deze 
industrie weder herleefd uit het verval, waarin ze een tijd lang 
verkeerd had. Men kan stellen, dat eerst in 1828 alle eigenschappen 
van het beenzwart ten voile erkend en gewaardeerd 
waren. Sedert dat jaar is dan ook de productie van den beetwortelsuiker 
van 2,685,000 kilo's tot 77 millioen gestegen, welk 
cijfer zij reeds in 1855 bereikt had ; later is zij nog aanmerkelijk 
toegenomen. 
En niet alleen in Frankrijk heeft deze industrie sedert dien 
tijd zulk eene hooge vlugt genomen. Toen de Duitschers zagen, 
dat de beetwortelsuiker ook zonder continentaalstelsel rekening 
kon geven , haastten zij zich, om de vroeger geleden schade 
weder in te halen. Wel riepen velen , dat het fabricaat zich alleen 
staande hield door de bescherming, die het nog altijd in Frankrijk 
frenoot ; maar ondertusschen werden de Duitsche industrielen 
op nieuw door de beetwortelsuikermanie aangegrepen. En inderdaad 
bleek het rimer dan eene manic te zijn. De proefnemingen 
slaagden zoo goed, dat er, onder de bescherming 
van het tolverbond, in 1836 reeds 122 fabrieken uit Duitsche 
bieten Duitschen suiker drukten , welk getal in 1856 bijna 
verdubbeld was (233 fabrieken). 
Men begrijpt ligt , dat het niet alleen het gebruik van het 
beenzwart was, waardoor de industrie van den beetwortelsuiker 
zich zoo ontwikkelde. Gelijk wij reeds zagen, zij werd 
ook steeds zoo veel mogelijk door beschermende regten als anderzins 
ondersteund. Het Fransche gouvernement heeft zich steeds 
veel aan deze industrie laten gelegen liggen, al ware het maar 
alleen om ook in dit opzigt onafhankelijk te zijn van het buitenland 
, vooral van Engeland. Bovendien werden er in andere 
onderdeelen der machinerie en bewerking allerlei verbeteringen 
aangebragt , waardoor men met steeds minder kosten meer 
suiker uit dezelfde hoeveelheid grondstoffen haalde. Hoeveel 
men hierin vooruitging, blijkt uit de omstandigheid , dat men 
vroeger niet meer dan 2 tot 3 percent suiker uit den beetwortel 
wist to halen, terwijl men er tegenwoordig 6 en 6i percent

DE BEETWORTELSUIKER. 

uittrekt. Er blijft echter in dit opzigt altijd nog veel to doen, 
want de chemie weet 10 percent suiker in den beetwortel aan 
te wijzen. 

Het is echter niet mogelijk , om al de verschillende verbeteringen op te noemen , die langzamerhand in de suikerbereiding zijn aangebragt. Het is ons hier meer te doen om 
de hoofdphasen van hare ontwikkeling. Met voile regt kan 
echter die naam gegeven worden aan hetgeen sedert 1843 met 
de suiker-industrie voorviel, en waarbij ze weder een eigenaardig voorbeeld opleverde van hare geschiktheid, om zich 
naar omstandigheden te wijzigen. 

Door een vreemden zamenloop van omstandigheden deed zich 
omtrent dien tijd het geheel eenige verschijnsel voor, dat to 
gelijker tijd in drie hoofdvoortbrengselen van den landbouw 
eene groote schaarschte kwam. De aardappel werd aangetast 
door die geheimzinnige ziekte , ons alien bekend, en kort daarop 
vertoonde zich een gelijksoortig bederf aan den wijnstok. Hiermede ging eene schaarschte en prijsverhooging van het graan 
hand aan hand. Die tijden liggen nog it versch in het geheugen , dan dat wij daar meer van behoeven te zeggen. 
Trouwens, nu zijn het juist deze drie producten , die de hoofdingredienten uitmaken, waaruit sterke dranken werden gestookt. Nu is het wel waar, dat het menschdom bezwaarlijk 
den aardappel, het graan en den wijn kan ontberen, maar even 
waar is het, dat het zonder sterke dranken ook niet konde of 
wilde leven. Werden dus de genoemde voedingsmiddelen met 
driedubbele prijzen betaald, evenzeer bood men ontzettende 
prijzen voor de alcoholische dranken, — in Frankrijk het 
vierdubbele. Maar wat to doen ? Waaruit alcohol te stoken, 
als de aardappelen en het graan aan de kostelijke spiritualia 
onttrokken , en — o gruwel! — voor het bevredigen van des 
menschen eerste behoeften werden gebezigd. Wel grepen de 
distillateurs naar vijgen, pruimen , peren en andere vruchten; 
maar Frankrijk moest 500,000 litres alcohol opdrinken of uitvoeren , en genoemde substituten konden geen twee derden 
daar van ople veren. 

In dezen hoogen nood waren het de beetwortelsuikerfabrieken 
die uitkomst bragten, en daarbij zelve groote winsten realiseerden. Met weinig verandering werden zij zoo ingerigt, dat 
zij in plaats van sulker alcohol uit den beetwortel stookten , 


60 DE BEETWORTELKIKER. 
en de eerste fabricanten, die op dit denkbeeld kwamen , oogstten 
eene winst van 100 percent. Dat was to verleidelijk, en weldra 
zag men in de meeste fabrieken door geheel Frankrijk 
in plaats van kookpannen en koelpannen , distilleerketels en 
verder toebehooren. Er waren beetwortelen genoeg in Frankrijk, 
om in de alcoholbehoefte te voorzieu. Wel werden nu 
de liefhebbers van suiker opgeofferd aan de liefhebbers van 
gedistilleerd , maar dat moest men zich getroosten : de fabricanten 
voeren er wel bij. 
Doch, gelijk bekend is, langzamerhand week de aardappelziekte 
en de druivenkwaal, en daalde het graan weder nagenoeg 
tot vorigen prijs. Moesten nu al die gewijzigde fabrieken 
weder tot de oude inrigting worden teruggebragt ? Dan ware 
de winst zeer voorbijgaande en misschien enkel denkbeeldig 
geweest. Inderdaad keerde een groot deel der fabrieken weder 
tot hare oude bestemming terug ; maar toch heeft de geheele 
industrie een blijvend voordeel uit deze omstandigheid getrokken. 
Men heeft daarbij geleerd , dat het fabriceren van sterke 
dranken uit beetwortelen ook zonder buitengewone prijzen van 
de spiritualia voordeel kan opleveren , en vooral door het nut 
dat het den landbouw aanbrengt ; — dus alweder door het 
verband tusschen industrie en landbouw. 
In den aanvang ging de brei, die na de gisting overbleef, 
bijna geheel verloren , daar met die bewerking tevens de voedende 
bestanddeelen daaruit verdwenen waren. Maar een bekwaam 
fabricant, de Heer CEIAMPONNOIS kwam op het denkbeeld 
om eene zeer vernuftige wijziging in de bewerking aan 
te brengen , waardoor alleen de suikerbestanddeelen in alcohol 
werden veranderd, maar overigens alle voedende bestanddeelen 
behouden. Door deze methode hield men 75 percent van den 
beetwortel, als een zeer geschikt beestenvoeder over. Dit voeder 
wordt niet enkel aan het vee gegeven , maar vermengd met 
ander gewoon voedsel; (loch dan heeft het nog het voordeel 
dat het sommige bestanddeelen van dat voeder meer assimilable 
maakt, dat wil zeggen , geschikter voor de maag , om er voeding 
uit to trekken. Daardoor wordt de beetwortel in een 
voedsel veranderd veel geschikter dan de bij ons gebruikelijke 
mangelwortel , vooral geschikt, wanneer het in de juiste verhouding 
wordt toegediend. Een bunder land brengt gemiddeld 
30,000 kilo's beetwortelen op (soms wel 51,000); dat is dus

DE BEETWORTELSUIKER. 61. 
22,500 kilo's red beestenvoeder, genoeg om (met bijvoeging van 
% ander voeder) twee stuks vee een jaar te onderhouden. 
Bovendien hebben dan diezelfde 30,000 kilo's beetwortelen 
opgeleverd 135 litres alcohol van 94 graden. 
In zeker opzigt geschiedt hetzelfde in de Nederlandsche 
aardappeljeneverstokerijen. Ook daar wordt de aardappel (met 
eenig koren vermengd) nadat door de gisting de alcohol 
er uitgestookt is, als eene warme pap aan de beesten gegeven. 
Groote stallen met mestvee zijn dus ook gewoonlijk 
aan zulke fabrieken verbonden. Maar er is groot verschil in 
de wijze van behandeling. De Fransche stokers van alcohol 
uit beetwortel trekken eerst het suikerhoudende sap uit den 
beetwortel, en dit wordt alleen te gisten gezet, terwijl de overblijvende 
brei verder onaangeroerd blijft. Maar in onze jeneverstokerijen 
worth de geheele massa (aardappelen en koren) in 
gisting gebragt. Het zal nog to bezien staan , of daardoor niet 
een groot deel der voedende bestanddeelen verloren gaat, — een 
inconvenient dot echter niet te vermijden is, daar de aardappel 
niet op dezelfde wijze als de beetwortel kan behandeld 
worden. 
Nog een aanmerkelijk verschil is dit. In onze jeneverstokerijen 
is het stoken hoofdzaak en de landbouw accessoir. 
Het mestvee wordt aangekocht, de grondstof, aardappelen en 
koorn, wordt insgelijks aangekocht en niet door den fabricant 
zelven verbouwd. De kostelijke economische regel, om alien 
arval als voeder of mest weder aan het land terug te geven 
ter onderhouding of zelfs verbetering, en dus eigenlijk alleen 
zulke bestanddeelen uit den grond (of liever uit de lucht) te 
putten, waardoor het land niets aan vruchtbaarheid verliest, — 
daarvan kan Kier geene sprake zijn. In Frankrijk is de zaak 
omgekeerd ; daar is de landbouw hoofdzaak, en de fabriek dient 
slechts, om de producten van dat land zoodanig te verwerken, 
dat zij aan de eene zijde het meestmogelijke voordeel opleveren , 
aan de andere zijde het land zoo min mogelijk verarmen, zonder 
dat er meststoffen van buitenaf met groote kosten behoeven 
te worden aangevoerd. 
Door deze vernuftige en in de bijzonderheden vrij ingewikkelde 
combinatie heeft dan ook de alcoholbereiding uit beetwortelen 
zich na bet ophouden der bovengenoemde gunstige 
omstandigheden naast de suikerbereiding kunnen staande houden.

62 DE BEETWORTELSUIREIL 
En bovendien is zij eene zeer heilzame industrie, want terwijl 
zij slagtvee en alcohol voor het verbruik oplevert , opent zij 
de gelegenheid, om bij eene goede economische besturing, de 
vruchtbaarheid van den bodem van Frankrijk to vermeerderen 
, ja zelfs in enkele gevallen het bebouwbare land uit to 
breiden. 
Daarom is dan ook deze industrie zoo belangrijk, en is men 
er zoo op uit om haar te begunstigen. Daarom hoopt men 
dat het verbruik van suiker in Frankrijk nog aanmerkelijk zal 
toenemen. En dit kan ook wel ; het geheele verbruik is 168 millioen 
kilo's, dat is 4 2/3 per hoofd, terwijl Engeland 16 kilo 
per hoofd gebruikt, waarschijnlijk dank zij der Britten grogliefde. 
Evenzoo kan het ons niet verwonderen , dat Duitschland, 
in het fabriekwezen Engeland en Frankrijk steeds zoo 
na op de hielen , hare .Rabenzuckerfabrikation met naijverige 
zOrg koesterde. Een bewijs hoeveel belang men ook daar in 
den beetwortel stelt, hebben wij nog verleden jaar gezien bij 
de langdurige en vervelende discussies in het Pruissische Abgeordnetenhaus 
over den Babenzuckersteuer. De zaak was ingewikkeld 
en netelig, maar juist daarom netelig, omdat men 
zoo noode besluiten kon , om deze inheemsche industrie hooger 
te belasten , terwijl toch de belangen der schatkist dit zoo 
dringend noodzakelijk maakten. 
Doch eenvoudige statistieke opgaven — niet zoo erg vervelend, 
wanneer zij met mate worden toegediend , — zullen 
het best het gewigt dezer industrie in Europa aantoonen. Daar 
de cijfers tegenwoordig doen, wat in de tijden van AESOPIJS 
of LAFONTAINE de dieren deden , zullen wij enkele sprekende 
cijfers laten aanrukken. 
Gelijk wij zagen , is het aantal fabrieken in Duitschland in 
de laatste 20 jaren van 122 op 233 gestegen ; maar vrij wat 
belangrijker is de toename van den geproduceerden suiker. Die 
bedroeg in 1857 bijna 83 millioen kilo's, volgens de officiele 
opgaven, en volgens sommigen in werkelijkheid wel 120 millioen„ 
,aangezien onze naburen 66k met den suiker weten to 
smokkelen , — troost voor ons ! Pruissen staat het hoogst 
aan den beetwortelhemel, daar het 174 (van de 233) fabrieken 
bezit , en de provincie Sachsen alleen 160. De grootste fabriek 
van het Zollverein is die der Badische Gesellschaft far Zuckerfabrikation 
to Waghiiusel, die alleen in een saisoen uit 63,670,000

DE BEETWORTELSUIK ER. 63 
kilo's beetwortelen bijna 8 millioen kilo's suiker fabriceert. 
Dat de coloniale suiker hieronder zwaar te lijden heeft, begrijpt 
men. In de laatste tien jaren is het gebruik daarvan 
verbazend achteruitgegaan. Immers, terwijl het tolverbond in 
1847 81,967,800 kilo's suiker verbruikte , waarvan slechts 
18,779,500 beetwortelsuiker was, consumeerde het in 1857 
121,645,400 kilo's suiker; maar hiervan bedroeg de coloniale 
niet meer dan 17,092,550 kilo, m. a. w. terwijl het verbruik 
per hoofd van 5 3/„ tot 8 t1 steeg, werd er ruim 354 maal 
minder coloniale suiker gebruikt. 
Nog eene opgave van het fabricaat van beetwortelsuiker over 
geheel Europa voeg ik hierbij. 
Het tolverbond fabriceert in 233 fabrieken 103,300,000 kilo's. 
Frankrijk » 338 82,500,000 
Rusland » 360 n 15,000,000 1) 
Oostenrijk » 171 12,500,000 
Belgie » 40 7,100,000 
Polen 11 » 42 3,000,000 
Engeland 2 350,000 
Zamen 223,750,000 kilo's. 
De rietsuiker is echter nor, verre van verdrongen te zijn. 
Hij levert nog 2057,500,000 kilo's op, dus bijna tien maal meer 
dan zijn jonge Europesche mededinger. 
Na zooveel van dit belangrijke fabricaat gezegd to hebben, 
rust bijna de verpligting op mij , om ook nog me6 te deelen, 
op welke wijze dat fabriceren toegaat. Daar echter alle 
menschen geene chemici zijn, zullen wij dit slechts in de 
hoofdtrekken nagaan. Er is echter zoo veel aan vast, eer 
deze roode wortel lekkeren, blanken suiker geeft, dat het 
niet onbelangrijk is, hem in de hoofdphasen van deze metamorphose 
to volgen. 
Al aanstonds is er veel gelegen aan de keuze der goede soort 
van beetwortelen. Het systeem van rasverbetering is ook hier 
toegepast, en eindelijk heeft men ook zoovele soorten verkregen 
, dat het is l'embarras du choix. De witte Silesische 
biet schijnt het meest de vereischte eigenschap, zooveel mogelijk 
suikergehalte in zoo gering mogelijken omvang, te vereenigen. 
Chemiseh onderzocht , kan hij 12 tot 14 percent suikerdeelen 
bevatten. Daar men er tegenwoordig hoogstens

61 
DE BEETWORTELSUIKER. 
8 percent uit trekt, blijft er dus nog een wijd veld voor 
vooruitgang aan deze industrie open. 
Wat voor grond te kiezen , hoe te mesten, of men de zaaimethode 
of de plantmethode volgen zal, ziedaar weder vragen, 
die de verbouwer zoo goed mogelijk moet zien op .te lessen. 
Ook op den tijd van oogsten komt het zeer veel aan. De 
beetwortel is eigenlijk eene tweejarige plant en bevat in het 
voorjaar den meesten suiker. Maar hij is niet bestand tegen 
den winter der noordelijke landen en moet dus in het najaar 
geoogst worden. 
Nu echter vertoont zich weder een bezwaar; de fabriek kan 
niet op eens den geheelen oogst verwerken , en gaat de vrucht 
bij het bewaren tot rotting of gisting over, al is het in geringe 
mate, dan vermindert dit dadelijk het suikergehalte. 
Het komt er vooral op aan, om den wortel te beschutten voor 
vorst, te groote warmte , licht en vocht, en tech voor behoorlijke 
luchtverversching te zorgen. Op verschillende wijzen heeft 
men al getracht de beste bewaarmethode op to sporen. Meestal 
geschiedt het in daartoe ingerigte kuilen. Maar een geheel 
voldoend middel moet nog gevonden worden. 
Daarom is er ook bij sommige fabricanten eene geheel verschillende 
methode in gebruik gekomen. Volgens deze wordt 
de beetwortel dadelijk na den oogst in stukken gesneden en 
gedroogd en dan later de suikerdeelen hier weder uitgewasschen. 
De gewone methode is echter zuiniger en dus voordeeliger. 
Deze bestaat hierin. De wortel wordt door eene kolossale 
rasp, die 7 tot 800 keer in de minuut omdraait en 4 tot 5 
duizend kilo's beetwortelen in het etmaal bewerkt, fijn gemaakt. 
Eerst dan is het mogelijk om met hydraulische of stoompersen 
al het sap er uit to drukken. Wat er overblijft is veevoeder, 
, en nu begint met het sap eene rei meest chemische 
bewerkingen , om uit dat roode vocht alle andere bestanddeelen 
te verwijderen en alleen den ruwen suiker over te 
houden. Dit geschiedt met kalk en zwavelzuur en daarna 
filtreren door het bovengenoemde beenzwart; doch alweder 
naar verschillende systemen en met inachtneming van een tal 
van omstandigheden, die wij hier niet alien kunnen ontwikkelen. 
Dan hebt gij wit suikerwater, en dit moet verkookt 
worden, dat ook weder hetzij in vrije pannen , hetzij onder 
vermindcrde luchtdrukking geschiedt. Wat men dan overhoudt

DE BEETWORTELSUMER. 65 
is zoetigheid , maar nog niet zuivere, gecrystalliseerde suiker. 
IIij moet afgekoeld worden, en in vormen of potten gegoten 
om te crystalliseren, en den siroop (melasse) te laten uitdruipen. 
Dit laatste geschiedt ook somtijds in eene draaijende 
machine, waarin de siroop door de centrifugaalkracht uitgedreven 
wordt, of ook door verhoogde luchtdrukking, gewoonlijk 
echter door het zoogenaamde dekken, het leggen van eene 
laag vochtige kern of ook wel eene suikeroplossing op de 
potten, die de melasse onder uit den pot drijft. Die melasse 
is niets anders dan suiker, die zich niet crystalliseert. 
Wil men nu den fijnsten witten suiker fabriceren, dan moet 
hij nog eens geraffineerd worden, wat door ossenbloed en 
beenzwart geschiedt , eene bewerking in ons land genoeg 
bekend. 
Ziedaar de grondtrekken van deze in hare bijzonderheden 
allerbelangrijkste, maar ook zeer omslagtige bewerking. Gelijk 
men ziet, het is een chemisch proces en het laat zich hooren, 
dat deze industrie vooral haar ontstaan en haren bloei te 
danken heeft aan de verbazende vorderingen, welke de chemie 
in de laatste jaren gemaakt heeft. Nog is de volkomenheid 
niet bereikt; maar bijna jaarlijks gaat men vooruit en in vereenvoudiging 
of bezuiniging der bewerking, en in zuiverheid 
van het product zelf. 
Tot nog toe had de beetwortelsuiker steeds een bijsmaak, 
waardoor hij altijd bij den rietsuiker achterstond. Maar het 
is reeds chemisch bewezen, dat er uit den beetwortel even 
goed reine suiker te trekken is, als uit het suikerriet. En 
inderdaad heeft men het reeds zoover gebragt, dat het verschil 
bijna niet merkbaar is. Lang zal het niet meer duren 
en de beetwortelsuiker zal volkomen gelijk zijn aan den rietsuiker. 
Heeft men dat bereikt, dan zal het vooroordeel, dat 
er tegen bestaat, langzamerhand ook geheel verdwijnen, en 
men zal suiker fabriceren zoowel uit beetwortelen als uit riet, 
al naar dat door plaatselijke of andere omstandigheden de eene 
of de andere soort het meeste rekening geeft. 
En hoe is het met Nederland gesteld? Zal daar deze industrie 
geheel buitengesloten blijven ? Zeker niet. Het is zoo, 
Engeland en Nederland, in het bezit van rijke colonien, hebben 
geene behoefte aan dit inlandsche product. Van daar dat

66 DE BEETWORTELSUIKEE. 
dan ook deze industrie daar niet op die bepaalde ondersteuning 
kan rekenen , die zij in de opgenoemde landen geniet, 
en waaraan zij grootendeels haren bloei te danken heeft. Van 
daar ook, dat het vooroordeel tegen dezen suiker als het ware 
door den nationaaltrots gevoed wordt. 
Maar het is grootelijks de vraag ,. of hij niet weldra de concurrentie 
met den rietsuiker zal kunnen volhouden zoowel in 
de winst , die hij den producent oplevert , als in aangenaamheid 
van smaak voor den consument. Is dit het geval nog 
niet, met de steeds toenemende verbetering zal het dit weldra 
worden. 
Reeds begint de beetwortelsuiker langzaam zijn intogt in 
ons land te doen. Nadat v66r eenige jaren eene fabriek, in 
een der schoonste deelen van Gelderland opgerigt , weldra 
weder is opgeheven , hebben verleden jaar de nieuwsbladen 
ons gesproken van eene nieuwe fabriek, op Hollandschen bodem 
verrezen. De ondervinding zal nog moeten leeren , of die onderneming 
stand zal houden. Den ander feit is niet minder 
belangrijk. Terwijl Nederland zich nog een weinig verheven 
waant boven den beetwortelsuiker, zijn buitenlandsche fabricanten 
bezig om one dat product zonder onze voorkennis to 
doen proeven. Altlaans, mij is door een handelaar in coloniale 
waren verhaald , dat men juist tegenwoordig er op uit 
is, om den beetwortelsuiker ale handelsartikel in ons land in 
te voeren , daar de consument hem in den smaak toch niet 
van onzen gewonen suiker kan onderscheiden. Is dat het 
geval, dan wordt het hoog tijd , dat wij Bever zelf dit artikel 
fabriceren , dan dat wij alleen gebruiken , en dus betalen, wat 
het buitenland produceert. Ik voor mij houd de invoering 
van deze industrie voor zeer wenschelijk. Het is waar, cornmercible 
en industriöle omstandigheden zijn hier weder geheel 
anders dan in Duitschland en Frankrijk. Maar het groote 
voordeel , dat Frankrijk voor zijn landbouw uit deze industrie 
trekt, kan bij ons ook bestaan. Al zijn die groote exploitations 
agricoles , die men daar aantreft, bier nog eene zeldzaamheid, 
ook op 'minder groote schaal is de zaak uitvoerbaar en kan 
zij rekening geven. Juist daarom heb ik op het naauwe verband 
gewezen , waarin deze industrie tot den landbouw staat, 
hoe de inrigting z66 moet zijn, dat de fabriek en de omringende 
landerijen wederkeerig elkander dienen. Wordt dat

DE BEETWORTELSUTKER. 67 
systeem — hier onmogelijk in de bijzonderheden nader to ontwikkelen 
— wel begrepen en good toegepast, dan kan deze 
industrie ook bij ons, ten minste in de eigenlijk gezegde landbouwende 
streken, op hare plaats zijn. — Het is de vraag 
niet: hebben wij behoefte aan beetwortelsuiker ? want de colonien 
zijn voldoende om ons rietsuiker in overvloed to verschaffen. 
Maar het is de vraag: zou onze landbouw niet 
grootelijks worden gebaat door eene zoo vernuftige vereeniging 
met deze industrie, zooals zij b. v. in Frankrijk gevonden 
wordt ? Voor ieder, , die weet hoe de Nederlandsche landbouw 
(uitgenomen de grasbouw) bij dien van andere landen achterstaat 
, kan het antwoord hierop niet twijfelachtig zijn. 
De Heer PAYEN, die in het jaar 1857 eene belangrijke studie 
over den beetwortelsuiker en den beetwortel-alcohol leverde, 
eindigt zijne beschouwing met deze woorden , die ik tot de 
mijne maak. »De ontdekking van kostbare meststoffen , de 
opening van nieuwe bronnen voor de alcoholproductie (niet 
minder belangrijk voor den Nederlander, , die daartoe thans 
kostelijke voedingsmiddelen verstookt) en voor de voedering 
van het vee, — ziedaar in hoofdzaak de voordeelen , die men 
aan deze industrie to danken heeft. Doch behalve deze gelukkige 
resultaten is er nog een , dat wij ten slotte willen vermelden. 
Het is de vestiging van fabrieksnijverheid op het 
platteland, met harm aanhang van ingenieurs, meesterknechts 
en bekwame werklieden. Het land zou hier grootelijks bij 
winnen , maar de grootere steden niet minder ; zoodat dezelfde 
zaak en den materidlen rijkdom en gezondheid en zedelijkheid 
bevorderen zou." w. N. 
DE 11011IERISCHE ZANGEN. II. 
NAAR HET FRANSCH VAN ADOLPHE PICTET. 
Bijaldien de taak, welke HOMERIIS in de schepping van het 
Grieksche heldendicht vervulde , geweest is die van genialen 
rangschikker , zamenvoeger , bearbeider der reeds bestaande 
bouwstoffen , ten einde daaruit een grootsch geheel to vormen, 
dan moet men vooronderstellen, dat de heroIsche po6zij reeds 
v66r HOMERUS zich krachtig en heerlijk had ontwikkeld. Deze

G8 DE HOMERIScHE zANGE'S• 
vooronderstelling wordt bevestigd door de bewonderingswaardige 
volkomenheid der dichterlijke taal en versmaat van DOMERUS; 
eene volkomenheid, die niet dan langzamerhand en door de 
medewerking van vele verheven geesten kan worden bereikt. 
De overlevering deed de uitvinding van den Hexameter tot de 
hoogste oudheid opklimnaen , en schreef die aan APOLLO toe. 
De beroemde namen van LINTS, AMMON, MUSAEUS, MELAMPUS, 
ORpHEUS en anderen , zoowel als de wonderdadige invloed aan 
hunne zangen toegeschreven , toonen ten duidelijkste , dat de 
dichtkunst eeuwen vddr RomEEns beoefend werd en in hooge 
achting was. Uit bet weinige, 't welk men van deze eerste 
voortbrengselen der Grieksehe Muze weet, moet men echter 
opmaken , dat ze meer Lyrisch dan Episch, eer van godsdienstigen 
dan van historischen inhoud waren , en dat ze in 
geen regtstreeksch verband tot de Homerische poözij hebben 
gestaan. Deze namelijk ontstond en ontwikkelde zich eerst 
sedert de Thebaansche en Trojaansche oorlogen , welke, na al 
de krachten van het jeugdige Griekenland tot ddn doel to 
hebben doen zamenwerken , voor de volgende geslachten eene 
onuitputte4jke bron zijn geworden van historische volksgedichten. 
Hoewel de geschiedenis hierover zwijgt, vinden wij in 
de Homerische zangen, en vooral in de Odyssea, onschatbare 
aanwijzingen omtrent die vroegste dichterlijke proeven , en 
omtrent de eerste tolken der Griekseh-nationale Muze. 
Bij alle volken , welke op eene eigen epische podzij kunnen 
wijzen, zien wij hare ontwikkeling zeer naauw verbonden aan 
de instelling van volksbarden , wier waardigheid en werkkring 
bij alien de grootste overeenstemtaing heeft. Die zangers worden 
geijerd en geacht als bewaarders der roemrijke volksoverleveringen 
; men beschouwt ze met eerbiedige bewondering, 
vooral wegens hunne dichterlijke geestvervoering, die als van 
een bovenaardschen , goddelijken oorsprong getuigt ; men ziet 
reikhalzend naar hen uit , daar zij door hunne boeijende dichtverhalen 
een nieuw genot , eene betooverende bekoorlijkheid 
aan de gastmalen en plegtige feesten bijzetten. Bij sommige 
oorlogzuchtige stammen , zoo als bij de Xelten en Germanen, 
deelen ook zij in de gevaren van den strijd , en, to midden 
van het gekletter der wapenen, heffen zij den oorlogszang aan, 
en doen zij den moed der krijgers tot onteugelbare woede stijgen. 
13ij de Hindoes bestuurde de Seta, of Bard, in het gevecht

DE FIOMERISCRE ZANGEN. 69 
den strijdwagen van het opperhoofd, en bezong na de overwinning 
de roemrijke daden van welke hij getuige was. Bij 
de Grieken van het Homerische tijdvak echter hadden de Barden 
niet dat krijgshaftige karakter ; na den oorlog, wanneer de 
helden naar hunne haardsteden waren teruggekeerd , grepen 
zij de her op en schetsten met dichterlijke vervoering de heldendeugd 
, de vaderlandsliefde der strijders. Voor de Grieken 
bleef de dichtkunst steeds eene genieting en verkwikking voor 
den geest, waarmede geen ander doel beoogd werd; en van 
dear die kalmte , die fijnheid van gevoel, die teederheid van 
aandoeningen, die verheven eenvoud, welke er de kenmerkende 
sieraden van zijn, en welke zoo zeer verschillen van de lyrische 
en dikwijls onbeteugelde vervoering, den oorlogsbarden 
eigen. 
Ook komen de 14011)1, of Barden, in de Ilias niet voor; het 
woelige krijgsrumoer ontnam bun elke gelegenheid om hunne zangen 
to doen hooren ; men leest zelfs (Odys.III, 267) dat AGAMEMNON 
zijn Bard, of hofzanger, in Argos had achtergelaten, 
en hem de zorg over CLYTEMNESTRA. had opgedragen. Het is 
waar, ACHILLES, in zijne tent teruggetrokken , zingt tot lof der 
helden en begeleidt zijn gezang met de her (Il. IX, 186); 
doch het was de knellende werkeloosheid , waartoe de verontwaardigde 
ACHILLES zich veroordeeld had, die hem de Her 
in de hand gaf; en dat speeltuig was niet door ACHILLES nit 
Griekenland naar Troje medegevoerd; het was een deel van 
den buit, hem bij de inneming van ENions stad ten deel gevallen. 
Behalve dit eenige voorbeeld wordt in de Ilias, wat 
zangen betreft, slechts van een loflied ter eere der overwinning 
van ACHILLES Op HECTOR gesproken (II. XXII, 391), en 
van een lied, gezongen ter verzoening van APOLLO (11.I, 473). — 
Het is alleen op den Olympus, to midden der bijeenvergaderde 
hemelbewoners, dat APOLLO de her tokkelt, en met de Muzen 
den maaltijd der onsterfelOken door goddelijke zangen opluistert. 
In de Odyssea daarentegen komen de Barden menigmalen 
voor; zoodat wij ons van hun werkkring eene vrij volledige 
voorstelling kunnen vormen. Hun maatschappelijke rang was 
hoogst aanzienlijk ; wij zagen immers reeds dat AGAMEMNON, 
gedurende zijne afwezigheid , aan zijn hofzanger de zorg over 
CLYTEMNESTRA. had opgedragen. Zij werden in de paleizen 
MENGELW. 1859. N°. II. 6

70 DE HOMERISCHE ZANGEN. 
der vorsten genoodigd , om op de gastmalen hunne liederen 
voor to dragen, en zij namen daar steeds de eereplaats in. De 
titels van »goddelijke, beroemde, door de menschen geierde, 
en door de Goden benzinde zangers" werden hun gegeven ; en 
teen ULYSSES al de minnaars van PENELOP.g doodle, spaarde 
hij evenwel den zanger PHEMIUS. Uit [Liles blijkt, dat die 
oude itoaol, of Barden, een hoogen rang bekleedden , en onafhankelijk 
genoeg waren , om zich geheel en uitsluitend aan 
hunne kunst to kunnen toewijden. 
Maar welke was die kunst ? deze vraag is hoogst gewigtig 
voor de geschiedenis van den oorsprong en de ontwikkeling 
van het Ileldendicht. De aanduidingen , welke dienaangaande 
in de Odyssea gevonden worden, zijn onschatbaar, omdat zij 
licht verspreiden over een tijdvak, dat niet door de fakkel 
der geschiedenis beschenen wordt. Wij willen nagaan wat 
de Odyssea ons meldt aangaande de zangen van DEMODOCUS 
bij de Phaeaciers (Od. VIII, 74), en die van PHEMIUS bij de 
minnaars (Od. I, 326). 
DEMODOCUS, aan wien de Godheid de even bekoorlijke als 
benijdenswaardige gave der zangkunst had geschonken , wordt 
met vele eerbewijzingen ontvangen, en in de vergadering der 
Phaeacische vorsten binnengeleid , waar hij eerst deel neemt 
aan het gastmaal, en daarop zijne her aangrijpt, en de twist 
van ULYSSES en ACHILLES bezingt ; het was een fragment van 
een dichtstuk, waarvan de roem tot de hooge hemelen was doorgedrongen. 
Uit deze plaats blijkt, dat er then reeds een groot 
en beroemd gedicht in Griekenland bestond , uit hetwelk de 
Bard eene episode koos , om die aan de gasten voor te dragen. 
Doze episode had wel betrekking op den Trojaanschen oorlog, 
doch niet op dat gedeelte 't welk den inhoud der Ilias uitmaakt. 
Zij had tot onderwerp den twist van ULYSSES en 
ACHILLES op een feestmaal, dat na eene offerande gevierd 
werd , eene gebeurtenis, die voorviel na de ter aarde bestelling 
van HECTOR, met de beschrijving van welke plegtigheid 
de Ilias eindigt. Dat dit gezang slechts een fragment was van 
een grooter dichtstuk, dit blijkt hieruit, dat ULYSSES eenige 
oogenblikken later (v. 492) DEMODOCUS aanspoort om voort to 
gaan, en to zingen van het houten paard van EPEUS, en van 
de verwoesting van Troje, terwijl DEMODOCUS aan die uitnoodiging 
voldoet.

DE HODIERISCHE ZANGEN. 71 
En wat de voordragt van PHEMIUS betreft, deze had tot onderwerp 
de rampen door de Grieken, op hunne terugreis naar bun 
vaderland, geleden. PENELOPE. , die in het vrouwenvertrek dat 
lied duidelijk hoorde, komt pnErnus daarover verwijtingen doen, 
en herinnert hem, dat hij vele andere heerlijke gezangen kent, 
vele heldhaftige daden van stervelingen en Goden , welke 
door Barden gezongen worden. — Wij worden dus hier nog 
eens gewezen op den epischen cyclus dien PHEMIUS in het geheugen 
had. Ook de terugkeer der Grieken maakte het onderwerp 
uit van eene menigte gedichten, v6svoi geheeten; de 
Odyssea was een dezer poetische voortbrengselen. 
In de toespelingen , welke er op die zoo rijke stof gemaakt 
worden, onderscheidt men duidelijk het onderwerp van verscheiden 
dichtstukken , zooals de wederkomst van MENELAUS, 
die van AGAMEMNON, doch bovenal eene ORESTAA aan welke 
TELEMACHUS de onsterfelijkheid voorspelt. — Behalve op deze 
dichtstukken , die door hunne uitgebreidheid reeds verscheidene 
afzonderlijke heldendichten vormden, en die alien op den 
Trojaanschen oorlog betrekking hadden, wordt er nu en dan 
ook gezinspeeld op andere zangen, op overleveringen van veel 
vroegeren tijd. Talrijke plaatsen, die spreken van de heldenbedrijven 
van HERCULES, van den Thebaanschen oorlog, van 
OEDIPUS, THESEUS , enz., wijzen ons op even zoo vele gedichten 
van vroegeren oorsprong over die onderwerpen; gedichten zeg 
ik , want de poetische inkleeding was toen nog de eenige 
vorm , waarin de gebeurtenissen van den verleden tijd voor 
de nakomelingschap bewaard werden. 
Wij kunnen over het karakter en dd verdiensten dier vddr- 
Homerische dichtvoortbrengslen niet dan bij gevolgtrekking 
oordeelen, door op to sporen welken indruk zij op hunne 
hoorders maakten; en dan mogen wij daaruit besluiten, dat 
zij, wat ware natuurschildering, kracht, nadruk en verhevenheid 
betreft, de poezij van HOMERUS nagenoeg evenaarden. 
Treffend zijn in dit opzigt de woorden waarmede ULYSSES 
zijn dank aan DEMODOCUS betuigt voor het genot, dat hem 
diens zangen hebben verschaft. (Od. VIII, 487): »Ik prijs U", 
zegt hij, »boven alle menschen. Zeker heeft eene der Muzen, 
die dochters van JUPITER, of wel APOLLO zelf u die zangen 
ingegeven ; want gij bezingt met juistheid de daden en rampen 
der Achivers ; het is alsof gij zelf er bij tegenwoordig waart, 
6*

72 Da TIOMERISCHE ZANGEN. 

of dat een ander u die gebeurtenissen verhaahl had. Welaan, 
ga nu voort, en zing van het houten paard en van de verwoesting van Troje. Schilder mij dit naar waarheid, dan zal 
ik overal verkondigen, dat eene goedgunstige Godheid u dat 
goddelijke lied ingaf." — Deze laatste woorden geven, dunkt 
ens, aanleiding om aan eene extemporale voordragt te denken. 

Het is zeer waarschijnlijk, dat PITEMIUS en DEMODOCUS de 
namen zijn van twee beroemde dichters, die voor nomErtus, 
met vele anderen hadden gearbeid aan de vorming en ontwikkeling van hat heldendicht. Men stelle zich echter deze 
mannen niet voor als ware improvisatoren, die de gebeurtenissen, onmiddellijk nadat zij voorgevallen zijn, opvatten om 
ze to bezingen. Ongetwijfeld heeft ook in Griekenland deze 
extemporale dichtkunst eenmaal gebloeid; maar zij kon ook 
&tar niet anders voorthrengen dan liederen van geringe uitgebreidheid, in den vorm van Balladen, en ingegeven door 
de gebeurtenissen van den nag. Beide bovengenoemde Barden 
waren dat punt van oorsprong reeds ver voorbijgestreefd. Zij 
hadden eene menigte van reeds beroemd geworden, bezongen 
overleveringen in het geheugen; deze droegen zij voor, braken 
ze af, hechtten ze aaneen, hervatten ze, al naar de gelegenheid waarbij zij zongen, of naar de wenschen hunner hoorders. Echter waren zij niet eenvoudig Rhapsoden, die slechts 
opzongen wat zij van anderen hadden overgenomen; zij konden 
aanspraak waken op den naam van ware dichters, door de 
Muzen, door APOLLO met edit poetischen gloed bezield; zij 
waren hun talent, veer een groot deel, aan zich zelven verschuldigd , zooals dd hoedanigheid van at'PrOMagTO; , die 
MMUS zich toekent, duidelijk aanwijst. Zij zongen dus als 
zelfatandige, als scheppende dichters; doch zij behandelden 
onderwerpen, die hun in dichterlijken vorm waren overgeleverd, en van welke zij niet konden afwijken zonder het 
nationale gevoel der Grieken levendig to kwetsen. Deze overleveringen konden, in die vroege eeuwen, nog niet anders 
wezen dan mondeling voortgeplante heldenzangen. 

De taak, die HOMERUS in de zamenstelling der Dias en der 
Odyssea vervulde, wordt door deze feiten eenigzins verklaard, 
en onze vooronderstelling er zeer door bevestigd. De groote 
volksbard maakte gebruik van de van oudsher bijeengebragte 
die'nterlijke schatten; en wat de epische cyclus als bet verhevenste 


DE 110111ERISCIIE ZANGEN. 73 
en schoonste kon aanwijzen, werd door hem op meesterlijke, 
onnavolgbare wijze om ddn schitterend middenpunt gerangschikt, 
en tot ddn geheel vereenigd. 
Die langzaam voortgaande , doch onophoudelijke en zich 
telkens afwisselende arbeid van scheppen , zuiveren en veredelen 
, die werd voortgezet onder het wakend oog des 
yolks, dat deze overlevering als heilig beschouwde, verklaart 
beter dan elke andere vooronderstelling de innerlijke , bijna 
onovertrefbare volkomenheid der Homerisehe pasty. De bewonderingwekkende 
waarheid en juistheid in de plaatsbeschrijvingen 
, de naauwgezetheid in de schildering der voorouderlijke 
zeden en gewoonten , tot in de kleinste bijzonderheden 
blijkbaar, de heilige eerbied voor de volksoverleveringen, die 
iedere afwijking eener levendige verbeelding verbiedt en belet, 
zij zouden onverklaarbaar wezen, wanneer men rtoxtzuus als den 
zelfstandigen , den eenigen dichter der Bias en der Odyssea 
beschouwde; want ddir man kan niet alles weten, vooral in die 
tijden niet; an man kan niet alles zien , de blinde DOMERUS 
zeker niet. — Doch een Bard, die den schat der vroegere 
nationale dichtvoortbrengselen in zich heeft opgenomen , ziet 
als het ware door het oog zijner voorgangers ; en welligt is 
dit de ware zin van de overlevering omtrent de blindheid van 
nomEnus hij miste het gebruik zijner oogen, om door die van 
anderen meer en beter te zien. GOTHE bewonderde, zonder 
ze echter te verklaren , die eigenaardigheid der Homerische 
poesij. In zijne reis naar Sicilid zegt hij : >yen wet TIOMERUS 
betreft, het is alsof mij een blinddoek van de oogen is genomen. 
Zijne vergelijkingen , beschrijvingen , schilderingen 
komen ons dichterlijk voor, en toch ze zijn slechts waar, en 
van eene onnavolgbare eenvoudigheid , hoewel geschetst met eene 
zuiverheid en natuurlijkheid, welke de meesterhand verraden. 
Zelfs de meest zonderlinge , de meest onwaarschijnlijke gebeurtenissen 
dragen een stempel van werkelijkheid, dien ik nog 
nooit bespeurd of vermoed had, 'Mew ik de plaatsen, waar de 
Dichter ze doet voorvallen , zelf in oogenschouw had genomen. 
Om mijne denkbeelden daarover in weinige woorden zamen to 
vatten: MOMERUs schildert de werkelijkheid, wij schetsen den 
indruk dien zij maakt ; hij beschrijft 't geen bekoorlijk of 
sohrikverwekkend is, wij trachten op eene bevallige of vrees 
inboezemende wijze to beschrijven. Van dear bij velen onzer

74 DE ITOMERISCDE ZANGEN. 
dichters dat overdrevene , gedwongene , gezwollene en hoogdravende 
; men overdrijft immers zoodra men slechts effect 
poogt te maken." 
Om zich de uitstekende eigenschappen van het Grieksche 
heldendicht te kunnen verklaren, moet men echter nog eene 
andere, veelvermogende kracht niet uit het oog verliezen , die 
met het verheven dichtvuur, het genie der volksbarden , dat 
van HOMERUS ingesloten , tot de schepping er van heeft medegewerkt 
; wij bedoelen den invloed van het Grieksche yolk 
zelf, dat niet alleen een luisterend oor leende aan de voorgedragen 
zangen , maar ze ook beoordeelde. Misschien werd 
tot heden aan deze kracht niet die invloed, niet dat gewigt 
toegekend, 't welk zij ongetwijfeid moet hebben uitgeoefend. 
Wanneer wij ons den bard tegenover zijne hoorders voorstellen 
, dan zullen wij den wederkeerigen invloed eenigzins 
kunnen bevroeden, dien de tolk der nationale heldenpodzij 
en zijn gehoor op elkander moesten uitoefenen. — Daar treedt 
de zanger met de Her in de hand te midden der menigte, die 
bijeengekomen is om hem te hooren ; achtbare grijsaards , beroemde 
legerhoofden , vaderlandlievende burgers , alien zijn 
even begeerig naar zijne voordragt , alien even bekend met 
de roemvolle overleveringen van den voorttjd , welke zoo menigmalen 
reeds in hunne tegenwoordigheid werden bezongen. Hij 
begint onder eene indrukwekkende stilte ; en naarmate zijn 
verhaal vordert, zijne tafereelen zich ontrollen , en de herinnering 
aan het verledene , op treffende wijs , wordt verlevendigd 
, naar die mate maakt eene algemeene belangstelling zich 
meester van aller harten. Op de welluidende toonen van de 
Her des bezielden zangers begint een ander speeltuig harmonisch 
mede te klinken ; een indrukwekkend speeltuig, waarvan 
eene geheele natie het ligchaam vormt, en welks snaren 
zijn zamengesteld uit al wat, in een krachtig en forsch ontwikkeld 
volkskarakter, goed, edel, grootsch en verheven is. 
Hoe groot moest niet de wederkeerige, regtstreeksche en aanhoudende 
invloed zijn, dien en yolk en zanger op elkander 
uitoefenden. Zal deze niet al zijne krachten inspannen, ten 
einde zich op de hoogte van zijn onderwerp te houden ; en 
zal hij niet tevens trachten zich te vrijwaren van elke afwijking 
van de eerbiedwaardige overlevering , eene afwijking 
die een wanklank zou vormen tusschen zijn individubel

DE IlOMEDISCDE ZANGEN. 75 
gevoel en de levendige, innerlijke overtuiging zijner hoorders? 
Zal men het kunnen ontkennen, dat er uit deze steeds op 
elkander werkende krachten een gewrocht moet ontstaan, 
't welk men als het gemeenschappelijke voortbrengsel zal dienen 
te beschouwen van twee verscbillende en tech zamenwerkende 
vermogens ; namelijk van het edele dichtvuur des zangers en 
van het kunstgevoel des yolks ? Al wat onwaar, flaauw of 
kwijnend is, al wat geen echo vindt in de historische herinnering 
en de godsdienstige overtuiging des yolks, in ddn woord, 
al wat maar eenigzins in strijd is met het nationale gevoel, 
dat wordt zonder genade veroordeeld, gelaakt, verworpen. 
De dichter moge met adelaarskracht en snelheid de hem door 
de heilige overleveringen afgebakende baan inslaan ; zoo hij 
in zijne vlugt begint to vertragen , van den aangewezen weg 
begint of te wijken , dan wordt hij terstond door de vermogende 
en invloedrijke. stem zijner beoordeelaars aangespoord, 
gewaarschuwd en teruggeroepen. 
Deze dubbele en onophoudelijke arbeid van scheppen en 
voortbrengen aan de eene, en toetsen en beoordeelen aan de 
andere zijde, stelt in zijne vereeniging de beide krachten voor, 
die in denzelfden persoon werkzaam zijn, wanneer iemand, 
na rijpe overweging, eenig onderwerp uitwerkt. Het groote 
onderscheid bestaat daarin , dat de individuele dichter, die de 
voortbrengselen zijner Muze zelfstandig bearbeidt en in schrift 
brengt , aan misgrepen en feilen onderhevig is, die blijven 
bestaan in den bepaalden , door hem daaraan gegeven vorm; 
terwijl de volkszanger, die alleen de gesproken taal ter zijner 
beschikking heeft, zijne afdwalingen en fouten terstond ziet 
aangewezen, veroordeeld en aan de vergetelheid prijs gegeven. 
— Zoo komt men, hoe wonderspreukig dit aanvankelijk 
ook klinken moge, tot deze onverwachte uitkomst, dat 
het gemis der schrijfkunst, ten minste hare niet-toepassing 
op de eerste vorming der heldendichten , heilzaam op de wording 
en ontwikkeling er van werkte, en dat juist de mondelinge 
voordragt der verschillende zangen, in de openbare 
vergaderingen en feesten, onder het wakend oog des yolks, 
aan het nationale heldendicht die mate van voortreffelijkheid 
heeft geschonken, waardoor het zich zoo zeer onderscheidt. 
Die hooge voortreffelijkheid moet men echter niet zoeken in de 
juiste, kunstmatige schikking der onderdeelen, en in een rijpelijk

76 DE DOMERISCIIE ZANGEN. 
overwogen plan, dat word uitgewerkt volgens bepaalde, of 
door het gevoel aangewezen kunstregels. De eenheid van 
ontwerp, die het gevoig kan zijn van eene zamenvoeging 
van dichterlijke overleveringen om ddn groot onderwerp gerangschikt 
, en van een arbeid, die slechts mondeling werd 
verrigt, kan niet dezelfde wezen als die, welke men•met regt 
mag eischen in een dichtstuk , ontworpen en uitgewerkt door 
ddn maker, en beschaafd in de kalme rust eener langdurige 
afzondering. Men moet die voortreffelijkheid uit een ruimer 
en hooger standpunt beschouwen. Dit is misschien het teederste 
, en zeker het meest betwiste gedeelte van dit groote 
vraagstuk ; de geliefkoosde en krachtigste bewijsgrond der 
voorstanders van een individuelen rIOMERUS. Om dat punt naar 
vereischte te behandelen , zouden wij moeten kunnen beschikken 
over meer ruimte, dan ons bier is toegestaan. Wij 
zullen ons daarom tot eenige weinige bedenkingen bepalen en 
ons voornamelijk aan de Dias houden , daar deze aanleiding 
heeft gegeven tot den hevigsten strijd. 
Bijaldien wij de zangen van nOMERUS bezaten in denzelfden 
vorm, waarin hij ze aan zijne opvolgers , de Homeriden , 
heeft nagelaten , dan zou het pleit spoedig beslist zijn; doch 
wij hebben gezien dat dit het geval niet is, en dat de Homerue, 
dien wij bezitten , bet gewrocht is van een eeuwen Lang 
voortgezetten arbeid van mondelinge mededeeling, van besehaving 
en verbetering. Ongetwijfeld stelde men zich met 
dien arbeid voornamelijk ten doel, de oorspronkelijke eenheid 
dier gedichten, hun echten vorm (door eene mondelinge voortplanting 
van vier eeuwen, zoo al niet verloren gegaan , ten 
minste aanmerkelijk gewijzigd en veranderd) zoo veel mogelijk 
te herstellen. leder stemt toe, dat men van oudsher heeft 
getracht die gedichten in hunne oorspronkelijke zuiverheid te 
herstellen, de aanwezige gapingen door invoegselen aan te 
vullen , den zamenhang der onderdeelen te verbeteren; doch 
wanneer men de plaatsen zal aanwijzen , welke die herstellingskuur 
hebben ondergaan , dan houdt die eenstemmigheid 
op, verschil van meening openbaart zich ; en men mag het 
met regt betwijfelen, of er wel immer dienaangaande eensgezindheid 
van gevoelen zal heerschen. Het is de taak der 
Philologie de bijzondere, betwiste punten te onderzoeken , die 
vraagstukken te behandelen, welke geene betrekking hebben

DE IIGMERISCHE ZANGEN. 77 
op den band, die bet geheele gedicht moet vereenigen , noch 
op bet geheele weefsel der Ilias en der Odyssea. De algemeene 
zamenstelling, de eenheid en volledigheid dier dichtstukken 
, doze zijn bet over welke wij bier spreken, en welke 
dienen beschouwd te worden uit een tweeledig oogpunt, namelijk 
dat van eenheid van onderwerp, en dat van eenheid van 
uitvoering. 
Dat de Ilias en de Odyssea, vooral de laatste, als heldenzangen, 
in hooge mate ddnheid bezitten , kan niet worden 
ontkend; dat die denheid slechts het gevoig kan zijn van den 
doordachten arbeid van een uitstekend genie, van HOMERUS 
zelven , ook dit, meenen wij, zal men moeten aannemen, wil 
men niet iets hoogst onwaarschijnlUks vooronderstellen; hierin 
juist heeft HOMERUS zijne taak van rangsehikker zoo voortreffelijk 
vervuld. Doch men zal ook tevens moeten toegeven, 
dat vd6r hem de vele zangen , welke over den Trojaanschen 
oorlog bestonden , zich als van zelf schaarden om de beide 
hoofdpersonen , die het meeste uitkwamen, en alle anderen 
zoo zeer overtroffen ; dat dus die eenheid, welke HOMERUS zoo 
goed bewaard heeft , in zekere mate reeds aanwezig was 
in de bouwstoffen , die hij vereenigde. En werkelijk zijn 
ACHILLES en ULYSSES de beide geidealiseerde grondvormen van 
den tweevoudigen aard des Griekschen volkskarakters, dat in 
beide helden volkomen en met juistheid wordt geschetst. 
In ACHILLES zien wij dien ontembaren moed, die snelheid 
van handelen , die gloeijende zucht naar eer en krijgsroem 
geschilderd, welke den Hellenen zoo eigen waren , en die, 
in vereeniging met eene hartstogtelijke vaderlandsliefde, zoo 
vele wonderen hebben voortgebragt. In ULYSSES bewonderen wij 
dat aan hulpmiddelen zoo vindingrijke verstand, 't welk niemand 
ooit verlegen laat ; die omzigtigheid, welke in geval van noodzakelijkheid 
ook list te baat neemt; die onuitputtelijke bespraaktheid 
, die gespierde onwederstaanbare welsprekendheid, 
welke de Grieken tot de grootste redenaars der wereld heeft 
gemaakt. ACHILLES en ULYSSES zijn als het ware de beide 
brandpunten der ellips , die het Grieksche volkskarakter 
omsloot; niets was natuurlijker, dan dat alle pAtische overleveringen 
der natie zich naar die beide brandpunten neigden. 
HOMERUS vend dan ook zijne onderwerpen zoo goed als gereed;

78 DE HOMERISCHE ZANGEN. 
zij wachtten sleehts op het genie dat er heldendichten van 
zou vormen. 
De Verheerlijking van AcIIILLEs schijnt ons het onderwerp 
der Ilias, even als de Verheerlijking van ULYSSES dat der Odyssea 
to zijn. De vele twisten, die gevoerd werden over de eenheid 
in beide dichtstukken, zijn daaraan hun oorsprong verschuldigd 
, dat men zoowel aan de Ilias als aan de Odyssea een te 
naauw beperkt onderwerp, een te eng bepaald doel toedichtte. 
Een nationaal heldendicht is een kleine wereld, wier middenpunt 
verlicht wordt door den schitterenden glans van een of 
ander grootsch en roemrijk denkbeeld , waarvan de stralen 
naar alle kanten tot aan den omtrek uitschieten, en om 't welk 
kleinere ligchamen in eigene banen rondwentelen, en toch door 
het grootere ligchaam worden beheerscht. Als men, op de 
eerste woorden der Dias steunende , den toorn van ACHILLES 
als het onderwerp van dat gedicht aanneemt , heeft men eene 
menigte gegronde tegenwerpingen te duchten. Te regt heeft 
men doen opmerken, dat dit onderwerp aan alle zijden wordt 
overschreden , en dat HOMERUS van het begin des gedichts tot 
aan het IX' gezang ACHILLES, die zich in zijne tent aan den 
strijd en aan aller oogen onttrekt , ale het ware vergeet. Men 
heeft de vraag geopperd, welke toorn van ACHILLES de eenheld 
van onderwerp in het gedicht insluit; want ACHILLES is 
vertoornd op AGAmEnrsoN, die hem zijne ERISEIS ontneemt, en 
de gevolgen van dozen toorn zijn noodlottig voor de Grieken; 
niet minder hevig is zijn toorn tegen HECTOR, die PATROCLUS 
doodde, en doze toorn is het behoud der Grieken, welke 
door de Trojanen hevig worden benaauwd. In de beide laatste 
zangen wordt er noch van de eene, noch van de andere dier 
gemoedsaandoeningen meer gesproken. — Sommigen hebben 
aangetoond, dat men over het algemeen to veel waarde hechtte 
aan de eerste woorden der Ilias ; want dat het gi.jvtv gEJE es?‘ de 
gewone en geliefkoosde uitdrukking was, waarmede de oude 
zangers hunne liederen aanvingen , en dit zoowel bij Heidenzangen, 
ale bij de Hymnen ter eer van eene of andere Godheid. 
Doch al doze tegenwerpingen verliezen hare kracht, 
zoodra men de eenheid des gedichts niet in den toorn, maar 
in de verheerlijking des voorvaderlijken holds ACHILLES plaatst. 
De Ilias geeft meer dan eens bepaalde aanleiding om die verheerlijking 
als het hoofdonderwerp des gedichts te beschouwen.

DE HOMERISCHE ZANGEN. 79 
Reeds in het eerste gezang (v. 509) smeekt THETIS dat JUPITER 
de Trojanen zoo lang de overwinning zou laten behalen , totdat 
de Grieken haren zoon ACHILLES in zijne eer zullen hebben 
hersteld; en in het begin van het XV" gezang herinnert 
JUPITER zich die belofte, en voegt er bij: ,,ik zal niet toelaten, 
dat een der Goden aan de Grieken eenigen bijstand 
verleene, v6Or aan den eisch van PELEUS' zoon voldaan, en 
hij zelf in zijne eer hersteld zij." 
Van deze vooronderstelling uitgaande ziet men, dat de 
drijfvee'ren der onderscheiden handelingen, en de wisselingen 
der gebeurtenissen op eene eenvoudige en natuurlijke wijze 
zich tot den geheel vereenigen. De langdurige werkeloosheid 
van ACHILLES, zijne afwezigheid van de kampplaats, en al de 
rampen die daaruit voor de Grieken, in weerwil van het 
bewonderenswaardige moedbetoon hunner overige legerhoofden, 
voortvloeijen , dienen slechts om de magt, de onmisbaarheid 
van den onweerstaanbaren held te meer te doen uitkomen , en 
de hoorders op den beslissenden invloed van zijne medewerking 
voor to bereiden. Hoe verheven is niet de wederverschijning 
van ACHILLES Op het slagveld geschilderd, toen hij 
ongewapend de legerplaats verliet, en zich voor de gracht vertoonde, 
het hoofd door MINERVA met een goddelijken glans 
omhuld; toen, alleen op het geluid zijner stem, schrik, angst 
en verwarring zich reeds van het zegevierende Trojaansche leger 
meester maakten ! Met bliksemsnelheid voltooit de held, in 
de zangen die nog volgen , de reeks zijner overwinningen, totdat 
eindelijk HECTOR onder zijne slagen valt. De beide laatste 
zangen zijn, wanneer men den toorn van ACHILLES als het 
hoofdonderwerp des gedichts aanneemt, overbodig, noodeloos, 
ja ongepast; doch zij waken een onmisbaar deel uit van de 
verheerlijking van ACHILLES; men zou ze niet kunnen wegdenken 
, zonder aan dien held den stralenkrans te ontrooven, 
die zijne verheerlijking volkomen doet zijn. Nooit vertoont 
ACHILLES zich grooter, verhevener en indrukwekkender dan 
bij de lijkplegtigheid van zijn vriend, wear hij eene meer dan 
vorstelijke rol vervult. En wanneer, in den laatsten zang, 
PRIAMITS zich aan de voeten van ACHILLES nederwerpt, en op 
zielroerende wijs diens ouderlievende gevoelens en medelijden 
inroept; wanneer men den woesten, onverzettelijken held tranen 
ziet storten op de bitten weeldagten van den rampzaligen

80 DE FIOMERISCIIE ZANGENI. 

grijsaard, die door het ongeluk er toe gebragt was om de vijandige hand to kussen van den moordenaar van zoo velen zijner 
zonen, dan overtreft HOMERIIS zich zelven. Het is niet slechts 
de Grieksche held, die ons daar in verheven poezij gesehilderd 
wordt; het is de mensch van alle tijden en plaatsen., met die 
mengeling van edele gewaarwordingen en laakbare hartstogten. 
In den innerlijken strijd van dat edele en grootmoedige, doch 
te yens hartstogtelijke karakter,, worden de wanklanken der 
woeste driften eindelijk opgelost, en zij smelten te zamen in 

een harmonisch en streelend sluitakkoord. 

Ofschoon de eenheid der Dias niet ontkend kan worden, 
maakt echter dat gedicht een indruk, als ware het een overheerlijk fragment, een stuk verheven beeldwerk , losgemaakt 
van het fries van een ontzagwekkenden tempel, veeleer dan 
een op zich zelf staand, volkomen geheel. De belangstelling, 
die het in ons heeft opgewekt, wordt niet bevredigd; wij verlangen te weten welk lot aan ACHILLES beschoren is, aan hem, 
die een vroegtijdigen , eervollen dood verkoos boven een ling, 
doch roemloos leven ; wij zijn ongeduldig te vernemen wat den 
overigen Griekschen helden te wachten staat, wat den Tro

janen, van hun heldhaftigen en edelen verdediger beroofd, boven 
het hoofd hangt. Ongetwijfeld hadden de latere gebeurtenissen 
tot op de verwoesting van Troje, en de terugkeer der helden 
in hun vaderland het onderwerp voor vele nationale gedichten 
geleverd; het voorbeeld van DEMODOCUS bewijst zulks. HOMERUS 
heeft uit dien grooten cycles slechts ddne episode ter bewerking gekozen ; ook zou de arbeid, vereischt om al de verschillende deelen van de dichterlijke bewerking dier groote 
volksonderneming tot edn geheel te vereenigen, de krachten 
van edn enkel genie ver hebben te boven gegaan. 

De eenheid van onderwerp in de Ilias sluit echter de eenheid 
van uitvoering niet in zich; men kan niet ontkennen, dat er 
in de Ilias onachtzaamheden en tegenstrijdigheden voorkomen, 
dat er bier en daar iets onwaarschijnlijks, iets onbestaanbaars 
in gevonden wordt, 't welk moeijelijk te verklaren is in den 
arbeid van een en denzelfden dichter. Wij bedoelen bier niet 
gedwongen overgangen, min dichterlijke plaatsen, anctehronismen, vermenging van tongvallen, enz. enz., omdat dit alles 
aan de afschrijvers, bijwerkers en verzamelaars kan worden 
geweten. WOLF en anderen hebben eenige voorbeelden van 


11011ERISCHE ZANGEN. 81 
tegenstrijdige en onwaarschijnlijke feiten aangeteekend ; wij 
zullen er een paar van aanhalen. Bij voorbeeld, volgens 
Iliad. V, 576, sneuvelt PYLAEMENES door de hand van MENELAtis 
, en later (//. XIII, 658) volgt diezelfde PYLAEMENES 
weenende het lijk van zijn zoon HARPALION , die door MERLON 
gedood werd. — SCHEDIUS, de bevelhebber der Phocears, wordt 
nu eens (//. II, 517) genoemd zoon van IPHITUS ; dan weder 
(//. XV, 515) zoon van PERIMEDES. — EURYPYLUS doodt 
(IL XI, 578) den Trojaan APISAON, herder der volken en zoon 
van PITAUSIAS; terwijl later (//. XVII, 348) APISAON, herder 
der volken, doch zoon van HIPPASUS door LYCOMEDES gedood 
wordt. — DEYPHOBUS kwetst (II. XIII, 411) HYPSENOR, den 
herder der volken, en zoon van HIPPASUS, die hier als Griek 
voorkomt; terwijl (//. XI, 426) ULYSSES twee zonen van den 
Trojaan HIPPASUS doet sneuvelen ; voorzeker eene zonderlinge 
naamsverwarring, welke zonder aan die tegenstrijdige opgaven 
een verschillenden oorsprong toe te kennen, moeijelijk kan 
verklaard worden. 
Er bestaat eene even zonderlinge tegenstrijdigheid in het 
tweeledige verhaal, 't welk VULCANUS van zijn val en verbanning 
uit den hemel geeft. Volgens het eerste (//. I, 590) 
wilde hij eens zijne moeder tegen de harde verwijtingen van 
JUPITER verdedigen , toen deze, in woede ontstoken, hem bij 
den voet greep, en hem in de ledige ruimte wegslingerde. 
VULCANUS viel gedurende een geheelen dag, en kwam eindelijk 
half dood op Lemnos neder, , waar de Sintiers hem opnamen 
en verpleegden. Volgens het tweede verhaal (//. XVIII, 396), 
insgelijks nit den eigen mond van VULCANUS vernomen, was 
het JUNO , zijne goddelijke moeder, die hem wegens zijne mismaaktheid 
in zee wierp, om daar voor altijd in bedolven te 
blijven. Ook was niet Lemnos het oord waar hij nederkwam 
en eene schuilplaats vond , dock hij viel in zee, word door 
THETIS en EURYNOME, eene dochter des Oceaans, opgenomen , 
en vertoefde negen jaren bij zijne redsters, in eene rotsgrot 
voor aller oogen verborgen. 
Wat zullen wij zeggen van die strijders, die de gevaarlijkste 
wonden ontvangen , en terstond daarop weder ongedeerd zich 
in het strijdgewoel mengen. In de beschrijving van het gevecht 
tusschen TLEPOLEMUS en SARPEDON ( //. V, 655) sneuvelt 
de eerste, en SARPEDON wordt zoo zwaar gewond door de

82 DE IMMERISCHE ZANGEN. 
werpspies zijns tegenstanders, dat de tusschenkomst van JUPITER 
door den dichter noodzakelijk gerekend werd om den dood 
van hem of to weren. Gewis zouden er ten minste eenige 
weken moeten verloopen, eer hij weder aan den strijd kon 
deelnemen. Verre van daar ; twee dagen later (R. XII, 290) 
ziet men hem met leeuwenmoed de wallen der legerplaats 
bestijgen, en wonderen van dapperheid verrigten, zoodat AJAX 
on TEUCER vereenigd naauwelijks in staat zijn hem het binnendringen 
in de legerplaats te beletten. — Op eene andere 
plaats (Il. VIII, 324) wordt diezelfde TEUCER getroff'en door 
een rotsbrok , dat, door den krachtigen arm van HECTOR geslingerd, 
hem tusschen hals en borst treft; eene doodelijke plaats, 
voegt de dichter er bij. TEUCER valt magteloos ter aarde, 
en wordt naar de schepen weggedragen. Den volgenden dag 
echter (II. XII, 388) ontmoet men hem weder midden onder 
het slaggewoel, medestrijdende als of hem niets geschied ware. 
Iets dat weer dan onwaarschijnlijk is, en de grenzen der 
dichterlijke vrijheid van fictie al te ver overschrijdt, is, dat 
de muur, die met zijne hooge torens en stevige poorten het 
legerkamp en de ligplaats der vloot omgaf, en ook de met 
eene sterke palissadering voorziene breede en diepe gracht, 
binnen de tijdruimte van ddnen dag, en wel zonder eenige 
goddelijke tusschenkomst, gebouwd en gegraven was. 
Ook merkt men nu en dan tegenstrijdigheden tusschen de 
woorden en handelingen van denzelfden persoon op, en zelfs 
binnen een zoo kort tijdverloop, dat ze niet aan gedachteloosheid 
van de zijde des dichters kunnen toegeschreven worden. 
Zoo hoort men bij voorbeeld (D. VI, 129) DIOMEDES midden 
in den strijd eene lange rede houden over het gevaar van zich 
met de wapens in de vuist, met de goden te when meten; 
het voorbeeld van LYCURGUS, zoon van DRYAS , is alleen voldoende, 
zegt hij, om mij daarvan terug te houden. En hij spreekt 
aldus , ofschoon hij weinige oogenblikken vroeger (Il. V, 337) 
VENUS vervolgd en gekwetst had, hoewel hij bewust was van 
hare goddelijkheid ; tot viermalen toe met woede op APOLLO 
was aangevallen , »want hij vreesde dien grooten god niet", voegt 
de dichter er bij; ja, zelfs den vreeselijken krygsgod zelven 
eene zware wond had toegebragt (11. V, 855). »Had ik, zoo 
klaagt MARS, mij niet door cone spoedige vlugt aan de 
woede van DIOMEDES onttrokken , ik zou langdurige smarten

DE HOMERISCHE ZANGEN. 83 
onder de menigte van gesneuvelden hebben moeten doorstaan." 
Het zou niet moeijelijk vallen, om het getal dezer opmerkingen 
te vermeerderen. Alleen in de optelling der Grieksche en 
Trojaansche strijdkrachten vindt men er meer dan ddn voorbeeld 
van: zoo voeren, onder anderen in den scheeps-catalogus, 
sommige legerhoofden bevel over andere troepen dan in het 
gedicht zelf. Deze en dergelijke onnaauwkeurigheden versterken 
ons in de voorstelling dat de Ilias niet het werk is van een 
eenigen dichter. Zelfs al wilde men ze pogen te verklaren , 
door ze als min juiste toevoegsels en inlasschingen van latere 
afschrijvers te beschouwen , ook dan nog zou men moeten aannemen 
, dat zij , die deze vervalschingen in den oorspronkelijken 
tekst der Ilias invoegden , of geen volledig afschrift van 
het gedicht bezaten , of het niet goed in hun geheugen hadden, 
daar zij anders zulke grove vergissingen en tegenstrijdigheden 
zouden hebben vermeden. 
Er kunnen nog andere opmerkingen worden gemaakt, die 
tot dezelfde gevolgtrekking leiden , en waarvan wij met een 
enkel woord willen gewag maken. Wij bedoelen de woordelijke 
herhaling niet alleen van enkele verzen (deze komt 
tallooze malen voor), maar van sommige vergelijkingen en 
beelden ; het verdient opmerking, dat deze vergelijkingen juist 
de treffende, de meest dichterlijke zijn. De overheerlijke en 
poetische vergelijking van PARIS met een edel strijdros (//. VI, 
506-512) vindt men later (//. XV, 263-269) nog eens letterlijk 
herhaald , doch op HECTOR toegepast, terug. De even 
schoone vergelijking van den terugtrekkenden AJAX , met een 
van alle kanten besprongen en bedreigden leeuw (//. XI, 547 
—555) komt nog eens van MENELAUS voor (//. XVII, 657— 
665). De dichterlijke beschrijving van bet Trojaansche kamp 
bij nacht (//. VIII, 551 sqq.) leest men nogmaals bijna letterlijk 
eenige zangen later (//. XVI, 299 sqq.). — In de vooronderstelling 
van een eenigen dichter kan men zich dergelijke 
herhalingen moeijelijk verklaren ; doch in het tegenovergestelde 
geval worden zij zelfs natuurlijk. 
Nationale dichtstukken, door eene menigte zangers voortgebragt, 
bewaard, beschaafd en aan de nakomelingschap overgeleverd, 
worden een gemeenschappelijke schat, waaruit ieder 
put, omdat ieder heeft medegewerkt tot de wording er van. 
Die schat bestaat niet slechts uit geheel bewerkte onder

84 DE IIOMERISOHE ZANGEN. 
werpen , in zangen, die reeds ontelbare malen, met kleine 
wijzigingen zijn gehoord ; maar ook uit een tal epische zegwijzen 
, dichterlijke gemeenplaatsen , die telkens gebezigd 
worden, wanneer de gang der poetische inkleeding zulks medebrengt 
, en die de improvisatie aanmerkelijk gemakkelijker 
maken. Deze dichterlijke vormen schijnen van oudsher bij 
de Grieken zeer geliefd te zijn geweest ; ook komen zij nergens 
in rijker glans en grooter verscheidenheid voor dan bij hen. 
De vergelijkingen van HOMERIIS zijn kleine, doch geheel afgewerkte 
tafereelen , die door waarheid , volledigheid en verhevenheid 
, door levendigheid en verscheidenheid uitmunten. 
Niet cone nationale epische potizij , zelfs niet die der Hindoes, 
hoe prachtig, verheven en rUk die ook zij, kan in dit opzigt 
de vergelijking met de Homerische doorstaan. Eene zoo hooge 
voortreffelijkheid is echter niet plotseling, en als met ddnen 
slag to bereiken. De eerste epische liederen zijn verhalend, 
en te gedrongen , te beknopt, om meer dan korte vergelijkingen 
toe to laten ; doch die beelden zijn treffend en levendig. De 
schoonsten worden niet alleen overgeleverd en blijven dus 
voortbestaan, maar zij breiden zich gedurig uit, ontvangen 
telkens nieuwe toevoegsels , waardoor die vergelijkingen des 
te meer voltooid en volmaakt worden, naar gelang de epische 
poUzij zelve zich veredelt en verheft. Elke zanger ontleent 
aan dien voorraad van patische kleinoodi6n hetgeen hem, ter 
opluistering zijner voordragten , het meest passende schijnt. 
Van daar die menigvuldige herhalingen van dezelfde beelden; 
herhalingen die des te verklaarbaarder worden, naar mate 
die beelden schooner en treffender zijn. En wanneer dan later 
de menigte van heldenzangen geschift, en tot den groot episch 
gedicht wordt ineengesmolten, dan wijzen die herhalingen ons 
op den veelvuldigen en verscheiden oorsprong van het heldendicht. 
De zangen van OSSIAN leveren er de bewijzen van, 
en ongetwijfeld zullen er in de heldendichten der Hindoes talrijke 
voorbeelden van gevonden worden, terwijl men ze te 
vergeefs zou zoeken in die epische zangen, welke het gewrocht 
zijn van een eenigen dichter, , die arbeidde naar een vooraf 
gevormd en overwogen plan. 
Wij meenen hiermede onze opmerkingen aangaande de sporen 
der verschillende bronnen van het Grieksche heldendicht te 
kunnen besluiten. Duitsche Geleerden hebben gepoogd de

DE DOMERISCHE ZANGEN. 85 
Eamenstellende deelen, vooral der Ilias, te onderscheiden en 
aan te wijzen. WOLF beschouwt de Ilias als uit drie dichtstukken 
bestaande, welke tot onderwerp zouden hebben: de 
toorn van A.CHILLES zijne verzoening, en zijn verheerlijking. 
GROTEPEND meent er de kenteekenen in te zien van verscheiden 
opvolgende zamenstellingen; eene vOOr-Homerische, eene 
van HOMERUS zelven , en van twee Homeriden, opvolgers van 
den dichter, en eene der Rhapsoden, der Diaskeuasten, der 
Alexandrlynen, enz. LACHMANN gaat in de verdeeling der Ilias 
nog veel verder dan WOLF. Deze geleerde telt in de tien eerste 
zangen der Ilias reeds negen onderscheiden dichtstukken van 
verschillenden oorsprong , van ongelijke verdiensten , en door 
meer of min gelukkige en passende invoegsels met elkander 
verbonden. — Het uiteenloopende der gevoelens van WOLF, 
GEOTEMEND LA CHMANN om van anderen niet te spreken, toont 
reeds genoegzaam aan, dat deze geleerden het gebied der 
gissingen, der onzekere vermoedens zijn binnengetreden; en, 
ofschoon er in hun arbeid vele fijne en scherpzinnige opmerkingen, 
vele diepzinnige navorschingen voorkomen, zij zijn 
echter niet overtuigend, naauwelijks overredend. Hun arbeid 
Levert het bewijs, dat men zich op het veld der gissingen niet 
te ver mag wagen , maar zich moet bepalen tot zulke gevolgtrekkingen 
, welke voortvloeijen uit niet twijfelachtige feiten, 
en algemeen geldige , overeenstemmende opmerkingen. De 
meest waarschijnlijke slotsom van hetgeen wij, voornamelijk 
near Duitsche critische schrijvers, hebben ontwikkeld, komt 
ongeveer hierop neder: 
De Hornerische zangen, zooals wij ze nu bezitten , zijn niet 
de dadelijke, regtstreeksche schepping van 66n en denzelfden 
dichter. Hun oorspronkelijke grondslag is geweest eene ongetwijfeld 
zeer rijke verzameling van nationale heldenliederen, 
voortbrengselen der Muze van ongenoemde barden , in verschillende 
deelen van Griekenland bloeijende. Die liederen 
namen steeds in aantal toe, werden tot heldenzangen van 
telkens meerder uitgebreidheid, en grooter omvang vereenigd, 
totdat zij eindelijk in het verheven genie van een hoog dichterlijken 
man, een HomEuus of rangschikker vonden , die op 
deze zangen den stempel van zijn zelfstandigen, onvergelijkelijk 
verheven dichterlijken geest drukte, zonder daaraan hun karaktertrek 
van improvisatorisch ontstaan, en mondelinge vnordragt 
MENGELW. 1859. sc.. II. 7

86 DE TIOMER1SCDE ZAICGEN. 
te ontnemen. Van dat oogenblik nu werd de arbeid van 
schikken en zamenvoegen gedurende verscheiden eeuwen, onder 
medewerking van vele soorten van medearbeiders en helpers, 
voortgezet; scheppend en uitbreidend door de Homeriden, bewarend 
en voortplantend, ook wel eens vervalschend door de 
Rhapeoden; totdat PISISTRATDS de verspreide gedeelten van het 
oorspronkelijke geheel voor goed vereenigde, om ze aan navolgende 
geslacbten over te leveren , ongeveer in den vorm 
waarin wij ze nu bezitten. De arbeid der geleerde Alexandrijnen 
had slechts de verandering en verbetering van eenige 
punton van ondergeschikt belang ten doel, en bragt geene 
groote wijziging in de zamenstelling van het geheel, dat door 
de bemoeijingen van PISISTRATII8 was bezorgd. 
Wij nemen dus twee krachten aan, die te zamen de Homerische 
heldendichten tot hunne algemeen erkende volkomenheid 
en voortreffelijkheid hebben gebragt ; namelijk eene vrije, 
eigene schepping, en eene van daarop gevolgde schikking en 
zamenvoeging. Beide krachten werden aangewend door de 
gezamenlijke inspanning van bet genie der vereende Grieksche 
natie; dit sluit echter den overwegenden invioed van een 
boven alien verheven, dichterlijken geest niet uit, een poetisch 
genie, dat onsterfelijk geworden is onder den naam van den 
eenigen nOMERUS. Wij gelooven dat de Rims en de Odyesea 
haren• oorsprong, voor een groot deel, aan dien HOMERUS verschuldigd 
zijn ; doch dat men hem niet mag beschouwen als 
den eenigen dichter dier echte volks-heldenzangen , of hem 
houden voor dengenen , die den dubbelen arbeid van voortbrengen 
en rangschikken volbragt. Wij zijn tevens overtuigd 
dat zij, die poogden de onderscheiden gedeelten van verschillenden 
oorsprong en van andere bewerkers, te schiften en 
aan to wijzen , iets hebben ondernomen, dat niet alleen hoogst 
moeijelijk , maar zoo goed als ondoenlijk is. 
Laat ons daarom die heerlijke gewrochten beschouwen els 
de ware en zuivere uitdrukking van het dichterlijke genie van 
het jeugdige Griekenland, zonder naauwkeurig te willen bepalen 
hoeveel wij daarvan of aan dezen , of aan genen verschuldigd 
zijn. Schrijven wij aan den ouden, geeerbiedigden 
nontutus de onovertrefbare schoonheden toe, die ten alien 
tijde elk dichterlijk gevoel in de Ievendigste vervoering bragten, 
en stellen wij de smetjes , de zwakke plaatsen , waar de

DE HOMERISCHE ZANGEN. 87 
verheven dichter zou kunnen gezegd worden in to sluimeren 
, op rekening van min gelukkige, min verhevene inlasschers 
en tekstherstellers. Op deze wijze zullen wij ons gevoel 
van achting en eerbied voor den grooten, door alle eeuwen 
bewonderden Dichter in overeenstemming brengen met de 
onbetwistbare regten der critiek en der wetenschap. 
DE ECHTSCHEIDING VAN NAPOLEON EN JOSEPHINE. 
VRIJ NAAR HET ENGELSCH VAN JOHN ABBOTT. 
NAPOLEON beminde met bijna vaderlijke liefde zijn nog jeugdigen 
kleinzoon , den Groothertog van Berg en Kleef, oudsten 
zoon van HORTENSE BEA.UHARNAIS en van zijn broeder LODEWIJK. 
Dit knaapje was hoogst lieftallig, en gaf reeds, hoe jong nog, 
blijken van die geestkracht en stoutmoedige geaardheid, welke 
den Keizer steeds zoo welgevallig waren. Het is meer dan 
waarschijnlijk, dat NAPOLEON dezen jeugdigen Prins tot zijn 
opvolger bestemd had ; in Frankrijk en ook in Holland hield 
men zich daarvan overtuigd, en JOSEPHINE voelde zich gelukkig 
door die streelende gedachte, welke een lenigenden 
balsem legde op de smart, die haar de kinderloosheid harer 
echtverbindtenis met NAPOLEON berokkende. 
In het vroege voorjaar van 1807 tastte een hevige aanval 
van kroep dezen Prins, voor wien eene zoo groote bestemming 
scheen weggelegd, aan, en binnen weinige uren bezweek hij 
onder die vreeselijke ziekte. Deze slag was even verpletterend 
voor de ouders als voor JOSEPHINE. Bij de diepe smart wegens 
het onverwachte verlies van haar aanvalligen , eersten kleinzoon 
voogde zich nog de onuitsprekelijke bekommering, welke 
toch wel voor haar de gevolgen zouden wezen eener gebeurtenis 
, wier hoog staatkundig gewigt zij zich niet ontveinsde. 
Zij wist dat NAPOLEON haar innig liefhad, doch zij kende 
tevens zijne onbegrensde eerzucht, en was overtuigd, dat hij 
zijne teederste gewaarwordingen zou kunnen opofferen , wanneer 
dit dienstig kon zijn ter bevestiging van zijne magt, en 
ter bevordering van zijne heerschzuchtige bedoelingen. Dagen 
aaneen verliet zij hare bijzondere vertrekken niet, onttrok 
zich aan eller oogen, en gaf zich aan eene aan wanhoop 
grenzende smart over. 
7 *

88 DE ECHTSCHEIDING 
NAPOLEON ontving de treurige tijding van het overlijden 
zijns geliefden kleinzoons , toen de veldtogt tegen Pruissen hem 
naar Duitschland had geroepen. Op bijna wonderdadige wijze, 
met verbazende snelheid had hij over zijne vijanden gezegevierd 
; geheel Pruissen was in de magt van den. onwederstaanbaren 
held. Zijn aanzien, invloed en magt waren grooter 
dan de meest buitensporige voorstellingen eener opgewonden 
verbeelding hem ooit hadden durven voorspiegelen. Het 
scheen bijna eene dwaze roekeloosheid zich tegen zijn uitgedrnkten 
wil te verzetten. NAPOLEON was de schepper geworden 
van nieuwe koningrijken, en de fierste, magtigste vorsten 
van Europa voelden zich als, genoopt, naar zijne bevelen to 
luisteren. In het voile genot van al dien roem , te midden 
zijner schitterende overwinningen , werd de magtige veroveraar 
door die treurige tijding uit zijne zoete droomen opgewekt. 
Doch ook nu verliet hem zijne zelfbeheersching niet. Hij zette 
zich zonder een woord to spreken neder, verborg zijn gelaat 
in beide handen, en scheen gedurende eene lenge poos in de 
ernstigste en smartelijkste overpeinzingen verdiept. Een paar 
malen hoorde men hem op somberen , klagenden toon deze 
woorden bij zich zelven fluisteren : aan wien zal ik nu dit cities 
nalaten? — In zijn binnenste greep eene vreeselijke worsteling 
plaats tusschen zijne opregte en innige liefde voor JOSEPHINE, 
en zijne onbegrensde zucht om eene nieuwe dynastie to stichten, 
en zijn naam in de beheerschers van een magtig en onmetelijk 
rijk te doen voortleven. Zijne gelaatstrekken, zijne onrustige 
blikken verrieden de hevige spanning waarin hij verkeerde, 
eene spanning welke hem eetlust en slaap roofde. Doch de 
ijzeren wil van NAPOLEON deed hem onwankelbaar bij zijn genomen 
besluit volharden. Met eene geestkracht en karaktersterkte, 
waarvan de geschiedenis geen tweede voorbeeld oplevert 
, had hij zich den weg, dien hij meende te moeten inslaan 
, voorgeschreven. Om het groote doel dat hij beoogde 
te bereiken , was hij bereid alles op te offeren, zijne teederste 
gewaarwordingen, zijn huwelijksgeluk, zijn gevoel van erkentelijkheid 
en regt ; hij was in staat daarvoor de naauwste en 
stevigste banden van liefde en innige verkleefdheid met eigen 
handen los te rukken en te verbreken. 
JOSEPHINE kende NAPoLEON; zij was ten volle bewust, dat 
eer- en staatszucht meer op hem vermogten , dan elke andere

VAN NAPOLEON EN JOSEPHINE. 

hartstogt. Met een door het zorgwekkendste voorgevoel beklemd hart beweende zij den dood van haar geliefd kleinkind , en sidderend van angstige onzekerheid wachtte zij de 
terugkomst van haren keizerlijken gemaal af. De dagbladen 
verspreidden gernchten van geheimzinnige beteekenis en raadselachtigen inhoud , waarin gezinspeeld werd op de mogelijkheid en noodwendigheid eener voorgenomen echtscheiding, en 
van het wenschelijke eener verbindtenis van NAPOLEON met 
eene Prinses nit een der Europesche hoven. 

In October 1809 kwam NAPOLEON van Weenen , waar hij 
FRANS I tot een nadeeligen vrede gedwongen had, te Parijs 
terug. Zijne ontmoeting met JOSEPHINE kenmerkte zich, ook 
van NAPOLEONS zijde, door de grootste hartelijkheid; doch weldra bespeurde de Keizerin dat een zware last op zijn gemoed 
drukte, en dat zijne gedachten geheel werden bezig gehouden 
door een gewigtig onderwerp, misschien wel dat gevreesde en 
beslissende vraagstuk. Hij was in zich zelven gekeerd, neerslagtig en scheen geslingerd te worden tusschen hetgeen zijn 
belang en zijn pligt van hem eischten ; telkens hield hij met 
enkelen zijner ministers geheime en langdurige beraadslagingen. 
Eene zekere gedwongenheid maakte zich weldra van de keizerlijke hofhouding meester. NAPOLEON zelf waagde naauwelijks 
de oogen op zijne beminde JOSEPHINE te slaan, alsof hij vreesde 
dat alleen bet gezigt van haar, die hij, in weerwil van het 
wreede vonnis dat hij over haar zou uitspreken , toch zoo 
innig beminde, nog te veel magt op hem had om het te durven 
trotseren. 

Ook JOSEPHINE verkeerde in een toestand van koortsachtige 
onzekerheid en bekommering; en toch was zij genoodzaakt om 
den schijn eener rustige kalmte en ongedwongenheid voor te 
wenden. Tot nog toe waren het alleen onheilspellende voorteekens van het vonnis dat haar wachtte, welke haar beangstigden. Met knellende bezorgdheid sloeg zij elken oogopslag des 
Keizers gade, luisterende met oplettende onrust naar elk zijner 
woorden , en gaf naauwkeurig acht op den toon zijner stem. 
Iederen dag werd hare vrees door nieuwe verontrustende voorteekens grooter en sterker. De Keizer werd meer terughoudend , zocht het gezelschap van JOSEPHINE telkens minder, en 
deed zelfs zijn bijzonderen toegang tot hare vertrekken sluiten. 
Sedert dien tijd trad hij slechts zeiden hare kamer binnen, en 


90 DE ECHTSCHEIDING 
deed zulks nooit dan na eerst te hebben aangeklopt. Tot nu 
toe was er tusschen hem en JOSEPHINE geen enkel woord over 
dat ernstige onderwerp gewisseld. Telkens echter wanneer zij 
bet geluid zijner naderende voetstappen vernam , greep haar 
een namelooze angst aan, dat hij kwam om haar de verschrikkelijke 
tijding van de noodzakelijkheid eener op handen zijnde 
scheiding to brengen. Hare aandoeningen waren dan zoo 
hevig, dat zij naauwelijks in staat was om met waggelende 
schreden hem te gemoet te gaan, en dat zij aan wand of huisraad 
een steun moest zoeken. 
Zoo gingen de maanden October en November voorbij ; en 
ofschoon de Keizer met zijne ministers de zaak , die zijne 
geheele ziel vervulde , behandelde , voelde hij echter geen 
moeds genoeg om nu reeds aan JOSEPHINE een enkel woord daarover 
te uiten. De klaarste en duidelijkste bewijzen zijn voorhanden, 
dat hij met onbeschrijfelijke smart en aandoening de 
voor zijne staatkundige bedoelingen noodzakelijke scheiding te 
gemoet zag; doch die hevige inwendige worstelstrijd kon zijn 
ijzeren wil niet buigen , noch hem in zijn eenmaal genomen 
besluit doen wankelen. — Zijn roem was nu zoo hoog gestegen 
, de grootte en uitgestrektheid zijner magt was nu zoodanig, 
dat er bijna geen vorstelijk huis in Europa was, 't welk 
het niet als eene eer zou hebben aangemerkt , wanneer hij 
zijne bruid daaruit had willen kiezen. Aanvankelijk was 
NAPOLEON van plan om zijne keus te vestigen op eene Prinses 
uit het huis van BOURBON, om zoodoende de belangen der pas 
gevestigde dynastic met die van de wettige erfgenamen der 
kroon van Frankrijk to vereenigen. Eene koningsdochter van 
Saksen kwam later in aanmerking. Hoogst gewigtige overwegingen 
maakten eene huwelijksverbindtenis met eene der 
Grootvorstinnen van het ontzagweltkende Russische rijk wenschelijk 
, en dat hof werd gepolsd omtrent een huwelijk van 
NAPOLEON met eene zuster van Keizer ALEXANDER, Eindelijk 
werd er besloten, dat de hand van MARIE Lontss , dochter 
van den Keizer van Oostenrijk, voor NAPOLEON zou warden 
gevraagd. 
Daar brak de morgen van den laatsten November 1809 aan, 
de dag waarop JOSEPHINE de zoo lang gevreesde tijding uit 
den mond van haren gemaal zelven zou vernemen. De Keizer 
en de Keizerin zouden dien dag te zamen, en gelled alleen,

VAN NAPOLEON EN JOSEPHINE. 91 
het middagmaal gebruiken. Het schijnt dat JOSEPHINE bewust 
was, dat haar vonnis geveld was, ten minste zij vermoedde, 
dat de vreeselijke beslissing naderde; want dien geheelen dag 
had zij haar bijzonder vertrek nog niet verlaten, en (liar aan 
bare wanhopige smart den vrijen teugel gelaten. Toen het 
uur van het middagmaal naderde trachtte zij door koudwaterwasschingen 
de duidelijke blijken harer vreeselijke zielesmart, 
zigtbaar in hare rood geweende oogen, eenigzins te doen verdwijnen, 
en zij deed zich geweld aan om kaim te schijnen. Beiden 
zetten zich stilzwijgend aan tafel. NAPOLEON brak dat stilzwijgen 
niet af, en de innig geschokte JOSEPHINE had noch 
den moed, noch de kracht om ddn enkel woord te niten. Ook 
gebruikte geen van beiden iets van de verschillende geregten, 
die na elkander werden opgedragen ; onaangeroerd werden 
zij weder weggenomen. Eene doodelijke bleekheid verried 
bij beiden de vreeselijke spanning waarin zij verkeerden. 
NAPOLEON sloeg, in sombere en diepe gedachten verzonken, 
aanhoudend en onwillekeurig met zijn mes tegen zijn glas. 
Waarschijnlijk was niemand ooit getuige van droeviger en 
treuriger maaltijd. De bedienden, door die onheilspellende 
stemming getroffen , vervulden hunne pligten met eene schroomvalligheid 
als waren zij in de kamer eens afgestorvenen. Eindelijk 
was de maaltijd afgeloopen , de bedienden hadden zich 
verwijderd; toen stond NAPOLEON op, en sloot met eigen hand 
de deur der eetzaal; hij was nu met JOSEPHINE alleen. Er 
volgde een oogenblik van volslagen , angstwekkende stilte, 
waarop de Keizer doodsbleek , en met eene zenuwachtige trilling 
in leder zijner gelaatstrekken JOSEPHINE naderde. Hij 
nam hare hand; legde die op zijn hart, en zeide met eene afgebroken 
, stamelende stem : ,,JOSEPHINE! mijne geliefde JOSEPHINE! 
gij weet hoe vurig ik u heb bemind. Ann u alleea 
ben ik de weinige zalige oogenblikken mijns levens verschuldigd. 
Mijne bestemming heeft echter meer magt dan mija 
wil; mijne dierbaarste, teederste gevoelens moeten onderdoen 
voor hetgeen de belangen van Frankrijk dringend eischen." 
Plotseling duizelde alles voor de oogen van JOSEPHINE; haar 
bloed stroomde met geweld naar het hart terug, en zij stortte 
bewusteloos op den grond neder. NAPOLEON, vol ontroering 
en ontsteltenis, haastte zich de deur der eetzaal te openen, en 
om hulp to roepen. Hofbedienden en hovelingen snelden uit

.92 DE ECIITSCD EWING 
de aangrenzende zalen tot bijstand toe. NAPOLEON sprak geen 
woord , nam een waslicht van den schoorsteenmantel , en 
doodsbleek, over zijn geheele ligchaam sidderend, beval hij 
den Graaf DE BEAUMONT de Keizerin op te nemen. Deze was 
nog altijd magteloos en zonder bewustzijn, en toch hoorde 
men haar op den toon der hevigste zielesmart de volgende, 
afgebroken woorden stamelen: nNeen, neen! dat — zult — 
gij — niet — doen! Gij — zoudt — mij — dooden." — 
De Keizer ging met het licht vooruit, door een vrij duisteren 
gang, die naar den trap der vertrekken van de Keizerin 
geleidde. De ongerustheid van NAPOLEON nam hoe langer zoo 
weer toe; hij uitte eenige weinig zamenhangende woorden van 
een hevig zenuwtoeval, een aanval van beroerte, enz. Toen 
hij zag, dat de Graaf DE BEAUMONT zonder hulp de magtelooze 
Keizerin onmogelijk naar boven zou kunnen dragen, gaf 
hij het waslicht aan een der bedienden over, en zeif de Keizerin 
mede ondersteunende, bereikte hij eindelijk, met DE 
BEAUMONT en hun gezamenlijken last, de deur van de slaapkamer 
der Keizerin. NAPOLEON deed hierop de kamerjuffers 
van JOSEPHINE roepen; op een teeken des Keizers verwijderden 
zich alle aanwezigen, en hij beide haar toen op het vorstelijke 
ledekant neder, boog zich over haar been met de uitdrukking 
der teederste liefde en der innigste bezorgdheid, totdat zij 
weder eenige teekenen van Leven begon te geven; doch op 
bet oogenblik dat er genoegzame hulp aanwezig was, en dat 
Naar bewustzijn scheen terug te keeren, verliet hij de kamer. 
Het was echter niet om rust te vinden; NAPOLEON ging dien 
nacht zelfs niet naar bed; hij wandelde tot het aanbreken van 
den morgen zijne kamer op en neder. De keizerlijke geneesbeer 
CORVISART bragt den geheelen nacht aan de legerstede 
van JOSEPHINE door. Telkens kwam NAPOLEON, in onlijdelijke 
ongerustheid, aan de deur van JOSEPHINE'S kamer naar haren 
toestand vragen. Toen deze weder tot haar zelve kwam, sloeg 
zij hare verbaasde blikken op CORVISART, die naast haar ledekant 
zat, en bemerkte daarop hare dochter HORTENSE , die 
bitter weende. »Neen!" zeide zij later, »ik kan het verschrikkelijke 
en ijselijke van mijn toestand in dezen nacht niet beschrtjven 
I Zelfs de levendige on hartelijke belangstelling des 
Keizers in mijn zielelijden scheen mij eene marteling te meer.

VAN NAPOLEON EN JOSEPHINE. 93 
Ik had wel reden , om vrees en angst te gevoelen then hij mij 
de keizerlijke kroon op het hoofd zette." 
Veertien dagen gingen voorbij, in welke NAPOLEON en JOSEPHINE 
elkander slechts zelden zagen. Gedurende dezen tijd 
werd de jaardag van NAPOLEONS krooning en van zijne overwinning 
bij Austerlitz plegtig gevierd. Geheel Frankrijk, 
vooral Parijs, weergalmde van al de vreugdebedrijven ; het 
vrolijk gelui der klokken deed zich overal hooren , en eene 
algemeene, schitterende verlichting der hoofdstad toonde duidelijk 
de deelneming der bevolking. JOSEPHINE was verpligt om 
bij alle feestelijke plegtigheden tegenwoordig te zijn. Zij was 
overtuigd dat de gekroonde hoofden en vorstelijke personen, 
toen in Parijs aanwezig, hare op handen zijnde ongenade vermoedden 
, zoo niet kenden. Al die vreugdeklanken , al die 
bewijzen van feestelijke opgewektheid klonken haar in de ooren 
als het sombere gebom eener doodsklok , die haar eindvonnis, 
hare onherroepelijke veroordeeling aan de millioenen van feestvierenden 
verkondigde. Ofschoon een oplettend beschouwer 
in hare, door onophoudelijk tranenstorten gezwollen oogen, in 
de doodelijke bleekheid barer wangen , in hare matte blikken 
de blijken zou hebben bespeurd van het geheime Teed, dat 
haar ondermijnde, verliet echter in het openbaar de lieftalligheid 
en aanminnigheid , die al hare bewegingen onderscheidden 
, haar geen oogenblik. Horrmsz , even kwijnende, evenzeer 
onder nameloos lijden gebukt als JOSEPHINE, doch zich 
zelve minder rneester, , verzelde de Keizerin bij elke openbare 
plegtigheid. 
Eindelijk brak de noodlottige dag aan, die bestemd was 
voor de voltrekking der echtscheiding; het was de 15de December 
1809. NAPOLEON had alle koningen, prinsen en prinsessen 
der keizerlijke familie, benevens de voornaamste officieren en 
waardigheiddragers van het rijk in de groote zaal der Tulleribn 
doen bijeenkomen. In die talrijke vergadering was niet 
dOn , die niet doordrongen was van den hoogen ernst en het 
somber treffende der op handen zijnde plegtigheid. NAPOLEON 
nam aldus het woord: ”De staatsbelangen mijner monarchie, 
de wenschen van mijn yolk, die steeds mijne handelingen hebben 
geleid , waken het noodzakelijk , dat ik aan een erfgenaam 
, die ook mijne liefde voor Frankrijk erven moge, den 
troon nalaat, waarop de Voorzienigheid mij heeft geplaatst.

DE ECIITSCHEIDING 
Sedert jaren heb ik de hoop opgegeven, dat mijne vurig beminde 
gade, de Keizerin JOSEPHINE, mij een afstammeling zou 
schenken. Deze overweging dwingt mij de teederste gewaarwordingen 
mijns harten op te offeren , alleen het welzijn mijner 
onderdanen te raadplegen , en de begeerte te uiten., dat ons 
huwelijk worde ontbonden. Daar ik mijn veertigste levensjaar 
pas ben ingetreden , mag ik de billijke hoop koesteren, 
nog lang genoeg te zullen leven om de kinderen, met welke 
de goddelijke Voorzienigheid mij zal willen zegenen, op te 
voeden in den geest mijner eigene denkwijze en regeringsbeginselen. 
God alleen weet, hoeveel dit besluit mij heeft 
gekost, welk een strijd ik in mijn binnenste heb gestreden; 
doch geen offer is mij te groot, wanneer ik, door het to brengen 
, de belangen van Frankrijk kan bevorderen. Ver van 
eenige reden tot ontevredenheid of klagen to hebben, voel ik 
mij gedrongen te erkennen, dat ik niet dan met den hoogsten 
lof kan spreken van de teedere en innige gehechtheid mijner 
gade aan mijne persoon. Zij heeft gedurende vijftien jaren mijn 
leven opgeluisterd, en mij al dien tijd een ongekend geluk doen 
smaken; de herinnering daaraan blijft voor eeuwig in mijn 
hart gegrift. Door mijne hand werd zij gekroond, daarom zal 
zij den keizerlijken rang en titel blijven behouden. Moge zij 
nimmer aan mijne gevoelens omtrent haar twijfelen , maar mij 
steeds als haren besten, dierbaarsten vriend blijven beschouwen; 
— dit is hetgeen ik boven alles vurig wensch en smeek." 
JOSEPHINE antwoordde hierop, met eene door geweldige aandoening 
bijna gesmoorde stem, terwij1 heete tranen haar langs 
de wangen biggelden : »Ik billijk al de gevoelens des Keizers, 
en stem toe in de ontbinding van ons huwelijk, 't welk voortaan 
een hinderpaal zou wezen voor het geluk en het welzijn 
van Frankrijk, dat verstoken zou blijven van het voorregt 
eenmaal bestuurd te worden door de afstammelingen van dien 
verheven man, die kennelijk door de Voorzienigheid geroepen 
werd om de rampen eener verschrikkelijke en bloedige omwenteling 
uit te wisschen, en de godsdienst, het aanzien des 
troons en de maatschappelijke orde to herstellen. Zijn voorgenomen 
huwelijk zal echter in geenen deele de gevoelens mijns 
harten kunnen wijzigen. De Keizer zal mij steeds als zijne 
opregtste vriendin kunnen beschouwen. Ik weet hoeveel dit 
besluit, door de staatkunde en de hoogste belangen van Frankrijk

VAN NAPOLEON EN JOSEPHINE. 95 
gevorderd , aan zijn hart heeft gekost ; doch wij beiden roemen 
in de offers, die wij in staat zijn aan het welzijn van ons 
land to brengen , en ik verhef er mij op, de kracht to bezitten 
tot het geven van het grootste blijk van gehechtheid , liefde 
en zelfverloochening, dat ooit op aarde geleverd werd." 
Deze waren de woorden die JOSEPHINE in het openbaar uitsprak 
; in de eenzaamheid van hare vertrekken echter gaf zij 
zich aan de volheid harer smart zoo zeer over, dat zij door 
het aanhoudende weenen met blindheid bedreigd werd. 
Den volgenden dag kwam diezelfde vergadering op nieuw 
in de groote zaal bijeen, om getuige te zijn van de wettelijke 
echtscheiding. De Keizer trad , toen alien bijeen waren, de 
zaal binnen , gekleed in zijn indrukwekkend en prachtig statiegewaad 
, doch doodsbleek en met gelaatstrekken waarop innig 
leedgevoel en matheid , doch tevens onwrikbare zelfbeheersching 
te lezen stonden. Het geluid zijner langzame doch 
vaste schreden stoorde alleen de volslagen stilte, die in deze 
talrijke vergadering heerschte. Op eenigen afstand van den 
keizerlijken zetel, en van alien verwijderd, bleef NAPOLEON 
staan , leunde tegen eene kolom, sloeg zijne armen op de borst 
over elkander, en verzonk in diep en somber gepeins; hij was 
spraak- en bewegingloos als een standbeeld. In het midden der 
zaal zag men eene ronde tafel, waarop een gouden inktkoker 
stond met de overige schrijfbenoodigdheden; een armstoel was 
bij die tafel geplaatst. Nooit sloeg eene bijeengevioeide yolksmenigte 
met meer spanning, schrik en ontzetting de blikken 
op bet schavot , de moordbijl of de guillotine, dan de bijeengeroepen 
koningen , prinsen en prinsessen , hovelingen en hofdames 
deze werktuigen van een nog betreurenswaardiger en 
hartverscheurender vonnis aanschouwden. 
Eindelijk werd de doodsche stilte afgebroken door het geluid 
eener opengaande deur, en de nadering van JOSEPHINE. Eene 
lijkkleur bedekte haar gelaat , en eene uit wanhoop geboren 
onderworpenheid scheen haar eene tijdelijke kalmte te geven. 
Zij leunde op den arm van HORTENSE, die, niet met dezelfde 
zielskracht als hare moeder bedeeld, geheel buiten magte was 
om de hevigheid harer aandoeningen te bedwingen; haar zoon 
zuGhNE ging aan de andere zijde naast haar. De teergevoelige 
HORTENSE barstte , bij het binnenkomen, in tranen uit, en 
kon gedurende het geheele droevige tooneel haar stuipachtige

96 DL' ECIITSCHEIDINO 
snikken niet meester worden. De vergadering gaf bij het 
binnentreden van JOSEPHLNE de ondubbelzinnigste blijken van 
eerbiedige deelneming; alien waren tot tranen toe bewogen. 
Met die bevallige waardigheid, welke in alle omstandigheden 
elke harer bewegingen kenmerkte, trad zij zwijgend oaar den 
voor haar bestemden zetel. Zij nam plaats , en, het hoold met 
de hand ondersteunende, luisterde zij met stille onderwerping 
naar het voorlezen der seheidings-acte. De plegtige atilte, 
die in de zaal heerschte, werd alleen afgebroken door het 
zenuwachtige snikken van HORTENSE , en door de ernstige en 
afgemeten toonen der stem van hem , die diep getroffen de 
acte voorlas. 
Toen dit geschied was, scheen het dat JOSEPHINE al hare 
krachten verzamelde ; zij drukte haren zakdoek krampaehtig 
aan hare roodgeweende oogen, en toen, statig oprijzende, sprak 
zij met eene duidelijke en welluidende, hoewel eenigzins bevende 
stem den eed uit, dat zij in die scheiding bewilligde. Daarop 
ging zij weder zitten , nam eene pen, en onderteekende de 
acte ; eene daad waardoor zij de teederste banden haars harten 
voor altijd verbrak , en hare zoetste hoop en streelendste wenschen 
voor immer vernietigde. Daarna stond zij op, en verliet 
met vorstelijke waardigheid, schijnbaar kalm en gelaten, de 
vergaderin ga , gevolgd door de bijna bewustelooze FIORTENSE, 
en den ernstigen , zich zelven beheerschenden EUGiNE. 
Nog was echter JOSEPHINE'S verschrikkelijke strijd niet volstreden. 
In hare vertrekken teruggekeerd, werd zij bijna ijlhoofdig 
van smart en hartzeer bij de gedachte, dat zij nog 
een laatst afscheid moest nemen van hem, dien zij zoo innig 
beminde, en nog tot even te voren haren echtgenoot had mogen 
heeten. Zij wachtte daar, in sprakelooze droefheid, het oogenblik 
af, waarop NAPOLEON gewoon was zich ter rust te begeven. 
Deze was juist, in hevige spanning, zijn slaapvertrek 
binnengetreden, en zijn kamerdienaar was gereed om zich te verwijderen, 
toen de bijzondere deur van zijn vertrek zacht geopend 
werd, en JOSEPHINE sidderend binnenkwam. Hare oogen 
waren rood en gezwollen , achteloos golfden hare lokken haar 
om de schouders, en zij vertoonde in haar geheelen persoon 
het beeld der onuitsprekelijkste smart. Waggelend trad zij tot 
in het midden der kamer ; toen bleef zij op eenigen afstand 
van NAPOLEON besluiteloos staan , verborg haar gelaat in beide

VAN NAPOLEON EN JOSEPHINE. 97 
handen, en barstte in een vloed van tranen uit. Het scheen, 
alsof een gevoel van welvoegelijkheid voor een oogenblik haar 
belette verder te gaan , alsof de overtuiging bij haar levendig 
werd, dat zij geen regt meer had om die kamer to betreden; doch 
in het daarop volgende oogenblik was zij niet langer in staat 
zich zelve geweld aan te doen, hare sinds zoo lang in haar 
binnenste besloten en verborgen liefde voor NAPOLEON to beteugelen. 
In de volheid van hare zielesmart alles vergetende, 
snelde zij op NAPOLEON toe, sloot hem in hare sidderende 
armen, en snikte luid en op hartverscheurenden toon de woorden 
uit: »Mijn echtgenoot! mijn echtgenoot!" — De onbegrijpelijke, 
ijzersterke zelfbeheersching van NAPOLEON was door 
deze onbedwingbare ontboezeming van JOSEPHINE geheel te 
niet gedaan , en ook hij barstte in tranen en snikken uit. Hij 
bezwoer JOSEPHINE zijne liefde, zijne vurige, eeuwigdurende 
liefde, en stelde al het mogelijke in het werk om haar te 
vertroosten, en hare onbeschrijfelijke smart to lenigen; beide 
rampzalige echtgenooten klemden elkander een tijd lang in de 
armen. NAPOLEON gaf den kamerdienaar zijn afscheid , en gedurende 
ruim een uur bleven de pas gescheiden echtelingen in 
hun laatste, bijzondere onderhoud vereenigd. Daarna verliet 
JOSEPHINE onder den druk eener smart, als welligt nooit op 
aarde werd ondervonden, voor altijd den man, dien zij zoo 
lang, zoo innig en zoo trouw bemind had en nog beminde. 
Nadat de Keizerin, met de wanhoop in het hart, zich in 
hare kamer van onnatuurlijke weduwschap had teruggetrokken 
, kwam , op een teeken van NAPOLEON, de kamerdienaar 
diens slaapvertrek binnen , om de lichten weg te nemen. De 
Keizer had zich onder de dekens als begraven, en sprak geen 
woord; de waskaarsen werden weggenomen, en de ongelukkige 
Monarch bleef alleen, in het duister en de stilte van den 
nacht aan de ijselijkheid zijner verwijtende gedachten overgelaten. 
Den volgenden morgen bewezen de doodelijke bleekheid 
van zijn gelaat , de matte blikken , en de lichtschuwe, 
wilde opslag zijner oogen, dat de Keizer een door gewetenskwellingen 
slapeloozen nacht had doorgeworsteld. 
Hoe groot het onregt en het Iced ook waren, die NAPOLEON 
aan de edele , waarlijk verhevene JOSEPHINE door deze 
nieuwe misdaad zijner grenzenlooze eerzucht toevoegde en deed 
verduren, men zal moeten erkennen , dat iets krachtigs, iets

98 DE EEETSCITEIDING , ENZ. 
ongewoons deze laakbare daad kenmerkt; dat zij het sterkste 
bewijs oplevert van den ijzeren wil en de onwrikbare onverzettelijkheid 
van NAPOLEON, die alleen door zijne eigen heerschzuehtige 
bedoelingen heheerscht werd. 
WAAROM IK DEN WINTER LIEFHEB. 
't Was lente ; 't was ochtend — ik zat bij MINONE, 
De zon drank den dauw van het glinstrende kruid; 
Ik vroeg haar : „Wilt gij nooit beminnen , o schoone , 
En zal ik u ninnner omhelzen ale bruid P" — 
„ Neen, nimmer !" was 't antwoord , „ neen! vraag het mij niet, 
Want liefde vervliegt als de dauw van de blaaren , 
En, vlagt zij... dan voelt men nog smart bij 't ontwaren, 
Dat zij ons verliet." 
't Was zomer ; 't was middag — en hoog aan den hemel 
Stand gloeijend de zon, als een vnurbol; de lucht 
Verschroeide de bloemen, verslapte de twijgen; 
'k Was diep in de grot met MINONE gevlugt. 
„ Gij mint niet? 0! moet dan de liefde weldra 
Als 't zonnevnur d' oogst , mij het harte verbranden P" 
Zij bloosde, en zij vouwde toen lagchend de handen 
En antwoordde : „ Jai" 
't Was herfst en 't was avond — eer d' aarde ging rusten, 
Bood zij nog haar gouden en geurigsten schaal ; 
De zon daalde neer in de golven, en hate 
MINONE de wang met een purperen straal. 
„ Natuur strooit vergeefs haren schat om u keen, 
Gij weigert haar lieflijkste gaven to plukken. 
Zal u dan all6en nooit de liefde verrukken P" 
Zij fluisterde : „ Neen !" 
't Was winter ; 't was nacht — en het stormde daar buiten ; 
Ik zat met MINONE bij 't knappende Amur; 
De maan blonk door 't vorstige blad op de ruiten , 
Ben sneeuwkleed omhulde de gansche natuur. 
„Gij mint mij niet?" vroeg ik, „ gij spot met mijn smart 
0, laat mij met bloemen uw levensweg tooijen, 
Tot d' ouderdom sneeuw in uw lokken zal strooijen !" — 
Zij zonk aan mijn hart. 
Naar het Dcensch.

siEuwE-JAARwENsenEN. 99 
NIEUWE-JAARWENSCHEN. 
Kent ge onbeduidender woorden, dan de gewone expectoratios 
, waarmede op den eersten dag des jaars de reeks van 
onbeduidendheden , die dat jaar nog geduldig aan te hooren 
zal hebben, wordt geopend ? Het gewone gevolg bepaalt zich 
meestal tot een handdruk of een zoen , een kwartje en een 
borrel; en meer invloed hebben ze zelden , die woorden van 
den dag, waarop ieder mensch nog iets weer dan anders de 
rol van automaat vervult. 
En toch kunnen omstandigheden aan die N.-Jaarwenschen 
nog at gewigt bijzetten. Op 1 Jan. 1859 kwam een mensch 
als een ander, , de gevolmagtigde van Oostenrijk, bij den Keizer 
van Frankrijk , ook een mensch, om hem te complimenteren, 
anders niet. En hij zeide wat hij zeggen wilde of moest, en 
hem werd geantwoord, zooals het behoorde, met eene kleine 
toespeling op hunne wederzijdsche zaken. En die nietige omstandigheid 
is genoeg om Europa in rep en roer te brengen. 
Een DE MORNY wint er eenige millioenen mede, alleen omdat 
zijne voorkennis van de keizerlijke woorden, hem in de gelegenheid 
stelt, om goed te speculeren. In Italie begint het 
te gisten, en Oostenrijk ziet zich genoodzaakt eenige duizenden 
Croaten , Hongaren en andere militairen, tot wezenlijk heil van 
zijne ietwat onbesuisde Trans-alpische kinderen, in de wapens 
te roepen en op te zenden. Sardinia begint te hopen ; Engeland 
te brommen en te overleggen wat het doen zal; Rusland 
de ooren te spitsen, nog meer dan het altijd doet; Pruissen 
komt nog een keer te meer tot het besluit, dat het maar weer 
onzijdig blijven zal. En de dagbladen , niemand — de Oostenrijksche 
policie in Italie alleen uitgezonderd, — heeft het 
drukker dan de dagbladen , om te raden , te liegen, te voorspellen 
, op te ruijen , tegen te spreken , of gerust te stellen, 
al naar den geest hunner abonnd's. De effecten dalen en 
kooplieden verliezen of worden geruineerd, Italianen worden 
gevangen gezet , en militairen aan het slijpen van hunne degens. 
Of er nog meer gebeuren zal, weet men niet. 'Waarschijnlijk 
zal de innemende voorkomenheid van een 150,000 Oostenrijkers 
in Milaan en zooveel andere duizend in de overige 
deelen van Italie, de goede gezindheid der schiereilanders en 
de rust in Europa wel bewaren. Maar het zegt nog at wat, 
dat alles met een paar woorden te veroorzaken. 
Vergelijk daarmede eens de wisseling van Nieuwe-Jaarsgroeten 
tusschen U en uw vriend den aschkarreman. — Atte 
menschen zijn gelijk , maar alle wenschen niet. 
HOOGST ZONDERLING VOORVAL. 
Het Algeineen Hanclelsblad van 26 Nov. deelt bet volgendo 
mode:

100 HOOGST ZONDERLING VOORVAL. 
»In den Courrier des Etats-Unis leest men als volgt: In de 
nabijheid van Philadelphia heeft een hoogst zonderling voorval 
plaats gegrepen. Een zadelmakersknecht, door zijne onmatigheld 
in het gebruik van sterken drank bekend , beyond zich 
onlangs in een kroeg , waar hij met eenigen zijner kennissen 
den avond met drinken doorbragt. Eensklaps komt hij op het 
zotte denkbeeld om to wedden , dat hij een brandend papier 
zoude inslikken. Daar men dit niet wilde gelooven, maakte 
hij zich gereed , om den aanwezigen zijne kunst to vertoonen ; 
doch naauwelijks had hij het vlammende papier in den mond 
gestoken, of hij uitte een zwakken kreet , en zeeg tot alter 
verbazing op den grond neder. Alstoen zag men eene blaauwe 
vlam rondom zijnen mond zweven ; men trachtte hem hulp to 
verleenen , doch weldra ontwaarde men, dat de ongelukkige 
inwendig brandde. Na verloop van een half uur was het 
hoofd en het binnengedeelte der borst verkoold. Twee er bij 
geroepen geneesheeren verklaarden , dat de van sterken drank 
doortrokken man, ten gevolge van wijngeest-ontbranding was 
overleden." 
Hoe geheimzinnig en tragisch staat het daar: »doch weldra 
ontwaarde men, dat de ongelukkige inwendig brandde." Toen 
viel er aan geen blusschen meer to denken , niet waar? De 
schrandere physicus die dit schreef, heeft zeker nooit als ondeugende 
knaap een lucifersdoosje aangestoken, en dat dan 
gebluscht door het eenvoudig to sluiten. Dan zou hij weten , 
dat zulk inwendig branden van een mensch even onmogelijk 
is als het inwendig branden van een gesloten lucifersdoosje 
of van een doofpot. Of als hij nadacht zou hij begrijpen, dat 
een menschelijk ligchaam , waarvan alle arteridn en vaten met 
vochten opgevuld zijn, wel door een grooten vuurgloed verkoold 
kan worden, maar met eene kleine vlam even bezwaarlijk 
in brand gestoken wordt als een natte doek met een 
zwavelstok. En die vochten worden wel gewijzigd door een 
alcoholiserend dieet, maar worden zelve geen alcohol. Al 
was men zoo kinderachtig van to gelooven, dat de adorn eens 
menschen, omdat hij met eenige deelen wijngeest bezwangerd 
is, zou branden alsI de spiritus onder mijn trekpot , — begreep 
men dan niet, dat die inwendige brand met het sluiten 
van den mond, dadelijk gebluscht zou zijn ? 
Hoogstens zou de fameuse Amerikaan zijne domme lippen 
gebrand hebben , maar daar evenmin aan gestorven zijn als 
de berigtgever aan het branden van zijne vingers. 
Dat een Amerikaansch blad zulke sprookjes van Moeder de 
Gans aan de Yankees opdischt , laat zich begrijpen ; maar 
belagchelijk is het, dat men in Frankrijk zich haast om zoo 
iets over to nemen , en uiterst vreemd , dat een fatsoenlijk en 
degelijk blad als het Handelsblad , daaraan nog een oogenblik 
aandacht schenkt.

MENGEL WERK. 
IDA PFEIFFER. 
"De beroemde IDA. PFEIFFER is dood," — hebben de dagbladen 
ons voor eenigen tijd aangekondigd. En waar is het, 
dat deze energieke vrouw, zat maar niet verzadigd van onrust, 
het haar zoo bekende wereldrond heeft verlaten. Maar of 
het ook even zeker is, dat zij ten voile op den eeretitel 
van beroemd aanspraak kan waken, mag betwijfeld worden. 
Bekend , wereldbekend mag zij voorzeker heeten , en bekend 
in een goeden zin, wat met vrouwenbekendheid niet altijd het 
geval is; maar om even beroemd te zijn, als zij bekend is, 
daartoe wordt meer vereischt. Ongetwijfeld heeft zij die bekendheid 
verdiend door den onbegrijpelijken moed, waarmede 
zij zee en land omreisd , cannibaal en Chinees en Americaan 
bezocht heeft, door de vruchten, die zij, overal lezende , ook 
Kier en daar voor de wetenschap geplukt heeft. Maar om 
beroemd te zijn, moet het doel ook even grootsch en belangrijk 
wezen als de krachten, die in het werk worden gesteld. 
De krachten van ligchaam en geest, die zij in het najagen 
van haar doel heeft ten toon gespreid, waren zeker groot, 
verwonderlijk groot voor eene vrouw ; maar wat was haar 
doel? De wetenschap te vermeerderen ? Welke wetenschap 
dan ? Was het om eenig nut aan te brengen, hetzij den volkeren, 
die zij bezocht, hetzij der natie, wEiartoe zij behoorde? 
Men kan dit niet bepaald aangeven. Was het om onbekende 
landen op te sporen ? Zij wist niet, waar ter wereld nog een 
nieuw land te vinden zou zijn. — Was het om onbezochte 
streken nader te onderzoeken ? Zij heeft niet zoo zeer onbereisde 
streken voor het eerst bezocht, als wel in onbereisbare 
streken haar leven gewaagd. 
Was het een innerlijke aandrang die haar dreef, eene welgegronde 
overtuiging, dat zij het uitverkoren, dat wil zeggen, 
het geschikte werktuig was om juist dat werk zich op de 
schouderen te leggen ? Hoe groot haar moed en hare volharding 
ook waren, zij was niet genoeg wetenschappelijk 
MENGELW. 1859. N°. III. 8

102 IDA PFEIFFER. 
gevormd en had niet genoeg het bevorderen eener bepaalde 
wetenschap ten doel, om vruchten te kunnen hopen aan dien 
cooed en die volharding geevenredigd. Ook had haar moed 
iets onbesuisds, waardoor hij meer op overmoed geleek; en, 
dat zij niet veel eerder voor een der tallooze gevaren, die 
zij ongewapend trotseerde, bezweken is, mag in vele opzigten 
louter geluk genoemd worden. Het was ja, een innerlijke 
aandrang die haar dreef; maar was die aandrang veel meer 
dan eene instinctmatige behoefte? Zelve was zij ook te eenvoudig 
en te waar, om veel grootere waarde daaraan toe to 
kennen. In de voorrede voor hare eerste wereldreis zegt 
zij: »Gelijk de schilder zich gedrongen voelt om te schilderen, 
en de dichter om zijne gedachten uit te drukken, zoo 
is het mij eene behoefte, om de wereld te zien — reizen was 
de droom mijner jeugd, herinnering van het geziene, de verkwikking 
mijns ouderdoms." Het was hare natuur, de nood 
was haar opgelegd; en zij heeft gehoorzaamd. 
Als het waar is, dat ware grootheid niet door den tijdgenoot 
gewaardeerd wordt, dan mist IDA. PFEIFFER ook dit 
merkteeken der grootheid. Van haar is een roep uitgegaan 
door gansch Europa, en tot aan alle einden der wereld is haar 
naam doorgedrongen , al was het maar, omdat zij tot aan alle 
einden der wereld hare persoon gebragt heeft. Dien naam to 
verkleinen is geenszins mijn doel, maar wel de al te groote 
opgewondenheid over haar, die ik wel eens bij sommigen heb 
waargenomen, binnen zekere grenzen te houden. Het nagaan 
van hare levensgeschiedenis zal dit van zelf doen, terwij1 aan 
de andere zijde, het vernemen van wat zij heeft gedaan en 
gewaagd onze verwondering kan gaande maken, waarbij ik 
aan ieder de vrijheid laat om te bewonderen waar ik mij 
slechts verwonder. Mij schijnt zij meer eene curiositeit, dan 
eene celebriteit; maar eene curiositeit, die opgang genoeg gemaakt 
heeft en belangrijk genoeg is, om eenige oogenblikken 
onze aandacht bezig te houden. 
Hetgeen IDA PFEIFFER meest tot eer verstrekt, is niet dat 
zij zoo veel gereisd heeft, maar dat zij zoo laat begonnen is 
te reizen. Van hare jonkheid of waren jongensspelen en ligchaamsoefeningen 
hare geliefkoosde bezigheid , verslond zij 
reizen en geographische werken en dweepte met energische 
historische personen, als LEONIDAS , DIUCIUS SCAEVOLA, BRUTUS

IDA PFEIFFER. 103 
of CATO, - in 't kort toonde zij zulk eene overkrachtige natuur 
te bezitten , die een uitweg moest zoeken in een meet handelend 
optreden, dan der vrouw gewoonlijk wordt toegestaan. 
Doch dón ding was er, dat haar terughield om bU de eerste 
gelegenheid de neiging hears geestes te volgen : gevoel van 
pligt, en wel moederpligt — een bewijs, dat zij niet behoorde 
tot die halfslagtige wezens, die niet nalaten kunnen een onaangenamen 
indruk te maken, tot de onvrouwelijke vrouwen. 
In 1797 geboren , huwde IDA in 1820 met den advocaat 
PFEIFFER, een ongelukkig huwelijk, dat weldra werd ontbonden 
en waarbij IDA haar vermogen inboette en twee zonen 
overhield. Ofschoon thans vrij , ging het vervullen van hare 
moederpligten haar boven elle andere neiging. Zij bleef te 
Weenen, totdat beide hare zonen een beroep gekozen en zich 
gevestigd hadden. 
Toen eerst, nadat zij tot den einde toe den weg der huiselijke 
pligten had afgewandeld , begon de oude neiging weder 
met kracht op haren geest te werken , en na met sparen en 
inspanning eene som van 1000 florijnen bijeen gebragt te hebben, 
ging zij voor hare eerste reis uit. Dit was den 22"en Maart 
1842, en de moedige vrouw was dus reeds bijna 45 jaren oud. 
Deze eerste reis was slechts een pelgrimstogtje. Over Constantinopel 
en door Klein-Azie trok zij op haar doel, Jeruzalem 
en het Heilige land, aan, en keerde over Aegypte en 
Italie naar Weenen terug , wear zij in Dec. van hetzelfde jaar 
aankwam. Het was haar proeftogt, waarop zich de noodige eigenschappen 
in haar ontwikkelden, om later met veel geringer middelen 
veel verder en gevaarlijker reizen te volbrengen. Tevens 
deed zij ook nu haar debut in de tweede eigenschap, waarin 
zij voor de wereld optrad , als schrijfster. Ofschoon met tegenzin 
en altijd verklarende , dat zij dien naam van schrijfster 
niet waard was, gaf zij de naauwkeurige aanteekeningen, die 
zij op hare reis gemaakt had, uit, onder den titel: Reim einer 
Wienerin in das Heilige Land (Wien, 1843. 2 Bde). 
Eigenaardig is het, dat juist wat haar meest ongeschikt 
scheen te maken, door hare geheele loopbaan als reizigster 
en schrijfster haar beste steun en de voornaamste oorzaak van 
haren naam is geweest. Het scheen eene ongerijradheid, dat 
eene vrouw, vooral op reeds zoo gevorderden leeftijd, op eene 
reis rondom de wereld zich aan de ongekende bezwaren die 
8'

104 IDA PFEIPPER. 
haar wachtten, zou blootstellen. Maar ziet, juist daardoor 
alleen werd zij beschut tegen de galanterien der besehaafden 
en de gastronomische lusten der cannibalen , die, het eene zoowel 
als het andere, voor eene jonge vrouw of een krachtigen 
man onoverkomelijke hinderpalen zouden geweest zijn. Het 
scheen eene onmogelijkheid, om zonder een uitgebreid vermogen 
te bezitten reizen te doen , zooals anders alleen op gouvernementskosten 
worden ondernomen. Maar nu was zij wet 
genoodzaakt, om zoowel door het uitgeven van hare reisbeschrijvingen, 
als door het opzamelen van naturalia uit alle 
oorden der wereld, die zij aan musaea en particulieren verkocht, 
zich een inkomen te verschaffen. Daardoor heeft zij 
in zekere mate tot verspreiding van kennis en bevordering 
der wetenschap bijgedragen , terwijl zij enders welligt hare 
gewaarwordingen en haren oogst voor zich zelve bewaard had. 
Evenzoo ging het met haren schrijversnaam: het scheen onwaarschijnlijk, 
dat zij, die zich nooit had toegelegd, om de 
hooggestemde eischen der moderne litteratuur te bevredigen , 
door hare pen roem zou inoogsten. Doch juist daardoor had 
haar verhaal eene eenvoudigheid en waarheid, die bij de meeste 
reisbeschrijvingen in de zucht om zeer fraai te beschrijven 
en zeer diep te oordeelen, verloren gaan. Weinige reisbeschrijvers, 
misschien geen enkele, hebben zoo trouw en onvermengd 
wedergegeven wat zij gezien en ondervonden hebben. Daarbij 
kwamen echter twee andere voorname eigenschappen, zonder 
welke en haar geheele leven en haar naam onverklaarbaar 
zouden zijn. Het was vooreerst eene ontzettende energie en 
een moed, zooals die in enkele gevallen alleen bij de vrouw, 
die niet redeneert maar de inspraak des harten volgt, gevonden 
worden ; aan de andere zijde een ingeschapen levendig 
gevoel van regt en eene krachtige liefde tot waarheid, weardoor 
at wat leugen en ostentatie was haar een gruwel moest 
zijn. Uit de gelukkige vereeniging van at deze omstandigheden 
en eigenschappen ontstond de ondernemende reizigster, 
die alles wilde zien en wie alles gelukte , en de geloofwaardige 
schrijfster, die en door inhoud en door vorm harer schriften 
de algemeene aandacht wist te boeijen. 
Ondertusschen stelde de goede ontvangst van haar werkje 
haar in staat , om verder de lust haars harten te volgen. 
Twee jaren na hare terugkomst in hare vaderstad, had zij

IDA PFEIFFER. 105 
weder fondsen genoeg bijeenverzameld voor eene nieuwe reis. 
Fondsen genoeg voor haar, want een gewoon reiziger zou 
zich met zulk eene schraal voorziene beurs niet gewaagd hebben 
aan de hebgierige handen van logementhouders, schippers, 
voerlieden en elle andere philanthropen , die voor en van 
de reizigers leven. Maar het was haar eene studie, om overal 
de goedkoopste gelegenheden op te sporen , en zij bragt het 
in deze kunst eindelijk tot eene aanmerkelijke hoogte. 
Zoo was zij dan den 10de° April 1845 weder marschvaardig 
, thane het aangezigt near het Noorden gekeerd. Zij zag 
Kopenhagen , beklom den Hekla op Deland en keerde over 
Noorwegen en Zweden den 4dell Oct. te Weenen terug. Weder 
werd den volke verslag gegeven van haar wedervaren in hear 
werk: Reise nach dem Skandinavischen Norden and der Lased 
Island. (Pesth. 1846. 2 Bde). Dat verslag was belangrijk, ook 
weder grootendeels om de ware getrouwheid, waardoor menige 
overdrijving van vorige reizigers over de phantastische natuurtooneelen 
van het Noorden werd teregtgewezen. 
Behalve de opbrengst van dit werk zag zij zich nu ook eene 
andere bron van inkomsten geopend in den rijken schat van 
naturalia, uit de landen die zij bezocht had. Ofschoon niet 
met de wetenschappelijke kennis toegerust , die hiertoe vereischt 
wordt, zoodat zij dikwijls iets ale belangrijk medebragt 
dat geene waarde had, verkreeg zij toch langzamerhand een 
zekeren tact om die belangrijkheid te gissen, en was vooral 
in het van gen van insecten en kleine vogels den Duitschen 
entomologen en ornithologen van onberekenbaar nut. 
Met het welslagen van hare eerste togtjes nam ook hare 
reislust in verdubbelde mate toe. Te huis had zij geene rust 
weer, zij moest de wijde wereld in, de wijde wereld in den 
volsten zin des woords wilde zij van elle kanten zien. Een 
winter was haar genoeg geweest voor het vervaardigen van 
hear boek , het realiseren van haren schat naturalia en het 
maken van dit nieuwe, groote reisplan , en cten 1 sten Mei 1846 
had zij Weenen weder acbter zich, moedig genoeg en, near 
hare wijde van zien, rijk en jong genoeg, om de wereld rond 
te reizen. 
Te Hamburg ging zij scheep op een Deenschen brik en was 
na eene reis van bijna drie maanden (!) te Rio-Janeiro. In Zuid- 
America zwierf zij rond, met haar vatbaar gemoed genietende

106 IDA. PFEIFFER. 
van de pracht der tropische natuur; maar zij had het alleen 
aan haar gelukkig gesternte toe te schrijven, dat zij niet reeds 
hier onder het mes van een weggeloopen slaaf den dood vond. 
In het voorjaar van 1847 keerde zij der gehate bevolking van 
Zuid-America met afkeer den rug toe, en hoopte natuurlijker 
menschen op Otahaiti te vinden , hoewel zij zich daar weder 
ergeren moest aan de verregaande onzedelijkheid, die Fransche 
beschaving, hier niet door Fransche etiquette gebonden, 
onder deze al te natuurlijke kinderen gebragt had. 
Wij kunnen begrijpen, met wat groote verwachtingen Mevr. 
PFEIFFER korten tijd daarna voet aan wal zette in het Hemelsche 
rijk, waar zij haren onverzadigbaren dorst naar kennis 
en curiositeiten met voile teugen hoopte te lesschen. Maar 
helaas! slechts met veel voorzorg mogt zij enkele merkwaardigheden 
bezigtigen ; een lang verblijf en dieper voortdringen in 
het land der geheimenissen werd haar niet vergund. Het onzedelijkste 
yolk der wereld vond zich te zeer geergerd aan 
eene 50jarige vrouw, die alle wetten van hunne eerbaarheid 
zoo schaamteloos dreigde .te vertreden. Voort ging het dus 
naar Engelsch India. 
Geen land ter wereld heeft zij misschien zoo opmerkzaara 
bereisd als dit groote tooneel van der Britten schuld en der 
Britten straf, als hadde zij een voorgevoel van de dingen die 
daar gebeuren zouden. Behalve de Presidentschappen Madras 
en Calcutta mogt zij met eigen oog Allahabad, Cawnpore, 
Futtehpore, Delhi en zoovele andere plaatsen aanschouwen, 
wier namen weldra zulk eene bloedige vermaardheid zouden 
krijgen, en misschien is er ook geene betere verklaring van 
de gruwelen die daar gezien zijn , dan hetgeen zij als onpartij 
dig ooggetuige en zonder eenig vooroordeel van der Engelschen 
wijze van omgang met de inlanders verhaalt. 
Van Bombay was haar oog naar Perzie en de classieke 
landen Assyrie, Babylonie, Mesopotamia gerigt. Menig geleerde 
en oudheidkenner zou haar benijden wat zij op deze 
hoogst belangrijke togten zag, maar de gevaren en ontberingen 
zeker niemand. Toen zij na eene reis van ettelijke dagen 
en van namelooze ellende door de woestijn van Mesopotamia, 
Tebris bereikte, wilde de Engelsche consul niet gelooven, 
dat zij werkelijk dien togt had afgelegd. 
En als ware het haar beschoren om op deze reis alle plaatsen to

IDA PrEIFFEII. 107 
zien, die in de tweede helft der negentiende eeuw beroemd zouden 
worden, dreef haar reizigers-instinct haar door Armenia, 
Georgia en MingrelW langs Russische voorposten en Russische 
wegen naar de Krim. Redutkale, Kertch, Sebastopol 
zelfs heeft zij gezien, zonder de Tartaarsche bevolking to benijden 
noch de Russen lief to krijgen. Nog een vlugtigen 
maar zorgvuldigen blik wierp zij op Constantinopel, Griekenland 
en de Jonische eilanden, en stond den 4den Nov. 1848 voor 
de poorten van Weenen. Weinige dagen te voren was de 
stad door het leger van vorst WINDISCHGRaTZ ingenomen ; de 
rust, die zij hoopte te vinden, vond zij dus in hare geboortestad 
niet. 
Doch zij sprak wel van rust nemen, het was haar echter 
nog geen ernst daarmede. L'appelit vient en mangeant, en zoo 
werd hare behoefte om meer te zien en to ondervinden door 
al wat zij gezien had slechts des to meer onbevredigbaar. Zij 
begon thans eene persoon van beteekenis te worden, en de 
publieke aanmoediging, die haar misschien niet geheel onverschillig 
was (hoewel zij altijd dezelfde bescheiden, eenvoudige 
vrouw bleef) vuurde haren ijver nog aan , zoodat het te vergeven 
is, dat zij haar aanvankelijke plan om thans te rusten 
op hare lauweren , varen liet. 
Zij gaf hare Frauenfahrt urn die Welt (Wien, 1850. 3 Bde) 
nit, verkocht hare medegebragte naturalien en nam 18 Maart 
1851 den wandelstaf weder op in hare als verjongde handen. 
Zelfs ontving zij nu eene ondersteuning van 1500 florijnen van 
bet Oostenrijksche gouvernement, sedert de revolutie met 
een ongekenden ijver behebt, om al wat wetenschap is, of 
wetenschap zou kunnen zijn, te ondersteunen. En ofschoon al 
wat zij nu bij elkander had verre van voldoende was voor 
eene wereldreis, ging zij toch, vertrouwende op haar gelak, 
op weg. 
Aanvankelijk schijnt ze nu zelfs geen bepaald reisplan gehad 
to hebben , en begon met Londen , om de Kaap de Goede Hoop 
als tweede station to nemen. Hadden hare middelen het haar 
veroorloofd, dan zou eene ontdekkingsreis in het binnenland 
van Zuid-Africa juist in haren smaak gevallen zijn; maar zulk 
cone reis had een te grooten nasleep van uitrusting, begeleiding 
, enz. Ook van Australia moest zij afzien , want juist 
toen zij te Louden was, waren daar de groote goudvelden

108 IDA PFEIFFER. 
ontdekt en alles stroomde en stormde daarheen, waardoor het 
leven daar niet zonder gevaar en — wat het ergste was — 
zeer duur werd. 
ZU besloot dus de Nederlandsche Oost-Indian tot hoofddoel 
van hare reis te maken en verklaarde later zich daze keuze niet 
te hebben moeten beklagen. Van de Kaap bezocht ,zij voor 
de tweede maal Singapore en van daar Borneo. Daar werd 
zij vriendelijk ontvangen door den Heer (wilt ge Rajah) BROOKE, 
wiens persoon juist in onze dagen nog al ter sprake is gekomen 
; maar zij behoefde niet te onderzoeken of zijn kunstrijkje 
den Hollanderen aangenaam was of niet. Moeijelijker 
was het, om zich door de onafhankelijke Dayakkers goed te 
doen ontvangen, waar het koppensnellen nog onder de uitspanningen 
behoort ; zij kwam er echter heelshuids en zonder 
hoofdverlies of en bereikte de Hollandsche residentie Pontianak. 
Hare geheele reis door den Indischen Arcbipel is uitvoerig 
in haar laatste work (Heine zweite Weltreise. Wien, 1856. 
4 Bde) beschreven. Die beschrijving heeft vooral voor ons 
hare belangrijkheid en aantrekkelijkheid, daar zij de voornaamste 
eilanden en punten bezocht, en als onpartijdige, eerlijke 
ziel, niet medezingt in het spotlied , dat andere reizigers 
over ons meenen te molten aanheffen. Zij laat den Hollanders 
regt wedervaren en prijst openlijk de voorkomende, vriendelijke 
behandeling, die zij zonder uitzondering van alle Nederlanders 
ondervond. Haar verblijf to Batavia was eene soort van 
ovatie; met de meeste voorkomendheid werd zij behandeld en 
ook door den toenmaligen Gouverneur-Generaal DUYMAER VAX 
TWIST tot eon bezoek in zijne residentie uitgenoodigd. Bovendien 
werd de karig gevoede beurs der oude dame zooveel 
mogelijk gespaard en haar eindelijk door eenige kooplieden 
vrije overtogt been en terug naar Sumatra aangeboden. 
Het is vooral hare togt naar de Batakkers op Sumatra, die 
haar groote vermaardheid heeft verworven; doch ook hieruit 
ziet men weder van welke soort hare beroemdheid eigenlijk 
was. Gelijk men weet, is het menschen-eten bij dozen wilden 
stam nog in zwang, van daar dat hunne streek nog onder 
de zeer weinig bekende behoort. Ernstig werd dan ook daze 
reis Mevr. PFEIFFER afgeraden ; maar juist dat onbekende was 
haar eene aantrekkelijkheid, en cannibalen, echte cannibalen

IDA PFEIFFER. 109 
te zien, die verzoeking was haar te groot. Zij vertrouwde 
op hare zwakheid, en zag hierin misschien juist. Toen het 
er werkelijk toe scheen te zullen komen, dat zij het slagtoffer 
van hunne lekkerbekkerij zou worden, wist zij de hongerige 
vrienden aan het lagchen te brengen. Zoo'n oud wijf 
als ik ben zal niet lekker zijn , maar hard en taai" — en 
deze grap, juist grof genoeg voor deze heeren, redde haar het 
]even. Doch als men dien geheelen togt leest , moet men erkennen, 
dat het blind geluk was, zoo zij niet hier of daar 
onder deze vreemdsoortige gastronomen den dood vond. Zij 
is er in geslaagd, om verder in deze streek door te dringen, 
dan eenig Europeesch reiziger; maar de aanwinst van kennis 
door haar verkregen, is niet evenredig aan het gevaar, en ik 
kan deze onderneming niet anders dan roekeloos en onverantwoordelijk 
noemen. 
Wat zij verder van hare togten door de binnenlanden van 
Sumatra en Java, naar Macassar, Banda, Celebes, enz. verhaalt, 
zal elk Nederlander met groot nut en groot genoegen 
lezen. En hij is daartoe in de gelegenheid, daar deze reis in 
het Hollandsch vertaald, in 1856 is uitgekomen. 
Een Americaansch scheepskapitein bood haar vrijen overtogt 
aan naar California, en zoo stak zij dan in eenen adem 
over naar het goudland (10150 zeemijlen), en landde den 27'"" 
Sept. 1853 te San Francisco. Van de wilde cannibalen was 
zij dus op eens verplaatst te midden van de cannibalen der 
beschaving, door de ruime goudbeloften dezer streken van heinde 
en ver hierbeen gelokt. Tech moest zij alles zien, en de behandeling, 
die zij ondervond, viel haar mede, al was de duurte 
van alles haar een gruwel. De goudwasscherijen, de mijnen 
en eindelijk ook de wigwams der Indianen werden met een 
bezoek van haar vereerd. Tegen het eind van 1853 ging zij 
weder scheep, langs Panama naar de Peruaansche kust. 
Voor haar, die thans tot alles in staat scheen, was het eene 
kleinigheid, om dwars door Zuid-America over de Cordilleren 
naar Brazilie over te steken. Toch maakten de onveilige 
wegen , in deze streken van opstanden en revoluties, en der 
Zuid-Americanen ontrouw haar dit onmogelijk. Wel beproefde 
zij het, en besteeg digt bij den Chimborazzo de bergketen der 
Cordilleren. Ook zag zij de uitbarsting van den vulkaan 
Cotopari, een genot, dat VON HUMBOLDT haar later sterk benijdde;

110 IDA PFEIFFER. 
maar zij moest eindelijk toch terugkeeren , om over de landengte 
van Panama America's oostkust te bereiken. 
Van Zuid tot Noord doorkruiste zij het land der vrije Americanen. 
De kalme dweepster met al wat natuur en natuurpracht 
is mogt de boorden van den Mississipi aanschouwen, 
en de vallen van de St. Antony-rivier en den Niagara. Zij 
bragt bezoeken aan Duitsehe colonisten en ballingen, als b. v. 
den badischen democraat HECKER, aan Chirokee'sche Indianen 
en aan Mormonen, en bewaarde de steden New-York, Boston, 
enz. voor het laatst. Den 21"en Nov. was zij gelukkig te 
Liverpool aangeland; maar moest nog een klein uitstapje maken, 
eer zij deze tweede wereldreis wilde afsluiten. Een van hare 
twee zonen was op een der Azorische eilanden San-Miguel 
gevestigd, en hem bragt zij een bezoek. Tot Mei 1855 bleef 
zij bij hem en keerde over Lissabon, Southampton en Londen 
naar Weenen terug. 
Vooral van deze ruim vierjarige wereldreis bragt zij een 
schat van vogelen, insecten (zelfs de Dayakkers hadden haar 
helpen vangen, hoewel zij het eerst wel wat kinderachtig vonden), 
conchyliön en ethnographische voorwerpen mede. Onder 
dezen maakten vooral die uit de Batta-landen opzien; de naturalia 
werden grootendeels voor het British Museum en de 
musaea van Weenen aangekocht. Haar naam was thans gevestigd, 
en zelfs ALEXANDER VON HUMBOLDT en de geograaph 
KARL RITTER te Berlijn toonden de hoogste belangstelling in 
de moedige vrouw; gelijk zij ook op hun voorstel tot eerelid 
van het Berlijnsche Geographische Genootschap benoemd werd. 
Ook begiftigde de Koning van Pruissen haar met de gouden 
medaille voor wetenschap en kunst. Hoe ingenomen met, en 
dankbaar voor deze eerbewijzingen, vooral HUMBOLDT'S vriendschap, 
zij ook was, zij bleef er hetzelfde zelfstandige en bescheiden 
karakter onder bewaren. Doch hetzij omdat geen 
profeet geeerd is in zijn vaderland, hetzij omdat het oordeel 
over haar nog al uiteenloopende was, te Weenen zelf werd 
haar veel minder eer bewezen, dan te Berlijn. 
Ofschoon zij bij hare laatste tehuiskomst er nog aan gedacht 
had om eindelijk ruste te nemen van den arbeid, thans dacht 
zij daar geen oogenblik aan. Het boven verwachting welslagen 
van de task, die zij zich voor haren ouderdom gesteld 
had, bragt haar meer en meer tot de overtuiging, dat zij

IDA PFEIFFER. lil 
werkelijk nut stichtte door de zorgen en gevaren , die zij zich 
oplegde. Zij begreep nu ook der wetenschap van eenige dienst 
te zijn , en werkelijk had zij ook, voor zoo veel zulks nog 
mogelijk was, zich met vele kundigheden, hiertoe noodig, verrijkt. 
Met het toenemen in jaren en bekwaamheid in het 
vak, werd dus tevens deze natuurlijke neiging tot reizen als 
't ware veredeld. Terwijl wij gerust kunnen aannemen , dat 
zij aanvankelijk reisde alleen om haar zelfs wille , om hare 
eigene behoefte des geestes te bevredigen , straalt ons bij hare 
latere reizen hoe langer hoe meer het streven door, om haar 
werken ook voor het algemeene belang meer vruchtbaar te 
maken, door overal de zuivere waarheid aan het licht te 
brengen, en waar zij kon bouwstoffen voor wetenschappelijke 
onderzoekingen aan te brengen. 
Daarom rigtte haar oog zich nu bij voorkeur naar een land, 
dat nog weinig bekend was en waar eene ontdekkingsreis 
groote verdienste hebben zou , — het eiland Madagascar. Het 
hielp niet, dat VON numBoLurr haar dit waagstuk afraadde en 
haar dan liever voorsloeg het binnenland. van Mexico te bereizen 
; zij was niet gewoon om een eenmaal opgevat voornemen 
zoo spoedig te laten varen, en bleef bij haar plan. 
Van deze laatste rein is, zoover ik weet , nog Beene volledige 
beschrijving uitgekomen ; roaar de hoofdomstandigheden daarvan 
vond ik medegedeeld in de laatste aflevering van Unsere 
Zeit, pas bij BROCKHAUS te Leipzig uitgekomen , en wel door 
iemand, die, volgens de verzekering der Redactie, persoonlijk 
met IDA. PFEIFFER in betrekking had gestaan. Hij verhaalt 
ons daarvan het volgende : 
In Mei 1856 verliet IDA. PFEIFFER Weenen en ging over 
Berlijn naar Parijs , waar zij tot eerelid van de Societd Gdographique 
benoemd werd. Hier won zij echter zulke afschrikkende 
berigten over Madagascar in, dat zij haar voornemen 
voorloopig opgaf en vooreerst besloot nogmaals den 
Indischen Archipel te bezoeken. Men deelde haar namelijk 
mede, dat in Madagascar eene wreede en den Europeanen 
vijandige koningin heerscbte , waardoor het verkeer met het 
eiland geheel afgebroken was en maar zelden een schip het 
waagde , om deze ongastvrije kust te naderen. Mevr. PFEIFFER 
ging dus den 31"en Aug. 1856 naar Indio scheep ; doch toen 
zij in de Kaapstad aan land ging, werd zij door een Franschman

112 IDA PFEIFFER. 
LAMBERT opgezocht, die haar voorsloeg, zoo zij vast besloten 
had om Madagascar te bereizen , om dan gezamenlijk dien togt 
te ondernemen. Zoo nam zij met gretigheid haar eerste plan 
weder op en ging dadelijk met LAMBERT naar het eiland Mauritius, 
waar de Franschman gevestigd was, en van .waar uit 
alle voorbereidselen tot de onderneming getroffen werden. 
Doch over deze expeditie zweefde een ongunstig gesternte. 
LAMBERT was reeds vroeger, in 1855, op Madagascar geweest 
en had toen met den erfgenaam des troons , prins 
RAROTO, een vriendschapsverbond aangegaan. Volgens IDA. 
PFEIFFER'S brieven is prins RAKOTO een uitmuntend, menschlievend 
man, die zeer afkeerig is van de wreede regeringswijze 
zUner moeder, de koningin NANAVALO , en die Madagascar 
voor den Europeschen invloed en het Christendom openen 
wil. Hij had daartoe met LAMBERT een plan beraamd, waardoor 
de oude koningin van den troon gestooten en de prins 
de teugels van het bewind nemen zou. LAMBERT zou naar 
Engeland en Frankrijk reizen , om beide mogendheden tot 
eene interventie in Madagascar te bewegen. Pit plan leed 
echter schipbreuk waarschijnlijk op den naijver dier mogendheden, 
die elkander het schoone eiland niet gunden , en dus 
verklaarden zich niet in de aangelegenheden des lands te 
willen inmengen. Toen LAMBERT het mislukken zijner pogingen 
aan prins RAKOTO medegedeeld had, besloot deze, om zich 
met eenige voornamen des lands te verstaan en op eigen hand 
de koningin met geweld van de regering te verwijderen. Maar 
het karakter van de Hova's, den heerschenden volkstam op 
bet eiland, is valsch en laf. Toen het dus op de uitvoering 
aankwam werden de meesten afvallig en de zaak sprong af. 
Het Engelsche zendelinggenootschap, schrijft IDA. PFEIFFER, 
was naauwkeurig met LAMBERT'S plannen bekend, en daar 
men met den Franschen invloed ook tevens de invoering van 
het Catholicisme op Madagascar vreesde, zond dat genootschap 
een missionaris, ELLIS genaamd , naar Tananarivo, de hoofdstad 
des rijks, die alles aan de koningin verraden en haar 
voor LAMBERT en den prins waarschuwen moest. 
Onder doze ongunstige omstandigheden kwam IDA PFEIFFER 
met LAMBERT op Madagascar, waar men echter de beide reizigers 
met alle eerbewijzingen ontving. Toen zij, den 7den Mei 
1857, te Tananarivo kwamen, zond het hof hun vele officieren

IDA PFEIFFER. 113 
en soldaten met een corps muziek te gemoet. De ontmoeting 
van den prins en LAMBERT was zeer hartelijk , en zelfs de 
koningin liet alle dagen naar LAMBERT'S gezondheid vernemen, 
toen hij aan de Madagascarsche koorts ziek lag. Ondanks de 
intrigues der zendelingen stonden dus de zaken der reizigers 
niet slecht, toen op zekeren dag een bekeerde Hova, RATSImArnmso 
genaamd, alle Christenen onder zijne landgenooten 
(verscheiden duizend in aantal) verried. Hij leverde eene 
schriftelijke lijst van alle Christenen in, die echter gelukkig 
eerst in RAKOTO'S handen viel en dadelijk door hem verscheurd 
werd. Velen werden hierdoor van den dood gered ; maar zij 
vlugtten toch alien naar de bosschen in het binnenland, en 
de koningin woedde op de wreedaardigste wijze onder alle 
Christenen, die zij magtig kon worden. 
De eerste minister, een vijand van LAMBERT, maakte no 
van deze gelegenheid gebruik, om den vreemdeling als een 
zamenzweerder bij de koningin aan te klagen. LAMBERT en IDA 
PFEIFFER waren nvermomde republikeinen", die naar Madagascar 
gekomen waren om de bestaande orde van zaken om 
te keeren. Alles keerde nu den in ongenade gevallen LAMBERT 
den rug toe. Hij werd met zijne gezellin gevangen genomen, 
en zij bleven veertien dagen in de angstigste onzekerheid aangaande 
hun lot. Men was voornemens hen in het openbaar 
ter dood te brengen. Prins RAKOTO trok zich hunne zaak 
echter zoo krachtig aan, dat de koningin — misschien ook 
uit vrees voor de Europesche mogendheden — de executie 
niet toestond , doch beiden dadelijk uit het land verbannen 
liet. Hun vonnis werd bun op eene formele geregtszitting 
voorgelezen, en daarop werden zij, onder begeleiding van 50 
soldaten en 25 officieren naar Tamatave, eene havenstad aan 
de oostzijde van het eiland, getransporteerd. VO6r hun vertrek 
hoorden zij nog van gruwelijke executies, die de koningin 
ten uitvoer brengen liet. 
De reis van Tananarivo naar Tamatave kan gemakkelijk in 
acht dagen volbragt worden ; maar IDA PFEIFFER en LAMBERT 
werden 53 dagen in deze ongezonde streken heen en weer 
gesleept, op de brutaalste wijze behandeld, en van alle mogelijke 
geriefelijkheden beroofd, Geen wonder, dat zij, uitgeput 
door onophoudelijke koorts, in een erbarmelijken toestand te 
Tamatave aankwamen en doodziek op Mauritius aanlandden.

114 IDA. PFEIFFER. 
Dit titles berust op de schriftelijke of mondelinge mededeelingen 
van IDA PFEIFFER zelve. 
Op Mauritius Meld zij zich tot herstel harer gezondheid nog 
eenigen tijd op; maar de verschrikkelijke behandeling op Madagascar 
had de gezondheid der 60jarige vrouw geheel geknakt. 
Zij kon niet weder tot bare krachten komen, en kwam sukkelende 
en uitgeput den &Wen Mei 1857 in Engeland en den 
12den Junij in Hamburg aan, waar zij eerst bij bloedverwanten, 
en later op haar eigen wensch, in het hospitaal onder geneeskundige 
behandeling bleef. De geruchten, alsof zij in geldgebrek 
en bitteren nood van alle vrienden verlaten in Hamburg 
ziek lag, waren ongegrond. Het heeft haar nooit aan 
geld ontbroken , daar zij zelve eenig vermogen bezat, en vrienden 
en bloedverwanten zich altijd harer aantrokken. Op de 
nitnoodiging eener vriendin reisde zij later naar Berlijn, waar 
zij zich 14 dagen ophield en van ALEXANDER VON HUMBOLDT 
een deelnemend bezoek ontving. Doch, als dreef de onrust 
aan zenuwziekten eigen haar steeds verder, begaf zij zich 
daarna naar eene zeer goede vriendin in de nabijheid van 
Wieliezka. Ondertusschen nam hare kwaal zeer toe, en begon 
zij eindelijk naar hare geboorteplaats te verlangen, zoodat 
hare familie Naar afhaalde en naar Weenen bragt. Hier bleef 
zij bij haar broeder in huis, totdat zij , zes woken later, stierf. 
Ten gevolge der namelooze vermoeijenissen en der groote 
verzwakking door aanhoudende koarts, was bij IDA. PFEIFFER 
eene ontaarding der lever ontstaan , die haar erge zenuwaandoeningen 
veroorzaakte. Zij werd voortdurend door On 
en eene groote gejaagdheid gekweld, kon bijna geen woord 
weer over de lippen krijgen, en vermagerde zoo zeer dat zij 
geheel onkenbaar werd. Slechts zeer weinige bezoekers ontving 
zij bij haar ziekbed, aan wie zij zich door teekens en 
haar altijd nog zeer sprekende oog verstaanbaar maakte. Wanneer 
men haar van genezing sprak, dwaalde een half ironische 
half melancholische lath om hare lippen. In het laatste 
van hare ziekte was zij in hare koortsige droomen dikwijls 
bezig met het op Madagascar uitgestane Teed. Dagelijks kwamen 
uit alle oorden der wereld brieven aan, om naar den toestand 
der zieke te vernemen, een bewijs hoe haar lot algemeen belangstelling 
wekte. Eindelijk den 28"e' Oct. 1858, des morgens 
om 1 uur, bezweek zij in den laatsten strijd. Zij werd

IDA PFEIFFER. 115 
op het St. Maxer-kerkhof bij Weenen begraven. Vele notabiliteiten 
en geleerden volgden hare lijkbaar. 
Een Duitsch biograaph zegt van haar, dat men lang met 
haar moest omgegaan hebben, om haar karakter goed te waarderen. 
Het kan zijn, dat dit den Duitscher en vooral den 
Weener, , die gewoon is door eene zekere winderigheid te verblinden, 
moeijelijk voorkwam ; maar een moeijelijk te raden 
karakter schijnt ze niet bezeten to hebben. Alleen moest men 
jets dieper zien dan de bovenste oppervlakte. Haar geheele 
voorkomen, haar gansche zijn had jets eenvoudigs , zoodat ze 
aan geheel onbekenden als eene dood gewone , alledaagsche 
vrouw voorkwam. In den aanvang van hare reis-carriére was 
zij ook geheel doordrongen van hare onbeduidendheid ; eerst 
later scheen zij zich wel jets op bare ongewone ondervindingen 
te laten voorstaan. Maar dit was niet te verwonderen bij de 
eerbewijzingen , die een noodzakelijk gevolg waren van hare 
zoo in het oog vallende loopbaan. Die kleine streek van 
pretentie kwam echter alleen voor den dag tegenover hooger 
geplaatste personen , vooral als men haar met een air tie protection 
naderde. Maar tegenover eenvoudigen en bescheidenen 
vertoonde zij geen spoor van hoogmoed. Aan kleederen en 
opschik besteedde zij geen penning meer dan noodig was; alleen 
voor de armen veroorloofde zij zich wel eens eene kleinigheid 
van hare gespaarde reispenningen of te zonderen. 
Hare energie is uit haar geheele leven zelf duidelijk genoeg. 
Doch men moet dan ook haar trouwe en gedetailleerde verhaal 
zelf lezen. Wanneer men bedenkt, hoe weinig de vrouw 
gewoonlijk in de beschaafde wereld tot physische inspanning 
in staat schijnt, en daarbij vergelijkt wat voor haar slechts 
eene kleinigheid was, dan komt men tot de erkenning, dat 
die zwakheid der vrouw eene conventionele dwaling is. Voetmarschen 
van 10 uren en meer, onder brandend heete zon, 
langs ongebaande wegen ; nachtverblijf in de open lucht of in 
de onbeschutte slaapplaatsen der natuurkinderen , of in bosch 
of woestijn bij het gevaar van verscheurende dieren en slangen; 
gevaarvolle beklimmingen van bergen — niets is haar onmogelijk. 
Waar bet noodig is overwint zij den natuurlijken afkeer 
tegen onbeschrijfelijke morsigheid van menschen waarmee zij 
in aanraking komt, of zelfs van voedsel , dat zij zich bij gebrek

116 IDA PFEIFFER. 
aan beter gevallen laat. Reeds zagen wij een van hare overmoedige 
waagstukken op haren togt onder de cannibalen ; niet 
minder waagt zij zich en neemt met kalmte hare voorzorgen 
tegen roovers of dieven , die zij op weg kon ontmoeten , of 
zelfs als gidsen of voerlieden bij zich heeft. 
Jammer is het altijd, dat hare kennis, vooral van natuurwetenschappen, 
te gering was, dan dat die verbazende werkzaamheid 
en doorgestane moeite evenredige vruchten voor de 
wetenschap kon opleveren. In hare jeugd bemoeiden zich 
zelfs de mannen zeer weinig met natuurkennis, zooveel minder 
de vrouwen. Later zag IDA. PFEIFFER zelve wel in, van hoe 
oneindig grooter gewigt hare voorbeeldelooze omzwervingen 
zouden zijn , als zij in pleats van algemeene begrippen, 
kennis van natuurlijke geschiedenis en verwante wetenschappen 
bezat; maar het lag ook niet in hare natuur om zich met 
stille, ingespannen studie te kunnen vergenoegen , en voor 
systematische kennis had zij ook geen smaak. 
Van zeer geringe beteekenis zouden dan ook hare reizen 
en hare berigten zijn , zoo niet hare onbegrensde waarheidsliefde 
er eene bijzondere belangrijkheid aan gaf. Dat is 
hare sterke zijde ; wat zij nu mededeelt , men kan er op vertrouwen 
, dat werkelijk zoo hare ontmoetingen en hare bevindingen 
zijn geweest. Wear zij oordeelt , — en zij doet 
het zelden over zaken die buiten haar bereik liggen , — daar 
kan men aan dat oordeel wel eenig gezag toekennen ; in alien 
gevalle is het een onpartijdig oordeel. 
Eigenaardig is bij haar eene zekere voorliefde voor onbeschaafde 
stammen en volken , wier barbaarsche zeden zij herhaaldelijk 
in vergelijking brengt met gewoonten der beschaafden 
, die dan wel beter schijnen , maar het in den grond niet 
zUn. Die neiging is verklaarbaar bij hear onbedorven gevoel 
van regtvaardigheid. Zij kan niet goed verdragen, dat de 
beschaafde zoo diep minachtend op den wilde nederziet ; haar 
instinctmatige afschuw voor al wat valschheid en schijn is, 
komt daar tegen op. 
Een nog al sterk sprekend voorbeeld daarvan vinden wij 
in hetgeen zij over de Dayakkers zegt. Nadat zij het een en 
ander over hunne liefhebberij van koppensnellen gezegd heeft, 
dat geschiedt zoowel om aan eenige religieuse verpligting te 
voldoen, als om wreak te nemen , en zelfs op rooftogten uit

IDA PFEIFFER. 117 
bloote liefhebberij, verhaalt zij, dat zij )) zoo gelukkig geweest 
is van een paar schoone oorlogstropheeen van twee 
versch afgehakte menschenhoofden te zien." (*) — Men ziet, de 
goede dame is niet overgevoelig. Als zij dan echter voortgaat 
te beschrijven hoe afschuwelijk die hoofden waren toegetakeld 
, en met welke wilde vreugde de Dayakkers haar die 
tropheeen toonden en daarbij in het doode gelaat spogen, dan 
wordt het haar ook te erg. Maar dan vervolgt zij 
huiverde , maar kon niet nalaten mij zelve of te vragen, of, 
per slot van rekening , wij Europeanen niet inderdaad even 
slecht of nog erger zijn dan deze verachte wilden. Is niet 
elke bladzijde van onze geschiedenis vol van afschuwelijke 
daden van verraad en moord ? Wat zullen wij zeggen van 
de godsdienst-oorlogen van Duitschland en Frankrijk ? van de 
verovering van America ; van de geweldenarijen in de middeneeuwen 
; van de Spaansche Inquisitie ? En zelfs wanneer wij 
aan de nieuwere tijden komen , nu wij uitwendig meer beschaafd 
zijn, zijn wij in den grond zachter en genadiger jegens 
onze vijanden ? Niet slechts eene armzalige but onder de wilde 
en onwetende Dayakkers, maar mime zalen en uitgestrekte 
paleizen zouden door menig Europeesch vorst versierd kunnen 
worden met de hoofden, die ter bevrediging hunner zelfzuchtige 
oogmerken gevallen zijn. Zouden de oorlogen van NAPOLEON 
ze niet bij millioenen opleveren ?" en zoo gaat ze voort de 
jammeren des oorlogs onder ons met de gruwelen der wilden 
te vergelijken , — ja zelfs als nog erger voor te stellen. Er 
is zeker wel wat waars in hare opmerking, maar het is toch 
ietwat paradoxaal. 
Juister is hetgeen zij bij eene andere gelegenheid opmerkt. 
De reis van Pontianak naar Batavia deed zij met den Christiaan 
Huigens , die een transport van 120 soldaten en 46 
vrouwen aan boord had. Onder de soldaten waren 30 Europeanen, 
maar de overigen , zoowel als de vrouwen, waren 
Javanen , en ik moet tot mijn leedwezen er bijvoegen ," zegt 
zij, ,dat er vrij wat meer op het gedrag der Europeanen dan 
op dat hunner meer onbeschaafde broederen te zeggen viel. 
Ik dankte God, dat ik geene dochter of jong meisje bij mij 
(*) Bij gebiek aan het oorapronkeltke, dat ik niet magtig kon worden, 
heb ik de Engelache vertaling gevolgd. 
11ENGELW. 1859. N°. III. 9

118 IDA PFEIFFER. 
had, want ik zou haar in hare but hebben moeten opsluiten. 
Onder de half naakte Dayakkers zag ik nooit iets waarover 
eene inderdaad onschuldige en zedige vrouw zich zou behoeven 
te ergeren ; maar het spijt mij to moeten zeggen , dat zoo ver 
als ik de Christenen in deze streken gezien heb , • hetzij zij 
zich Protestanten of Catholijken noemen, zij veel zedeloozer 
in hun gedrag zijn, dan de Mahomedanen en Heidenen. Zelfs 
de officieren van deze troepen verklaarden , dat zij de inlanders 
liefst als soldaten hadden , en dat zij weer ordelijk en 
handelbaar zijn en veel minder aan dronkenschap overgegeven." 
Haar oordeel over de Chinezen , hunne zedeloosheid , laagheid 
en laffe wreedaardigheid is natuurlijk ook niet gunstig. 
Maar nog meer misschien heeft zij tegen de Zuid-Americanen. 
Trouwens, zij had er ook reden voor. Verbeeldt u, toen zij 
in Ecuador van Savonetto naar Guayaquil reisde, had zij het 
ongeluk van uit het roeibootje te vallen , dat haar langs de 
rivier Guaya brengen moest. Zij was niet erg geschrikt, 
want ofschoon zij niet zwemmen kon , dacht zij dat de roeijers 
dit toch zouden kunnen en haar helpen. Maar toen zij wear 
boven water kwam zag ze hen dood bedaard in de boot zitten 
zonder een winger voor haar te verroeren. Bovendien 
was de rivier vol caimans. Doch door een bijna wonderbaar 
geluk bragt ze het zelve zoo ver, dat ze de boot te vatten 
kreeg, en mogt toen eindelijk van een passagier eene kleine 
handreiking ontvangen. Toen zij later de verschrikkelijke geschiedenis 
vertelde, vend niemand er iets vreemds in ; men 
verzekerde haar alleen , dat het wonder was, dat men haar 
weder in de boot had laten klimmen , daar bet niets vreemds 
was, dat zij een reiziger opzettelijk in het water wierpen, om 
zich zijne bagaadje toe te eigenen. Andere staaltjes van afzetting 
en laagheid die zij hier ondervond , zijn weinig beter. Ook 
bier ontmoette ze weder Indiaansche stammen, zoo ellendig, dat 
zij nog beneden de negers stonden, die hen diep verachtten, 
gelijk deze wear door de Spanjaarden werden veracht. »Maar 
toch," zegt zij, 77 zijn die Indianen de beste en eerlijkste bewoners 
van de geheele streek." 
De dweepers met De Negerhut en dergelijke overgevoelige 
schilderingen van de jammeren der negers zullen ook met 
groot nut haar hooren spreken over de slavernij. Zij is zeer 
verre van blind te zijn voor bet gruwelijke daarin gelegen,

IDA 1'141117FM 119 
maar ale zij over de Russisehe lijfeigenen begint, daft bewijst 
ze u , dat die dikwijls nog erger worden uitgezogen; en tegenover 
vele voorbeelden van slechte behandeling, heeft zij ook 
dikwijls plantages en slaven in zeer goeden toestand gezien. 
,Ofschoon ik zeker zorg droeg goed nit mijne oog,en te zien, 
kon ik niet nalaten te denken, dat wanneer de slavernij overal 
zoo was, het een oneindig beter lot moet zijn, dan dat van 
velen uit onze werklieden en zelfs boeren in Europa." Op 
eene andere plaats over Brazilid sprekende, maakt zij ook eene 
niet onaardige opmerking. Het wordt nu meer en meer bekend 
en zij heeft er op hare reis de bewijzen van gezien, hoe 
de emigranten , die op alle mogelijke wijze near Brazitid gelokt 
worden, gruwelijk en schandelijk worden bedrogen. Zij 
waarschuwt hare Duitsche landgenooten voor hetgeen hen 
daar wacht, en voegt er bij: »Er zijn mensehen in Europa, 
die geen haar beter zijn dan de Africaansche slavenhalers, en 
dat zijn die agenten , die arme drommels ore den tuin leiden 
met overdreven schilderingen van America's rijkdom en de 
voordeelen die hen daar wachten, terwijI hunne slagtoffeis 
eerst to laat ontwaren, dat zij hun toestand in pleats van verbeterd 
verergerd hebben, en dikwijls ale eleven worden verkocht 
en behandeld." 
Gelijk wij zagen is zij met de Hollanders in Indic ingenomen 
geworden, hoewel zij gulweg verklaart, dat zij eerst 
weinig goede gedachte van hen had, wegens de voorstellingen 
die men haar altijd van hen gegeven had. Zelfs de Americanen 
zijn haar in vele opzigten medgevallen, hoewel zij veel 
heeft te verhalen van hunne ruwheid en ongemanierdheden. 
Maar met de Hollanders hebben zij toeh dit gemeen, dat hear 
op de stoombooten van beiden bijna altijd vrije overtogt werd 
aangeboden. De Engelschen bevallen haar over het algemeen 
niet bijzonder. nMet hoeveel ingenomenheid de Engelschman 
ook van zijne philanthropie spreekt, op zijne stoombooten doet 
hij zich geheel anders voor. Ofschoon men de Americanen 
verwijt dat zij om niets anders dan om de dollars denken, 
verkies ik ze op hunne schepen ver hoven de Engelschen. Ik 
wil hier eene kleine sehets geven van de inrigting op zulk 
eene stoomboot. De hutten der eerste classe, vooral die der 
dames zijn zoo eng, dat er naauwelijks plaats is om zich to 
kleeden. Wanneer de hutten vol zijn, moeten zij die zich 
9 *

120 IDA PFEIPPER. 
later aanmelden in de eetzaal slapen, want men wijst geene 
passagiers af. Komen er nog meer, , dan stuwt men ze in het 
vooronder, , in eene nette kamer wel is waar, meat die niet 
in hutten is afgedeeld , terwijl de slaapplaatsen alleen door 
gordijnen zijn afgesloten. En beide sexen moeten zich daarmee 
vergenoegen , hoewel de Engelschman in zijn land zoo 
overkiesch is, dat op verscheiden spoorweglijnen een man niet 
in de wachtkamer der dames mag binnenkomen. Maar alle 
consideraties zwijgen als er geld te winnen is." 
Gezond verstand spreekt ook uit hare niet onbelangrijke mededeelingen 
over de werking der zendelingen, die zij zelve aan het 
werk heeft kunnen zien. In China, in de nabijheid van Canton, 
had zij het genoegen een riviertogt met een dier heeren te 
doen. De zendeling was zoo vriendelijk van haar te vergezellen, 
en nam deze gelegenheid te baat om onder de inboorlingen 
het goede zaad to strooijen. Hij had 500 tractaatjes 
bij zich, en zoo dikwijls als zij eene andere boot ontmoetten, 
reikte hij zoo ver mogelijk over boord met een half dozijn 
daarvan in de hand, en wenkte om nader bij te komen en ze 
aan te nemen. Wanneer zij dit niet deden , dan werd naar 
hen toegeroeid en de zendeling begiftigde hen met zijne tractaten 
bij dozijnen en vervolgde zijn weg met vreugde over het goed, 
dat zij zonder twijfel stichten zouden. Maar wanneer zij aan 
een dorp kwamen, dan werden er nog vrij wat grooter zaken gedaan. 
Zijn bediende moest gansche pakken tractaten daarheen 
brengen , dig in een oogenblik onder de nieuwsgierigen verdeeld 
werden, die zich in grooten getale om hem verzamelden. 
»leder nam ," zoo gaat ze voort , »wat hem geboden werd 
aan, daar het niets kost , en al kon hij ook niet lezen , — 
ofschoon de tractaten in het Chineesch waren , — dan had 
hij toch altijd zoo veel papier. De zendeling keerde verheugd 
naar huis. Hij had zijne 500 exemplaren uitgedeeld. WM' 
schitterend nieuws voor het Zendelinggenootschap, en wat een 
fraai artikel voor de berigten die hij nu zonder twijfel naar 
Europa overzondr 
Evenzoo in Engelsch Indie. Ook daar verontwaardigt zij 
zich over het gemakkelijke en hoofsche leven dat de dienaren 
des woords leiden, zoo weinig geschikt om hun het vertrouwen 
der inlanders te verschaffen. Zij houden van tijd tot tijd 
lange preken en zenden dan hoogdravende berigten op over

IDA PFEIFFER. 121 
de groote massa's die onder hun gehoor geweest zijn , alsof 
die daarom reeds tot het Christendom bekeerd waren. »Maar 
wanneer eens Chinesche , Indiaansche of Perzische priesters 
in Europa kwamen preken in hun nationaal costuum , zouden 
zij niet evenzeer grooten toeloop hebben ?" 
Een geheel ander tafereel hangt zij op van de Hollandsche 
zendelingen, en zulk een berigt van eene zoo onbevooroordeelde 
en geloofwaardige zijde heeft zeker hooge waarde. Op 
Celebes, in de residentie Manahassa, zag zij ook zendelingen, 
en zegt van hen het volgende : 
»De levenswijze van de zendelingen hier scheen mij oneindig 
beter voor het doel geschikt , dan die van Americaansche en 
Engelsche zendelingen, die ik in Indi8, Perzid en China heb 
gezien. Zij vestigen zich op ddne plaats en vliegen niet het 
land door, sours 50 en meer uren ver om te preken voor 
lieden die geen voorafgaand onderrigt gehad hebben en dus 
weinig begrij pen van die lange redevoeringen. Als hun werkkring 
te uitgebreid wordt voor de krachten van ddn, dan verzoeken 
zij om een assistent en zoo gaat het werk stap voor 
stap voort. De Hollandsche zendelingen ontvangen een zeer 
matig inkomen van het Genootschap en leven zeer eenvoudig, 
zonder de weelde en grootheid der Americaansche en Engelsche 
verkondigers des Evangelies onder de heidenen. Maar 
hunne kudde voelt zich veel meer door hen aangetrokken, 
daar er niet zulk een groot verschil in de uitwendige positie 
is. De inlanders kwamen den Heer scRwARz bezoeken brengen 
, en elk zendeling heeft eenige inlandsche jongelingen en 
meisjes bij zich aan huis , die voor schoolmeesters of voor 
andere doeleinden worden opgeleid. Zelfs achten zij het niet 
altijd beneden zich, om met beschaafde inlandsche meisjes te 
huwen. Mevr. SOHWARZ is niet van Europesche afkomst, 
maar zij volbrengt hare pligten zoo goed en beter dan de 
vrouwen van andere zendelingen ; en noch zij noch hare kinderen 
vin den het noodig our reizen naar Europa te doen ter 
herstelling hunner gezondheid , — iets wat anders een belangrijk 
artikel onder de uitgaven der zendelinggenootschappen 
is. Na mijn bezoek hier begon ik vrij wat meer eerbied voor 
zendelingen te koesteren dan ik ooit te voren had gehad." 
Maar de elf deelen reisbeschrijving, waarmede IDA PFEIFFER 
de wereld begiftigd heeft, behelzen te veel dan dat wij eene

122 IDA. PFED¦FER. 
bloemlezing daaruit zouden kunnen geven. Het vorige gelde 
als een paar proeven van hare wijze van reizen , opmerken 
en vertellen. Zij heeft niet alleen schoone landen aanschouwd, 
merkwaardigheden bezigtigd, statistieke opgaven onthouden; 
zij heeft menschen gezien , den mensch waargenomen in al 
zijne verschillende vormen, op alle deelen der aarde, en hare 
rijke ondervinding heeft haar een juisten, onpartijdigen en 
alles omvattenden blik gegeven , zoodat zij met eigen oogen 
ziet en den lezer de zaken zoo trouwhartig voorstelt, dat het 
hem is als hadde hij zelf de wereld aan hare hand rendgewandeld. 
Tellers hebben berekend, dat zij 150,000 (Eng.) mijlen ter 
zee en 20,000 to land heeft afgelegd. Niemand zij het toegewenscht 
door zulk een onwederstandelijken zwervenslust te 
worden voprtgejaagd. Maar haar die het beschoren was zij 
dank gezegd, dat zij met zoo geringe gaven der wereld zoo veel 
nut heeft aangebragt als in haar vermogen was. D-D. 
VERBLIJF EENER ENGELSCHE DAME ONDER DE KAFFERS 
TIJDENS DE LAATSTE OORLOGEN. 
Vreemde avonturen hebben altijd eenige aantrekkelijkheid; 
raw zij krijgen nog belangrijkheid bovendien , wanneer zij 
waarheid behelzen. Als zoodanig meenen wij het hier volgende 
verhaal te kunnen aanbieden. Het is getrokken uit een 
veelgelezen Engelsch boek , verleden jaar uitgekomen: Adventures 
of Mrs. Colonel SOMERSET in Cafraria during the war. Ed. 
by J. D, rBliTON. London. Deze vrouw, die, door toevallige 
omstandigheden onder de bewoners van Zuid-Africa vervallen, 
door eerie overspannen fijngevooligheid zich eene vrijwillige 
ballingschap onder hen oplegde, is aan de Kaapkolonie onder 
de Engelschen genoegzaam bekend. De noodige papieren en 
bewijsstukken tot hare geschiedenis behoorende, waren in handen 
van eon schoolmeester in de Kaapstad , en daaruit benevens 
andere inlichtingen heeft de Heer FENTON die geschiedenis opgesteld. 
Aileen heeft hij de namen veranderd en enkele omstandigheden 
verzwegen , om der familie de lasten der publieke 
nieuwagierigheid te besparen. 
Mrs. SOMERSET was de vrouw van een jongeren zoon eener

VERBLIJF EENER ENGELSCHE DAME, ENZ. 123 
voorname familie, die eerst in de koninklijke, later in de 
Indische armde diende , en weldra tot den rang van colonel 
opklom. Het geluk dezer echtverbindtenis werd eerst gestoord, 
toen de gezondheid der beide eenige kinderen, twee dochters, 
zorgwekkend begon te worden , zoodat de doctoren op hare 
verwijdering uit het Indische climaat aandrongen. In Engeland 
vonden zij echter volkomen herstelling, en het werd haar 
weder vergund tot hare ouders in India terug te keeren. De 
moeder reisde haar tot aan de Kaap te gemoet , — want het 
was nog in de dagen voor de stoombooten en den overlandweg 
naar India. De colonel zelf werd door zijn militairen 
pligt verhinderd om haar te vergezellen. In de Kaapstad knoopte 
Mrs. SOMERSET enkele vriendschapsbetrekkingen aan, die op 
haar volgend lot van gewigtigen invloed zouden zijn, haastte 
zich echter toen hare kinderen aangekomen waren om met de 
eerste scheepsgelegenheid naar India te komen. Doch weinige 
dagen na het vertrek werd dit schip door een dier geduchte 
stormen beloopen, die aan deze streken zulk eene treurige vermaardheid 
hebben gegeven. Reeds had de kapitein de booten 
in gereedheid gebragt, toen het vaartuig op het rotsachtige 
strand gedreven werd. Mrs. SOMERSET had hare dochters op 
het dek laten komen en was er in geslaagd, om haar te bewegen 
, dat zij blindelings hare bevelen zouden gehoorzamen. 
Zoo had zij het geluk, van ze in eene der volgeladen booten 
gebragt te zien , toen de tweede, waarmede zij zelve het wrak 
hoopte te verlaten , met alien die er reeds in waren voor hare 
oogen omsloeg. Twee vrouwen, die in haren radeloozen angst 
over boord waren gesprongen en zich aan de boot vastklemden, 
waren oorzaak van dit ongeluk, en de andere boot roeide 
in allerijl weg , om niet aan dezelfde kans bloot te staan. De 
kapitein, die met Mrs. SOMERSET en eenige manschappen op 
het schip overbleef, troostte haar met de hoop, dat hij het 
door pompen nog zoo lang boven water zou kunnen houden, 
totdat de boot wederkeerde. In den nacht echter verdubbelde 
de storm in woede, en eene hooge golf sloeg eindelijk het 
lekke schip tusschen twee klippen , waar bet, hoe beschadigd 
ook, toch althans vast zat. Maar diezelfde golf had ook den 
kapitein en alien die op het dek bezig waren weggespoeld, en 
Mrs. SOMERSET bemerkte tot hare ontzetting, dat zij alleen op 
het wrak achtergebleven was.

124 VERBLLIF 'RENEE ENGELSCRE DAME ORDER DE RAPPERS 
Toen zij, na een korten slaap, waartegen zij zich door vermoeidheid 
niet had kunnen verzetten , wakker werd, brandde 
de zon uit den helderen hemel neder. De zee was rustiger 
geworden, en het schip, in het lang gespleten , zat tusschen 
twee klippen, digt bij den oever. Mrs. SOMERSET had nog 
geen tijd gehad om over haren toestand na te denken , toen 
een zwart hoofd boven het scheepsboord zich vertoonde, en 
een paar oogen , half verwonderd , half verschrikt , haar aanstaarden. 
Eindelijk verzamelde de bezoeker zoo veel moed, 
dat hij op het dek klom en haar naderde. Hij bevoelde hare 
hand en haar gelaat, en nam alles met groote nieuwsgierigheid 
op. Toen de dame hem echter door teekenen te kennen 
gaf, dat zij aan land gebragt wenschte te worden, nam de 
wilde in schichtigen angst de vlugt. Ondertusschen hadden 
eene menigte zijner medgezellen , aan het strand verborgen, 
het gebeurde waargenomen ; toen begon eene ernstige beraadslaging 
, en ten slotte kwamen verseheiden inlanders aan boord, 
die, nadat zij het schip van alle kanten hadden opgenomen, 
Mrs. SOMERSET gelukkig aan land en Tangs de steile klippen 
naar boven bragten. Voor hare veiligheid behoefde onze schipbreukeling 
, gelijk ze weldra bespeurde, niet bezorgd te zijn, 
want de inlanders, een gemengd ras van Hottentotten en 
Boachjesmannen , schenen zeer bevreesd voor dit vreemde 
schepsel, dat in hunne handen gevallen was ; want, gelijk 
later bleek , behoorden zij tot een kleinen stam, die met Europeanen 
tamelijk onbekend gebleven was. Het was geheel toevallig 
, dat zij zich op dat oogenblik juist aan het strand bevonden, 
want hunne gewone verblijfplaats was diep in het 
binnenland; maar hongersnood had hen uit hunne woonplaats 
gedreven, en deze troep was naar zee gezonden , om eenige 
visschen magtig te worden. 
Mrs. SOMERSET werd door een brandenden dorst gekweld, 
daar echter nergens water te vinden was, moest zij hoogst 
dankbaar de Borst van eene der vrouwen, die haar aangeboden 
werd, aannemen. De wilden begaven zich toen op 
marsch naar de legerplaats van hun stam, en droegen Mrs. 
SOMERSET, die niet in staat was om hen te volgen, op een 
geimproviseerden draagstoel mede. Na eene korte rust bij 
nacht bereikten zij eindelijk de legerplaats, en bragten hun 
wonderlijken buit voor hun opperhoofd, een oud, gebrekkig man,

TUDENS DE LAATSTE OORLOGEN. 125 
die op een met dierhuiden bekleeden troon onder zijne vrouwen 
zat, die met groote oogen de blanke vrouw alles behalve vriendschappelijk 
aanzagen, in de vrees dat Z. M. de vreemdeling 
tot zijne eerste gemalin verheffen zou. Maar het opperhoofd 
was reeds boven zulke jeugdige dwaasheden verbeven, en 
nadat hij haar even verwonderd had beschouwd, als wij b. v. 
eene Aegyptische mummie , gaf hij de colonelsvrouw aan den 
wilde, die haar het eerst gezien had, ten geschenke. Deze 
was met dit geschenk tamelijk verlegen , bragt haar aan de 
hand in zijne hut, zette eene schaal met melk naast haar en 
verwijderde zich daarop in allerijl. Mrs. SOMERSET verkwikte 
zich aan den koelen drank en viel weldra in een gezonden 
slaap. Naauwelijks was hem dit uit hare zware ademhaling 
gebleken , of de kleine zwarte gestalte van dezen nieuwen 
echtgenoot trad steelsgewijze de but weder binnen en knielde 
oust haar neder. Het scheen hem genoegen te doen , dat de 
melk opgedronken was, alsof hij hierdoor eenig geloof aan 
hare menschelijke natuur gekregen had; maar zijne bespottelijke 
vrees keerde terug, toen hij uit nieuwsgierigheid horologe 
en ketting zijner gevangene in de hand had genomen. Het 
horologe namelijk , dat slechts om de acht dagen opgewonden 
behoefde te worden , liep nog, en toen hij bet tikken hoorde, 
verbeeldde hij zich dat dit de Fetisch der blanke was. Maar 
toen hij de beweging van den secondenwijzer zag, werd het 
hem al te bang en wierp hij het uurwerk vol schrik in den 
schoot der vreemde neder, en rende schreeuwende weg. Spoedig 
echter keerde hij met twee vrouwen, zijne oudere ega's, terug, 
die insgelijks het uurwerk beschouwden en niet lang daarna 
zachtjes de dierenhuid , waarop Mrs. SOMERSET lag, opbeurden, 
en met de slapende den marsch naar het binnenland vervolgden. 
Half wakende , half slapende liet zij zich voortdragen, totdat 
men na het aanbreken van den dag eene rustplaats bereikte. 
Daar beyond zich eene soort van hol, in den heuvelwand 
uitgegraven , waarin zich, bij een helderbrandend vuur 
slapende, eene boschjesman-vrouw (boschjes-vrouw?) beyond. 
Mrs. SOMERSET was niet weinig verrukt toen deze, wakker 
gemaakt zijnde , haar in gebroken Engelsch toesprak en gerust 
stelde. Later hoorde zij , dat deze vrouw als tienjarig kind 
door hare moeder bij een hongersnood voor 10 pond meel aan

126 VERBLIJF EENER ENGELSCIIE DAME ONDER DE KAFFERS 
een Engelsehen colonist op de grenzen verkocht, en toen zij 
volwassen was, bij eene strooppartij van Kaffers in de naqheld, 
weggeloopen was. Aan deze goedaardige vrouw deed 
de voorzigtige boschjesman zijn geschenk , waarmea hij geen 
raad wist, over. Zij nam de uitgeputte Engelsche mede in 
hare but of hol, ontkleedde haar en begon hare huid met olie 
in te wrijven , waarna zij haar in wollen dekens hulde en 
met welgevallen hare blijkbare verkwikking waarnam. Weldra 
vertoonde zich ook de overige familie, man, zonen en dochteren 
, die alien hunne vreugde over de onverwachte gast to 
kennen gaven. 
Zoo gingen er verscheiden weken zonder andere gevaren 
voorbij , dan dat op zekeren nacht Mrs. SOMERSET door gebrul 
wakker werd en twee gloeijende oogen door de afsluiting voor 
het hol heengluurden ; maar reeds toen zij begon te begrijpen, 
dat een leeuw haar een bezoek wilde brengen , had het galante 
dier zich weder verwijderd. Eenige dagen later bespeurde 
Mrs. SOMERSET eene bijzondere levendigheid in de gesprekken 
van hare gastvrienden , en toen zij zich des morgens alleen in 
de woning zag, meende zij , dat men haar verlaten had. Maar 
op haar roepen verscheen SILLA , hare goedaardige verpleegster, 
, en bragt haar de weinig opwekkende tijding , dat men 
sedert eenige dagen reeds in zwaren hongersnood verkeerde, 
en dat de anderen op de jagt gegaan waren. Des avonds 
was de familie wear Njeen , maar allen waren met leege handen 
huiswaarts gekeerd. Zoo besloot men dan deze plaats to verlaten 
en meer binnenslands andere gronden van den nomadischen 
stam op te zoeken. Daar Mrs. SOMERSET hare hoop om 
weder onder Europeanen te komen bij elke schrede landwaarts 
verminderen zag, was deze tijding haar zeer onaangenaam; 
maar er was niets aan te doen , integendeel moest zij de goedaardigheid 
der boschjesmannen bewonderen , die tot zoolang 
hunne verlegenheid niet eene hadden laten bemerken en hunne 
gast getrouw haar dagelijksch rantsoen gebragt hadden. 
Zoo brak het nomadische huisgezin dan op, en gedurende 
den marsch, die verscheiden dagen duurde, moest men zich 
met de alles behalve lekkere knollen van een uijachtig gewas 
voeden. Na den vierden nacht eindelijk , juist toen men weder 
marschvaardig was, liet zich in de verte een geraas hooren, 
niet ongelijk aan het zacht donderende geluid van een naderend

TIJDENS DE LAATSTE OORLOGEN. 127 
regiment ruiterij. Toen bet nader kwam grepen de wilden 
hunne speren , wierpen zich op den grond en trokken Mrs. so- 
MERSET ook neder, terwijl de oude haar alleen het woord 
»wild" toefluisterde. 
Hetgeen zich over de vlakte bewoog , was eene dier verbazend 
groote kudden uit gnu's, (*) herten en zebra's bestaande, 
zooals ze in Zuid-Africa worden aangetroffen. Reeds 
waren de koppen van eenige prachtige bokken boven het gras 
zigtbaar, , toen plotseling de voorsten terugschrokken , dear zij 
waarschijnlijk de lucht van de loerende vijanden kregen. Toen 
volgden eenige oogenblikken van groote spanning, want het 
minste toeval had misschien de geheele slimme kudde eene 
rigting ter zijde doen nemen. Maar de achtersten drongen 
op, hun geschreeuw word steeds luider, en eindelijk viogen de 
aanvoerders der kudde met koene sprongen over de hoofden 
hunner vijanden voort. Een van hen viel door eene speer getroffen 
neder, maar zijn angstgeschreeuw kwam to laat; want 
de geheele kudde drong kop aan kop voort, en vermeed alleen 
door nog grooter sprongen de pleats waar hun versiagen 
makker lag, zoodat het ondanks de schoone gelegenheid niet 
mogelijk was om meer dan nog een stuk wild te vellen. Oogenblikkelijk 
werd het vel afgestroopt, het vleesch in lange reepen 
gesneden en opgehangen, om te droogen. Daar echter Mrs. so- 
MERSET nog niet besluiten kon , om naar der Boschjesmannen 
aard , raauw vleesch te eten , werd voor haar een vuur aangestoken 
en een stuk geroost. De reek van het vleesch had 
verwonderlijk spoedig eene schaar gieren aangelokt, waartegen 
men den jongsten Boschjesman als schildwacht aanstelde. In 
het eerst hadden zij ontzag voor hem, ten laatste echter werd 
bun appetit zoo overweldigend, dat zij op het vleesch aanvielen 
en het niet eer opgaven , voor dat er een stuk of drie waren 
doodgeslagen. Des nachts had men echter erger gasten te 
vreezen , de leeuwen. Daarom werd de grond ijlings opgegraven, 
het vleesch in eon kuil gestopt, die weder met aarde 
bedekt werd, waarna men er een groot vuur op aanstak. Om 
de beurt hielden nu de volwassen kinderen de wacht. Wij 
(*) Antilope gnu, een dier van de grootte eens ezels, van geelbruine 
kleur, , tot het rundergeslacht behoorende, maar met bonding en maven als 
een paard.

128 VERRUIP EENER ENGELSCHE DAME ORDER DE RAPPERS 
willen gaarne gelooven, dat Mrs. SOMERSET van angst geen 
oog sluiten kon ; op eens sprong eene der zwarte deernen 
haastig overeind en riep: »leeuwen I" Alles werd wakker en 
luisterde, maar weldra zeide de oude boschjesman: »Geene 
leeuwen , maar menschen." En nog eer SILLA. haar deze woorden 
in het Engelsch overgebragt had, kwam eene bende Kaffers 
aan, die insgelijks eenige dagen zonder voedsel ronddwaalden 
, het vuur gezien hadden en daarop waren afgegaan. 
Toen men hun echter tot verzadiging toe van den voorraad 
mededeelde, vergaten zij weldra alle ontberingen weder. 
Hier had onze heldin de gelegenheid , om voor het eerst echte 
Kaffers te zien, en zij stond niet weinig verbaasd, toen het 
helder brandende vuur en de spaarzaam aangebragte kleeding 
haar die schoone gestalten te aanschouwen gaf, die leder beeldhouwer 
als model zou kunnen gebruiken. Even leelijk en 
vermagerd als de Boschjesmannen er uitzagen , even schoon 
ontwikkeld en edel zijn de gestalten der Kaffers, wel te verstaan 
van die stammen, die niet door de colonisten en hun 
brandewijn bedorven zijn. 
Al hunne bezigheid in de twee eerstvolgende dagen bestond 
slechts in eten en drinken , want, even als alle wilden , verroeren 
ook de Zuid-Africanen geen vinger, zoo lang zij nog 
te eten hebben. Eerst toen alles op was scheidden Boschjesmannen 
en Kaffers weder. De eersten bereikten met hunne 
blanke gast weldra een vrolijken stroom , die zich door rijke 
grasvelden voortkronkelde. Hier bevonden zich in overvloed 
gnu's en herten , die zij met ijver en goeden uitslag in kuilen 
vingen. Daar bij alle Zuid-Africaansche stammen de vrouw 
den last van het huiswerk dragen moet, trachtte ook onze 
dochter Albions door tuinbouw hare wilde beschermers van 
nut te zijn. Overal vergezelde zij hen, zelfs op de vergaderingen 
, waar gewoonlijk , daar bier de jonggezellen en jonge 
dochters bijeenkomen , de huwelijken gesloten worden. 
Daar maakt men ook afspraken voor gioote gemeenschappelijke 
jagten, en wij willen hier een paar bijzonderheden van 
zulke jagten, die in het boek des Heeren FENTON worden 
medegedeeld, inlasschen. 
Een belangrijk jagtwapen van de Kaffers en de Boschjesmannen 
zijn lange speren met een bos struisvederen aan het 
achtereind. Ze worden gebruikt bij de leeuwenjagt, en wel

TIJDENS DE LAATSTE OORLOGEN. 129 
op het oogenblik dat het dier zich in postuur stelt, om op 
den jager aan te vallen. Deze plant de speer digt voor zich 
in den grond , zoodat het achtereind met den vederbos eene 
trillende beweging maakt. De leeuw, door den strijd in woede 
gebragt, houdt dan steeds den vederbos voor het hoofd des 
jagers, die daardoor den sprong van den leeuw ontwijkt en 
hem eene werpspiets in de weeke ribben jaagt. 
Niet minder merkwaardig zijn de oliphantenjagten. In het 
binnenland van Zuid-Africa vindt men nog groote kudden 
dezer dieren bUeen , en daar zij niet met schietgeweer gevangen 
worden, zijn zij alles behalve schuw. LIVINGSTONE 
zag daar, in de grassteppen ten noorden van den Zambese, 
het indrukwekkende schouwspel van ettelijke honderd oliphanten 
met zebra's te zamen grazende, die de reizende karavanen 
met volmaakte onverschilligheid lieten voorbij trekken. 
Op eene der genoemde volksvergaderingen werd door een troep 
Kaffers besloten , om zulk eene oliphantenweide op te zoeken, 
en zij vonden weldra in een zonnig dal eene kudde van eenige 
honderd stuks. Het nagebootste geblaf van een wilden bond 
diende daarbij aan de her en der verstrooide jagers tot signaal. 
De kudde vermoedde volstrekt geen gevaar ; de oliphant, die 
nog niet door den angst der vervolgingen ontaard is, doet 
zich veel natuurlijker, , bijna zou men zeggen , naiver en kluchtiger 
voor, dan zijn door de beschaving bedorven broeder. De 
exemplaren, die wij in onze menagerien en zoologische tuinen 
zien , geven slechts een zeer onvolkomen denkbeeld van den 
reusachtigen bouw en de statige bewegingen dezer dieren in 
de Zuid-Africaansche vrijheid. De oliphanten lagen argeloos 
en slaperig op de eene zijde , en hieven slechts nu en dan den 
snuit omhoog , om van een tak die in hun bereik was iets of 
te snoepen. De jagers kozen nu het beste stuk , naar de 
grootte der tanden, uit , omsingelden hem in stilte en joegen 
hem te gelijk hunne speren in 't ligchaam. Het dier gaf door 
luid schreeuwen zijne smart te kennen en oogenblikkelijk verzamelde 
zich de kudde om hem heen , waarbij zij hem door 
een eigenaardig geluid hun medelijden betuigden. Toen begon 
de oliphant met zijn snuit zijne vonden met water te bespuiten 
, en zijne kameraden wandelden al om hem peen, blijkbaar 
getroffen over zijn ongeluk, als wilden zij hem helpen. Eindelijk 
atrompelde het dier een paar schreden vooruit , en viel

130 VERBUUP EBNER ENGELSCHE DAME ONDER DE KAFFERS 
toen met zijn gansche gewigt op een zijner groote tanden , die 
met eene knap als een geweerschot afhrak. Ondertusschen had 
men er ook nog verscheiden anderen aangeschoten ; terwijl de 
overigen thans het gevaar inziende op de vlugt gingen , was 
er een die zich woedend naar zijne vervolgers omkeerde. Deze 
ontsprongen hem, behalve een, die voor het eerst sulk eene 
jagt bijwoonde. Hij verloor zijne tegenwoordigheid van geest, 
struikelde en viel. Oogenblikkelijk had de oliphant den snuit 
om zijn ligchaam geslagen , en tilde den armen jager hoog in 
de lucht, waarbij hij een vreemd geluid uitstiet, alsof het een 
kwaadaardig lagchen ware. Toen smeet hij zijn slagtoffer met 
zalk eene kracht op den grond, dat hem alle ribben braken; 
dit herhaalde hij eenige malen, totdat er niets dan een onkenbare 
bloedige klomp overbleef, en dien stampte hij met de 
kniedn in den weeken grond. Daarbij was hij van verwoedheid 
blind voor at wat er rondom hem voorviel, en zoo kon 
een der jagers bet waren, om met apenvlugheid op zijn rugs 
te kinderen en hem viak achter den kop een mes in den nek 
te stooten , waarop het dier ineenzakte. 
De beide dochters van SILLA hadden op deze jagtverzameling 
mannen opgedaan , met wie zij heengetrokken waren, terwijI 
de overige familie naar de eenzame woning in de steppen 
wederkeerde. Toen dus op zekeren avond SILLA uitriep: »Zij 
komen, zij komen I" verwachtte Mrs. SOMERSET niets anders, 
dan dat na eene soort van bruiloftsreis de jonggehuwden wederkeerden. 
Dit was trouwens geene Zuid-Africaansche gedachte. 
Ook waren het geene zwarte maar Engelsche reizigers, die 
naderden , gelijk de oude Boschjesman vast beweerde. Spoedig 
zag men in de verte den rook van eon wachtvuur opstijgen, 
en de Boschjesman pakte eenige huiden en andere ruilwaren 
bijeen , om zich naar de aankomenden to begeven. Zooals later 
bleek , had hij daarbij de listige gedachte, om bun zulke versohrikkelijkheden 
van vijanden en wilde dieren te verhalen, dat 
hij hen tot den terugtogt zou overhalen , want het lag niet in 
zijn plan, om de Engelsche vrouw, die hem de waarde van 
eene soort van huisgodheid had, uit te leveren. 
Nog denzelfden avond eehter zag Mrs. SOMERSET een welbekend 
gezigt voor zich, ALICK WAUGH, een vroegeren bediende, 
dien zij in de Kaapstad aan eene vriendin afgestaan had. De 
eerste vragen waren natunrlijk naar het lot van hare kinderen.

TIJDENS DE LA ATSTE OORLOGEN. 131 
Zij hoorde nu dat de boot, waarin deze geweest waren, eindelijk 
eene landingsplaats bereikt had en de geredden zich over 
Natal naar de Kaapstad begeven hadden. Van daar uit had 
men narigten over het wrak trachten in te winnen , waarvan 
echter niets dan de verstrooide planken gevonden waren. Eindelijk 
kwam colonel SOMERSET uit Indie, om zijne dochters te 
halen en naar zijne vermiste vrouw navrage te doen, en bij 
hem had zich een matroos aangemeld, die hem de hartbrekende 
geschiedenis van het vergaan van het schip had meegedeeld. 
Hij verklaarde zelf de achtergeblevenen en daaronder Mrs. SOMERSET 
te hebben zien verdrinken. De colonel liet aan Mrs. NEIL, 
eene vriendin quer vrouw, eene som gelds achter, om daaruit 
den matroos eene kleine lijfrente te betalen en vertrok zelf 
met zijne dochters weder naar Indie. 
Mrs. NEIL echter begon na eenigen tijd vermoeden tegen den 
matroos op te vatten , wist zich eene lijst van de manschap 
van het verongelukte schip te verschaffen , en toen zij zijn 
naam daarin niet vond , was het niet moeUelijk , om den bedrieger 
geheel te ontmaskeren. Toen begreep Mrs. NEIL, dat 
men de navorschingen naar de vermiste veel te vroeg gestaakt 
had, en begon weder hoop te koesteren , dat hare vriendin 
misschien nog wel aan de schipbreuk ontkomen was. Toen 
bewoog zij den bij haar achtergebleven getrouwen knecht, AMOK 
WAUGH, om zich bij eene handelscompagnie in de stad als 
reiziger en agent te engageren en dan op zijne reizen onder 
de Kafferstammen to onderzoeken , of hij ook ergens sporen 
van Mrs. SOMERSET ontdekken mogt. Meer dan 18 maanden 
waren er reeds sedert de schipbreuk verloopen en ALICK was 
reeds van twee vergeefsche reizen teruggekomen, toen hij op 
de derde eenige Kaffers tegenkwam , die hem van eene blanke 
vrouw diep in het binnenland verhaaiden. Dit vuurde zijn 
ijver aan, totdat hij eindelijk op het regte spoor kwam. Op 
verdere vragen gaf de wakkere man geen bescheid, dear brieven 
van Mrs. NEIL, die hij bij zich had , het overige bevatten 
zouden. Om deze brieven to halen, keerde hij naar zijne rustpleats 
terug; maar eerst den volgenden dag last bragt ALICE'S 
Hottentotsche knecht aan Mrs. SOMERSET een pakje schrift met 
de boodschap, dat zijn meester voor zijne handelszaken een 
paar dagen dieper in het binnenland gaan moest; maar op

132 vEnnu.no EENER ENGELSCFIE DAME ONDER DE KNEFERS 
zijne terugreis haar zou komen afhalen , terwijI hij zijn wagen 
bij haar achterliet. 
Verwonderd over deze handelwijze opende Mrs. SOMERSET 
de brieven , waaronder een klein briefje van de hand haars 
gemaals het eerst bare aandacht trok. Het was eene schriftelijke 
mededeeling aan Mrs. NEIL, dat de overste het voor 
verstandig gehouden had, om de weduwe van zijn ouden vriend, 
den generaal M'KENZIE , Mrs. EDITH M'KENEIE , »die steeds zoo 
innig bevriend was met mijne arme, onvergetelijke vrouw," — 
zijne hand aan te bieden. 
Deze slag was verschrikkelijk , want op het oogenblik, dat 
alles zich weder ten goede scheen te keeren , moest Mrs. SOMERSET 
bijna wenschen , dat zij maar bij de schipbreuk het 
leven gelaten had. Hare eerste gezonde gedachte was, dat de 
overste toch nog altijd haar gemaal was, en dat zij slechts 
behoefde tot hem to gaan. De hartstogt bragt haar echter zoo 
geheel buiten zich zelve, dat zij zonder een woord van afscheid 
besloot, om den ongeluksbode ALICK , die haar een verrader 
scheen te zijn, na te zetten, zonder na te denken, of 
hij niet misschien met eene goede bedoeling zich slechts eenigen 
tijd verwijderd had, om haar rust tot kalm overleg te geven. 
Zij volgde dos zonder bepaald plan het spoor van den wagen, 
zonder dat zij, die haar tot nog toe verzorgd hadden, iets van 
deze vlugt wisten. Zij liep het eene uur na het andere, totdat 
de avond haar in de woestijn overviel. Toen eerst zette 
zij zich neder en begon na te denken over haren gewaagden 
stap , waardoor zij nu aan het gevaar blootgesteld was, om 
den nacht in eene door verscheurende dieren bevolkte steppe 
door te moeten brengen. Ook scheen het haar nu verkeerd 
toe, dat zij den kondschapper had willen achterhalen. Het 
kwam haar veel edeler voor, wanneer zij zich maar geheel 
aan de haren, die haar toch van de lijst der levenden hadden 
afgeschreven , onttrok , zonder de nieuwe huiselijke banden, 
die intusschen gelegd waren, te verbreken. Trouwens dat was 
een besluit, zooals alleen overprikkelde gevoeligheid haar kon 
ingeven ; want Mrs. SOMERSET legde zich een leven van ellende 
op, zonder zedelijken dwang en zonder eigenlijk iemand eene 
weldaad te bewijzen. 
Zij begon nu langzaam terug te keeren ; maar de duisternis 
nam zoo spoedig toe, dat zij vreezen moest, om het wagenspoor,

TIJDENS DE LAATSTE OORLOGEN. 133 
haar eenigen wegwijzer, te verliezen. Uit dezen angst werd 
zij echter verlost door het schijnsel van vuur in de verte, dat 
in de rigting van hare gewone verblijfplaats aangestoken was. 
Toen zij het bereikt had, vond zij de Boschjesmannen en 
ALICK met zijn knecht, die haar nagegaan waren totdat zij 
in de duisternis haar spoor niet meer konden zien, waarop zij 
een vuur aanstaken om haar een signaal te geven. Doch ingevolge 
haar genomen besluit, sprak zij met ALICK af, om aan 
niemand te zeggen dat zij nog in leven was, en haar alleen 
dan, wanneer er belangrijke t ijdingen uit Indie waren, nogmeals 
op te zoeken. Nadat Ames haar verscheiden Europesche 
artikelen uit zijn voorraad, en daaronder voor geval 
van nood een paar zakpistolen, achtergelaten had, nam hij den 
volgenden dag met belofte van stilzwijgendheid weder afscheid. 
Weinige weken later werd de vrede in deze woestenij verstoord 
door eene voorbijtrekkende bende Kaffers, die tegen 
de Britten te veld wilden trekken. Zij hadden de wagensporen 
ontdekt en de kleine but uit de verte gezien. Daarom 
vatten zij het vermoeden op, dat Europesche colonisten zich 
daar hadden willen nederzetten, en daar zij deze gevaarlijke 
naburen niet dulden wilden , zoo besloten zij de but in de 
duisternis aan te grijpen. De oude Boschjesman bemerkte 
niet eerder iets van hunne tegenwoordigheid , dan toen een 
pijl digt voorbij zijn hoofd vloog, terwijl hij juist de but wilde 
sluiten. De Kaffers, onder aanvoering van een hunner bekende 
opperhoofden , lucent°, drongen met geweld in het huis, 
wear zij tegen hunne verwachting slechts eene blanke vrouw 
vonden , welke de aanvoerder dadelijk beval te knevelen. 
Nadat de Kaffers te vergeefs naar de blanken, die zij in de 
nabijheid vermoedden , hadden gezocht, roofden zij uit de but 
wat hun goed dacht, en braken toen met hunne gevangene 
op, zonder zich om het gejammer van SILLA en de andere 
Boschjesmannen te bekommeren. Na een vrij langen marsch 
werd halt gehouden en het wachtvuur aangestoken ; Mrs. so- 
MERSET zonk van vermoeidheid spoedig in een vasten slaap. 
Toen men den volgenden morgen weder verder trekken zou, 
liet MACOMO de nog altijd schoone Engelsche vrouw wekken en 
beval haar zijn ontbijt gereed te waken. Mrs. SOMERSET had 
gedurende den tijd van haar verblijf in deze streken niet alleen 
MENGELW. 1859. N", III. 10

134 VERSVUF EENER ENGELSCRE DAME ONDER DE KAFFERS 
de taal van doze volkstammen , maar ook hunne zeden in 
zoo verre leeren kennen , dat zij zeer goed wist , dat de opvolging 
van dit bevel de erkenning van volslagen slavernij 
zou geweest zijn. Zij weigerde het dus bepaald en zocht ondertusschen 
, terwijl zij met haren shawl hare beweging verborg, 
voorzigtig in de zakken near hare pistolen. MACOMO 
scheen het er eerst voor te houden dat hij niet begrepen was, 
herhaalde bedaard' zijn bevel en wees daarbij op eenig gedroogd 
vleesch , dat voor hem lag. Mrs. SOMERSET weigerde 
bet andermaal standvastig. Toen vloog MACOMO overeind, zijn 
oog rolde, hij legde zijne hand op den schouder der vrouw 
en vernieuwde zijn bevel. Intusschen had de colonelsvrouw 
hare pistolen voor den deg gehaald , hield ze hem voor en 
dreigde vuur te geven als hij geweld gebruikte. Mikcomo was 
teruggesprongen en had speer en schild opgenomen , terwijl 
Mrs. SOMERSET in dien tusschentijd ook hare tweede pistool 
gereed gemaakt had. Zoo stond het paar een oogenblik strijdvaardig 
tegenover elkander ; maar reeds had de koene vrouw 
hare zaak gewonnep. De Kotler dacht , dat de blanks vrouw 
of eene koningsdochter, Of eene groote toovenares wezen moest, 
en in alien gevalle geene gewone vrouw zijn kon. Voor zoo 
iemand te zwichten scheen hem, zelfs voor een Kaffer-opperboofd, 
geene schande. Hij legde dus zijne wapenen weder 
neder en beval, op verlangen van Mrs. SOMERSET, ook aan 
zijne nledgezellen , die zieh bij hem gevoegd badden, hetzelfde 
te doen. Na dezen wapenstilstand zwoer MACOMO, volgens 
Kaffersche mode met de hand aan de heup, dat niemand haar 
eenig Teed zou doen. Zoo was de onversaagde vrouw niet 
alleen van slavernij en onteering gered ; maar zij kon nn ook 
zeker zijn, dat de Kaffers hear als eene krijgsgevangene van 
den hoogsten rang zouden behandelen. MACOMO bewees haar 
voortaan op marsch silo mogelijke oplettendheid, en noemde 
hoar voortaan nooit anders dan »den grooten Doctor". De 
Engelsche artsen namelijk worden door de inlanders, bij wie 
arts, priester en toovenaar tameiijk wel van gelijke heteekenis 
zijn, met vrees en ontzag behandeld, en Mrs. SOMERSET ward 
sedert dien tijd nolens volens tot het glide gerekend. Zij was 
gewoon op de rustplaatsen in harm zakbijbel te lezen , en 
MACOMO vroeg haar eens, Nvat dat was. »Het woord Gods", 
antwoordde zij , waarop de Kaffer er seer eerbiedig en vrees

TIJDENS DE LAATSTE OORLOGEN• 135 
achtig naar keek , en de naïve vraag deed, »wat dan wel de 
God der Europeanen aan de blanke vrouw zeide ?" 
Minder onschuldig waren andere vragen: »MAcomo," zoo 
sprak hij, »steelt voor zijne vrouwen kostbare dingen , zij 
dragon ligte kleederen en bonte paarlen. Well wil de blanke 
Doctor niet de voornaamste onder haar worden ?" Mrs. SOMERSET 
bedankte echter voor deze nooit gedroomde eer, , en 
zag met genoegen , dat hij zijn gedrag jegens haar in geenen 
deele veranderde. 
De bende van mAcomo vereenigde zich nu met den hoofdstam 
onder bevel van den beroemden SANDILI, die toen tegen 
de Britten in het veld was. Op zekeren dag kondigde MAcomo 
Mrs. SOMERSET aan, dat zij zich in de nabijheid harer 
landgenooten beyond. Hij voegde er zonder de minste onrust 
bij, dat de legerplaats der Kaffers van alle zijden door 
den *it'd bestaande uit Engelsche troepen, farmers en boogschutters 
der grenslanden , omsingeld was. Daar hij bevreesd 
scheen to zijn, dat de blanke Doctor naar hare landgenooten 
ontvlugten wilde , stelde Mrs. SOMERSET hem gerust door het 
voorwendsel, dat zij in haar vaderland eene erge misdaad 
had begaan , en dus zeer bevreesd was om in de handen der 
Engelschen te vallen. — De legerplaats der Kaffers stood vlak 
tegen een steilen, en, zooals de vijanden meenden, onbeklimbaren 
bergwand ; van alle andere zijden was zij ingesloten 
door de Britsche krijgsmagt , die no zeker meenden te zijn 
de tegenpartij in de val te hebben. Maar op een zekeren 
nacht klouterden de krijgers als katten tegen dien wand op, 
lieten • toen touwen neder, en trokken alles naar boven wat 
den steilen weg niet kon opkomen , zelfs het hoornvee, zoodat 
de Engelschen later niets vonden, dan de uitgaande wachtvuren. 
— Over het algemeen bestond de kracht der Kaffers 
in het stelen van vee. Zij verkleedden zich als Fingu's , een 
stam, die met de Engelschen in vredelievende betrekking als 
knechten bij den tros en het vee dienden. Zoo slopen de 
Kaffers zonder herkend te worden door de voorposten en 
tenten , en loerden totdat ergens een afgedwaalde bul in hunne 
handen viel, dien zij stilletjes wegdreven. Nooit gelukte het 
den toenmaligen Engelschen veldheer, , overate GRAHAM, om 
zijne tegenpartij tot het gevecht te brengen. Zij ontweken het 
overal, vertoonden zich dan van ter zijde, dan in den rug en 
10 *

136 VERBULIF EENER ENGELSCHE DAME ONDER DE KAFFERS 
tastten de voorposten met hunne kleine vergiftige pijlen aan, 
die zij op grooten afstand met verwonderlijke wisheid konden 
afschieten. 
Bij deze strooptogten vielen den Kaffers een paar Engelsche 
dragonders in handen , die ten gevolge van de voorspraak 
van Mrs. SOMERSET gespaard en uitgewisseld werden. Zij had 
zich namelijk bij de Kaffers weldra in groot aanzien gebragt, 
daar zij , als vrouw van een militair in deze zaken niet onervaren 
, met behulp van eenige Kaffervrouwen , waaronder 
ook eene dochter van SANDILI , eene soort van hospitaal had 
tot stand gebragt. Zij verbond de wonden der krijgers en 
hield het opzigt over de verpleging der gekwetsten. Daarmede 
boezemde zij zoo groot ontzag in , dat de Kaffers haar 
niet enders dan de Doctor-koningin (Queen-doctor) noemden, 
en onder dezen naam werd zij weldra in het Kaapland bekend. 
De gewonde dragonders stonden niet weinig verbaasd, 
toen zij zich in de legerplaats der Kaffers door eene blanke 
vrouw verpleegd zagen. Zij wilt ook hare wilde vrienden tot 
eene uitwisseling van krijgsgevangenen te bewegen. Een van 
deze twee cavaleristen , een Schot, zocht door alle mogelijke 
middelen Mrs. SOMERSET tot de vlugt te bewegen, en deed 
haar zelfs in romantische opgewondenheid een huwelijksvoorslag. 
Zij weigerde echter volstandig, en om hare landgenooten 
nog zekerder te misleiden , gaf zij voor tot de zusters van 
liefdadigheid te behooren , en het gebied der vrije Kaffers tot 
haren werkkring gekozen te hebben. 
Hoe langer de oorlog duurde des te meer bevestigde zich 
bij de Kaffers het denkbeeld van hare verhevenheid. De 
Britten echter hadden den Kaffers spoedig hunne krijgslisten 
afgezien. Daar zij niet tot staan te brengen waren legde men 
hun hinderlagen , en daarin verviel eene bende, die juist eene 
gestolen kudde in veiligheid wilde brengen. De Kaffers kwamen 
er niet zonder bloedverlies af, en bij hunne vervolging ontdekten 
de Britten een verborgen pad, waar langs zij tot nog 
toe hunne overvallen zoo gelukkig uitgevoerd hadden. Langs 
dit pad kwam men tot hunne legerplaats en meende nogmaals 
den vijand in de val te hebben. Maar in den eerstvolgenden 
nacht hakten de Kaffers een anderen weg door het bosch, 
waar langs zich al de krijgers met het vee wegmaakten. Ter 
misleiding des vijands bleven de vrouwen den ganachen nacht

TUDENS DE LAATSTE OORLOGEN. 

bij de wachtvuren, en trokken toen des morgens over den 
ouden weg henen. De Engelschen joegen ze ijverig na en bereikten ze ook den volgenden dag, bespeurden toen echter tot 
hunne groote teleurstelling dat alleen vrouwen in hunne handen 
gevallen waren, terwiji de weerbare manschap in tegenovergestelde rigting digt langs de Engelsche troepen ontkomen 
waren. Later vereenigden beide deelen zich dan weder in 
een afgesproken schuilhoek. 

Mrs. SOMERSET was ook bij deze gelegenheid voor hare 
landslieden verborgen gebleven. Thans viel haar de eer te 
beurt van bij een krijgsraad der Kafferhoofden toegelaten te 
worden. SANDILI legde haar eene Engelsche proclamatie voor, 
waarin de onlangs aangekomen nieuwe Gouverneur der Kaapcolonie een prijs op het hoofd van den Kafferheld gezet 
had. Hare wilde vrienden beweerden steeds dat zij in hun 
regt en de aangevallen partij waren. Ook was dit zoo. De 
colonisten aan de grenzen veroorloofden zich de vrijheid, om 
zich het vee der Kaffers toe te eigenen, als het in hun bereik 
kwam. Natuurlijk betaalden de Kaffers met gelijke munt; 
daar zij echter in bet stelen hunne tegenstanders zeer ver 
overtroffen , begonnen dezen telkens wraak te schreeuwen. 
Mrs. SOMERSET bood zich aan, om eene vredelievende boodschap naar de Kaap te schrijven; maar SANDILI lachte bitter 
over deze goede bedoeling zijner blanke zuster,, en hij besloot 
met zijne medgezellen op nieuw tot een bloedigen krijg tegen 
de Britten. De gouverneur verscheen weldra met een talrijk 
leger vrijwillige troepen, uit Kaapsche Boeren, Fingu's en 
Hottentotten zamengesteld , op het Gaika-gebied. Maar ook 
hij werd door het been en weer trekken zijner vijanden geheel afgemat. Er werd niets beslissends uitgevoerd en de 
Boeren begonnen te vreezen , dat de verschrikkelijke SANDILI 
hun in den rug had weten te komen om hunne ontbloote 
nederzettingen te plunderen. 

Zoo was het ook nagenoeg. SANDILI dacht aan niets minder dan aan een aanval op Grahams-town, waar onder anderen 
ook een kruidmagazijn was. De Kaffers werden en worden 
nog in vredestijd, zoolang zij betalen kunnen, door de hebzuchtige Engelsche kooplieden van geweer en kruid genoegzaam voorzien ; maar aan kruid begonnen zij toen gebrek te 
krijgen. SANDILI'S aanslag op Grahams-town gelukte volkomen, 


138 VERDLIJF EENER ENGELSCHE DAME ONDER DE KAFFERS 
alleen de met de Britten verbonden Fingu's zetten hen na en 
ontroofden hun twee derden van de duizend stuks vee weder, 
ja zouden hun alles afgenomen hebben, ale de Kaffers niet 
uit kwaadaardigheid doodgeslagen hadden , wat zij niet meer 
verdedigen konden. Kort daarop gelukte hun een. dergelijke 
aanslag op Beaufort. Het was MACOMO, die zich dear met 
zijne krijgers tot onder de poorten waagde , eenige schoten op 
de stad loste en toen wegvlugtte. De Engelschen , woedend 
over deze stoutheid , zetten hem driftig na ; maar naauw was 
de bezetting uitgetrokken, of andere Kaffers kwamen uit eene 
hinderlaag te voorschijn en dreven van onder de muren der 
stad 50 stuks vee weg. 
Ook gedurende dezen oorlog was Mrs. SOMERSET als ziekenverpleegster 
ijverig bezig geweest ; ook werden er eenige Engelsche 
krijgsgevangenen opgebragt en weder uitgewisseld. Daaronder 
beyond zich eens een jong officier, wiens arm zoo gevaarlijk 
gewond was, dat Mrs. SOMERSET vreesde dat er amputatie 
zou moeten pleats hebben. Zij kwam echter in niet geringe 
verlegenheid , toen de ongelukkige gevangene zijn naam , 
KENNETH M'KENZIE , noemde, en het duidelijk bleek , dat hij 
een bloedverwant van SOMERSET'S tweede gemalin was. Nogthans 
bleef onze vrijwillige balling getrouw aan haar plan van 
geheimhouding en verzocht dadelijk van den Kafferaanvoerder 
de vergunning, om uit de Engelsche legerplaats een heelmeester 
te halen. Drie uren afstands over het heete zand moest zij 
afleggen, eer zij de voorposten bereikte. De schildwachten 
stonden niet weinig verbaasd , toen zij eene Europesche vrouw 
zagen , en lieten haar niet eer door voordat de officier van 
de wacht haar zelf naar den commandant bragt. Deze , een 
wapenbroeder van haar gemaal, werd door haar dadelijk herkend 
; maar hare vreemdsoortige kleeding , hare rol als zuster 
van liefdadigheid en daarbij de omstandigheid , dat zij reeds 
zoo lang verdwenen was, verhinderden dat hij haar herkende. 
De Engelsche officieren gaven slechts hunne bewondering en 
dankbaarheid voor haren vrouwelijken heldenmoed te kennen, 
en binnen een half uur zat zij in den wagen des oversten met 
den chirurgijn naast zich. De gewonde arm moest werkelijk 
afgezet worden ; maar de jonge militair kwam de operatie gelukkig 
te boven en keerde genezen terug naar zijn regiment, 
dat ondertusschen naar Indiö verplaatst was.

TUDENS DE LA ATSTE OORLOGEN. 139 
Natuurlijk was KENNETH M'KENZIE op gemeenzamen voet 
met de familie SOMERSET, en toen hij eens de persoon van de 
raadselachtige ziekenoppasster onder de Kaffers beschreef, riep 
een der aanwezenden uit: »dat is juist alsof bet op Mrs. so- 
MERSET paste." M'KENZIE wierp toen voor het eerst een vergelijkenden 
blik op de dochter des oversten en werd nu eveneens 
op de gelijkheid opmerkzaam. Misschien had men ook 
dezen beteekenisvollen blik als een spel van het toeval spoedig 
weder vergeten , wanneer niet kort daarna een andere officier 
van hetzelfde regiment Miss ANNIE SOMERSET, het evenbeeld 
harer moeder, bad aangesproken en zijne verrassing te kennen 
gegeven, hoe levendig zij hem aan zijne verpleegster in de 
gevangenschap bij de Kaffers herinnerd had. Toen ter tijd 
had het Indische climaat de gezondheid der tweede vrouw 
van SOMERSET reeds zoodanig geschokt, dat de artsen haar 
dringend aanraadden , om voor goed naar Europa te gaan. 
De overste vroeg dus om zijn ontslag , ten elude naar Europa 
weder te kunnen keeren. Maar dit besluit kwam te laat: kort 
voor den dag van het vertrek was SOMERSETS tweede echtgenoot 
reeds gestorven. Zoo ging hij dus alleen met zijne kinderen 
scheep, die hij nu tot aan de Kaap begeleidde , om, 
terwijI zijne nu volwassen dochters onder veilig geleide hare 
reis vervolgden , nog eens naar zijne voor dood gehouden echtgenoot 
onderzoek te doen, daar zijne hoop door de bovengenoemde 
omstandigheden weder opgewekt was, te meer daar 
hij nu ook wist, dat die matrons, die voorgaf op het gestrande 
schip geweest te zijn, hem slechts bedrogen had, om er zijn 
voordeel te doen. 
Thans nu de hinderpaal niet nicer bestond , die Mrs. SOMERSET 
tot haar geexalteerde besluit gebragt had, was het 
vooruitzigt voor de arme vrouw beter. Er verliep echter een 
geruime tijd, eer ALICK WAIIGFI van eene zijner reizen terugkeerde 
, en de overste wilde toch op hem wachten , om in zijn 
gezelschap en geholpen door zijne plaatselijke kennis , het 
onderzoek voort te zetten. Bij de eerste bijeenkomst bekende 
de trouwe man , die nu zag dat de toestand der familie andere 
was, alles wat hij wilt, en toen bled er geen twijfel meer, 
dat Mrs. SOMERSET en de »Doctorkoningin" onder de Kaffers 
eene en dezelfde persoon waren. 
De overste en zijn voormalige dienaar maakten zich nu op

40 VERBLIJM EENER ENGELSCHE DAME ONDER DE RAFTERS, ENZ. 
weg naar den Kraal van MACOMO en kwamen daar ook, op 
een oogenblik van vrede , ongedeerd aan. Daar het verhaal 
des Heeren FENTON geen roman is, zullen wij, evenmin als hij, 
het woordenboek der pathetische termen plunderen , om dit 
wederzien te schetsen. Aileen melden wij, dat de Kaffers alle 
mogelijke moeite deden , om Mrs. SOMERSET te overreden, dat 
zij zou blVven of althans wederkeeren , daar zij haar alle 
eerbeNqzingen , waartoe deze natuurkinderen in staat zijn, 
voorspiegelden. Mrs. SOMERSET had langen tijd kracht gevonden 
in de gedachte, dat zij het uitverkoren werktuig der 
Voorzienigheid was, die haar duidelijk haren weg in de steppen 
van Zuid-Africa had aangetoond, misschien om door haar het 
Christendom onder deze wilden te verspreiden. Zij had zich ook 
vrij wat moeite gegeven , om als buitengewone zendeling onder 
de Kaffers werkzaam to zijn; maar zij moest opregt bekennen, 
dat het uitgestrooide zaad op onvruchtbaren bodem was gevallen. 
Want zij had slechts eene enkele ziel mogen winnen, 
namelijk eene dochter van SANDILI ed ook deze nog op zeer 
dubbelzinnige wijze , daar het bleek, dat deze prinses sterk 
verliefd was geworden op een gewonden Engelschen soldaat 
in het hospitaal van Mrs. SOMERSET, en vermoedelijk aan deze 
omstandigheid hare leerzaamheid to danken had. 
In de Kaapstad werd de raadselachtige zuster van liefdadigheid 
onder de Kaffers als een formeel wonder aangegaapt 
, door velen herkend en in 't algemeen als eene heldin 
met huldebewijzen overladen. Na eene scheiding van tien 
jaren werd de familie in Engeland weder hereenigd , en eerst 
door den oorlog in de Krim werd er een uit hun midden opgeeischt 
; want KENNETH M'KENZIE , die tot den huiselijken 
kring behoorde , moest daar met andere kameraden onder 
Cathcart's heuvel begraven worden. 
DE WAGGON VAN PIUS IX. 
Behalve de berigten van benoemingen van geestelijken , gevangenzettingen 
van leeken en geldelijk onvermogen van alien, 
die wij gewoon zijn uit den Kerkelijken Staat to ontvangen, 
hebben wij onlangs van den prachtigen spoorwegwaggon gehoord 
, die de Pans ten geschenke heeft ontvangen. Dit denk

DE WAGGON VAN PIUS Ix. 141 
beeld der directie van den Pio-Latina-spoorweg was zeker niet 
ongelukkig, om daardoor misschien Z. H. eenigzins te verzoenen 
met de nieuwerwetsche spoorwegdrift. Immers tot nog 
toe wilde dit product der 19e eeuw, op Latium's classieken 
bodem — evenmin als constitutionele instellingen of andere 
niet middeneeuwsche zaken — kwalijk gedijen. 
Het is niet onbelangrijk om eene meer uitvoerige beschrijving 
van dit spoorwegkunststuk te hooren , vooral ook daar 
het een bewijs oplevert van de vorderingen der galvanoplastie, 
die hier vooral in toepassing is gebragt. Het is zeer eenvoudig 
om in bet ruwe deze bewerking te beschrijven. Een 
stuk gutta-percha in water geweekt en door eene hydraulische 
pers op eenig voorwerp gedrukt, geeft daarvan, door de 
fijnheid zijner moleculen , den zuiverst mogelijken afdruk. Dan 
laat men het op dien vorm weder bard worden , waarna het 
door zijne elasticiteit er gemakkelijk is of te ligten , terwijl 
het de fijnste reliefs en lijnen daarvan in afdruk vertoont. 
Deze afdruk wordt met een zeer fijn metaalpoeder bestrooid 
en dan in eene oplossing van koperzuur gedoopt ; waarin het, 
aan den invloed van den galvanischen stroom onderworpen, 
langzamerhand met eene dunne laag koper bedekt wordt. Die 
laag wordt dikker al naarmate men het korter of longer er 
in laat, (in 14 dagen 22 streep) en, na haar van de guttapercha 
afgenomen te hebben , heeft men dus geheel den oorspronkelijken 
vorm weder, met eene juistheid en zuiverheid , die 
vroeger door middel van gesmolten metaal nooit te bereiken 
was ; het behoeft niet meer bijgevijld en bijgewerkt te worden 
, en is dus oneindig veel goedkooper en beter, dan de best 
gelukte bronzen voorwerpen. Bovendien is het uiterst ligt, 
daar eene dikte van 2 strepen genoeg is, waar men bij het 
brons 3 tot 10 strepen noodig had. 
Tot nog toe echter maakte men van deze bewerking slechts 
gebruik bij de vervaardiging van kleine voorwerpen. Maar 
nu is het bij de versiering van dezen pauselijken waggon meer 
in het groot toegepast , en deze welgelukte proeve doet dus 
nog schitterender toekomst voor de galvanoplastie hopen. Het 
is weder aan Fransche kunstenaars dat de vervaardiging van 
dit kunststuk is opgedragen , dat wel niet goedkoop, maar 
toch voor den prijs uiterst prachtig moet zijn. 
Van buiten is de waggon geheel bedekt met koperen platen,

142 DE WACVION VAN P/DS IX. 
sommigen van 2 en een halve Nederl. el lang en coin breed, 
die op bovengenoemde wijze door de galvanoplastie verkregen, 
zoovele panneelen vormen met de schoonste symbolisafe 
figuren en relief. Behalve de volkomen zniverheid der 
figuren heeft men hierdoor nog een ander voordeel gewonnen, 
de meerdere ligtheid. Men berekent dat, zoo dezelfde figuren 
van gewoon brons gemaakt hadden moeten worden, de waggon 
5000 Nederl. ponden meer gewogen zon hebben. — Deze 
koperen bekleeding geeft aan het geheel een deftig en ernstig 
voorkomen , zonder te groote eentoonigheid, daar hier en daar 
op enkele saillerende punters verguldsel is aangebragt. 
Het gebouw — want dien naam verdient het — is in drie 
afdeelingen verdeeld. Voorop de antichambre, dan de salon, 
van aehteren (dear waar de zetel des Pausen is) hoog oploopende 
on met een mijter gekroond, eindelijk de slaapkamer. 
Bovendien bevindt zich vooraan een terras, waar de 60jarige 
Pans ook op de spoorwegreis vrijelijk de frischheid der Italiaansche 
atmospheer kan inademen. 
Van buiten wordt de salon of zitkamer van de andere onderscheiden 
door drie hoofdfignren , het Geloof, bet Martelaarschap 
on de Waarheid , en zoo zijn overal de verschillende 
symbolische versierselen , wapenen van den Pans, insignien 
zijner viaardigheid, enz., met smaak en symmetrie aangebragt. 
Van binnen is het zoo prachtig gestoffeerd, dat het alle keizerlijke 
en koninklijke spoorwegpaleisjes, die tot nog toe over 
de Europesche rails worden getrokken, overtreft. FInweel, 
zijde, goud en schilderwerk betwisten elkander den voorrang, 
en de meubelen zijn met snijwerk en verguldsel versierd, of, 
gelijk in de slaapkamer, van het meer ernstige ebbenhout, met 
ivoor ingelegd. Het is altijd eene zware teak, om zooveel 
prachtigs als mogelijk is op 46n te hopen , zonder door overladenheid 
den goeden smaak te kwetsen , en flier Was die taak 
dnbbel raoeijelijk, dear de waardigheld van hem, voor wien het 
bestemd was, nog meer tot eenvoud en ernst der versiering 
noopte. Meesterlijk sehijnt men deze zwarigheid opgelost te 
hebben. Dat ook de beste kunstenaars hun penseel tot de 
schilderrersierselen hebben moeten leenen, begrijpt men, en 
dan is 20,000 (rands, alleen aan schilderwerk, niet veel. 
Der Pabst lebt herrlich in der Welt,

DR WAGOON VAN PHIS IX. 143 
en billijk was het, dat, daar hij zelf geen waggon betalen 
kon, zoo fraai als die van den Keizer en de Keizerin der 
Franschen, men er hem een gaf, die nog fraaijer is. Jammer 
maar, dat de maatschappij van den Pio-Latina-spoorweg, die 
dit kostbare geschenk aanbood, blijkbaar ook weer moed dan 
fondsen had. Ten minste, wij hebben moeten hooren, dat de 
fabricant Mr. CHRISTOFLE, vriendelijk bedankte, om het afgewerkte 
stuk nit de handen te geven voor bet tot den laatsten 
duit (40,000 francs ontbraken nog) betaald was. Ilij wist 
wel, dat men uit den Kerkelijken Staat gemakkelijker revolutionnairen 
dan scudi's of francs krijgt. 
DE WEG VAN ALLE OUDE MONUMENTEN. 
De Engelschen verheugen zich over een nieuwen diefstal 
van onbeheerd goed, die hun weder heeft mogen gelnkken. 
Als eksters slepen ze alle oude monumenten, die zij vinden, 
magtig worden, transporteren en bergen kunnen, near het 
groote nest, het British Museum, en zoo zijn daar onlangs 
weder eenige fragmenten aangekomen van het monument bij 
nitnemendheid, dat ze thans bezig zijn in te palmen, bet 
fameuse Mausoleum. 
Dien naam kent ieder en hij behoeft geen groote oudheidkundige 
te zijn, om te weten, dat die naam oorspronkelijk 
gegeven werd aan een verbazend groot gedenkteeken, dat de 
vorstelijke liefde van ARTEMISIA , Koningin van Carie, op bet 
graf van haren onvergetelijken MAUSOLUS oprigtte. Wat men 
er gaandeweg van gevonden heeft bewijst dat het niet ten 
onregte als type en voorbeeld van alle volgende grafteekenen 
gegolden heeft, zoowel wegens de grootschheid als de schoonheid 
van architectonische vormen. Volgens PLINTHS' beschrijving 
was het gebouw 63 voet Lang en bijna even breed; en 
bovendien blijkt bet nu, geheel door een zeer nitgestrekten 
ringmuur en plein omgeven te zijn, alles met de noodige versieringen. 
Misschien is het een en ander over de opgravingen 
Diet onbelangrijk. 
Reeds in Jan. 1857 schreef de Eng. Consul te Budrum het 
volgende aan Lord STRATFORD DE REDCLIFFE : nEen weinig 
benoorden Aga is eene plaats, waar reeds voor vele jaren

144 DE WEG4 VAN ALLE OUDE MONUMENTEN. 
Mr. DONALDSON de ruinen opgemerkt heeft van een prachtig 
Jonisch gebouw, waarvan hij enkele ornamenten afteekende. 
Groote fragmenten van Jonische kolommen lagen hier bij mijn 
eerste bezoek , en bij nader onderzoek van de plaats in de 
rondte vond ik overal groote blokken meest van Parisch marmer. 
De vorm van de kolommen, en de overvloed en schoonheid 
van de marmerblokken deden het mij voor waarschijnlijk houden 
, dat dit de plaats van het Mausoleum was, te meer daar 
nergens in de omstreken van Budrum zulke belangrijke ruffles 
gevonden worden. Ilt begon hier dus opdelvingen en vond, na 
twee dagen gravens, kleine fragmenten , die waarschijnlijk van 
een fries in hoog relief afgebroken waren , niet ongelijk aan 
die welke van bet kasteel van Budrum reeds naar bet British 
Museum overgebragt zijn." 
nTerwijl ik voortging met de opdelvingen, haalde ik een 
digt daarbij staanden muur omver, die bijna geheel uit groote 
stukken van kolommen en marmerblokken was zamengesteld. 
Daaronder ontdekte ik een gedeelte van een colossalen leeuw, 
volkomen gelijk aan die welke reeds op het kasteel zijn en 
van dezelfde grootte ; enz." — Zoo heeft de genoemde consul, 
de Heer NEWTON, sedert zijne onderzoekingen voortgezet en 
marmerblokken in massa naar Engeland overgezonden , waar 
zij weldra voor het publiek ter bezigtiging gesteld zullen worden. 
Dit schoone monument was waarschijnlijk door eene aardbeving 
omver geworpen en vernield. Later kwamen de ridders 
van Rhodus , die de beste en grootste brokken die bun 
pasten , gebruikten om er het kasteel van Budrum van te bouwen. 
Na de twisten met de Turken over deze plaats werden 
er maar steeds materialen en ornamenten, groote en kleine, van 
de roman weggehaald, totdat men nu eindelijk alles weder 
zuinig bij elkaAr begint te rapen en te bewaren. — Zoo is het 
lot van alle monumenten : opgerigt door de ouden , vernield 
door eene aardbeving of den tand des tijds , verstrooid door 
de woeste kinderen der Middeneeuwen , en opgegraven door 
de nieuwere tijden , om geborgen te worden in een British 
Museum. Het wordt te klein , dat groote strandvonderspakhuis. 
Welnu , dan zal men het uitbouwen. 
MU dunkt het moet een onaangenaam gevoel zijn voor een 
Engelschman, als hij de pyramiden van Egypte ziet , en zich 
onmagtig gevoelt om die ook me6 naar huis te nemen.

DE WEG VAN ALLE OUDE MONUMENTEN. 145 
Het zou toch schoon staan, het zou toch eervol en vleijend 
voor den nationaaltrots zijn, als men zoo'n pyramide ook kon 
stelen en, zoo al niet in, dan toch in de nabijheid van Londen 
plaatsen ! 
VERKOOPEN MENEER? 
Verbeeldt u, dat ge een gouden ring aan den vinger draagt, 
een aandenken , hetzij aan moeder of gade, hetzij, zoo het u 
niet 'nee is geloopen in de wereld, aan vroegere grootheid, — 
en dat een echte handeldrijvende zoon Israels u zijn solenneel 
verkoopen meneer? toegilt en reeds den prijs begint te bepalen, 
alsof het van zelf spreekt dat gij tot dien verkoop zoudt besluiten. 
Onaangenaam is zulk eene vraag altijd, maar zij zou 
het nog meer zijn, wanneer zij u door uw gelijke in vollen 
ernst en in vol gezelschap werd gedaan. 
Iets dergelijks heeft Spanje moeten ondervinden van Noord- 
America. 
Reeds lang heeft die Staat begeerige blikken geslagen op 
Cuba, dat door zijne ligging hun zoo juist te pas zou komen, 
en waarvan ze — en niet ten onregte — meenen meer voordeel 
te zullen trekken dan de trotsche Spanjaarden. Deden 
zij hun zin , dan stapten ze met revolver en bowie-knife op Cuba 
over, sloegen en joegen de Spanjaarden in zee, bouwden er 
koffijhuizen en kantoren , stichten er plantaadjes en maakten 
er goede zaken. Ongelukkigerwijze is het geen tijd meer voor 
zulke avontuurlijke plannen. Maar nu weten ze er wat anders 
op. Zonder er zich in het minst om te bekommeren of Spanje 
wel aan verkoopen denkt, overleggen zij met elkander wat ze 
er voor geven zullen. Eerst dient een lid van het Congres 
een formed voorstel in, om, »aangezien Cuba het vertier op 
de Mississipi-vallei bemoeijelijkt, en de Spaansche autoriteiten 
daar ons grootelijks tot last zijn, — aangezien wij het zeer 
goed kunnen gebruiken en de Spanjaard niet, — dat het Congres 
besluite, om dertig millioen dollars in handen van den 
President te stellen , ten einde Cuba te koopen." Zoo of zoo 
omtrent luidde dit voorstel. Men zou kunnen zeggen: America 
is niet verantwoordelijk voor wat een enkel lid op het Congres 
durft voorstellen. Maar neen ! Spoedig daarop komt de boodschap 
van den President, en inderdaad, ook daar worth in 
vollen ernst van den aankoop van Cuba gesproken.

146 VERKOOPEN MENEER ? 

Het is eene lompheid, zooals ze in het dagelijksche Leven van 
den ongemanierden parvenu tegenover den edelman kan voorkomen ; maar van een staatsligchaam tegenover een anderen 
Staat is het vrij zonderling. Watt de fiere Castiliaan , die 
zijne schulden wel niet betalen kan, maar desalniettemin de 
edelste edelman uit gansch Europa is, zal die dat eenige kleinood, 
hem gebleven uit de schoone dagen van roem , van magt en 
van rijkdom, zal hij dat verkoopen ? En al deed hij het nog 
zoo gaarne, is het niet schreeuwend onfatsoenlijk, om hem dat 
maar zoo op eens ten aanhoore van de oude en de nieuwe 
wereld voor te stellen ? Algemeen was dan ook de verontwaardiging der Madridsche grandee, en de gezant van Spanje 
to Washington heeft ronduit verklaard, dat als men weder de 
onbeschaamdheid had, om in het Congres over die zaak te 
spreken, hij onmiddellijk zijn paspoort zou vragen, om den 
transatlantischen koopman te leeren wat een edelman toekomt, 
al ware de degen en het gala-costuum, die hij van voorouderen 
geerfd heeft, zijn eenige rijkdom. 

Geheel anders des Spanjaards verbasterd nakroost, de Mexicanon. Pas hooren zij dat daar geld geboden wordt voor land, 
of een der gouvernementen, die daar het bewind in handen 
hebben, zoekt naar een paar hoekjes land, die Mexico wel 
missen kan en biedt die den man van den dollar voor eenige 
millioenen aan. Om daarop te antwoorden is nu weer de 
Americaan te trotsch, waarschijnlijk omdat hij met Mexico 
zijne eigen plannen heeft. 

NOG EENE LANDENGTE OM DOOR TM SNIJDEN. 

Het regt door zee is uit de mode, men wil nu regt door 
't land. Het voorbeeld van den ouden Pers, die het schiereiland van den Athos tot een eiland maakte om den weg 
to verkorten , vindt eerst in onze tijden gereede navolging. 
Reeds heeft men geld bijeen , of zegt het te hebben, om de 
Africanen tot eilandbewoners to maken, en in het vooruitzigt 
dat America in tweeen gesplitst zal worden kibbelt men en 
diplomatiseert men reeds over het voorregt om den baas over 
dien weg te spelen. Maar dit is nog niet genoeg. Even als 
alle menschen die het druk hebben zich den Aid niet gunnen, 
om eerst het work dat onder handen is of te maken eer zij 


NOG EENE LANDENGTE Ot DOOR TE SNIJDFN. 147 
aan iets nieuws beginnen , zoo zoekt onze rustelooze tijd wear 
naar nieuwe landengten om door te snijden. En men heeft 
er weder eene gevonden. 
Onbelangrijk is dat denkbeeld toch niet, ook voor den Nederlender 
niet. Het plan, dat nu onlangs ter sprake is gebragt, 
schijnt door den bekenden Engelschen gezant te Canton Sir 
JOHN Bowan,* ondersteund te worden. Het geldt hier het 
Maleische schiereiland , de zuidelijke spits van Achter-Indie, 
die den Engelschen, zoo zij van hunne India naar China willen 
gaan , noodzaakt om de straat van Malacca te passeren. Behalve 
dat dit altijd een geforceerde omweg is, is het Nederlandsch 
vaarwater, en de zelfstandige Engelschman vaart liever 
in eigen zee. Daarom alleen heeft hij in der tijd Singapore 
gesticht, om toch eenige magt in dat vaarwater to hebben. 
Tans wil hij nog beter. Ten zuiden van het koninkrijk 
Siam is de smalle strook die de Indische Zee van de Chinesche 
scheidt het smalst op eene plaats , de landengte van Kraw 
genaamd. Daar wil men doorheen. De afstand is 50 Eng. 
(12-1 geogr.) mijlen, en voor het grootste gedeelte kan men 
gebruik maken van eene rivier, , zoodat men misschien maar 
een 12 Eng. mijlen zal hebben door to graven. Op die wijze 
zou men den afstand tusschen Calcutta en Canton 1175 mijlen 
verkorten , en, wat de Engelschman nog hooger schat , misschien 
een eigen weg hebben. — Men zegt dat het Eng. gouvernement 
reeds bevelen heeft gegeven tot het noodige onderzoek. 
Of het er toe komen zal, weet ik niet, het schijnt niet onmogelijk 
, ofschoon de handelaren van Singapore er zich wel 
tegen verzetten zouden. De Times is er ook voor. Nu, voor 
ons is het misschien ook niet kwaad. Hoe minder de Engelschen 
in onze wateren te maken hebben, hoe minder 
ze troebel zullen maken. 
OOK DE DIIITSCITERSI 
Dat Albions zonen aan Nederland zijne rijke en rijkmakende 
bezittingen in den Indisehen Archipel misgunnen, hebben wij 
nu eenmaal bij ondervinding maar al te duidelijk geleerd ; het 
is de oude Davidszonde met het ooilammetje. Zelfs dat Frankrijk 
eene predispositie tot dezelfde kwaal heeft, laat zich verklaren 
, het heeft schepen genoeg, om colonien te bezitten, en 
geene colonRin genoeg, om zijne vloot te gebruiken.

148 001{. DE DUITSDFIERS 
Maar de Duitschers , die weinig meer scheepscanonnen hebben, 
dan zij couranten lezen ; die in Indie toch geen bier zouden 
kunnen drinken , — dat die ook mede zingen in het lied 
der afgunst , en, bij eigen onmagt om ons in die wateren 
break te doen, juichen in hetgeen anderen ons berokkenen, — 
wat zal men daarvan zeggen ? 
En toch, rustig zittende bij de thee en achter een tijdschrift, 
in het minst niet geneigd, om mij kwaad te maken , moest ik 
mij onlangs ergeren over eene ontboezeming , die van zulken 
coloniennaper getuigde in een Duitsch Tijdschrift, Das Ausland. 
Een opstelletje over »De vorderingen der Hollanders op 
Sumatra in de laatste 40 jaren", trok daar mijne aandacht. 
Ik wilde eens zien, wat de man — misschien een coloniaal, 
die in der tijd zijn Duitsche lijf en ziel voor Hollandsch handgeld 
gaarne verhuurde om thans van het verdiende in onze 
Oost met zijne lieben Freunde te genieten, — wat zulk een der . 
Germaniers van ons doen en drijven op Sumatra verkondigde. 
Nu, een sommair overzigt van de belangrijke vorderingen door 
ons Gouvernement op Sumatra's Westkust gemaakt , las ik en 
vond de feiten niet al te onnaauwkeurig. Maar de gezindheid 
jegens de Hollanders, die er in doorstraalde, verwonderde mij. 
Alsof wij het al heel erg maakten worden de Hollanders voorgesteld 
ala veroveringszuchtig en zelfa trouweloos jegens Maleijers 
niet alleen, maar ook andere Europeanen. En dat wel 
ons Indische gouvernemement , dat alleen op den Nederlander 
gebeten is, maar alle vreemde vlaggen en vreemde 
gelukzoekers zoo lieftallic, begunstigt ! 
Onder anderen verbal onze Duitscher met blijkbaar welgevallen 
, »dat in de laatste jaren andere Europeanen (nicht 
Hollander) het vertrouwen van verscheiden inlandsche Maleische 
vorsten op Sumatra hebben weten te winnen." Dat de 
»magtige Sultan van Djambi" zich aan het Nederlandsche oppergezag 
onttrokken heeft, en het zeker wel aan Britsche madgevers 
te danken zal hebben, dat de Oran Wolanda (de Hollanders) 
hem tot nog toe niet hebben kunnen tuchtigen. Dat 
ook in het groote rijk van Atschin (N.-Oostel. uiteinde van 
Sumatra) Fransche en Engelsche in vloed meer en meer veld 
wint, en het daardoor den Hollanders wel zeer bezwaarlijk 
zal vallen, om hunne heerschappij over gansch Sumatra uit te 
breiden." Eindelijk maakt hij de vernuftige opmerking, dat de 
Hollanders het daarom alleen tegen een dikwijls vier- of vijfmaal 
talrijker vijand hebben kunnen uithouden, omdat zij hier nog 
nooit granaten en kartouwen noch cavallerie tegenover zich zaven. 
Des Duitschers vreugde over Djambi kan door de laatste berigten 
wel wat bedaren , en men zou hem kunnen vragen of 
Duitschland er dan zooveel bij winnen zou als Engelschman of 
Franschman een deel of het geheel van onze overzeesche bezitzittingen 
had. Maar al is Sumatra of Java de Duitsche Rijn 
niet, het Sie sollen ihn nicht haben... zouden ook wij op de lippen 
kunnen nemen, ala bravades in een volkslied in onzen aard lagen.

MENGELWERK. 
DE CHINEZEN IN DE VERSTROOIJING. 
Voor vele menschen behoort de Chinees, even als de eenhoorn 
, tot de fabelachtige dieren. Het groote mierennest aan 
gene zijde van den Chineschen muur schijnt hun toe zich ganschelijk 
to sluiten voor Europeesch verkeer, , en de denkbeelden 
van Chineesch zijn voor hen den met die van afzondering en 
stilstand. 
Vie echter eenigzins bekend is met toestanden en zaken 
van onze Overzeesche bezittingen , weet , dat dit verre van 
juist is. De grootste kwaal, het grootste gevaar, , wat daar 
dreigt, is misschien juist de overvloed van deze indringers, 
die daar eene niet ongelijke , maar veel gewigtiger rol spelen, 
dan de Joden, over gansch Europa verstrooid. Sedert eeuwen 
hebben wij daar het Chinesche vraagstuk, dat niet minder zorg 
baart, dan het Italiaansche vraagstuk aan de Europesche kabinetten 
, en dat met de gewone voortvarendheid van het Indische 
gouvernement ten eeuwigen dage onafgedaan blijft. 
Dat Chinesche vraagstuk begint echter in de laatste jaren 
meer en meer een algemeen , een wereldvraagstuk te worden. 
De quaestie der openstelling van China schijnt door de Chinezen 
zelf in omgekeerden zin opgevat te worden, als door 
de Europesche volken. Op alle pogingen der laatsten om tot 
die openstelling meer en meer te geraken, antwoordt China 
slechts door steeds talrijker driften zijner gele kinderen naar 
het buitenland te lozen , en thans is het niet bijna alleen de 
Indische Archipel waarheen zij verhuizen ; naar verschillende 
punten des aardbols, overal heen waar wat te verdienen en 
te winnen valt, rigt zich die stroom. 
Inderdaad in vele opzigten begint het halfrond onzer tegenvoeters 
gewigtig te worden voor de wereldgeschiedenis. Terwijl 
Hindostan reeds gedurende twee jaren de aandacht van 
gansch Europa gespannen houdt; tep41 Cochin-china eindelijk 
lang gekoesterde chimeres van Frankrijk schijnt te zullen verwezenlijken 
; terwijl Japan behalve de Hollandsche ook Engelsche 
MENGELAV. 1859. N°. IV. 11

150 DE CHINEZEN 
en andere consuls zal toelaten ; terwijl Rusland van het Noordwesten 
op China aandringt, begint China aan zijn emigratiesysteem 
eene ontwikkeling to geven, die belangrijke toestanden 
kan doen geboren worden. 
Hoe druk wij het dus ook hebben met te luisteren naar hetgeen 
wij dagelijks moeten hooren van nieuwe industriele waagstukken 
en oude politieke verwikkelingen en bedreigingen; — 
al gebeurt er in Europa en America ook reeds zoo veel, dat 
wij naauwelijks een tiende van alle belangrijke berigten nagaan 
kunnen , — wij worden wel genoodzaakt om ook op de toestanden 
to letten die zich langzamerhand in het verre Oosten 
ontwikkelen. 
Reeds lang heeft de Chinees minder zwarigheid gemaakt 
om zelf naar vreemde landen over te gaan, dan om vreemdelingen 
in eigen land toe te laten. Doch tot voor kort geschiedde 
dit slechts naar enkele landen en als ter sluiks ; het 
heette dat het Hemelsche rijk ook zijne uitgangen sloot, opdat 
zijne Hove kinderen zich niet daarbuiten in de landen der 
Barbaren verliezen zouden. Maar wet en werkelijkheid zijn 
ook in China niet altijd hetzelfde. Ongestoord ging de uitstrooming 
der overvloedige bevolking uit China haren gang, 
en eindelijk is die zoo belangrijk geworden , dat het wel der 
moeite waard is voor de oogen der beschaafde wereld, om zich 
voor dat gewigtige verschijnsel te openen. 
Vele omstandigheden hebben zich vereenigd, om aan de 
emigratie uit het Chinesehe rijk in de laatste dagen eene geduchte 
uitbreiding te geven. Aan de eene zijde een langdnrige 
en geduchte opstand in het rijk zelf, met zijn aanhang 
van verwoesting moord , brandschatting — wat wel het voornaamste 
doel , en hongersnood , wat wel het voornaamste resultaat 
schijnt — waardoor de toestand der lagere classen in het 
Hemelsche rijk alles behalve hemelsch moest worden. Ook 
zonder dat zou er overbevolking bestaan ; maar nu was het 
zoo veel te meer noodig, dat de hongerende scharen naar 
buiten werk en brood gingen zoeken. Aan de andere zijde 
hebben Engelsche ruwheid , door Fransche vriendschap trouw 
geholpen , de Chinezen in het alternatief gebragt om te kiezen 
tusschen Europesche canonnen of Europesche barbaren. Van 
twee kwaden heeft de Neef der maan het geringste moeten 
kiezen, en het jongste verdrag van Pei-ho heeft het groote

PC DE VERSTROOIJINTG. 151 
Mongoolsche klooster at weder iets meer toegankelijk gemaakt 
voor buitenlandsch verkeer, , en het al weder iets meer bezwaarlijk 
gemaakt om de gegeven beloften dadelijk weder te 
verbreken. 
Daaraan heeft zich nog eene omstandigheid gepaard , die 
even als op de geheele beschaafde wereld, zoo ook op China 
belangrijken invloed schijnt te zullen oefenen. Die zoekt die 
vindt, en zoo is het niet to verwonderen dat de menschheid, 
die altijd goud zoekt, eindelijk belangrijke vonden begint te 
doen. Met California is de wereld en veine gekomen, en spoedig 
daarna heeft men ook op de Australische en New-Caledonische 
goudbeddingen de hand gelegd. 
En , hetzij dat de Chinees een ontzettend fijn gehoor heeft 
voor den klank des gouds, hetzij omdat zijne afzondering niet 
zoo erg is als men zich wel voorstelde, bijna even spoedig als 
America en Europa had China het schuim zijner bevolking 
naar de placers afgezonden. Zij kwamen niet bij honderdmaar, 
bij duizendtallen. En wat nu te doen ? Hen wegjagen, 
de lastige, vuile indringers ? Maar men kon ze toch ook zoo 
goed gebruiken, en ze waren zoo onderdanig en gedwee , zoo 
kneedbaar als was en mest. Men duldt ze dus. Maar nu 
men begint te zien, dat hoe meer Chinezen men heeft, men 
er des te meer heeft te verwachten, nu begint die verbazende 
toevloed toch niet alleen lastig, maar ook onrustbarend te 
worden. 
Meer dan alle andere volken hebben de Nederlanders er 
belang bij, om een naauwlettend oog to houden op de quaestie 
dezer Chinesche emigratie ; meer dan alle anderen hebben wij 
ze leeren kennen in onze O.-Indische bezittingen, bet eerste 
punt, waarnaar hun schuinsche, begeerige oog zich gerigt 
heeft. Waar Engelschman en Americaan nog vooreerst niet 
bang behoeven te zijn, dat deze ongenoode gasten hunner magt 
over het hoofd zullen groeijen , mag de Nederlander, , zooveel 
geringer in aantal, wel eons ernstig over deze mogelijkheid 
gaan nadenken. Waar de eersten hen nog niet anders hebben 
gezien , dan in de lage kruipende houding die bun eigen is, 
zoolang zij de zwaksten zijn, hebben wij op Borneo geleerd, 
waartoe zij in staat zijn, zoo zij eens de sterksten werden. 
Welke echter de mogelijke gevolgen zullen zijn van het 
meer en meer wegvallen der slagboomen tusschen het Mon- 
11 *

152 DE CIIIViEZEN 
goolsche en het Caucasische ras, is onmogelijk thans te be-- 
palen. Maar zeker is het, dat het oogenblik gekomen schijnt 
te zijn, waarop de twee groote rassen, die eertijds aan de 
hellingen van de Himelaya en Altai zich gescheiden hebben, 
het eene, het blanke ras, om de boorden van den Atlanticus 
to gaan bevolken, het andere, het gele ras, om aan den Stillen 
Oceaan onmetelijke rijken te stichten, thans tot elkander zullen 
naderen en door hunne vereeniging eene nieuwe periode der 
geschiedenis zullen openen. En om zich eenig denkbeeld te 
kunnen vormen van wat de toekomst in barer' schoot verbergt, 
is het van het hoogste gewigt na te gaan welke eigenschappen 
, goede en kwade, ligchamelijke en geestelijke, de 
nieuwelingen aanbrengen, die voortaan bestemd schijnen te 
zijn, om in aanraking met ons te leven en op het wereldtooneel 
op te treden. Daartoe moet men hen volgen in de 
verschillende toestanden van hun nieuw bestaan, hen buiten 
hun land aan het werk zien, in de streken waarheen hunne 
emigraties zich rigten. Wij zullen dat doen aan de hand van 
den Franschman ALFRED JACOBS , die, naar aanleiding van 
eenige der jongste geschriften en documenten over California en 
Australia, de Revue des deux Mendes des vorigen jaars met 
een artikel hierover versierd heeft. Voor zoo ver echter hun 
optreden in de Nederlandsche colonien betreft, zullen wij het 
moeten aanvullen ; waartoe onder anderen het verdienstelijke 
werk van Prof. P. J. VETH over Borneo's Westerafdeeling en 
het ten vorigen jare verschenen ”Montrado" door w. A. VAX 
BEES gereede bouwstof opleveren. 
Deze emigraties zijn van tweederlei aard, in zoo verre zij van 
buitenaf zijn uitgelokt, of vrij en uit eigen beweging geschieden. 
In het eerste geval zijn de emigranten niet enders dan 
gehuurde werklieden, zoogenaamde koelies (coolies), voor rekening 
van de Europesche gouvernementen en particulieren aangeworven. 
In het andere handelen zij alleen volgens de wetten 
van eigen behoeften en eigen ,wil. Doze twee verschillende 
toestanden van hun verblijf buiten China moeten afzonderlijk 
in 't oog gevat worden , omdat zij zeer verschillende resultaten 
hebben ; de eene gelukt slechts ten halve, is reeds op den 
achtergrond getreden en schijnt te zullen verdwijnen , terwijI 
de andere bloeit, zich ontwikkelt, en allergewigtigste, zegenrijke 
, maar misschien ook wel gevaarlijke gevolgen voor de 
toekomst voorspelt.

INT DE VERSTROOUNG. 153 
I. DE CHINESCHE KOELIES. 
De afschaffing van den slavenhandel had het onde coloniaalsysteem 
een zwaren slag toegebragt , en de Engelschen zelf 
waren de eersten , die hiervan te lijden hadden. De blanken , 
ongeschikt voor zwaren arbeid onder de keerkringszon, moesten, 
zoo zij hunne colonien niet wilden verliezen , naar eene vervanging 
uitzien der arbeiders waarvan ze voortaan grootendeels 
verstoken waren. De Engelschen waren er eerst op uit om 
arbeiders te wervon op de westkust van hunne Indie. Oorspronkelijk 
werd aan deze Indianen de naam van koelies gegeven, 
die later aan elke soort van arbeiders gegeven is, hetzij 
onder de Chinezen hetzij onder de negers aangeworven. De 
Franachen van het eiland La 114union namen tot deze zelfde 
Indianen hunne toevlugt, alsmede tot de bewoners van Madagascar. 
Maar deze hulpbron , ofschoon voldoende voor de 
eilanden der Indische Zee, was niet rijk genoeg voor het uitgebreide 
coloniaalgebied der Engelschen. De Indianen weigerden 
om contracten aan te gaan voor to ver verwijderde 
streken ; ook zijn zij vrij lui en de Engelsche 0.-I. compagnie 
vond weldra reden om zich tegen hunne aanwerving te verzetten. 
Men moest dus naar een ander middel omzien, en toen 
wendden de Engelschen hunne blikken naar China. 
Engelsche agenten werden dus uitgezonden naar de digte 
bevolkingen van Fokien , Kwan-si en de andere provincien 
van zuidoostelijk China. Van uit Hong-kong en de andere 
vijf Chinesche havens rigtten zich hunne oproepingen en beloften 
naar het binnenland. Aanvankelijk deden er zich weinig 
personen op: de Chinezen hadden de gewoonte nog niet, om 
den blik verder to rigten dan de grenzen van hun land, en 
de wetten die de emigratie verboden waren nog in voile kracht. 
Tegenwoordig bestaan die wetten nog wel , maar zij worden 
zonder schroom en moeite ontdoken. Daar echter enkele pogingen 
gelukt waren, meen den de Europeanen het middel gevonden 
te hebben , om hunne suiker- en katoenplantages weder op te 
werken ; de Mandarijnen van Amoy en Canton, behoorlijk 
betaald , zagen het vertrek der ongelukkigen , waarvan de Chinesche 
steden overvloeiden , door de vingers; in het kort, de 
stoot was gegeven. Eenige Chinezen, na het verstrijken van 
hun engagement teruggekeerd , bragten de broodelooze en

154 DE CIIINEZEN 
havelooze menigte in verrukking door bet verhaal der rijkdommen 
en der ruime velden, die de vruchtbare akkers zonder 
bewoners besloegen. Een twaalftal jaren na 1840 ging dit 
zoo geregeld voort; de Chinezen lieten zich exporteren en werkten 
in de colonies en bewezen er eenige diensten. Cuba verzocht 
in 1847 van zijne Junta de vergunning om deze Aziatische 
colonisten in te voeren en beyond er zich zeer wel bij. 
Over het algemeen roemde men deze nieuwe koelies wegens 
hunne gedweeheid, matigheid en vatbaarheid. 
Verschillende omstandigheden bragten weldra wijziging in 
dezen staat van zaken : na hunne arheidzaamheid in dienst 
van anderen te hebben aangewend, begonnen de Chinezen te 
begrijpen , dat het voordeeliger zou zijn dit voor eigen rekening 
te doen. Velen wisten gedurende hun diensttijd, door 
zuinigheid en volharding, een vermogentje bijeen to scharrelen, 
en kozen het een of andere vrije beroep of gingen verhuizen 
naar de Philippijnsche eilanden. Bovendien hielden de planters 
zich niet altijd even trouw aan de gemaakte bepalingen: sommigen 
maakten geen verschil tusschen de negers , vroeger hun 
eigendom, en de Chinezen die niet anders dan huurlingen 
waren. Aan de andere zijde nam de handel in koelies nog 
meer toe, juist door de ontdekking der goudlanden, die anders 
de vrije emigratie meer in de hand werkte. Daardoor toch 
stroomden de Chinezen der zuidelijke districten naar de havenplaatsen, 
en wanneer zij de middelen niet meer hadden om 
als vrijen te emigreren, dan begonnen ze maar met het als 
koelies te doen. 
Maar met de uitbreiding van den koeliehandel vermenigvuldigden 
zich ook de naisbruiken. De Chinees werd als eene 
koopwaar behandeld, en de matrozen der schepen waarmee 
ze vervoerd werden, hadden de liefhebberij om hem op alle 
mogelijke manieren in zijne zeden en gewoonten to krenken: 
met zijn lange staart, zijn gekke gezigt en zijne zotte gewoonten 
was Jan Chinees (John Chinaman) het doelwit van 
eeuwigdurende plagerijen. Wat was dat wezen met zijn gele 
gelaat en schuinsche oogen hun ook anders dan een artikel 
van handel, een wezen van mindere soort, ook niet veel 
beter dan een slaaf! Overgeleverd aan de schraapzucht der 
agenten en de ruwheid der zeelieden, kreeg de emigrant volstrekt 
niet wat hem beloofd was; de eenen eigenden zich een

TN DE VERSTROOIJING. 155 
deel van zijn rantsoen rijst en thee toe, de anderen staken 
hem jammerlijk den gek aan. Zelfs zijn staart, het heiligste 
van zijn geheelen persoon, waaraan men niet raken mag 
zonder den vredelievendsten Chinees dol to maken, werd niet 
ontzien ; de matrozen kenden geen grooter genot dan om er 
eenigen met de staarten aan elkander te binden en ze dan te 
laten rondsukkelen ; somtijds ontzagen zij zich niet om ze of 
te snijden. John Chinaman verloor van tijd tot tijd zijne gewone 
bedaardheid en nam dan eene geduchte wraak. Onder 
de personen die in het wilde in de havens van Amoy en 
Shanghai aangeworven waren, behoorden velen tot het uitvaageel 
der bevolking, die voor moord en plundering niet terugdeinsden. 
Ook heeft men in de laatste jaren meer dan een 
verschrikkelijk tooneel hierbij zien plaats hebben. 
Tegen het einde van 1853 was eene Engelsche bark, de 
Spartan, van Amoy naar Sydney onder zeil gegaan, met eene 
lading van 250 koelies. Zij hadden een contract aangegaan, 
volgens hetwelk elke Chinees zich verbond oni den kapitein 
of elk ander persoon aan wie hij ze zou overdoen, voor vijf 
jaren te dienen ale herder, pachter, , dienaar of jets dergelijks, 
waartegen de kapitein van zijne zijde aan ieder eon bepaald 
rantsoen van suiker, , rijst, koorn , vleesch en thee had nit to 
keeren , tot 14 dagen na de aankomst in de colonie , wanneer 
het loon van 4 dollars per maand zou moeten aanvangen; 
bovendien had ieder 8 dollars handgeld ontvangen. De mannen 
waren gedurende den overtogt goed behandeld en hadden zooveel 
vrijheid genoten ale de scheepsruimte toeliet. AlIes ging 
goed gedurende de eerste acht dagen, maar de negende dag, 
toen de kapitein met den eersten stuurman midden onder de 
koelies stond en de mansehappen achter op het schip waren, 
grepen de Chinezen eensklaps den bootsman aan en trachtten 
hem over boord te werpen. Deze wist hun to ontsnappen en 
vlugtte in het wand. De Chinezen gingen naar de hutten en 
haalden de bajonetten van de geweren, waarschijnlijk omdat 
zij die zelf niet wisten to gebruiken. Vele mansehappen en 
ook de kapitein werden met mes- en bajonetsteken gewond, 
de tweede stuurman gedood. Ondertusschen echter begon de 
equipage, van den eersten schrik bekomen, zich zoo goed 
mogelijk te verdedigen ; de geweren begonnen mede in het 
spel to komen, een twaalftal Chinezen werden doodgeschoten en

156 DE CIIINEZEN 
in zee geworpen en de orde hersteld. De Spartan, begeleid 
door een Amerikaansch schip, dat toevallig ontmoet werd, 
zette koers naar Singapore en hier werd een gedeelte der 
Chinezen aan de regtbank overgeleverd. 
Nog veel verschrikkelijker was de zaak van den Robert 
Browne. Dit Americaansche schip had den 20aten Maart 1852 Amoy 
verlaten met 400 koelies aan boord voor Cuba en Peru; op 
de hoogte der eilanden Loo-choo , tusschen Formosa en Japan, 
had men eenig ongenoegen onder de Chinezen bespeurd , dat 
echter nog niet gevaarlijk dreigde te zijn , toen op het onverwachtst 
dertig Chinezen den kapitein aanvielen , hem den hals 
afsneden en een aantal matrozen vermoorden. De tweede 
stuurman met eenige manschappen op het voordek gevlugt, 
begon een wanhopigen maar vergeefschen strijd. Slechts negen 
matrozen die in de kajuit eene schuilplaats hadden gezocht 
werden gespaard ; de Chinezen bevalen hun met den dolk op 
de keel om het schip te sturen. Staande op de campagne gaf 
een Chinees van Amoy, die Engelsch sprak , met een revolver 
in de cone en een vaandel in de andere hand, het signaal tot 
de plundering, en in weinige oogenblikken vertoonde het geheele 
schip een tooneel der afgrijselijkste wanorde. De scheepspapieren 
, de instrumenten , het huisraad van den kapitein, 
alles lag door elkander met rijst , scheepsbeschuit, gedroogde 
visch en al wat het schip bevatte ; de Chinezen braken de 
chronometers, om to zien of het monteersel ook van good was, 
anderen amuseerden zich met het kwik van de barometers in 
bolletjes over de planken te laten loopen; 46n had de medicijnkist 
opengebroken en, meenende daar eens ,zeer kostbare liqueuren 
ontdekt te hebben, sloeg hij den inhoud der flesschen met 
gesopte beschuit naar binnen ; hij stierf dan ook weldra daarop. 
De zeekaarten, verscheurd en met blood bevlekt, zwiervea 
over het verdek en de Chinezen liepen been en weer met 
opgewonden gebaren en brulden alien te gelijk. Zij lieten naar 
een klein eilandje ten noorden van Formosa sturen en gingen 
met de booten aan land, terwijl er slechts 22 achterbleven 
om de negen matrozen te bewaken ; maar ondertusschen begon 
de landwind te waaijen en de Americanen kapten in stilte 
het anker ; door belofte en bedreigingen wisten zij hunne wachters 
meester te worden , en gelukkig kwam een schip dat zij 
ontmoetten bun te pulp, zoodat zij de haven van Amoy konden

IN DE VERSTROOIJING. 157 
bereiken. De reden of althans het voorwendsel tot den opstand 
was de slechte behandeling geweest, en vooral de krenking 
aan twee-honderd Chinezen door het afsnijden der staarten 
aangedaan. 
Deze en vele dergelijke voorvallen maakten in America en 
Aziki een geducht eclat. De dagbladen van Shanghai, van 
Hongkong en de Vereenigde Staten trokken partij tegen den 
handel in koelies en declameerden tegen hetgeen zij een handel 
in gele, in Chinesche slaven noemden. Maar men had toch 
altijd behoefte aan werkvolk in de colonien ; bovendien was 
het transport der Chinezen, afgezien van zulke enkele bloedtooneelen 
, zeer winstgevend; het hield dus niet op. Men 
trachtte zooveel mogelijk dezen handel te regelen en de voorwaarden 
der engagementen te bepalen , die den Chinezen vele 
voordeelen voorspiegelden, ala: vrijheid, om na anderhalf jaar 
terug te keeren , zoo de arbeid tegenvalt, vrijheid, om hunne 
vrouwen en kinderen mede to nemen , zorg voor een doctor 
en een tolk en dergelijke meer. 
De Americanen echter die er nooit belang bij gehad hebben, 
om in eigen land koelies in te voeren (wel om ze voor rekening 
van anderen to transporteren), en die het eerst ingezien 
hebben, dat de werkzame Chinees een lastige concurrent kon 
worden , verklaarden zich sterk tegen den koeliehandel. Van 
1853 tot 1857 vindt men deze quaestie in alle legislative documenten 
van het Washingtonsche congres besproken. In de 
hevigste termen werd de handel afgekeurd, en in 1856 verklaarde 
het gouvernement bij publieke acte er zich tegen, dat 
Americaansche burgers er op eenige wijze deel aan namen. 
Doch men kon niet anders doen dan de scheepskapiteins dringend 
verzoeken zich van den handel to onthouden ; rnaar zoo 
gemakkelijk laat de Yankee eene winstgevende industrie niet 
varen. 
De eenige verbetering echter die aangebragt werd, was 
dat men in de Chinesche havens wat naauwkeuriger toezag 
op de wervingen, en zich zooveel mogelijk trachtte te waarborgen 
, dat de Chinezen van hunne zijde althans het contract 
trouw nakwamen. Ook werden aan de scheepskapiteins de 
zorgvuldigste recommandaties gegeven, om elke reden tot ergernis 
en ongenoegen te vermijden. Doch ondanks deze en derge

158 DE EIIINEZEN 
lijke voorzorgen is het gebruik der koelies afgenomen , tot op 
het oogenblik , dat de oorlog te Canton er den laatsten slag 
aan heeft toegebragt. Geheel heeft het nog niet opgehouden: 
uit Amoy, Shanghai, Hongkong zijn er nog wel uitgevoerd 
gedurende de vijandelijkheden tusschen het Hemelsche rijk en 
de westersche mogendheden, die zich tot Canton bepaalden; 
maar deze bron is geheel ontoereikend geworden. Van daar 
heeft in den laatsten tijd Frankrijk voor zijne colonie la Rdunion 
werklieden gezocht in de zoogenaamd vrije negers van Africa's 
westkust. Ook dat systeem heeft geen geluk gehad ; men weet 
wat daarover is voorgevallen (vergelijk het artikel »De Slavenhandel 
in vrije negers" in No. I van dezen jaargang) en in 
Jan. dezes jaars is dat emigratiesysteem dan ook formed afgeschaft. 
Maar als men het decreet leest , waarin dit aan den 
gouverneur van la Rdunion wordt aangezegd , dan zal men 
kunnen opmerken, dat daar alleen opgenoemd worden de plaatsen 
van waar men voortaan niet meer zulke emigranten zal 
mogen aanvoeren. Op de eene of andere wijze zal men dus 
hetzelfde of iets dergelijks spoedig weder zien, tenzij men 
tot de koelies terugkeeren kan , die men van zelf door hunne 
meerdere ontwikkeling, toch altijd iets beter dan slaven zal 
moeten behandelen. 
Engeland heeft er aan gedacht , om de overwonnen en gevangen 
Sepoys als arbeiders op de plantages te plaatsen, maar 
dit is eene bron, die altijd slechts een korten tijd zal vloeijen. 
Nog zijn er wel enkele Chinezen die zich aan den staat van 
koelie onderwerpen , maar zij zijn op verre na zoo werkzaam 
en ijverig niet als de Chinezen, die tegenwoordig voor eigen 
rekening emigreren. Dat is dan ook de vorm der Chinesche 
emigratie, die langzamerhand daarvoor in de plaats treedt. 
De koelieuitvoeren waren eigenlijk niet meer dan de oorspronkelijke 
vorm, die uitgangspunt en aanleiding geworden is tot 
de thans zich ontwikkelende vrije (werkelijk vrije) emigratie. 
Deze beide vormen zullen wel altijd in zekere mate nevens 
elkander bestaan , in zoo ver er altijd Chinezen gevonden zullen 
worden, die, eigen transport niet kunnende betalen, daarvoor 
den band van een koeliecontract wel willen aannemen ; maar 
de laatste zal voortaan de voornaamste zijn en haar willen 
wij thans in hare ontwikkeling nagaan.

IN DE VERSTROOIJING. 159 
II. DE VRIJE CRINESCHE EMIGRATIE. 
Hier komt in de eerste plaats in aanmerking de rol, die 
de Chinezen hebben gespeeld en nog spelen in den Indischen 
Archipel. 
Het zijn eigenlijk niet de Europeanen of Hollanders, maar 
de Chinezen, die deze streken ontdekt hebben. Wanneer zij 
er zich eerst gevestigd hebben, doet niets ter zake en is ook 
onbekend; maar zeker is bet, dat wij op Java en elders in 
den Ind. Archipel reeds de Chinezen onder de Javanen gevestigd 
vonden. Zij hadden er zich echter gevestigd als particulieren 
, niet van staatswege uitgezonden of ondersteund, en 
zoo leverden zij geen belangrijk bezwaar op voor de nederzetting 
der Nederlanders, enkele gevallen — men denke aan 
COXENGA, die echter ook slechts als particulier optrad — uitgezonderd. 
Integendeel wisten zij zich de overheersching der Nederlanders 
ten nutte te maken. Al spoedig werd de Chinees, wat 
hij nog is, eene soort van noodig, maar gevaarlijk tusschenpersoon 
tusschen den inlander en den Europeaan. Niemand 
beter dan hij geschikt, om pachten en tollen te innen en te 
doen valeren — natuurlijk juist omdat hij zoo goed de kunst 
verstaat, die men uitruigen noemt, — om als administrateur 
of planter van het grondbezit voordeel te trekken, om door 
kleinhandel een vermogentje bijeen te brengen, om handwerken 
nit te oefenen , om zich, terwijl hij ten koste van den inlander 
leeft, bij hem onmisbaar te maken en zich in zijne gunst in 
te dringen. 
De Chinees is een hoogst onaangenaam en lastig wezen. 
Gevaarlijk voor ons gouvernement omdat hij, hoeveel voordeel 
hij ook bij de overheersching des Nederlanders heeft, hem 
tech nooit goed gezind is. Herhaalde malen hebben wij opstanden 
der Chinezen ook op Java te onderdrukken gehad — 
zoo, om van vroegeren te zwijgen , in 1800 in Cheribon , 1832 
in Krawang en 1832 te Batavia zelf —; bij opstand of oorlog 
met den inlander heeft de Chinees nooit vrijwillig onze zijde 
gekozen , maar wel, hetzij in het geheim hetzij enkele malen 
zelfs openbaar, , zich bij hem tegen ons gevoegd. En toch 
het vooral juist hunne knevelarijen die den inlander dikwijls

160 DE CIIINEZEN 
verbitteren en als eene der redenen van den grooten opstand 
van 1825-30 beschouwd moeten worden. 
In den oorlog is hij een niet te verachten vijand. Zijne constitutie 
is voor het climaat geschikt even goed als die des inlanders, 
maar hij overtreft dezen ver in spierkracbt en sterkte. 
Dat het hem niet geheel aan moed ontbreekt, is op Borneo 
gebleken , en daarbij maakt zijne verbazende laagheid en trouweloosheid 
, dat men voortdurend tegen hem op zijne hoede moot 
zijn. — In de kunsten en bedrijven des vredes is hij een 
magtig mededinger. De Chinees weet wat hij wil: hij wil 
geld verdienen en rijk worden ; hij weet hoe hij daartoe geraken 
moet: door onverdroten vlijt, door zich alles te getroosten, 
door geen list of laagheid te ontzien. Meestal komen 
zij zonder iets uit China over en werken als ezels ; zij getroosten 
zich alle ontberingen en schikken zich in alle omstandigheden 
met eene gelatenheid, die tot laagheid wordt. 
Die kunst, om zich in alles te schikken, daarin ligt de 
grootste kracht van den Chinees. HU weet zich klein te 
waken en te kruipen als een worm, zoo hij, gelijk in Australia 
en California of aanvankelijk op Borneo, onder volkeren komt 
die hem niet lijden mogen of nog te magtig zijn. Dat het 
echter geene natuurlijke gedweeheid is, blijkt uit zijne 
dagende houding, zoodra hij begrijpt dat hij de overmagt 
heeft. Hij verlaat zijn geboorteland zonder vrouw en stelt 
zich op Java met eene Javaansche, op Borneo met eene leelijke 
Dayaksche tevreden ; neemt er twee en meer zoo hij geld genoeg 
heeft, geene zoo hij het niet betalen kan, of gelijk de 
Hoer VAN REES verhaalt, twee arme Chinezen onderhouden 
zamen cone vrouw, baten en schaden eerlijk zamen deelende. 
Zijne list en oneerlijkheid in den handel is spreekwoordelijk. 
Wat mensch ter wereld zal tegen zulk een wezen concurreren 
? Zoo ziet men dan ook op Java Chinezen met ontzaggelijke 
vermogens, zooals zelden een Europeaan bijeen kan vergaderen 
; en zij geven voor landbezit geldsommen , die een Europeaan 
er moeijelijk voor geven kan. Ook hierin is eene der redenen 
gelegen dat men ze meent te moeten dulden : zonder hen zou 
landverkoop en landverhuring veel minder aan het gouvernement 
opbrengen. 
Als handwerksman en daglooner heeft hij zich ook in onze 
onmisbaar weten to maken. Wegens zijne uiterst

IN DE VERSTROOIJING. 161 
geringe behoeften, kan hij zich met zeer weinig loon tevreden 
stellen , terwijI hij in handigheid en arbeidzaamheid ver boven 
den inlander uitmunt. 
Het is eene eigenaardige , afgezonderde maatschappij, die de 
Chinezen in onze Indien vormen. Ofschoon naar de versehillende 
plaatsen en hulpbronnen van bestaan weder gewijzigd — 
ook met mijnarbeid en landbouw houdt de Chinees zich bezig, 
hoewel kleinhandel en administratie zijn hoofdvak is is het 
Chinesche karakter toch overal in de hoofdtrekken hetzelfde. 
In onze 0.-Indi6n hebben wij het bewijs , dat de Chinees van 
alle volkeren der aarde den meesten aanleg heeft om een coloniserend 
yolk to worden. Hoofdzakelijk ligt de verklaring 
reeds hierin , dat hij zich altijd vermengt met den volkstam, 
waaronder hij zijn verblijf kiest. Zijne onbehagelijke vrouwen 
schijnt het Chinesche rijk nog niet to willen missen. Maar 
daardoor ontstaat een gemengd ras, dat volkomen de geschiktheid 
heeft, om to wonen en te bloeijen in het land waar het 
geboren wordt, en toch het Chinesche element krachtig genoeg 
bewaart, dat zij niet met de inlanders versmelten, maar altijd 
eene scherp afgebakende zelfstandigheid daartegenover bewaren. 
In hunne afzonderlijke Chinesche kampongs, waar zij 
vrij en ongehinderd aan hunnen lust tot opium en smerigheid 
kunnen botvieren en ongestoord hunne godsdienstplegtigheden 
en godsdienstfeesten kunnen vieren , doen zij denken aan de 
Joden in hunne afzonderlijke wijken in sommige Europesche 
streken. Gelijk wij zagen , menig Chinees komt tot vermogen 
en zet belangrijke ondernemingen op touw, en dan zijn zij 
genoeg aan elkander gehecht , dat hij altijd liefst met Chinesche 
arbeiders wil werken. Van daar komt er steeds nieuwe toevloed 
uit China, die als nietsbezittende arbeiders, hetzij men 
ze koelies wil noemen of niet, in het land komen , en bet 
zeker niet verlaten voor dat zij een vermogentje verworven 
hebben, maar meestal hun nieuwe vaderland tot vaste verblijfplaats 
maken. 
Om deze en vele andere redenen is het dan ook niet te verwonderen 
dat velen met ernst hunne waarschuwende stem hebben 
doen hooren , om de vermeerdering en de overmagt dozer 
indringers zooveel mogelijk to keer te gaan. Reeds VAN IMHOFF, 
FOLANEN en ENGELHARDT drongen op maatregelen van voorzorg 
aan, en ook de Engelschman RAFFLES, gelijk ook de beroemde

162 DE CHINEZEN 
VAN HOGENDORP verklaarden zich sterk tegen deze kwalijkgezinde 
parasiten. Maar tot nog toe heeft het niet of weinig 
mogen baten. Wel zijn door verschillende Resolution, van 
1827 en nog drie keeren later, beperkingen gesteld op het 
invoeren der Chinesche nieuwelingen ; maar krachtige maatregelen 
zijn niet genomen. Hoewel algemeen geklaagd wordt 
over de toenemende onbeschoftheid en zelfvertrouwende houding, 
die de Chinezen meer en meer beginnen aan te nemen; 
hoewel menigeen er een zeer dreigend gevaar in ziet, men laat 
de zaken drijven zooals ze gaan. Of het toe te schrijven zij 
aan vrees voor eene bevolking, die nu eenmaal zoo magtig is 
geworden , dat zij bijna tienmaal sterker is dan de Europesche (*), 
of dat men werkelijk gelooft, dat men ze niet missen kan, 
zoodat het nut dat men van hen heeft grooter zou zijn dan 
het gevaar, is moeijelijk te bepalen. Maar zeker is het, dat 
men tot nog toe niet dan halve maatregelen genomen heeft, 
om hun overmoed en overmagt te keer te gaan (1 - ). 
Op Borneo is men in de gelegenheid geweest te leeren wat 
de Chinezen zijn en wat men van hen te wachten heeft, zoo 
zij tot magt komen. Voor omtrent eene eeuw kwamen daar 
de eerste Chinesche emigranten op de reede van Sambas aan 
en smeekten met kromme ruggen en grijnzenden lath van een 
inlandschen Sultan, OMAR ALA MOEDIN , die toen nog iets te 
zeggen had, de vergunning of om in zijn land te mogen wonen. 
Toen stelden zij zich tevreden met in stilte de goudgronden 
te exploiteren ; maar hoe beter zij hierin slaaiden des te meer 
nieuwelingen kwamen er gaandeweg van China aanzeilen. Een 
tijdlang ging alles goed en de inlandsche worst kon zich niet 
anders dan verheugen over de aanwinst van nijvere, uiterst 
onderdanige onderdanen , die, met zijne eigene Dayakkers door 
huwelijken verbonden, beloofden weldra inheemsch te zullen 
zijn. Totdat de Chinezen, begrijpende dat zij nu magtig genoeg 
waren, op cell groot feest al wat zij konden van Dayakkers 
(*) Volgens het Regeringsverslag van den Staat onzer Kolonien over 1855 
beliep het bedrag der (ik geloof alleen mannelijke) bevolking 
op Java, Europeanen 18,858, Chinezen 133,655, 
op de Baitenbezittingen, Europeanen 6,363, „ 66,891. 
Onder vele anderen heeft ook Mr. J. r. w. VAN NES een paar uitvoerige 
artikels over „ De Chinezen op Java" geschreven in het Tijdschrift 
Door Nederl. Indio , Jaarg. 13. 1851.

IN DE VERSTROOIJING. 163 
en Maleijers verraderlijk vermoordden, en sedert van kruipende 
onderdanen, meedoogenlooze heerschers werden. 
De Maleische vorsten waren niet opgewassen tegen de steeds 
vermeerderende Chinesche volkplanters, wier juk in de laatste 
helft der vorige eeuw zwaar op de Dayaksche en Maleische 
bevolking drukte. Eindelijk werd door Sultan ABOE-BAKARTADJOEDIN 
in 1818 de hulp van het Nederlandsche gouvernement 
ingeroepen, en van dien tijd dagteekenen onze worstelingen 
met de Borneosche Chinezen. En de weinige veerkracht 
, waarmede het Indische gouvernement toen vooral in 
de zoogenaamde Buitenbezittingen optrad, en de herhaalde 
trouweloosheid der Chinezen, en andere omstandigheden, zooals 
de oorlog van 1825-30 op Java zelf, waren oorzaak, dat 
zij langen tijd den spot dreven met de Hollandsche magt en 
van 1825-30 een onafhankelijken staat uitmaakten. In kleine 
republieken , Tongsies, verdeeld , die alleen van eigen verdeeldheid 
te lijden hadden, bleven zij in ,het ongestoorde bezit der 
goudmijnen en verrijkten zich ten koste der zwaar gedrukte 
Dayakkers. Eindelijk werd de groote expeditie onder luit.- 
kolonel A. J. ANDRESEN naar Montrado (het door de Chinezen 
bezette deel van Borneo) afgezonden (in 1854), die na een 
uiterst zwaren oorlog de volkomen onderwerping der Chinezen 
ten gevolge had. 
En zoo is het onnatuurlijke gezag dier Chinesche vreemdelingen 
, die den dwingeland speelden over den inlander, gefnuikt. 
Men verzekert ons dat Borneo's westkust , in den 
korten tijd dat bet weder onder ons bestuur is, ganschelijk 
onkenbaar is geworden. Nu de onbeschaafde maar goede 
Dayakker, onder bescherming van ons bestuur, zich vrijelijk 
begint te ontwikkelen ; nti de Chinees, in band en toom gehouden 
, alleen zijne arbeidzaamheid en nijverheid ten toon 
kan spreiden ; nu orde en regt voor onrust en dwingelandij in 
de plaats zijn getreden , — nu begint Borneo's rijke bodem 
schoone vruchten voor de toekomst te beloven. 
En wie nil de Chinezen aldaar ziet , en zich niet ergert aan 
hunne vuilheid , aan hunne voorliefde en gemeenzaamheid met 
zwijnen, aan hunne walgelijke communiteitsbegrippen over 
huwelijk en echtelijke trouw, aan hunne oneerbiedige en materialistische 
godsdienst , aan hunne Chinezerij en afzetterij in den 
handel, aan hun dierlijk en zinnelijk Leven in een woord,

164 DE CHINEZEN 
die sou al geneigd zijn, om het Nederlandsche gouvernement 
geluk te wenschen met deze ntjvere en ach I zoo gedweee 
onderdanen. 
Maar te vertrouwen zijn zij nooit , en het is te hopen , dat 
het Indische gouvernement, dat nu proef genoeg van China's 
kinderen gehad heeft, het beste middel zal aanwenden om hen 
lief en deugdzaam te houden , — eene genoegzame militaire 
magt, of in de nabijheid , Of gereed om hen dadelijk te komen 
bezoeken. 
Doch het wordt tijd , dat wij de Chinezen hun debut zien 
doen ook in andere streken en wereiddeelen. 
Het nieuws van de goudontdekkingen in California woei 
even spoedig over den Stillen Oceaan als over den Atlanticus. 
De Chinezen die naar de Europesche havensteden van China 
bijeengestroomd waren, hetzij om een engagement als koelies 
te krijgen , hetzij om eene gelegenheid te vinden om naar Borneo 
over te steken , rigtten thans hunne blikken naar die streken waar 
zich zulk een schoon veld voor hunne werkzaamheid opende. 
Reeds in 1850, een jaar na de ontdekking der mijnen, was er 
een genoegzaam aantal in California aanwezig, dat zij en corps 
konden deelnemen aan de begrafenis van den president TAYLOR 
en een adres indienden om het aandeel , door hen aan deze openbare 
rouwbetooning genomen, te verklaren. In de volgende jaren 
nam deze emigratie verbazend toe ; ook voor een deel waren 
het koelies, op wier aanvoering enkele compagnieen zich toelegden 
, doch niet velen , daar de Americanen altijd grooten afkeer 
voor deze soort van arbeiders hadden , — dat wil zeggen , 
om ze zelf te gebruiken , niet om ze met groote winst voor 
rekening van anderen te transporteren. Trouwens , weldra 
begon men den vrijen Chinees even ongaarne te zien. 
De aankomelingen onderscheidden zich van den aanvang 
af, door een bewonderenswaardigen geest van orde en gehechtheid 
aan hunne nationaliteit. Te midden van het nieuwe 
Babel, waar menschen van elle einden der aarde hunne begeerten 
en gewoonten kwamen vermengen , bleven de Chinezen 
altijd zonen van het Hemelsche rijk, en behielden hun bijzonder 
karakter. Zij trachtten volstrekt niet de afgezonderde positie 
te veranderen , waarin zij van zelf door hunne taal en zeden 
geplaatst waren ; zij organiseerden hun arbeid onder elkander 
en bleven ook bU hunne uitspanningen afgezonderd. Overigens

IN PE VERSTROOIJING. 165 
deden zij zich kennen als matig, geduldig, spaarzaam, arbeidzaam 
, tevreden met de geringste winst en voor geene bezwaren 
en moeiten terugdeinzende. In de mijnen verhuurden 
diegenen, die niets hadden om eene eigen exploitatie te ondernemen, 
zich voor het geringste loon: vier of vijf dollars 
per maand. 
Ondanks, ja juist ten gevolge van die eigenschappen kregen 
de Americanen al spoedig een hartelijken afkeer tegen de Chinezen. 
,,Men kon," zoo lieten zich de Californische dagbladen 
hooren , ',John Chinaman, Jan Saffraankleur niet zien, nog minder 
dagelijks met hem in aanraking komen, zonder afkeer en 
walging." Hij is smerig en laf; zijne kleeding, kleur, gelaat 
en manieren — alles in hem is terugstootend. En toch was 
de arme Jorui van alle vreemdelingen de eenige, die angstvallig 
het hoofdgeld betaalde aan de mijnwerkers opgelegd; hij 
was gemakkelijk en vredelievend van humeur ; hij liet zich, 
als het de blanken in het hoofd kwam, uit de plaatsen die 
hij gekozen had gedwee weer wegjagen , en verstoutte zich 
nooit, om naar de rijke beddingen die de anderen zich toeeigenden 
de hand uit te strekken. De Americanen moesten 
erkennen, dat hij over het algemeen rustig, ijverig, liefderijk 
en liefdadig jegens zijne landgenooten was; dat hij zich nooit 
aan dronkenschap overgaf, aan zijne nabestaanden gehecht en 
vol eerbied voor den ouderdom was, die, zegt hij, de wijsheid 
zelve is. Al wat hij vroeg was eene plaats, hoe klein en gering 
ook, om te werken en te leven en dan naar het land zijner 
vaderen weder te keeren. Aardig, dat bier en op Borneo en 
in Australid datzelfde bij de mijnwerkende Chinezen plaats 
vindt, terwijI in andere streken diegenen, die zich aan den 
handel wijden , eerder hun geboorteland schijnen te vergeten. 
Maar waar zij zich ook vestigen behouden zij hunne gewoonten 
en hunne taal, en brengen als 't ware China met zich mede. 
Zoo echter al enkele Chinezen, na hun fortuintje gemaakt 
te hebben , weer vertrokken, kwam er daartegen zulk een 
groot aantal nieuwen toestroomen, dat de Americanen bang 
begonnen te worden voor dien toevloed. In ddne maand van 
1852 kwamen er tien-duizend aan en men vernam dat nog een 
gelijk aantal onderweg was, Als het zoo voortging , dan zou 
gansch California nog een Chineesch land worden. Men begon 
ongerust te worden en riep om maatregelen om paal en perk 
MENGELW. 1859. N. IV. 12

166 DE CHINEZEN 
te stellen aan die Chinesche invasie. De president BIGLER 
stelde aan de wetgevende magt eene wet voor, om verdere 
emigratie to verbieden; maar zijn voorstel ward verworpen. 
No waren dan ook die Chinezen, hoe zorgwekkend misschien 
voor de toekomst, zeer bruikbaar voor het oogenblik: het was 
zoo gemakkelijk, om die menschen bij de hand te hebben, die 
voor nietig loon bet geringste en vuilste werk deden! Men 
vergenoegde zich dus met ze to verachten, terwijl men er 
dienst van trok. De Chinesche colonie mogt leven en zich 
ontwikkelen in California naar haar eigen smaak. Tegenwoordig 
is zij vijftig- tot zestig-duizend zielen stark en zij 
zou zeker nog veel talrijker wezen, zoo er geene Wielding gekomen 
was in Australiii. 
In San-Francisco zelf wonen eenige duizend Chinezen, voor 
zoo ver hunne verschillende beroepen het vereischen over 
de geheele stad verdeeld, maar anders meer bepaald in edne 
wijk bijeenwonende, die Klein-China wordt genoemd. Daar 
woont een groot aantal rijke Chinezen, die de verschillende 
voortbrengselen van hun land in hunne winkels uitstallen. 
Over het algemeen zijn zij vriendelijk en slim en somtijds vrij 
beschaafd en niet al te kleingeestig. Velen spreken vlot Engelsch, 
de anderen hebben tolken. In 1854 hebben zij eene 
wort van beurs gebouwd, natuurlijk speciaal voor hunne landgenooten, 
en den 29sten April van dat jaar verscheen het eerste 
Nommer van een Chineesch dagblad, The Gold Bills _News, 
een klein bled van 4 bladzijden. Gold Hills (de gouden 
heuvelen) is de naam, dien de Chinezen aan San-Francisco 
geven. De rijke kooplieden van Klein-China gaan zwierig 
gekleed; zij hebben mattresses die zij onderhouden, hebben 
clubs, waar hunne landgenooten van minderen stand niet toeplaten 
worden, en zij veroorloven zich meer geraffineerde en 
intellectuele genoegens dan de massa. 
In de stad zijn de arme Chinezen — verreweg het grootste 
getal — kruijers, bleekers of kleermakers; men ziet ze in 
menigte bij de putten en vijvers het linnen wasschen, of het 
met hunne kleine strijkij2ers strijken. Dit publiek vindt zijne 
uitspanningen in de straten Dupont en Sacramento, in een 
aantal speelhuizen, die dag en nacht vol zijn. De kamers 
bevatten drie of vier tafels met banken; achter in elke kamer 
is een orkest van vijf of zes musicanten, die met hunne

IN DE VERSTROOIJING. 167 
vreemdsoortige instrumenten de onwelluidendste toonen (voor 
niet Chinesche ooren) voortbrengen. Somtijds accompagneert 
een zanger met zijne schorre of schelle toonen. Men staat 
verbaasd, als men deze plaatsen van uitspanning binnentreedt, 
over het deftige en melancholieke voorkomen van deze Chinesche 
doordraaijers , en over hunne zonderlinge manier om 
zich te amuseren. Eene groote menigte koperen speelpenningen 
zijn over de tafel verstrooid, waarboven lantarens van gekleurd 
papier hangen te bungelen; de bankier met een Lang, 
dun stokje gewapend roert en telt de penningen af, terwijl de 
spelers met begeerige oplettendheid al zijne bewegingen volgen, 
en van tijd tot tijd hunne schorre keelgelaiden doen hooren. 
De weinige Chinesche vrouwen, die naar California verhuisd 
zijn, hebben voor haar deel de prostitutie ale beroep 
gekozen. Tot 1851 kwamen er maar zeer weinige, want de 
wetten die de emigratie verbieden zijn met betrekking tot de 
vrouwen zeer streng. Langzamerhand, daar de voordeelen to 
groot waren, nam dit aantal echter belangrijk toe, ondanks 
de Chinezen zelf, die al hun best doen om ze in China te 
houden. Zij waken, schijnt wel, het gemeenste en meest 
schaamtelooze gedeelte der geheele bevolking van San-Francisco 
uit. 
Behalve hunne speelhuizen hebben de Chinezen ook hunne 
schouwburgen; in 1852 kwam er een geregeld tooneelgezelschap 
uit Canton en vertoonde zuiver Chinesche stukken; reeds 
het volgende jaar werd er een tweede theater geopend. Ook 
hebben zij nog eene andere soort van uitspanning, die een 
zeker godsdienstig karakter heeft, en die twee malen in het 
jaar wederkeert, bij de lente en den herfst. Dan vormen zij 
processies en trekken in afzonderlijke lange treinen naar hun 
kerkhof, met banieren en muziek voorop. Op hunne groote 
vaandels ziet men vergulde draken, en zij dragen mede varkens- 
en gebraden geitenvleesch, wier geur, zeggen zij, aangenaam 
is aan hunne afgestorvenen. Zij steken dan klein 
vuurwerk af en branden cabalistische papierstrookjes, voeren 
vreemdsoortige dansen uit, en keeren in processie naar de stad 
terug, even als zij gekomen zijn, om te eten en zich te vermaken. 
Allen nemen aan deze nationale feesten deel. Er zijn 
echter vele Christenen onder hen en reeds is te San-Francisco 
zelf een zendelingspost georganiseerd. Anders zijn zij 
12 *

168 DE CHINEZEN 
hardnekkig aan hunne vaderlandsche gebruiken gehecht, zooals 
onder anderen uit de volgende omstandigheid blijkt. — 
Den 268ten Mei 1856 kwam er in de haven van Hong-kong 
een schip binnen van California, met eene lading van — 300 
lijken. De nabestaanden en vrienden van gestorven -Chinezen 
hadden die laten opgraven en van Sis-kyiou en Mariposa naar 
San-Francisco transporteren , ze daar in lenge kisten gepakt 
en vervolgens over zee laten vervoeren, opdat zij in het land 
hunner vaderen zouden molten rusten. Om dezen vromen pligt 
to vervullen, hadden zij zich niet ontzien groote sommen nit 
te • geven. Bij deze gelegenheid schreef de Daily California: 
',California is zonder weOrga in de exportatie van den Chinees; 
de grondstof die wij invoeren is de Chinees in onbewerkten 
staat, levend; en wij voeren hem gefabriceerd en gepakt, als 
lijk, weder nit." 
De heeren Chinezen hebben ook een eigenaardig eergevoel. 
Men ziet niet zelden, dat hij die zijne schulden niet betalen 
kan, zich om 't leven brengt; dan vereffent de dood zijne 
rekening. Zelfs bij vrouwen, die hare engagementen niet kunnen 
vervullen, schijnt het wel voor to komen, dat zij zich 
met opium vergiftigen. Er schijnen ook zekere geheime genootschappen 
en wetten onder hen te bestaan, die hen besturen 
en de schuldigen straffen. Als de Californische policie 
die dan zag mishandelen door hunne landgenooten, wilde zij 
tusschen beiden komen, maar meestal te vergeefs; de gestraften 
weigerden, hetzij uit vrees, hetzij uit gehoorzaamheid aan onderlinge 
overeenkomst, om van die tusschenkomst gebruik te 
maken. Men kan niet te weten komen, ten gevolge van welke 
wetten en regelen zij zoo handelen: de Chinezen hebben nooit 
Anders dan leugens ten antwoord gegeven op hetgeen hen hieromtrent 
gevraagd werd. Ook moet men niet vergeten, dat 
zij zich bovendien geheel onderwerpen aan de wetten van den 
staat en de plaatselijke verordeningen, en zoo zij daar somtijds 
tegen zondigen , is het alleen uit onwetendheid. 
Ten gevolge der vele en groote branden , die San-Francisco 
geteisterd hebben, zijn de houten huizen door steenen vervangen 
, en deze steenen zijn van China gehouwen en gereed over 
den Oceaan aangevoerd. De Chinesche wijk is echter geheel 
van hout gebouwd en vele huizen zelfs uit bouwstoffen, die 
afgewerkt uit China zijn aangevoerd en hier alleen in elkkar

DI DE VERSTROOMING. 169 
gezet. De huizen zijn klein en slecht ingerigt, maar het is 
ongeloofelijk welk een aantal personen er in opeengepakt 
worden. Er zijn slechts zeer weinige Chinezen die de Europesche 
kleederdragt hebben aangenomen , de anderen behouden 
hun nationale costuum en langen staart. Aan dit zonderlinge 
uiterlijk en aan de groote bedrijvigheid, die er altijd heerscht, 
gelijk ook aan de gekleurd papieren lantarens heeft de CMsche 
wijk zijne eigenaardige physionomie te danken. 
In Australie hebben de dertig- of veertig-duizend Chinezen, 
in de verschillende gouddistricten verdeeld , insgelijks niets 
verloren van hun nationaal karakter. Melbourne heeft even 
als San-Francisco zijne Chinesche wijk. Sedert 1854 begon 
de emigratie, zonder California geheel te laten liggen , zich 
bij voorkeur naar Australid te rigten ; zeker alleen omdat het 
digter bij is, want bij de Engelschen vonden zij niet beter 
onthaal dan bij de Americanen. Toen men ze ook hier in 
zoo groote massa's zag aankomen, nam de wetgevende magt 
maatregelen, om hen zoo mogelijk tegen te houden. Zij stelde 
een hoofdgeld van tien X per Chinees, en bepaalde, dat Been 
schip meer dan den Chinees op elke vijf ton van zijn scheepslast 
mogt aanvoeren. Maar die bepaling was ligt te ontduiken. 
De schepen zetten hunne Chinezen aan andere havens 
of kustplaatsen af, die zich dan over land naar de colonie 
begaven. Daarbij leed tevens de handel van Melbourne, en 
zoo werd deze maatregel weer opgeheven en alleen de eerste 
behouden. Maar de Chinezen betaalden het hoofdgeld en de 
emigratie ging er haren gang om, maandelijks duizende arbeiders 
aanbrengende, zoodat men op nieuw ongerust begon 
to worden. De dagbladen voeren uit tegen die overstrooming, 
die de blanken tusschen de Mongolen en Chinezen dreigde te 
doen wegzinken »als naalden tusschen bet hooi." De kamer 
van koophandel hield eene buitengewone vergadering, om het 
Chinesche vraagstuk te behandelen en over de volgende punten 
te beraadslagen: Geven de verdragen tusschen Engeland 
en China de vrijheid aan eene Engelsche colonie om de onderdanen 
van het Chinesche rijk uit te sluiten? — Heeft het 
gouvernement van Victoria het regt, om het verkeer tusschen 
zijne en de Chinesche havens te beperken ? — Welke gevolgen 
zou eene uitsluiting der Chinezen kunnen hebben voor bet 
leven en den eigendom der Engelsche onderdanen in China

170 DE CIHNEZEN 
gevestigd ? — en welke gevolgen voor den handel van Engeland 
en de Australische colonieen met China ? — Welke maatregelen 
zouden genomen kunnen worden , om vrede en eendragt 
te stichten tusschen de Chinezen en de blanke colonisten ? 
Bij deze nienwe gevaren begonnen ook de Chinezen ernstig 
ongerust te worden. Zij beraadslaagden onder elkander en 
droegen eindelijk aan een oud man op, om eene verdediging 
van hen op te stellen , die het volgende stuk te berde bragt. 
),QuANG-camv, een nienwe aankomeling, een man gezond 
van hoofd en hart, vijfde neef van den Mandarijn 
TA-QUANG-TSING-LOO, die vele tuinen bij Macao 
bezit." 
”Deugdzaam yolk van het aanlokkelijke goudland I ik, eenige 
jaren ouder dan de meeste Chinezen, die op het gastvrije 
strand van uwe gele velden ontscheept zijn, en al dadelijk met 
allen eerbied de dankbaarheid en onderdanigheid wil.lende betuigen 
, die ik in mijn hart heb, gelijk ook al mime reisgenooten 
, zonder hen te vergeten die bescheidenlijk onderweg 
zijn; — ik, man van bezadigdheid en voorzigtigheid , bekwaam, 
om volgens het wijze voorschrift van CIING-FOO-TSEE 
en LAO-SHANG, eene zaak van beide zijden te bezien eer ik 
uitspraak doe, — ik kan Beene woorden vinden , om mijne verwondering 
nit te drukken over de knoestige en ruwe bamboezen 
, die, volgens rapport van onzen tolk ATCHAI, de ruggen 
der emigranten uit bet Hemelsche rijk , ons verre vaderland, 
bedreigen." 
,,De mensch staat bloot aan vele dwalingen en is omringd 
door vele donkerheden ; hij moet zich gelaten onderwerpen. 
Hij moet geduldig en onderdanig zijn ; alle goede wetten leeren 
dit, en de Chinezen eeren en gehoorzamen de wetten, omdat 
zij de schoonste bloemen en de schoonste vruchten zijn, die 
de hemel nit de wortelen der wijsheid getrokken heeft. Ook 
moet de mensch zich krommen als een boog voor gouverneuren 
en superieuren (!), want dezen zijn de wortelen zelf der wijsheid. 
Daarom wenschen wij met alle gebruikelijke ceremonie4n 
te naderen en ons neer te buigen voor den gouverneur van 
deze stad." 
,,Waarin toch hebben wij Chinezen , bescheidenlijk aangeland 
aan uwe overheerlijke kusten , gegronde reden tot uwen

IN DE VERSTE001JING. 171 
toorn gegeven ? Dat wenschen wij alien to weten. Altijd 
heeft de mensch onderrigting noodig, en vooral wanneer bij 
in vreemd land komt. Onze tolk ATCHA1 heeft ons teleurstelling 
willen sparen; ATORA1 is een braaf jong mensch, vroeger 
agent van HOUQUA en MOWQUA kooplieden in thee; maar 
hij kan uwe beraadslagingen verkeerd hebben verstaan en 
overgebragt. Dat is mijne opinie, en die van andere .eerbiedwaardige 
mannen." 
,,Ik weet door de getuigenis van'vele aanzienlijke personen 
van ons land, en heb ook de verzekering van anderen, die in 
Australia hebben geleefd en naar het Hemelsche rijk zijn wedergekeerd, 
dat niet alleen het Engelsche yolk hier komt, maar 
ook dat van India, van Japan, van America en selfs van 
Frankrijk en van elders; dat geen yolk van eenig beschaafd 
land, waar de kunsten en nuttige werken beoefend worden 
volgens de wijsste en oudste voorschriften, uitgesloten wordt; 
maar dat zij integendeel alien van harte met beide handen 
worden opgenomen en met het spel van triangels en tam-tams 
worden ingehaald. Dus en dat in aanmerking genonaen, kan 
ik, stellar dezes, QuANG-CHEW, seer nederig persoon, maar 
met eenig verstand, niet denken dat de gouverneur, die de 
weegschaal der wijsheid in de hand houdt, en zijne hoop en 
wijze raadslieden (zijne Mandarijnen van de oranjeschil) voor 
zouden stellen, dat alle natieen welkom zouden zijn, uitgezonderd 
de Chinesche. Ik beroep mij op u alien, verschillende 
volken van het aanlokkelijke goudland; zou dat geene 
handelwijze zijn tegen billijkheid en regt? De gedachte, dat 
wij op jammerlijke wijze teruggestuurd zouden worden, zonder 
kwaad gedaan to hebben, ofschoon onschuldig, ofschoon zuiver 
van eenige misdaad, vervult ons met angst." 
Verder treedt de Chinees in eene uitvoerige optelling van 
de verschillende soorten van handwerkslieden , die zich onder 
hen bevinden, en wijst eindelijk op het voordeel dat ook de 
landbouw van den arbeid der Chinezen trekken kan, en 
ein digt : 
Andien deze redo eenigzins aannemelijk is, weet ik dat zij 
met een oplettend oor, het hoofd naar den eenen schouder 
geneigd, zal worden aangelioord. Ik wensch vurig, dat de 
gouverneur van deze stad en van alle omringende steden een 
weinig zal gelieven na to denken over mijne woorden, in welke

172 DE CHINEZEN 
hoop wij , met diepe onderdanigheid des harten en met het 
gebruikelijke ceremonieel , in stilte een gunstig ”vermillioenkleurig" 
antwoord afwachten." 
Vervelend maar curieus is dit uitgewerkte stuk van dezen 
Chineschen CICERO ; het is Jan Saffraan op en top, in zijne 
kruipende laagheid en sluwe voorzigtigheid. Maar het trof 
doel: de Chinees won zijne zaak. De kamer van koophandel 
verklaarde, dat het haar voorkwam tegen den geest onzer 
eeuw te zijn, en ook strijdig met de belangen der colonie en 
de verdragen met China, om eenige wet aan te nemen , die 
den Chinezen den toegang tot Australia zou verbieden. 
De goudstreken bleven dus geopend voor de werkzaamheid 
en de vlijt van die menigte menschen, die, door gebrek uit 
hun vaderland gedreven , aan de overige deelen der aarde 
arbeid en een weinig brood kwamen vragen. Maar even als 
in California, waren de Chinezen ook in Victoria het voorwerp 
van haat en afkeer. Zij mogten zich nog zoo nederig 
en klein houden, men bleef vooroordeel tegen hen koesteren. 
Vooral waren zij zeer lastig in de mijnen , waar men hen 
altijd uit den weg moest gaan, want zij gebruikten ontzettend 
veel water bij hunne goudwasschingen, en bovendien, het was 
in hunne nabijheid niet uit te houden van de morsigheid en 
den stank. Wel is waar veroorloofden zij zich niet eens, om 
nieuwe placers te exploiteren en vergenoegden zich met die welke 
door anderen verlaten waren; maar zoo doende sneden zij ook aan 
de colonisten de gelegenheid af, om zelf later near zulk eene 
mijn terug te keeren. En bovendien, hoe spijtig was het, om 
den Chinees zijn fortuintje te zien maken en dikwijls eene rijke 
vondst te zien doen op eene plaats, die de blanke eerst had 
uitgegraven en als niets opleverende weer verlaten had. 
De vijandelijke gezindheid der beide rassen had veelvuldige 
twisten ten gevolge. Herhaaldelijk werden voor het gerigt 
zaken behandeld als b. v. de volgende. Een Engelschman en 
een Chinees komen beiden eene klagte indienen, en door hun 
driftig gekijf heeft de regter moeite om den draad van de zaak 
te vatten. JOHN BULL getuigt, dat hij , des avonds door de 
Chinesche wijk komende met een kameraad die een extratje 
geproefd had, is aangevallen door /CI= , door AMIN en nog 
een twaalftal anderen en dat zij met scheldwoorden en slagen 
zijn overladen, zoodat hun Leven in gevaar was. Gelukkig

IN DE VERSTROOIJING. 178 
had het extratje de vuisten van JOHN BULL niet van hare 
kracht beroofd , zoodat hij zijne tegenpartij op de vlugt heeft 
kunnen jagen. Toen de beurt aan John Chinaman komt om 
te getuigen, is het er eerst om te doen om hem den eed of 
te nemen , en dat is geene gemakkelijke zaak. Somtijds verzekert 
hij dat hij Christen is, maar als dat niet behoorlijk 
bewezen is, dan gaat men over tot de plegtige proef der gebroken 
vaas. Daar de Chinees verbazend zuinig is en de wet 
zegt, dat de mystische vaas door de pleitende partij geleverd 
moet worden , heeft John Chinaman zich voorzien van eene gebarsten 
vaas, een fragment of soms enkel een handvatsel, om 
de waarachtigheid van zijne getuigenis te waarborgen. Hij 
van zijne zijde verklaart , dat hij zonder reden is aangevallen 
terwijl hij stil voor zijne deur neergehurkt zat, en ruw is 
toegetakeld. De zaak is echter deze, dat de Chinees altijd 
op den dronken Europeaan zit te loeren , om, zoo hij hem in 
een afgelegen hoek kan lokken waar hij geene hulp kan krijgen, 
hem behoorlijk te slaan en te mishandelen. Op deze wijze 
wreekt hij zich over de beleedigingen en verachting, die hij 
altijd moet verduren. 
Even als de Californische Chinezen hebben de Australische 
in gewoonten, feesten en maatschappelijke inrigtingen, geheel 
bun nationaal karakter bewaard. In Mei 1856 hebben zij 
even als gene een dagblad opgerigt, de Chinese Advertiser. In 
September daarop is het zoogenaamde Joss-House ingewijd; 
dit is een houten gebouw van twee verdiepingen, 70 voet lang 
en 35 breed, voor de uitoefening van hunne godsdienst bestemd. 
Dergelijke ondernemingen komen tot stand door middel 
van inschrijvingen en dan komt er altijd geld genoeg in. 
'Pogingen door de protestantsche zendelingen gedaan , am zendingen 
op te rigten te Melbourne en Castlemaine zijn niet 
gelukt , zelfs die Chinezen die Christenen heeten behouden 
hunne grove bijgeloovigheden. Zoo b. v. zag men hen, bij de 
zon-eclips van 1856 in Australia, alien op koperen pannen en 
ketels slaan en trommelen , om den boozen geest weg te jagen, 
die de zon wilde opslikken. In de mijnen wordt op zondag 
niet gewerkt, en de Chinezen schikken zich hiernaar, hoe zeer 
het hun ook aan het hart gaat, om een dag te verliezen. Maar, 
zooals de zendelingen hoopten , naar de kerk gaan , al ware 
het maar uit verveling, dat doen zij niet; zij blijven in hunne

114 DE CDINEZ EN 
tenten, brengen hunne huishoudelijke zaakjes in orde, scheren 
hun hoofd en vlechten hunne staarten. 
Zij hebben bijna in bet geheel geene vrouwen mede naar 
Australia gebragt. Volgens w. WESTGARTH (1 is het uit geloofwaardige 
opgaven gebleken, dat er op dertig-duizend Chinezen 
maar 4 vrouwen waren. De gansche Chinesche bevolking 
wordt ook van de grootste onzedelijkheid beschuldigd. 
Sleehts een klein aantal hebben andere vrouwen getrouwd. 
Overigens is de toestand van den Chinees Kier in vele opzigten 
dezelfde als in onze O.-Indian. Behalve den mijnarbeid 
waarmede een groot deel zich bezig houdt, hebben de Chinezen 
zich den kleinhandel toegeeigend en leenen zich verder 
voor alle soort van zwaar en geminacht werk, waardoor zij 
aan de colonie groote diensten bewijzen. Daarom hebben zij 
dan ook, behalve het mindere yolk en de matrozen, die hen 
als nit instinct mishandelen en verachten, onder de meer ontwikkelden, 
zoowel voorstanders als tegenstanders. De eersten 
willen ze toegelaten zien zonder eenige beperking, in naam 
der menschelijkheid en beschaving; de anderen vreezen bun al 
te grooten toevloed, zij zijn beducht voor hunne geduldige en 
voihardende vlijt, en men moet ook inderdaad erkennen, dat 
de concurrentie van de Chinezen eene der groote vraagstukken 
van de toekomst is. 
Wrat andere deelen der aarde betreft, reeds v66r de bovengenoemde 
meer belangrijke verhuizingen vond men de Chinezen 
zoo wat overal op het vasteland en op de eilanden van 
Azie. In Japan hebben zij nog iets grooter voorregten dan 
de Nederlanders; in Nagasaki hebben zij ook hunne afzonderlijke 
wijk, die ongeveer twee-honderd huizen of pakhuizen 
bevat en met een muur omsloten is. Echter hebben zij de 
vrijheid om overal door de stad rond te loopen, hoewel altijd 
onder begeleiding van policiebeambten en eene menigte 
spionnen. Ook betalen zij aan den gouverneur van Nagasaki 
eene vrij hooge schatting, onder de poetische benaming van 
zilverbloem. 
Even als Batavia heeft ook Singapore zijne Chinezen. Ook 
dear hebben zij dezelfde bedrijvigheid, en zij zijn in den 
korten tijd dat Singapore bestaat tot eene rijke en gewigtige 
(k) In: Victoria and the Australian gold mines in 1857. London 1858.

IN DE VERSTROOIJING. 175 
colonic aangewassen. Zij bewonen de geheele linkerzijde van 
de haven en bovendien zijn de onderste verdiepingen der meeste 
huizen door Chinezen bewoond. Hunne woningen zijn meestal 
donkere en benaauwde krotten, waar een ongeloofelijk aantal 
levende wezens, mannen, vrouwen en kinderen door elkander 
krioelt — mierennesten gelijk, maar die er smerig en walgelijk 
uitzien. 
In het koningrijk van Siam zijn, volgens de getuigenis van 
PALLEGOIX , een zendeling, op eene bevolking van omtrent vijf 
millioen zielen, niet minder dan anderhalf millioen Chinezen. 
Wederom zijn het hier de nijverste bewoners des lands, alleen 
schijnen zij zich hier genoeg te huis te voelen om ook hunne 
dames mede to brengen, die even vlijtig zijn, en zich met het 
maken van fijne gebakken, het opkweeken van zijdewormen, 
mattenvlechten, weven , enz. bezig houden. 
Op de Philippijnsche eilanden zijn de Spanjaarden niet weer 
dan wij in onze Oost-India vrij gebleven van de Chinesche 
invasie. Zij bloeijen en groeijen hier weinig minder dan op 
Java. Eene wijk van Manilla is vol van hunne kleine winkels, 
waar zij met zeer veel tact hunne veelsoortige koopwaren 
weten uit to stallen. De winkel van den Chinees is tevens 
zijne woning; daar wordt eene gansche familie opeengepakt, 
en des morgens, als om vijf ure de straatdeur van die nesten 
opengaat, stroomt er u een verpestende stank uit tegen. Velen 
hebben kantoren op al de verschillende eilanden, en de rijkste 
kooplieden hebben, alleen in de stad Manila, een twaalftal 
winkels naast elkander liggen, waar zij tegen een gering loon 
een hunner arme landgenooten als bediende in plaatsen. Dit 
heeft het voordeel, dat als de kooper die den eenen winkel 
verlaat omdat de prijs hem te hoog is, in den anderen en 
overal dezelfde prijzen vindt, hij dan eindelijk maar besluit 
om te koopen. Sommige Chinezen doen belangrijke zaken 
met de voornaamste EngeLsche kooplieden; er zijn er die voor 
10 a, 15000 dollars per maand inkoopen; zij hebben crediet, 
maar betalen ook stipt, op weinige uitzonderingen na. Ala 
koelies zijn zij meestal aangekomen en keeren dikwijls rijk 
wear naar China terug. Blijven doen zij dan nooit, daar het 
Spaansche gouvernement hen niet, zooals het onze, voile vrijheid 
laat. 
In Chili, Peru, Brazilia en Nicaragua, overal vindt men

176 DE CHINEZEN 
ze weder, , de langgestaarte zonen des Hemelschen rijks. Maar 
waartoe hen verder op hunne omzwervingen over de geheele 
aarde gevolgd ? Overal zijn zij dezelfde: arbeidzaam, vlijtig 
volhardend, niets meer vragende dan te leven en geld to 
winnen en daartoe zich met alles vergenoegende .en geene 
moeite ontziende. Het zijn menschelijke mieren , millioenen 
Joden, die over den aardbol worden uitgegoten en er dagelijks 
meer ruimte van innemen. 
Zoo is dan China geopend, men kan zijne bewoneren niet 
meer verwijten, dat zij zich in een hoek der wereld terugtrekken 
; tusschen hen en ons is nu veelvuldige aanraking en 
de handeldrijvende volkeren hebben eindelijk het doel bereikt, 
waarnaar zoo lang gestreefd is. Maar nu mag de nijverheid 
van Birmingham en Manchester, van de geheele wereld, wel 
dubbel actief zijn. Al wordt ook het verdrag van Pei-ho niet 
in alien deele ten uitvoer gelegd , China komt tot ons ; zijne 
bewoners storen zich niet meer aan hunne eeuwenheugende 
wetten van afzondering; te vergeefs zou hun versleten gouvernement 
ze terug willen houden. Zij treden in gemeenschap 
met de westersche volken, en de markt die zij voor ons openstellen 
is van drie- (of vier-) honderd-millioen menschen. 
Al is het ook waar, dat de emigranten de armste kinderen 
van het Hemelsche rijk zijn, zal men niet waarschijnlijk dat 
handelsinstinct en dien geest van spaarzaamheid bij alle Chinezen 
vinden ? Pit ras is tot op zekere hoogte zeer inventief 
en heeft bovendien in hooge mate de gave des gedulds. De 
reden van hunne minderheid in vergelijking met ons ligt voornamelijk 
hierin, dat het hun nog aan die dingen ontbreekt, die 
voor one hulpmiddelen van volmaking zijn ; maar het is te voorzien 
, dat, eenmaal met ons in aanraking, zij niet achter zullen 
blijven om van ons te leeren. Zal de Chinees, van nature 
een navolger, , langen tijd noodig hebben, om het gebruik van 
den stoom te leeren en zich in handwerken te bekwamen? 
Het is niet waarschijnlijk. Dan zal die concurrentie, die zich 
tegenwoordig bijna alleen tot den mijnarbeid en den kleinhandel 
bepaalt, op grooter schaal werken , en misschien een 
belangrijk nadeel zijn voor de fabrieken, die het leven en de 
rijkdom der handeldrijvende volkeren zijn.

IN DE VERSTROOIJING. 177 
De Chinezen schijnen door hun instinct gedreven te worden 
om den handel in te nemen , en geneigd om de makelaars 
en de werklieden van de geheele wereld te worden. Zoo zij 
eens tot in de steden van Europa kwamen , om de kleine industrieen 
uit te oefenen , zou men ze weren ? En zoo men .het 
evenmin , of nog minder, wil en kan doen als in California en 
in Australia, zullen ze dan niet onze mindere classen van 
hunne reeds zoo geringe hulpbronnen berooven ? Dan zal de 
quaestie van het pauperismus nog zooveel te drukkender en 
gecompliceerder worden. Gelukkig, dat zij op Borneo, Celebes, 
Nieuw-Guinea, enz. nog ruime velden open vinden , al vorens 
ze genoodzaakt worden Europa zelf met hunne lastige tegenwoordigheid 
to vereeren I 
Zeker, , men behoeft geene groote vrees te koesteren dat de 
gemeenschap van het Caucasische ras met het Mongoolsche 
vooreerst in vermenging zal overgaan. Maar wat het zedelijke 
betreft, millioenen menschen komen niet dagelijks met 
elkander in aanraking zonder een zekeren ruilhandel van denkbeelden 
en gevoelens. En wat hebben dan de Chinezen, die 
veel van ons kunnen overnemen , ons daartegen te geven ? Zij 
zijn volhardend, matig en arbeidzaam , hunne eenige aristocratie 
is die der kennis , ook is hunne godsdienst in theorie 
hoogst moreel. Maar hoogere en edele begrippen ontbreken 
hun ten eenenmale. Zij zijn in hart en nieren materialistisch 
, en nergens ter wereld is de onzedelijkheid zoo groot als 
bij Chinezen en Japanezen. 
Hetgeen men dus vreezen moat is de opname in ons midden 
van die millioenen menschen, die geen anderen god kennen 
dan de menschelijke zaken , vooral in een tijdperk , dat ook 
in onze maatschappijen zoovelen, door hunne begeerlijkheden 
en onvatbaarheid voor geestelijke genietingen, reeds bij voorbaat 
de helpers schijnen te zullen worden van die materialistische 
rigting , waarmede zij de wereld bedreigen. Maar hier 
is het punt waar wij op moeten houden met ons in bespiegelingen 
over de onzekere toekomst to verdiepen. 
Voor negen eeuwen , zegt men, riepen onze voorvaderen , 
ingesloten in den engen horizon die voor hen de wereld begrensde 
, toen zij het jaar duizend zagen naderen , vol angst 
uit: »de wereld zal vergaan !" Wij willen niet hetzelfde doen. 
Tegen de nadering van het jaar twee-duizend, waarvan wij

178 DE CHINEZEN IN DE VERSTROOIJING. 
nog maar weinige geslachten gescheiden zijn, zien wij dat er 
groote dingen komen zullen; maar het werk der Voorzienigheid 
is niet afgeloopen, en evenmin als de physische wereld, 
zal de intellectuele vergaan. 
STOOM TEGEN SNEEUW. 
Wear ergens in Oostenrijk, weet ik niet, en wie het mij 
verteld heeft doet er ook niet toe; maar gebeurd is het volgende 
spoorweg-avontuur en gelezen mag het wel worden. 
»Terug! terug! gaauw !" roept de conducteur. 
»Terug!" schreeuwen de stokers, en springen van hun post 
tot aan de knieen in de sneeuw, die zich als water rondom 
hen sluit, en, met kracht opgestuwd door den storm, spoedig 
in elle hoeken en reten rondom en onder de wagens vastvriest. 
Langzaam en met moeite, als stenende door de inspanning, 
beweegt de zware machine zich rugwaarts. 
De widen zakken tot aan de assen in de sneeuw, die den 
voortgang belet, terwijl tevens de fijne vlokken, door de 
woede des winds als in stof herschapen, het gemaakte spoor 
dadelijk weder vullen. 
Ondanks de driftige sneeuwwolken en den scherpen wind, 
worden de wagenvensters neargelaten, on ang,stige gezigten er 
uitgestoken; maar men ziet niets dan een eindeloos verschiet 
van vlekkeloos wit, welks oppervlakte onder den adem des 
winds trilt en golft als de baren der zee. Door dit sneeuwmoeras 
ploegen de wielen met moeite voort, terwijl de sneeuw 
zich elk oogenblik hooger rondom den ter naauwernood vorderenden 
trein verheft. 
Eenige minuten schijnt het alsof de geboeide machine tech 
nog kracht genoeg zal hebben, om den trein uit de opgedreven 
sneeuw uit to trekken — ten minste in rugwaartsche 
rigting. Maar de stormachtige lucht is vervuld met dwarrelende 
vlokken, die onhoorbaar maar snel nedervallende, de 
machine al dieper en dieper begraven. 
Reeds is de locomotief zelf bijna ondergesneeuwd, de zuigerstangen 
kruipen reeds langzamer op en near; nog een paar 
onregelmatige schokken en alles is stil. En, als ware het

STOOM TEGEN SNEEUW. 179 
versterven van de kracht der machine voor den windgeest ten 
teeken, om met verdubbelde woede op zijn weérloozen vijand 
aan to vallen, barst de storm met nieuwe woede los; en de 
digte wolken, nog drukkender over het desolate tooneel nederhangende, 
ontlasten zich in digte massa's, die gemeene zaak 
waken met de dwarrelende jagtsneeuw. 
n't Is uit!" zucht de conducteur. 
»'t Is uit!" herhaalt de machinist, terwijl de stokers modestemmen 
in het treurlied. Door de vensters aan de beschutte 
zijde der wagens, komen de gezigten der passagiers voor den 
dag en interpelleren den ongelukkigen conducteur. 
»Waarom, in 's hemelsnaam, blijven wij hier staan midden 
in den storm ?" 
»Omdat wij in de sneeuw vastzitten." 
»Wanneer zullen wij te Ensfeld zijn?" 
»God weet het." 
»Maar dan toch van daag?" 
»Mogelijk; maar mogelijk ook niet voor overmorgen." 
»Goede hemel! Is er dan niets aan te doen ?" 
»Waaraan, Mevrouw!" 
»Conducteur!" roept een rijk heer. »Ik heb morgen eene 
comparitie in L., en ik heb er wel wat voor over, om er te 
komen." 
»Geld kan vrij wat doen, mijnheer! maar niets tegen wind 
en sneeuw." 
Eindelijk verliest de geplaagde beambte mooi zijn geduld, 
en roept vrij knorrig uit: 
»Wat deksel meenen de heeren dan wel? Ziet gij niet hoe 
de storm woedt? Kunt gij geen geduld hebben in uwe digte, 
warme wagens, terwijl wij hier buiten in koude en sneeuw 
werken? Wij kunnen niet meer doen dan wij doen. Wij hebben 
alles geprobeerd om los te komen." 
Er wordt een krijgsraad belegd terwijl de arme drommels 
tot aan het midden in de witte golven staan en hunne hoofden 
op zijde houden, om hun rood gezwollen gezigt en tranende 
oogen tegen den snijdenden wind te beschermen. Er wordt 
een berigt door den signaal-telegraaf (daar de electrische telegraaf 
nog niet tot in dit deel van Duitschland was doorgedrongen) 
naar het naaste station afgezonden, om een locomotief 
langs het linkerspoor op te zenden, daar dit spoor

180 
STOOM TEGEX MEM. 
meer vrij van sneeuw semen te wezen dan dat waarop do 
trein stond. 
De vurigste wenschen van de passagiers en het geheele gezelschap 
achtervolgden het berigt, zooals het langzaam door 
de figuren van den telegraaf gespeld werd , terwiji men hard 
twijfelde of het door de verduisterde lucht zigtbaar zoude zijn. 
Ondertusschen werden de baanwachters naar het naaste dorp 
gezonden, om zooveel sleden en paarden, als zij vinden konden, 
bijeen to brengen en in alien haast te zenden. Het vuur van 
de machine wordt uitgedoofd en de noodige voorzorgen genomen 
, dat de buizen niet door den vorst zouden barsten. 
Nadat dit alles gedaan was, verspreidde zich eene doodelijke 
stilte over den trein. De vensters zijn gesloten en de passagiers 
zitten stil , ingekooid in een halfschemer ; want het licht 
van den korten winterdag dringt ter naauwernood door de 
bevrozen ruiten henen. De stokers kruipen in een coupd en 
alleen de wachter die bovenop zit, en de baanwachter, op 
post gezet om uit te kijken , zijn aan de aanvallen van den 
storm blootgesteld. Onvermoeid doen de demons van den 
storm hun best, om het lijk van den overleden trein te begraven 
; zij storten de crystallen vlokken van boven near; zij 
hoopen ze van beneden op; zij gieten hunne woede uit tegen 
de zware wagens totdat zij trillen , en alleen in de enkele 
tusachenpoozen van den storm hooren hunne bevende ingezetenen 
het jagen der bevroren sneeuw tegen dak en vensters. 
Eindelijk , na twee uren van pijnlijk wachten, wordt er een 
zacht geklingel van klokjes op een afstand gehoord , dat de 
aankomst der sleden verkondigt. De stokers willen ze te 
gemoet gaan ; maar de deuren van hun coupd zijn door de 
sneeuw versperd, en als zij er eindelijk uitkomen, zakken zij 
ter halver lengte in de sneeuw. 
Niets dan twee kleine boerensleden , eene van welke slechts 
met een oud en vuil dekkleed voorzien is, waren in het dorp 
te vinden, en deze armzalige voertuigen worden tot op eenigen 
afstand van den sneeuwberg getrokken , daar men met de 
ellendige paarden niet verder durft gaan, uit vrees van er in 
to blijven steken. De stokers openen met moeite de portieren 
en deelen aan de reizigers mede, dat er nu eene gelegenheid 
is om naar het naast gelegen dorp to komen, en dat zoo 
iemand wil, hij er zich van kan bedienen. Maar het is duidelijk ,

STOWS TEGEN SNEEIIW. 181 
dat de sleden niet meer dan tien personen kunnen bevatten, 
en bovendien is het zeer onzeker, of men, zoo men al in het dorp 
was, er wel weer uit zou kunnen komen en zijne reis voortzetten. 
De passagiers steken hunne halzen uit de vensters, om de voertuigen 
in oogenschouw te nemen, die, met sneeuw overdekt, 
naauwelijks boven de omringende vlakte zigtbaar zijn. Dat 
gezigt is zeker niet uitlokkend , want na ze eene poos treurig 
aangestaard te hebben , schudden zij hun hoofd met eene wanhopige 
uitdrukking en trekken zich in hun schuilhoek terug. 
Drie verschrikte dames, die vast besloten zijn om tot elken 
prijs den ongelukkigen trein te verlaten, een overmoedig jongman 
, blijkbaar vol eerzucht om de rol van cavalier voor de 
jongste te spelen, en een oudachtig heer, zijn de eenige personen, 
die de akelige slede en het nog akeliger dorp boven 
den wegzinkenden trein verkiezen. 
„Maar, hemel beware! hoe zullen wij door die vreeselijke 
sneeuw komen ?" roepen op klagelijken toon moeder en tante 
uit, terwijl de dochter, die de onvermijdelijke ontknooping 
reeds voorziet , bloost totdat hare frissche roode kaken, reeds 
purper van koude, een nog donkerder tint krijgen. »Gij zult 
gedragen worden dames," zegt de conducteur, een Lang, krachtig 
man, een gewezen militair. »Zeker, wij zullen u dragen," 
roept de cavalier met blijdschap uit, en zonder ontzag voor 
zijne gelakte laarsjes en dunnen pantalon , wipt hij uit den 
wagen in de sneeuw en zinkt weg tot aan zijn gouden horologieketting, 
die nog maar even zigtbaar blijft. Ondertusschen 
prikken de ijzige deelen kwaadaardig, als zoovele naalden, door 
zijne fraaije kleederen, zoodat zijne tanden klapperen en zijne 
knieen knikken , terwijl hij zijne armen uitstrekt, om de jonge 
jufvrouw op te vangen, die bedeesd in het portier staat en 
slechts eindelijk besluit om haar lieve persoontje aan de zorg 
van haren ridder toe te vertrouwen , nadat zij moeder en tante 
in de stevige armen van de wachters overgebragt ziet. Niet 
erg bemoedigd door den spottenden lath van de beambten, 
die er uitzien als noordsche beeren in bun pelzen kleed, neemt 
de avontuurlijke jongeling zijn schoonen last in de armen. 
Maar om tot aan het midden in de sneeuw te waden en bovendien 
vrij wat over de honderd pond achoonheid te torschen, 
is een heldenstuk, dat niet ieder reiziger bestaan kan. Wie 
MENGELW. 1859. N°. IV. 13

182 sroolt TEGEN SNEEUW. 

kan het hem dus kwalijk nemen dat hij, in plaats van den 
athletischen conducteur te volgen, den kortst mogelijken weg 
naar de slede neemt; dat eene verraderlijke sloot van 6 voet 
diepte, die langs den spoorweg loopt, juist in zijn weg zou 
liggen, had hij nooit gedroomd. De toeschouwera zien het 
gevaar. Terwij1 zij zich vermaken met het vooruitzigt van 
zijn ongeval en toch werkelijk bezorgd zijn over de gevolgen, 
roepen zij den hijgenden held na. Maar hunne stemmen kunnen 
den storm niet overschreeuwen, en plotseling zien zij, met eene 
mengeling van schrik en vermaak, den ridder en zijn last zonder geluid verdwijnen , als door een valluik op een tooneel, en 
de donzige sneeuw zich boven hen sluiten zonder een spoor 
van hen achter te laten. Met gesmoorde vloeken over zijne 
domheid en toch niet zonder eenige schuddingen van lagchen, 
banen de conducteur en stoker zich een weg naar de plaats 
des ongevals en terwijI de eerste de verschrikte schoone ontbolstert, als uit tallooze watten omhulsels, pakt de andere den 
snuivenden, half gestikten held bij zijne broek, delft den levend 
begravene weder op, schudt hem krachtig om hem van de 
sneeuw te bevrijden, en plaatst hem warmpjes tusschen twee 
van de dames in de slede. Nadat ook de oude heer op zijne 
beurt overgedragen was, zet de kleine caravaan zich in be

weging en verdwijnt spoedig in de verduisterde lucht. 

De uren kruipen voort, de conducteur permitteert de passagiers van de derde classe, om zich-op de warme kussens 
van de wagens der tweede classe te bergen; ondertusschen 
neemt de korte winterdag de droevige tint aan van storm en 
avond. De moed van de passagiers zinkt lager en lager; de 
jagtsneeuw dringt door elke, zelfs de geringste opening en 
maakt hunne kleeding steeds vochtiger; de bevrozen olie wil 
niet branden; warmte ontvliedt de verstijfde leden; de luidruchtige grappen en het geforceerde lagchen over het ongeval 
die 's morgens nog gehoord werden, zijn in werkelijke klagten 
veranderd, en de onaangename toestand begint inderdaad een 
lijden te worden voor constituties, die aan geenerlei ontbering 
gewend zijn. Het treurige van de positie wordt nog vermeerderd door de ter neérdrukkende uitwerking van de vallende 
duisternis , de eindelooze kale vlakte , die zich aan beide zijden 
uitstrekt zonder een huis of zelfs een boom om het uitzigt iets 


STOOM TEGEN SNEEIIW. 183 
te verlevendigen , den woedenden storm en het gevoel van volslagen 
hulpeloosheid tegen de opgewekte woede der elementen. 
Menigeen schrikt met angst terug op het denkbeeld van alzoo 
den langen winternacht door te brengen , en hoopt naauwelijks 
nog het aanbreken van den nieuwen dag te zullen zien. 
De conducteur, wiens geduld op zware proef wordt gesteld, 
kloutert van wagen tot wagen, dient comfort toe, zoo goed 
hij kan en verklaart dat het mogelijk is, dat een andere trein 
gezonden wordt langs het andere spoor, maar dat men ondertusschen 
niets anders kan doen , dan wachten, wachten, 
wachten 
Te midden van de algemeene en steeds toenemende duisternis, 
wordt er in eene kleine tusschenpoozing van den storm een 
schreeuw gehoord die als een triumphkreet klinkt: »Een licht, 
een signaal I" — Vlug als de gedachte zwaait de conducteur 
zich bovenop een wagen en kijkt met gespannen aandacht naar 
het donkerroode licht, dat in de verte door de duisternis flikkert. 
Dan verdwijnt het, dan komt het weer in 't gezigt, 
maar het wordt steeds helderder. Ten laatste , o vreugde! 
verdwijnt het niet meer ; het schijnt helder en krachtig vooruit, 
en lost zich langzamerhand op in drie roode punten. »Het 
is geen signaal !" roept de conducteur opgewonden uit, »het 
is de locomotief zelf en daarachter zijn de drie lantarens !" 
Dit berigt giet nieuw leven in passagiers en personeel. De 
vensters worden opengesmeten en vertoonen spoedig een aantal 
ingespannen gezigten , die naar de drie gloeijende punten 
uitzien, die door de dwarrelende sneeuw henen glinsteren en 
snel vooruit komen. Weldra zijn de verlichte vensters van de 
wagens zigtbaar en zij wekken een onbeschrijfelijk gevoel van 
verlossing in de gemoederen der belegerde reizigers op. Nu 
zijn zij tot op een honderd ellen genaderd Door den levenloozen 
sneltrein worden er signalen gegeven aan den reddingstrein 
; doze antwoordt met zijn schel en gerekt fluiten, dat nu 
in de ooren der passagiers klinkt als een vreugdegezang, en 
spoedig ziet men den statigen redder majestueus langs het 
andere spoor naderen. 
Met vluggen draf komt hij aan, zijne magtige machine werkt 
zich met gestadige en onwederstandelijke kracht vooruit, en 
van uit hare ingewanden vertoont zich een hello gloed , die het 
13*

184 STOOM TEGEN SNEEUW. 
»sheet in eene lichtwolk plaatst en er het voorkomen aan geeft 
van een monster, vuur- en rookwolken uitblazende. De flikkerende 
lampen van voren werpen een wijden trillenden lichtschijn 
op de vlekkelooze sneeuwvlakte , waarover zij voortschuiven 
, en laten de zware sneeuwstuwers zien , waarmede 
de machine gewapend is. 
Zij is aan den rand van den sneeuwberg , maar geen oogenblik 
ophoudende glUdt zij voort, terwijI de sneeuwstuwers, vooruitgedrongen 
door eene kracht van 300 paarden , zich in de 
massa sneeuw als begraven. De uitwerking is ontzagwekkend. 
Ale opgejaagd stof, dwarrelen de vlokkige sneeuwdeelen in 
digte wolken omhoog, die door den gloed van den oven worden 
verlicht en gekleurd en dan sissende en stroomende op 
de heete machine vallen , die niet ophoudt in zijn statigen 
gang, totdat de reddingstrein , overal gloeijende van leven en 
kracht en hijgende van edele inspanning , trotsch naast zijn 
hulpeloozen broeder staat. 
Met hunne heldere lantarens in de hand, wippen een aantal 
gebaarde personen van de machine of en smijten in alle 
haast de portieren open. »Gaauw, gaauw!" — roepen zij van 
alle kanten — over is geen oogenblik to verliezen, of wij sneeuwen 
zelf in !" Deze keer wordt er niet geaarzeld; badende en 
zwemmende door de sneeuw, strompelende en weer opstaande 
zoekt ieder zoo goed en zoo kwaad hij kan zich te bergen in 
de vrolijk verlichte wagens, terwijI de conducteur naar de 
deur van een wagen der eerste classe van den overleden trein 
gaat , waaruit gedurende den geheelen dag Beene beweging of 
geluid gekomen is. TerwijI hij de deur opent treft een vreemd 
schouwspel zijn blik en dringt eene verleidelijke geur zijne 
neusgaten binnen. Vier Engelschen zijn met alle aandacht 
over iets heengebogen , als in aanbidding van een heilig altaar. 
Op den vloer van den wagen , waarvan het karpet is opgenomen 
, staat midden in — eene beefsteak-machine met eene 
capitale spiritus-lamp er onder ; sneedjes ham liggen daarop 
to braden , lekkere broodjes liggen opgestapeld klaar; een theeketel 
zingt vlijtig voort, en drie van deze geroutineerde reizigers 
hebben glazen met dampenden punch in de handen, terwijI 
de vierde juist bezig is, om den ketel met sneeuw te 
vullen.

STOOM TEGEN SNEiIINIT. /85 
»Wel, oudjel wat moet je hier ?" — »Een glas grog hebben, 
om je ouden neus te warmen ?" — »Doe de deur digt 
en ga heen , of je zult ons dood laten vriezen !" zijn de verschillende 
exclamaties , die den indringer naar het hoofd worden 
geworpen , terwUl deze naauwelijks zijne gedachten genoeg 
bij elkaar kan roepen, om de vrolijke reizigers te berigten, 
dat er een trein aangekomen is, om hen te verlossen. 
„Wear wilt ge ons heen brengen?" vragen zij. 
»Terug naar N—." 
»Wat ! daar sliepen wij gisteren en slechter of duurder 
hotel is er niet in het gansche gebied des Keizers. Wij zullen 
hier in den wagen blijven." 
»Nu! ik waarschuw u, gij zult insneeuwen. Het kan wel 
tot morgen middag duren , eer gij ontzet wordt." 
»Dat doet er niet toe ; wij hebben het hier heel goed." 
»Maar gij moogt geen spiritus-lamp branden in ..." 
»Laat de dwaashoofden steam," fluistert de machinist hem 
in 't oor. »lk zal op alle manieren hier wel moeten blijven, 
en misschien willen zij mij een hoekje in hun wagen afstaan, 
als ik de wacht voor hen houd, terwijl zij slapen." 
De conducteur lacht en laat de kleine onregelmatigheid 
passeren , op conditie, dat de heeren den machinist willen toestaan, 
om den wagen met hen te deelen. 
»Wel zeker ; waarom niet? Laat je vriend maar binnenkomen." 
En de machinist, zijn bevrozen omhnlsel zoo goed 
hij kan van zich afsehuddende , sluipt voorzigtig naar binnen. 
»Hier, , kerel , neem aan!" — en zonder tegenstribbelen giet 
de conducteur een glas dampenden punch naar binnen. — 
»Maar, ik zeg u, gij moet ons Licht laten." 
Dus wordt er eene lamp aangereikt , de deur weder gesloten 
en zij aan hun lot overgeraten. De reddingstrein laat een 
wild en lang afscheidsfluiten hooren , boort zich door de sneeuw 
terug en is weldra uit het gezigt. Den geheelen nacht huilt 
de storm voort, en de overladen wolken gieten hun vlokkigen 
last uit. 
De sneltrein is letterlijk ingesneeuwd, niets is boven de 
oppervlakte zigtbaar, dan het dakhuisje van den uitkijker en 
een deel van den schoorsteen der locomotief. Het is middag

186 STOOM TEGEN SNEEUW. 
den volgenden dag, eer men de teak aanvaarden kan van de 
opgedreven sneeuwmassa's weg te scheppen, onder opzigt van 
den conducteur, die, eindelijk zeer ongerust over de gevolgen 
van de logeer-permissie die hij gegeven heeft, aan het hoofd 
van een troep mannen ter verlossing aansnelt. 
Eerst tegen den avond kunnen zij na de krachtigste inspanningen 
den rampzaligen wagen bereiken. 
Het voorhoofd druipende van zweet, zoowel ten gevolge 
der hevige inspanning als van den angst, schept hij de sneeuw 
weg, rukt de deur open; maar geene dooden zijn er in dit 
moderne Pompeji verborgen. Een warme damp stroomt near 
buiten in de koude lucht, de grogketel kookt voort en, in de 
hoeken van den wagen gedoken, liggen de krachtige gestalten 
en roode gezigten der gevangenen in diepe rust. 
»Wat doe je ons to storen?" gaapt er een, terwijl hij zich 
slaapdronken overeind werkt. 
»Nog een glas grog hebben?" stamelt een tweede. 
»Wij hebben een capitalen dut gedaan!" 
DE SCHEIDING. 
EENE VERTELLING NAAR HET ENGELSCH VAN IOHN OXENFORD. 
Voor u, kalme en geruste zielen, die met u zelven tevreden 
en aan de woeling en de botsingen der wereld onttogen, met 
welgevallen u hult in uwe innerlijke zelfvoldoening, voor u 
is dit verhaal niet geschreven. Het is veeleer bestemd voor 
die kranke en lijdende gemoederen, die niet alleen worstelen 
met de wereld buiten hen, maar wier zieleleven in aanhoudenden 
strijd is met eigene hartstogten en neigingen, en die 
de opene kampplaats slechts verlaten, om in hun binnenste 
een nog heviger strijd te voeren. Zij alleen zullen de kwellingen 
die ridder ALMANZOR moest verduren, kunnen beseffen. 
De Koning van Granada had eene dochter, zAndoRA geheeten 
, eene maagd omtrent wier schoonheid, hoe zonderling 
dit klinken moge, de meest uiteenloopende gevoelens werden 
gekoesterd. En waarlijk, wanneer zij met kieschen smaak 
gekleed was, wanneer de glimlach der welwillendheid haar

DE SCIIEIDDiG. 187 
gelaat opluisterde en leven bijzette ; maar vooral wanneer de 
verbeeldingskracht harer bewonderaars , door het overmatig 
gebruik van den verboden drank in sterke spanning was, kon 
bet Niemand bevreemden , dat zij een toonbeeld van vrouwelijke 
bevalligheden werd genoemd. Doch wanneer onachtzaamheid 
aan haar toilet had voorgezeten , wanneer zij , met 
of zonder gegronde redenen, eenigzins ontstemd was (en dit 
gebeurde niet zelden), wanneer hare beschouwers nog de naweedn 
gevoelden der woeste brasserij van den vorigen avond, dan 
had dit alles eene ontzaggelijke wijziging en in hare schoonheid 
, en in het oordeel omtrent hare bekoorlijkheden ten gevolge. 
Menig ridder, die des avonds eene lans voor haar zou 
hebben gebroken , zijn leven met wellust voor haar zou hebben 
gewaagd , ja opgeofferd , deinsde des morgens terug van weerzin 
, alleen op het denkbeeld haar zijne hulde te moeten brengen. 
Doch z66 was het niet met den ridder ALMANZOR, den uitverkoren 
minnaar der vorstelijke ZAMORA. gesteld. 't Zij de 
zon aan de oosterkimmen zich vertoonde, of in bet westen 
onderdook , 't zij de prikkel tot lafenis en voedsel hem zijne 
menschelijkheid herinnerde, of eene zekere lastige spanning in 
hoofd en ingewanden hem de overdaad van den vorigen dag 
to binnen bragt , altijd zag hij in haar het schoonste, het aanminnigste 
wezen dat ooit dit tranendal tot een Eden herschiep. 
Hij hield zich ten stelligste overtuigd , dat, bijaldien 
de beruchte ZULEIKA met slechts de helft van ZAMORA'S bekoorlijkheden 
ware begiftigd geweest , de kuische YOUSSOUF 
voor de verleiding zou zijn bezweken. — Het is overbodig to 
vermelden dat ZAMORA. met zulk een minnaar hoogst ingenomen 
was; immers, niet alle dagen vindt men een zoo teederen 
, zoo onwankelbaren bewonderaar ; en, als een wijs en verstandig 
meisje, rekende ZAMORA zich bovenmate gelukkig door 
zoo trouw en standvastig eene liefde. 
Weldra zouden ALMANZOR en ZAMORA door de banden des 
huwelijks met elkander worden vereenigd, en ieder meende 
regt te hebben tot het vermoeden , dat de jeugdige en vurige 
minnaar zich als in den vierden hemel verplaatst zou rekenen. — 
En toch, iedereen bedroog zich. Want ALMANZOR gaf in de 
laatste dagen v6Or zijne echtvereeniging de meest gegronde 
redenen tot de verdenking , dat hij zich niet op het toppunt

188 DE SCHEIDING. 
van aardsch geluk rekende. Nu eens doolde hij mijmerend en 
besluiteloos rond door de prachtige tuinen van het vorstelijke 
paleis ; dan weder zonk hij op een eenzaam plekje moedeloos 
neder, en zong smachtenden toon de hartroerendste klaagliederen. 
Het werd hun , die hem dan bij toeval beluisterden , 
regt jammerlijk te moede , vooral, omdat hij er nooit volkomen 
in slaagde om zijne luit juist en zuiver te stemmen. — Hij treurde 
in zijne zangen over een wezen, waarvan een wreed noodlot 
hem scheidde , dat hij vreesde nimmer te zullen wederzien, en 
dat hij als zijn tweede ik beminde. Te vergeefs trachtte men 
uit te vorschen wie die zoo eurig verlangde was ; niemand 
kon zelfs van verre raden , wie hij daarmede zou kunnen bedoelen. 
De prinses ZAMORA, door den vlijmenden dolk der ja- 
]oerschheid getroffen , was meer dan eens op het punt ALMANZOR 
over het onderwerp dezer haar beleedigende jammerklagten 
to ondervragen. Hare maagdelijke fierheid echter, , zoowel als 
de verzekering van hare voedsterzuster FAME dat ALMANZOR 
een slechts denkbeeldig wezen bedoelde , en alleen voor zijn 
eigen genoegen zong, deden haar zwijgen. Er bestond ook 
niet de minste reden, om de waarheid vooral van dit laatste 
gezegde maar eenigzins in twijfel te trekken ; want het was 
ontegenzeggelijk , dat hij niet zong tot genoegen van iemand 
anders. 
Eindelijk brak de dag der verloving aan, en ALMANZOR 
sloeg, naar de gewoonte in de riddertijden , eene prachtige 
tent op, plaatste zich, van top tot teen gewapend, daarvoor, 
en verklaarde, dat hij op ]even en dood uitdaagde elken ridder, 
die zou durven beweren dat eene andere dan ALMANZOR'S ZAMORA. 
de schoonste der schoonen was, die sedert EVA op aarde verschenen. 
ZAMORA liet van hare verhevene zitplaats, in zoet streelende 
onrust en in gespannen verwachting, hare oogen over het 
tournooiveld weiden , en de oude Koning, haar vader, knikte 
haar lagchend toe, tot in de ziel verblijd dat zijn aanstaande 
schoonzoon zich als zoo dapper een held deed kennen. ALMANZOR 
had alle mogelijke kans, van zelfs zonder strijd te 
zullen zegevieren ; niet omdat er geen ridders waren wier 
schoonen zAmouA in bevalligheden verre overtroffen , en die 
ALMANZOR zelven uit den zadel zouden hebben geligt; — maar

DE SCHEIDING. 189 
zij herinnerden zich, dat ZAMORA de dochter was van een 
vorst, die de te vreezen hebbelijkheid had, om degenen die niet 
met genoegzamen eerbied van hem of de zijnen spraken, een 
hoofd kleiner te maken. 
Ondertusschen stapte AntAnna moedig voor zijne tent been 
en weder, nu eens zijne geliefde eene kushand toewerpende, 
dan weder zachtjes neurieende, terwijl hij met onbestemde 
blikken iets scheen to zoeken; maar altijd er op bedacht 
zijne nieuwe als zilver schitterende wapenrusting op het voordeeligste 
te doen uitkomen. En waarlijk, zij was prachtig, 
even als zijn schild, waarop een tevreden lagchend gelaat 
was afgebeeld, en de bus ”ik bewonder" te lezen stond. 
De zon was reeds sedert lang aan 't dalen, en nog had 
zich geen kampvechter doen aanmelden. De bijeengevloeide 
schare had reeds meer dan eens, met dof gemompel, blijken 
van onverholen ongeduld gegeven, toen op eens, terwij1 niemand 
een tegenstander meer verwachtte, eon in zwarte wapenrusting 
gehulde ridder verscheen, wiens schild een stuursch 
grijnzend gelaat vertoonde, met de woorden nik minacht." 
Deze zwarte onbekende trad, met miskenning van alle ridderlijke 
vormen, stout weg tot vlak voor den vorstelijken 
zetel, en de hand aan zijn zwaard slaande, brulde hij den 
lioning toe: »lk beweer, dat de prinses ZAMORA het leelijkste 
wezen is, dat mijne oogen ooit aanschouwden, en ik noem 
haar vader een ouden dwaas, die geen knip voor zijn neus 
waard is." 
De indruk, dien dit korte staaltje van kiesche welsprekendheld 
maakte, is niet onder woorden te brengen. ZAraoBA 
zeeg bewusteloos neder. De oude vorst bled' wel is waar 
zitten, maar verloor toch de overtuiging van zijn voortdurend 
bestaan, en hij zag niets meer dan kleine, schitterende lichtstipjes 
voor zijne benevelde oogen heen en weder dansen. 
Naauwelijks echter had hij zijne bezinning eenigzins teruggekregen, 
of zijne verbazing en toorn werden op nieuw gaande 
gemaakt; want hij zag zijn aanstaanden schoonzoon den onbeschaamden 
vreemden ridder, met de meeste hartelijkheid, in 
de armen snellen en broederlijk omhelzen. Eene gedachte, 
den bloeddorstigen CA LIGULA waardig, bliksemde hem door 
het gcschokte brein; hij wilde hen in hunne omarming, to

190 DE SCHEIDINa. 
gelijker tijd, met ddn zwaardslag doen onthoofden. Gelukkig 
hedwong hij die opwellende wraakgierige begeerte reeds bij 
haar ontstaan. Gelukkig, zeg ik, want het bespaarde hem 
ten minste ddn geregtelijken moord , daar er geene minuut 
verliep of Amoizon legde zijne verraderlijke vriendschap af, 
en viel den zwarten ridder met de grootste hevigheid en woede 
aan. Deze bleef niet in gebreke to toonen, dat hij vast besloten 
had de schitterendste bewijzen to zullen geven van zijne 
bijzondere geoefendheid in de behandeling van moordend wapentuig 
, eene geoefendheid, welke in die eeuwen het toppunt van 
alle menschelijke volkomenheid werd geacht. De vreeselijkste 
slagen, met moorddadige juistheid en bovenmenschelijke kracht 
toegebragt , werden met nog grooter behendigheid afgewend 
en met nog heviger slagen beantwoord; totdat eindelijk een 
wanhopige houw van ALMANZOR den helm en schedel des 
zwarten ridders kloofde en hem zieltogend deed neértuimelen. 
Plotseling omhulde eene donkere wolk de beide strijders, en 
verborg ze voor eller oogen. Even spoedig echter trok die 
nevel weder op; doch de zwarte, gesneuvelde held was verdwenen 
, en ALMANZOR stond allddn , kalm en bedaard, leunende 
op zijn van bloed nog druipend zwaard. Hij was echter niet 
geheel dezelfde ; zijne wapenrusting had eene zigtbare verandering 
ondergaan ; zij was niet meer zilverblank , maar met 
zwarte randen en figuren afgezet en versierd. — Van waar 
deze wijziging, wat was er van den vreemden ridder geworden 
? — Op het feestmaal, dat dien eigen avond ter eere des 
overwinnaars gevierd werd, gaf ALMANZOR hiervan de volgende 
verklaring. 
Eenige jaren geleden (het spreekt van zelf, lang eer ik de 
schoone ZAMORA. had leeren kennen en beminnen) raakte ik 
verliefd op zuma, de eenige dochter van den magtigen toovenear 
ALBIIMAZAR. Deze hevige hartstogt had iets zoo zonderlings 
, zoo grilligs, dat ik dikwijls niet wist of ik ZIILIMA. 
minde , dan wel haatte. Nu eens schitterden hare volkomenheden 
mij zoo zeor voor de oogen, dat ik er door verblind 
scheen en niets zag dan hear, en haar allden ; dan weder 
bespeurden mijne adelaarsblikken in ZIILIMA. niets dan leemten, 
gebreken en terugstootende onbevalligheid. Het was mij onmogelijk 
een bepaald oordeel , of over hare schoonheid , of

DE SCREIDING. 191 
over mijne gevoelens omtrent haar te vormen. 1k was de 
rampzaligste , de ongelukkigste mensch ter wereld ; ik wist 
niet wat ik eigenlijk verlangde. De gedachte haar to zullen 
moeten missen was mij eene marteling , de vrees haar te zullen 
bezitten was mij nog onverdrage4iker. Mijn geest, in die 
knellende onzekerheid heen en weder geslingerd, leed onverduurbare 
smarten, alleen te vergelijken met de pijnen des 
misdadigers , wiens ledematen door wilde paarden worden 
vaneen gereten. Nergens vertoonde zich een rustpunt aan 
mijne zoekende blikken. Had ik zuumA. onvermengd kunnen 
beminnen, of volkomen onverschillig omtrent haar kunnen worden, 
ik zou mij onder de gelukkigsten der stervelingen geteld 
hebben. Ja, zij dwalen, die meenen dat een onvoldane wensch 
ons de grootste smart berokkent. Die kwelling is niet to 
vergelijken met het doodsbenaauwende eener onbestemde begeerte, 
met de worsteling van iemand die vurig iets wil, en 
die sidderend terugdeinst voor de uitvoering. 
Eens riep de toovenaar ALBIIMAZAR mij bij zich in zijne 
werkplaats, en zeide: »Ik ken uw zieletoestand- volkomen en 
verklaar u rondborstig, dat gij de echtgenoot mijner dochter 
niet worden kunt. Ik gevoel echter medelijden met u en 
wil pogen u van eene kwaal te genezen, die u anders welligt 
uw geheele leven bijblijft, en u het aanzijn voortdurend vergait. 
Deze kwaal bestaat in de hebbelijkheid om de zaken 
eenzijdig en van hare goede zijde to beschouwen , welke neiging 
echter wordt opgewogen door eene even sterke zucht 
om ze tevens van haren duisteren kant to bezien ; zoodat het 
u onmogelijk is om eenige keus te doen of eenig besluit to 
nemen. 1k wil u van die kwaal bevrijden. Mijne geneeswijze 
is wel wat forsch, ik beken het, maar dat mag u niet 
doen aarzelen." Naauwelijks waren deze laatste woorden 
uitgesproken, of ALEIIIMAZAR greep mij aan, en voor ik mij 
er tegen had kunnen verzetten, plofte hij mij. in een groot 
retort neder, waaronder een knappend vuur helder brandde. 
Ik gevoelde eene allerzonderlingste gewaarwording; volstrekt 
geene ligehamelijke pijn , doch mijn geest spleet als ware het 
in tweeen ; het was mij alsof ik aan twee dingen te gelijk 
kon denken. Eindelijk bespeurde ik duidelijk , dat ik mijn 
eigen ik aanstaarde ; mijn beide ik's waren volkomen en ge

192 DE SCHEIDING: 

heel van elkander geseheiden. De eene helft, tevreden en opgeruimd lagchende, zweefde boven in het retort; de andere, 
somber droevig en morrend, lag onder in de kolf des scheikunstenaars , en zag met een norsch gelaat naar boven. — 
Toen de chemische bewerking geheel volbragt was,. nam ALBDMAZAR mij beiden uit den distilleertoestel, en mij, den eene 
aan zijne linker-, den andere aan zijne regterhand geplaatst 
hebbende, sprak hij beiden aldus aan: 

nALmtaczoit! de bestanddeelen waaruit uw karakter zamengesteld was, zijn nu in twee onderscheiden massa's verdeeld. Dat ieder uwer in tegenovergestelde rigting zich verwijdere. Weet, dat gij niet weder met elkander zult vereenigd 
worden, voor een strijd op leven en dood beslist hebbe, wie 
uwer de magtigste is. Waiineer dit eenmaal zal uitgemaakt 
zijn, dan eerst zult gij beiden een zamengesteld geheel vormen, 
en gelukkig wezen. Vaarwel I" 

Ik omhelsde hierop den goeden toovenaar, nam afscheid van 
mij zelven, en ik ging ieder zijns weeps. Mijn eene ik zwierf 
morrend en klagend op aarde rond, ontevreden met al wat 
hem omringde; mijn ander ik leefde vrolijk, juichend en gelukkig voort, alleen dan droefgeestig peinzende, wanneer bij 
toeval het verlangen near de andere helft zijne ziel voor eene 
poos vervulde. Dan stortte dat deel zijne jammerklagten in 
hartroerende liederen uit. 

Ik behoef u gewis niet to zeggen dat hij, dien ge tot heden 
ridder ALMANZOR noemdet, mijn opgeruimd ik was, terwijl ge 
in dien zwarten onbekenden krijger, op wien ik heden de 
zege behaalde, mijn morrend ik zaagt. Deze overwinning op 
mij zelven schenkt mij het ontvloden geluk weder, en ik wijd 
mij geheel en voor altijd aan de schoone ZAMORA, die ik zeker 
met minder overdrijving, maar ook gewis met meer hartelijkheid en standvastigheid dan vroeger bemin. 

Het huwelijk van ALMANZOR en ZAMORA werd weinige dagen 
later, met oostersche pracht gevierd; en wijze, bezadigde mannen fluisterden elkander op dat feest de juiste opmerking toe: 

»ZAMORA mag het als een geluk rekenen dat de zwarte 
ridder het onderspit delfde." 


DE BEVOLKING DER AARDE. 193 
DE BEVOLKING DER AARDE. 
C. W. F. DIETERICI, de bekwame directeur van het statistisch 
bureau te BerlUn , schat het aantal menschen die tegenwoordig 
(A.. 1858) op aarde leven, op bijna 1300 millioen, 
op de volgende wijze verdeeld: 
q Mijlen. Aantal 
bewoners. 
Bewoners 
per q mijl. 
Europa. 182.571 272.000.000 1490 
Azia. 793 964 755.000.000 951 
Africa 543 570 200.000.000 368 
America.. . . . 750.055 59.000.000 79 
Australia. . . 161.452 2.000.000 12 
Zuidpoolland. 2.288 — 
2.433.900 1288.000.000 529 
Naar de verschillende menschenrassen verdeelen zich deze 
getallen , wanneer men BLDMENBACH'S indeeling in 5 rassen 
volgt, op de volgende wijze. 
1. Caucasische ras. 
a) Europa, met uitzondering van de Laplanders 
en Finnen, ongeveer 
b) Azie: Aziatisch Turkija 15 mill.; Arabieren 
5 mill.; bewoners van een gedeelte 
van Midden-Azie (Perzia , Afghanistan, 
Beludsjistan) misschien 11 mill.; een gedeelte 
van Siberia, ongeveer 3 millioen. 
Te zamen 34 millioen. 
De bevolking van India aan deze en aan 
gene zijde van den Ganges — te zamen 186 
270 000.000

194 
OE BEVOLKING DER AARDE. 
millioen — behoort voor het meerendeel 
bepaald niet tot het Caucasische ras; 
voor het grootste gedeelte behooren deze 
volkeren tot het Mongsolsche ras; een aanzienlijk 
deel behoort tot het Maleische ras. 
Bij de vele Engelschen en andere Europeanen 
die in deze streken leven, kan men 
wel 2 millioen van het Caucasische ras 
(Hindoes van de hoogste kasten) aannemen. 
Dus in Azle 36 000.000 
c) Africa. In Noord-Africa , aan de Kaap 
de Goede Hoop en in de Europesche colonian 
kan men aannemen 4 000.000 
d) America. De geheele bevolking, zonder 
de Indianen 58 000.000 
e) In Australia en omliggende eilanden kan 
men aannemen als tot het Caucasische 
ras behoorende 1 000.000 
369.000.000 
2. Mongoolsche ras. 
Heeft zijn zetel in Azia. Hiertoe behooren de 
bewoners van het Chinesche rijk 400 000.000 
Het grootste gedeelte in India aan deze en gene 
zijde van den Ganges, stellig 100 000.000 
Tartarija, met Bucharije en Chicoa . . . . 8.000.000 
In Perzia, Afghanistan en Beloedsjistan . . 9.000.000 
Een groot gedeelte van de bewoners van Siberia 
5 000.000 
522.000.000 
3. Aethiopische ras. 
De bewoners van Africa, met uitzondering van 
de 4.000.000 die voor de Caucasiers in Africa 
aangenomen zijn 196 000.000 
4. Americaansche ras. 
De Indianen in America 1 000.000

DE BEVOLKING DER AARDE. 195 
5. BIaleische ras. 
a) in Azie. Indische Archipel . . . . 80.000.0(10 
Indict aan beide zijden van den 
Ganges 84 000:000 
Japan 35 000.000 
1)) in Australia 1 000.000 
200.000.000 
Algemeene som 1288.000.000 
Volgt men deze indeeling, clan zal men dus ongeveer kunnen 
zeggen, dat 28.85 pct. van de bevolking der aarde Caucasiers 
zijn , 40.61 pet. Mongolen , 15.38 pct. Maleijers, 15.08 pet. 
Negers, en 0.08 pet. Americaansche Indianen. 
Naar de godsdiensten verdeeld vindt men, wanneer men 
voor de bevolking der aarde het ronde getal van 1300.000.000 
menschen aanneemt : 
1. Christenen 335 millioen =_—_ 25.77 pct. 
2. Joden 5 » 0.38 » 
3. Oost-Aziatische godsdiensten, 
godsd. van BUDDHA, 
FO , BRAHMA . . 600 =_-- 46.15 17 
4. Mohammedanen . . . . 160 z_—_ 12.31 » 
5. Heidenen 200 n _= 15.39 » 
Onder de Christenen kan men aannemen : 
Roomsch-Catholieken . . 170.000.000 =-_ 50.7 )9 
Protestanten 89 000.000 =_- 26.6 
Grieksch-Catholieken 76.000.000 22.7 
DE HOOGSTE BERG. 
Onze kindermonden moesten den naam van den Chimborazzo 
zien uit te spreken , wanneer het er op aankwam den 
hoogsten berg te noemen en moesten er het getal van 20100 
voet bij zien te onthouden. Maar ook die ear van de hoogste

196 DE HOOGSTE BERG. 
berg is vergankelijk als alle ondermaansche zaken. Later 
leerde men dat de piek van Sorate (23600 voet) en de Illimanni 
(22700) hooger waren, en eindelijk dat de Aconcagua ala het 
hoogste punt in America aangenomen moest worden. Maar 
men leerde ook, dat America dezen roem der hoogste verheffing 
zoude moeten missen. De talrijke bergtoppen in het 
Himelaya-gebergte leverden punten op die hooger nog het 
hoofd ten hemel hieven. 
Niet minder dan 18 bergtoppen zijn er reeds in de Hamalaya 
gemeten, die deze laatsten nog overtreffen. Eenigen 
tijd mogt de Dhaulagiri (of Dawalagiri) van 26,826 voet hoog 
zich in den hoogsten roem verheugen. Maar altijd hooger steeg 
men. Een der toppen van den Karakorum werd op 27,942 
voet gesteld , de Kanchinjinga op 28,156, en eindelijk de Everest 
op 29,002. Deze is op het oogenblik de hoogst bekende. De 
jongste opmetingen, door Colonel A. s. WAUGH en Luitenant 
T. G. MONTGOMERY gedaan en in de Mittheilungen aus PERTHES 
Geographischer Anstalt, Dec. 1858, medegedeeld, hebben dit 
resultaat opgeleverd. En hunne meting mag ala betrekkelijk 
naauwkeurig beschouwd worden. Zij hebben zamen 84 verschillende 
bergen en toppen door driehoeksmetingen van verschillende 
punten nit opgenomen en den Everest den hoogste 
bevonden, hoewel er nog altijd eenige twijfel bestaat of deze 
dezelfde is als een andere top, die door de inlanders als de 
hoogste wordt opgegeven. 
Anders heeft men zich ook op dit terrein dikwijls vrij aanmerkelijk 
vergist. Zoo werd b. v. de Nanga Parbat of Dayarmur 
vroeger opgegeven als 19,000 voet hoog, en Luitenant 
MONTGOMERY heeft nu bevonden dat hij 26,629 voet hoog is; 
dat geeft een verschil van zoowat een half uur afstands. 
Errare humanum est, vooral wanneer de mensch in hooger 
spheren komt en boven lucht en wolken met zijn blik wil 
doordringen. Misachien worden er later nog wel hoogere 
ontdekt. Altijd is het der moeite waard om to weten, hoe 
digt men wel bij den hemel zou kunnen komen, mits men 
zich boven de behoefte aan lucht en andere aardsche dingen 
verheffen kan.

MENGELWERK. 
DE ZEDELEER DER HEDENDAAGSCHE FRANSCHE 
ROMANTIEK. I. 
Honderd en meermalen is het anathema uitgesproken over 
de hedendaagsche romanliteratuur der Franschen ; ligtzinnig is 
ze genoemd en onzedelijk; ze wordt tot een contrast gesteld 
van het meer degelijke werk in dit genre van Britten en 
Germanen. Geen regtgeaard vader (in ons land is dit ten 
minste zoo) die niet zijn zoon waarschuwt tegen deze lectuur; 
geene brave moeder die niet rift 14 het denkbeeld dat bare 
dochter zich het hart verpest met bet lezen van Fransche 
romans; geen werk over opvoedkunde, waarin niet dezelfde 
boeken als de meest gevaarlijke worden aangewezen. Btj 
sommigen zelfs is de geheele romantiek in miscrediet gekomen, 
en dat grootendeels door de wijze waarop zij in Frankrijk 
vertegenwoordigd is. 
Heeft de Fransche romanliteratuur dit schier algemeen uitgesproken 
anathema verdiend ? Kunnen die velen die het uitspreken 
zich zelven en anderen rekenschap geven van hun beweren ? Zie 
daar, lezer! een paar vragen, die niet van belang ontbloot zijn. 
Wat de beantwoording der eerste vraag betreft, wij gelooven 
dat zij allezins bevestigend mag zijn; maar of dit met de beantwoording 
van de tweede het geval zou kunnen wezen, durven 
wij niet onvoorwaardelijk toestemmen. Waarom toch 
wordt er over 't algemeen met zulk een heiligen afschuw van 
den Franschen roman gesproken ? Waarom toch noemen de 
meesten hem in zoo hooge mate onzedelijk? Vraag het den 
vader, der moeder, den opvoeder, vraag het aan alien, en van 
de meesten zult gij tot antwoord bekomen, dat zij de Fransche 
romantiek daarom in zulk eene mate verfoeijen, omdat 
daarin tafereelen worden afgeschilderd die de zinnelijkheid 
opwekken en de hartstogten prikkelen , omdat zij jengdige 
menschen bekend maakt met zaken die beter voor hen verborgen 
bleven , maar bovenal omdat zij verderfelijke beelden 
voorspiegelt , die tot wellust en onkuischheid verleiden. 't Is 
MENGELW. 1859. rt°. V. 14

198 DE ZEDELEER 
waar, dit is ongetwijfeld iets dat bijdraagt om het lezen der 
Fransche romans gevaarlijk te maken; maar wij moeten er bij 
opmerken: och of dit het ergste ware! Het algemeene oordeel 
tegen de Fransche romantiek uitgesproken is oppervlakkig; 
het is een oordeel tegen het gevaarlijke in den vorm , terwijI 
toch het groote kwaad , dat wat het meeste en vreesselijkste 
onheil stichten kan, in den inhoud te zoeken is. 
Het is ons oogmerk in deze bladzijden te wijzen op het 
gevaarlijke van dien inhoud, een betrekkelijk kort overzigt te 
geven van de Zedeleer der Fransche romantiek. Wij doen 
dit aan de head van een ervaren gids, den beer EUGENE 
POITOU wiens d elijk werk Du Roman et du Theatre contemporains 
et de leer influence sur les moeurs in 1857 door de 
Academie des sciences morales et politiques bekroond is. Wij 
zouden een nutteloos werk verrigten , indien wij dezen onzen 
gids volgden in zijn gebeel omvangrijk onderzoek, vooral daar 
waar hij de zedeleer mededeelt van romans, welke in ons 
land niet bekend zijn geworden; daarenboven zouden wij 
daartoe meer ruimte behoeven clan ons door de redactie van 
dit tijdschrift kan worden toegestaan. Wij willen dus zooveel 
mogelijk de hoofdresultaten van EUGENE POITOU mededeelen , 
en wel voornamelijk die welke berusten op het onderzoek van 
romans, welke wij onderstellen mogen dat in one land bekend 
zijn geworden. 
Welke is de zedeleer der Fransche romantiek omtrent de 
pligten welke de menseh te vervullen heeft in zijne betrekking 
tot God, tot zich zelven, tot zijn naaste? 
Vangen wij ter beantwoording dezer vraag aan met een 
blik te werpen op de godsdienstige denkbeelden, welke wij in 
de Fransche romantiek vinden. Het genre van den Roman 
brengt mede, dat men niet vorderen kan dat deze denkbeelden 
als boofdzaken zoo op den voorgrond geplaatst zijn, dat elke 
roman eene uitvoerige geloofsbelijdenis bevat. Maar wel mogen 
wij vragen door welke godsdienstige denkbeelden deze literatuur 
bezield wordt; wel hebben wij regt om te onderzoeken 
welke hare meening is omtrent de gewigtige vragen die zich 
onvermijdelijk aan elk denkend wezen voordoen, to onderzoeken 
wat -ztj gelooft omtrent God, omtrent het geestelijk 
gedeelte van den menech en zijne bestecoming. Te weer hebben

DFR IIEDENDA.AGSCHE FRANSCHE ROMANTIEK. 199 
wij het regt om dit onderzoek in te stellen, dewijl de nieuwere 
romantiek zich zelve heeft opgeworpen en pogingeu heeft aangewend, 
om even als in andere zaken ook in de godsdienst 
eene hervorming te weeg to brengen. 
In de hedendaagsche Fransche romanliteratuur treffen wij 
twee van elkander vetschillende rigtingen aan; de eene is de 
materialistische, de andere helt near het scepticisme over. 
Het bestaan eener materialistische rigting in de romantiek 
heeft men geloochend of zoeken te verbloemen. Wanneer wij 
op den schijn afgaan wilden , zouden wij er toe kunnen komen 
om ook het eerste te doen. In welken roman toch wordt niet 
schier op elke bladzijde met ophef gesproken van de ziel, van 
God, van godsdienst en van het ideale leven des menschen? 
Wij moeten editor voorzigtig zijn; de uitdrukkingen zijn wet 
schoon, maar er sehuilt eon adder onder 't grail. 
Het materialisme van het einde der 18de eeuw, met zijne 
grove vormen , onbedekt ale bet zich vertoont, heeft to veel 
van zijn crediet verioren , den dat het zoo in onze tijden nog 
ingang vinden kan bij het publiek. Zoo men dit wilds betwerkeu 
, moest dat materialisme in een anderen norm gegoten 
worden. Dit heeft men in den Franechen roman onzer dagen , 
bier met meer dair met minder geluk, gedaan. Het wezen 
der zaak is hetzelfde gebleven , maar men heeft het zoo onakleed 
, aan het afschuwelijke zullr een schijn van schoonieid 
gegeven , zoo schoonklinkende termen gebezigd, dat men het 
naauwelijks herkennen kan. Zij die het monster met het meest 
kunstige masker bekleed hebben , zijn het gevaarlijkst. Minder 
zijn zij het, die door meerdere openhartigheid of mindere bek 
waamheid het masker niet zoo digt gemaakt hebben , dat 
Diet van tijd tot tijd het wezen der zaak zelf zich vertoont 
Zoo komt TH. GAUTIER in zijn Fortunio er some vrij openlijk 
mede voor den deg. ”Fortunio," zegt hij in zijne voorrede, »is 
een hymne aan schoonheid , rijkdom en geluk, de drie eenigste 
godheden die wij erkennen." Zijn hoofdpersoon laat hij op eene 
beschuldiging van atheisme uitroepen: »Ben ik een atheist? 
Ik heb drie goden, het good, de schoonbeid en het geluk." 
In een anderen roman van denzelfden schrijver, , verklaart 
dat sleclats twee zaken bier beneden to begeeren zijn, de 
vrouwen en het goud , dat schoonheid hetzelfde is els deugd. 
Gelijk wij zien is hier het materialisme te openlijk ver- 
14

200 DE ZEDELEER 
kondigd, dan dat bet voor de menigte verleidelijk zou kunnen 
zijn. Andere schrijvers zijn met meer kunstvaardigheid te 
werk gegaan ; zij hebben hun materialisme met een mystiek 
waas overgoten , en alien die de kracht van mystieke vormen 
kennen, zullen inzien hoe groot een gevaar hier aanwezig is. 
Om niet van andere schrijvers te spreken , willen wij er hier 
eenen noemen , die zekerlijk meer dan alien in Nederland 
bekend is geworden ; wij bedoelen EUGENE SUE. In zijn Juif 
Errant, een roman die wereldvermaardheid verkregen heeft 
voert hij een persoon op, die ons uitmuntend tot een voorbeeld 
strekken kan van het fijne verborgen gespiritualiseerde materialisme, 
waarvan wij spraken. ADRIENNE DE CARDOVILLE is 
eene figuur waarin zich de tegenstrijdigste dingen vereenigd 
vertoonen ; het geleerdste epicurisme is in haar verbonden 
met de edelste deugd, de grootste goedheid met het meest 
verfijnde najagen van zinnelijke genietingen. Zij gebruikte," 
zegt sum, »hare godsdienst, om het gebruik der zinnen welke 
God haar geschonken had te verfijnen en te veredelen. Zij 
zou het als eene zwarte ondankbaarheid beschouwd hebben, 
die goddelijke gaven door buitensporigheden te verspillen of 
ze te verlagen tot een onwaardig doel... Schoon en leelijk 
vervulden bij haar de plaats van goed en kwaad In ddn 
woord, ADRIENNE was de volmaaktste , de meest ideale verpersoonlijking 
van de zinnelijkheid... Diet van de gewone , 
lagere zinnelijkheid, zooals die zich zonder geest of verstand 
vertoont, maar van die veredelde zinnelijkheid, die voor de 
zinnen is, wat de fijnste beschaving voor den geest is." 
»Juist omdat zij de godsdienst der zinnelijkheid bezat, omdat 
zij hare zinnelijke aandoeningen verfijnde en ze vereerde als 
eene aanbiddingswaardige openbaring der godheid, juist daarom 
kenmerkte ADRIENNE zich met betrekking tot het zinnelijke 
door buitengemeene kieschheid en schroomvalligheid ..." 
wij moeten hier opmerken dat ADRIENNE DE CARDOVILLE in 
SUE'S roman niet slechts een dwaas spel is van de phantasie des 
schrijvers, alleen uitgewerkt om stof tot vermaak te schenken 
aan de verbeeldingskracht der lezers. Neen, dit karakter 
heeft in de gedachte des schrijvers eene philosophische strekking 
: het is de verpersoonlijking van de ideale vrouw, van 
de vrouw der toekomst. In dit karakter ligt een geheel systeem. 
Mlle DE CARDOVILLE is de profetes en de priesteres van deze

DER HEDENDAAGSCHE PRANSCRE ROM.ANTIEK. 201 
nieuwe godsdienst der stof, wier eeredienst de dienst der 
zinnen is, wier dogma de wellust, wier zedeleer de meest 
verfijnde zinnelijkheid is. De zinnelijkheid als openbaring der 
godsdienst in den mensch, en bij gevolg goddelijk en aanbiddenswaardig 
, als hij die ze schiep, is in dit nieuwe evangelie 
de eenige God dien men huldigen moet en liefhebben en dienen. 
Goed en kwaad worden woorden zonder beteekenis; het schoone 
en het leelyke, het vermaak en de smart, ziedaar de geheele wet. 
Zooals wij reeds gezegd hebben , bestaat er naast de materialistische 
rigting in de romantiek eene andere welke overhelt 
tot het scepticisme. Zij zelve wil zich dien naam niet laten 
geven , maar noemt zich de spiritualistische school. Dat spiritualisme 
duldt niet dat men het van te nabij beschouwe; doet 
men zulks dan vindt men indedaad niets dan een kleurloos, 
wankelend deisme, vol twijfel en duisternis, onzeker omtrent 
zich zeif en omtrent het wezen dat er het voorwerp van is, 
zoodat de ware naam dezer rigting niet is eene spiritualistische, 
maar eene sceptische. 
Als voorbeeld willen wij een roman noemen, zeker aan vele 
onzer landgenooten niet onbekend, schoon wij niet gelooven, 
dat hij in onze taal is overgebragt. Het is er een van de 
beroemde schrijfster, die onder den pseudoniem van GEORGE 
SAND schrijft, en wel Lelia. In de voorrede betuigt de auteur, 
dat LELIA ons gegeven wordt als de verpersoonlijking van het 
spiritualisme dezer dagen. Laat ons zien met welk regt dit 
getuigd wordt. 
Het is moeijelijk om dit te onderzoeken ; want deze roman 
is vol zaken die met elkander in tegenspraak zijn; de meest 
tegenover elkander staande denkbeelden vinden wij hie onder 
elkander vermengd, zij stooten op elkander, strijden met elkander, 
omhuld door de schitterende wolken van een buitensporig 
lyrisme. 
Letten wij niet op die dichterlijke phantasifin, waardoor de 
gedachte des schrijvers van bet eene uiterste der morele 
wereld naar het andere gevoerd wordt, noch op die vervloekingen 
en lasteringen, noch op dien muitenden hoogmoed, die 
nu eens de voorzienigheid uitdaagt en beleedigt, dan weder 
haar bestaan ontkent, en haar de vorstin van het kwade noemt. 
Wij willen hier alleen het voorgewende spiritualisme onderzoeken. 
LELIA erkent een God, maar welk een God! Het is

`202 DE ZEDELEER 
geen levende God, het is een koude, onverzoenlijke afgod, 
gevoelloos en blind; een afgod, zooals een vvelsprekend wijsgeer 
hem genoemd heeft, verbannen naar de diepten van 't oneindigs, 
eenzaam op den troon zijner stilzwijgende eeuwigheid. 
Zoo verheven is zijne plaats en zoo verre is hij van. ons, dat 
hij geen aeht kan slaan op de menschen en hunne smarten ; 
in brume oneindige kleinheid verdwijnen zij voor zijn oog. 
GEORGE SAND laat STENIO zeggen: ,Wat beteekent dit alles in 
het oog van God ? evenveel als in ons oog het onderscheid 
tusschen de verschillende grasschentjes op de weide van beteekenis 
is." En LELIA voegt er bij: ,Daarom bid ik nooit 
tot God. Wat zou ik Hem vragen ? Dat Hij mijn lot verandere? 
Hij zou om mij lagchen. Zou ik Hem bidden dat Hij 
mij kracht geve om tegen mijne rampen te strijden? Die 
kracht heeft hij reeds in mij gelegd; het staat aan mij om 
er gebruik van to makon." 
LELIA bfdt nooit tot God, door geene enkele handeling 
betuigt zij geloof, aanbidding en Fields; want zij bezit noch 
liefde noch geloof; in plaats van te aanbidden, lastert zij en 
vervloekt zij. Maar welk een God heeft zij ook! Hoor, hoe 
zij Hem beschrijft: »Gij vraagt of ik den geest des kwaads 
aanbid? De geest des kwaads en de geest des goeds is dezelfde 
geest, is God. Het is de onbekende en verhorgen wil, die 
verre verheven is boven 't geen wij widen. Wij hebben een 
onderscheid gemaakt tusschen good en kwaad. Bij God is 
daartusschen evenmin onderscheid als tusschen geluk en ongeluk." 
Het oordeel over deze godsdienstige denkbeelden laten wij 
aan den lezer over, en nemen afscheid van LELIA met een citaat 
nit het laatste gedeelte van het boek , waarin de sceptische 
rigting zich in bare voile kracht vertoont. LELIA sterft, nitgeput 
door ijdele pogingen om de waarheid te verkrijgen , 
moede van bet langdurig maar to vergeefs zoeken naar rust, 
verbrijzeld door den twijfel, der wanhoop tot prooi. Stervende 
roept zij als uit mate der geheele menschheid uit: )).0 wearheld! 
waerheid! Sedert tien-duizend jaren zoek ik v, maar 
ik heb u niet gevonden; geen ander antwoord heb ik op mijne 
kreeten pgehad, geene andere verligting in mijn doodsstrijd dan 
dat ik den wanhopigen snik der niets vermogende begeerte over 
dine vervioekte aarde hoor dwaden !"

DER FIEDENDAAOSCRE FRANSCDE ROMANTIEK. 203 

Wat leert de Fransche romantiek aangaande '8 menschen 
bestemming in deze wereld? Met deze vraag staat natuurlijk 
deze andere in naauw verband: Wat leert zij aangaande den 
zelfmoord ? Nemen wij SCE'S Juif Errant maar weder ter 
hand, en wij zullen zien , wat deze schrijver, dien wij de 
materialistische rigting in verfijnden zin laten vertegenwoordigen , daaromtrent leert. 

Zooals wij gezien hebben, heeft de schrijver van den Juif 
Errant in zijne Mlle DE CARDOVILLE ons het beeld geschonken 
van het verfijnde sensualisme; in deze figuur laat hij het 
systeem zich tot in het uiterste logisch ontwikkelen : hij doet 
zijne heldin sterven door een zelfmoord, een zelfmoord geheel 
geevenredigd aan haar leven, welke waardiglijk de kroon op 
dat leven zet. Zinnelijk was de godsdienst van ADRIENNE ; in 
zinsbedwelming, in wellustige vervoering moest zij den laatsten adem uitblazen. Zij wil sterven in de armen van haren 
minnaar: »Gij ziet het ," zegt zij tot DJALISIA , »de hemel wil 
dat wij elkander toebehooren en niets zal aan onze wellustige 
verrukking ontbreken Wij zullen onze onsterfelijke zielen 
uitademen in onze kussen , en nog bedwelmd van de liefde, 
zullen zij opstijgen tot dien aanbiddelijken God, die de liefde 
zelf is ... En toen zij wederom nederzeeg, omsluijerden de 
doorschijnende en ligte gordijnen als eene wolk dit bruidsbed, 
dat tegelijk een doodbed was." Dit is zekerlijk een zelfmoord, 
als waarvan EPICURUS en ARISTIPPUS droomden. Maar wat 
een kenmerk is van onzen tijd , het is de mystieke taal waarmede het materialisme in den nieuweren roman geheel heidenache denkbeelden uitdrukt ; het is de wijze waarop het onbeschaamd uitdrukkingen, aan de godsdienst ontleend, onder 
vruchten zijner losbandige verbeeldingskracht mengt, en den 
naam van God bezoedelt, door hem to mengen in de grofate 
buitensporigheden van den hartstogt. 

Vinden wij in den roman der zich noemende spiritualistisohe 
rigting eene betere oplossing van het groote probleem der be-
stemming van den mensch ? geeft zij ons een beter antwoord 
op de vraag aangaande den zelfmoord? Keeren wij weder 
tot LELIA terug. 

SzEmo, die in dezen roman de type is van het enthusiasme 
en der poijsie , vat aldus de philosophie van dit boek to ;amen, 
terwijl hij er tevens de gevolgtrekkingen it opmaakt. 


204 DE ZEDELEER 
»En gij ," roept hij nit, zich tot God wendende, »onbekende 
magt, welke ik voorheen in kinderlijken eenvoud aangebeden 
heb, ondoorgrondelijk meester onzer ellendige bestemming, 
dien ik nog erken, maar voor wien ik mij niet meer neerbuig, — 
zoo bet mijn pligt is voor u neder te knielen en u zegenend 
te danken voor dit leven vol smart, openbaar dan uwe tegenwoordigheid 
, en maak , dat ik ten minste hopen kan door u 
gehoord te worden!... Maar wat heb ik te hopen of te vreezen 
? Wie ben ik, dat ik uwen toorn zou kunnen opwekken 
of uwe liefde verdienen ? Wat heb ik hier beneden goeds of 
kwaads gedaan ? Ik heb gedaan, zooals de gesteldheid van 
mijn wezen bet mij gebood... Ik heb mij gekweten van de 
taak welke den mensch opgelegd is. Zoo gij een wraakzuchtig 
en toornig meester zijt, zal de dood mij geese schuilplaats 
bieden , en ik zal niet kunnen ontsnappen , wat ik ook doe, 
aan de straffe die mij aan gene zijde van het graf wacht. 
Zoo gij regtvaardig zijt en goed, zoo zult gij mij met liefde 
opnemen en de kwalen die mij hebben doen lijden genezen. 
Zoo gij niet bestaat... o, dan ben ik mij zelven tot God en 
Meester, , dan kan en mag ik tempel en afgodsbeeld beiden 
verbrijzelen ..." En daar hij overal twijfel en nergens hope 
vond, daar hij moede was van het te vergeefs zoeken naar 
waarheid en geluk , maakte s.rillito een einde aan zijn leven. 
En STANIO had gelijk. Indien alles duisternis is voor den mensch, 
boven hem en rondom hem, duisternis in de toekomst, duisternis 
in het tegenwoordige ; zoo hij niet weet wat hij is, noch 
wat zijne roeping bier op aarde is ; zoo het leven eene verborgenheid 
en een onoplosbaar raadsel voor hem is, — waartoe 
kan dat leven dan nuttig wezen. Wanneer de mensch zoo 
onzer 't gewigt der smart gebogen gaat, dat geen genot het 
hem vergoeden kan ; wanneer hij het leven moede is; wanneer 
het hem verveelt, waarom zou hij het zich niet ontnemen ? 
Heeft hij daartoe niet het regt, zoodra hij er de magt toe 
heeft? — Welk eene akelige twijfelzucht, welk een gebrek 
aan geloof! G. SAND heeft in dezen haren roman en in meer 
anderen eene bepaalde apologie van den zelfmoord gegeven. 
Eene menigte Fransche romanschrijvers staan haar ter zijde; 
de beer POITOD levert nog vele voorbeelden daarvan , maar 
wij meenen aan de bovenstaande genoeg te hebben. ADRIENNE 
DE CARDOVILLE en DJALMA, de evenzeer bekende figuur uit

DER HEDENDAAGSCHE FRAMER ROIRANTIEK. 205 
sues roman , LA MAYEUX , STARR), en al die andere apologeten 
van den zelfmoord , zij boezemen ons afschuw in ; zij zijn gevaarlijke 
verleidors, omdat zij dat afschuwelijke in de edelste 
vormen hebben gekleed, en het longs de wegen der bedriegelijkste 
sophistiek zoeken te verdedigen. 
Volgen wij verder de moraal der Fransche Romantiek. 
staat het grofste determinisme voor, en wat anderen, die zulks 
ook doen, verzwijgen , spreekt zij nit ; zij deinst niet terug 
voor de vreesselijke consequentie , dat de mensch niet zedelijk 
verantwoordelijk is voor zijne daden ; dat hij geen meester kan 
zijn over zijne hartstogten ; dat niet de mensch, maar het onverbiddelijke 
fatum in den mensch het kwade doet. En onder 
dat fatum verstaat zij niet anders dan de drang der zinnelijkheid. 
De romanschrijvers waarover wij spreken , zijn de 
apostelen eener godsdienst, welke regt tegenover het evangelie 
staat; volgens hen moet de geest zich buigen onder de wetten 
van het vleescb. Wilt' ge hooren, hoe men het openlijk durft 
uitspreken, dat de mensch niet zedelijk verantwoordelijk is 
voor zijne daden, neem den Juif Errant weder op, en luister 
naar de woorden , waarmede IA MAY= hare zuster CAPRYSE 
gerust stelt, toen deze in diepe schaamte verzonken was over 
haar ongeregeld leven: »Denkt gij, dat God, daar hij u een 
zoo schoon ligchaam gaf, u levendige en vurige hartstogten 
schonk , en u met een karakter begiftigde, zoo bewegelijk, zoo 
vrolijk, zoo overhellende tot het genot, — denkt gij dat God heeft 
kunnen verlangen , dat gij uwe jeugd doorbragt op een ellendig, 
koud zolder-kamertje, waar gij de zon niet zien kondet, 
om daar steeds op uw stoel zittende, in lompen gekleed, aanhoudend 
en hopeloos te arbeiden ? Neen, want God heeft ons 
andere behoeften gegeven dan om te eten en te drinken. Heeft 
niet zelfs in den nederigen kring, waarin wij geplaatst zijn, 
de schoonheid hare optooisels noodig? Komt aan de jeugd 
niet beweging, vermaak en vrolijkheid toe?... Gij hebt dus 
slechts toegegeven aan eene onweerstaanbare noodzakelijkheid, 
omdat uwe behoeften grooter waren dan de mijne... Mijne 
goede CAPHYSE , gij zijt medegesleept, zonder dat ge er lets 
tegen vermogt te doen ; ware dit niet het geval, ik zou uw 
gedrag veroordeelen, in plaats van u to beklagen. Gij hebt 
uwe bestemming niet gekozen; gij hebt er u slechts aan onderworpen 
. . ."

206 DE ZEDELEER 
Welk eene vernuftige aanprijzing der zedeloosheid , en hoe 
gevaarlijk, niet alleen omdat ze vernuftig is, maar vooral 
omdat de schrijver ze LA MAYEUX in den mond legt. Had 
CtPHYSE dus gesproken , wij zouden het alleen beschouwen , 
as eene der vele wijzen waarop de zondaar de .stern des 
gewetens poogt tot zwijgen te brengen; maar nu als woorden 
van een voor 't overige zoo geidealiseerd persoon als LA MATEUX , 
zijn zij een voorbeeld van gevaarlijke en schandelijke zucht 
tot volksverleiding. Niet alleen de zonde der wellust, maar 
ook de misdaad wordt door deze beschouwing der romantiek 
geregtvaardigd. In de Mysteres de Paris, die schildering van 
de schrikkelijkste rnisdaden , werpt de Chourineur, , die dichterlijke 
type des moordenaars, alle schuld zijner moordzucht op 
zijn bloeddorstig temperament. 
Ook de zoogenaamd spiritualistische rigting in de romantiek 
maakt den mensch geheel en al slagtoffer van het fatalisme. 
LELIA, van TRENMOR sprekende, roept nit: »omdat hij door zijn 
noodlot medegesleept is, omdat hij, geboren onder een ongelukkig 
gesternte, op eene klip schipbreuk geleden heeft, zult 
gij hem zijn val verwijten!" TRENMOR is diep gezonken en 
heeft zich zelven geheel en al vergooid door uitspattingen het 
is de verderfelijke invloed van zijn gesteinte ! TRENMOR is 
moordenaar geworden: hij is ongelukkiglijk medegesleept door 
zijn noodlot! ... In denzelfden roman zegt LELIA: »God is 
schuldig, omdat hij den mensch veroorlooft dos te zondigen. 
Is er dos wel ddne overtreding, die wij geheel aan ons zelven 
wijten kunnen? Hebben alle menschen dezelfde vermogens? 
Hebben sommigen niet den aanleg ontvangen voor de gestrenge 
levenswijze welke bet godsdienstig geloof eischt, anderen voor 
de genietingen der wellust, weder anderen voor de verrigtingen 
en worstelingen van den hartstogt, anderen voor de zwevende 
droomerijen der poesie?" 
Gelijk wij zien , komen de beide rigtingen hierin volkomen 
overeen. 
Ran men aan den hartatogt goon wederstand bieden, de 
romantiek deinst er niet voor terug, om de slavernij aan den 
hartstogt wettig te noemen, ja G. SAND noemt het een goddelijk 
regt. Het evangelie des vleesches, dat in de hedendaagsae 
romantiek verkondigd wordt, is dit: nietigverklaring van 
het pligtgevoel, dat in one de lusten uitdooft welke God one

DER REDENDA AOSCRE FRANSC•E ROMANTIEK. 207 
niet geschonken beeft om ze of te zweren; heiligverklaring 
van 't dierlijk instinct en van den hartstogt, die juist daarom 
alleen omdat zij met den wil des menschen strooken , wettig 
zijn en een goddelijk regt genoemd worden. Wilt ge 't wederom 
in den verleidelijksten vorm hooren verkondigen, luister dan 
near stre's woorden in den ,Tuff Errant: »Bezielt niet de 
schepper alter dingen met zijn goddelijk vuur zoowel het lig- 
•haam als de ziel? Moet hij niet godsdienstig verheerlijkt 
worden zoowel in den geest, als in de zinnen, welke zUne 
vaderliefde den schepselen geschonken heeft? Goddeloozen zijn 
het dug en godslasteraars , die de zinnelijkheid , die goddelijke 
gave zoeken nit te dooven , in pleats van ze te geleiden en in 
overeenstemming te brengen met de goddelijke kracht die ze 
drijft!... Het is naderen tot God , wanneer men zieh met 
eene godsdienstige bedwelming overgeeft aan de edelste en 
onwederstaanbaarste der neigingen welke hij in ons gelegd 
heeft (de liefde): de eenige neiging welke de gever van alle 
dingen in aline aanbiddenswaardige wijsheid heeft willen 
gen , door ze te begiftigen met eerie vonk zijner seheppende 
godheid." 
Het laat zich reeds voorzien nit hetgeen wij omtrent de 
zedeleer der Fransche romantiek hebben medegedeeld, dat het 
huwelijk eene instelling moet zijn, welke de goedkeuring der 
romanschrijvers niet kan wegdragen. Is dat dan ook niet 
een aan banden leggen van de driften welke den mensch door 
God geschonken zijn ? Spreekt het niet van zelf, dat er your 
zulk eene beteugeling in het Evangelie des vleesehes geene 
pleats is? Het hnwelijk is dan ook volgens het oordeel der 
Fransche romantiek eene hatelijke instelling, uitgevonden door 
de heerscbzucht van den man , om gebruik te maken van de 
zwakheid der vrouw. Het huwelijk, geheiligd door de menscbelijke 
wet, is in strijd met de goddelijke; ontstaan als het is 
uit dien gekunstelden on valschen toestand der maatschappij, 
welke men besebaving noemt, strijdt het geheel en al met de 
wetten der natuur ; het moet verdwijnen zoodra de maatsehappij 
in een beteren toestand komt. 
Aan het hoofd van hen die strijd voeren tegen de instelling 
des huwelijks, staat alweder G. SAND. Hoort daze woorden 
uit hare Valentine, en wij vragen u lezer, of gij ze niet

208 DE ZEDELEER 
dubbel verfoeijelijk vindt, wanneer ge weet, dat eene vrouw 
ze geschreven heeft: »0, afschuwelijke schending der heiligste 
regten ; schandelijke dwingelandij van den man over de vrouw! 
Huwelijk , maatschappij, instellingen, ik haat u, ik haat u 
doodelijk I, En Gij, o God! door wiens wil alles geschapen 
is, die ons op deze aarde plaatst, en daarna weigert den verkeerden 
loop van ons lot te stuiten , die de zwakke aan zooveel 
willekeur en vernedering overlevert, ik vervloek u!" 
Volgens dezelfde schrijfster moet de rede de instelling des 
huwelijks eene ongerijmdheid noemen, en is zij regtens eene 
onbillijkheid. In een harer roman's, Jacques, laat zij haar 
hoofdpersoon dus spreken. »De maatschappij" zoo zegt hij tot 
haar met wie hij in 't huwelijk treden zal, »zal u eene eedformule 
voorschrijven. Gij zult bij eede beloven dat gij mij 
getrouw en onderworpen zult zijn ; dat is met andere woorden, 
dat gij nimmer iemand enders dan mij zult beminnen, en mij 
in alles zult gehoorzamen. Het eene gedeelte van dezen eed 
is eene ongerijmdheid, het andere eene laagbeid." Ja deze 
schrijfster aarzelt niet oproer te prediken tegen deze instelling. 
In hare Indiana lezen wij: »Het schijnt mij toe dat de individu 
(er is hier sprake van de vrouw) welke onder alien gekozen 
is om gebukt te gaan onder instellingen, welke ten voordeele 
van hears gelijke gemaakt zijn , zoo er eenige moed en kracht 
in bear karakter is, zich moet verzetten tegen dit willekeurige 
juk ..." Ook SUE blijft niet achter een aanval te rigten tegen 
het huwelijk ; wederom is 't het fatalisme dat dezen het huwelijk 
ongerijmd doet noemen; de echtgenooten moeten elkander getrouwheid 
zweren; het is eene belofte welker volbrenging niet 
in hunne magt staat. In den Juif Errant laat hij ADRIENNE 
this tot DJALMA spreken: »Aileen een God die de toekomstige 
gezindheid der harten kent, zou een onverbreekbaren band 
kunnen sluiten tusscben sommige wezens, om ben gelukkig 
te maken ; natter helaas! voor bet oog des menschen is de 
toekomst ondoordringbaar. Is het ook niet eene dwaze, 
baatzuchtige, goddelooze daad, om zulke banden aan te 
nemen, wanneer men alleen met zekerheid kan instaan voor 
de opregtheid van een tegenwoordig gevoelen ? Een eed om 
elkander altijd te beminnen, voor eeuwig elkander toe te behooren 
, niemand kan dien uitspreken zonder leugen en zonder 
dwaasheid ..."

DER HEDENDAAGSCHE PRANSCRE ROMANTIEK. 209 
Wat kan men ook anders verwachten van schrijvers die den 
hartstogt als de hoogste wet erkennen, die van strijd tegen 
en bedwinging van den hartstogt niets weten willen , voor wie 
de zinnelijkheid en haar drang een fatum is dat 's menschen 
vrije wil buitensluit ? Erkennen moeten wij dat zij logisch 
te werk gaan, want indien de hartstogt de grootate wet is, 
de onfeilbare wet door de natuur voorgeschreven, dan kan 
men niet beter doen dan er zich aan te onderwerpen en over 
te leveren. Volgens hunne leer heeft het huwelijk bepaald 
maar 66n doel, het genot; maar cone beweegrede , de hartstogt; 
en de strenge consequentie is, dat wanneer aan den drang der 
zinnelijkheid voldaan is, wanneer de hartstogt uitgebluscht is, 
het huwelijk het doel van zijn bestaan verloren heeft; de band 
moet verbroken worden op 't oogenblik dat de liefde die hem 
vormde ophoudt te bestaan. »Zoo wij elkander algid beminnen," 
zegt ADRIENNE DE CARDOVILLE , »waartoe zijn dan die 
banden noodig? Zoo onze liefde ophoudt te bestaan, waartoe 
dan die ketenen, die in dat geval niet meer zijn zullen dan 
eene afschuwelijke dwingelandij ?" • 
Welke leer de Fransche romantiek aangaande den echtbreuk 
verkondigt, last zich ligt vermoeden uit haar gevoelen over 
het huwelijk. Is dit laatste eene dwaasheid en onregtvaardigheid 
, moet dan niet echtbreuk iets zeer geoorloofds worden, 
een wederkeeren tot de wijsheid, eene herstelling van het natuurlijke 
regt? Een enkel citaat zij voldoende om dit aan te 
toonen. In G. SAND'S Jacques spreekt de hoofdpersoon, die 
de type moet zijn van de philosophische en ethische idean der 
schrijfster, in wien zij den deugdzamen maar verraden echtgenoot 
wil voorstellen, aldus zijn gevoelen uit: »Geen menschelijk 
schepsel heeft magt over de liefde; en niemand kan schuldig 
genoemd worden, omdat hij die liefde gevoelt of verliest. 
Het is de leugen welke de vrouw verlaagt. Echtbreuk heeft 
plaats niet op het oogenblik dat zij haren minnaar toestaat , 
maar in den nacht , welken zij goat doorbrengen in de armen 
eens echtgenoots dien ze niet meer bemint." 
Vrije liefde, hiervoor zal het huwelijk volgens den Franschen 
roman plaats moeten maken, zoodra de inrigting der 
maatschappij meer aan regt en rede zal beantwoorden. Verlangt 
gij te weten, lezer, hoe die nieuwe orde van zaken zijn 
zal, GEORGE SAND geeft er eene uitvoerige beschrijving van,

210 DE ZEDELEER 
in haren roman La Comtesse de RudoWade, welke wij Kier 
laten volgen: »Dat het sacrement (van het huwelijk) eerie 
godsdienstige toestemming zij, eene magtiging van de ouders 
en van de maatschappij, eene aanmoediging en vermaning tot de 
duurzaamheid der verbindtenis; maar dat het nimmereen gebod 
zij, eene verpligting, eene wet met bedreigingen en straffen , 
eene slavernij uit welke men zich niet losmaken kan zonder 
dat schande en kerker en boeijen het gevolg er van zijn ... 
Het afzweren van de individule vrijheid is werkelijk strijdig 
met de natuurwet, met de stem des gewetens, wanneer de 
menschen er zich mede bemoeijen, omdat zij er het juk van 
onwetenheid en onbeschaamdheid aan toevoegen; het is in overeenstemming 
met het verlangen van edele harten, en floodzakelUlt 
voor de natuurlijke neigingen der sterke wilskracht , 
wanneer God ons de middelen geeft om te strijden tegen alle 
valstrikken welke de mensehen bij het huwelijk gespannen 
hebben, om er van to maken het graf van liefde, geluk en 
deugd, een bezworen ontucht ..." 
EUGENE SUE heeft hieromtrent beschouwingen van denzelfden 
aard; getrouw aan zijne gewoonte stelt hij het nieuw georganiseerde 
huwelijk onder het gezag van het Christendom ; natter 
gelijk men weet is dat een eigen gemaakt Christendom , en de 
priester die bet huwelijk moet inzegenen is een socialistisch 
priester. ADRIENNE, in den Juif Errant de type eener vrije 
vrouw, zegt tot DJALMA: »Mijn wensch is dat gij u aan mij 
gehecht zult gevoelen door mijne bekoorlijkheden, u geboeid 
zult gevoelen door het geluk; ik wensch u vrij te laten, am u 
alleen onder eigen verpligting te brengen." En DJALMA antwoordt: 
»De leugen, de meineed, het onregt brengen mij even 
ale u tot tegenstreven; even als gij, meen ik dat een man zieh 
verlaagt, wanneer hij het regt aanneemt om willekeurig en 
laf te zijn, zelfs wanneer hij vast besloten heeft om van dat regt 
geen gebruik te maken. Even als gij, geloof ik dat er alleen 
in de vrijheid waardigheid is..." Waarop ADRIENNE wederom 
zegt: ak had geene andere gedachte clan die, namelijk om 
het middel te vinden om een verbond tussehen ons beiden to 
sluiten voor het oog van God, maar buiten de wet...; eene 
heilige vereeniging, die ons echter vrij zal laten, ten einde ons 
onze waardigheid te laten behouden." 
Nergens echter vinden wij de moraal eener vrije lietde, en

DER DEDENDAAOSORE FRANSORE ROMANTIEK. 211 
daardoor het verzet tegen het huwelijk onheschaamder voorgesteld 
en ontwikkeld dan in SAND'S roman Lucrezia Floriani: 
»Ben ik," roept daarin de hoofdpersoon nit, »ben ik eene 
vrouw, die een slecht leven leid ?... lk heb nooit twee mannen 
te gelijk bemind. Het heeft nooit plaats gehad, en het is 
ook nooit mijn voornemen geweest om gedurende een bepaalden 
tijd aan meer dan eenen toe te behooren, zoo lang mijn hartstogt 
duurde. Wanneer ik hem niet meer beminde, bedroog 
ik hem ook niet." 
Hiermede is echter nog niet genoeg gezegd. Niet alleen is 
die vrije liefde geoorloofd; niet alleen wordt de onwettige 
zamenwoning voorgesteld als zedelijk goed; maar in die liefde, 
aldus begrepen en in praktijk gebragt, is iets verhevens , verdienstelijks. 
Juist dit is eene der grootste aanmatigingen der 
nieuwere romantiek , dat zij deze leer onder de bescherming 
van het Evangelie heeft willen stellen. Men heeft er indedaad 
niet voor teruggedeinsd, om overeenkomst te zoeken tusschen 
het meest profane en het heiligste, cm de onreine wet van de 
vrije Heide , van den teugeloozen bartstogt te doen doorgaan 
voor de wet des Evangelies. Een paar voorbeelden uit de 
Lucrezia Floriani mogen den lezer deze afschuwelijke heiligschennis 
doen verfoeijen. De schrijver, sprekende van iemand 
die de begrippen pligt en deugd op de gewone wijze opvat, 
drukt zich aldus uit: »HU was een van hen, die meenen dat 
het deugd is zich van bet kwade te onthouden, en die niet 
het minste begrip hebben van het heerlijkste en verhevenste dat 
in het Evangelic te vinden is, namelijk die liefde tot den berouwvollen 
zondaar, die in den hemel meet vreugde veroorzaakt 
dan de volharding van honderd regtvaardigen; dat vertrouwen 
op het wederkomen van het verloren schaap; om kort 
te gaan , die geest zelf van JEZUS, die in zijne geheele leer 
boven aan staat en die al zijne woorden bezielt, to weten, 
dat hij die bemint, zelfs wanneer hij op een dwaalweg is, 
grooter is dan hij die zonder dwalen een kouden , eenzamen 
weg bewandelt." Doze geheele roman schijnt geschreven to 
zijn om dezen zonderlingen stelregel te bewijzem LueltELJA., eene 
vrouw, die de vrije liefde voor zich zelve in praktijk brengt , 
is een type van opoffering, van godsdienstige zelfverloochening, 
van verheven deugd, van heldhaftige liefde: zij, staat de ongelukkigen 
bij met al de teederheid eerier pleegzuster, die »te

212 DE ZEDELEER 
veel liefde gehad heeft voor hen die JEZUS CHRISTUS heeft 
willen loskoopen." Onderdruk uwe verontwaardiging lezer, , 
nog eene wijl, en boor hoe de schrijfster verder haar systeem 
uiteenzet. 
»De wet der liefde," zegt nucuEztA, »is niet bekend en de 
catechismus onzer genegenheden moet nog worden zamengesteld." 
— »Alzoo," zegt SALVATOR hierop, nhebt gij wel lang near 
de oplossing van het raadsel gezocht , maar ze niet gevonden?" 
- »Neen maar ik heb een zeker voorgevoel, dat die oplossing 
in het Evangelie te vinden is." 
- ”De liefde waarvan wij nu spreken, is in het Evangelie 
niet te vinden, mijne arme vriendin. JEZUS heeft haar veroordeeld 
, hij heeft er niets van willen weten. De liefde welke 
hij ons voorschrijft , is eene liefde voor de geheele gezamenlijke 
menschheid, maar niet eene liefde voor een enkel wezen." 
- »Ik weet er niets van ," antwoordt zij ; ”rnaar het schijnt 
mtj toe, dat al 't geen JEZUS gezegd en gedacht heeft in het 
Evangelie niet genoegzaam begrepen is ; en ik zou er op 
durven zweren , dat hij niet zoo onbekend met de liefde geweest 
is, als men het wil doen voorkomen ... Spot niet met 
mij, wanneer ik beweer dat JEZUS de liefde beter begrepen 
heeft dan eenig ander mensch. Zie slechts op zijn gedrag ten 
opzigte van de overspelige vrouw, , van de Samaritaansche, 
van MARTHA en MARIA, van MARIA MAGDALENA ; geef acht op 
zijne zoo verhevene en diepzinnige gelijkenis van de arbeiders 
in den wijngaard. Al wat hij gedaan en gezegd heeft, al wat 
hij denkt, toont ons eene liefde, waarvan de oorzaak grooter 
is dan bet voorwerp; eene liefde welke winste doet met de 
onvolmaaktheid der menschen , welke zich aangemoedigd voelt 
om grooter en vuriger te worden naarmate de menschheid 
schuldiger is, en zwakker naarmate zij zich zulk eene edelmoedige 
liefde minder waardig betoont." 
— ”Ja daar schildert gij de christelijke liefde af." 
— »Welnu I Wat wij liefde noemen, zoo zij groot en wear 
is, is dat niet hetzelfde als de christelijke liefde, in toepassing 
gebragt op een enkel wezen ?" 
— »Hersenschimmen I De liefde is het baatzuchtigste van 
alle gevoelens, en is in onverzoenelijke tegenspraak met de 
christelijke liefde."

DER HEDENDAAGSCHE FRANSCHE ROMANTIEK 213 
»Dat is de liefde door u geworden, ellendige menschen!" 
riep LUCREzIA met geestdrift uit. »Maar de liefde zooals God 
ons haar gegeven heeft; de liefde die uit zijn heiligen boezem 
zuiver en vurig in den onze had moeten overgaan; de liefde 
zooals ik haar opvat, zooals ik haar mij gedroomd heb, de 
liefde welke ik nagejaagd heb, — zij heeft haren grond in de 
liefde, welke JEZUS CHRISTUS voor de menschen gevoeld en 
geopenbaard heeft. Het is eene afspiegeling van de goddelijke 
liefde : zij gehoorzaamt aan dezelfde wetten. Zij is bedaard, 
zachtmoedig en regtvaardig met de regtvaardigen. Zij is slechts 
onrustig, ontembaar en hartstogtelijk voor de zondaars. Wanneer 
gij twee echtgenooten , die zeer goed voor elkander zijn, 
elkander ziet berninnen op eene vreedzame, teedere en getrouwe 
wijze, noem het dan vrij viendschap; maar wanneer 
gij, edel en eerlijk man als gij zijt, gevoelt dat gij een vurigen 
hartstogt gevoelt voor eene ellendige bijzit als ik ben, wees 
er zeker van dat dat gevoel liefde is en schaam u ,er niet 
over! Op zulk eene wijze heeft CHRISTUS hen lief gehad die 
hem gedood hebben." 
Kunt gij u ongehoorder wonderspreuken en vreesselijker 
godsiasteringen voorstellen? Wordt daar niet moedwillig gif 
gehaald uit het heiligste dat bestaat? De liefde eener onkuische 
vrouw gelijkgesteld met de liefde van CHRISTUS, is het niet 
de uiterste grens eener lage en bedriegelijke sophistiek ? 
De romantiek kent eene heiligende kracht toe aan de zinnelijke 
liefde; zij wischt uit wat bezoedeld was, zij geeft aan 
de ziel de verloren onschuld weder. Een paar aanhalingen 
om dit aan te toonen, kunnen wij niet terughouden. Het eene 
is genomen uit den bekenden roman van ALEXANDRE DUMAS 
den zoon, getiteld: la Dame aux camellias; bet is wederom een 
staaltje van de gruwelijke heiligschennis, welke de romantiek 
tegenover het evangelie pleegt. »Het christendom," zegt DUMAS 
»vermaant one tot toegevendheid en vergevensgezindheid, in 
zijne wonderschoone gelijkenis van den Verloren Zoon. Jzzus 
was vol liefde voor die zielen die door de hartstogten der 
menschen gekwetst waren, welker wonden hij zoo gaarne wilde 
genezen, door den koelenden balsem uit die wonden zelven 
te trekken. Zoo sprak hij tot MARIA MAGDALENA : omdat gij 
veel hebt liefgehad , zal u veel vergeven worden ; zulk eene 
verhevene vergiffenis moest wel een verheven geloof doen 
MENGELW. 1859. r. V. 15

214 DE ZEDELEER 
ontstaan." Even zoo doet SUE in den Juif Errant zijn 
GARRIbL , den echt christelijken priester dus spreken : »Heeft 
cmosTos niet bij zijn Vader gesproken voor de zondige MARIA 
MAGDALENA. en voor de overspelige vrouw ? Arme schepsels, 
hij heeft ze niet teruggestooten , hij heeft ze niet -vervloekt, 
maar hij heeft ze beklaagd; hij heeft voor haar gebeden, omdat 
zij veel hadden lief gehad." 
Het is een schandelijk spelen met woorden , een gebruiken 
van bet beiligste tot aanmoediging van het booze. Het evangelie, 
dat strijd tegen het vleesch zoo op den voorgrond stelt, 
tot bron te maken eener godsdienst der zinnelijkheid , — wij 
kunnen schier geen naam vinden voor zulk eene misleiding, 
welke wij toch moeijelijk veronderstellen kunnen dat niet opzettelijk 
gepleegd wordt. 
De Fransche romantiek heeft op bet gebied der zedeleer, , 
schier overal haren vernielenden omwentelingsgeest doen werken. 
Zij tast het zedelijke leven overal aan , zij werkt op de 
fijnste zenuwen daarvan , maar vooral op de groote spieren, 
die het in beweging brengen. Verwarring te veroozaken tusschen 
zedelijk en onzedelijk, tusschen christelijk en onchristelijk, 
tusschen heilig en profaan , tusschen goed en kwaad, ziedaar 
de groote task welke zij op zich schijnt te hebben genomen. 
In de zedelijke denkbeelden heeft zij een staat van regeringloosheid 
gebragt, en met die regeringloosheid twijfel en duisternis. 
Sohier overal vinden wij sporen van dit misdadige streven. 
Hier zien wij VICTOR HUGO in zijn drama Lucrece Borgia het 
zuiverste en teederste der menschelijke gevoelens, de moederliefde, 
doen zetelen in het hart eener giftmengster, , eener 
vrouw door echtbreuk en onkuischheid bezoedeld; ginds plaatst 
dezelfde de grootste deugd, de verhevenste zelfverloochening, 
in de ziel eener onkuische vrouw (ANGELO). De romanschrijvers 
hebben de verwarring tusschen goed en kwaad zoo groot 
gemaakt, dat zij bijna niet te onderscheiden zijn. Het zedelijk 
schoone, ware en goede is niet meer het ideaal der romantiek. 
Hevige gemoedsbewegingen te verwekken , sterk op de verbeeldingskracht 
te werken, bet verstand in verbazing te doen 
staan, ziedaar bet doel dat zij zich voorstelt. Of iets laag en 
gemeen is komt en niet op aan , zoo he maar vreewd is;

DER HEDENDAAGSCHE FRANSCHE ROMANTIEK. 215 
men stoort er zich niet aan of iets alle schoonheid mist, zoo 
het maar verschrikkelijk is; het booze zelfs is welkom, zoo 
bet maar boos genoeg is. 't Valt niet te ontkennen dat 
SCHILLERS roovers en anioNs helden aan deze rigting in de 
romantiek den stoot hebben gegeven. Maar op den weg waarop 
zij weinige en voorzigtige stappen deden, heeft de Fransche 
romantiek reuzenschreden gedaan , met de meest mogelijke 
overdrijving en roekeloosheid; in elke misdaad ziet zij een 
teeken van kracht, in elken roover een groot man. Sterk 
sprekend komt dit uit in de volgende aanhaling uit den bekenden 
roman van fellgaGRIC SOULIg , Les deux Cadavres ,,Laat 
ons er voor uitkomen , de wet is in alles in tegenspraak geweest 
met het regt en met bet gezond verstand; en stellen wij 
van te voren vast, dat diegeen hooger te achten is, die jaren 
lang een voornemen tot wraak in zijn boezem kan vormen 
en zich op de uitvoering daarvan voorhereiden kan, dan de 
dwaas , die door toorn overmeesterd, zonder te zien of zonder 
te weten zijne slagen toebrengt. Gene is een man met een 
karakter dat men op prijs stellen moet, die een voornemen 
lang in het hart kan bewaren en koesteren , en het daarna 
ten uitvoer kan brengen zooals het besloten was; deze is 
een verachtelijk schepsel, die al wat hij doet bij toeval doet, 
onder den indruk van het oogenblik, dat hem geen tijd laat 
om over zijne daad na te denken. En zoo dat waar is, erken 
dan de meerdere waarde van een waardig karakter, zelfs wanneer 
het zich in de misdaad openbaart ; en daar de wet eene keuze 
doen moest tusschen deze beide menschen , bad zij ten minste 
aan dien de voorkeur moeten geven , die zich het best gevormd 
had." Deze leer, geheel vreemd aan het strafregt, laat 
de schrijver in dezen roman in practijk brengen. RICHARD, 
de held van het verhaal, is op het punt om een misdadigen 
aanslag to doen tegen zijne nicht die hij bemint: ontstond 
een oogenblik van twijfel en stilzwijgen. Aan welke zijde 
was de overwinning? Werd zij behaald door de liefde of door 
de wraak ? — Er is geene keuze voor hem, maar bij stort 
zijne liefde in zijne wraak over, opdat zij des to vreesselijker 
en te meer volkomen zij. Hij had nu eenmaal den voet op 
den weg der misdaad gezet, en thans begeerde hij hear in 
overvloed te bedrijven , en hij spiegelde 't zich voor dat hij 
15*

216 DE ZEDELEER 
zijn aanslag eerbiedwaardig maken zou , zoo hij slechts sterk 
genoeg was." 
Het is ook een opmerkenswaardig verschijnsel, hoe de nieuwere 
Fransche romanliteratuur eene bijzondere voorliefde heeft 
om het kwade onder allerlei vormen te schilderen. Men schijnt 
er vermaak in te scheppen om op te voeren wat er in de misdaad 
afschuwelijkst is, te schilderen wat bet meest bezoedeld en 
verdorven is. De NOtre-Dame de Paris, de Han d'Islande 
van v. HUGO mogten hiervan reeds als krachtige voorbeelden 
genoemd worden, maar zij zijn overtroffen door 't geen de 
romantiek na hun verschijnen geleverd heeft ; en bevatten de 
romans van v. HUGO eene dichterlijke voorstelling van bet 
kwade, bij zijne opvolgers heeft deze plaats gemaakt voor een 
wijsgeerig leerbegrip dienaangaande. Zoo stelde SUE zich in 
zijne eerste romans de taak , om aan te toonen, hoe het booze 
Kier op aarde de zegepraal behaalt, hoe overal de ondeugd 
gelukkig en geeerd is, de deugd verdrukt en miskend. En 
waarom nam hij de verdediging dezer stelling op zich ? Omdat 
men naar zijn beweren , hoe meer men in het licht stelt , 
dat deugd en geluk in deze wereld onafhankelijk van elkander, 
ja met elkander in strijd zijn, des te beter de noodzakelijkheid 
van een toekomend leven kan bewijzen , waarin het 
evenwigt weder hersteld en aan de goddelijke regtvaardigheid 
voldaan zal worden. Bij zuivere redenering kan dit argument 
waarde hebben , maar is de zuivere logica bestand tegen de 
levendige indrukken der verbeeldingskracht ? En kan het den 
schrijver wel ernst zijn, wanneer hij beweert in eenige vernuftige 
syllogismen welke hij in eene voorrede geplaatst beeft , 
een tegenwigt te willen geven tegen de wanhopige schilderingen 
in zijne romans zelven ? Waartoe dient het overdreven 
voorstellingen te leveren van 't onaangename en ellendige van 
menschen toestand hier op aarde ? Waartoe het geluk dat 
der ondeugd te beurt valt, en de moeijelijkheden waarmede de 
deugd te kampen heeft, grooter gemaakt dan ze werkelijk zijn? 
Zoo bet gevaarlijk is den mensch te bedriegen door hem den 
weg der deugd zachter en gemakkelijker voor te stellen dan 
hij is, het is veel gevaarlijker om hem te ontmoedigen door 
hem dien weg moeijelijker en smartelijker voor te stellen dan 
God hem gemaakt heeft. 
Alar Gull en la Salamandre kunnen als voorbeelden ge

DER BEDENDAAGSCFIE FRANSCHE ROMANTIER. 217 
noemd worden van SUE'S pogen in zijne eerste werken, en 
moge hij al in zijne latere romans zich een ander doel hebben 
gesteld dan de zegepraal des kwaads te teekenen , den smaak 
om schilderingen van dat booze te leveren, heeft hij daarin 
niet verloren. Wien staan niet nog de verschrikkelijke figuren 
uit Mathilde, les Mysteres de Paris, le Juif Errant en 
zoovele andere werken voor den geest ? De akelige werkelijkheid 
was suE niet genoeg , en aan de bestaande gruwelen 
heeft hij gruwelen toegevoegd, die alleen de vruchten zijner 
verbeeldingskracht waren. 
FRADERIC soutiE staat den evengenoemde waardig ter zijde; 
Les Me'rnoires du Diable, Les quatre Soeurs , Les drames inconnus, 
om er geen meer te noemen , schilderen ook zij de 
wereld niet of als een roovershol, de maatschappij als zamengesteld 
uit schelmen en booswichten met hunne slagtoffers en 
beulen ? Zijn ook hier niet alle vrouwen overspelig, alle 
mannen laag of wreed ? Vinden wij ook hier niet eene ongeloofelijke 
opeenstapeling van mogelijke en onmogelijk% misdaden 
, van onwaarschijnlijke gruwelen, van onnoemelijke verdorvenheden 
? Ook bij souLTA is de zegepraal van het booze 
de wereldwet. De ondeugd heerscht bier beneden, ja hij beweert 
dat het geluk dat iemand geniet en de achting welke 
de maatschappij hem toedraagt, in zekere verhouding staat tot 
zijne verdorvenheid. Naar de ellende en de schande van den 
mensch kan men zijne deugd afmeten. Een schoon criterium 
voor de zedelijkheid, is het niet, lezer ? Eene leer, wel geschikt 
om bet goede in eere te doen zijn, om zwakke zielen 
sterk te maken ! 
Wat de roman nog niet deed, heeft eene soort van blijspelen 
durven bestaan , iets nog gevaarlijker dan 't geen wij gezien 
hebben dat gene deed. Deze hebben de ondeugd in een belagchelijk 
pak gestoken. Het is slechte gevoelens levendig 
maken, wanneer men belangstelling wekt voor 't geen verschrikkelijk 
is; maar hetgeen onedel, laag en onzedelijk is tot 
een voorwerp van vermaak en vrolijkheid te maken, is de kiem 
vernietigen van den eerbied voor wat schoon en goed is. Gelukkig 
zijn slechts zeer enkelen dier voortbrengselen eener misdadige 
geestigheid in ons vaderland bekend ; zij zouden onder 
ons ook zooveel kwaad niet kunnen stichten als in Frankrijk, 
omdat het Fransche nationale karakter zoo oneindig veel meer

218 DE ZEDELEER, ENZ. 
dan het onze er toe overhelt om misbruik to maken van 
spotternij; datir is het — omdat men het er niet ongaarne ziet 
dat de deugd bespottelijk , de boosheid in aangenamen vorm 
wordt voorgesteld — een betrenrenswaardig gebrek vergrooten 
en eene gevaarlijke verkeerdheid aanmoedigen. Wij laten die 
blijspelen dus onaangeroerd, en stellen ons voor in eene der 
volgende afleveringen van dit tijdschrift, den heer POITOU te 
volgen in zijne beschouwingen over hetgeen de nieuwere 
Fransche romantiek leert omtrent den mensch in zijne verhowling 
tot de maatsdhappij, en de ongelukkige resultaten op 
te geven welke eene zoo verderfelijke zedeleer onvermijdelijk 
opleveren moet. II. E. 
(Wordi vervolgd.) 
EEN DUITSCH YEELWETER TE AMSTERDAM 
IN DEN JARE 1711. 
Onder de oudere reisbeschrijvingen van vreemdelingen in 
ons vaderland zijn er weinige, die zoo vele in alle opzigten 
opmerkelijke bijzonderheden behelzen als die van den FrankfOrtschen 
patricier, , ZACHARIAS CORNELIS VON IIFFENBACH. Hij 
mag met voile regt een man van zijn tijd genoemd worden. 
Zijn tijd evenwel was een voor de wetenschap onverkwikkelijke 
tijd, de eeuw der veelweterij (eaeculumpolyhistoricum), der verzamelingsmanie 
, der knutselaq , zoo onvruchtbaar voor zich 
zelve als heilzaam voor volgende tijden. Want groote verpligting 
hebben wij aan die mannen — de geleerde juffers 
niet te vergeten — die de bronnen van kennis met ongeloofelijken 
ijver opzochten, en met lofwaardige zorg verzamelden. 
Hoe vele handschriften, hoe vele kostbare en zeldzame boeken, 
oudheden en naturalien hebben zij niet voor een zekeren ondergang 
bewaard 1 Hoeveel zoekens hebben ze ons uitgespaard 
door hunne dikke folianten en kwartijnen, met twee regels 
tekst en vijftig regels noten van alle mogelijke geleerden op 
dine bladzijde I door hunne zeer geleerde en minutieuse verhandelingen, 
waarin alles bijeengepakt is wat de ouden en de 
lateren — maar vooral de ouden — over dit of dat onderwerp 
gedacht en geschreven hebben. Sla de ontzagchelijke reeksen 
acta erudita op onze bibliotheken maar eens gade, en wees dankbaar 
voor de zelfopofferende werkzaamheid onzer voorvaderenl

EEN DIIITSCTI VEELWETF,11 TE AIKS,TERDAIK, ENZ. 219 
ZikerrAuvis comisms is een van de eigenaardigste vertegenwoordigers 
van dien tijd der geleerdheid. Reeds als kind verzamelde 
hij boeken en las hijde boeken die over geleerden en over boeken 
geschreven waren. Daarmede verbond zich later de lust om te reizen 
en op die wijze de geleerden en de boeken nader te leeren 
kennen. Hij bezat vermogen genoeg om aan dien lust te voldoen, 
en bezocht vele zetelplaatsen der geleerdheid. Evenwel, IIFFENBAca's 
liefhebberij bepaalde zich niet tot boeken. Hij had een open 
oog en oor voor alles, ook in het practische leven , wat zijne 
kennis kon vermeerderen , eene neiging die door zijn broeder 
en reisgenoot, een kunstliefliebber, , werd aangekweekt. Van 
daar is zijne reisbeschrijving, te Ulm in 1753 en 1754 in drie 
dikke octaaf-deelen verschenen , niet alleen belangrijk om de 
opgaven van handschriften en zeldzaamheden die hij in openbare 
en bijzondere verzamelingen ontdekte, maar vooral ook 
om de aardige aanteekeningen over de menschen die hij aantrof 
en de velerlei zaken die hem onder de oogen kwamen. 
Een der merkwaardigste stukken, over Friesland namelijk , 
is niet lang geleden in het tijdschrift De Vrije Fries in zijn 
geheel overgenomen. her volge het voornaamste van wat 
hij over Amsterdam heeft opgeteekend , waaruit zeer bekende 
of volstrekt onbeduidende bijzonderheden zijn weggelaten , zoo 
ook de beschrijvingen van handschriften, munten en dergelijke. 
(*) 
.... Ten elf uur 's middags (17 Mei 1710) kwamen wij (van 
Utrecht) te Amsterdam en yonder' op den nieuwen Dyck in den 
grooten Kaysershoff of het wapen van Embden bij niffn Heer 
IIENCKEL goede huisvesting. 
's Namiddags wandelden wij wat in de stad rond en gingen 
om half vier naar den schouwburg , die precies orn vier uur 
begint. Op de voorpoort van bet gebouw staat het bekende 
aardige versje 
De Wereld is e(e)n Schouw Toned 
Elck speett syn rol, elck kregt (krijgt) syn sleet. 
Het stuk dat ditmaal gespeeld ward, wordt door de Hollanders 
zeer hoog geschat ; de titel is: Mode, en de inhoud over 
(*) De cursief gedrukte Hollandsehe woorden zijn van zijne eigene spelling; 
alleen de hinderlijkste en druk-fouten zijn verbeterd. De punten 
geven nitlatingen te kennen.

220 EEN DIIITSCD VEELSVETER TE AMSTERDAM 
het kwaad en de schade der nieuwe moden. Het is een 
zinnespel, waarin de deugden en ondeugden de handelende 
personen zijn. Het is goed uitgedacht en uitgevoerd , aan 
vreemden echter komt de gedurige herhaling der namen als 
groos vader (sic), sparsamheyt (sic), mijn vrouw schynschoon (sic) 
en dergelijke, die in de Hollandsche taal gebruikelijk zijn, 
wat onnoozel voor; het kluyt-speel of nastukje van een moedwilligen 
matroos is grappig en werd zeer levendig voorgesteld. 
Over 't algemeen waren de acteurs zeer goed en ik heb Duitschers 
nooit zoo goed zien spelen (*); evenwel komen zij de 
Franschen niet nabij, die in het blijspel zeker alle andere 
natiedn overtreffen. Zij spraken zeer duidelijk en verstaanbaar, 
zoodat, wie maar een weinig met de taal bekend is en een 
boekgen of het stuk , dat men voor weinige stuivers in den 
schouwburg koopt, naleest, alles zeer goed verstaan kan. Na 
bet vierde bedrijf werd door twee mannen en eene vrouw 
zoo goed gedanst als ik nog nooit gezien heb, en na het 
laatste bedrijf door eene vrouw in bet Hollandsch en Duitsch 
aardig gezongen. De overige muziek en violen zijn bijzonder 
slecht (»ganz ungemein schlecht"), waarover men zich niet 
moet verwonderen , daar de muziek, als men het klokkenspel 
en de orgels uitzondert, in Holland over het geheel niets deugt. 
Den 18den Mei zondag namiddags bezochten wij den Heer 
HOFHAM in zijn tuin in de Plantagie, waar wij ook des avonds 
aten. Wij zagen in dezen tuin eene aardige soort van bijenkorf, 
die aan bet einde van de groote laan of allee stond ; 
het was een houten beeld van de god in FLORA , levensgroot, 
waaraan men niet zag dat het een bijenkorf was dan achteraan 
op den rug, waar een deurtje van glas was, dat men niet 
alleen openmaken en den honig snijden, maar waardoor men 
ook zeer aardig zien kon hoe de bijen werken. De uitgangen 
der bijen zijn zeer kleine gaatjes in de oogen , de ooren , den 
mond en de beide borsten. Op het voetstuk stonden deze 
aardige rijmen: 
Door Flora's bloem het bijtje leeft, 
Dal ons de mete boning geeft. 
Den 19den Mei 's maandags begonnen wij het een en ander 
(*) Quantum mutat= ab illo I

IN DEN JAKE 1711. 221 
dat wij noodig hadden te bestellen, want ons voornemen was 
om ons ditmaal niet in Holland op te, houden om wat te zien, 
maar alles tot onze , God geve I gelukkige terugkomst uit Engeland 
, waarheen wij reisden, te besparen. 
's Namiddags zagen wij wederom een blijspel getiteld . den 
grooten Kurieen of Spanischen Bergmann (sic) en de ontvoogde 
Vrouw, kluchtspel, het laatste was zeer vrolijk en grappig, 
en de boosheid en heerschappij der Hollandsche vrouwen over 
hare mannen buitengemeen goed en natuurlijk voorgesteld. 
Den 20ste' Mei, dingsdags morgens gingen wij in verscheiden 
boekwinkels, en vervolgens in NIC. vJSSCHERS Konst en 
Kaertwynckel, waar mijn broeder vele fraaije koperplaten van 
oude meesters voor een billijken prijs kocht... 
Den 22't" Mei, donderdags morgens, bezochten wij den 
Heer VAN BEUNINGEN op den Singel by de Beguilers tooren •in 
het hugs van den Heer Scheepen Royal. Hij had ons in 
vissenEns winkel aangetroffen en ons verzocht zijne schilderijen, 
waarvan hij een groot liefhebber en kenner was, te 
komen zien. Wij vonden bij hem in drie groote kamers en 
een klein kabinet een voortreffelijken voorraad van omstreeks 
honderd en vijftig der schoonste stukken van de beroerodste 
meesters, waaronder wij vooral die moesten bewonderen 
waarop RIIBENS de beelden en BREUGEL de landschappen geschilderd 
had... 
(10 Febr. 1711). 
Wij reden dus 's middags om twaalf uur van Haarlem 
af. Daar wij onderweg altijd de zoogenoemde Amsterdamsche 
Vaart of het Kanaal, waardoor men anders met de schuit 
vaart, langs gingen genoten we veel, want we zagen ontelbare 
menschen, mannen, vrouwen en kinderen op schaatsen heen 
en weer loopen , namelijk deels naar Amsterdam, deels naar 
Haarlem. De schippers hadden de banen geveegd en de sneeuw 
weggemaakt, waarvoor ze van ieder die er op liep wat geld 
kregen. Onderweg zagen wij hier en daar vrouwen, die brandewijn 
en koek verkochten en stoelen hadden om uit te rusten 
... Wij kwamen om half vier in Amsterdam aan, waar 
we weder in het wapen van Emden gingen logeren. 
Den 11den Febr. 's morgens gingen we eerst naar den expediteur 
MITTENDORP om te hooren, of de kisten die wij hem 
toegezonden hadden bezorgd waren ; daarna naar onzen koop

222 BEN DEUTSCH VEFLWFTER TF, AIVISTERDAM 
man den Heer MUNCHEN en 's namiddags naar een schilder LE 
BLOND (*) die van geboorte een Duitscher is. Zijne bijzondere 
uitvinding om de koperprenten als miniatuurschilderijen of te 
drukken, was ons geroemd geworden. Hij had echter slechts 
een enkel stuk, de boetvaardige zon dares MAGDALENA voorstellende, 
klaar, dat evenwel onvergelijkelijk was. Het was op 
perkament en men had het nimmer voor eene koperprent, maar 
voor eene schilderij aangezien. Het is dan ook niet te begrijpen 
hoe het toegaat en mogelijk is, dat de afdeeling en vermenging 
der kleuren door elkander zonder verwarring, zoo 
goed was uitgevallen. De Heer LE BLOND maakte er nog een 
groot geheim van en zeide, dat was voor groote Heeren, die 
hem de uitvinding, v6Or bij die gemeen maakte, goed betalen 
moesten. Mijn broeder meende, dat hij de gegraveerde 
koperplaat, zoo dikwijls hij eene nieuwe kleur noodig had, 
telkens versch beschilderde, en op nieuw afdrukte, zeodat de 
nieuwe nuancen der kleuren op de eersten kwamen en het 
goede koloriet gaven. Men denke hierbij echter, hoe het mogelijk 
is dat de plaat niet verschuift als men die zoo dikwijls 
op een papier afdrukt. De Heer LB BLOND verzekerde dat hij 
verleden December het portret van Prins EUGENICS zoo gemaakt 
had, dat goed was gelukt, en hem zeer goed bevallen 
was. Hij is anders een miniatuurschilder, waarvan hij ons 
verscheiden nette, maar juist geen extra-stukken toonde. Hij 
begint nu echter ook in 't groot in olieverw te schilderen , 
dear hij zijne oogen sparen wil. Hij is met deze proeven gelukkig 
en toonde er ons ook eenige. De Heer LE BLOND heeft 
ook eene groote menigte van allerlei soorten van bas-reliefs, 
beelden , standbeelden, handen, voeten, van gips en andere 
stollen, ook eene kleine maar zeer goed gemaakte ledenpop. 
Nij hebben zooveel dergelijke zaken bij geen schilder aangetroffen 
, behalve bij den Heer MIRIS (lees: VAN mutts) te Leyden. 
Den 1246° Fehr. zagen wij de komedie Orestes en Pylades 
of Iphigenie in Taurus uyt Frantse , en tot nastuk de gewaande 
Drees. Beide stukken werden goed gespeeld, maar vooral het 
(*) Jams CHRISTOPB LE BLOND, geboren te Frankfort in 1670 en gestorven 
te Parijs in 1741, heeft sick ala miniatuurschilder en gravenr een 
grooten naam gemaakt.

IN DEN JARE 1711. 223 
laatste; de Hollanders zijn dan ook peter in de nastukken 
dan in de hoofd- vertooningen 't huis, en weten die ongemeen 
natuurlijk voor te stellen. 
Den 13.de" Febr., 's morgens, gingen wij naar METZ in de 
Kalverstraat, bij wien mijn broeder de in den aanvang dezes 
jaars, toen we hier doorreisden , bestelde instrumenten afhaalde 
, namelijk een cirkel met toebehooren , een teekenpotlood 
van goede vinding, eene teekenpen met copieerstiften, 
een instrument van ovalen, een parallel-liniaal om vast te 
schroevett, en een kaartenpasser, te zamen voor zeven en twintig 
gulden, dat, daar alles zeer goed was gemaakt, zeer geedkoop 
was. Hij toonde ons eene bijzondere soort van geheele 
Astrolabia, waaraan op eerie liniaal een perspectief gemaakt 
was, waarmede men zeer ver rigten kon. Dit instrument 
moet , naar hij verzekert, naar Moskau; hij had dan ook voor 
den Czaar, die hier in zijne werkplaats bij hem geweest is en 
hem lang heeft zien werken , vele instrumenten moeten maken 
ook zou de Czaar, hij zeide het zonder er zich op te beroemen, 
hem zoo hoog schatten, dat toen men hem in Engeland 
allerlei instrumenten die daar gemaakt waren, had laten zien, 
hij geantwoord had dat hij in Engeland toch geen METZ vond. 
Het is dan ook inderdaad waar, , dat hem aan fijnheid en 
naauwkeurigheid in zijne instrumenten niemand nabij komt. 
Hij is daarvoor te weer te prijzen, omdat hij er zooveel ijver 
aan besteedt en in zijn prijzen zeer billijk is. In Engeland 
vindt men wel velerlei uitvindingen, maar hun arbeid is 
tegen dien van METZ ruw en bovendien knoeijerig. METZ 
toonde ons verder een bijzonderen maatstok , waarop men alle 
Iogarithmen en kubiek-rekeningen kon vinden. Hij was uitnemend 
schoon, zeer fijn ingedeeld en de lijnen waren toch 
diep genoeg. Hij klaagde dat hij buiten een eerlijken naam 
en zijn noodzakelijk brood niets verdienen kon, wat dan ook, 
als men zijn groote vlijt en naauwkeurigheid in aanmerking 
neemt, wel te gelooven is; maar behalve dat, hij is zeer opregt 
en een eerlijke Duitscher 
Den 14d" Febr. gingen wij naar de jonge Heeren WETSTEIN,, 
om naar eenige geleerde bibliotheken en kabinetten 
onderzoek te doen. Ze gaven ons niet alleen goed narigt, 
maar toonden ons ook onvergelijkelijke stukken, die de kunste

224 BEN DEUTSCH VEELWETER TE AMSTERDAM 
naar irrswicx (*) (van wien wij de fraaije tafel in Rotterdam 
gezien hadden) gemaakt had, die zij in commissie hadden om 
te verkoopen. Het eerste en kleinste was eerie bloemenvaas 
met bloemen, zeer fraai, voor 800 gulden. Het tweede , eene 
charitas met kinderen om zich heen , en veel bloemwerk was 
nog schooner, hoewel de menschelijke figuren niet zoo goed 
uitkomen en op deze wijze bewerkt kunnen worden als de 
bloemen. Het derde en grootste stuk was onvergelijkelijk en 
overtrof zelfs ook de groote tafel in Rotterdam. Het stelde 
de ijdelheid voor. Het was namelijk eene groote bloemenvaas, 
met de heerlijkste bloemen, zoo natuurlijk van kleur 
alsof ze leefden. Onderaan aan den kant doodshoofden , ook 
een zandlooper, , zoo natuurlijk gemaakt, alsof het zand werkelijk 
liep. Het schoonste evenwel was eene brandende lamp, 
waarvan bet Iicbt niet genoeg bewonderd kan worden. Hiervoor 
vroeg de Heer WETSTEIN 1200 gulden. Het is zeker dat 
geen schilderwerk zoo schoon is als deze arbeid ; er is ook 
niemand, die het meer doen kan. Deze stukken werden aan 
den schoonvader van den Heer WETSTEIN verpand; de kunstenaar 
die ze gemaakt heeft, is in armoede en ellende gestorven. 
Op de twee eersten stond DIRK VAN RYSWICK invent et fecit 
Amstelodami. Op het derde was slechts dit teeken YR. 
Den 15"* Febr. 's namiddags gingen wij de Uytertse poort 
uit om op de buyten Amstel de menschen te zien, die in ontelbare 
menigte op het ijs gaan wandelen , schaatsenrijden en 
sledevaren. De voornamen rijden met zoogenaamde narresleden 
, namelijk met schellen , de gemeene lieden echter hebben 
groote sleden , waarin wel twaalf personen, ieder voor een 
paar stuivers, rijden kunnen. Er waren daar het mooi weer 
en niet erg koud was, ontelbare menschen op den Amstel. 
Het is zeker heel aardig om te zien. Het curieusste dat wij 
opmerkten was, dat zelfs de Joden schaatsenrijden, hoewel 
men zegt dat ze enders niet gaarne op het water en op het 
ijs gaan, omdat het geen grond heeft. 
Den 16"' Febr. 's morgens gingen wij naar JAN PIETERSEN 
SOMER, Maakelaer (f). Wij bezochten hem, dear wij gehoord 
(*) Hij leefde omstreeks 1650. 
(f) Waarschijnlijk van dezelfde familie als de beroemde graveurs JAN en 
ram, SORER, die beiden in het laatst der lie eeuw in Amsterdam leefden.

IN DEN JAKE 1711. 225 
hadden, dat hij slechts verkoopingen had van schilderijen en 
wat meer tot de kunst behoort, daarvan zelf een goeden voorraad 
bezat en van die zaken ook goed narigt kon geven. Hij 
liet ons eenige fraaije schilderijen zien, wat echter de prenten 
betrof verontschuldigde hij zich, daar hij die, hoewel hij er 
over de dertig-duizend bezat, om de koude zelf niet kon laten 
zien, want ze stonden in eene kamer, waar hij geen vuur 
kon aanleggen. Het is een man van zestig jaren en vrij beleefd 
; hij gaf ons dan ook vele fraaije kabinetten op, die wij 
noteerden om ze later to bezigtigen. Van hier gingen wij 
nog naar FRANCOIS BOITARD Hij leuterde veel over zijne 
voorname familie en over zijn leermeester LA PAGE. HU beklaagde 
zich dat hij door zijns vaders bonne chgre en door de 
vrouw die hij in Engeland getrouwd had, ongelukkig was geworden. 
Wij hadden echter reeds vroeger gehoord dat hij 
zelf geen zier deugde en ales wat hij verdiende nverhure and 
versaufe". Hij klaagde dat de Hollanders meer amateurs de 
fromage dan van de kunst waren. Tot bewijs Het hij ons 
twee zeer fraaije teekeningen van HEEMSBERCK zien, en verzekerde 
dat voor deze beide stukken , die ieder een Louis d'or 
waard waren, niet meer dan 24 stuivers geboden word. Hij, 
arme duivel, had niet meer dan dertig stuivers in den zak 
gehad , maar het was hem zoo aan het hart gegaan , dat hij 
het geld op tafel geworpen en gezegd had: Vendez du fromage, 
car vous autres Hollandais n'entendez point ces chosen. Hij 
roemde zijne groote kennis van schilderijen, teekeningen en 
prenten, en hoe gelukkig hij was ze to onderscheiden. Hij toonde 
ons het eerste deel van den Catalogue de l Abbd DE MAROLLES, 
die over geheele werken handelt. Hij had eene geheele kast 
vol van allerlei boeken, waarvan de meeste sotadici (galante 
boeken) waren, die de vuile vent ses livres de pietd noemde. 
Hij liet ons een kastje met zijne eigen teekeningen zien, die 
hij echter gering schatte , alsof ze slechts voor zijne leerlingen 
waren ; hij maakte niets goeds klaar of men moest het bij hem 
bestellen ; men had ons evenwel gewaarschuwd en gezegd dat 
hij daarna in staat was voor eene teekening tien en meer 
ducaten to eischen. Hij roemde zijn genie en kunst zeer, maar 
(*) De teekeningen die van hem overgebleven zijn, stellen meest bacchanalidu 
voor.

226 EEN DUITSCH VEELWETER TE AMSTERDAM 
wat te veel, en verzekerde, dat hij weer naar Frankrijk wilde 
gaan, daar hij toch bier, omdat hij Roomsch was, niet goed 
voort kon komen. Zooals men ons echter verzekert, kon hij 
zeer goed leven, ale hij maar vlijtig wilde werken en niet zoo 
liederlijk was. 
Den 17de' Febr. gingen wij naar JAN ROSZ , op de Prinzen 
Graft tegens over de oude Dollhof (sic), die de ruwe schelpen 
voor de liefhebbers glanst. Hij was zeer geheim met zijne 
kunst, hoewel mijn broeder er gaarne wat van geleerd had. 
Hierop gingen wij naar den prentwinkel van VISSCHER, op de 
Dam, waar wij van den Factor ANDRIES DE LETA , een regt 
eerlijken Mennonkt , prenten kochten en ik inzonderheid eenige 
landkaarten van BLAEU om mijn atlas te completeren. Hij 
leidde ons in zijn huffs rond, en toonde ons in een klein vertrek 
zes onvergelijkelijk fraaije stukken door LAIBESSE geschilderd. 
Hij verzekerde ons daarbij dat de man tegenwoordig 
blind en zeer arm was. In eene andere kamer zagen wij een 
stuk, de stad Amsterdam voorstellende, door VAN BERCHEM 
geschilderd. Verder de geboorte van CHRISTUS, de nederlaag 
van SANHERIB en de vlugt van HAGAR, alle drie zeer goede 
stukken van BLOEMAERT. Er stonden ook twee fijn en fraai 
geschilderde bloemvazen , die de Heer VISSCHER bij zijn leven 
uit Florence had laten komen 
(21 Febr.) Dear het sabbath was en de Joden in de 
synagoge te vinden waren, reden wij tegen den avond nog 
naar de Portugesche synagoge. Zij is wel groot , schoon en 
hoog, maar zeer eenvoudig en niet kostbaar wat bouworde of 
sieraden betreft , hoewel ze moot genoeg is voor eene Jodenkerk. 
Het beste en kostbaarste is het altaar. Zij schreeuwen 
niet als de Duitsche Joden, maar zingen ordentelijke wijzen 
ale wij Christenen. De voorzanger is ook niet met een overkleed 
omhangen. De Portugezen kleeden zich kostbaar en 
net; ze zien er ook niet uit ale andere Joden, zoodat men 
hen daarvoor niet zou herkennen. Ze hadden zeer veel lichten 
opgestoken. Wij gingen ook daartegenover in de smausen-(sic) 
of Duitsche Joden-kerk. Het is bijna een dergelijk gebouw, 
alleen is het kleiner en leelijker. Van binnen ziet het er ook 
veel vuiler uit. De voorzanger had den sluijer om, en de 
Joden huilden door elkander als bij one in Duitschland 
Den 23"e" Febr. 's morgens maakten wij het begin bier wat

IN DEN JA.BE 1711. 227 
goeds te zien. Want daar ten eerste om de groote koude (te 
meer daar men hier geene warme vertrekken heeft) van niemand 
te verlangen was dat hij ons een kabinet , bibliotheek 
of zoo iets zou laten zien, en bovendien onze bediende tot nog 
toe aan eene zinking ziek gelegen had en wij ons dus nergens 
konden laten aandienen , konden wij ook nergens gevoegelijk 
komen. Wij namen daarom nog een huurknecht aan voor zes 
gulden in de week , en daar het weer nog slecht was, bedongen 
wij eene slede, des daags voor twee en een halven 
gulden ... Wij reden naar Mevrouw MEDIAN. Zij is eene 
geboren Frankfortsche en de dochter van den beroemden MAT-. 
THEUS !dERIAN O. Zij is eerst met een perspectief-schilder te 
Neuremberg gehuwd geweest, waar het echter slecht en kommerlijk 
met haar is toegegaan. Nadat zij tien jaren te Neuremberg 
had gewoond en haar man gestorven was, ging zij 
naar Holland, in 1690, maar besloot met haar dochters-man en 
kleinzoon naar Suriname in West-Indie (t) te gaan , waar zij 
ook anderhalf jaar geweest is, en als zij de hitte en landsgebruiken 
had kunnen verdragen , gebleven was. Zij heeft 
haar eenig genot gezocht in het opzoeken en naar het leven 
schilderen van kapellen , planten en dergelijke. Zij is bij de 
twee-en-zestig jaren oud, maar nog heel vrolijk en eene zeer 
deftige vrouw ; zij weet zeer kunstig met waterverw te schilderen 
en werkt met vlijt. Eerst toonde zij ons een boek met 
ongeveer vijftig afbeeldingen op perkament, onvergelijkelijk naar 
bet leven met waterverw geschilderd. Het waren enkel dieren 
die zij in Suriname gezien had. Ten tweede een dikken hand, 
waarin zij alle zaken, die RUMPHIUS heeft beschreven , naar 
het leven geschilderd heeft, zoo ook de oorspronkelijken van 
haar eigen werk over de insecten, dat zij heeft uitgegeven. 
In de derde pleats een zeer groot deel van meer dan eene 
hand dikte, waarin allerlei, zoowel vreemde als Europesche 
planten en vruchten , ook naar het leven geteekend , alles op 
perkament. Ten vierde liet zij ons haar eigen werk zien over 
Surinaarnsche Insecten, dat zij zelve zeer net naar het Leven 
gekleurd heeft; zoo ook hare twee kleine werken in 4to. over 
insecten, het eene te Frankfort, het andere te Neuremberg 
(*) Beroemd graveur en boekhandelaar to Frankfort. 
(t) De kolonisatie naar Suriname werd teen zeer bevorderil.

228 EEN DIIITSCH VEELWETER TE AMSTERDAM 
uitgegeven. Hiervan heeft deze vlijtige vrouw de platen alle 
zelve gegraveerd. Ik kocht deze werken van haar, en moest 
haar voor het groote, dat anders slechts vijftien gulden kost, 
omdat zij zelve het met groote vlijt gekleurd had, vijf-enveertig 
gulden en voor de beide kleinere, die vijf gulden 
kosten, twintig betalen. Zij wilde er haren naam eigenhandig 
in schrijven. Ik kocht ook eenige originalia van haar. 
Den 24'ten Febr. kocht ik, bij BRAAKMAN, ADRIIEN KOERBACHS 
Woordenboeck voor vijf gulden. Hij verzekerde mij dat de 
schrijver langen tijd om dit book in het Tuchthuis gezeten 
.heeft (*). Het is dan ook een zeer slecht boek; ik vond 
dadelijk ontzettende dingen onder de woorden: Bijbel, Christus, 
Sabbath, enz. 
Daarna gingen wij naar de Mennonietsche JOHANNA 
KOERTEN BLOB, op den Nieuwen Dijk tegenover onze herberg 
in de Block, om de fraaije geknipte papieren zaken te zien. 
Zij had op het oogenblik twee-en-dertig stuks klaar, waaronder 
vele nieuwe, die ik de vorige maal niet gezien had, 
als bet portret van den Czaar, van DE WITT, Prof. FRANCIUS, 
enz. Haar voornaamste arbeid zijn dan ook portretten, die 
ze met veel kunst en gelijkenis teekent en waarvan ze dan 
met de scbaar de omtrekken en schaduwen uitknipt, en ze 
tusschen twee glazen vast maakt. De zwarte plank daarachter 
geeft de scbaduw door de uitgeknipte strepen, zoodat 
het schijnt alsof alles met de pen geteekend is. Zij had nu 
een paar zeestukken met schepen onderhanden. Een van de 
fraaiste stukken was eene bloemenvaas met allerlei bloemen, 
zeer fijn en naar het leven vervaardigd; daaronder stonden 
de aardige en wel passende woorden uit den Psalm: Vita 
nostra ut flos (Ons leven is als eene bloem)... 
(25 Febr.) Wij gingen ook naar de Beurs, om onzen 
koopman, den Heer MARTIN MUNCH, tusschen Num. 12 en 13, 
waar hij pleegt to staan, te spreken. Wij moesten, daar wij 
last kwamen, bij bet binnenkomen geld voor de armen geven. 
BmanEm (f) spreekt daarvan ook , maar het geld geven 
(*) Hij is daar ook gestorven. Zijn woordenboek of Bloenaof van allerley 
lieflyekheid sonder verdriet , een zeer rationalistisch boekske , dat met de 
„ geopenbaarde godsdienst" gelled in strijd was klerscheen in 1668. 
(t) In zijn Bollandisae Saul- and Kironenstaal.

IN DEN JARE 1711. 229 
begint niet meer zoo als hij zegt om twaalf uur, maar na 
half een. 
's Namiddags gingen wij naar de Openbare Bibliotheek. Zij 
staat in de zoogenaamde Illustre School zeer hoog onder bet 
dak. Boven den ingang staat Athenaeum Illustre. De Bibliotheek 
staat op de vliering van het gebouw, die wel groot, 
maar zeer laag is. De voorraad is ook over 't algemeen gering, 
wat voor eene zoo rijke stad eene schande is (*). Eerst 
voor twee maanden is een nieuwe catalogus gedrukt, maar 
de verzameling weinig vermeerderd. Achteraan zijn eenige 
Handschriften vermeld , die wij echter ditmaal niet konden 
zien , daar de voorzanger (of zoo als hij zich zelf noemde 
choragus) van de Westerkerk, die daarvan den sleutel bezit, 
om vier uur in de kerk moest zijn. De boeken zijn alle aan 
kettingen vastgemaakt even als te Oxford. Er staan overal 
twee reijen boven elkander, in het midden echter is een leasenaar 
gemaakt, waarop men de boeken kan leggen en opslaan. 
De gedrukte catalogus is, zooveel op iedere rei staat, op de 
voorste plank vastgeplakt, wat zoo kwaad niet verzonnen is. 
Deze Bibliotheek staat woensdags en zaturdags middags altijd 
open. 
Wij bezochten ook den Heer LE CLERC of JOH. CLERICUS. 
Hij is een man van bij de vijftig jaren, zeer beleefd, maar 
toch wat droog , daar ik mij uit zijne schriften veel levendiger 
beeld van hem gemaakt had. Hij begon als de gemeene 
lieden met over het we6r te praten. Maar als ik hem op 
Engeland bragt klaagde hij over de groote luiheid der Engelschen 
en zeker met regt, dat zij, zulke groote beneficia en zoo 
schoone bibliotheken bezittende, zoo weinig in studiis voortbragten... 
Zijne vrouw, de dochter van den beroemden (1) 
GREG. LETI, eene oude , magere, en zeer leelijke vrouw, zat 
bij ons, had een groot boek voor zich liggen en praatte me& 
Hij sprak anders meest over onverschillige dingen en vroeg 
eenige malen of BENTLEY'S Horatius spoedig uitkwam, hij meende 
ad calendas graecas (dat het Dimmer gebeuren zou). Ik kon 
(*) Dit werd in 1711 aangemerkt. Nog in 1830 was de Bibliotheek op 
dezelfde vliering. Vandaar is zij verhuisd naar bovenkamers en zolders 
van het Geregtshof. Het is took vooruitgang ! 
MENGELW. 1859. r. V. 16

230 ERN MITSUI:I VRELWETER TE AMSTERDAM 
hem niet veel daarop antwoorden , om zijne groote twist met 
BENTLEY. 
Den 26"e° Febr. gingen wij het Raad- of Stadhuis bezigtigen. 
[Volgen eenige meest bekende bkjzonderheden].... 
Aan den ingang van bet Raadhuis, ter linkerhand- bemerkten 
wij eene kleine zwarte bus met eene opening als aan de posthuizen 
, waar men de brieven insteekt. Op deze bus staat: 
Bos van de weekelyckse Dooden. Hierin werpen de lieden, in 
wier gezin iemand sterft , den naam des gestorvenen. Daarnaast 
hangt een bordje , waarop het aantal der in het vorige 
jaar gestorvenen telkens vermeld wordt. Nu stond er: Dooden 
des Jaers 1710: 7661, wat zeker een groot aantal is, waaruit 
men over de menigte inwoners en de grootte der stad oordeelen 
kan. Wij verwonderden ons zeer over de slechte trappen 
die dit heerlijke gebouw heeft, dat echter voor een openbaar 
gebouw, um niet to zeggen voor eon achtste wonder, zooals 
de Hollanders het gewoonlijk in hunne verzen noemen, wel 
donker en ongemakkelijk is. Ook heeft het geen goed voorportaal, 
maar slechts zeven kleine deuren, die zooals men 
doorgaans voorgeeft de zeven vereenigde provincien moeten 
voorstellen. Maar ik houd het er voor, dat het meer is om 
zich voor oproer te beveiligen , daar men de kleine deuren 
inter en spoediger verdedigen en de menigte er ook zoo niet 
indringen kan .... 
De Heer VON GERSTORFP bragt ons 's avonds naar de Westerkerk 
, om den Heer CLERMONT een Duitsch organist, te 
hooren spelen. Dit orgel is zeer fraai en groot, door denzelfden 
Meester DRYSCUOT , die dat in de Nieuwe Kerk gemaakt 
heeft. Het doet ook even ale bet andere fluiten, trompetten 
, hautbois, bazuinen en menschelijke stemmen hooren, 
waarvan de eerste , in het bijzonder de fluiten, een zeer goeden 
on natuurlijken klank hebben. De menschelijke stem 
echter is, ale men bet iemand er niet bij zegt, moeijelijk te 
onderscheiden hij is zeer onduidelijk en klinkt, alsof men 
veel rcienschen in de kerk, vooral vrouwen die door den neus 
zingen, te zamen hoort. Dat zij echter klinken zou alsof men 
een goed zanger hoort, is geheel mis. Het orgel heeft overigens 
een zeer sterken klank en zoo diep, dat als men boven 
er bij staat, het iemands hoofd zeer doet. De pijpen zijn van 
zestien voet. De kerk is ook zeer goed gebouwd en heeft

IN DEN JARS 1711. 231 
eene voortreffelijke echo en resonans, zoodat de }leer CLERMONT 
zelf verklaarde dat hoewel hij veel had gereisd en menig 
orgel bespeeld, hij toch zulk eene resonans nergens gevonden 
had. De vleugels aan dit orgel zijn door den beroemden LAIRESSE 
geschilderd en moeten racer dan duizend gulden gekost 
hebben. Wij luisterden meer dan een uur met groot genoegen. 
Den 27.'" Febr. bezochten wij den Heer PIETER VLAMING 
[den bekenden dichter en taalkenner]. Hij is een jong man 
van dertig jaren , en hoewel hij in kaas, boter, , scheepsbehoeften 
en andere kleinigheden handelt , is hij echter, vooral 
voor een Hollander, een zeer beleefd en aardig, ook bovendien 
een zeer geleerd man en inzonderheid een goed dichter 
en criticus in de Latijnsche en Grieksche teal. Hij heeft ook 
eene wel middelmatige, maar toch met vele schatten voorziene 
bibliotheek 
Daarna gingen wij naar de Portugesche-Joden-synagoge, 
om de wet in het allerheiligste to zien brengen. Het gesehiedde 
met groot geschreeuw. Zij waren ook alle met witte sluijers 
of kleeden bedekt, die op de groote pruiken der meeste Portugezen 
.zeer gek stonden. Wij hebben zooveel kostbaars als men 
gewoonlijk daarvan ophaalt, niet kunnen zien. De wet was 
in zijde gewikkeld en het eind van de twee staven , waarom 
zij heengerold was, met groote zilveren knoppen en gespjes 
versierd. De vrouwen waren er nu ook, maar zaten boven 
achter traliewerk. Aan de kast waar de wet in geborgen 
werd, was ook niets bijzonders. Het bout zag donkerrood, 
gevlarnd »wie Sackerdamholz" (?). Daarna gingen wij naar 
MENSO HOVER, Tinnegieter. Wij wilden de tinnen doodkist 
zien , waarvan men een ongehoord leven maakt, hoewel ik 
die op vorstelijke begrafenissen in Duitschland even zoo sehoon, 
ja nog schooner gezien heb. Zij is voor den vorst in Oost- 
Friesland gemaakt , maar daar de betaling niet geschiedt, nog 
niet geleverd.... Voor zijn werk, namelijk het gieten en het 
tin moest hij duizend ducaten (ieder tegen drie gulden en drie 
stuivers) hebben. Er zijn echter ook vele wapens zeer schoon 
en verheven daarop uitgewerkt, door een voornamen graveur 
alhier. Op de vier hoeken ziet men de beelden van het geloof, 
de liefde , de hoop en de voorzigtigheid, door een yournamen 
beeldhouwer, VAN DER PLAATS, bewerkt.... 
16 •

232 ERN DUITSCH VEELWETER TE AMSTERDAM 
Den leen Maart waren wij bij DAVID SIMMER, om zijne 
koperprenten te zien.... Hij heeft eene vrij groote verzameling, 
waaronder vele van REMBRANDT , doch niet de beste, zooals 
de Honderd-guldens prent ; voorts van ALBRECHT DURER, 
ALDEGRAVE, GEORGE PENZETE, zoo ook het lijden van Christus, 
in duodecimo, zeer zuiver en compleet, door LUCAS VAN LEYDEN, 
eene kruisiging in het grout, van ALBR. DURER, die zeer zeldzaam 
is, een tamelijk aantal van RUBENS en VAN DUCK. Verder 
had hij zeer veel van nieuwe meest Hollandsche meesters. 
Hieronder was bet beste werk van ROMEYN DE HOOGHE.... 
Hij is van religie Mennoniet, een zeer beschaafd en eerlijk 
man, bij de vijftig jaren oud. Hij is horologiemaker van ambacht, 
doch wegens zwakte zijner oogen nu boekhouder geworden.... 
Den 3den Maart reden wij naar den Heer JAN HOUBAKKER, 
een Mennoniet. Hij is een jong, beleefd man, die vele schoone 
insecten heeft, die hij echter, omdat de zaken hem geen tijd 
lieten, wilde verkoopen. Hij heeft bij de honderd doozen vol, 
waarvan bijna de helft inlandsche.... 
Des namiddags bezochten wij den Heer PHILIP VAN LIMBORCH. 
Hij is een zeer oud, maar regt beleefd en aardig man, 
en woont naast den Heer LE CLERC. Hij is veel geleerder 
en levendiger in zijne gesprekken dan deze. Hij sprak veel 
van Engeland en van de bekenden die hij daar gehad heeft, 
maar die meest alle gestorven zijn. Hij roemde in 't bijzonder 
de vriendschap die hij van LOCKE en HENRICUS MORUS ondervonden 
had. Hij klaagde dat deze op zijn ouden dag zoo in 
de cabbala vervallen was, waartoe hem de jonge HELMONT 
gebragt zou hebben. Hij zeide dat hem door een boekhandelaar 
een Systema Theologiae van MILTON gegeven was, om te onderzoeken 
of het voor den druk geschikt was, doch hij had het hem 
afgeraden , omdat het Arianismus daarin in de ergste mate 
door en door scheen. Waar het handschrift van daan gekomen 
was, wist hij niet. 
(4 Maart) Daarna reden wij naar het Dolhuis. De beide 
hoven waren op het oogenblik rondom geheel bezet, zoodat 
er nu bij de honderd menschen waren, wat dan erbarmelijk 
was om aan te zien. ZU kregen juist hun avondeten, waarom 
zij meest alien voor kwamen en zich lieten zien. ['t Is of er 
van de wilde dieren in Natura sprake is.] Er waren zeer

IN DEN JARE 1711. 233 
vele oude, ook zilvergrijze lieden onder. Wij verwonderden 
ons over de vreemde en afschrikwekkende gezigten. In bet 
midden van den grooten hof is een tuintje, waarin een goed 
gemaakt standbeeld geplaatst is. Het stelt eene dolle vrouw 
voor, die zich de haren uittrekt. [Hoe gepast i] 
Den Ede" Maart 's morgens gingen wij naar Jufvrouw CATHARINA 
LESCAILJE en kocht ik bij haar de door haar, deels zelf 
geschreven, deels vertaalde tooneelstukken, het waren er zes. 
Zij is bij de zestig jaren oud, ongehuwd, en woont in een 
winkel waar alleen tooneelstukken verkocht worden. Zij wordt 
voor eene van de beste dichteressen van dezen tijd gehouden. 
Zij werd ons aanbevolen toen wij naar CATHARINA QUESTIERS 
vroegen, door BORRICIIIUS in zijne Epistolae zoo hoog geroemd 
(*). Deze moet echter al lang dood zijn. Jufvrouw 
LESCAILJE gaf ons als een meesterstuk van tegenwoordige Hollandsche 
poezij De Wolf in 't schaaps vel ontdeckt door JACOB 
ZEEUS, tot Amsterdam 1711, in 8vo. Zij zeide dat dit tractaatje 
zeer zeldzaam en in Rotterdam, omdat er zeer scherp 
tegen de geestelijken in uitgevaren werd, verboden was.... 
Den 7den Maart, 's morgens, bezochten wij eerst den beroemden 
TIBERIUS HEMSTERHUIS, wij waren echter spoedig bij 
hem klaar. Want hoewel hij een zeer beleefd man is, van 
in de dertig jaren, die ons zeer vriendelijk ontving, vond ik 
toch dat bij van niets verder wist dan van zijne critiek, en 
daar deze voornamelijk over bet Grieksch gaat (t) kon hij 
ons noch wij hem veel genoegen geven. Wij praatten nog 
wat over Engeland en de daar levende geleerden, maar namen 
spoedig afscheid en gingen nog naar onzen buurman DE ROEDE, 
die ons allerlei curiosa en artefacta liet zien.... Verder eenige 
koperprenten van REMBRANDT , waarvan hij geen verstand had, 
zoodat mijn broeder de zoogenoemde honderd-guldens prent 
voor een gulden van hem kocht... 
Den 9den Maart, 's morgens, gingen wij naar Jufvrouw VAN 
DER lima, om den fraaijen gekleurden Atlas van BLAEU to 
zien, waarvoor de Graaf D'AVAIEX twintig-duizend gulden had 
geboden, die zij echter op vijftig-duizend gulden hield.... 
(*) Door VONDEL de tiende muze genoemd. Waarsehijnlijk al omstreeks 
1670 overleden! 
(t) Waarvan de Heer UFFENBACH niet veel verstand had.

234 EEN DUITSCH VEELWETER Tr AMSTERDAM 
Toen zij ons dezen Atlas zelve liet zien, begrepen wij spoedig, 
waarom hij zoo kostbaar was, want men kan hem eigenlijk 
geen Atlas van BLAEU, maar men moet hem een regt 
koninklijken Atlas noemen. In plaats van 11 is hij 43 banden 
groot, en met uit de hand geteekende kaarten en andere teekeningen 
opgevuld, ook met geschreven heschrijvingen , ongemeen 
fraai en kostbaar, en in een uitmuntenden eigenaardigen band. 
De kaarten, titels, aanvangletters waren prachtig gekleurd en 
de randen met allerlei sieraden beschilderd , door den beroemden 
meester DIRK JANSSEN VAN SANTEN , die nu dood is; de 
teekeningen voor het meerendeel door w. SCHELLEKIIIS , wien 
de Heer VAN DER REMM daarvoor op zijne kosten zou hebben 
laten reizen. Vooral voor de Indian is deze Atlas belangrijk. 
De Bewindhebbers der beide Compagnien hebben daarom reeds 
herhaaldelijk veel geld voor die deelen geboden , maar Jufvrouw 
VAN DER REHM wil natuurlijk geene afzonderlijke deelen 
afataan. Haar vader had het bij zijn leven niet eens willen 
laten zien, deels om zich geene ijverzucht , deels om de menschen 
die hij daarvoor gebruikt en die hem het meeste verscbaft 
en vervaardigd hebben, geene schade en ongeluk op 
den hats te halen. Want vroeger was het streng verboden 
zulke reizen in India te doen. De compagnien moesten daarom 
znlk een werk zoeken to verkrijgen , al kostte het nog zooveel 
geld. [Volgt eene verdere merkwaardige beschrijving van 
dit kunststuk] Jufvrouw VAN DER BERM was over de 
vijftig jaren oud, Katholiek, en zooals men het in Holland 
noemt een klopje ; zij was ook zeer bijzonder gekleed, als 
eene non. [Volgt een bezoek bij den muntkenner ANDRIES 
SCHOEMAKER en anderend 
Den 13de' Maart, 's morgens, bezochten wij den Heer RAU, 
een beroemd en voortreffelijk ontleed- en heelkundige , den 
geweldigen aemulus van den Hoer nurser', wien hij echter 
door velen verre wordt voorgetrokken. Hij is een Duitsoher 
uit het Baden-Durlacheche, een man van in de veertig 
jaren. Hij was zeer beleefd, doch blufte verscbrikkelijk en 
deed terwij1 hij ons zijne zaken toonde als een marktschreeuwer: 
Ziet, mijnheer, enz. Hij heeft zeer vele en fraaije anatomische 
praeparaten, die hij echter, wat jammer en schade 
is, niet zindelijk en goad houdt. [Volgt de beschrijving dier 
praeparaten; voorts andere bezoeken, zoo ook aan de drie

IV DEN JAHR 1711. 235 
Doopsgezinde kerken. Van de Doopsgezinden zegt hij] 
Men ziet aan hunne kerken en godsdienst geen onderscheid 
van de Gereformeerden , behalve dat zij, zooals bekend is, 
geene kinderen doopen , geene linten en groote pruiken dragen , 
en verder zeer zedig gekleed, ”dannoch aber gar sauber and 
innerlich kostbar rind." Wij gingen ook nog op de Keizersgracht 
bij de Leliegracht, in de Quaaker-kerk ; er predikte of 
sprak ditmaal een koperen-knoopenmaker, die, achter het Stadhuis 
woont, met name JAN CLAUSE een oude man. Zijn thema 
was over de inwoning van bet licht of den geest. Hij maakte 
het waarlijk heel goed en ordentelijk , en men hoorde hem 
met genoegen. Iedereen was stil en aandachtig. Hij deed 
ook een schoon gebed uit het hoofd en daarmede was alles 
uit. Er waren niet meer dan dertig personen tegenwoordig. 
Zij moeten echter anders nog vele kleine zamenkomsten houden, 
waar echter geene onbekenden toegelaten worden. 
[Volgt een bezoek aan het wereldberoemde kabinet van den 
oudheidkenner JACOB DE WILDE, voorts aan den grooten ontleedkundige 
RUYSCH, van wien hij juist een college bijwoont]. 
... Er waren acht hoorders , meest Engelschen. Ieder geeft 
hem acht ducaten voor een college dat acht weken duurt, 
dagelijks een uur, terwijl RAU van drie Zevenbergers die wij 
ken den, voor een college van twee maanden, vtjfhonderd gulden 
gevorderd had. De Heer RUYSCH heeft echter geene goede 
voordragt, maar de praeparaten die hij toont zijn schoon 
's Namiddags gingen wij naar den Heer SCHELDE, een juwelier. 
Hij moet de voornaamste porseleinwinkel in geheel Holland 
hebben. Zij kost hem, zooals hij zelf zeide, meer dan tachtigduizend 
gulden. Het is een klein vertrek , maar rondom zoo 
volgepropt, dat men ook aan de muren niets ziet dan porselein. 
Hij vertelde ons dat Hertog ULRICH van Brunswijk, toen 
hij binnenkwam, dadelijk gezegd had dat de kamer niets 
deugde , omdat zij to klein was voor zoo vele kostbare en 
heerlijke zaken. Wij moesten eer wij binnentraden, degen 
en stok afleggen , want er kan zeer ligt iets afgestooten worden. 
Het bestaat alles uit enkel blaauw porselein , meest in 
schotels, bloemvazen en eenig groot vaatwerk. Er is, als men 
eenige groote chocoladekoppen uitzondert, geen koffijgoed of 
gekleurd goed bij. Hij maakte bijzonder veel ophef van zes-ennegentig 
groote schotels, of zooals zij ze bier noemen Larubetten,

236 EEN DITITSCFI VEELWETER TE AMSTERDAM 
die ook Prins EUGENICS had bewonderd. In bet midden van 
bet vertrek hangt eene kroon, alleen van schotels in elkaAr 
gezet, 'aan gebeeldhouwde en vergulde ringen. Er staat voor 
meer dan vijftien-honderd gulden porselein op en de schikking 
is zeer aardig. De schotels staan alle regt op en worden naar 
boven al kleiner. Toen wij ons over die breekbare curiositeiten 
verwonderden , zeide de Heer SCHELDE, er was bier 
niets breekbaars, nam een schotel in de hand en zeide : 
bent veel gebrekliker als deze schotel. Hij zeide verder, , dat die 
schotel al over de twee-honderd jaren oud was, ik zou hem 
maar eens iemand noemen , die zoo oud was of worden zou. 
Ook verzekerde hij dat hier geen stuk was, dat niet nog ouder 
was, want daarom was het oude porselein zoo duur en geacht. 
Deze zaken waren alle door de Portugezen uit Indid 
gebragt , v66r de Hollanders daarin gehandeld hadden. Het 
werd ook naar de Portugesche schepen , Kraaken geheeten, 
Kraak-Postelleyn genoemd , en hoe ouder dit was, des te beter. 
In zijn kantoor liet hij ons eene menigte juweelen zien , die 
ons liever waren geweest dan zijne schotels. Het voornaamste 
was een paar oorbellen van saffier, iedere steen een vingerlid 
lang en een duim breed. Er waren vier steenen , die zesduizend 
gulden moesten kosten. Een kruis van vier diamanten 
, niet veel kleiner, voor veertig-duizend gulden. Hij schertste 
en zeide dat voor twee jaren eenige dieven hem van de zorg voor 
dit kruis hadden willen ontslaan en het daarom gestolen hadden. 
Het had hem een paar duizend gulden gekost om de schelmen 
in Braband te pakken. Hij zeide dat dit wel, zooals er in 
den Bijbel stond, schatten waren, die geen mot noch roest 
verderft, maar de dieven groeven er toch gaarne naar. Hij 
toonde ons ook aanzienlijke paarlen, waarin, zooals hij zeide, 
zijn voornaamste handel bestond." 
Wij willen het hierbij laten en zullen de lezeressen der 
Vaderl. Letteroefeningen waarschijnlijk verpligten , door de 
Heeren MrEENBACH niet op hunne volgende bezoeken aan geleerden 
als LIJDOLP KOSTER, LAMBERT TEN KATE, JOH. THEODOR 
SCHALLBRUCH, SIMON SCHIJNVOET, CORNELIS DE BIWYN, kunstenaars 
als JAN GOEREE, TIMOTHEE PASTRE DE NISMES en andere 
te volgen. Zij waren daarmede tot den 28"en Maart bezig 
en bragten dus zes fi, zeven weken door met dagelijks — 
meestal meerdere — bezoeken of te leggen. Aardig is het

IN DEN JARE 1711. 237 
dan nog aan het eind de klagt te hooren, dat zij toch niet 
alles hebben kunnen zien, hoewel de verhaler er voor uitkomt 
dat hij het gewone Hollandsche compliment: isser iets van der 
Heeren dienst moede was. 
Onder bet meegedeelde mag nog veel onbeduidends zijn , W het 
kan tot bewijs strekken dat de Reizen van OFFENBACH ook 
menige niet onbelangrijke bijzonderheid behelzen. 
WILLIAM HICKLING PRESCOTT. 
Zoo gij weer dan ddn letterkundig tijdschrift inziet, waarde 
lezer! kunt gij er staat op waken links en regts necrologien 
te zullen zien van dezen beroemden Americaanschen historicus, 
die den 285ten Jan. dezes jaars overleden is. Ik heb er nu reeds 
drie buitenlandsche gelezen en de Hollandsche willen wij maar 
buiten spel laten, — alien kenbaar uit eene bron gevloeid , 
hetzij letterlijk vertaald — b. v. de Illustrirte Zeitung uit het 
Eng. Athenaeum, — hetzij ietwat bijgewerkt. Daarvan beviel 
ons het meest de vorm, waarin bet Athenaeum zijn berigt 
kleedt, omdat bet grootendeels de eigen woorden van PRESCOTT 
weclergeeft. Van de anderen dus alleen verschillende in de 
naIveteit, waarmede wij onze bron aangeven , laten wij dat 
hier volgen, slechts weinig wegkappende of bijvoegende. 
,Op bet onverwachts is, nog in de kracht des levens, te 
midden van vrienden en boeken, en in het midden van eene 
groote letterkundige taak, de historicus PRESCOTT van ons 
henengegaan in den leeftijd van 63 jaren. Ten twaalf ure 
was hij in volmaakte gezondheid, te half een kreeg hij een 
aanval van beroerte, om twee ure was hij dood. Voor vier 
of vijf jaar ging er een gerucht door de Londenscbe clubs, 
dat hij volslagen blind was geworden, — daar bij het weinigje 
gezigt, dat hij nog bad, even als 'MERRY (*) bij het 
snuffelen in handschriften en inscripties verloren bad. Dit 
gerucht was echter onwaar. Reeds als jongeling had hij een 
(*) Dit is AUGUSTIN THIERRT, de schrijver van de Conquete de I' <Ingle— 
Jerre par les Normand. y, van de Resits des temps .Merovingiens , en andere 
werken — niet te verwarren met zijn broeder AMEDgE THIEERY, wiens 
hoofdwerk is Histoire des Gaulois , enz.

238 wiT LIAM HICK LINO PRESCOTT. 
oog verloren en bet andere beschadigd. Nooit is dit geheel 
hersteld, zoodat hij zijne studien onder bezwaren volbrengen 
moest, die den moedigste afgeschrikt zouden hebben. Nogtans 
genoot hij tot voor omstreeks een jaar eene uitmuntende gezondheid, 
bloeijend naar het ligcbaam en vrolijk en ppgewekt 
naar den geest. Ofschoon Nina blind, was hij geen kluizenaar, 
maar gelijk alle groote mannen , vol levenslust, zijne 
vreugde vindende zoowel in des levens stoffelijke genietingen , 
als in zijne zedelijke schoonheid en in intellectuele bezigheden. 
In dit opzigt was PRESCOTT meer Engelschman dan Yankee. 
Zijn schoon voorhoofd teekende levendigheid van gedachte, en 
eene zekere innemendheid in manieren deed hem al aanstonds 
als den man van hooge geestesbeschaving kennen. Anders 
scheen PRESCOTT meer een man van zaken en van het gezellig 
verkeer to zijn, vol kracht en leven en van een hoogst gelukkig 
temperament. Niemand die hem ooit zag, zal bet 
vrolijke gelaat, den gullen handslag, den levendigen blik, en 
de vlugge, gemakkelijke manier van spreken vergeten van den 
man, die niet minder aangenaam in gezelschap was dan uitstekend 
als schrijver. 
De Prescott's zijn een aanzienlijk Engelsch geslacht, wearvan 
de zijtak, waartoe w. rucKLING behoorde, zich reeds 
vroeg in N.-America gevestigd heeft. Zijn vader was regtsgeleerde 
en regter te Boston en iemand van vermogen , weardoor 
onze historicus bevrijd was van de armzalige zorgen om 
in de eerste plaats een bestaan te zoeken. Hij werd geboren 
te Salem, den 4dcn Mei 1796 en kwam in 1800 op het Haward 
College, de hoogescbool wear hij (in de regten) studeerde 
, en in 1814 het Doctorschap verkreeg. her had echter 
een ongeluk hem van bet eene oog beroofd , en hij ging op 
reis naar Europa om de bekwaamste oogartsen te raadplegen. 
In plaats van het gezigt wat hij zocht , vond hij daar echter 
de opwekking tot heilzame eerzucht, die hem kracht gaf, om 
door volharding dit bezwaar to overwinnen. Even als de 
barrevoetige monniken van de Ara Coeli GIBBON, wekten de 
ruinen van zuidelijk Europa bem tot droomen van arbeid en 
van roem op. In het, meer dan zijn vaderland, historiele 
Europa, vatte hij op 25 jarigen leeftjd het eerst bet plan op, 
om de werken te schrijven, die zijn naam zullen vereeuwigen. 
Zelf spreekt hij in een brief aan een vriend aldus over dit 
jongelingsbesluit:

WILLIAM metturmo PRESCOTT. 239 
»Ik had reeds vroeg eene sterke voorliefde voor geschiedkundige 
werken opgevat , waartoe misschien het lezen van 
GIBBON'S Autobiographic niet weinig bijdroeg. Ik stelde mij 
voor mij tot een historicus in den besten zin des woords te 
vormen, en hoopte iets voor den dag te zullen brengen, dat 
de nakomelingschap niet zoo dadelijk zou vergeten. In mijn 
dagboek rind ik reeds in 1819 zulk eene begeerte uitgedrukt; 
en ik besloot, om tien jaren mijns levens te wijden aan de 
studio van oude en nieuwe letterkunde voornamelijk de 
laatste — , en dan nog eens tien jaren te wijden aan een geschiedkundig 
werk. Ik heb het geluk gehad, om dit voornemen 
tamelijk juist ten uitvoer te leggen. Tegen het laatst 
van 1837 verscheen mijn eerste werk, »Geschiedenis van 
FERDINAND en ISABELLA" voor bet publiek." 
Van de zeer ernstige bezwaren, die aan dit plan in den 
weg stonden , heeft PRESCOTT een zeer belangrijk verhaal gegeven. 
Het heeft ook buiten de groote belangrijkheid 'voor 
zijn persoon, waarde voor ieder wiens geest wordt gedoofd 
door den kouden wind en de scherpe steilten, die hem 
terugschrikken van de hoogte waarnaar hij streeft. Hij spreekt 
er aldus over: 
»Gedurende mijne voorloopige studien op het veld der algemeene 
letterkunde namen mijne oogen zoodanig in kracht toe, 
dat ik ze verscheiden uren daags gebruiken kon. De resultaten 
van mijne studien was ik toen gewoon om in den norm van 
Essays (artikelen) in tijdschriften openbaar te maken , voornamelijk 
in den North American, waarvan er een aantal — 
wel groot genoeg — in een afzonderlijk boekdeel van Miscellanies 
zijn bijeengebragt. Toen ik eenmaal op een onderwerp 
voor eene afzonderlijke geschiedschrijving bepaald was, liet ik 
geen tijd to loor gaan, om mijne bouwstoffen to verzamelen, 
waartoe ik in het genot van bijzondere voorregten was. Maar 
juist nog voordat deze bouwstoffen aankwamen, had mijn oog 
zoo zeer door de inspanning geleden, dat ik het in geene 
jaren heb kunnen gebruiken. Het heeft dan ook later nooit 
weder zijne voile kracht teruggekregen, en ik heb het ook 
nooit weder bij avondlicht durven gebruiken. Nog herinner 
ik mij duidelijk de volslagen wanhoop, waarmede ik mijne 
letterkundige schatten van Spanje zag aankomen , en de rijke 
mijn rondom mij zag ,liggen, die het mij verboden was te 
doorzoeken. Ik besloot om te beproeven wat ik met de oogea

240 WILLIAM RICELING PRESCOTT. 
eens anderen doen kon. Ik herinnerde mij hetgeen Jonmow 
van MILTON verhaalt, dat de groote dichter het plan tot zijne 
geschiedenis van Engeland had laten varen, omdat hij het zoo 
goed als onmogelijk vond, dat iemand zonder oogen een geschiedkundig 
werk zou schrijven , waartoe het bestuderen van 
verschillende bronnen noodig was. Doch juist dit prikkelde 
mij om eene poging te wagen." 
»Ik kreeg een voorlezer in dienst, die niet anders dan zijne 
moedertaal verstond; doch ik leerde hem bet Castiliaansch 
uitspreken op eene wijze, zeker meer geschikt voor mijn 
oor dan voor dat van een Spanjaard, en wij begonnen onze 
moeitevolle reis door MARIANA'S nobel geschiedwerk (*). Zelfs 
nu nog kan ik niet zonder een glimlach terugdenken aan de 
vervelende uren, waarin wij, onder eenige oude boomen op 
mijne buitenplaats gezeten, onzen langzamen en weinig vrolijken 
weg vervolgden over bladzijden, die hem geene schemering 
'zelfs van licht verschaften, en waaruit het licht slechts 
flaauw en moeijelijk tot mij kwam door eene half bekende 
taal. Maar na eenige weken werd het mij helderder en de 
bewustheid van mijne vordering was voor mij een genot; en 
toen wij ons door zeven quarto-deelen hadden doorgeworsteld 
kon ik het verstaan, als het zoowat voor twee derden als gewoon 
Engelsch gelezen werd. Maar voor mijn voorlezer was 
het werk vervelender ; hij had zelfs dit genot niet ma het 
hem te veraangenamen." 
»Nu had ik gezien, dat de groote moeijelijkheid overwonnen 
kon worden, en ik engageerde een lezer, wiens bekendheid 
met nieuwe en oude talen vergoedde, zooveel dit vergoed kon 
worden, wat mij door mijn slecht gezigt ontbrak. Maar, 
ofschoon ik op deze wijze verschillende bronnen kon raadplegen, 
was het nog zeer bezwaarlijk om de resultaten mijner 
lectuur in mijn geest te rangschikken. Hiertoe dicteerde ik 
al voortwerkende uitvoerige aanteekeningen; en wanneer ik 
genoeg gelezen had voor een hoofdstuk , — van 30 tot 40 en 
somtijds 50 bladzijden lang — dan had ik eene massa aanteekeningen 
in mijne eigene taal, die mij gemakkelijk de resul- 
(*) .TUAN MARIANA t 1623, wiens hoofdwerk Historia de rebus Hispaniae, 
oorspronkelijk in het Latijn geschreven , door hem zelf later in het Spaansch 
overgezet is. Het moet dan zijn, dat PRESCOTT de meet zeldzame Latijnsche 
uitgave niet .magtig kon worden.

WILLIAM HICKLING PRESCOTT. 

taten van mijne nasporingen voor den geest konden brengen. 
Deze aanteekeningen liet ik mij naauwkeurig voorlezen, en 
terwijl mijne laatste nasporingen nog versch in mijn geheugen 
waren, liet ik al wat tot zulk een hoofdstuk behoorde weder 
door mijn geest gaan. Dit herhaalde ik minstens een half 
dozijn keeren, zoodat, wanneer ik eindelijk mijne pen op het 
papier zette om te schrijven, het mij vrij vlug uit de pen 
vloeide, want dan was het meer een werk van geheugen dan 
van schepping. Deze methode had het voordeel, dat zij mij 
de moeite bespaarde om telkens weder naar de overal verspreide plaatsen in mijne bronnen terug te moeten keeren, 
en het stelde mij in staat om die beschavingen vooraf in 
mijn hoofd to maken, die gewoonlijk in het reeds geschrevene 
gemaakt worden — iets wat bij mijne wijze van schrijven, 
die ik straks zal verklaren, mij onmogelijk geweest zou zijn. 
Alleen moet ik erkennen, dat deze wijze van stellen, als het 
hoofdstuk wat Lang was, zeer veel van het geheugen vergde." 

»Schrijven was mij nog vrij wat moeijelijker dan lezen. 

THIERRY had mij eens aangeraden, om mij aan dicteren te 

gewennen; maar gewoonlijk heb ik de voorkeur gegeven aan 

een substituut, dat ik vond in eene schrijfmachine voor blin

den, die ik, nu veertig jaren geleden, in Londen kocht. Zij 

bestaat in een raampje van de grootte van het papier, in het 

dwars bespannen met zoovele ijzerdraden als er regels op de 

bladzijde komen moeten en met een blad papier, dat aan de 

onderzijde met zwartsel bestreken is. Met een ivoren of agaten 

stift teekent de schrijver dan zijne letters tusschen de lijnen 

op het zwartgemaakte papier, waardoor op het witte papier 

dat er onder ligt, letters komen, die niet ligt uitgeveegd wor

den. Deze tredmolen-operatie had zeker ook hare nadeelen, 

en dikwijls is het mij gebeurd, dat ik meende eene mooije 

bladzijde geschreven to hebben en in het vuur der compositie 

verder gaan wilde, maar dan beyond, dat ik vergeten had 

om er een blad wit papier onder te leggen, zoodat alles even 

goed als in de lucht geschreven was. Niettegenstaande deze 

en dergelPe vreemdsoortige ongevallen, was mijne schrijf

machine altijd mijn beste vriend in mijne eenzame uren, en 

daarmede heb ik bijna alles geschreven, wat ik in de laatste 

40 jaren in de wereld heb gezonden." 

»Het manuscript aldus geschreven en door mijn secretaris 

ontcijferd — want, het waren ware hibroglyphen word mij 


242 WILLIAM EICKLING PRESCOTT. 
dan nog eens voorgelezen om het te corrigeren , en dan 
netjes afgeschreven voor den zetter. G-elijk men begrijpt 
ging dit alles zeer langzaam en vereischte geduld bij ellen die 
er in betrokken waren. Maar met den tijd werden mijne oogen 
weder beter. Eer ik »Ferdinand and Isabella" voltooid had, 
kon ik ze eenige uren per dag gebruiken. En dat heeft zoo 
gednurd (ofschoon met enkele tusschenkomende omstandigheden 
somtijds van weken, somtijds van maanden, dat ik 
weer Been letter lezen kon) tot voor weinige jaren. 
Dien ten gevolge en ook uit gewoonte, acne tweede natuur, , 
ben ik bij mijne vroegere manier van stellen gebleven. In de 
laatste jaren heb ik niet zooveel van zwakheid van de oogen 
als wel van verduistering van het gezigt te lijden gehad, en 
ik begin gewaarschuwd te worden , dat de tijd nadert, dat ik 
geheel van de oogen van anderen zal moeten afhangen bij het 
voortzetten mijner studiOn. Misschien most ik het als eene 
waarschuwing opnemen, dat het tijd wordt om ze ganschelijk 
te staken." 
Hoe schitterend hij zijne taak volbragt, daarvan getuigen 
de planken onzer bibliotheken. Na een tienjarigen arbeid 
verscheen in 1838 (te Boston en ook te gelijkertijd de Londensche 
nadruk) de eerste editie van »The history of the reign 
of Ferdinand and Isabella the Catholic" (geschiedenis der 
regering van Ferdinand en Isabella der Catholieke). Voor dit 
werk werd hij tot lid van de lioninkljke Academie van 
Madrid verkozen. — In 1843 kwam zijne »History of the 
Conquest of Mexico" (Gesell. van de verovering van M.) nit, 
en in 1847 zijne »History of the Conquest of Peru." Ook 
hiervan verschenen te gelijker tijd Engelsche drukken en spoedig 
vertalingen in het Fransch en Duitsch (*). Toen liet de 
historicus gedurende negen jaren niets van zich hooren; nogmaals 
kwam hij in Engeland, waar zijn geniale hart en verschillende 
geestesproducten hem een zeer gunstig onthaal bereidden, 
en hij bet eeredoctorschap van de Universiteit van 
Oxford ontving. In 1856 verscheen de vergoeding en regtvaardiging 
van zijn lang stilzwijgen in twee deelen van zijne 
»History of Philip II." Dit is het meest doorwrochte en voor- 
(*) Niet in het Hollandsch : wij vertalen liever de summiteiten en nulliteiten 
der ligte lectuur, zoov.-el eene BEECHER STOWE en 'FANNY FERN als een 
„Courantenjongen" of een MAXWELL, of een SMITH (b. V. HICK TARLETON).

WILLIAM HICKLING PRESCOTT. 243 
naamste van PRESCOTT'S werken. Ongelukkig is het niet voltooid, 
en zal ook dit werk bij de historische fragmenten dezer 
eeuw geteld moeten worden. Onlangs van deze incompleetheid 
sprekende, zeide worenorr, de schrijver van de History of 
America. 'Dat zijn laatste groote werk niet ten einde_ gebragt 
is, is een verlies voor de wereld. Het mag ons leed 
doen, dat wij van zijne pen niet de volledige beschrijving 
hebben van de vorming van de republiek der Nederlanden en 
vooral, dat de geschiedenis van de Spaansche Armada, met 
het lot van deze ontzettende onderneming tegen het Protestantisme 
en tegen Engeland, niet is ontwikkeld door iemand 
wiens talent voor de levendige voorstelling van zulke tooneelen 
onovertroffen is. Maar wanneer PRESCOTT ook van deze 
aarde mogt weggeroepen zijn, hij zou altijd een werk onvoltooid 
achtergelaten hebben, want hij behoorde tot die soort 
van menschen wier verheven organisatie het hun onmogelijk 
maakt om voor hen zelven alleen to leven, en wier talenten 
geene particuliere bezittingen maar gaven voor de geheele 
wereld zijn. En op welk uur hij ook van den Albestuurder 
zijn afscheid gekregen zou hebben, zoolang als zijn geest 
levendig gebleven was, zou hij steeds aan het werk gevonden 
zijn, altijd, tot het laatste oogenblik toe, aan de eischen van 
zijn pligt gehoor gevende." 
Van ganscher harte stemmen wij dit toe. Aileen is er juist 
onlangs een derde deel van zijn werk verschenen (*). Behalve 
zijn meer geregelden historischen arbeid leverde PRESCOTT nog 
verscheiden artikels voor tijdschriften, die in America en 
Engeland herdrukt zijn. 
Wat dat pas uitgekomen derde deel betreft, het loopt slechts 
tot den slag bij Lepanto (1571) en meest over de Spaansche 
binenlandsche aangelegenheden. Het is dus niet denkbaar 
dat zelfs in het IVe deel, dat PRESCOTT nog wel zelf bewerkt 
zou kunnen hebben, de geschiedenis der onoverwinnelijke vloot 
behandeld zal worden. Dit is zeker een groot verlies, want 
(*) En volgens een berigt in de Literary Gazette zal zijn secretaris nog 
een vierde deel uitgeven, en misschien zelfs het werk uit zijne naauwkeurige 
aanteekeningen completeren , wat bij PRESCOTT'S wijze van werken misschien 
tot iets redelijks leiden ken, hoewel het toch nooit die waarde zal hebben 
als het Been PRESCOTT zell bewerkt heeft.

244 WILLIAM HICKLING PRESCOTT. 
PRESCOTT deelt ons mede, dat hij in het bezit van belangrijke 
documenten daarover was, b. v. familie-archieven van den 
Markies van Santa Cruz , wiens voorvader het opperbevel over 
de vloot had en, uit de archievenvan het 11111S MEDINA SIDONIA , 
papieren van zijn opvolger ALPONZO PEREZ DE GUSMAN• 
Overigens heeft echter PRESCOTT voor de Nederlandsche geschiedenis 
niet dat groote belang , dat hij voor de Spaansche 
had. Daarover werpt hij slechts in zooverre licht, als bet 
komen kan uit de volledige ontwikkeling van PHILIPS' staatkunde 
en karakter ; maar bij heeft niet, even als MOTLEY, zelf 
de Nederlandsche documenten en archieven doorsnuffeld. Hij 
verklaart dan ook in zijne voorrede: »In dat gedeelte der geschiedenis, 
dat op de Nederlanden betrekking heeft, heb ik 
eene andere handelwijze gevolgd, dan in andere deelen van het 
werk. De geleerden toch van dat land (hij prijst hier te regt 
de nasporingen en ontdekkingen van GACHARD, GROEN VAN 
PRINSTERER, BAKHUYZEN VAN DEN BRINK) hebben zich in de 
laatste jaren, in echt vaderlandslievenden geest er op toegelegd 
om hunne eigene archieven te onderzoeken , zoowel als 
die van Simancas, met het doel, om over de geschiedenis buns 
vaderlands licht te verspreiden. De resultaten van hunne onderzoekingen 
hebben zij openbaar gemaakt in eene serie van 
werken, die nog steeds voortgezet wordt. De historicus heeft 
reden, om deze ontginners grootelijks dankbaar te zijn, wier 
arbeid hem in het bezit brengt van bouwstoffen, die een vasten 
grondslag voor zijn verhaal vormen. Want welke grondslag 
kan vergeleken worden bij de geschreven correspondentie van 
de personen zelven? (Men denke aan GACHARD, Correspondance 
de PHILIPPE IL, de GUILLAUME LE TACITURNE, enz., GROEN VAN 
PRINSTERER'S Archives). Op dezen zekeren grondslag heb ik 
mij geheel en al verlatenS — Trouwens, er was ook voldoende 
reden voor PRESCOTT, om zijn arbeid hierbij te bepalen : Hollandsch 
kende hij niet, en VAN METEREN, BORE en BRANDT 
moest bij uit de tweede hand uit Fransche of Engelsche vertalingen 
raadplegen. Doch, hoe het zij, al staat bij ook in 
dit opzigt beneden MOTLEY en MACAULAY, aan de andere zijde 
geloof ik dat men hem om zijn bezadigden, onbevooroordeelden 
blik nog boven hen stellen kan.

MENGELWERK. 
DE ZEDELEER DER HEDENDAAGSCHE FRANSCHE 
RONANTIEK. II. 
(Very°lg van bladz. 218.) 
Zooals wij den lezer hebben doen zien , zijn twijfelzncht op 
godsdienstig gebied of een min of meer verfijnd materialisme, 
het ontkennen van het bestaan der zedewet en der menschelijke 
vrijheid , regtvaardiging, ja heiliging van het toegeven aan 
den hartstogt in 't algemeen, van den hartstogt der liefde in 
't bijzonder, , verachting van de instelling des huwelijks, en 
aanprijzing der losbandigheid , — de voornaamste leerstellingen 
der nieuwere Fransche romantiek. Het spreekt van zelf dat 
deze leerstellingen voeren moeten tot eene veroordeeling van 
de maatschappij, met hare instellingen en waarborgen. De 
maatschappelijke orde toch is gegrond op de zedewet; die 
zedewet aan te tasten en nietig te verklaren is hetzelfde als 
nietigverklaring der maatschappelijke orde. De romantiek deinst 
voor geene consequentie terug, verklaart het geheele bestaan 
der maatschappij en hare instellingen voor strijdig met het 
goede , voor ongerijmd , voor onregtvaardig ; de mensch wordt 
door haar afgeschilderd als het ongelukkige slagtoffer dier ellendige 
instellingen; zijn leven is een strijd tegen de maatschappij, 
en wanneer hij zich met alle magt tegen deze verzet , dan is 
hij volkomen in zijn regt. Geene verbetering der bestaande 
orde van zaken wil de romantiek; die is voor geene verbetering 
vatbaar, , omdat hare beginselen niet deugen. Een geheel 
nieuw maatschappelijk gebouw moet worden opgerigt, op geheel 
nieuwe fundamenten. Tijdelijke kwalen waaraan de maatschappij 
geleden heeft, gebreken zonder welke nimmer eenige 
menschelijke instelling zijn zal, zelfs die rampen welke uit de 
menschelijke natuur zelve voortkomen , hebben tot voorwendsel 
gestrekt, om dezen strijd tegen de maatschappij te billijken, den 
mensch zijne natuurlijke onafhankelijkheid onder de oogen te 
brengen , en voor hem het regt te bepleiten van zich zoowel aan 
DIENGELW. 1859. r. VI. 17

246 ZEDELEER 
de bescherming als aan de slavernij der maatschappelijke wetten 
te onttrekken. In sommige romans van G. SAND treedt dit 
sterk op den voorgrond. »De maatschappij", zoo lezen wij in 
hare Indiana, »is niet geregtigd om iets te eischen van hem die 
niets van haar verwacht"; en in hare Valentine: »De maatschappij 
heeft hen niet noodig, die geene behoefte hebben aan 
haar... Hier, in Frankrijk,... waar ontzaggelijke kapitalen 
opgestapeld in de handen van eenige menschen steeds dienstbear 
zijn hier aan gierigheid, daar aan zedeloosheid en dwaasheid,... 
in dezen zoogenaamden staat van beschaving, tot op 
den wortel toe verdorven, zoudt gij willen dat ik burger ware! 
dat ik wil, neiging en verbeeldingskracht aan de behoeften 
dier maatschappij opofferde, om door haar bedrogen to worden 
en haar slagtoffer te zijn I" Alsof wil en neiging en phantasie 
de oorzaken waren welke den mensch eene plaats aanwijzen 
in de maatschappij, alsof zij hem konden magtigen en in staat 
stellen om de noodzakelijke banden dier maatschappij te verbreken! 
De mensch is geschapen voor bet maatschappelijke 
leven, hij is geroepen om zich daarin te bewegen met al zijne 
vermogens en met al zijne behoeften; bij zijne geboorte bevindt 
hij zich dadelijk midden in de maatschappij, evenzeer 
als hij terstond de dampkringslucht inademt. Laat hij al niets 
van haar vorderen , en zich verbeelden, dat hij geene verpligting 
aan haar heeft ; laat hij het regt dat zij op hem heeft 
ontkennen, hij leeft en beweegt zich nogtans in haar. 
zijne eigen natuur vloeijen de pligten voort, welke de maatschappij 
oplegt, en zoolang hij zich niet van die natuur kan 
losmaken , zullen die verpligtingen hem overal volgen. Eigenbaat 
en hartstogt zijn het die den oproerkreet hebben aangeheven, 
en wij hebben gezien welke aanzienlijke pleats deze 
innemen in de prediking der Fransche romantiek. 
Het is dan ook volslagen opstand en verzet tegen de maatschappij 
welke zij aanprijst : »De mensch", zegt G. BAND (Indiana), 
dieeft geene zedelUke kracht en ware grootheid, hij is niet 
wedergekeerd tot de oorspronkelijke waardigheid van den 
mensch, dan wanneer hij eindelijk het juk der maatschappij 
heeft afgeschud." — SCHILLERS Karl Moor en BYRONS Manfred, 
ook zij komen in verzet tegen de maatschappij; maar er is 
toch een hemelsbreed onderscheid tusschen hen en de helden 
der Fransche romantiek ; zij vervloeken de menschen en beschul

DER DEDENDAAGSCHE FRANSCRE ROMANTIEK. 247 
digen de maatschappij, maar de eeuwige wetten der zedelijkheid 
, welke God in het menschelijk hart geplaatst heeft, tasten 
zij niet aan; zij vervloeken de menschen alleen, omdat de 
menschen deze eeuwige wetten schenden ; zij beschuldigen de 
maatschappij alleen, omdat zij het schenden dier wetten ongestraft 
laat. Bij SCRILLERS rooverhoofdman zijn niet eigenbaat 
en hartstogt de drijfveeren van zijne handelwijze; verontwaardiging 
over de ondeugd , en toorn over de misdaad brengen 
hem tot verzet tegen de bestaande orde van zaken; hij strijdt 
tegen maatschappelijke vooroordeelen en misbruiken , maar niet 
tegen het onveranderlijke , goddelijke in de maatschappelijke 
orde ; wat hij verlangt is eene utopie , maar dat verlangen is 
gegrond op de edelste beginselen. Wat doet daarentegen de 
Fransche romantiek ? Zij trekt het harnas aan tegen die 
eeuwige , algemeene wetten , waardoor elke menschelijke 
maatschappij onstaat en in stand gehouden wordt; tegen die 
groote beginselen, door welke de beschaving leeft en zich ontwikkelt. 
»De eeuwige wetten van orde en beschaving," zegt 
de zuster van JACQUES, in Mme SANDS roman van dien naam , 
”gij twijfelt er aan of zij wel geldend zijn ; en gij volgt ze 
alleen op, omdat gij niet volstrekt zeker weet, of gij ze eigenlijk 
niet verachten moet." Nog duidelijker lezen wij in 't zelfde 
werk , welke de meening der schrijfster is, wanneer zij zegt: »Het 
is ongerijmd, om zich aan een gedragsregel to binden, wanneer 
het toeval alleen voldoende is om ons in to lichten, welken 
weg wij 't best zullen inslaan. Daarom kunnen er geene maatschappijen 
bestaan dan door middel van willekeurige wetten, 
goed voor de menigte , maar afschuwelijk en ongerijmd voor 
elken persoon op zich zelf." De maatschappij wil dat men zich 
schame, waar inbreuk op hare wetten wordt gemaakt. Welk 
eene dwaasheid ! roept de romantiek uit. LELIA, de heldin van 
den roman welken wij reeds meermalen hebben aangehaald, 
had gebloosd over het gedrag harer zuster, die een ontuchtig 
leven leidde, en de schrijfster voegt bij de vermelding daarvan 
deze opmerking: »Het was een onwillekeurig overblijfsel 
van die onoverkomelijke magt der maatschappelijke ijdelheid, 
welke men eer noemt." Wat moet men wel van eene literatuur 
zeggen , lezer ! welke de schaamte, dat heilige gevoel, 
dat zelfs bij de grofste overtredingen aantoont dat de mensch 
nog niet alle zedelijke waarde verloren heeft, die laatste sprank 
17 *

248 DE ZEDELEER 
van het goede, wanneer door de magt der zonde alle overigen 
in 't menschelijk hart zijn uitgebluscht , — eene dwaasheid 
noemt; welke bet eergevoel den naam geeft van eene vrucht 
der maatschappelijke ijdelheid? 
Wij hebben gezien, welk verderfelijk determinisme, of liever 
fatalisme de Fransche romantiek voorstaat ; hoe zij alle zedelijke 
verantwoordelijkheid wegredeneert , de schuld van 's menschen 
overtredingen laat dragen door het blinde noodlot, dat 
hem tot alles vervoert. Zij gaat verder, en noemt de maatschappij 
het voornaamste middel waardoor dat noodlot werkt, 
en stelt deze verantwoordelUk voor de zonde. Dubbel gevaarlijke 
leer, voorwaar, , daar zij hare belijders als 't ware 
aanspoort om allen strijd tegen de zonde voor dwaasheid to 
houden, en diar waar de stemme des gewetens zich niet geheel 
smoren laat, waar de knaging van 't berouw den mensch 
doet gevoelen dat hij zich in een toestand bevindt , strijdig 
met zijn aanleg en bestemming, hem de schuld van dat alles 
doet werpen op de maatschappij en hare instellingen, en hem 
dus deze doet haten, en verzet tegen haar predikt. Hoor 
slechts wat TRENmon in den bekenden roman, dien wij het 
laatst noemden , zegt: »Was 't niet met regt, dat ik die maatschappij 
haatte, welke mij reeds toen ik in de wieg lag, in 
beslag nam , en, door mij van dien tijd of met blinde gunstbetooningen 
te overladen, als 't ware haar best deed om in 
mij hartstogten in beweging te brengen en behoeften te scheppen, 
welke niet meer weggenomen konden worden , en welke bet 
haar een genoegen was telkens te vervullen , maar ook aanhoudend 
weder te doen gevoelen ? Waarom is zij de oorzaak 
van 't bestaan van rijken en armen , van onbeschaamde wellustelingen 
en van dwazen met vele behoeften ? En zoo zij 't 
aan eenigen vergunt schatten te erven , waarom toont zij hun 
niet tevens aan, op welke wijze zij er een nuttig gebruik van 
kunnen maken? Maar welken rigtsnoer geeft zij ons in onze 
jeugd ? Waar zijn de pligten welke zij ons voorschrijft in den 
mannelijken leeftijd ? Waar zijn de grenzen welke zij aan onze 
buitensporigheden stelt ? Welke bescherming verleent zij aan 
mannen die wij door onze gaven vernederen , aan vrouwen 
die wij verderven door onze ondeugden ? Waarom is zij zoo 
verkwistend in het doen ontstaan van onderdanigen en van 
onteerden ? Waarom duldt zij onze slemperijen en opent zij

DER 11EDENDAAGSCHE FRANSCI1E ROMANTIEK. 249 
zelve ons de poorten der ongebondenheid?" In een anderen 
harer romans drukt G. SAND nog sterker hare verontwaardiging 
uit tegen de zoo veel kwaads stichtende maatschappij; 
het is in hare Isidora, waaruit wij het volgende aanhalen: 
ale, koelbloedige droomer, , werp een blik op alle vrouwen 
die zich hier (op een gemaskerd bal) bevinden. De meesten 
zijn schoon, schoon naar bet ligchaam en naar den geest. 
Die van haar welke gij misschien voor de meest verdorvenen 
houdt , zijn dikwijls juist degenen, die het teederste hart bezitten 
, met bet meest natuurlijke verstand begaafd zijn en 
met het edelste vernuft; die het meest moederlijke gevoel in 
haar gemoed koesteren , die tot de meest romanesque opofferingen 
in staat zijn, aan wie eene edele heldhaftigheid aangeboren 
is. Denk er aan, ongelukkige, al deze vrouwen, die 
zich overgegeven hebben aan ontucht en dronkenschap, zij 
zijn het uitverkoren deel tier vrouwen, zij zijn de zeldzaamste 
en krachtigste wezens, welke de natuur geschapen heeft. En 
daarom — dank zij daarvoor den eerbaren wetgevers der maatschappij 
gebragt — bevinden zij zich bier om voor een oogenblik 
de begoocheling der liefde te zoeken.... De schoonste 
en edelste wezens der schepping zijn daar , gedrongen om alles 
te trotseren, of zich te vermommen en te liegen, om niet bij 
het minste dat zij doen beleedigingen te ondergaan. En dat 
is uw werk verstandige mannen, die van uwe liefde een regt, 
en van de onze een pligt gemaakt hebt!" 
Alweder staat hier dezelfde gedachte, welke wij reeds vroeger 
opgemerkt hebben, op den voorgrond. Wanneer de vrouw 
de heilige schaamte verliest, dan is dit alleen daarvan een 
gevoig, dat het huwelijk, eene maatschappelijke uitvinding, 
haar de ketenen van vrees en haat aanlegt. Zoo aan een 
meisje uit de volksklasse hare schoonheid ten verderve strekt, 
dan heeft de afschuwelijke maatschappij daarvan de schuld, 
omdat ze zamengesteld is uit armen en rijken. Wanneer die 
teederhartige vrouwen, welke wij in onze laatste aanhaling 
beschreven vinden, die uitverkoren schepselen, zich aan de 
buitensporigheden van een gemaskerd bal overgeven om daar 
de begoochelingen der liefde te zoeken, dan alweder zijn zij 
die de maatschappelijke wetten daarstelden, er de schuldige 
oorzaak van. Zij hebben de vrouw tot eene slavin gemaakt:

250 DE ZEDELEER 
zij verbreekt de boeijen harer slavernij, en geeft zich aan de 
losbandigheid over. 
EUGENE SUE verkondigt hetzelfde in zijne romans; ook hij 
stelr de maatschappij aansprakelijk niet alleen voor de rampen, 
maar ook voor de overtredingen en misdaden der menschen. 
Hij tast echter de groote vijandin van eene andere iijde aan. 
Wie kent niet zijne veelvuldige betuigingen tegen de te laag 
gestelde werkloonen, en tegen het onverdiend bezit en nutteloos 
gebruik der kapitalen ? Dit, het groote gebrek in de 
maatschappelijke huishouding, is oorzaak van elle ellende, van 
elle kwaad. Wilt gij een voorbeeld , zoo sla den Juif Errant 
open en lees het volgende: »De te bekrompen werkloonen 
dwingen onvermijdelijk een groot aantal jonge meisjes, die 
daardoor niet in hunne behoeften kunnen voorzien , om tot 
levensonderhoud verbindtenissen aan te gaan welke hoar verderven. 
Dit is de eerste schrede tot dat verlagende verderf, 
welke de maatschappij met schuldige onbezorgdheid aan een 
ontzaggelijk groot aantal meisjes uit de werkende klasse, welke 
toch geboren zijn met een aanleg tot eerbaarheid , redelijkheid 
en welvoegelijkheid, doet zetten." Ziet gij , dat SUE opkomt 
tegen die lage werkloonen en betuigt dat ze aanleiding geven 
tot veel kwaad, niemand zal 't wraken , en men zal den 
schrijver die zich zulk eene zaak aantrekt om daarvan het 
verkeerde aan te toonen , in zijne edele bedoelingen prijzen. 
Laat u echter niet door den schijn bedriegen. Onvermijdelijk 
moeten die slecht betaalde arbeidsters tot zonde vervallen 
; de ellendige omstandigheden waarin zij verkeeren, verminderen 
niet de schuld harer overtredingen, strekken niet 
alleen om ons oordeel over haar minder hard te maken, maar 
zij nemen die schuld geheel en al weg. Wanneer eene redenering 
als die van SUE invloed heeft, wie heeft dan meer 
schuld aan het zedelijk verderf van zoo velen ? De maatschappij 
tegen wier verkeerde inrigting de schrijver zoo ijverig te velde 
trekt , of deze schrijver zelf, die, door elle zedelijke verantwoordelijkheid 
van de personen weg to nemen en op de maatschappij 
te werpen , de poorten tot alle ongebondenheid en 
zedeloosheid wagewijd open stelt ? 
De maatschappij is oorzaak van elle ellende en armoede; 
doze moet onvermijdelijk leiden tot losbandigheid. Even noodzakelijk 
voert volgens SUE de losbandigheid dikwijls tot zelf

DER IIEDENIJAAGSCHE FRANSCHE ROMANTIEE. 251 
mord, en ook deze heeft dos de maatschappij op hare verantwoording. 
»Helaas1" zegt hij in zijn ,Tuif Errant, »hoevele 
arme jonge meisjes worden zonder dat zij er iets tegen 
doen kunnen, er toe gebragt om in den zelfmoord eene toevlugt 
te zoeken tegen wanhoop, eerloosheid, of al te groote 
ellende des kvens I En dat moat zoo zijn ... en de vreeselijke 
verantwoordelijkheid zal op de maatschappij rusten, van zoovelen 
die in wanhoop gestorven zijn, zoolang als duizenden 
menschen , die aan hunne stoffelijke behoeften niet kunnen voldoen, 
door het belagchelijk geringe werkloon dat men hun 
geeft, gedwongen zullen zijn te kiezen tusschen deze drie afgronden, 
van de ellende, de schande en de smart: een Leven 
bestaande in een ontzenuwenden arbeid en onuitstaanbare 
ontberingen, ... de onttiering ... en den zelfmoord." En op 
eene andere pleats in hetzelfde werk: »Ja, eene zoo baatzuchtige 
en stiefmoederlijke maatschappij is verantwoordelijk 
voor zoo vele misdrijven.... Misschien zal er ook wel eene 
een tijd komen dat de maatschappij hare verregaande zorgeloosheid 
betreuren zal." De misdaad welke men hier der 
maatschappij ten laste legt is vreeselijk; men beschuldigt haar 
dat zij met een onverschillig oog rampen en smarten beschouwt, 
welke zij bij magte is te verzachten; men beschuldigt 
haar, dat zij de ellende niet opheft of voorkomt, wanneer 
zij dat evenzeer kan als moet. Er ligt in de beschuldiging 
opgesloten , dat met de vernietiging der maatschappij een 
einde zal gemaakt worden aan den betreurenswaardigen toestand 
van ongeluk en zonde, waarin zoovelen zich bevinden, 
en bij deze geheele beschouwing staat op den voorgrond dat 
alien regt hebben op geluk. Dit laatste spreekt sun uit in zijn 
Juif Errant, waar hij zegt: »Het einde der menschheid is 
het geluk van alien", en DE BALZAC in zijne Honorine, waar 
hij betuigt: »De natuur is alleen verpligt ons het Leven te 
geven; op de maatschappij rust de verpligting om ons gelukkig 
te waken." 
Wilde men de beschuldigingen tegen de maatschappij ingebragt 
staven , men moest haar aantasten in de grondslagen 
waarop zij rust ; die grondslagen zijn het familieleven met de 
instellingen daaraan verbonden en het eigendomsregt. De 
Fransche romantiek is dan ook tegen deze beiden te velde 
getrokken , en heeft getracht te bewijzen, dat beiden eller

252 DE ZEDELEER 
verderfelijkst werken op den toestand der menschheid. — Wij 
hebben reeds gezien wat bittere grieven tegen de instelling 
des huwelijks zijn uitgesproken ; de nieuwere roman-literatuur 
gaat echter veel verder. Niet alleen bestrijdt zij het huwelijk 
als een zedelijken band, en als een hinderpaal tegen de buitensporigheden 
van den hartstogt; maar dat wat de geest, het 
wezenlijke van 't familieleven uitmaakt, wil zij afgeschaft hebben. 
De natuurlijke betrekkingen door welke bet familieleven 
ontstaat, de betrekking, waarin volgens goddelijke en menschelijke 
wetten , de vrouw, de vader, de kinderen geplaatst 
zijn, — tegen haar wordt het anathema uitgesproken; en dat 
wordt gedaan in naam der menschheid. Het familieleven wordt 
beschuldigd, dat het bij den mensch alleen baatzuchtige neigingen 
ontwikkelt, en in hem de liefde tot den naaste nitdooft. 
»De pligten", zegt G. SAND in een barer werken, »welke 
ons het familieleven oplegt, zijn in tegenspraak met de pligten 
welke de menschheid voorschrijft." Men beweert dat de genegenheden 
van het familieleven zich in to kleinen kring hewegen 
; de liefde van eehtgenooten jegens elkander, van ouders 
jegens kinderen, enz. is eene kleingeestige liefde en moet pleats 
maken voor eene liefde welke de geheele menschheid tot voorwerp 
heeft. Deze schoonklinkende leer is niet nieuw, maar 
werd reeds door de oude Stoicijnen verkondigd ; schoonklinkend 
is ze en niets meer. Neen, wel verre dat die natuurlijke 
genegenheden op kleine schaal, als wij ze zoo eens noemen 
mogen, den pas afsnijden aan genegenheid in uitgebreider kring, 
aan vaderlandsliefde en aan liefde tot de menschheid, zijn zij 
werkelijk • de school waarin deze worden aangekweekt. 's Menschen 
hart is gelijk een boom, welke zijne takken zooveel to 
verder uitspreidt , naarmate zijne wortels dieper in den grond 
dringen ; wat die grond waarin hij leeft, groot wordt en zich 
ontwikkelt voor den boom is, dat is het familieleven voor den 
mensch. Snijd de wortels, waarmede de boom zich in dien 
grond vastklemt , af, en hij zal verdorren en sterven. Zorg 
dat de boom uit dien grond overvloedige sappen trekt, en die 
sappen zullen zich van zelf naar buiten verspreiden. Hoe zal 
hij die voor zijne naaste betrekkingen geene liefde koestert, 
zijn vaderland kunnen beminnen ? Hoe zal hij wiens hart 
koud blijft als ijs bij de wieg van zijn kind, ooit dat hart 
voelen kloppen voor de menschheid ? Laat het wear zijn, dat

DER HEDENDAAGSCHE FRANSCHE ROMANTIEK. 253 
eigenbaat dikwijls aan deze natuurlijke gevoelens eene verkeerde 
rigting geeft , en ze door ze te overdrijven tot eene 
ondeugd maken kan , — maar gebe,urt zulks niet met alle 
menschelijke gevoelens? 
Over hetgeen de romantiek leert aangaande de betrekking 
van echtgenooten tot elkander behoeven wij niet meer te sprelien ; 
reeds op onze vorige bladzijden hebben wij ons verontwaardigd 
over de gevoelens van LELIA en van ADRIENNE DE CARDOVILLE 
over het huwelijk. Wij willen ook niet nagaan hoe 
het ouderlijke gezag wordt aangevallen door een bij ons weinig 
bekenden roman, welks geheele strekking geene andere is dan 
strijd te voeren tegen de knellende banden van het familieleven, 
(Frere at Soeur van AUG. LUCHET) ; maar laat ons liever eenige 
oogenblikken stilstaan bij de veroordeeling van bet erfregt en 
van het eigendomsregt, welke wij vooral bij RUG. SUE in voile 
kracht zien ontwikkeld. Met het erfregt staat en valt het 
familieleven, en met regt heeft de beroemde LAMENNA.IS in 
zijn Passd at Avenir den socialisten toegevoerd : 
»Het eigendomsregt is uit zijn aard voortdurend, omdat de 
noodzakelijkheid van 't bestaan van eigendommen voortdurend 
is ; het is voortdurend voor den individu, voor zoo lang hij 
bestaat, bet is milks onvoorwaardelijk voor de familie, welker 
duur zich niet bepalen laat." Wie het erfelijke eigendomsregt 
afschaffen wil, wil daarmede to gelijk afschaffing van het 
familieleven en zijne instellingen. Het is wel een omweg, langs 
welken men bet doel zoekt te bereiken , maar daarom niet 
minder zeker. 
In zijne Mysteres de Paris heeft SUE zijne leuze: »Dood 
aan het erfregt en vijandschap tegen het eigendomsregt", niet 
openlijk doen hooren. Onder den mantel van gematigdheid en 
onderwerping, en onder den schijn van alleen menschlievendheid 
tot beginsel te hebben , brengt hij zijne gevaarlijke stooten 
aan de zoo gehate maatschappelijke instellingen ter sluip toe. 
Ten bewijze moge de volgende aanhaling strekken: »Het tafereel 
van dit verval onder den rijkdom is eene treurige zaak, 
zooals wij weten. Maar, door gebrek aan onderrigt, heeft de 
aanzienlijke klasse ook hare ellende, door de bestiering van 
't noodlot hare misdaden. Niets is meer algemeen, maar ook 
niets meer bedroevend, dan dwaze, nuttelooze verkwisting....

251 DE ZEDELEER 
Zonder twijfel moeten bet erfregt en het eigendomsregt onschendbaar 
en heilig zijn." 
»De rijkdom, hetzij men hem zich verworven, of bij erfenis 
gekregen heeft, moet in de gelegenheid zijn, om ongestraft en 
luisterrijk voor de oogen der behoeftige en lijdende menigte 
to schitteren. Verschrikkelijke, onevenredige verdeeling der 
goederen , zooals zij te vinden is tusschen den millionair 
SAINT-RgMY en den beeldhouwer MOREL, zullen nog geruimen 
tijd moeten bestaan. Maar juist omdat die niet geevenredigde 
verdeeling van den rijkdom geheiligd is en beschermd wordt 
door de wet, zijn zij die in 't bezit zijn van zooveel schatten 
zedelijk verantwoording schuldig aan hen, die op geen ander 
bezit kunnen roemen dan van eerlijkheid, ingetogenheid, moed 
en ijver. Wanneer men de rede over de zaak laat oordeelen, 
en ze beschouwt uit het gezigtspunt van menschelijk regt, en 
zelfs van het welbegrepen maatschappelijk belang, zou een 
groot fortuin een erfelijk pand moeten zijn, toevertronwd aan 
voorzigtige, flinke, bekwame, edelmoedige handen, welke er 
mede belast waren om dat groote fortuin vruchten te doen afwerpen 
en om het te besteden; deze zouden dan in staat zijn, 
om al wat zoo gelukkig was van zich in de schitterende en 
heilzame afstraling van dat fortuin te bevinden, vruchtbaar 
en levend te maken en te verbeteren." Wie zal 't laken dat 
de schrijver leert, dat het misbruik dat de rijken van hunne 
rijkdommen maken, veelal te wijten is aan de weinige onderrigtingen 
welke de Staat hun kon en moest geven; dat hij 
beweert, dat de rijke dengene die niets bezit zedelijk verantwoording 
schuldig is van zijne schatten? 't Klinkt alles 
schoon, maar 't wordt slechts tot dekmantel gebruikt voor 
't geen de schrijver verder leert; die zedelijke verantwoording, 
welke den rijke een liefdepligt is, wordt hier uitgebreid 
en verdraaid tot een bepaald regt voor den arme om 
die verantwoording to eischen, en zoo al verder voortgaande 
ontwikkelt SUE zijne communistische stellingen, welke hij eerst 
door een valsch omkleedsel aanlokkelijk heeft gemaakt. 
Van dat omkleedsel ontdoet zich de schrijver der Mystares 
de Paris in een roman, welken hij eenige jaren later uitgegeven 
heeft, in zijn ook bij ons welbekenden Martin ou l' enfant 
trouve. Ook bier weder is het zedenbederf dat bij den rijke 
voortkomt uit een slecht gebruik maken van zijne rijkdommen,

DER HEDENDAAGSCHE FRANSCHE RODIANTIEE. 255 
de hoofdzaak. Van een jeugdigen lichtmis getuigt de schrijver: 
»Hij was op noodlottige wijze medegesleept door een van 
de rampzaligste gevolgen van het erfregt, — eene kindschheid 
in ledigheid doorgebragt, — en daardoor gebragt tot zulk eene 
mate van lafheid, onvermogen en verdorvenheid." En de gevolgtrekking 
welke hieruit gemaakt wordt, is deze: »In het 
feit, dat wij onze kinderen in het bezit stellen van een vermogen 
, dat zij zich niet door arbeid verworven hebben, is 
iets dat ons ergert ..." En om deze gevolgtrekking meer ingang 
te doen vinden, schildert SUE ons in dezen roman een 
vader af, die op wijsgeerige gronden zijn zoon onterft; in de 
woorden welke de vader tot den zoon rigt, vinden wij het 
St. Simonisme naakt en openlijk gepredikt: »Zoo gij begeerte 
hebt naar overvloed en weelde, verschaf ze u zelf door uwen 
arbeid, door uw verstand... Een iegelijk ga het naar zijn 
werken... 1k zal als vader aan mijne verpligtingen voldaan 
hebben, wanneer ik u de opvoeding geschonken zal hebben 
die den mensch vormt, en het bedrijf dat den mensch nuttig 
maakt, en u daarenboven zooveel geld zal gegeven hebben, 
als noodig is, om u voor behoeftigheid te bewaren. Een vader 
is niets meer aan zijn zoon verschuldigd." Wat van door 
erfenis verkregen bezittingen in den Martin gezegd wordt, 
wordt daarin ook op den eigendom in het algemeen toegepast: 
»Niemand", zoo lezen wij, »heeft regt op overvloed, 
zoolang nog niet iedereen het noodige heeft." 
GEORGE SAND is dezelfde gevoelens toegedaan ; zij verkondigt 
ze echter meer ingewikkeld in een dichterlijken vorm en 
niet zoo openlijk als SUE, ten minste niet in LELIA; in andere 
romans van dezelfde schrijfster komt zij er ook vrij onbedektelijk 
mede voor den dag. Zoo is de taal welke PIERRE 
HUGUENIN, in Le Compagnon du tour de France, tot zij ne medearbeiders 
rigt, bepaald oproerprekerij. Hoor slechts: »Hebt ge 
nooit een blik geworpen in de wereld der rijken ? Hebt ge 
u zelven nooit eens afgevraagd , met welk regt zij bij hunne 
geboorte reeds zoo gelukkig zijn, en wat gij misdreven hebt 
dat gij in ellende moet leven en sterven ? Waarom mogen 
zij rusten , terwijl gij in 't zweet uws aanschijns werkt? Welke 
beteekenis wilt gij toch daaraan geven ? De priestess zullen 
u zeggen , dat God het zoo wil ; maar zijt gij er wel zoo van 
verzekerd, dat God het werkelijk zoo wil ? Dat zijt ge niet,

256 DE ZEDELEER 
is het niet zoo ? Gij zijt verzekerd van het tegenovergestelde... 
Wil ik het u eens zeggen , op welke wijze de rijkdom zich 
gevestigd heeft, en de armoede nog altijd door bestaan blijft? 
De behendigheid der rijken, en de onnoozelheid der armen 
zijn er de oorzaken van." — Nog erger schier is hetgeen zij 
in haren Le Meunier d' Angibault schrijft : »Het geld van den 
rijke is niet gewonnen door den arbeid des armen: het is 
gestolen geld.... Het is de nalatenschap der geroofde leengoederen 
van zijne voorouders. In het bloed en het zweet 
des yolks hebben dezen hunne kasteelen gevestigd, daarmede 
hebben zij hunne landerijen gemest.... Het is altijd het geld 
des armen, omdat het hem afgeperst is door plundering, geweld 
en dwingelandij." 
Dat ook bet erfregt door G. SAND voor eene doemwaardige 
instelling gehouden wordt, zal wel niemand, die bekend is 
met den inhoud van 't geen wij boven aanhaalden, kunnen 
verwonderen. In den laatstgenoemden roman laat zij MARCELLE, 
nadat zij al haar vermogen had zien ten gronde gaan, 
dus tot haren zoon spreken: Gij zult u den roem en misschien 
ook het geluk verwerven van eenmaal even rijk te 
worden als uwe voorvaders waren.... Mogt gij het eens 
leeren inzien , mijn kind, dat deze wet, welke de Voorzienigheid 
heeft ingesteld (vernietiging van het vermogen des rijken) 
heilzaam voor u is, omdat zij u eene plaatse geeft onder de 
schapen aan de regterhand van mums, en u afscheidt van 
de bokken die aan zijne linkerhand geplaatst zijn." Welk eene 
heerlijke uitlegging van de eschatologie des Evangelies. Zoo 
gij slechts arm zijt, is het u voldoende om eene plaatse te 
verkrijgen aan de regterhand des Vaders: armoede is zooveel 
als deugd. Zoo gij rijk zijt, het anathema is reeds over 
uitgesproken , want rijkdom is zooveel als ongeregtigheid, en 
de verdoemenis wacht u! 
De leerstellingen van de romantiek, welke wij hebben nagegaan 
, hebben op zich zelf beschouwd weinig aantrekkelijks 
; zij zouden, afgetrokken en vreemd aan de bestaande 
orde van zaken als ze zijn, niet gemakkelijk ingang kunnen 
vinden bij de menigte ; maar men heeft doeltreffende pogingen 
aangewend, om desniettegenstaande onder het yolk vele aanhangers 
van de nieuwe leer te verkrijgen. Daartoe bestond

DER ITEDENDAAGSOTTE FRANSCTIE ROMANTIEK. 257 

maar ódn middel, misdadig als het doel waartoe het gebezigd 
werd ; en dat was, de gevoelens van eigenbaat te prikkelen, 
aan het yolk verwachtingen voor te spiegelen, welke niet konden 
worden verwezenlijkt , al moesten daardoor verschrikkelijke 
haat en onverzoenlijke wraakzueht ontstaan. De nieuwere 
Fransehe romantiek heeft dit middel aangewend , en dit is het 
wel, waarom zij het meest onzen afschuw verdient. Voorbeelden hiervan zijn in overvloed te vinden ; laat EUGENE SUE 
maar weder de eerste zijn, aan wien wij ze ontleenen ; lees 
deze volzinnen slechts uit zijn Juif Errant, waar ook alweder 
de huichelachtige aanprijzing van de verderfelijke veroordeeling 
der maatschappij op godslasterlijke wijze onder beseherming 
van God wordt gesteld: »God, die zoo groot is en zoo goedertieren , zoo mild en zoo goed , heeft niet gewild, dat zijne 
schepselen voOr irnmer ongelukkig waren ; maar eenige baatzuchtige menschen hebben zijne instellingen doen ontaarden , en 
hun breeders tot een proof van ellende en wanhoop gemaakt..." -
”Ja, vele behoeftigen , die niet weten wat genieten is, en 
nooit eene blijde verwachting hebben, zijn hongerig en koud, 
en zijn zonder kleeding en woonplaats, omgeven door de onmetelijke rijkdommen , welke de Schepper geschonken heeft, 
niet opdat enkelen er door gelukkig zouden zijn, maar tot 
bet geluk van alien ; want hij heeft gewild dat die schatten 
gelijkelijk over de menschen verdeeld waren (Handel. Iv: 32, 33). 
Maar eenigen hebben zich op listige wijze en door geweld meester 
gemaakt van het gemeen erfdeel... en dit verdriet God. Zoo 
het mogelijk is dat God lijdt, dan doet Hij het, omdat Hij 
ziet hoe eene ontelbare menigte zijner schepselen een betreurenswaardig lot hebben, en dat wel opdat aan de wreede baatzucht 
van enkelen zou voldaan worden." Deze haat en wraak kweekende 
woorden legt de schrijver in den mond van GARRIeL; deze 
heiligschendende schriftverdraaijing wordt ons medegedeeld, als 
komende uit den mond van een priester, in wien SUE zegt een 
type te willen geven der Christelijke liefde ! 

Deze taal is echter gematigd bij 't geen wij hier en daar 
in den Martin l'enfant trouve van denzelfden schrijver vinden, 
blijkbaar geschreven met het doel om het yolk aan te hitsen 
en tot oproer te brengen. BASQUINE, een der personen uit 
dezen roman, spreekt de rijken aldus aan : »0 gij meedoogenloos geslaeht ! terwijI gij u baadt in overvloed, stierf mijn 


258 DE ZEDELEER 
vader van smart en ellende, en ik heb mijn kind voor eenige 
pen ningen verkocht. 0 ! uwe verfoeffelijke zorgeloosheid omtrent 
ons lot heeft mij doen komen tot zulk een toestand!...", 
terwijl dezelfde tot de armen zegt : Gij die zoo meedoogenloos 
verlaten zijt van uwe kindschheid of door eene stiefmoederlijke 
maatschappij, ale martelaars van haar zult gij sterven!" 
Eerst moest de maatschappij als verderfelijk voor den arme 
worden voorgesteld , en vervolgens , daar de maatschappij alleen 
een afgetrokken begrip is, moesten zij aangewezen worden 
in wie men dat verderfelijke vernietigen kon; en deze 
waren niemand anders dan de rijken. Zij zijn de vijanden die 
men bestrijden moet, zij zijn de oorzaak van de ellende hunner 
medebroeders; over hen dus moet de wrake zijn! 
In de volgende woorden, welke wij aan SAND'S Lelia ontleenen, 
vinden wij dit als met den vinger aangewezen : »En 
gij , slaaf, slagtoffer in lompen gehuld; gij die u steeds tot gedwongen 
arbeid gedoemd ziet , let op hem ... let op mij, zooals 
ik daar bleek , met loshangende haren en gebroken van 
hart aan het venster sta ... let wel op ons beiden een rijk 
en schoon jongeling, die eene vrouw voor hare liefde betaalt, 
en eene gevallen vrouw die dezen man met zijn geld veracht 
! Dit zijn dan de personen, aan welke gij dienstbaar 
zijt, welke gij vreest , welke gij eerbiedigt.... Neem dan de 
gereedschappen van uw arbeid op, die boeijen van uwen 
slavenkerker waaraan gij geklonken zijt, en tref er uwe verdrukkers 
mede ! Verpletter de ellendige wezens die zich 'aan 
het brood dat gij verdiendet, te goed doen, die u zelfs een 
plaatsje in den zonneschijn ontstelen I Dood den man, die 
door zijne baatzuchtige neigingen in slaap gewiegd is, en dood 
tevens deze vrouw, die weent omdat zij de magt niet heeft 
zich los te maken van de ondeugd!" 
Een ander schrijver, , bij ons door zijne latere werken met 
regt zeer gunstig bekend , EMILE SOUVESTRE, verkondigde voor 
twintig jaren niet veel beters. Ook hij heeft door zijn schrtiven 
gepoogd den afstand welke den arme van den rijke scheidt, 
to vergrooten ; hij heeft een geheelen roman, getiteld: Riche 
et Pauvre, schier alleen aan dat doel gewijd. Wij laten hier 
de woorden volgen , waarin de arme den rijke de oorzaken 
mededeelt van zijn onverzoenlijken haat. ak was nog zeerjong 
toen ik u reeds begon te haten. Vijftien jaren lang heb ik

DER TIEDENDAAGSCIIE Fnaxscriv, ROMANTIEK. 259 
mij onder uwe voeten gekromd, en gij hebt mij in dien toestand 
gelaten. Vijftien jaren lang heb ik gesidderd, beb ik 
mij geschaamd, heb ik stilgezwegen; en gij hebt gemeend, dat 
zulks was zooals het behoorde. En waarom behoorde dat zoo? 
Waarom mogt ik niet met opgerigten hoofde staan en u aan 
mijne voeten hebben? Waarom was ik niet de weidoener, 
waarom gij niet de bedelaar? En verwondert het u nog dat 
ik u haat? 0 ik gevoel het, mijn aanleg en mijne neiging 
dwingen mij u te baton! Reeds op den dag dat wij geboren 
werden, gij rijk en ik arm, waren way vijanden. Ik haat u! ik 
haat u! — Meen niet dat deze haat een voorbijgaande toorn 
is: neen, zij vervult geheel mijne ziel; van uur tot uur is zij 
met mij opgewassen. Altijd, sedert vijftien jaren, heb ik u 
aan mijne zijde gevonden, heeft uw geluk eene tegenstelling 
met mijn lijden opgeleverd. Ala kind waart gij bevallig, en 
de lieveling van allen; en mij, bedekt met lompen als ik was, 
mij bespotte ieder. Gij bezat at het schoone van den rijkdom, 
ik was gedompeld in al het afschuwelijke der armoede. 
Wij zijn mannen geworden, en wederom heb ik u op mijn 
levenspad ontmoet, onbeschaamd de blijken uws voorspoeds 
uitkramende tegenover mijne ellende; u heeft men met open 
armen ontvangen, terwijl men mij terugstiet; u heeft men een 
brug gegeven om over den afgrond henen te komen, en mij 
heeft men er in laten vallen. — Vijftien jaren lang heb ik 
het uitgehouden, ben ik geduldig geweest, heb ik mijne haren 
grijs laten worden, om boven den afgrond mij een nest to 
bouwen... en terwijl ik de handen vouw om God te danken, 
nadert er iemand die niets gedaan, niets geleden, niets vergeefs 
begeerd heeft, iemand die, gelukkig reeds door 't regt van 
zijn geboorte, naar mijn geluk de hand uitstrekt, en het mij 
ontrooft!..." 
Wij willen niet breedvoerig spreken over den invloed welke 
de zedeleer der nieuwere Fransche Romantiek uitoefenen moet, 
en uitgeoefend heeft. Ons volkskarakter is niet van dien 
aard, dat het zich zoo spoedig buigen laat door indrukken 
als welke de romantiek geeft, vooral zoo deze vruchten van 
vreemden bodem zijn, en in dit geval mogen wij zulks zeer 
gelukkig noemen. Want wat moet de zedeleer welke de Fransche 
romantiek verkondigt, uitwerken op hen die er zich door

260 
DE ZEDELEER 
laten medeslepen ? Moet niet de twijfelzucht welke zij haren 
lezers opdringt, het fatalisme dat zij verkondigt, bij velen 
eene walging tegen het leven opwekken, eene steeds toenemende 
droefgeestigheid en marteling der ziel, waarvan de 
zelfmoord het gewenschte einde is ? De statistiek der zelfmoorden 
in Frankrijk van 1826-1850, welker resultaten wij 
bier willen laten volgen, moge er van getuigen; niet omdat er 
niet andere oorzaken geweest zijn, welke er toe medegewerkt 
hebben, om die resultaten zoo treurig te doen zijn, maar omdat 
men zich toch ook overtuigd mag houden van den magtigen 
invloed welken de romanliteratuur daarop heeft uitgeoefend. 
Het gemiddeld aantal zelfmoorden in Frankrijk was per jaar: 
van 1826-1830 1,739. 
1831-1835 2,263. 
1836-1840 2,574. 
)1 1841-1845 2,951. 
1846-1850 3,446. 
Ben zeer groot gedeelte van de schuld dezer verschrikkelijke 
vermeerdering van dit zedelijke kwaad moet aan de verderfelijke 
rigting door de romantiek gevolgd, geweten worden. En 
't kan ook wel niet anders. In Frankrijk dringt de romantiek 
tot in den boezem des yolks door; de f euilletons van een 
ontzaggelijk aantal dag- en weekbladen zijn de voermiddelen, 
waarmede de novelles gebragt worden ook tot hen, die het 
minst door de fortuin begunstigd zijn, tot hen die door hunne 
opvoeding tot de minst ontwikkelden behooren. Tot dezen nu 
worden de schandelijke en verderfelijke stellingen in do meest 
verleidelijke vormen gebragt, en 't vernielingswerk vangt aan. 
De weinige godsdienstzin welke nog in de harten der lezers 
woonde, wordt spoedig weggenomen door de sophistische redeneringen 
der romantiek, en zij worden gesleept in een kring 
van twijfel en wangeloof; God is niet meer voor hen, hun 
leven bier op aarde is diep ongelukkig, en niemand of niets 
troost hen, en zij kunnen niets doen om hun geluk to bevorderen. 
Het noodlot voert hen tot die ellende, waarom zich 
niet aan dat noodlot onttrokken ? Waarom langer geleden 
dan noodzakelijk is, wanneer men bij magte is om zelf zich 
van dat lijden te bevrUden ? 
Trouwens welk een ingang de leer moet vinden, waardoor de 
hartstogten als heilig worden voorgesteld, en beweerd wordt , dat

DER EIEDENDAAGSCUE FRANSCIIE ROMANTIEK. 261 
het 's menschen pligt is daaraan toe te geven , laat zich 
ligt begrijpen. Wij hebben gezien hoe het toegeven aan 
de zinnelijkheid zelfs onder de bescherming van het Christendom 
gesteld wordt, zekerlijk een gereed middel om aanhangers 
van de nieuwe leer te verwerven. 
Welken invloed moeten zulke leeringen uitoefenen op het 
opkomend geslacht ? Het gedeelte van hun leeftUd dat zij doorleefd 
hebben, lag nog niet onder het gebied der hartstogten; 
maar nu is de tijd gekomen dat zich die hartstogten doen gevoelen 
; er is echter eene stemme in hen, die hun toeroept 
van te strijden tegen hetgeen hun zoo begeerlijk toeschijnt, 
het is de stem der zedelijkheid , bet is die den mensch aangeboren 
kracht, welke door opvoeding en godsdienst zich ontwikkelt. 
De romantiek poogt die stem tot zwijgen te brengen, 
die kracht te vernietigen ; door het schilderen van weelderige 
tafereelen poogt zij jeugdige harten tot zich te trekken ; de 
begrippen en gevoelens omtrent God en godsdienst worden 
ondermijnd; hoofd en hart zijn reeds overprikkeld, maar wanneer 
men dan juist datgene wat men het vurigst verlangde, 
maar het strengst meende te moeten bestrijden , wanneer men 
dat als prijzenswaardig, als pligtmatig ziet voorgesteld, 01 
dan is men zoo ligt over te halen; men neemt zoo gaarne aan, 
wat men gaarne will 
God weet, in hoe menig harte van jongeling of maagd 
strijd werd gevoerd , hevige strijd tegen de heerschappij der 
hartstogten, totdat hun de kracht en de lust tot lien strijd 
door het lezen van romans werd ontnomen. Wanneer een 
jongeling zich laat medeslepen door de toovermiddelen welke 
SUE en anderen gebruiken , wanneer een meisje uit de arbeidende 
klasse , dat tot nu toe tegen de verleiding gewaakt 
heeft, maar nu ook 's avonds op haar zolderkamertje, met een 
dier verderfelijke romans onder haar hoofdkussen , bet besluit 
neemt om niet meer te strijden, heeft er dan niet, zoo 
dikwijls dat gebeurt, eene herhaling pleats gehad van 't treurspel 
dat eens in het paradijs is gespeeld ? Heeft dan de oude 
slange ook niet gesproken in de romantiek? 
Maar wij hadden beloofd niet uitvoerig te wezen over den 
invloed van de zedeleer der Fransche romantiek. De oude 
slange, zij huist in de romans, wanneer zij het huwelUk aan- 
MENGELW. 1859. r. VI. 18

262 DE ZEDELEER 
tast en afkeurt , wanneer zij onbereikbare idealen voorstelt in 
hare schildering van het genot der vrije liefde; evenzeer wanneer 
zij verzet predikt tegen de maatschappij en de maatschappelijke 
inrigtingen wil vernietigen , wanneer zij den arme tegen den 
rijke ophitst , wanneer de familiebetrekkingen door- haar niet 
gespaard worden, wanneer zij maar de lezer zal het overige 
er wel bijvoegen , wanneer hij nagaat , wat wij in de vorige 
bladzijden over de zedeleer der Fransche romantiek schreven. 
Is de Fransche romantiek werkelijk zoo gevaarlijk eene 
leetuur, , als zij door POITOU wordt afgeschilderd , moeten er 
dan geene middelen worden beraamd, om te beletten dat zij 
ook in one vaderland haren verwoestenden invloed uitoefent ? 
Misschien , maar welke ? Eene censuur van staatswege ingestela 
, is een middel dat niet meer in onzen tijd te huis behoort 
, wegens de vele nadeelige zijden, welke zij heeft; daarenboven 
meenen wij dat dit middel tegenover den invloed der 
romantiek niet veel uitwerken zou. 
De lust tot het verbodene is sterk , en een verbod van dezen 
aard zou de begeerte van velen meer en meer leven dig maken, 
en dus meer kwaad dan goed uitwerken. 
Er is eene andere censuur dan die van regeringswege uitgaat; 
het is het gevoel der zedelijkheid zelf. 
In de eerste plaats moeten vertalers en uitgevers die censuur 
uitoefenen; zij moeten het inzien dat zij eene onberekenbare 
schuld op zich laden, wanneer zij enkel om eenige penningen 
te winnen , venijn strooijen ender een geheel yolk. Het is eene 
auto-censuur; eene welke wij niet verwachten kunnen dat algemeen 
in werking komen zal, maar welke wij toch hopen 
en bidden dat meer en meer zal worden uitgeoefend. 
Ook ouders en opvoeders kunnen die censuur in praktijk brengen 
, door te waken dat het gif uit de handen blijve van hen 
die aan hunne zorgen zijn toevertrouwd. Zij echter kunnen 
meer doen ; en hierin bestaat, naar onze meening, het groote 
middel, dat den invloed der valsche leeringen der Fransche 
romantiek kan verijdelen. Zij kunnen de harten hunner kinderen 
zoo toebereiden , dat deze bestand zijn tegen de fluisterende 
stem der verleiding. Eene waarlijk godsdienstige op

DM DEDENDAAGSCHE FRANSCITE RODUNTIM. 263 
voeding, dat is zulk eene waarbij ook aan de ontwikkeling 
welke het verstand vereischt niet is te kort gedaan, moet de 
groote klip zijn, waarop de pogingen der verleiders schipbreuk 
lijden. 
Waar het hart goed gevormd is, en daarin de fundamenten 
van godsdienst en zedelijkheid zijn gelegd, druischen leeringen 
als die van de romantiek te veel tegen bet gevoel aan, dan 
dat ze ingang zouden kunnen vinden. Waar men voor ontwikkeling 
des verstands gezorgd heeft, zijn wapenen aanwezig, 
welke beveiligen tegen de sophistiek welke de Fransche 
romanschrijvers gebruiken. En eindelijk waar verstand 
on hart beiden tot ontwikkeling zijn gekomen, bestaat van 
zelf dat wat wij gewoonlijk goeden smaak noemen, en deze 
ziet in de voorstellingen der Fransche romantiek iets walgelijks 
door den verleidelijken sluijer heen, en waarborgt dus 
tegen het gevaar. 
Schrijvers, vertalers, uitgevers! Op u rust de verpligting om 
aan ons yolk eene lectuur te bezorgen, welke een tegengif is 
tegen het kwade dat uit Frankrijk tot ons gekomen is! Ouders 
en opvoeders, geeft eene degelijke vorming van verstand en 
hart aan hen die aan uwe zorgen zijn toevertrouwd! Verkondigers 
van het Evangelie, kwijt u zoo van uwen pligt, 
dat niet alleen de schapen uwer kudden op hunne hoede zijn, 
waar door valsche verklaring de zedeloosheid onder bescherming 
des Evangelies wordt gesteld, maar streeft er naar dat 
de heiligende kracht des Evangelies hen zoo doordringe, dat 
zij een sterk schild hebben tegen alle verleiding! Gij die in 
hooge betrekkingen geplaatst zijt, of invloed bezit op de wereldsche 
belangen der natie, doet wat gij doen kunt, om yolksonderwijs 
en volksontwikkeling te bevorderen, woekert deartoe 
zoo met de wereldsche als geestelijke voorregten, welke 
God u geschonken heeft! Dan zal in ons Nederland niet veel 
kwaads gesticht worden door de Fransche romantiek, wier 
zedeleer enders in staat is om staten en geslachten ten gronde 
te doen gaan. 
II. E. 
15*

264 GLAUKOS EN PHILEMON. 
GLAIJKOS EN PHILEMON. 
EEN GRIEKSCH VERHAAL. 
NAAR FRIE DELON THIERSC H VRIJ DEVIERICT , DOOR 
Hx. JONCKERS. 
Gij heilige vloed 
Der plegtig stroomende diepte , 
Wear in 't rooskleurige licht 
De jonge dag nit vlammende bronader voortweltj 
Golfgeklots om 't weergalmende strand, 
Wat leidt van d' opgang der zonne 
Herwaart uw schrikvolle naadring, 
En leent u stemmen, 
Wear uw branding mee tegen 't rotsgebergt raast ? 
Gij rein straal, die, elken dag verjongd, 
Aan 't hemelwelf uw gloende wiek ontplooit, 
Wat lokte u opwaarts nit het donker meir, 
En sierde nw wang met zaehten rozengloor ? — 
Is het der liefde 
Godlijke magt, 
Die aan der stile wereld Borst wil rusten ? 
Of is 't een dorsten near daden, 
Als waar mij de boezem van brandt ? 
Vlammende aandrift tot werken en hand'len, 
Trekt ge ook d' onsterflijke Goon uit den hooge 
Naar ons woelig benedenruim been? 
Z66 zong GiAtmos op 't eiland Kos van 't klippenstrand 
over de zee heen, waarop de schoonste morgen ontgloeid was. 
Van de verre eilanden, die door de zee verstrooid lagen, steeg, 
in de zonnestralen spelende, de rook omhoog; tusschen de 
klippen, welke den vloed braken, zwenkten vissehersbooten, 
en waaijende wimpels vlogen door de eilandgroepen zuidwaarts 
heen, terwijl de zangen der schepelingen zich half verloren in 
den golfslag der branding. Over hem suisde plegtig eene 
tempelhage, en duizend vogelstemmen hieven heur ochtendlied 
aan; waar noch de harmonien der ontwakende natuur, noch 
de koele luchtstroomen die de zon plegen vooruit to gaan, en 
in Zijne lokken woelden, wekten den jongeling uit de diepe

GLAUKOS EN PHILEMON. 265 
gepeinzen , waarin hij verzonken was door de beelden der toekomst 
, die, glansrijk als deze morgen , in hem opgingen. 
Zijn vader, KA.Dmos , beheerschte gisteren nog het eiland. 
Hij had het gevonden omgewoeld door partijschappen en 
de eergierigheid der rijken , en stelde zich kloekhartig aan de 
spits des kleinen yolks. Door ernstvollen moed en regtvaardigheid 
mogt hij er in slagen , om rust en geluk op het schoone 
eiland terug to brengen. Bij de liefde zijner burgers had hij 
rustig en veilig kunnen heerschen ; maar hij kende de zucht 
en de behoefte der Grieksche nation om zich zelf te regeren, 
en gaf het yolk zijne vrijheid weder. »Gij hebt mij niet meer 
noodig," sprak hij in de volksvergadering; »geluk en eendragt 
wonen weér in uw midden , en de beseherming des grooten 
konings van Perzili waarborgt u hunne duurzaamheid. Ik wil 
u een ontroofd goed niet Langer onthouden , en ga naar mijn 
vaderland , naar Sici/iê, terug, om in Messina het overschot mijner 
dagen door to brengen. Tot onderpand mijner liefde laat ik u 
mijn oudsten zoon achter, gij zult — dat weet ik — hem in zijne 
rijke bezittingen handhaven; hij is stork en moedig, en bekwaam 
om u te beschermen." Zoo sprak hij nog veel tot het verbaasde 
yolk, en ging met zijn gezin naar de haven, waar de schepen 
die hen zouden opnemen , reeds gereed lagen. De rouw en de 
tranen van zijn hem derwaarts nastroomend yolk, en de onverwelkelijke 
roem, waarme6 de vader der geschiedkunde, HERODOTOS, 
hem gekroond heeft, beloonden zijne grootsche daad. - 
GLAUKOS omarmde zijne jeugdige broeders en zusters, en greep 
toen , van aandoening bevende , de hand zijner eerwaardige 
moeder. Zij streek hem de gouden lokken van 't hooge gloeijende 
voorhoofd-, en drukte er een kus op, terwijl hij voor 
haar neerzonk. »Bltjf bij uw yolk, mijn zoon, en bescherm 
het; en houd ons eene vrijplaats open, wanneer in Sici/i'd Ens 
eenig ongeval treffen mogt ; doch, ontmoet ii eon wangunstig 
lot, zoo zoek we6rkeerig eene toevlugt bij de uwen — en 
troost uwe moeder." Dus sprak zij , wijl het voor elke moeder 
een groot ongeluk is, zich van haren zoon te scheiden, 
schoon het ook zelfs uit vrije keuze geschiede. GLAUKOS omvatte 
in hevige smart bare knie , en hare tranen leekten nu 
onverholen op hem neder. Toen Mef hem de vader op, en 
zeide: »Laat ons scheiden gelijk het mannen betaamt. Er toeft 
ons een zware tijd" — want XERXES had zich toegerust en

266 GLAUKOS EN PHILEMON. 
was in Griekenland ingevallen — y die ons het kleinere huiselijke 
leed gebiedt te vergeten. Wel is 't ons niet gegund het 
vaderland ter zij te staan : onze schepen volgen de Perzische 
magt; maar in den drang der gebeurtenissen zal daad op daad 
van u gevergd worden. Houd u daarom altijd gereed de beschikking 
der Goden te gemoet te treden , en bewaar den 
reinen en vasten wil, dien zij u verleend hebben." 
Als zij gescheiden waren , en de schepen under 't Bagelmende 
vaarwel des woelenden yolks achter de klippen verdwenen 
, verzamelden zich de mannen van Kos om den eenzaam 
achtergebleven jongeling, en voerden hem naar den tempel 
van ARTEMIS (*). Dansende koren van jongelingen en jonkvrouwen 
kwamen hem te gemoet, en zongen lofliederen op 
RADMOS en zijn edelen zoon. Aldus luidde 't gezang der 
jongelingen : 
KADICOS keerde op den Yerren yloed 
Naar zijner vaadren heilige kast: 
Trenrig oogde de landzaat hem ma, 
Droefnis beklemde den edelen zoon. 
Heilge koeltjens blazen in 't zeil , 
Om dienstvaardig de kiel te geleiden , 
Wear 's lands Redder de golven mee ploegt , 
Die in Ka., weer de vrijheid deed wonen. 
Daarom voert onze juublende rei 
In hear midden den edelen zoon , 
Die ale een vriendlijke ster voor ons daagt, 
Nu one des vaders zon gaat begeven. 
De jonkvrouwen van haren kant zongen : 
Lieflijk als IIESPEROS' (t) sierlijke glans, 
Van de woelende golfjens omdarteld, 
Zich de stralende hairlokken wiegt 
In 't ambroziesch koeltjen des avonds ; 
Heerlijk als An ES' (§) godlijke kracht, 
Van de klettrende waapnen onirateld , 
Voortschrijdt ten krijgsdans in 't wagengedrang 
Des geweldig brullenden veldslags ; 
(*) De Grieksche Tagtgodin. 
(t) De Avondeter. 
(§) De Grieksche Oorlogsgod.

GLAUKOS EN PHILEMON; 267 
Heft ge in den kring der achtbare mannen 
Fier de schoonlokkige leest: — uit hear hage 
Ziet zelfs het oog der Godes op u neder, 
En lacht lieftallig den jongeling toe. 
GLAUKOS ging, van weemoed en vreugde gelijkelijk bedwelmd 
, in den optogt meé; doch stil in zijne aandoeningen 
verdiept. Daar klonk op eens eene hem dierbare stem door 
de menigte, en PHILEMON drong tot hem door, een blonde, 
blaauwoogige knaap van zestien jaren. Z66 aanminnig, dat 
de blikken aller jonkvrouwen aan hem hingen, wanneer hij 
zich bij de feesten in hare reijen mengde, ontweek hij echter 
doorgaans hare kringen: aan GLAUKOS alleen en aan de hooge 
geestkracht die dezen bezielde, sloot hij zich aan, gelijk de 
zonnebloem zich keert near den verwarmenden 4traal; met 
hem oefende hij zich in de wapenspelen, hij, een ontluikende 
knaap, nog geheel jeugd en liefde, en GLAUKOS daarentegen 
een volschapen jongeling, in 't voile gevoel van heroisehen 
cooed, 't geen toch door de genegenheid, die hem tot zijn 
jongeren vriend henentrok, wonderbaar ward getemperd. Menigmaal 
rustte hij op zijne jagtspies geleund teg,en eene rots, en 
staarde met innig welgevallen op den bloeijenden knaap, die, 
van de vermoeijenissen der jagt uitgeput, naast hem op 't gras 
was ingesluimerd; en elken avond, als zij zich, van wedloop 
en wedkamp afgemat, gemeenschappelijk in de golven der 
branding gebaad hadden, en zich aisdan nevens elkaer aan 
den zeeoever neervlijden, scheen het PHILEMON toe, als ware 
zijn geheele leven met dat zijns vriends zahingesmolten; en 
de sterren, die als lichtrijke daden uit het meir opkwamen, 
dat, aan de donkere diepten der toekomst gelijk, onder hen 
bruischte, en de stilte des nachts, slechts verlevendigd door 
den zachten ademtogt der baren en door 't avondlied der haast 
inslapende nachtegalen — PHILEMON bragt het alles op hnn 
beider vriendschap over, en liet er zich door vervullen met 
dat stilte, onbestemde gevoelsverlangen, waarbij hem in de 
groote blaauwe oogen warme tranen opwelden. Zoo wies de 
diepgewortelde liefde dezer jongelingen steeds aan, en de hoogere 
geest van GLAUKOS ward voor zijn jongeren vriend een godenbeeld, 
waarop hij ter versiering zijns eigenen geestes met onvoorwaardelijke 
overgave het oog gevestigd hield. — Ook nu, 
midden onder 't gewoel eons dankbaren yolks, was de fantazie

GLAUKOS EN PHILEMON. 

van GLAUKOS met de beeldtenis zijns welbeminden, die hem 
de smart des afscheids lenigde, vervuld; en het hart sloeg 
hem van ontsteltenis, toen hij diens stem van tusschen den 
volkshoop angstig hoorde roepen. — PHILEMON was in de 
palaestra (*), en oefende zich in 't worstelen en in 't lezen 
van HOMEROS, reeds lang wachtende op zijn vriend, toen 
hem eensklaps bet gerucht verschrikte, dat KADMOS zich met 
zijn gezin inscheepte. Wel had GLAUKOS hem dikwijls verzekerd, dat zijn vader hem zou achterlaten; maar toen men op 
zijn onstuimig vragen hem to kennen gaf, dat ook GLAUKOS 
naar de haven was ineggegaan, maakte de knaap zich diets, 
dat zijn vriend hem de smart des afscbeids had willen be, 
sparen, en ijlde, zoo ongekleed als hij was, in wilde vertwijfeling de palaestra uit, naar de haven. Onderweg ontmoette 
hem de feestelijke optogt. Hij zag en herkende de hoog 
stekende gestalte zijns verhevenen vriends, baande in uitgelaten verrukking zich een weg door den digten volksstroom, 
en hing met een kreet van vreugde aan zijn hals. GLAturos 
omvatte hem met beide armen, en vroeg zacht en ontroerd; 
”Wat deert u, mijn geliefde? ge beangstigt mij; wat beduidt 
de traan, dien ik in uw oog zie glinsteren ?" — 0 zijt ge 
waarlijk nog bij mij ?" antwoordde de felbewogen jongeling, 
terwijl hij zich nog algid aan hem vastklemde; »gingt go 
waarlijk niet sclaeep? houd ik u werkelijk in mijne armen en 
hoor uwe welluidende stem en voel uw hart tegen het mijne 
kloppen?" Nu trad KALLIKLES, de grijze vader van PHILEMON, naderbij, en het hoofd zijns zoons van GLAUKOS' schouder 
opbeurende, sprak hij op vermanenden toon: »Maar kom dan 
toch tot u zelven, lieve zoon, ge ziet het Lamers nu, hoe 
uwe inbeelding u misleidde; en bedenk eens, hoe onvoegzaam 
ge u in doze volksverzameling vertoond hebt, barrevoets en in 
't ligte gewaad der palaestra, zoodat uw vader zich voor u 
schamen moet." 

Daar stond de jeugdige knaap, het schoone gelaat met een 
gloeijenden schaamteblos overtogen, terwijl zijne nog teedere 
maar slanke leest de goedkeurende blikken der menigte tot 
zich trok. GLAUKOS echter nam het woord voor zijn vriend, 
en zeide: 1)Wat bekijft ge mij naijn mum' om 't geen a 

*) De worstelschool. 


GLAUKOS EN PIIILEMON• 269 
tot roem strekt, dat hij zoo schoon en beminnenswaardig is 
als geen ander onder de jongelingen van Hellas ? — Zie om 
u heen ," voer hij voort, daar hij zich aan PHILEMON'S zijde 
voegde en den arm om diens schouder sloeg: ,,zie om u heen, 
met wat opgetogenheid bet yolk op 's jongelings heerlijke gestalte 
en op u, den gelukkigen vader, , staart ! en mij, mij maakt 
hem deze verwarring , deze dwaling die hem beseffeloos naar 
de haven dreef, z66 dierbaar als alleen 't overvloeijende hart 
van mijn pnILEmos gevoelen kan." KALLIKLES zweeg , en 
zag met stille vreugde naar de beide heerlijke jongelingen, 
die, door echt Hellenische , liefdedronken vriendschap zahmverbonden 
, eene toekomst zoo schoon als rijk aan daden te 
gemoet gingen. Hij wilt wel, dat het alleen de liefde van 
GLAIIKOS, alleen diens innig gemoed was, waaraan zijn zoon 
zich tot deze wonderbare harmonie van uiterlijke en geestelijke 
schoonheid , tot doze bovenaardsch teedere en reine onschuld 
ontwikkelde — en ging, in zijne zalige droomen verzonken 
, achter de jongelingen , die nu te zamen tempelwaarts 
schreden. Ook de dansende reijen dwarrelden nu weder om 
hen been; van den tempel begroette hen 't geschal der horens 
en bekkens, en door bloemen en hangende kransen traden zij 
't heiligdom binnen, den hymnen der offerpriesters te gemoet. 
GLAIIKOS had reeds lang bij zich zelf de opmerking genaakt, 
dat men aan dit feest met betrekking tot hem en met een 
gewigtvol doel zO6veel plegtigheid moest hebben bijgezet , en 
verbeidde ongeduldig den afloop. — Twee priesters der Godin 
voerden hem naar 't altaar, , en beduidden hem de linkerhand 
aan 66n der hoornen te slaan. Het achterna stroomende yolk 
vervulde den tempel, de Oudsten namen hunne zitplaatsen op 
kussens, en vormden voor de eerste maal weder de Presbeia, 
de vergadering der grijzen. Hierop werd GLAIIKOS plegtig tot 
Archont (*) des eilands verkozen , en door herauten daarvoor 
uitgeroepen. Dat was meer dan zijne koenste verwachtingen 
gedroomd hadden. Hoog sloeg hem het heldenhart, toen de 
stemmen eenparig voor hem beslisten ; zijn oog schitterde, eene 
hemelscbe klaarheid verspreidde zich over zijn mannelijk gelaat, 
en zijne magtige gestalte verhief zich, toen hij de andere hand 
opstak en den eed aflegde, van 's yolks vrijheid to zullen hand- 
(*) Berate overheidspersoon.

270 GLAUKOS EN PHILEMON. 
haven en het land te beschermen. PHILEMON stond ter zijde 
of bij de jongelingen , en heldere tranen rolden hem over de 
wangen ; zijne handen vouwden zich naar den vriend heen, 
die, grootsch en verheven als hij daar stond, naar een der 
oude Heroen geleek , en zemizeer gedercl en geprezen werd door 
zijn yolk. GLAUKOS echter trad op KALLIKLES toe, die als 
oudste der Presbeia vooraan zat, en sprak tot hem: »Eerwaardige 
vader, , neem mij tot uw zoon aan, gelijk lk u hier 
plegtig voor mijn medehelper verklaar. Wel voel ik mij in 
staat, om, iudien de Goden 't willen gehengen , dit yolk te 
bestieren; maar toch ben ik jong , gij daarentegen zijt oud en 
hebt een rijkdom van ervaring opgezameld omtrent de vergaderingen 
en wetten der volkeren ; daarom neem gij de leiding 
des yolks op u, wanneer mijn arm bet in 't veld, mijn moed het 
tegen de partijschappen der eergierigen verdedigt." Zoo sprak 
bij, en zette zich als Archont voor de Presbeia neder. En het 
yolk prees met luiden bijval den Archont, die DSO jeugdelijk 
schoon was, en z66 verstandig sprak, en wiens hart daarbij 
voor 't zachtste en teederste gevoel van vriendschap niet gesloten 
bleef. Zij sierden PHILEMON met kransen, en voerden 
hem in triomf naar den overgelukkigen GLAUKOS. 
Nog werden er nu onder de voorzitting des jongen Archonts 
ambtlieden en regters gekozen, en andere bedieningen verordend, 
welke de nieuwe staatsinrigting noodig maakte. 
Daarop verbreidde zich de vreugde over 't geheele eiland, van 
elle hoogten klonk er gezang ; in de weidedreven en in de 
schaduw der tempelhagen trokken koren van dansen den rond. 
Toen 't reeds avond was geworden, galmde nog het gescbal 
van vallei tot vallei; en op heuvels en klippen , overitl vlamden 
de wachtvuren der verheugden opwaarts in de stale lucht. — 
Nog diep in den nacht zat in 't landhuis van KALLIKLES eene 
groote verzameling der Edelen rondom den Archont aan een 
gastmaal bijeen , 't geen voor hem door den staat met groote 
pracht was aangerigt. 't Gesprek liep nog levendig over 
XERXES , die tegen Thermopylae in aantogt was, en hoe door 
schippers, die van Magnesion kwamen, de mare was aangebragt 
, dat zijne vloot door den storm verbrijzeld zou zijn geworden. 
— »Wie weet of zoodoende niet de schepen van menig 
eiland, die gedwongen werden zijn togt te volgen , gelegenbeid 
bekomen om naar bun vaderland om te keeren , en wij

GLAUKOS EN PHILEMON. 

dus de schande ontgaan van voor den vreemdeling tegen volkeren van onzen eigen stem te moeten vechten ;" zeide de 
Archont zacht, om den knaap niet te wekken, die aan zijne 
zijde in slaap was gezonken. De heftige gemoedsbewegingen 
van dezen dag hadden PHILEMON to zeer aangegrepen, en 
gelijk eene teedere bloem na de hitte des daags haar hoofd 
nederbuigt, zoo ontspanden zich de leden dezer tengere, als 
uit morgenrood gewevene gestalte in eene sluimering, z66 
zacht en rustig als anders Bleats lagchende kinderen slapen 
aan de voedende moederborst. GLAUKOS wenkte twee slapen, om 
hem voorzigtig naar zijn vertrek te dragen , en verliet daarop 
zelf onder den hem nagalmenden jubel der vrolijk bekerende 
ouden de verzameling. Als hij naar buiten trad in den helderen nacht, was de maan opgegaan, en haar schijnsel speelde 
zacht schemerend om de golven der donkere bruischende zee, 
en leide zich als te slapen op de klippen van het strand. Een 
telkens van plaats veranderend juichen als van naderende 
schepen, klonk uit wijde verte in 't nachtelijk ruim tot hem 
over ; doch ook dit verstomde, en bij 't wieggemurmel des 
meirs scheen thans de natuur in eeuwigen slaap to zinken. 
GLAUKOS voelde zich z66 zalig in den diepsten grond zijner 
ziele ; de storm der eerzucht, die bij de verwerving der hoogste 
waardigheid door zijn voorwaarts strevend heldenhart in hem 
was opgestoken, was door 't roerende liefdebetoon van den 
knaap tot een stil en heilig verlangen naar daden verzacht. 
Z66 tot grootsche gedachten opgevoerd door zijn gemoed en 
door zijn lot, reikhalsde hij om aan den zwijgenden boezem 
des nachts te rusten, en aan de zoete droomen des weemoeds, 
die de van hem gescheiden dierbaren natogen , gelijk ook aan 
de liefderijke bezorgdheid voor zijn vriend, plaats te geven. 
Want, er overviel hem vaak een geheime kommer,, dat de 
aankomende jongeling te teeder voor de harde aanrakingen 
des werkelijken levens, te aetherisch rein voor een verblijf in 
de ondermaansche dalen mogt wezen ; en ter naauwernood 
had hij het door voorzigtig ingerigte oefeningen in de palaestra 
en de jagt, in 't loopen en zwemmen , zoo ver gebragt , dat 
PHILEMON 't gevaar der verweekelijking ontgaan was, en eene 
duurzame gezondheid erlangd had. Reeds kon hij de ligte 
werpspies zwaaijen en er 't vlugtend wild rued bereiken , of 
met het zwaard in de rondte slaan , of met het slanke lig


272 GLAUKOS EN PBILEMON. 
chaam tegen den zachten stroom inwerken ; en stelde dit een 
en ander zijn zorgzamen vriend gerust , nog meer de stale 
cooed, dien hij aan hem bespeurde , en die, uit de harmonic 
van zijn binnenste voortgeweld , voor geen gevaar terugschrikte, 
wanneer dit zijn GLAUKOS maar niet bedreigde. Zoo 
behoefde de bekommering over zijn vriend GLAUKOS' rust niet 
te zeer te verstoren , noch het beeld eener glansrijke toekomst 
te verduisteren , gelijk dat thans in zijne ziel opging, daar 
hij tusschen de klippen neergezeten op den nacht der zeebaren 
staarde. Zijne fantazie voerde hem weg in een verafgelegen 
land van gouden droomen. Maar toen de jonge dag 
op de ontgloqende golven ontwaakte en aan den stillen hemel 
een rozenbeemd uitspreidde, toen loste zijn droom , zijne zucht 
naar toekomstige daden , zich op in 't gezang, waarmee deze 
bladen aanvingen. — Nu zonk hij weder in diepe gepeinzen 
terug, want het beeld zijns vaderlands ging thans in zijn 
geest op: het vooruitzigt van zegepraal over 't Oosten en 
de morgen van een luisterrijker tijdperk openden zijn zwellend 
hart en hieven zijne fiere leest omhoog. Daar trad over 
de wemelende eilanden uit de goudglanzige baren de zon to 
voorschijn. Eene heilige huivering beving hem, daar de wereldverlichtster 
hem te gemoet rees en de bergen dampten als 
offeraltaren , en golven zonder tal glinsterende onder haar 
wegrolden en met vurigen boezem de eilanden omvingen. »lk 
neem het aan, o gij eeuwige Goden !" riep hij, terwijl hij zijne 
armen naar de zon uitbreidde: ”ik neem het aan, dit onderpand 
mijner verwachtingen ; moge de dag van mijn vaderland 
, van mijn Leven, mid schoon zijn, als in den uchtend de 
opstanding der natuur 1" Nog stond hij daar als verloren in 
de zee van verrukkingen die hem overstelpte ; en zijne hand 
greep near de lyra om zijne verbazing over zich zelven, over 
't leven, over de schepping, in ruischende accoorden lucht te 
geven — zie, daar drong een veelstemmig geroep, als van 
zoekenden , tot zijne rotsen door, en hij onderscheidde duidelijk 
zijn naam. Ras vertoonde hij zich op den troon der rotsklippen, 
en zag zijne bekenden over de kust verstrooid ronddolen. 
Edn toeroep , en zij wendden zich alien derwaarts, 
waar hij, hoog in den glans der morgenzon stralende, hun 
verscheen. Archont!" riep onder hen zijn rntLEmeN, 
on gaf zich moeite om de rotsen to bestijgen: ”kom spoedig

GLAUKOS EN PHILEMON. 273 
af, mijn vader wacht naar u." 't Viel den vasten voet van 
GLAUKOS niet moeijelijk, om zich weinige oogenblikken later beneden 
bij zijn vriend te voegen. »Zijt gij reeds ontwaakt, 
goede knaap, en zwervend door de morgenlucht? hoe gloeijen de 
wangen en slaat het hart u ..." — »En weet ge waarom?" 
viel hem PHILEMON in de rede. »Onze schepen zijn van XERXES' 
vloot teruggekeerd en de haven binnengeloopen ; ook zijn er 
Atheners aangekomen , en vermanen het yolk om 't land te 
verdedigen. De overblijfsels der Perzische magt bedreigen de 
eilanden met plundering; want zij lijden groot gebrek, en de 
Perzen zijn bij Thermopylae teruggedrongen." — »Gij neemt 
mij bij 't woord, eeuwige Goden!" riep GLAUKOS vol geestdrift, 
»en ik volg uwe handwijzing." — »En ik begeleid u 
toch op zee ?" — »Ja, bij den hoogsten zEus, gij moogt en 
zult mij begeleiden. Gij zult niet vallen in den strijd, zoolang 
mijn hart nog klopt, en val ik zelf, dan zal het gansche heir 
in geestdrift ontvlammen om uwe schuldelooze jeugd te beschermen." 
— »Ja , ik behoef wapens en kampgevecht," sprak 
PHILEMON, »indien ik mij zelven voldoen en mannelijkheid 
en kracht in mime Borst opwekken wil. 0, gij verstaat het 
wel, mijn geliefde, wat er in mij omgaat en mij noodig is; 
daarom stemt ge zoo aanstonds toe en prijst mijn besluit." 
»Doch bij de Goden," sprak GLAUKOS, »gij zijt z66 teeder 
en naauw zestien zomers oud, en draagt die geweldige speer 
daar, , als een boom van ARES, in de handen." — »Die wijd 
ik u toe, Archont , en breng haar tot u uit, dat ge op haar 
leunende waardig onder 't verzamelde yolk en voor de Atheners 
verschijnen moogt." 
»En hier een tweede ," riep een ander jongeling, »dan 
achrijdt ge in waarheid als de goddelijke helden van RomEnos 
daarheen." 
GLAUKOS had thans onder 't geleide der jongelingen de 
markt bereikt , en trad tusschen het terugwijkende yolk. 
Daar stond hij, tot aan de schouderen toe verheven boven 
de hem omringende menigte, in ontzagwekkende houding. 
Een pantherhuid verhulde de gewelfde borst en viel neer 
om de breede lendenen , de gouden lokken golfden ongeschoren 
over de geweldige schouders en besloegen den geheelen rug. 
Verbazing beving het yolk en de Atheners, alsof van den 
Olympos eene Godheid , APOLLO of ARES , ware afgedaald ;

274 GLAIIKOS EN PHILEIVION. 
zoo bovenmate groot en heerlijk stond hij in de schoonheid 
zijner jeugd onder yolk, toen hij zijne stem verhief, en 
zeide: »Ik weet waarom gij gekomen zijt, mannen van Athene: 
zegt den Hellenen, die op den Isthmos verzameld zijn, dat 
de Sporaden (*) hun bondgenootschap met xEuxEs -opheffen, 
en zich zelven — ja, zoo de Goden 't gehengen ook u verdedigen 
zullen." Nu werd bet ijverig in de vergadering, en 
er werden raadslagen genomen om eene vloot nit to rusten 
en zich met de schepen der andere Sporadische eilanden te 
vereenigen, ten einde eene magt bijddn te brengen , sterk genoeg, 
oat de geweldige overblijfsels der Perzische vloot, die 
near dezen kant afzwierven, van 't verwoesten der eilanden 
of te keeren en in toom to houden. Want er waren alreede 
narigten ingekomen, dat de Barbaren op Samos en Maria geland 
waren en al den eigendom der bewoners hadden weggevoerd. 
— Het vreedzame gebied des eilands werd ddnsslags 
in eene wapenplaats herschapen , de kudden huiswaarts gedreven 
, de veldarbeid gestaakt; overal zag men scharen van 
jongelingen hunne rustingen opsieren en zich in 't speerwerpen 
oefenen, terwiji anderen bij den wapendans bet krijgslied 
van KALLINOS aanhieven: 
„ Op ! wat rust gij zoo lang met dien krachtvollen cooed in uw boezem, 
Daar van rondsimn reeds in 't land het oorlogshandwerk regeert ;" enz. 
GLAUKOS, van zijne schitterende rusting omrateld, monsterde 
en regelde alles, en PHILEMON ging naast hem, het hoofd met 
den gouden helm getooid, en het sierlijke schild omhoog heffende, 
terwiji de blonde lokken hem zwierden over wang en 
horst. Overal waar zij zich vertoonden, werden zij met een 
vrolijk gejuich ontvangen. Die amen I Zij wisten niet, hoe 
hard een lot zij in dezen krijg tegengingen, en bedachten 
niet, dat tusschen dood en zegepraal nog een ruim veld 
van jammeren ligt. In de zuidwestelijke haven zamelden zich 
vele schepen der naburige eilanden tot den ter hunner verdediging 
ontworpen togt, en een bosch van masten vulde aldra 
de wijde bogt. Op den vijfden dag had GLAUKOS de uit- 
(*) De gemeenschappelijke benaming van een deel der eilanden in den 
Griekschen Archipel, waaronder ook Kos behoorde. De overigen werden 
Cykladen geheeten.

GLAUKOS EN PIIILEMON. 275 
rusting en oefening zijner scharen voltooid, en deed ze in lange 
reijen, als ging 't naar een slagveld, optrekken naar de haven. 
Den volgenden morgen ging hij met een vloot van twee-enveertig 
schepen onder zeil. Die van Skyros , Astypalaea, 
Pathmos, Maros, on andere eilanden in de .21I;yrtoische .Zee 
hadden zich met hem verbonden. De Archont rigtte overeenkomstig 
zijne naaste bedoeling den loop der vloot in de Myrtoische 
Zee opwaarts naar Ephesos, om aldaar het spoor der 
verstrooide Perzische vloot te kruisen , die de Sporaden en 
Cykladen bedreigde. Den derden dag zat hij juist in 't binnenste 
ruim van zijn schip, en onderzocht op eene tafel de 
daar aangestipte vaart door de Ikarische Zee, welke zij naderden. 
PHILEMON zat aan zijne zijde, en onthief zich bij deze 
ernstige bezigheden allengs van de bekommernis, die de kwalijk 
weerhouden tranen zijns vaders bij zijne inscheping in 't diepst 
zijner. ziel hadden gaande gemaakt; daar trad plotseling een 
schipper binnen, en riep: »Archont, wij zien den geheelen 
horizont langs ontelbare zeilen uit de zee oprijzen : ik geloof, 
dat wij regt toe regt aan op de voile Perzische vloot aandrijven." 
— »Op de voile nu wel denkelijk niet," antwoordde 
GLIIIKOS, terwijl hij opstond ; »want die landt bij Negropontos. 
Doch laat ons zien, of 't een DSO zwaar stuk werks wezen 
zal, als het geraas van 't scheepsvolk schijnt aan te kondigen." 
Hij trad naar buiten , en zag werkelijk over den horizont 
drie reijen achter elkander eene wijd uitgespreide vloot verschijnen 
, zO6 groot, dat de zijne met haren vleugel nog niet 
aan 't midden der vijandelijke zou geraakt hebben, ook wanneer 
hij ze in eenvoudige slagorde tegen haar over had willen 
stellen. Aan de bloedroode wimpels en witte snavels der 
schepen werd men ontwaar, dat het eene Perzische vloot zijn 
moest; waarschijnlijk wel 't smaldeel, dat te Ephesos had 
overwinterd, en nu eerst uit was geloopen om de afvallige 
eilanden te tuchtigen. De wind dreef haar op GLAUKOS aan, 
en aan ontwijken viel niet te denken. De Archont was rustig 
en zijn plan spoedig gemaakt, want hij kende dit vaarwater. 
Hij gaf bevel hoe hij de slagorde wilde hebben ingerigt, en 
ging in 't scheepsruim terug, om zich met PHILEMON te wapenen. 
Hij dekte de breede borst met het zilveren pantser, zette den 
gouden helm op 't koene voorhoofd, en hing het geweldige 
welfsel van 't glanzige schild aan zijn arm.

276 GLAUKOS EN PHILEMON. 
»Gij zijt zoo rustig, mijn geliefde," sprak PHILEMON, »en 
uw oog straalt zoo kalm." — »Dat ben ik, lieve vriend, want 
het gaat thans aan op zege en redding , of op den dood voor 
't vaderland. Houd u in den kamp steeds aan mime zijde: 
mijn arm, mijn schild, de borst mijner getrouwen. zullen u 
beschutten." — Zoo keerden zij tot de hunnen terug, beiden 
van wapenpracht omflonkerd, en een gejubel der gansche vloot 
begroette hen, toen zij op de hoogte van 't verdek zich vertoonden. 
Het schip van den Archont, en een van Leros zeilden 
vooraan , en achter hen volgde in twee lange reijen de welgeordende 
vloot,. langzaam haren koers tegen 's vijands linkervleugel 
rigtende. Want GLAUKOS dacht zich char met zijne 
voile magt op ddn punt te werpen , de linien door te breken , 
en het in dier voege afgesneden gedeelte in de stroomingen 
en klippen der Ephesische kusten te dringen. — De vijandelijke 
vleugels breidden zich in eene halve maan nit, en 
hooger sloeg GLAUKOS' heldenhart, toen hij ze met voile zeilen 
zag komen opzetten ; zijn oog schoot vonken, zijne woorden 
waren vlammen, ddn wenk — char waren alle riemen in beweging, 
het schip vloog tegen de linie aan, de anderen volgden 
, en de slag begon. De gansche magt van den Archont 
boorde op ddne plek in : na een vreeselijk maar kort gevecht 
was de linie gebroken, en een deel der vijandelijke schepen 
dreef onweerhoudbaar in de stroomingen voort. Thans was 
de beslissende slag geslagen, de geconcentreerde magt van 
GLAUKOS perste de opene linie des vijands, en schoof diens 
schepen in ordelooze hoopen opddn. Nu begon een hardnekkige 
kamp der afzonderlijke schepen onder elkander. GLAUKOS 
stond dan eens rustig en bestuurde met zijne bevelwoorden den 
slag; dan weder, als er vijanden binnensboords drongen, stortte 
hij zich in hooge geestdrift onder den digtsten hoop, en deed 
de kans in weinig oogenblikken verkeeren. PHILEMON vocht 
onbevreesd nevens hem. Doch de reuzige rijkgewapende heldengestalte 
rigtte de oogen der vijanden op zijn schip. »De Archont 
van Kos!" riepen twee groote Perzische schepen elkaér 
toe, en stortten van weOrskanten over hem heen. — »Nu geldt 
het PHILEMON te beschermen 1" riep GLAUKOS zijnen medgezellen 
toe, en keerde zich tegen de manschap, die van een der vUandige 
schepen op zijn verdek oversprong. Met het geweldige schild 
stuwde hij en stiet met de lans de indringers terug; digt aan

GLAIIKOS EN PHILEMON. 277 
dOngesloten volgden hem zijne strijders, en de vijanden tnimelden 
in zee. Maar door de hevige stooten der schepen week 
op 't zijne het verdek uitddn; juist toen hij zich tegen eene 
nieuwe bende omwenden wilde, die achter hem uit het tweede 
schip aandrong, zag hij 't water naar binnen stroomen en zijn 
schip op 't punt van te zinken. De vijanden vloden ontsteld 
terug: verwarring en schrik waarden onder 't yolk; maar geen 
geschreeuw van wilde vertwijfeling vermogt den welberaden 
cooed des Archonts te verwrikken. »Wij moeten hier 't Perzische 
schip winnen, de deg is ons 1" riep hij, nam PHILEMON 
tusschen 't schild, en zwaaide zich met een krachtigen sprong 
op het verdek der vijanden ; de zijnen volgden hem met 
wanhopigen moed, de vijanden vloden in 't binnenste mum; 
bet schip was genomen en zij zelven gered, zoo niet in dezen 
oogenblik twee andere schepen waren toegesneld, wier zwaargewapenden 
achter hen het bekiommen. Thans werd de kleine 
schaar eng ingesloten, en kampte in een digt zahmg,edrongen 
kring woedend tegen de overmagt. Overal waar GLAIIKOS zich 
been wendde, stoof uitddn wat niet viel. 
»Geef u over, Archont!" riep de verbaasde Satraap 
wiens schip het was: »geef u over, of gij zijt des doods." 
»Neen, gip" riep GLAIIKOS grimmig, en schoof en stuwde met 
zijn schild de menigte voor zich heen, om met de lens den 
man te bereiken, die dit woord had gesproken. PHILEMON 
week niet van zijne zijde; de moed joeg hem een heilig gramschapsvuur 
naar de wangen, en verhief de hemelsche gestalte 
tot een toornenden APOLLO. Maar toen hunne onstuimigheid 
hen alzoo tegen den Satraap voortdreef, scheurden zij zich los 
uit den naauwgesloten kring hunner vrienden; de vijanden 
omringden hen; twee loerende Person strengelden hunne armen 
in de lange fladderende haarlokken van GLAUKOS, en sleurden 
hem met vereende kracht ruggelings op den grond. Terwijl hij 
nederstortte, sloeg zijn schild zijwaarts, een pijl vloog hem 
tegen de ontbloote Borst en drong door 't pantser onder den 
arm in de zijde. — PHILEMON zag den jongeling vallen, aan 
wien zijn gansche aanzijn met vurige liefde hing; hij zag den 
pip in zijn boezem, en het bloed uit de wonde vlieten. Dear 
verstijfde hij tot in zijn innerlijkst leven, en lens en schild 
(*) Perzisch Lan dwoogd. 
MENG ELW. 1859. N°. VI. 1 9

278 GLAUKOS EN PHILEMON% 
van zich werpende, zonk hij met een kreet van ontzetting bewusteloos 
op de bleeke gestalte des innig beminden neder. 
De Perzen , stonden op hunne bogen geleund in stille bewondering 
verloren om de beide jongelingen been, die na 't 
volbrengen van zulke heerlijke daden op lands boord waren 
neergezonken , en staarden verbaasd op de grootsche godengestalte 
van den Archont, wiens hart nog met wilde, magtige 
beweging in den boezem bonsde, en op den slanken lieftalligen 
knaap, wien zij zijn zwaar ademhalenden vriend met 
teedere armen zagen omklemmen , en zonder teeken van leven 
op zijne borst liggen. De Satraap trad 66k naderbij, en een 
traan sloop hem in de grijze wimpers ; want hij dacht aan den 
vader van dozen hemelsch zachten knaap, wien een zoo heilige 
mood in den kamp voor 't vaderland en in 't gedrang van 
dezen zeeslag gevoerd had, en die nu daar neerlag als 't 
roerendste beeld van menschelijken jammer op de Borst zijns 
stervenden vriends. Hij liet den bleeken verstijfden knaap 
opheffen , en op zijn dat hij z66 lofwaardig gedragen 
had, neerleggen ; wat ciLauxos betrof, dezen maakte hij eigenhandig 
het pantser los , en trok den phi uit de diepe, doodelijke 
wonde. Heelkundige mannen steipten den bloedstroom, 
en zalfden de wonde en do gansche Borst met kostbaren balmm. 
Dear keerde hem nog eenmaal kracht en verkwikking 
in den boezem, leven in 't zacht kloppende hart terug. Hij 
sloeg, de oogen op, en zag Lang als bewusteloos om zich heen. 
,,Hoe staat het met den slag, en hoe vechten mijne mannen?" 
sprak hij eindelijk met zwakke stem ; en de Satraap, wiens 
arm het zich bedenkend hoofd ondersteunde, gaf hem ten antwoord: 
nStel u gerust, Archont; zij hebben mij groote schade 
toegebragt, en liggen nu met voile vloot bij Naxos voor anker." 
Z66 sprak verschoonend de grijsaard, die de Iaatste oogenblikken 
des jongen helds niet door 't berigt vergallen wilde, 
dat de zijnen na zijn val gevloden waren, en zich in de klippen 
van Naxos gored hadden. Toen sloeg GLAUICOS de matte oogen 
naar boven, beide de hand op de verwonde Borst, en zeide: 
nIk dank ii, gij eeuwige Goden ! dat gij mij niet zonder dozen 
troost van het schoone leven, van de volheid der jeugd on 
der liefde laat scheiden. — En waar is hij? waar zijt gij, 
mtjn PHILEMON ? - u moest ik in dit uur niet ontberen , uw 
oog wensch ik nog eenmaal to zien , o! uit het diepst mijner 
ziele smacht ik om slechts nog 66n woord , 66n toon uwer

GLAUKOS EN PHILEMON. 279 
liefelijke stem te hooren." Heete tranen ontsprongen aan zUne 
oogen, zijn mond beefde. »Zijt gij 66k weggegaan, hemelsche 
knaap, en moet ik eenzaam sterven, onbeweend ?" — 
Onderwiji hielden de artsen zich met PHILEMON onledig, en 
hadden hem borst en lendenen onderzocht, maar nergens eenig 
spoor van verwonding ontdekt. Zij zochten hem nu aan zUne 
diepe verdooving te ontrukken , en hij sloeg joist de oogen 
op, toen de verlangende stem zijns vriends hem tot zich riep. 
Daar rigtte hij zich op van 't schild, en strekte in nameloozen 
weedom de armen naar hem uit; en gelijk wanneer een 
malache daauw uit den morgenhemel op 't verzengde gras 
nedervliet, zoo verkwikte het de ziel des stervenden, toen hij 
de nabUheid des geliefden ontwaarde en deze zich sprakeloos 
over hem heenboog. »Wel mij" — sprak GLAUKOS met zachte 
gebroken stem — »dat mij nog deze zaligheid bescheiden was, 
aan uwe borst, in nwe armen te sterven, mijn geliefde. — Ik 
hoopte met u een schoonen weg — door een van liefde verwarrnd 
leven to wandelen — en thans — leidt ge mij z66 
zacht — op een kort pad naar de schimmen der benedenwereld 
over. — Blijf bU mij, PHILEMON - uwe tranen — ze 
branden mij heet op de wangen — laat of — gij —"; een 
verborgen weenen van den felgeschokten knaap verzwolg de 
laatste woorden van den ontslapende, die no zijne groote ziel 
aan den boezem zijns vriends uitademende. - Toen PFIILEMON 
voelde, dat het hart van zijn vriend niet meer sloeg, toen hij 
diens oog gebroken en zijn hoofd bewegingloos in den arm van 
den diepbewogen Satraap rusten zag, toen greep hem de smart 
met haar vernietigendst, versteenend geweld in de verstijvende 
Borst. »Neem mij met n , neem mij met u!" riep hij 
op hartverscheurenden toon: »laat mij niet terug zonder u, 
mijn dierbare! Ach, 't is zwaar en smartvol, verre van n to 
zijn — het hart bloedt mij — gij stoot mij van u, wee mij! — 
gij drukt mij weg van uwen boezem." Hier brak zijne stem, 
en hevig rillend lag hij over 't lijk van GLAUKOS uitgestrekt. 
Alle snaren, die anders z66 zacht in zijn binnenste weerklonken 
, sprongen van66n. — Deze bovenaardsche gestalte, 
dit weeke, vreugdetrillende leven van een rein gemoed, brak 
boven het thans met doodskoude bevangen hart, waaruit het 
levenslust en liefde had geput. De banden der teergeweven 
ledematen ontstrikten zich, en de schoone vormen lagen roar- 
19*

280 GLAUKOS EN PHILEMON'. 
loos. Men hief hem op: geen straal vertoonde zich meer in 
de zaohte oogen, het morgenlicht der wangen was verdwenen, 
het schoone gelaat boog zich voorover op de borst, geen nog 
zoo flaauw tintelende levensvonk was meer te ontdekken in 
het straks nog zoo warme hart, waarover de blonde lokken 
stil nederhingen. ”De smart heeft hem gedood," zeide de 
Satraap, en droogde zich een traan uit de oogen ; want hij 
dacht in de stile, roerende gedaante van den knaap zijn eigen 
zoon te zien, die met den Koning was uitgetogen — en ook 
kende hij wel den vader des heerlijken jongelings, die de vloot 
tegen hem had aangevoerd, en nu met zijn jeugdigen lieveling 
gemeenschappelijk den dood had gevonden. 
De Perzische vloot had in dezen kampstrijd wiciveel geleden, 
dat ze in de haven van Ephesos moest terugkeeren, 
om zich te herstellen. Het schip van den Satraap voerde de 
gestorven jongelingen, in prachtige kleederen gehuld en op 
hunne schilden rustende, met zich. Hij versierde hen met 
bloemen , en liet bij bun brandstapel offerdieren slagten, om 
de geesten der dooden te verzoenen en zachtelijk tot de onderaardsche 
schimmen te doen afdalen. Hunne asch verzamelde 
hij in eene gemeenschappelijke urne, en borg die in de cypressenhagen 
aan de oevers van den Meandros. — Nog in late 
jaren toonde men het monument met twee overhangende treurwilgen 
aan den ingang, en daarbij de rotsgrot, waarin KALLISLES 
gewoond had en in reikhalzend verlangen naar zijn 
lieveling gestorven was. — ICADMOS ook betrad nooit de kust 
van Azle, zonder near de stille dagen van den Meandros en 
het grafteeken zijns zoons te wandelen, en vond eerst kalmter, 
wanneer hij zijne smart in een stroom van gloeijende tranen 
had uitgeweend. 
Dus was het levenslot van twee jongelingen, die, gelijk in 
schoonheid en door warme vriendschap verbonden, den morgen 
hunner dagen in liefde kleedden, en bij haren straal de kiemen 
van toekomstige daden opkweekten. Het lot raapte hen in den 
aanvang hunner loopbaan weg, en trok een donkeren sluijer 
voor de schoone levenstoekomst, die zich voor hen had uitgebreid; 
maar toch is diegene gelukkig te prjzen , wien het 
vergund werd, om, ofschoon nog een jongeling, in den strijd 
voor 't vaderland te vallen, en aan de beminde borst zijns 
vriends te sterven.

SOULOUQUE. 281 
SOULOUQUE. 
(Naar CHAMBERS' Journal.) 
Nog niet lang is het geleden dat de Fransche Moniteur aan 
de wereld verkondigde, dat de hooge raad van bestuur der 
orde van het Legioen van Eer, na behoorlijke beraadslagingen, 
besloten had, dat de ridderorde van ST. FAIISTIN, ingesteld 
door den Keizer van Haiti, voortaan gerekend zou worden 
onder de eereteekenen, welke het den Franschen onderdanen 
veroorloofd is te dragen ; en in de veronderstelling dat 
het eens mogt gebeuren, dat zulk een verlof ook bij andere 
naties gegeven werd, meenden wij de aanstaande ridders van 
ST. FAUSTIN onder onze lezers aan ons te verpligten , wanneer 
wij hen nader bekend maakten met den doorluchtigen persoon, 
aan wien de kalender der heiligen een nieuwen naam te 
danken heeft, en de ridderschap eene nieuwe orde. En aldus 
, onbekend met de dingen die komen zouden, schreven 
wij het volgende met dat doel. 
Even als eene kleine rivier, welker wateren steeds kalm en 
zacht langs de effen oevers stroomden , maar welke, plotseling 
in grootte toegenomen door het water van tallooze beken, 
buiten hare oevers treedt en verschrikkelijke verwoestingen 
aanrigt, zoo hebben ook de schitterende lotgevallen van FAUSTIN 
bun oorsprong aan eene zeer geringe bron to danken, en zijn 
zij alleen van zooveel beteekenis geworden door omstandigheden, 
welke schier geheel en al onafhankelijk waren van 
den wil desgenen die deze lotgevallen ondervond. In 1804 
was zijne keizerlijke majesteit bediende bij een zeker generaal 
LAZARRE een mulat, en had Wen den naam van een goede, 
dikke, vrolijke neger to zijn, die even weinig van literatuur 
als van staatszaken afwist; in 1847 werd hij verkozen tot 
president van de HaItische republiek. Tusschen deze twee 
datums zou men eene reeks van groote daden verwachten, en 
wij vinden er integendeel niets dan een dood tafereel van 
maatschappelijke en staatkundige onbeduidendheid. Dit moet 
men echter erkennen , dat PAUSTIN, toen hij eens tot de hooge 
waardigheid van president opgeklommen was, door eigen toedoen 
op den troon kwam te zitten. Tusschen de jaren 1847

282 SOULOUQUE. 
en 1848 verwierf hij zich in het bloed zijner medeburgers het 
regt op een keizerlijke kroon. 
Ten einde een goed inzigt te verkrijgen in de geschiedenis 
van dezen Keizer, , moeten wij eenige schreden achterwaarts 
doen in de geschiedenis van zijn keizerrijk , welke waarschijnlijk 
bij velen nit de herinnering is gegaan , onder zoovele 
gebeurtenissen van meer belang in onze nabijheid. Desniettegenstaande 
is er veel wat onze belangstelling wekt voor een 
staat, bestaande nit negerslaven , die zich zelven hebben vrijgemaakt 
, die gedurende de laatste vijftig jaren beurtelings 
democratische republieken »in tegenwoordigheid van het Opperwezen", 
en vorsten bij de gratie Gods" hebben uitgeroepen; 
een staat welke een hooggetitelden adel en strenge regels van 
hof-etiquette bezit, maar waarin hertoginnen en markiezinnen 
voor een stuiver tabak , zeep en sterken drank verkoopen; een 
staat in het bezit eener beraadslagende volksvertegenwoordiging, 
en van eerie eigen journalistiek , maar waarvan de 
vorst nog maar even begonnen is met spellen te leeren ; een 
staat eindelijk, waarin het Roomsch-Catholieke geloof staatsgodsdienst 
is en, op weinige uitzonderingen na , door de geheele 
bevolking beleden wordt, maar waarin de heerschende 
partij de fetisch-dienst uitoefent, en bezwerings-dansen danst. 
Omstandigheden, welke in verband stonden met het strijden 
voor de vrijheid in de Fransche colonie St. Domingo, tegen 
het einde der vorige eeuw, zoowel ale het verschil van be- 
Behaving dat daar bestond tusschen de negers en de mutatten 
, legden den eersten grond tot de verbittering tusschen 
deze twee afdeelingen van de gekleurde bevolking des eilands, 
en deze brak nit in openlijke oneenigheden, zoodra de blanken 
verdreven waren ; ofschoon artikel 14 van de grondwet door 
DESSALINES geproclameerd, verklaarde : »dat, daar alle onderscheid 
van kleur tusschen kinderen nit dezelfde huishouding, 
wier vader aan het hoofd van den staat is, noodzakelijk 
ophouden moest, de Haitibrs voortaan bij uitsluiting den geslachtsnaam 
van Zwarten dragon zouden", — zoo volgde toch 
geene toenadering der gemoederen nit deze op hoog gezag bevolen 
zamensmelting der kleuren; en de geschiedenis van het 
eiland bestaat schier alleen uit de vermelding eener reeks van 
veranderingen en omwentelingen, te weeg gebragt door de voortdurende 
oneenigheden tusschen zwart en geel, welke nu eens

SOULOUQUE. 283 
uitliepen op eene gele republiek, dan weder in eene zwarte 
monarchie; door eene dezer omwentelingen kwam ?AUSTIN op 
den troon. 
In 1810 sneuvelde de generaal LAMARRE, terwijl hij La Mole 
voor de Mulatsche partij verdedigde tegen CHRISTOPHE, die 
toen Haitisch generaal was, vroeger knecht in eene herberg 
geweest was, en later koning werd. FAUSTIN SOULOUQUE deed 
to dien tijde dienst als adjudant zijns meesters, on men zegt 
dat deze hem belast had, ora Ain hart over te brengen naar 
efrrioN, die ale dictator over eene republiek in het zuidelijke 
gedeelte van het eiland heerschte, waarin de kleurlingen 
den boventoon voerden, terwijl CHRISTOPHE, een zwarte, in 
het noordelijke gedeelte zijn scepter zwaaide. PATioN benoemde 
menu.; SOULOUQUE tot luitenant bij quo lijfwacht, 
en vermaakte hem bij zijn dood aan den erfgenaam zijner 
waardigheid, Dorm, ale uitmakende een gedeelte der bezittingen 
en roerende goederen van het presidentschap. BOYER 
verbond hem aan de dienst eener zekere Mlle JOUTE, die hem 
op dezelfde wijze door PATION vermaakt was, en die SOULOUQUE 
gebruikte ale eerste bediende bij hare handelszaken in sterken 
drank. 
In 1847 genoot SOULOUQUE de eer van commandant te zijn 
van de lijfwacht van den president utentl ; en toen daze plotseling 
overleden was, waren de stemmen zoowel van den senaat 
ale van de partijen in den staat, gelijkelijk verdeeld tusschen 
twee candidaten. Nadat acht achtereenvolgens gehouden stemmingen 
hadden doen zien , dat geen van beide partijen voor 
de andere nit den weg Wilde gaan en due de moeijelijkheid 
oplossen, stelde de president aan den senaat — bij welk ligchaam 
overeenkomstig de grondwet het regt der verkiezing 
berustte een derden candidaat voor, die, al was 't alleen 
daarom , dat niemand hem kende, met algemeene stemmen verkozen 
werd ; en op deze teenier werd ?AUSTIN SOULOUQUE, zoowel 
tot zijne eigen verbaziog ale tot die der overige wereld, 
plotseling aan het hoofd der Haitische republiek gesteld. 
De nieuw benoemde, een man ongeveer zestig of twee-enzestig 
jaren oud, maar die er niet ouder nitzag dan iemand 
van veertig jaren, onderscheidde zich zeer door zijne schroomvalligheid 
, maar 't was eene schroomvalligheid van bijzonderen 
aard. Hij had eene onoverwinnelijke vrees voor tooverij, en

284 SOULOUQUE. 
aan deze zwakke zijde van den man moeten de stroomen 
bloeds geweten worden, waardoor hij van den presidialen 
zetel naar den keizerlijken troon waadde. Al de presidenten 
die BOYER opgevolgd waren en dus de voorgangers waren van 
SOULOUQUE, waren Of zeer vroegtijdig gestorven, of voor zij 
het eerste verjaarfeest hunner verkiezing vieren konden , afgezet; 
en de laatste president voor SOULOUQUE. RICHA, was 
juist op den avond van dat verjaarfeest gestorven. Dit waren 
verdachte omstandigheden, en zij waren voldoende om de vrees 
van hen die in YASUO= geloofden, waaronder de nieuwe 
president zonder twUfel behoorde , wakker to maken. VANDOUX 
is een Africaansehe afgod, wiens dienst op St. Domingo 
overgebragt was, door de als slaven ingevoerde negers , een 
afgod, die zich openbaarde in den vorm van eene slang, welke 
opgesloten in eene doos, aan hen die hem dienen mededeelt 
wat hij weet aangaande verborgen zaken , en dat wel door 
bemiddeling van een hoogepriester en priesteres, papa-loi en 
mama-loi genaamd , die door hunne betrekking tot de slang 
groote tooverkrachten bezitten. De dienaars van VANDOUX 
onder de voormalige slaven op St. Domingo — en hetzelfde 
geldt van de tegenwoordige vrije bewoners van dit eiland — 
vormden eene geheime vereeniging, waarin men niet opgenomen 
werd dan na het afleggen van een plegtigen eed, waarbij 
tormaliteiten plaats hadden , zoo verschrikkelijk als ze in eene 
Africaansche verbeelding kunnen opkomen. Somtijds moest er 
een kop nog warm geitenbloed opgezwolgen worden tot bevestiging 
van den eed, welken men aflegde, om eer den dood 
to ondergaan, of te doen ondergaan, dan te dulden dat de 
geheimen der vereeniging geopenbaard werden. Somtijds ook 
gebruikte men ossenbloed , en dit werd dan gemengd met tafia, 
eene soort van sterken drank, welke men in die streken maakt, 
om wat meer gear te geven aan de plegtigheid. 
Nu had souLoucluE zich in 't hoofd gezet, dat eene of andere 
bezwering, uitgewerkt door de hulp van vANDoux , de oorzaak 
.geweest was van den vroegtijdigen dood of afzetting 
zijner voorgangers, en dat hij, door in hetzelfde paleis te gaan 
wonen en denzelfden senaatszetel in te nemen, ook onder dezelfde 
magt als zij zou gebukt gaan. Mad. SOULOUQUE randpleegde 
over deze zaak de mama-loi, die eene zeer belangrijke 
plaats innam ander de tooverheksen van Port-au-Prince, en

SOULOUQUE. 285 

kreeg tot antwoord dat er volstrekt geen gevaar verbonden 
was aan het bezetten van den presidialen zetel, maar dat de 
tooverij — deze toch was er bij in 't spel — verrigt was door 
toedoen van een beeld, dat BOYER in den presidents-tuin had 
laten begraven, voordat hij het eiland verliet ; en dat .niet 
voordat dit prachtige beeld weder in zijn vorigen staat zou 
hersteld zijn, de kracht der tooverij zou verbroken worden, 
welke maakte dat geen presidentschap de voile twaalf maanden 
van een jaar duren kon. SOULOUQUE, wat gerustgesteld, doordat hij nu bepaald wilt, wie zijn vijand was, beval dadelijk, 
dat er een onderzoek in den thin werd bewerkstelligd, en 
zorgde ook dat er tegen-bezweringen werden uitgevoerd door 
een zekeren broeder JosEpa, een man wiens geschiedenis zoo 
merkwaardig is, dat zij wel eene kleine vermelding verdient. 

Gedurende de onlusten welke plaats vonden in den tijd tusschen den afstand van BOYER en de verkiezing van SOULOUQUE 
begaf zich een zekere neger, AoAdx genaamd, in den dosch 
welke de natuur den mensch schenkt , getooid, behalve dat 
hij een linnen kleed om zijne lendenen gewikkeld had, een 
strooijen hoed op zijn hoofd droeg, en ontzettend groote sporen 
aan zijne naakte hielen bevestigd had, near het kruis dat op 
de markt zijner geboorteplaats was opgerigt, en legde daar 
in 't openbaar een eed of om geene verandering in zijn toilet 
te maken voordat de bevelen der goddelijke voorzienigheid waren 
ten uitvoer gebragt; deze bevelen bestonden hierin, zooals hij aan 
de menigte die zich rondom hem vergaderd had verklaarde, dat 
de ongelukkige zwarten alle Mulatten zouden verdrijven en de 
eigendommen van dezen onder zich verdeelen. Zijne hoorders 
schenen niet zulke vorderingen gemaakt te hebben in de cornmunistische leeringen , want er ontstond een hevig gemor onder 
de vergadering, en aller oogen werden gerigt op een paar 
zeer armoedige mulatten, die een deel uitmaakten der vergadering. )10, deze zijn negers I" riep ACAUX met tegenwoordigheid van geest uit. En een andere zwarte, die bediende 
was in eene tafia-slijterij daar in de nabijheid, deed eenige 
stappen voorwaarts, en bevestigde en omschreef deze uitspraak 
in de volgende woorden : »AckaN heeft geltjk , want de Maagd 
heeft gezegd (in Neger-Fransch): Negue riche qui connait 
et e'cri, cila mulcite; mulcite pauve , qui pas connait li ni deri, 
Gila negue — (Een rijke neger die lezen en schrijven kan is 


286 SOULOUQUE. 

een mulct; een arme mulat die noch lezen noch schrUven 
kan, is een neger). Deze zwarte, Wiens naam JOSEPH was, 
verbond zich naderhand als veldprediker aan AcAas's leger, 
eene bende van half naakte wilden, die het land rondtrokken 
plunderende , moordende en brandende , overeenkomstig het 
beginsel dat hij hun ingeprent had, op welke troepen hij een 
aanmerkelijken invloed uitoefende, door middel zijner bezweringen van VANDOUX, welke hij van tijd tot tijd afwisselde met 
lofzangen aan de H. Maagd, ten einde aan ieders smaak to 
voldoen. Gedoscht in een wit hemd en een wijde broek, en 
met een witte zakdoek om zijn hoofd gebonden, was broeder 
JOSEPH, zooals men hem nu noemde , er steeds mede bezig 
om aan zijne hoorders het ware onderscheid tussehen negers 
en mulatten aan to toonen , vooral wanneer het geval zich 
voordeed dat zij uit liefde tot hun geslacht, aan een rijken 
zwarte genade wilden betoonen ; maar toen ACAbS, na tallooze , onbeschrijfelijke wreedheden to hebben begaan, onder 
welke bedrijven hij zich den naam gaf van ”beschermer der 
lijdende onschuld", wanhopende aan de dankbaarheid zijner 
volgelingen , zich door een pistoolschot van het leven beroofde , — toen zeide ook broeder JOSEPH zijn zwervend leven 
vaarwel, legde zich uitsluitend op de tooverij toe, en zette 
zich in Port-au-Prince neder, waar even als in sommige 
hoofdsteden in onze nabijheid, met die tooverij tamelijk goede 
zaken konden gemaakt worden. 

Bij dezen man nu zocht SOULOUQUE hulp in zijn strijd tegen 
het begraven beeld , en den kwaadwilligen invloed, welken 
het uitoefende ; maar terwijl hij met deze maatregelen bezig 
was, verspreidde zich het gerucht omtrent den toestand van 
bijgeloof waarin de president zich beyond, en wie er verlicht 
waren onder het yolk, lachten hem uit, en wreekten dus op 
hem hunne dwaasheid welke zij getoond hadden door een man 
tot hun opperhoofd to kiezen , die lezen noch schrUven kon, 
en wiens nationaliteit aanleiding geven moest dat hij bij zulke 
omstandigheden wel onder dergelijken invloed komen moest. 
Dat uitlagchen hinderde sour.ouQuE wel ; maar zijne vrees was 
zoo groot, dat hij toch met zijne opgravingen in den tuin 
voortging ; maar de president beproefde toch aan den anderen 
kant door naauwlettend toe to zien op den staat der zaken, 
de spotzucht der beschimpers to logenstraffen. Ongelukkiglijk 


SOULOUQUE. 287 
echter begonnen, ondanks de stilzwijgendheid der ministers, 
ophelderende anecdotes en geruchten onder het yolk te loopen, 
betreffende de groote onwetenheid en wonderlijke misstappen 
van het hoofd van den staat, en de spotternijen verdubbelden 
zich. Dit was nu niet mooi en onbillijk. SoutouQuE toch 
had niet door eigen kuiperij zijne hooge betrekking verkregen 
, maar door de algemeene stemmen van de verkiezende 
vergadering, en zoo al bij sommige vroegere daden, de bijgeloovige 
neger zich in hem verraden had, zoo maakten 
andere zijner daden het meer dan waarschijnlijk dat hij opregtelijk 
begeerde zijn pligt te doen. SouLouguE veranderde 
nu van taktiek. De naleve onwetenheid waarmede hij vroeger 
voor den dag kwam, moest nu pleats maken voor een 
voorwenden van bekwaamheden en daarop rustend zelfvertrouwen. 
Ddpéches en regeringspapieren, welke aan hem gerigt 
waren, werden nu op hoogmoedige wijze uit de handen 
des ministers gerukt, schijnbaar met de meeste oplettendheid 
doorgelezen en dan opgeborgen, ten einde zij later door een 
of ander vertrouweling, die lezen kon , mogten gelezen en 
duidelijk gemaakt worden. Maar misnoegen en haat tegen de 
klasse van menschen die hem bespotten, omdat hij er zich zoo 
over bekommerde, om hunne achting te bezitten, begonnen 
zich in SOULOUQUES hart to doen gelden , en zoo naderde hij 
al meer en meer tot de ultra zwarte partij, die alleen sympathie 
voor hem scheen te bezitten, en met welker laden hij Creoolsch 
spreken mogt, zonder vrees van aanhoudend beoordeeld te 
worden. Het peuple noir, zooals zij zich zelven noemden, dat 
zoo lang bij de aanzienlijkste klassen in ongenade geweest 
was, aarzelde niet om uit deze omstandigheden zijn geluk to 
zoeken , en elken morgen bragt een of ander zwarte boodschapper 
naar het paleis eene of andere nieuwe spotternij over, 
welke men ten koste des presidents verspreid had, en deze 
werd door dit alles bevestigd in den argwaan welken hij opgevat 
had, dat de mulatten en de gematigde zwarte partij 
medepligtig waren aan de zaak van het begraven beeld. Langzamerhand 
werd het voor eene bende zwarten eene gewoonte, 
om zich des zondags bij de poorten van het paleis te verzamelen 
, en wanneer de president van de parade wederkeerde, 
hem op deze en dergelijke wijze aan te spreken: ',President, 
peuple noir begeert dat voortaan alle gekleurde mannen

288 SOULOUQUE. 
van de openbare bedieningen buitengesloten worden"; en SOULOUQUE, 
die, dank zij der bezwering van VANDOUX, op dezen 
tijd reeds meer dan dertien maanden president was, en dank 
zijne herhaalde schendingen der constitutie en andere winekeurige 
onderdrukkingen , welke men niet had gestraft , verlost 
was van zijne vrees voor de meerderheid der mulatten, — 
souLouQuE gaf genadiglijk een gunstig antwoord op dit verzoek. 
Op een anderen dag begeerden de zwarten dat de 
roode kleur in de nationale vlag, het zinnebeeld van de gekleurde 
bevolking, zou weggenomen worden. Wederom op een 
anderen tijd drongen zij aan op bet herstel van de constitutie 
van 1816, waardoor het presidentschap zou veranderd worden 
in een levenslang dictatorschap, het kabinet zijn ontslag krijgen 
zou, en in plaats van verantwoordelijke ministers, eenvoudig 
secretarissen komen zouden. SOULOUQUE, bij wien toen alle 
edele gevoelens waren uitgedoofd door zijne woeste Africaansche 
natuur, was zeer bereidvaardig om deze verzoeken toe 
te staan , doch was voorzigtig genoeg, om de uitvoering dier 
plannen uit te atellen, totdat eene gebeurtenis even verschrikkelijk 
als de moord der Janitsaren door Sultan nummoun genoegzaam 
vrees aan de tegenpartij zou hebben ingeboezemd 
om allen tegenstand te voorkomen. 
In overeenstemming met dit plan gaven den 16d.. April 
1848 drie kanonschoten uit het paleis gelost, het gewone 
teeken, dat het land in gevaar was. Zooals door de wet was 
voorgescbreven , begon op dit teeken het landvolk van 15 mtjlen 
in den omtrek , zich te verzamelen in de hoofdstad, welker 
inwoners gewapend door de straten renden ; en generaals, 
senatoren, afgevaardigden en andere ambtenaren snelden naar 
het paleis om daar te vernemen naar de oorzaak van het 
alarm, en om de bevelen van den president te vernemen. En 
toen de buitenpoorten van het paleis gesloten waren, werden 
op het plein en in de gangen van het paleis, de mulatsche 
ambtenaren van alle rangen, welke zich hier verzameld hadden, 
op eene schandelijke wijze door de lijfwacht van den 
president, bijgestaan door den president zelven, vermoord, als 
een voorspel op de invoering van de constitutie van 1816. 
Het moordtooneel verplaatste zich spoedig van het paleis naar 
de straten. Het bloedbad duurde drie dagen, en ging vergezeld 
van plundering en brandstichting , terwijl de mulatten

SOULOUQUE. 289 
door een panischen schrik getroffen, geen wederstand boden, 
maar naar de vreemde consulaten vlugtten , en aan boord van 
vreemde oorlogschepen bescherming zochten. Eindelijk slaagde 
de Fransche consul er in, om, door uit te weiden over de 
uitwerking welke dit alles op de publieke opinie in Europa 
hebben zou, eene zoogenaamde amnestie van SOULOUQUE to 
verkrijgen , wiens ijdelheid, niettegenstaande zijne barbaarsche 
wreedheid, hem gretig deed verlangen naar de goedkeuring 
der beschaafde wereld. Maar bij het ontvangen van het vreeselijke 
nieuws uit de hoofdstad, was op eens in het zuiden van 
het eiland een opstand uitgebroken onder de mulatten. De 
president begaf zich derwaarts. Hiervan waren wederom de 
vreeselijkste tooneelen van moord en geweldenarij het gevolg. 
Gedurende zes maanden werd het eiland als overstroomd met 
bloed; en niet voordat het laatste gemor van hen die waren 
overgebleven door schrik gestild was, keerde SOULOUQUE naar zijne 
hoofdstad terug. Hij deed zijn intogt door triumfbogen, welke 
vol opschriften waren, waarin men den overwinnaar met geestdrift 
het welkom toeriep. Toen hij zich verwaardigde op deze 
opschriften zijne aandacht te vestigen , en in korte woorden 
daarover zijne goedkeuring te betuigen , kende de geestdrift 
van het peuple noir perk noch palen meer, , daar men veronderstelde 
dat »de president lezen geleerd had." Dagelijks 
werden de aanspraken van den Haitischen senaat , en van de 
kamer der vertegenwoordigers, waaruit alle mannen van karakter 
verdreven waren, welke aanspraken te vinden waren in 
den Haltischen Moniteur, walgelijker van vleijerij , totdat op 
den 2 5"en Augustus 1849, in overeenstemming met eene petitie 
door het yolk ingezonden , en toegestemd door de kamers, eene 
menigte senatoren te paard zich naar het paleis begaven en 
op het hoofd van den president FAUSTIN SOULOUQUE, »door 
wiens onuitsprekelijke weldaden , de instellingen van het land 
bevestigd waren", een kroon van verguld bordpapier plaatsten 
, waardoor hem het regt gegeven werd om voortaan den 
titel to dragen van Keizer van Haiti. Z. M. FAUSTIN I, antwoordde 
op deze senatoriale aanspraak met een enthusiastisch 
»Vive la libertd , vive l'e'galite"' ; en vervolgens trok hij vergezeld 
van een talrijken stoet, en begroet door de toejuichingen 
des yolks, onder het gebulder van kanonschoten , naar 
de kerk, waar een Te Deunz werd aangeheven , met zulk eene

290 SOULOUQUE. 

muziek , als waarover de keizerlijke kapel te beschikken had, 
en welke in sterkte van geweld vergoedde wat hear in 
harmonie ontbrak. Maar de nieuwe keizer was er geen man 
naar, om zich tevreden te stellen met eene bordpapieren kroon, 
hoe rijkelijk ook verguld, noch met eene krooning door de 
algemeene stemming. Ofschoon een getrouw dienaar van VAR-. 
DOD% was het toch zijne grootste zucht om geteld te worden 
onder de Christelijke monarchen , en bij gevolg werden er 
onderhandelingen met Rome geopend, om te verkrijgen dat 
een geestelijke van hoogen rang naar Haiti gezonden werd 
om de krooning te bewerkstelligen ; want, hoe vreemd het ook 
klinken moge , Haiti had een keizer gehad en een koning, en 
had zich nu wederom een keizer aangeschaft, — maar een bisschop had het, sedert de verdrijving der blanken, niet meer 
bezeten. Tot op dezen tijd toe is de geestelijkheid op Haiti, 
op weinige uitzonderingen na, niet veel bijzonders; zU bestaat 
meest uit ongeordende priesters van allerlei naties, die hier 
een schandelijk onzedelijk leven leiden , en in broederlijke 
eendragt verkeeren met de priesters van VANDOUX. CHRISTOPHE 
verzocht, toen hij den koninklijken titel verkreeg, den Paus 
om een bisschop, maar kreeg nooit eenig antwoord; en gedurende BOYERS presidentschap werden er onderhandelingen 
geopend voor een concordaat, maar deze werden afgebroken , 
omdat het pauselijke hof voor de geestelijkheid grooter onafhankelijkheid verlangde dan het Haltisch gouvernement van 
plan was te geven. FAUSTINS pogingen om zich van een wezenlijken bisschop te verzekeren, bleken ook mislukt te zijn, dear 
zijn onderhandelaar,, door een of andere misstep, te Rome 
slechte vermoedens had opgewekt. Deze persoon echter, die 
zich vrolijk maakte met den titel van Groot-aalmoezenier des 
Keizers, verkoos zijn misstep verborgen to houden en near 
zijn land terug te keeren , terwijl hij zich zelven den titel van 
Bisschop van Haiti gaf; en op doze wijze kwam de krooning 
werkelijk tot stand en werd den 18dea April 1852 met alle 
mogelijke pracht gevierd. 

Tot dusverre hadden wij geschreven , in de voile overtuiging dat keizer SOULOUQUE nog in het bezit was van zijn 
goddelijk regt om slecht te regeren. Maar nu onlangs 
hebben wij de tijding ontvangen dat hij die de titels van 
Hertog van Limonade, en Markies van Marmelade schiep, 


SOULOCQUE. 291 
zijne titels niet langer dragen zal. SOULOUQUE is onttroond 
en de Haftische republiek is wederom uitgeroepen. Hare Iotgevallen 
zien wij met belangstelling te gemoet. 
EEN KEIZER EN EEN DAGBLAD. 
Wij hebben reeds vroeger gesproken van de magische kracht 
der woorden, door Z. M. den Keizer der Franschen op den 
eersten Jan. tot den Oostenrijkschen gezant gesproken. Wij 
bedoelen hiermede op het oogenblik maar alleen den verbazenden 
invloed op de finantidle wereld, op de groote beurzen, het 
eigenlijke hart der tegenwoordige maatschappij. Met JUPITERSkracht 
zijn daardoor de fondsen naar beneden geworpen en 
men heeft berekend , dat die woorden in de eerste veertien 
dagen aan de finantidle en industridle wereld 720 millioen 
gulden gekost hebben. Altijd eene zeer approximative berekening I 
Hoe geheel anders is hetgeen kort te voren in Engeland was 
gezien. leder kent den Times, maar een eenvoudig dagblad, 
al is het ook een groot dagblad. Welnu 1 tegen de Kersfeesten 
heeft een der Redacteuren van dat dagblad de nobele 
gedachte , om van de Christelijk feestelijke stemming, die dan 
in gansch Engeland heerscht, tot een goed doel gebruik te 
maken. In het dagblad verschijnt eene beschrijving van de 
groote inrigting in Field-Lane, het Refuge of homeless poor, 
waar de tallooze ellendigen van Londen, die zonder have of 
huis rondzwerven, voor den nacht een toevlugsoord vinden. 
Wat daar te zien is van de ellende zonder naam en bij niemend 
bekend, die het rijke Londen verbergt, wordt in korte 
maar roerende trekken geschetst. 
En die woorden van het dagblad hadden 66k invloed. Vieren-
twintig uren na het verschijnen van het artikel had de 
Engelsche liefdadigheid reeds eene som van 6000 X in de 
handen van den directeur van het gesticht gesteld , en binnen 
eene maand had de inschrijving, waartoe dat artikel aanleiding 
had gegeven reeds racer dan een half millioen aan vrijwillige 
giften opgebragt. Van alle kanten waren brieven en 
giften ingekomen: Mae gift van 100 X (tusschen twee haakjes : 
vaste jaarlijke giften van 4000 gulden en meer, in eens, komen 
in Amsterdam wel voor) was door een enkel persoon gegeven. 
De woorden van het dagblad hebben dus niet zoo veel gekost 
als de woorden des Keizers , met dit verschil echter : bij de

292 EEN KEIZER EN EEN DAGBLAD. 
eersten hebben alleen de armen gewonnen en niemand ver.. 
loren, bij de anderen zijn velen arm geworden en de winst 
was slechts voor enkele gelukkigen of — beter ingelichten. 
ONKIESCHE LIEFDADIGHEID. 
Een vreemdeling in Amsterdam, had ik het geluk om in de 
groote koopstad rond te dwalen met een Amsterdammer, die mij 
de wondere dingen die ik zag verklaarde en, als vele Amsterdammers, 
bij een zekeren trots op al dat groote, de onoverwinnelijke 
neiging had, om al wat zijne eigen stad betreft te 
beschimpen. 
Het doet er weinig toe wat ik nog al meer zag; maar 
onder anderen zag ik ook, op de met vruchtbare meststof 
rijk gezegende straten, hier en daar werkzaam groote liefhebbers 
van de zindelijkheid. Begeleid door een leegen kruiwagen, 
met spade gewapend, hielden zij zich, zoo al niet 
ijverig, dan toch bezig, om die meststoffen in hun kruiwagen 
te scheppen , of nog vaker zachtjes en gemakkelijk in de wal 
te werken — zoo toch noemen de Amsterdammers hunne 
grachten. 
Mijn vriend verontwaardigde zich grootelijks over de luiheid 
van dat »canaille", en verklaarde, dat het daaraan alleen 
te wijten was, dat de vreemdelingen zeiden, dat hunne wallen 
zomers wel eens stonken , hoewel hij het nooit geroken had. 
En hij kon zich maar niet begrijpen waarom er geen diender 
bij de hand was, om den zondaar vaderlijk te vermanen. 
1k tuurde ondertusschen naar een aantal mystische letters, 
die op 's mans platgedakt hoofddeksel prijkten M. T. V. V. D. W. s. 
Ik vroeg de verklaring en kreeg tot antwoord: »Maatschappij 
ter verbetering van den werkenden stand." 
Ter verbetering! Ja, ziedaar wel onze nieuwerwetsche philanthropen. 
Niet ter ondersteuning, ter verligting, neen, ter 
verbetering Menschlievend zijn zij; maar die wezens, waartoe 
zich hunne liefde uitstrekt, zijn toch voor hen wezens van 
eene geheel andere soort. Zij rigten maatschappijen op, om 
ze te verbeteren, even als men ze oprigt ter verbetering van 
het paarden-, koeijen-, schapen-, kippen-, honden-, varkensras, 
enz. En dan heet het bij paarden nog ter veredeling, 
maar van die arme drornmels ter verbetering. 
En toch worden er menschen gevonden , die door Amstels 
straten willen loopen, met groote letters op het hoofd, dat 
ze daar in 't gareel zijn, om te worden verbeterd.

MENGELWERK
.


HET STRAATGEZANO. 

DOOR 

Mr. J. A. MOLSTER. 

I.
VROEGER. 

In vroegere tijden schijnt het volksgezang bij ons meer ontwikkeld to zijn geweest dan heden. Dikwijls vindt men in 
onze historie over volksliederen gesproken, en dikwijls vindt 
men ook in de placaten der Staten of in de keuren der steden, 

b. v. in die van Amsterdam, gewag gemaakt van het zingen 
bij de straten, of het uitventen van gezangen, die een oproerigen 
geest ademden. De tijden, waarin men leefde, waren veelal 
zOci hagchelijk , dat de burgerij een groot aandeel nam aan de 
politiek. De partijschap, die zich daarbij deed gevoelen, sprak 
in de taal, sprak ook in de liederen des yolks, en van daar 
dat het yolks-, vooral het straatgezang, toen meestal politieke 
onderwerpen behandelde en eene staatkundige beteekenis erlangde, van waar het zich ook laat verklaren, dat de regering 
van stall en land die liederen aan strenge bepalingen onderwierp. Vergunt mij, u eenige der meest belangrijke yolksgezangen uit onze geschiedenis te doen kennen, ten minste te 
herinneren, en op de wetsbepalingen*te wijzen, die vroeger 
daaromtrent gemaakt, en zeker niet van belangrijkheid ontbloot 
zijn. lk begin die herinnering met de tijden van onzen vrijheidsoorlog met Spanje. Van dien tijd of dagteekent toch voor 
mij onze geschiedenis, hoe genegen a,nderen ook mogen zijn, 
om die tot in den nacht der Middeneeuwen te zoeken — naar 
mijne bescheiden meening te vergeefs. 
Het zal wel niet noodig zijn de partijen in onzen tachtigjarigen oorlog to doen kennen. Het waren de Spaanschgezinden en de Orangisten of Prinsgezinden. De Geuzen, eerst 
de wilde Geuzen, zwalpende in hunne vlieboten op het element 

MENGELW. 1859. N". VII. 20 


294 HET STRAATGEZANG. 
van den Hollander, op de zee, eerst alleen als Watergeuzen 
benaamd , gaven later hun naam aan de Prinsgezinden. 
Ook in het maatschappelijke leven scheidde zich de Geus van 
den Spanjool; ook in de redewisselingen op publieke plaatsen 
en in de taveernen deed zich die scheiding van beginselen 
kennen. Is het wonder, dat zij ook in het gezang niet zonder 
invloed bleek te zijn? Wij ontmoeten dan ook vele dusgenoemde 
Geuzenliederen, die vlijtig gezongen werden, en dikwijls dienden 
om den verflaauwden moed te doen aanwakkeren of de tegenpartij 
te tergen; sours ook als een toon, die welgemeend nit 
de Borst oprees. Van dien aard b. v. zijn de volgende regelen 
uit de Geuzenliederen afgeschreven (want bij den rijken oogst 
mag ik slechts eenige weinige regels overnemen). 
Uit een Geuzenlied b. v. (nit het Geuseliedtboek) op den 10e^ 
penning (het lied dagteekent van 1570): 
o Nederland , gy zijt belaitn , 
Dood ende leven voor u staan , 
Dient den tyran van Spanjen, 
Of volgt, om hem to wederstaan , 
Den prince van Oranjen. 
Het was zeker meer uit den volkstoon gesproken , wat 
men in een Brabantsch lied vermeld vindt, getiteld: Jochey. 
.Nu slaet de Spaengiaerts vry: 
De Staten van den Lande , 
Die lieten die trommelen om-slaen, 
Om Ruyters ende Landtsknechten , 
Die willen sy nemen aen. 
Die kinders roepen in Brabant op de street, 
Des morghens vroegh , des avonts laet , 
Jochey! 
Nu sleet de Spaengiaerts vry. 
Gy Duytschen ende Walen , 
Die in de Nederlanden stolt (soldij ontvangt), 
Wy sullen u wel betalen 
Met silver ende root golt , 
Wy sullen de Spaensche heeren al-te-mael 
Ridder slaen met yser ende steel. 
Jochey! 
Nu slaet de Spangiaerts vry. 
Ben derde lied van de Couragieuse Brusselccers bevat onder 
anderen dit couplet;

IIET STRAATGEZANG. 295 
Elck roept: gaat been na Spaengien , 
Met wercken ongeveert (zonder een werk gedaan te hebben), 
Want appeltjes van Orangien 
Sijn hier seer wel begeert. 
Gaet henen maekt kabassen , 
Snijt vijgen en rosijn, enz. 
Daarentegen zou het niet moeijelijk vallen, om ook zangen van 
de Spaansche partij tegen Prins WILLEM I te herinneren, hoewel 
het yolk veelal de zijde des Prinsen koos. Dikwijls was 
ook eene enkele gebeurtenis genoeg om een liedje te doen ontstaan 
, dat, door het yolk zelf vervaardigd , wel zeer populair 
werd, maar niet veel verdienste bezat. Zoo had b. v. in den 
tijd der wilde Geuzen de vlieboot zeker aan menig, minder 
keurig, product het aanschijn gegeven , en zoo deed ook het 
yolk van Amsterdam in 1566 in hun deuntje op BREEDEROO. 
Amsterdam toch hield lang de Spaansche zijde, d. i. de regering 
van onze hoofdstad, daar het yolk integendeel wel Prinsgezind 
was. In 1566 beyond zich ItENDRIS BREEDERODE, om zijne 
onstuimigheid bekend, met zijn gevolg in de stad. De Geuzen 
meenden hierin een gunstig teeken te zien, en vreezende dat 
hun lieveling bedreigd zoude worden , bewaakten zij de herberg 
in welke hij zijn intrek genomen had. De Regering daarentegen 
zag den gast ongaarne in haar regtsgebied , en de bevolking 
hield vast en stiff staande, dat men geene goede inzigten 
met BREEDERODE had. Toen ontstond het liedje, dat algemeen 
gezongen werd en eene groote populariteit erlangde: 
Heer HEINDERIK! 
Kaptein -DERIK 
Be boeren (de regenten) binnen gram, 
Sij hebben lange neuzen 
En Bitten op den Dam (op het Stadhuis). 
Gij moet niet meer van HEINDERIK praten , 
Want HEINDERIK son in de boeijen raken , 
Van de boeijen op 't schavot, 
HEINDERIK , ja! die is cm zot! 
Het liedje doet zien, dat het yolk het zelf heeft zaimgesteld 
, met zijne weinige ervaring , doch ook met zijne naiveteit 
, die gaarne puntig en sarcastisch hare meening uitdrukt, 
als het gebeurtenissen geldt, die boven alles aan het yolk ter 
20 *

296 HET STRAATGEZANG. 
harte gaan. Deze Iaatste meening wordt nog bevestigd door 
een ander voorbeeld. Toen LEYCESTER hier te lande gezonden 
werd, was een groot gedeelte der bevolking met ongerustheid 
voor den quasi-bondgenoot vervuld, en men vond het later 
raadzaam om he stadhuis te Amsterdam met geschut te dekken, 
niet wetende wat er met het Muiderslot gebeuren kon. 
Dadelijk hoorde men op straat: 
Oft 'er verraedt 
Oft oproer quaedt 
Wierde vernomen. 
Men sal tot baet 
Geschut op street 
Hieruit doen komen. 
Maar, wanneer er van het volksgezang dier dagen sprake 
is, zult ge met mij wel v66r alles aan het beroemde WILIIELMUS-
lied gedacht hebben. Geen wonder, voorwaar! Het 
lied zelf, door den beroemden MARNIX PAN ST. ALDEGONDE in 
1568 vervaardigd, maakt op hartelijkheid, warmte en kunstwaarde 
geregte aanspraak. Het volk zag er eene geloofsbelijdenis 
in van den Prins, en toen zich aan dat lied zoovele 
grootsche herinneringen voegden, toen het zoo dikwerf aan de 
overwinnaars tot zegelied, en aan de verdrukten tot troostgezang 
gediend had, toen bet 'bij elk gevecht werd aangeheven 
en het zelfs tot een spreekwoord geworden en gebleven was: 
,,dat zijn ze die Wilhelmus blazen !" — toen erlangde dit lied 
eene algemeene bekendheid, die het zelfs tot heden toe niet 
heeft verloren. Vergunt mij om u daaruit een paar coupletten 
of te schrijven, zooals die in den oorspronkelijken tekst luiden. 
WILIEELMUS van Nassouwen 
Ben ick van Duytschen bloed, 
Het vaderlandt getrouwe 
Dien ick tot in de doot, 
Ben Prince, van Oraengien 
Ben ick vry onverveert. 
Den Coninck van Hispaengien, 
Heb ick altijt ghe-eert. 
Oorloff mijn arms sehapen, 
Die sijt in grooten noot , 
U Herder zal niet slapen, 
Al out ghy nu onbloot.

IIET STRAATOEZANG. 297 
Tot Godt wilt u begeven! 
sijn heylsaem woort neemt aen , 
Ms vroome Christ'nen leven , 
'T sal hier haest sijn gedaen. 
Voor Godt wil ick belijden , 
Ende sijner grooter macht , 
Dat ick tot gheenen tijden 
Den Coninck heb veracht; 
Dan dat ick Godt den heere 
Der hoogsten majesteit, 
Heb moeten obedieren 
In der geregtigheyt. 
Na, het sluiten van het 12jarig bestand zag men binnenlandsche 
twisten woelen, en was het yolk in partijen verdeeld. 
De godsdienstgeschillen tusschen de hoogleeraren GOMARUS en 
Aummus, de teregtstelling van OLDENBARNEVELDT , de twisten 
omtrent COSTER'S Academie hielden de partijen bezig, en gaven 
geredelijk aanleiding tot menig gezang , waarin de gemoederen 
zich lucht trachtten te geven. De meesten dier gezangen zijn 
van zeer bitteren inhoud , en de groote VONDEL leende er meer 
dan eens zijne pen toe om volkszangen in dien geest op te 
stellen. Zoo waren te Amsterdam, toen de Remonstranten 
hunne preken hielden, door de Gomaristen vele liedjes daartegen 
verspreid van zeer vuilaardigen inhoud ; een daarvan 
luidde onder anderen: 
Begint gy Arminianen op Zondag wear te preeken , 
Zoo milieu er een deel in het water worden gesteeken. 
VONDEL deed vele liedjes op de Contra-Remonstrantsche 
predikanten in den mond des yolks overgaan , die zich dan 
ook niet ontzagen om op den preekstoel zich aver de regering en 
het yolk te beklagen , »die meer naar poeten en juristen dan 
naar de leer der kerke hoorden." KALKOEN, TRIGLAND, smour, 
werden alien door VONDEL belagchelijk voorgesteld , en het 
yolk zong gretig de regels op den rooden neus van den den, of 
de zwaarlijvigheid van den ander. Vooral toen de predikanten 
zich tegen &UAL COSTER'S schouwburg met klem van redenen 
verzetten , waaronder de predikant OTTO RADIUS een der voornaamsten 
was, dichtte vortnEr, zijn Otter in het Bolwerk en 
De Poeten tegen de Consistorie, en toen de onverdraagzaamheid 
zoo verre ging, dat de Remonstrantsche predikant IIANEKOP

298 
HET STRAATGEZANG. 
werd ontslagen, werd door VONDEL De Ronnnelpot van 't Hanekot 
vervaardigd, zooals hij het noemde, 
Om te kaanwen veur begijnekoeck 
En te neurien lijck Hangsje Hangebroeck — 
hetgeen bewijst, dat het werkelijk een straatdeun was. Evenzeer 
viel VONDEL den oud-Burgemeester REINIER PAAUW aan, 
die als regter in de zaak van OLDENBARNEVELD gezeten had, 
en die door onzen dichter daarom vrij hevig in zijn Reintje 
tie 'Fos werd gehekeld. Het slot van dit liedje, 
— gemaekt om op de brag te zingen , 
Al zon REINTJE er nit zijn vel om springen — 
getuigt weder, dat het door den opsteller voor het yolk vervaardigd 
werd. De ruimte ontbreekt mij om u al de genoemde 
liedjes in bun geheel mede te deelen ; dit weinige moge genoeg 
zijn om te toonen, dat ook het 12jarig bestand zeer 
rijk was in gezangen voor het yolk vervaardigd en vlijtig door 
hen gezongen. Hoezeer niet elke vrucht van dien rijken bodem 
vermeld kan worden , kan ik u toch de herinnering aan het 
"Scheepspraetjen" niet onthouden , hetgeen door HUYGENS bij 
den dood van Prins MAURITS is vervaardigd, en betgeen ik u 
dringend verzoek eens even na te slaan. 
Het is evenwel niet het eenige lied, dat bij het volk in aandenken 
bleef en de daden van het huis van Oranje vermeldde. 
Ik kan u nog wijzen op het Princelied van onzen PERS , ter 
eere van FREDERIK HENDRIK gedicht, en op de tafelliederen 
van RHIJNENBURGH, die spoedig in den mond des yolks overgingen 
, en waarin dezelfde Prins, vooral na zijne inneming 
van den Bosch en Wezel verheerlijkt wordt. Edn van deze, Het 
Hollandsch Roemertjen, moet ik in uwe gedachten terugroepen. 
Ik breng je een Hollandsch Roemertjen 
En drink het schoontjes nit. 
En dat op de gezondheid 
Al van d' Oranje spruit. 
Het glaasjen verstaat den zin , 
Snap in. 
En draagt daarom geen ronw, 
'T is een sant& al voor den Prins, 
Het edel huis van Nassouw.

NET STRAITGEZANG• 2'9 9 
Waar is de waard al van het huis, 
Komt hij niet voor den dag? 
En is hij dan geen prinsenman, 
Zoo rekent gelag. 
Het glaasjen verstaat den zin, 
Snap in. 
En draagt daarom geen ronw. 
'T is een sant& al voor den prins. 
Het edel huis van Nassonw! 
Minder gelukkig was WILLEM II. Zijn niet zeer meegaand 
karakter, zijn aanslag vooral op Amsterdam werd zeer euvel 
door de burgerij opgenomen, en zoowel in bet diakenzakje in 
de N. kerk als op straat ken men het vernemen, teen die. 
stadhouder aan de kinderziekte overleden was: 
De Prins is dood, 
Mtn gaaf is groot; 
Geen blijder maar 
In 80 jaar. 
De regering van mum& II had ons yolk, geleid door de 
aristocratische of anti-stadhouderlijke partij, van de regering 
van het huis van Oranje doen afstaan. De regering van DE 
WITT als stadhouder evenwel, teekende zich door belangrijke 
feiten , en teen het water tot aan de lippen kwam , toen ons 
land van alle kanten werd bedreigd en alles radeloos was 
en reddeloos scheen , toen strekte men weder smeekend de 
handen uit naar Oranje, en uit het hart rees de toon des yolks, 
en daverend weergalmde het van straat tot straat en van 
plein tot plein: 
Al isser ons prinsje nog zoo klein, 
Alevel zal hij stadhouder zijn. 
Dat hij het werd, en wat de groote WILLEM III deed voor 
ons land — bet blijve bij u en bij mij altijd in gezegend 
aandenken! 
Eene enkele bijzonderheid mag voor mijn onderwerp hier 
niet verzwegen worden, daar het tot de oplossing van ons 
vraagstuk wel een sleutel geven kan. De vloot lag voor 
Scheveningen ten anker, terwijl de Engelschman vrijelijk op 
zee vrijbuitte. Janmaat hunkerde naar zee en morde er over, 
dat men den vijand het veld vrij liet. De Staten evenwel, 
den benarden toestand des lands inziende, schreven bedestonden

300 HET STRAATGEZANG. 
uit, doch... lieten de vloot voor anker liggen. De matrozen 
hadden niet zoodra dit besluit vernomen, of zij drukten hunne 
verontwaardiging in een vrij krachtig liedje uit, en zongen: 
Bedestondim , 
Stomme honden , 
Helpen niet voor d' Engelsehman ; 
Maar een vloot in zee gezonden , 
Dat is 't wat ons helpen kan. 
'Lou het uit deze bijzonderheid niet blijken, dat het yolkslied, 
wil het ingang vinden, bij uitstek practisch moet zijn? 
Daarom maakte de matroos zich zelf een lied, omdat het behoefte 
was voor zijn hart om zijne verontwaardiging lucht to 
geven, en daarom zong Janmaat ook vlijtig meg, als er van 
TROMPS huwelijk werd gewaagd: 
Ja, trompen en trompetten, 
Blaast op een gonden toon , 
Nu TROMP de oorlogswetten 
Verlaat voor VENUS zoon. 
Hij mkt het staal van 't lijf, 
Voor 't zijdgeweer een wijf. 
Vormt weer Trompen , 
Stale rompen , stout en stiff. 
Gaarne zou ik nog met u eenige rijmpjes doorloopen uit 
den tijd der Bataafsche republiek; de verdrijving van Prins 
WILLEM V gaf daartoe gereedelijk aanleiding; doch wij moeten 
ons bekorten, en wijden liever nog een enkel woord aan 
andere dan de politieke rijmen en liedekens, die wij tot nu 
toe beschouwden. 
De oogst is hier schraler, want de gebeurtenissen wisselden 
elkander weleer zóó snel af, dat de staatkundige toestand stof 
te over gaf voor bet volksgezang; evenwel, wij vinden vele 
liedekens vermeld, die joist niet van politieken inhoud waren. 
De kamers der "Rhetorykers" leverden een rijken oogst van 
meestal vrij onbeduidende liedjes. HOOFT daarentegen was 
gelukkiger. Zijne zangen zijn uiterst zacht en bijkans haliaansch, 
en met moeite onthoud ik mij, u de rei uit Oranida, 
Baeto, of de versjes aan zijne vrouw LENORE HELLEMANS af te 
schrijven. Ook HUYGENS in zijn Voorhout en VONDEL b. v. in 
zijn Wildzang en Beekzang gaven schoone bijdragen tot dit 
gedeelte onzer letterkunde.

IIET STRAATGEZANG. 301 
Ook op Nieuwejaarsdag en op Paschen en Pinkster schijnt 
veel op straat gezongen to zijn, ten minste eene keur van 
Amsterdam verbiedt dit zingen uitdrukkelijk, aangevende, dat 
daarvan doorloopend misbruik werd gemaakt (Handy. II, 1031). 
Of evenwel de zang zelf ver bij het yolk gevorderd was, 
mag men betwijfelen. Ten minste leest men, dat Prins mituuTs 
bij de inwijding van den schouwburg door de muzijk van zes 
speelluyden werd verrukt. Wat het straatgezang betreft vindt 
men den »Rommelpot" vermeld, een instrument, dat niet dan 
eon schor, oorverdoovend geluid gal; wat de zang der liedjeszangers 
bij zulk een accompagnement geweest zij , is ligt te 
bevroeden. Ook was het dikwijls de gewoonte om op wagens 
of schuiten schilderijen ten toon te stellen en daarbij liedjes 
to zingen. Meestal had dit eene staatkundige strekking. Zoo 
best men b. v. hiervan tijdens DE WITT, hetgeen het scherpe 
placaat van dien Raadpensionaris tegen de verspreiding van 
»seditieuse" liedjes ten gevolge had. 
De Regering zelve trok zich dan ook in den regel het zingen 
van staatkundige liedjes ten sterkste aan, doch meestal zonder 
baat. DE WITT gaf order de schuiten to visiteren om to zien 
of die ook seditieuse personen vervoerden , en deze aan de 
poort aan to houden ; — met verlof om able drukkerijen te bezoeken. 
Liedekens of referijnen te verkoopen of te drukken , 
werd bij placaat van 20 Dec. 1581 en 21 Nov. 1584 verboden, 
op boete van 100 Carolusguldens. Toen Engeland en 
LEICESTER in het straatgezang werden gehekeld , werd daartegen 
bij placaat van 9 Aug. 1587 gewaakt, en toen de ongebondenheid 
klom en een zeker Buyrtpraetjen in 1608 verschenen 
was, werd door de Staten hun vorig placaat gehandhaafd, 
met bijvoeging van eene arbitrale correctie, welke bloote 
willekeur nog sterker gehandhaafd was bij een oud placaat van 
1559, dat het verspreiden van seditieuse liedekens, referijnen, 
enz. tot meerdere transquilliteit der onderdanen strafte naer de 
gelegenheyt van saken, als sijnde dit eene daad die in een land 
van goede justitie niet kon worden geduld. Die placaten zijn 
herhaaldelijk , bijkans telken jare , hernieuwd en naar bevind 
van zaken geregeld. De vrijmoedigheid der »Rhetorykers" 
sehijnt tot het placaat van 1559 aanleiding te hebben gegeven. 
Ook in. Amsterdam werd er tegen dit misbruik ijverig gewaakt, 
en het is wel belangrijk daarbij een oogenblik stil te staan.

302 HET STRAATGEZANG. 
Eene keur vat' 1648,31 Julij , is b. v. van den volgenden inhoud; 
”Alsoo Mijne Heeren van den Gerechte bevinden , ende by 
klagte voorgekomen is, dat in kleynagtinghe van hare voorgaende 
keuren, waerby verboden is, met eenige liedekens, gedruckte 
Nieumaren , prenten , boekskens ofte diergelyke by de 
straeten om to loopen, ofte anders dan in winkels voor te 
staen (d.i. te koop te venten), verscheyden personen haer vervorderen 
, niet alleen hetzelve te plegen , maer ook op de 
bruggen ende andere publieke plaetsen daermede voor te staen: 
Soo is't , dat haerEdelen daerin willende voorsien , op nieuws 
geordonneerd en gewillekeurd hebben , gelijk zy ordonneeren 
en willekeuren by dezen, dat niemand , wie by zy, voortaen 
sich onderwinde met eenige sodanige Liedekens , Referijnen, 
Prenten , Nieuw Maren, en andersints , hoedanig die souden 
mogen wezen , by de straet om te loopen, of op eenige publique 
plaetsen, bruggen, markten , of straten voor to staen, te singen 
(men lette op dit woord), te lezen ofte dezelve to distribueren 
op de verbeurte van de voorsz. gedruckte ende geveylde Liedekens 
, ende nog f 6 voor de eerste en f 12 voor de tweede 
mael achterhaelt wesende to betalen en voor de derde mael 
arbitralick by Mijne Heeren van den Gerechte gecorrigeert te 
worden." 
Eene keur van 31 Oct. 1552 verbood het trommelen, tambourijnen 
en ander gerucht maken na zonnenondergang , aangezien 
M. H. van den Gheregte daarvan groote ongeregeldheden 
verstaan hadden, op verbeurte van f 3 en de gewone 
arbitraire correctie. 
31 Dec. 1578 is er eene keur uitgevaardigd tegen het zingen 
op het nieuwejaar, daar men daarbij in groote troepen 
zamenschoolde , en er alzoo vele ongeregeldheden plaats hadden, 
en 9 Julij 1612 is hetzelfde op Pinkster verboden, aangezien 
er dan lichtvaardige onnutte liedjes gezongen werden, op straf 
van — het klinkt ons 19" eeuwers vreemd — op poene van het 
opperkleed afgenomen to zien door 's Heeren Dienaers , die daartoe 
met den heer sellout bij dezelfde keuren vrijheid erlangden. 
Slaan wij nu ter loops een blik op het oud-vaderlandsche 
yolks- en straatgezang, dan komen wij tot de volgende opm 
erkingen : 
Onze voorouders zongen evenmin zuiver en liefelijk bij hun 
Rommelpot, hunne trommelen of tamboerijnen ale ons yolk bij zijne

IIET STRAATGEZANG. 303 
draaiorgels ; de zang was evenmin hunne zivakste zij, als 
de onze. Het was ook niet het musicale genot dat zij beoogden 
, het was eene uiting van een of ander gevoel, dat zij 
het krachtigst op zekere maat meenden te kunnen zingen, 
van daar dat ook de meeste der volksliederen eene staatkundige 
kleur hadden. De tijden die onze voorouders doorworstelden 
gaven daartoe gereedelijk aanleiding, en de partijgeest 
greep gretig dit populaire middel aan, om zijne meeningen 
ingang te doen vinden. Het regende dan ook liedekens en 
referijnen die op al de hoeken der straten geveild of gezongen 
werden ; geen brug, geen markt , geen hoek , of men 
vond er liedjesventers of liedjeszangers , en zelfs aan de Beurs 
vond men ze staan. Uit de medegedeelde keuren blijkt het, 
hoe dikwijls de Regering van stad en land de verspreiding of 
het zingen dier zangen tegenging, doch tevens blijkt uit die 
stukken , hoe weinig dit een en ander hielp ; het yolk werd 
er nog meer door aangezet om te zingen, en zoo vestigde zich 
meer en meer een staatkundig volksgezang, waarin de politiek 
meer dan de zang geliefd was en beoefend werd. 
Het is bekend, dat onze voorouders bij alle feestelijke gelegenheden 
gastmalen hielden , zelfs bij begrafenissen. De zang 
werd dan ook niet vergeten, en Bruiloftszangen, Minnedichten , 
drinkliederen werden dan vlijtig aangeheven. De meer gegoeden 
waren zeker verder in de zangkunst gevorderd. De muzijk 
van SWELING , de zang van FRANCISCA DUARRTE en die van de 
be,vallige MARIA TESSELSCHADE worden door onzen geschiedschrijver 
ROOFT zeer geroemd , doch verre verdienen in den 
regel de eigenlijke volksliederen de voorkeur, , wat ten minste 
hun inhoud betreft. Op de straat behoeft de ontboezeming 
des harten niet zoo gekuischt te zijn, zij mag het niet eens 
wezen ; want dan zou het ophouden een toon des harten voor 
het yolk te zijn, dat zich om feiten, niet om schoone vormen 
bekommert, en waarlijk in dit opzigt staan de liedekens onzer 
voorouders verre boven vele der hedendaagsche zoogenoemde 
volksliederen, die eerder berijmde leerstellingen dan zangen 
gelijken. Ook hierin heeft de eeuw der mouches en der pruiken, 
de conventionele vorm , hebben de WERTHERS en CHARLOTTEN 
het hunne gedaan. Tot nog toe is de stijve allongeparuik niet 
altijd en overal verwisseld met den bevalligen krulkop.

30 I HET sTEAATGEzANG. 
II. 
TEGENWOORDIG. 
Onze natie, en dit is wel de eerste reden van het. verval 
van ons straatgezang, onze natie is van nature niet tot den 
rang geneigd. Gij zult den wuften Franschman onder iedere 
omstandigheid des levens zijn chanson hooren neuriE5n; gij zult 
den Duitscher zijn opgewonden lied hooren uitgalmen, terwijl 
de Hollander bedaard beiden aanstaart, en volstrekt geen lust 
schijnt te hebben om Odn woord te spreken , veel minder te 
zingen. Ik wil niet beamen, wat door een vreemdeling van 
ons yolk is gezegd, dat de Hollanders, als zij vrolijk waren, 
veel van dansende beeren hadden, maar iets waars bevat dat 
woord toch wel. 
Ons yolk is niet luidruchtig van natuur, het is stil van 
aard en geeft niet gemakkelijk zijne vreugd of smart luide 
lucht. De Hollander handelt meer dan hij spreekt, de Franschman 
spreekt meer dan hij handelt; wat gene denkt blijft Lang 
in zijn brein bewaard om te worden herdacht en bepeinsd, 
wet deze denkt wordt bijkans even spoedig aan het publiek 
verkondigd. De Hollander heeft er behoefte aan, om in zich 
zelven in te keeren; de Franschman wil leven in den omgang 
met anderen. Van daar dan ook dat de Hollander 
zoo vaak ten spot verstrekt heeft bij de vreemden die hem 
niet kennen, want zoodra die kennis gemaakt is, verdwijnt 
de glimlach van minachting , om voor vriendschap plaats 
te maken. Vraag de geschiedenis, en zie wat NELSON verklaarde 
van de matrozen van TROMP en BESTEVA AR ; let er 
op hoe de troepen van WILLEM III tegenover coNDE staan; 
beschouw OPITZ, den vader der Duitsche letterkunde, gezeten 
aan de voeten van onzen HUYGENS, en ge zult het gevoelen, 
dat de vreemdeling alleen uit onbekendheid met onzen landaard 
ons yolk kan verachten. Is het wonder, dat zulk een 
yolk, dat niet gaarne voor vreemden zijn boezem openlegt, 
ook van nature geen volksgezang met vrucht beoefenen kan? 
En zie, de uitersten raken elkaar, als de stroeve mensch zich 
van de banden losmaakt die hem knellen, dan is hij nog losban 
diger dan een ander die deze banden niet kent. Van daar 
dat ons yolk weinig zingt, of, als het zich eenmaal aan de

HET STRAATGEZANG. 305 
vreugde overgeeft, meestal ongetemd is in het vermaak : het 
zingt dus niet, of als het zingt, doet het ons woorden en 
toonen hooren, die wij liever niet hoorden. 
Maar er is meer. De Hollander leeft in zijn gezin en niet 
op straat. Dat wij er hem voor danken; dat wij blijde, erkennen 
dat in die huiselijkheid de eerste schrede is gedaan 
tot ons volksgeluk ; dat wij het meer en meer erkennen dat 
burgerdeugd en burgertrouw daaruit haren oorsprong nemen , 
dat wij dien zin voor het huisgezin meer en meeiaankweeken. 
Wie toch op het altaar zijner huisgoden offert, offert tevens 
op het altaar des vaderlands , en daarom , dat wij dien zin 
onzer landgenooten in eere houden en er hen om prijzen en 
verheffen ! Evenwel, door die gehechtheid aan zijn gezin leeft 
de Hollander niet in het publiek, wanneer hij zich der vreugde 
wijdt. De straat is in den regel niet de uitspanningsplaats 
van onze langenooten ; zij leven in hun huis, zij sluiten zich 
aan hunne bekenden en vrienden aan, en wenschen met die, 
afgezonderd van anderen , de vrije uren aan de ontspanning te 
wijden. Wij wraken het niet, maar wij molten toch niet ontkennen, 
dat die huiselijkheid een minder gunstigen invloed 
moet uitoefenen op de ontwikkeling van ons straat- en volksgezang. 
Het slenteren langs de straten , het leven op den 
publieken weg, doet eene behoefte ontstaan om gezarnenkik zijn 
gevoel, zijne denkbeelden uit te drukken, en nu is het niet 
te ontkennen, dat de afzondering in de huiskamers die behoefte 
doet verdwijnen. Onze ooren zijn, het is waar, , dikwijls, bijna 
iederen dag, de slagtoffers van den weinigen smaak des publieks, 
dat ons zijne onmelodieuse klanken toeschreeuwt, maar die 
waarheid bevestigt onze stelling. Wanneer toch de natie in 
het algemeen zin heeft voor het huiselijke leven, dan zullen er 
algid overblijven die hun geluk zoeken buiten 's huis. Deze 
sluiten zich aan elkander aan, en zingen. Maar die zang is 
niet 41e uitdrukking hunner tevredenheid , het is veeleer de 
opgewondenheid, de baldadigheid, de dronkenschap, die deze 
toonen aan de troepen der straatslijpers ontlokt. Terwijl derhalve 
de betere helft onzer landgenooten binnen de rnuren 
blijft, is do mindere helft op straat. Die laatste helft beoefent 
ons volksgezang, is het wonder dat het onder die beoefening 
meer lijdt dan het vordert, en dat elke poging schipbreuk 
lijdt, die men tot verbetering wenseht aan te wenden ?

306 HET STRAATGEZANG. 
Ik wil er u niet eens op wijzen, dat de Hollander geen 
musicus van nature is; al ware dan ook de uitvoering minder 
schoon, wij konden toch volksliederen bezitten, die in den 
mond onzer natie leefden en bewaard bleven ; liever acht ik 
mij verpligt, u op eene gewigtige , zoo niet de gewigtigste reden 
te wijzen, waarom men bij ons zoo weinig ontwikkeling in 
het volksgezang bespeurt. Die reden is in het algemeen de 
inhoud der liedjes. Meestal worden de deunen, soms ook de 
liedjes ons uit Vlaanderen of van elders door middel der reizende 
orgelspelers aangebragt, en missen zij dus ten eenenmale 
eenige toepassing bij ons, of de liederen die men het volk aanbiedt, 
zijn to duur, niet algemeen verkrijgbaar, op onbekende, 
te verheven wijzen, of, nog erger, , van inhoud ten eenenmale 
ongeschikt. Dit brengt ons hier ale van zeif tot de vraag: 
welke volksliederen wij heden ten dage bezitten ? 
De meeste liedekens , welke aan het volk gewijd zijn, missen 
in den regel drie vereischten, die ieder volkslied moet bezitten, 
wil het in den mond des yolks komen ; zij zijn deze: dat de 
auteur geene abstracte waarheden verkondigt, zijn lied op een 
feit grondt, dat het yolk belang inboezemt, en de vorm aangenaam 
en verstaanbaar maakt. Ons yolk is practisch, en 
wordt niet ligt dan door groote gebeurtenissen bewogen. Wanneer 
men nu het schoonste volkslied maken zou op de zon 
b. v., het zou niet bij het yolk blijven voortleven, omdat het 
yolk alleen de uitwerkselen gevoelt , doch zich niet met bespiegelingen 
ophoudt. Een feit of een persoon , aan wiens 
leven groote feiten verbonden zijn, welke bij het yolk beroemdheid 
hebben verkregen, kunnen met vrucht ten onderwerp 
van het volksgezang worden gekozen, en zoo zal een 
lied op VAN srEr$ b. v. gretig gezongen worden, terwijl een 
schooner zang op de deugd, op de matigheid, enz. geene aandacht 
trekken zal. In elle goede volksliederen vindt men 
dit bewaarheid. Anderen mogen aanspraak hebben op populariteit, 
zij zullen nooit op de tong des yolks voortleven, 
doch alleen behooren tot de letterkundige geschiedenis van 
ons land. 
Toetsen wij deze vereischten aan de volksliederen die wij 
bezitten , dan is de uitkomst niet bemoedigend. Het behoeft wel 
geen betoog, dat dit niet tot schande der auteurs strekken 
kan die er hunne krachten aan beproefden; want geene soort

BET STRAATGEZANG. 307 
van poezij is moeijelijker dan juist deze soort. De oudere 
liedekens, van welke ik boven gewaagde, zijn hier to lande 
veel gezongen; doch het is natuurlijk, dat de verouderde taal 
en de veranderde omstandigheden die liedjes voor onzen tijdgenoot 
ontoegankelijk maken. De verzameling van den beer 
VAN VLOTEN is in dit opzigt zonder practisch nut, hoe dankbaar 
de letterkunde ook voor die bijdrage moge zijn. Onze 
eigenlijk gezegde volksliederen kunnen de proef der critiek 
evenmin doorstaan. Het »Wilhelmus" is meestal onbekend, 
en het yolk neuriet de wijs daarvan meestal met de veranderde 
lezing, die uit ironie bij de verjaging van Prins wiLLEm V 
was ingevoerd, als : 
De ellebogen door de moawen 
En 't haar al door de hoed. 
De woorden van de andere zangen zijn evenmin voor het 
yolk berekend. Eilieve, gaat eens met mij na , 
De Koning leev'! de Koning leev'! 
Zoo klinken spel en snaren, 
en vraag het dan u zelven af, of het yolk ooit van het klinken 
van spel en snaren spreken zal ? Evenmin als dat gij of ik in 
den toon des gezelligen verkeers , de hooge vlugt der ode of 
kanselwelsprekendheid zullen kunnen of willen gebruiken. 
Geen beter lot kan het Wien Nee'rlandsch bloed ondergaan, 
wanneer wij het alleen als volkslied beschouwen. De bekendheid 
die het verworven heeft, is het aan groote zangers 
verschuldigd, en dan nog is het meer in de betere kringen 
bekend, dan dat het leven zou op straat. 
Wien Neerlandsch bloed door d' adren vloeit, 
Van vreemde smetten vr4 , 
Wiens hart voor Land en Koning gloeit, 
Verheff' zijn stem als wij: 
Hij stell' met ons , vereend van zin , 
Met onbeklemde Borst, 
Het godgevallig feestlied in 
Voor Vaderland en Vorst. 
Het Neerlandsch bloed dat door d' adren vloeit , vrij is van 
vreemde smetten, het hart dat gloeit voor Vaderland en Koning, 
de onbeklemde borst, het godgevallig feestlied — ik vraag bet 
u, lezer ! is dit de taal die men gebruiken moet om ingang to

308 UET STRAATGEZ ANG. 
vinden bij het yolk, en gelijkt het geven van dit lied aan het 
yolk niet wel iets op de gewoonte in de vorige eeuw, wanneer 
men bij het uitgaan der scholen den »Lofzang van SIMEON" 
door de jongens liet zingen, alleen omdat er het woord heengaan 
in voorkwam? 
Het is in het beoefenen der Letterkunde de grootste gaaf 
des auteurs om dramatisch to zijn, d. i. om zich zelf geheel te 
vergeten en zich te verplaatsen in den persoon die spreekt. 
Vooral bij de woorden die men het yolk in den mond legt 
is dit noodzakelijk ; en toch weinige onzer auteurs die dit 
beseffen. De Hollandsche schrijver betoogt en preekt gaarne, 
hij houdt soma schoone vertoogen, die op zich zelf beschouwd 
oneindig veel verdiensten hebben, maar niet voor het gebruik, 
waarvoor zij bestemd heeten, geschikt zijn. Een verheven 
zang bij het opgaan der zon mope op zich zelf rijk in gedachten 
en heerlijk van vorm zijn, het is onjuist dien zang een 
landbouwer in den mond te leggen , die op zijn hoogst berekenen 
zal of de zonneschijn hem aangenaam of onaangenaam, 
voordeelig of onvoordeelig wezen zal. Zoo is het zeker uwe 
bevreemding waardig te hooren, dat het volgende liedje: 
Waarvoor zou 't kindje beven , 
Aan moeders borst geheven , 
In moeders arm gesust ? 
Nog veiliger bescherming 
Vindt hij , die op d' ontferming 
Diens trouwen vaders rust — 
een lied is in den mond, niet van eene schoone, jeugdige 
moeder, bukkende over den wieg haars eersten lievelings, neen, 
maar van een oud bevaren matroos, die reeds dikwijls de reis 
naar Java deed, en al slaat de zee ook nog zoo hol, van 
vrees noch vermoeijenis weet. Het doet mij Teed, dat de 
meeste liedjes aan dit euvel mank gaan, ook die door de 
Maatschappij tot Nut van 't Algemeen uitgegeven, en hoewel 
ik de waarde dier onderscheidene producten niet wil beoordeelen, 
zoo durf ik echter met zekerheid verklaren, dat ze 
geene volksliederen zijn, hetgeen ook daardoor bewezen wordt, 
dat ze niet gezongen worden. 
Aan den anderen kant bezitten wij vele liedjes die we/ gezongen 
worden. Ik behoef ze u niet te herinneren, dagelijks 
worden zij ons toegeschreeuwd. Zijn de eerste zangen te hoop,

HET STRA.A.TGEZANG. 309 
deze zijn zeker te laag voor het yolk, en men ziet ze na 
eenigen tijd ook geheel verdwUnen, terwijl zij alleen hun 
aanwezen te danken hebben aan de eene of andere zangwijze, 
die aanvankelijk jets aantrekkelijks schijnt te hebben. 
Maar zijn er dan geene producten van auteurs die den middenweg 
bewandeld hebben ? Voorzeker, al is de oogst schraal, 
er is een oogst, en de aren worden door ons des te zorgzamer 
gelezen, naarmate de inzameling kleiner is. Evenwel, 
men vergete hierbij niet, dat er zangen kunnen zijn die voor 
een deel des yolks, b. v. voor den zeeman, niterst geschikt 
zijn, terwijl het andere deel daarvoor geheel ongevoelig blijven 
moet. Deze beperking is den volksdichter veroorloofd , ja 
wordt hem dikwijls gebiedend voorgeschreven, wanneer hij 
slagen wil. 
Als wij van onze volksliederen spreken, noem ik in de eerste 
plaats de economische liedjes van WOLF en DEKEN , die, schoon 
van vroeger dagen , tech nog geheel voor ons geschikt zijn. 
Mijne keuze moet beperkt zijn. Een paar voorbeelden mag ik 
den lezer echter niet onthouden. Hoort b. v. eens hoe de 
auteurs een boer zijne liefdesverklaring laten doen. 
Mijn ISNIERTJE ik heb een stnkje lands gaan koopen , 
Zoo schoon ale er ien in de Beemster was. 
Gij zult mijn paarden en ossen dear zien loopen; 
Je hart sal verdaagen, zo schoon is het gran. 
GI suit zelf melken , 
'k Zal Blew aan jon vereeren, 
Zij is de mooije wart boat, 
En wat je suit begeeren , 
Krijg je terstond , 
Want al wat ik heb, dat is jou gegond. 
Een ander voorbeeld zij gekozen nit bet afscheid van den 
zeeman aan zijne vronw. 
Leef vrolijk, B dat 's mijn plaisier, 
'k Sebrijf van de Caap een brief. 
En kom ik, na een jaar, , drie, vier, 
In 't vaderlandje lief, 
Wie weet of jij dan PIET wel kent, 
Op zee groeit me ale een kool. 
Korn, JASPER, kom, kras ale een vent, 
Nog eens op Joe viool: 
MENQELW. 1859. r. VII. 21

310 HET STRAATGEZING. 
En dat gaat naar Batavia, 
Al near Oostindje toe, 
En dat ja ja, en dat ja ja, 
'k Ben 't varen nog niet moe. 
Hoort het (ik moet, bij de weinige bekendheid dier voortreffelijke 
liedjes, nog Eidn voorbeeld geven) hoe WOLF en DEKEN 
een matroos doen spreken als hij te huis komt: 
Ha! dat 's weer in 't vaderlandtje, 
Dat 's mijn hula, Kier woont mijn wijf. 
Mijn MAN hei, hole, ZANTTE 
Ken je mij niet, Tijdverdrijf? 
Ik ben BEES, kom, geef m' een handje , 
Wees on blij nu 'k by jou blijf. 
Is die kleine hex mijn GRIETJE 
Daar ik in den brief van zag , 
Dien jy door mijn buurman. MEM 
Schreef toen ik in Texel lag, 
Dat jy waart verlost? Dat MIETJE , 
Dat 's een meisje als een vlag. 
Ook onze teregt zoo hooggeschatte BEETS heeft treffende 
proeven geleverd van stukjes in den volkstoon. In onze schets 
mag ten minste ¦Sdn panel van hem niet ontbreken; b. v. 
Stoomen 
Stoomen , stoomen , stoomen 
Heel de wareld door. 
'k Heb een pleats genomen 
Op het langste spoor. 
'k Wil in zeven dagen 
Even near Japan, 
Met dien honten wages, 
Voerman ! kookt je span? 
Wijf, zit niet te pruilen , 
Wees took niet zoo dom, 
Eer dat je nit hint hnilen 
Ben 'k al weer weerom. 
Eer de konsen klaar zijn, 
Waar je nu aan breidt , 
Zal ik alweer dear zijn 
Met mijn dierbaarheid.

IIET STRAA.TGEZANG. 311 
Gloeit het vuurtje lekker, , 
Raast je water , maat ! 
Voort maar met den trekker, 
Die me vliegen last. 
Stoomen , stoomen , stoomen , 
Kerel I ben je gek ? 
'k Ben haast aangekomen, 
V oor ik nog vertrek. 
001C TIEIJE mag niet vergeten worden als er van volkszang 
sprake is. Van hem tot proeve een enkel stukje, De Ruiter 
getiteld. 
Ik zing er al van een Ruiter koen, 
Maar niet van een Reiter te paard, 
Toch was hij wel Engelachen dravers te gaauw, 
Hij maakte wel Franache vervaard. 
ij reed er al op zijn honten ros 
De wereld wel om en wel rond . 
Die wereld die , beefde voor 't ros dat hij reed, 
Ala 't brieste met koperen mond. 
En wie er niet gaauw op zijde sprung, 
En wie voor oud Holland niet boog , 
Die sloeg er dat ros met zijn hoef, dat het bloed 
Uit neus en nit oogen hem vloog. 
o! Holland! toen was je stout en vrij , 
Toen was je nog magtig en groot. 
Nu is er dat ros zoo verzwakt en zoo oud, 
De Ruyter, de Ruyter is dood. 
Och , Vlissinger Michell Ruyter koen, 
En waarom en ben je non dood? 
Die 't lied heit gemaakt is een lamme matroos , 
Die beedlen moet om zijn brood. 
Gij ziet bet, uit deze proeven spreekt het yolk, het yolk 
zelf, niet de dichter. Elk die ge ze geeft, zal zich te huis 
gevoelen in die taal, en gaarne, en ale onwillekeurig, die liedjes 
zingen. Doch ddn zwaluw maakt geen zomer, don of weinige 
volksdichters geen volksgezang, en toch men moest het aankweeken 
en beoefenen, omdat daardoor de beschaving des yolks 
wordt bevorderd, die u, die mij , die alien dierbaar moet zijn. 
De middelen tot verbetering blijven nog in de derde plaats ter 
onzer beschouwing over ; vestigen wij er nog kortelijk een 
vlugtigen bilk op. 
21 .14

31.2 TIET STRAATGEZANG. 
III. 
LATER. 
De ongunstige toestand van ons volksgezang neemt, zooals 
wij zagen, zijn oorsprong nit den weinigen zin van ons yolk 
voor muzijk , uit de geringe bijdragen die daarover het licht 
zagen, en uit de moeite om de goede liederen die wij bezitten 
to verspreiden. De wegneming dezer gebreken zou dus 
den bloei van ons volksgezang bevorderen , al zou ook ons 
yolk daarin nimmer zoo ver kunnen vorderen als onze meer 
zuidelijke naburen. Evenwel de krachtige pogingen die worden 
aangewend om de arme jeugd in den zang te oefenen, 
zullen niet zonder gevolg blUven , en meer en racer zal de 
mindere klasse in de zangkunst geoefend worden, even als 
nu reeds over het algemeen in het lezen en schrijven geoefend 
zijn, hetgeen in eene vroegere eeuwihun bijkans alien ontbrak. 
De gunstige gevolgen van dit onderwijs zullen zich 
evenwel niet dan langzaam doen gevoelen, daar zoodanige 
oefening niet mogelijk is na het verlaten der school, en integendeel 
de keeren dat er op straat gezongen wordt, het genoten 
onderwijs eerder afgebroken dan aangekweekt kan worden. 
Veel hangt er zeker ook of van de wijze, waarop de goede 
liederen verkrijgbaar worden gesteld. Ilij die het volksgezang 
wil verbeteren, moot zich niet ontzien om eenige opofferingen 
to doen voor de goede zaak. De liederen moeten in grooten 
getale gedrukt en voor een spotprijs , of des noods om niet 
worden verspreid , want men vergt te veel , wanneer men 
eischt dat de verzamelingen van liederen, die soms aanzienlijken 
golden, door het groote publiek gekocht zouden worden. 
Vooral evenwel moet bet volksgezang door hen die daartoe 
de talenten bezitten , worden ontwikkeld. Dat toch niemand, 
-vvien het niet aan de gave daartoe ontbreekt, het zich eenigzins 
tot schande rekene 1 Grootsch is de taak van den yolksdichter, 
, on wel omdat hij een moeijelijk on nuttig werk verrigt. 
Moeijelijk is zijn arbeid ; omdat hij het willen on werken, 
het streven en begeeren van zijn yolk in zich moot hebben 
opgenomen en verwerkt, omdat hij weten moot hoeveel goeds 
en edels die ruwe vormen bedekken , en dus de geheele menschheid 
zijne studio wordt ; maar nuttig is ook zijn werk omdat

IIET STRAATGEZANG. 313 
hij het in handen heeft, dat goede en edele aan to vuren, 
oraclat hij de liefde voor ons vaderland, de nationaliteit opwekt, 
ontgloeit voor het land der geboorte, voor het huisgezin 
, en alle onedele togten bezweert. Die verheven arbeid, 
hij worde echter niet op verkeerde wijze beproefd; men vermijde 
elke poging om afgetrokken denkbeelden weer te geven, 
of leerstellige begrippen te verkondigen, maar men trachte 
er naar, om al wat goed en groot en edel is in het werkelijke 
leven te brengen; men grijpe naar feiten die het aantoonen, 
dat de deugd in het leven moet lAiken , en men kieze 
zulke feiten, die belang inboezemen aan het yolk, en het kunnen 
ontgloeijen tot iets goeds. Slaagt men daarin, dan voorwaar 
zal spoedig de onbehoorlijke taal onzer tegenwoordige 
straatliederen verstommen, dan zal er een echt Hollandsch 
lied klinken op onze markten en wegen, en dan heeft de 
dichter tevens den tooverstaf in handen, om zijne landgenooten 
te vormen, hunne harten te kneden, en meester to zijn van 
bet gemoed, van het gemoed des yolks, met al de vaak woedende 
togten die daarin bruischen, met al de vaak bekrompen 
begrippen die het beheerschen, maar ook met al dat edele, 
goede en getrouwe dat er blPend zetel heeft, en alleen behoeft 
te worden opgewekt om to toonen, dat wij mannen tellen 
op onzen bodem met stalen wil en vasten moed, maar ook 
met een braaf hart, mannen die voor God en Vaderland het 
hunne wagen en waarop wij met regt trotsch kunnen zijn, die 
de hand uitstrekkende naar de vrijheid, en steunende op den 
Bijbel de spreuk doen hooren: pop dezen steunen wij, gene beachermen 
wij." En den volksdichter, die daartoe het zijne 
bijbragt, hem spreken wij met DE GENESTET aan: 
o! Angling, wien de God der vaadren heeft verkoren , 
Die 't onbekende lied voelt worden in uw borst. 
Rijs op, en laat mijn yolk uw blijde boodschap hooren, 
En weer hun Man, bun held, hun Vorst. 
Reeds is de melodie der zielen ingeschoten , 
Geef stemmen aan den staf, , en woorden San de noten , 
Wees de Echo van 't weleer, , en aller deugden tolk 1 
Geef — wat geen brood alleen, geen goud vermag te geven 
Geef krachten aan de hand, en kracht aan 't zielenleven , 
Een schoone toekomst aan nw yolk.

314 GEORGE STEPHENSON, 
GEORGE STEPHENSON, 
DE EERSTE AANLEGGER DER GROOTE SPOORWEGEN. 
DOOR 
A. T. REITSMA. 
Onder de groote vraagstukken, die in dezen tijd niet alleen 
in de kamers onzer volksvertegenwoordigers , maar onder alle 
standen en in alle kringen , door staatshuishoudkundigen en 
eenvoudige stad- en landbewoners, besproken worden, bekleedt 
ongetwijfeld de spoorweg-kwestie eene eerste pleats. 
Ala men ook de verbazende uitbreiding in aanmerking neemt, 
die dit middel van vervoer in den laatsten tijd gekregen heeft, 
als men den steeds toenemenden invloed gadeslaat , die deardoor 
wordt uitgeoefend op handel, nijverheid , op binnen- en 
buitenlandsch verkeer, dan kan , dan mag geen beschaafd volk 
zich ontslagen achten van het onderzoek , in hoeverre het door 
zijn welbegrepen eigenbelang worth gedrongen, om zich dit 
middel van vervoer aan te schaffen. Binnen den tijd van 
dertig jaren heeft dit nieuwe stelsel van gemeenschap als met 
een tooverslag een net van spoorwegen over een groot gedeelte 
der wereld uitgebreid. Tegen het einde van 1855 had 
de lijn der spoorwegen in Engeland reeds eene lengte van 
8297 Eng. mijlen. In de Vereenigde Staten van Noord-America 
waren 26,000 Eng. mijlen en bovendien in westelijk Europa 
meer dan 10,000 Eng. mijlen met spoorwegen belegd, zonder 
nog te spreken van de reusachtige plannen van ijzeren banen 
in Europa, Azie en Australia, welke deels nog alleen ontworpen, 
deels reeds onder bewerking zijn. 
Als men nu de eerste de beste spoorwegkaart van Midden- 
Europa voor zich legt , dan zal men welligt nergens eene 
ledige, nog niet met zwarte lijnen doorsneden plek kunnen 
aanwijzen, zoo groot als die, welke de noordelijke provincien 
van ons vaderland vertoonen. Zijn dan die provincien welligt 
ledige zandvlakten of onbewoonde steppen, met eene dunne 
nomadenbevolking bezaaid , niet der moeite waardig om ze 
met die kostbare middelen van vervoer te voorzien ?

DE EERSTE AANLEGGER DER GROOTE SPOWINVEGEN. 315 
Doch wij zullen ons nu niet verder inlaten met het onderzoek 
der redenen, die hebben zamengewerkt om een zoo belangrijk 
gedeelte van ons vaderland buiten aanraking met het Europesche 
spoorwegnet te houden. Wij willen het onderzoek der 
gronden , die vo:56r of tegen de ingediende plannen van spoorwegen 
in onze noordelijke provincign pleiten , gaarne overlaten 
aan hen, wier roeping het is om dit vraagstuk in dezen tijd 
te beslissen. 
Maar terwijl de algemeene belangstelling op deze kwestie 
is gevestigd, rekenen wij het niet ongepast om den lezer van 
dit tijdschrift nader bekend te maken met den man, die het 
eerst het stelsel van beweging door stoom over ijzeren sporen 
op groote schaal toepaste en in werking bragt. GEORGE 
STEPHENSON is de man, die het eerst dit groote denkbeeld niet 
alleen opvatte, maar ook met der daad uitvoerde, en die daardoor 
den weg baande tot die verbazende verandering , welke 
reeds aanvankelijk door het spoorwegstelsel in het leven der 
volkeren en in het wereldverkeer is tot stand gebragt en van 
jaar tot jaar in steeds toenemende uitbreiding tot stand gebragt 
zal worden. Om dien weg te banen., had hij moeijelijkheden 
te overwinnen, van welke wij ons thane naauwelijks eene 
voorstelling kunnen vormen , en met een tegenstand te worstelen, 
die ons, na een verloop van naauwelijks dertig jaren , bijna 
ongeloofelijk voorkomt. En ale wij dan daarenboven in aanmerking 
nemen, met welke geringe hulpmiddelen en onder 
welke ongunstige omstandigheden hij dit groote werk tot stand 
bragt, dan aarzelen wij geen oogenblik om aan GEORGE STEPHENSON 
eene eerste pleats in te ruimen onder de groote mannen 
der negentiende emir. 
De levensgeschiedenis van dien man wenschten wij in korte 
omtrekken te schetsen. Het spreekt van zelf, dat wij hier 
onmogelijk kunnen treden in eene uitvoerige beschrijving , veel 
minder nog in eene beoordeeling van de talrijke ontdekkingen, 
die door hem op dit en op menig ander gebied der werktuigkunde 
gedaan zijn. Wij wenschen den persoon zelven te leeren 
kennen en het werk, dat hij tot stand bragt. Men mag zijne 
allerbelangrijkste levensgeschiedenis met regt houden voor eene 
personificatie van het geheele spoorwegstelsel in zijn ontstaan 
en voortgang, van de bezwarcn, die het in elke periode zijner

316 GEORGE STEPHENSON 
ontwikkeling drukten, en van de magt der volharding, die 
al deze bezwaren overwon (*). 
GEORGE STEPHENSON werd den 9d" Junij 1781 te Wylam, 
een dorpje in de nabijheid van New-Castle, geboren. Hij was 
de tweede zoon van zeer arme, maar arbeidzame ouders. Zijn 
vader diende als stoker bij een pompwerk, om het water uit 
de steenkolenmijnen te putten. Hij woonde in eene nederige 
hut, voor welke een zoogenaamde tramroad voorbijliep, dat is 
een weg met platte sporen, langs welke de steenkolen in 
karren, door paarden getrokken, van de mijn near de pleats 
vervoerd werden, waar zij in schepen werden geladen. 
In de eerste dagen zijner jeugd deelde GEORGE geheel in 
het gewone leven van knapen uit zijn stand. Op street rondspelen 
, vogeinesten nithalen , boodschappen doen — zietdaar 
zijn werk. Later moest hij zijn vader, als hij op het 
werk was, het eten brengen en op zijne kleinere broeders en 
zusters passen. Toen hij acht jaren and was, werd hij koeherder 
voor een boer op het dorp, waarmede hij daags twee 
stuivers verdiende. 
Maar reeds in Bien jeugdigen leeftijd openbaarde zieh de 
rigtinEvan zijn geest; want in zijne vrije uren deed hij niets 
liever dan machines uit klei te bouwen. Kervelstengels moesten 
dan daarbij de stoombuizen verbeelden. Het was toen zijne 
hoogste eerzucht om ook eons stoker te worden, zoo als zijn 
vader was. Zijne vreugde klom ten top, toen hem toegestaan 
werd om zijn vader bij het werk te helpen. 
Eindelijk op zijn zeventiende jaar werd hij tot werkman 
bevorderd. Hij moest het toezigt houden over eene machine, 
die aan zijne zorg was toevertrouwd, hear schoonmaken en 
herstellen, als zij eenig letsel kreeg. Hij legde er zich met 
de borst op toe, om zijne machine grondig to bestuderen en 
vond er een bijzonder vermaak in om haar in zijne vrije uren 
uit elkander te nemen en weer in elkander te zetten. Hij had. 
zijne machine lief. 
(*) Er bestaat eene welgesehreven biographie van STEPHENSON: The fife 
Of GEORGE STEPHENSON , Railway Engineer. By SAMUEL SMILES, London. 
Murray, 1857.

DE EERSTE AANLEGGER DER GROOTE SPOORIVEGEN. 317 
De eenige opvoeding, die hij in zijn ouderlijk huis ontving, 
bestond daarin, dat hij matigheid, spaarzaamheid en geduldige 
werkzaamheid leerde. Maar dat was ook alles. Zijne 
ouders waren te arm om hem op school te zenden. Op 
zijn achttiende jaar kon hij dan ook nog niet eens lezen. In 
het dorp, waar hij woonde, werd door een armen schoolmeester 
eene avondschool gehouden. Hij begreep nu, dat hij daarvan 
gebruik moest maken ;. en door zijne onvermoeide vlijt bragt 
hij het zoo ver, dat hij op zijn negentiende jaar zeer goed 
lezen en een weinig schrijven kon. Maar rekenen was vooral 
de liefhebberij, waaraan hij al zijne vrije uren toewijdde. 
Omstreeks dezen tijd geraakte hij in kennis met eene jonge 
dochter, , FANNY HENDERSON, dienstmeid op eene boerenplaats 
in de omstreek. Hij had haar lief en besloot om haar tot 
vrouw te nemen. Maar daar hij niet in staat was eene 
huishouding op te rigten , besteedde hij een gedeelte van zijn 
vrijen tijd om voor zijne kameraden schoenen te lappen. Zoo 
kreeg hij zijne eerste guinje bij elkander. Voorzeker een belangrijk 
tijdstip in het leven van een werkman, als hij zijne 
eerste guinje heeft oververdiend I Nu hield hij zich dan ook 
voor rijk genoeg om te trouwen. 
Het jonge paar betrok eene kleine but in de omstreken van 
Waldsend , waar GEoHGE eene nieuwe betrekking had gekregen. 
Daar werd zijn zoon ROBERT geboren , die later den 
roem van zijn vader op eene zoo waardige wijze zoude ophouden. 
Maar daar trof hem ook het ongeluk , dat hij geen 
jaar daarna zijne hartelijk beminde vrouw verloor. 
Het was alsof nu de eene slag na den anderen hem trof. Zijn 
vader werd blind en moest door zijne kinderen onderhouden 
worden. De duurte der levensmiddelen , de druk der belastingen 
, de moeijelijke toestand der arbeidende klasse deden 
hem het voornemen opvatten om naar America te verhuizen. 
Het was alleen zijne armoede, die hem verhinderde dit plan 
ten uitvoer te brengen en die hem dus tegen wil en dank 
terughield in het land, waar eene zoo schitterende loopbaan 
zich weldra voor hem zou openen. 
Maar hoe arm hij ook was, begreep hij , dat het van het 
niterste belang was, zijn zoon eene goede opvoeding te geven. 
Hij zelf besefte meer en meer, welke nadeelen het gemis daarvan 
hem aanbragt. Hij zond daarom zijn zoon op eene goede

818 GEORGE STEPHENSON, 
school; en om de onkosten daaraan verbonden te vinden, hield 
hij zich bezig met 's avonds, na volbragt dagwerk , klokken 
en horologien voor zijne buren te herstellen. Verloren oogenblikken 
kende hij niet. 
Weldra deed zich eene gelegenheid op, waarbij het bleek, 
hoe grondig hij zijn vak verstond en welke diepe blikken hij 
in de werking der machines had geslagen, met welken hij bekend 
was. 
Bij de mijn van Killingworth was een pompwerk, door den 
beroemden smEAToN vervaardigd, dat niet goed werken wilde. 
Onderscheiden ingenieurs waren daarover te vergeefs geraadpleegd. 
Men kon maar niet ontdekken, waar het aan haperde. 
Daarover werd onder de werklieden, zooals het gaat, veel 
gesproken. STEPHENSON besloot die machine ook eens te gaan 
zien. En hij bezag ze met zulk eene naauwkeurigheid, dat 
hij vrijmoedig durfde verklaren, dat zij met eene kleine verandering 
to herstellen was. Dit werd aan den opzigter van 
het mijnwerk verhaald. Deze, reeds wanhopende om het werktuig 
ooit weder aan den gang te krijgen, besloot dien STEPHENSON 
zijne kunsten daaraan eens te laten beproeven. Deze ging 
daarop terstond aan 't werk en binnen vier dagen was het 
pompwerk volkomen in orde. 
Deze gelukkige uitslag was eene gewigtige gebeurtenis in 
zijn leven. De eigenaars gaven hem eene belooning van 10 X 
(f 120) en stelden hem bovendien aan tot machinist bij het 
stoomwerktuig met eene ruime bezoldiging. Maar wat nog 
van meer belang was, hij had hierdoor naam gekregen in den 
geheelen omtrek. Hij werd van nu of gedurig geroepen om 
machines, die niet behoorlijk werkten , in oogenschouw te 
nemen en te herstellen. Hij toonde daarbij een ongewoon talent 
en geniale schranderheid. Bestudeerde ingenieurs hidden hem 
voor een kwakzalver, die zelfs de beginselen der werktuigkunde 
niet verstond, maar die als bij toeval soms wonder ge- 
Iukkig slaagde. Maar bet was geen toeval; het was zijn heldere 
praktische blik, die hem vaak bij den eersten oogopslag verborgene 
gebreken openbaarde, die zij met al hunne wetenschappelijke 
bekwaamheid niet konden ontdekken. 
STEPHENSON zette intusschen zijne studien ijverig voort. In 
de rekenkunde en het regtlijnig teekenen maakte hij groote 
vorderingen. Hocken, die hem toevallig onder de oogen kwamen,

DE EERSTE AANLEGGER DER GROOTE SnORIVEGEN. 319 
werden door hem vlijtig bestudeerd. Al zijne tusschenuren 
besteedde hij aan het vervaardigen van allerlei soort van vernuftige 
modellen , must alle van eigen vinding. 
In 1812 werd hij benoemd tot oppermachinist van Killingworth 
met een tractement van 100 X en het vrije gebruik 
van een paard. Hij had nu den arbeidersstand verlaten en kon 
reeds geacht worden zijn fortuin gemaakt te hebben. Door 
deze bevordering werd hij in staat gesteld zijne studie van 
de werktuigkunde en van alles, wat daarmede verbonden is, 
ijverig voort to zetten. 
Van dien tijd af begon hij zijne aandacht meer bepaald to yestigen 
op de toepassing van de stoomkracht tot voortbeweging 
van geraderde wagens langs vast liggende sporen. Die gedachte 
was niet nieuw. Daar het vervoer van steenkolen naar de 
plaats, waar zij ingescheept werden, door middel van met 
paarden bespannen karren , reel opoffering van tijd en kosten 
eischte, was men hier en daar reeds op het denkbeeld gekomen 
om de steenkoolkarren door eene stoommaehine over 
ijzeren sporen to laten trekken naar de pleats, waar zij ingeladen 
werden. Maar deze proeven voldeden zeer weinig. 
De wagens gingen Of to langzaam, Of zij bleven vaak onbewegelijk 
stilstaan , Of geraakten telkens buiten de sporen. 
Zulk eene machine was destijds ook te Wylam, de geboorteplaats 
van STEPHENSON, in werking; maar zij voldeed evenmin 
aan de verwachting. Nadat hij ze naauwkeurig onderzocht 
had, verklaarde hij, dat hij aannam eene machine to 
vervaardigen, die regelmatiger, , met minder kosten en betere 
uitkomsten zou werken. De eigenaars van de kolenmijn van 
Killingworth, die bij ervaring zijne ongemeene bedrevenheid 
in dergelijke zaken kenden , droegen hem de vervaardiging 
van zulk eene machine op. Terstond ving hij dien arbeid aan, 
en den 25$t Julij 1814 deed deze door hem vervaardigde 
locomotief Karen eersten proefrid met milk een goed gevolg, 
dat zij van dien tijd af in geregelde dienst is gebleven. 
Het was omstreeks dienzelfden tijd, dat hij het eerst eene 
ontdekking deed, waarvan de eer aan een ander is ten deel 
gevallen. Vraag aan wien gij wilt, wie de uitvinder is der 
veiligheidslamp, die men in de steenkolenmijnen gebruikt, men 
zal u den naam van Sir HUMPHRY DAVY noemen. En toch 
is niet deze, maar sTEPDENsoN de man, dien het tusschen

820 GEORGE STEPHENSON, 
Augustus en November van het jaar 1815 het eerst gelukte 
eene lamp ter dienste zijner mijnwerkers te vervaardigen , die 
genoegzaam licht gaf voor den arbeid, zonder de ontvlambare 
gassen te ontsteken, die hier en daar in de steenkolenmijnen 
gevonden worden en wier ontploffing aan duizende werklieden 
het leven heeft gekost. Hij had reeds twee zulke lampen vervaardigd 
en op de proef gesteld, eer HOMPHRY DAVY de zijne 
bekend maakte. Maar de strijd over den voorrang was hier 
te ongelijk. Aan de eene zijde stond een eenvoudig werkman 
en machinist, zonder wetenschappelijke opvoeding en naam, en 
aan de andere zijde een van Engelands meest beroemde scheikundigen, 
de gunsteling der vorsten, de met roem bekende 
hoogleeraar, de vraagbaak van zijn tijd. De drukpers trok 
voor Sir HUMPHRY partij en de vertegenwoordigers der wetenschap 
zagen nit de hoogte neder op dien werkman, die de 
vermetelheid had to beweren, dat hij in de mijnen van Killingworth 
reeds de veiligheidslamp gebruikte, eer HIIIRPHRY DAVY 
ze had uitgevonden. Niemand dier geleerden vermoedde destijds 
nog, dat in het hoofd van dien eenvoudigen machinist de 
kiem eener nieuwe toekomat voor handel en verkeer verborgen 
lag. 
Het is al zeer zonderling, dat de locomotieven van STEPHENSON, 
die dag aan dag langs den spoorweg van Killingworth 
talrijke kolenkarren bewogen , zoo weinig de aandacht van het 
publiek trokken. Acht jaren verliepen er, eer men er aan 
dacht om dit middel tot vervoer van steenkolen ook elders tot 
stand to brengen. De eigenaars van de naburige mijnen to 
Stetton waren de eersten, die in 1822 aan STEPHENSON opdroegen 
om een dergelijken spoorweg voor hunne mijnen in 
te rigten. Maar noch het Engelsche yolk, noch de regering 
had er het minste denkbeeld van, dat het stelsel van vervoer, 
door STEPHENSON te Killingworth en te Stetton in toepassing 
gebragt, binnen korten tijd eene geheele omkeering 
zoude bewerken in het binnen- en buitenlandsch verkeer. Maar 
STEPHENSON doorzag dit zeer wel; hij was evenwel de man 
niet om de aandacht van het publiek op zich te vestigen. Hij 
kon zijne denkbeelden en inzigten niet op eene behoorlijke 
wijze door den druk bekend maken. Hij gevoelde thans al 
het nadeel van zijne gebrekkige opvoeding en zorgde er dus 
voor om zijn zoon ROBERT eerst to New-Castle op eene goede

DE EERSTE AANLEGGER DER GROOTE SPOIWWWEGEN. 321 
kostschool en later op de hoogeschool to Edinburg te plaatsen , 
waar hij zich op de beoefening der wiskunde met uitnemend 
gevolg toelegde. 
In 1821 had zich eene compagnieschap gevormd, die in 
weerwil van een levendigen tegenstand van het Parlement, de 
toestemming verkreeg om een spoorweg van Stockton naar 
Darlington aan te leggen, »ten einde het vervoer van steenkool 
, ijzer, , kalk , granen en andere artikelen door middel van 
menschen ,paarden of anderzins gemakkelijk te maken." STEPHENSON, 
die van dit plan gehoord had, zocht den Heer PEASE, die 
aan het hoofd dier onderneming stond, op en drong er bij hem 
op aan om een ijzeren weg aan to leggen en daarop het vervoer 
door stoomslepers te doen plaats hebben. PEASE begaf 
zich daarop met een zijner vrienden naar Killingworth om 
den spoorweg aldaar in oogenschouw te nemen , en werd door 
hetgeen hij zag geheel voor dit stelsel gewonnen. Het oorspronkelijke 
plan werd daarnaar gewijzigd en bij het Parlement 
de toestemming verkregen om een ijzeren spoorweg tusschen 
Stockton en Darlington tot stand to brengen , zoowel tot vervoer 
van reizigers, als van waren. STEPHENSON werd tot ingenieur 
van de compagnieschap benoemd op een tractement 
van 300 R. Bij gelegenheid van een maaltijd, waarbij een 
dronk gebragt werd op den goeden uitslag der onderneming, 
sprak hij daze merkwaardige woorden: »Ik geloof, dat gij den 
dag nog beleven zult , waarin de ijzeren wegen bijna alle andere 
middelen van vervoer zullen verdringen. De tijd nadert, 
waarin een werkman het voordeeliger zal vinden met den spoortrein 
to reizen, dan te voet to gaan. Ik weet, dat er ontzaggelijke 
groote moeijelijkhededen to overwinnen zUn; maar 
ik ben er niettemin zeker van, dat dit gebeuren zal, hoewel 
het mogelijk is, dat ik het niet beleef; want ik weet bij ondervinding, 
hoe langzaam alle menschelijke vooruitgang is." 
De weg van Stockton naar Darlington werd geopend in 
September 1825. Eene ontelbare menigte toeschouwers was 
daarbij tegenwoordig. De hevige tegenstand, dien de onderneming 
van den beginne of gevonden had, de twijfelingen die 
men in 't algemeen betreffende den goeden uitslag voedde, 
bragten niet weinig toe om de nieuwsgierigheid van het publiek 
tot den hoogsten graad op te wekken. STEPHENSON bestuurde 
in eigen persoon de eerste machine. De train bestond uit zes

322 GEORG E STEPHENSON, 
wagens, geladen met steenkolen en meel; daarop volgde een 
rijtuig met de directeuren der compagnie en hunne vrienden ; 
daarop een-en-twintig wagens met ongeveer vier-honderd-vijftig 
personen en eindelijk nog zes wagens met steenkolen. De trein 
doorliep den afstand met eene snelheid van vier tot zes Engelsche 
mijlen in het uur. 
De uitkomsten, die deze weg al spoedig opleverde , gingen 
alle berekening te boven. Men had gerekend op een vervoer 
van 10,000 tonnen steenkolen in het jaar, , en binnen weinige 
jaren werd er jaarlijks ver boven de 500,000 tonnen langs 
dien weg vervoerd. 
De stad Middlesborough heeft aan dezen spoorweg hear ontstaan 
te danken. In 1825 stond hier niets dan eene eenzame 
hoeve. Maar toen het vervoer van steenkolen zoo verbazend 
toenam , oordeelde men het noodig op die plaats eene nieuwe 
haven voor de inscheping van steenkool aan te leggen. Men 
verlengde dus den weg tot aan die plaats, en thans bestaat 
daar eene stad met eene bevolking van meer dan 15,000 zielen 
met kerken , scholen, banken , fabrieken en allerlei inrigtingen. 
Maar STEPHENSON begreep al spoedig, dat hij, om zulke 
groote werken tot stand to brengen, bekwame en geoefende 
werklieden noodig bad. Hij had daarom in compagnie met 
den Heer PEASE eene fabriek van locomotiven te New-Castle 
aangelegd. Die werkplaats word de school, waar de bekwame 
werklieden en machinisten werden gevormd, die hem later 
bijstonden. 
Weldra opende zich voor STEPHENSON een ruimere werkkring 
, waarin hij aan de wereld kon toonen, welke toekomst 
zijn genie voor den handel en het fabriekwezen zou openen. 
De katoenfabrieken to Manchester hadden in den laatsten 
tijd cone ongemeene uitbreiding bekomen. Jaarlijks werden 
daar vijftig millioen ponden katoen bewerkt, die van Liverpool 
moesten worden aangevoerd. Het bleek meer en meer, dat 
de bestaande middelen van vervoer voor zulke massa's ongenoegzaam 
waren. De goede uitslag, die door het stelsel van 
STEPHENSON verkregen was, leidde onwillekeurig tot het plan 
om ook zulk een weg tusschen Liverpool en Manchester aan 
to leggen. Er werd eene compagnieschap voor dien aanleg 
gevormd en — zooals van zelf spreekt —. STEPHENSON werd 
tot haren ingenieur benoemd,

DE EERSTE AANLEGGER DER GROOTE SPOORWEGEN. 32
3


Men kan zich naauwelijks een denkbeeld vormen van den 
bijna algemeenen tegenstand , die zich van elle zijden tegen 
deze onderneming verhief. Overal werden de ingenieurs belemmerd in de noodzakelijke opneming van het terrein. In 
vele plaatsen wapenden de boeren zich met knuppels, hooivorken en geweren, om de landmeters te verdrUven. STEPHENSON 
zelf werd eens door zulk een oproerigen hoop in het water geworpen. Men verspreidde de ongerijmdste geruchten. »De spoorweg," zeide men, »zoude de koeijen verhinderen om te weiden en 
de hoenders om eijeren te leggen." — »De pestaardige dampen 
van de locomotief zouden de vogels in de vlugt dood doen ter 
neer vallen." — »Het vuur van de machines zou de huizen 

in brand steken." — »De lucht zou van den rook verduisterd 
worden." — »De paarden zouden in onbruik komen en hooi 
en haver onverkoopbaar zijn." — »De herbergen ten platten 
lande zouden to niet gaan. — »De stoomketels zouden springen 
en de reizigers omkomen." 

In 1825 werd de bill om tdestemming tot dien spoorweg bij 
het Parlement ingediend. Het onderzoek voor de daartoe aangestelde commissie duurde langer dan eene maand. STEPHENSON 
werd zelf voor die commissie geroepen. De onzinnigste vragen 
werden hem gedaan. Een lid vroeg onder anderen, of het 
niet een zeer ernstig geval zou zijn, indien eene koe zich op 
den weg beyond op bet oogenblik , dat de locomotief met eene 
snelheid van 9 of 10 mijlen in bet uur er langs kwam. »Ja," 
zeide STEPHENSON, »dat zou eene zeer ernstige zaak zijn — 
voor die koe." 

Maar de bill moest ingetrokken worden ; eerst in de volgende zitting van bet Parlement, nadat eenige veranderingen 
daarin waren aangebragt, ging zij door; de toestemming werd 
verleend. De parlementaire onkosten alleen bedroegen voor 
de compagnieschap de enorme, voor ons bijna ongeloofelijke 
som van 27000 se (f 324,000). 

Nu begon STEPHENSON terstond als hoofdingenieur de hand 
aan bet werk te slaan. Hij had daarbij groote bezwaren to 
overwinnen , want de weg moest onder anderen eene veenen moerasachtige streek doorsnijden. De eerste ingenieurs van 
dien tijd hadden het voor eene volstrekte onmogelijkheid verklaard om door die streek een vasten weg te leggen. »Men 


324 GEORGE STEPHENSON, 
moest zijn verstand verloren hebben ," zeiden zij , ”om zoo iets 
in zijne gedachten to kunnen krijgen." 
Maar STEPHENSON was de man niet, om zich door bezwaren 
te laten afschrikken. Het werk werd met ijver voortgezet en 
eindelijk na ontzaggelijke inspanning voltooid. Maar nu de 
ijzeren weg daar lag, was nog de vraag, welk middel van 
beweging men daarop zoude toepassen. STEPHENSON was destijds 
bijna de eenige ingenieur, die bepaald de voorkeur gaf 
aan den stoomsleper. Allerlei soort van plannen werden aan 
de compagnieschap voorgelegd. Men wist niet wat men kiezen 
zou. Men benoemde twee beroemde ingenieurs, WALKER en 
RASTRICK , en gaf hun in last om den weg van Stockton en 
die van de steenkolenmijnen te onderzoeken. Zij adviseerden 
om in plaats van locomotieven 21 vaste machines, van afstand 
tot afstand te plaatsen en door dezen de treinen van standplaats 
tot standplaats voort te bewegen. 
De locomotief was dus veroordeeld. Geen enkele ingenieur 
van naam voegde zich bij STEPHENSON. Hij stond geheel alleen. 
Nogtans wanhoopte hij niet. In weerwil van de adviezen dier 
beroemde ingenieurs, in weerwil van de publieke meening, die 
hem tegen was, volhardde hij in zijne meening met onwrikbare 
overtuiging. Hij bezwoer de directeuren van den weg 
om ten minste 4dne proef van eene locomotief te nemen, eer 
men de aanzienlijke onkosten, aan de oprigting van 21 vaste 
stoommachines verbonden, verspilde. Hij verbond zich, als 
men hem den noodigen tijd liet, om eene machine to leveren, 
die aan alle voorwaarden van snelheid, regelmatigheid en 
veiligheid zoude voldoen. Eindelijk besloten de directeuren 
daartoe. Zij loofden eene prijs van 500 X uit voor hem, die 
op een bepaalden tijd eene locomotief kon leveren, die voldeed 
aan de in het programma omschreven voorwaarden. 
Terstond legde STEPHENSON de hand aan het werk en liet 
in de werkplaats te New-Castle onder onmiddellijk toezigt van 
zijn zoon ROBERT zijne beroemde locomotief, the Rocket genoemd 
, vervaardigen. Nog drie andere werden door andere 
mededingers voor den wedstrijd aangeboden. Maar the Rocket 
won het ver van alien. Zij doorliep met hare grootste snelheid 
29 Eng. mijlen in het uur, , dat is, driemaal zooveel als 
men destijds voor de grootst mogelijke snelheid hield. Hare

DE EERSTE AANLEGGER DER GROOTE SPOORWEGEN. 325 

gemiddelde snelheid bedroeg 15 Eng. mijlen , dus bijna de 

helft meer dan in het programma was voorgeschreven. 

Deze uitslag overtrof verreweg aller verwachting. Niet 

alleen had STEPHENSON in dezen wedstrijd den welverdienden 

eereprijs behaald , maar hij had ook eens voor at het pleit be

slist van den voorrang der stoomslepers op ijzeren sporen 

boven elk ander middel van vervoer. Zwarigheden die men 

onoverkomelijk had geacht , waren nu met der daad over

wonnen. Een vaste weg was door eene moerassige streek 

gelegd. Er was een bewegingsmidd'el gevonden , dat eene 

snelheid van 30 (Eng.) mijlen in het uur kon bereiken. Wat men 

vroeger eene onmogelijkheid achtte, bestond nu werkelijk. 

Den 15de° September 1830 werd de spoorweg tusschen Liverpool en Manchester plegtig geopend. De voltooijing van deze 
onderneming werd met regt als eene belangrijke gebeurtenis 
voor de geheele Engelsche natie beschouwd. De Hertog VAN 
WELLINGTON, toen eerste Minister, was met Sir Roma PEEL, 
Staatssecretaris, bij deze plegtige opening tegenwoordig. Acht 
locomotieven nit de werkplaatsen van STEPHENSON waren op 
de baan en eene ontelbare menigte was uit alle deelen van 
Engeland zamengevloeid , om getuige te zijn van deze groote 
gebeurtenis. Nog kort geleden hadden zelfs ingenieurs van 
naam den spot gedreven met het denkbeeld om negen of tien 
mijlen in het uur op zulk een weg of to leggen ; en nu doorstoomden reizigers in weinig meer dan een uur de dertig 
mijlen , die Liverpool en Manchester scheiden. 

STEPHENSON was nu welligt de eenige, die nog niet volkomen 
met de verkregen uitkomsten tevreden was. Zijn vindingrijke 
geest was onafgebroken werkzaam om aan elke locomotief, 
die hij op de sporen bragt , de eene of andere verbetering aan 
te brengen , om ze zoo tot dien graad van volkomenheid op 
te voeren , die haar den schoonsten triomf voor de toekomst 
verzekerde. Door studie , opmerkzaamheid en volharding, gepaard aan een vasten wil en onwrikbare overtuiging, was hij 
er in geslaagd om, in weerwil van alle tegenkanting en elle 
bezwaren , aan het stelsel van ijzeren wegen met stoomslepers 
een onbetwisten voorrang te verzekeren. Hadden zelfs menschen van naam en wetenschappelijke opvoeding de onderneming ook at voor onzinnig en onuitvoerbaar verklaard, nu 
STEPHENSONS locomotieven dag aan dag ongehinderd van Li verpool 

MENGELW. 1859. N°. VII. 22 


326 GEORGE STEPHENSON, 

near Manchester stoomden , moest men wel als een feit erkennen, wat men vroeger eene onmogelijkheid had genoemd. Verstandige menschen begonnen toen reeds in te zien , dat de 
wereld in het bezit van een nieuw werktuig van onbegrensde 
ontwikkeling was gekomen. 

Van nu af was de uitbreiding van het spoorwegstelsel slechts 
eene zaak van tijd en geld. Het Parlement had aan Engeland eene onschatbare dienst kunnen bewijzen , als het van 
den beginne af een groot en weldoordacht spoorwegnet voor 
geheel Engeland ontworpen en of zelf uitgevoerd had, Of door 
compagnieschappen had laten uitvoeren. Maar het liet die 
gelegenheid voorbijgegaan. Het belemmerde veeleer de uitbreiding van dit stelsel, zooveel het maar kon , en liet de geheele zaak aan bijzondere compagnieschappen over, die weldra 
in menigte ontstonden en eene concurrentie bewerkten, die 
de grootste misrekeningen ten gevolge had. 

STEPHENSON werd nu benoemd tot ingenieur van den spoorweg van Manchester near Leeds, en tevens in vereeniging 
met zijn zoon , ROBERT STEPHENSON, belast met het oppertoezigt over den aanleg van een spoorweg van Birmingham naar 
Londen. 

Het is hoogst bevreemdend, dat dezelfde tegenstand , dien 
hij bij den aanleg van zijn eersten weg ontmoet had, zich 
hier op nieuw vertoonde. den voorbeeld slechts. De lijn van 
Birmingham naar Londen was zoo getrokken, dat zij de fraaije 
stad Northampton moest aandoen. Maar de inwoners dier stad 
drongen er op aan, dat de rigting veranderd werd, opdat de 
weg, ofschoon zulks groote kosten zou vereischen , op een behoorlijken afstand van de stad verwijderd bleef. Weinige jaren 
later zag men te Northampton de dwaasheid hiervan in en drong 
er op aan om zich met eene vertakking aan den spoorweg aan 
te sluiten. Had men de eerste door STEPHENSON voorgenomen 
rigting van den beginne af gehouden , men had een half millioen X 
bespaard. 

De spoorweg van Birmingham naar Londen, die eene lengte 

van 112 Eng. mijlen (150 kilometers) bedroeg , had omstreeks 

5 millioenen X gekost. En toch waren de uitkomsten zoo 

voordeelig voor de actiehouders , dat daardoor een magtige 

spoorslag werd gegeven tot nieuwe ondernemingen. Lang

zamerhand begon de publieke meening de spoorwegen uit een 


DE EERSTE AANLEGGER DER GROOTE SMOWWEGEN. 327 
geheel ander oogpunt dan vroeger te beschouwen. Het was 
vooral na 1836, dat het spoorwegstelsel eene groote uitbreiding 
verkreeg. Maar daardoor breidde zich ook de kring van 
STEPHENSONS werkzaamheid zoo zeer uit, dat hij de wegen 
in het zuiden van Engeland aan zijn zoon ROBERT overliet 
om zich meer bijzonder te bepalen bij de uitbreiding van het 
spoorwegstelsel in de noordelijke graafschappen. Hij vestigde 
zich nu to Taptonhouse nabij Chesterfield, van waar hij in 
staat was het oppertoezigt te houden over de vier groote 
lijnen, die ter zelfder tijd onder zijne directie werden uitgevoerd 
, die van Midland, die van York en North Midland, 
die van Birmingham naar Derby en die van Manchester naar 
Leeds. Deze verschillende lijnen voegden 321 Eng. mijlen 
(513 kilometers) bij de reeds bestaande wegen. 
De zucht om het spoorwegnet uit te breiden kende nu geene 
perken of palen racer. Het Parlement, dat aan de compagnieschappen 
een geheel vrij veld liet , zoowel ten opzigte van de 
rigting als de uitvoering dier wegen, had in 1836 niet minder 
dan 34 en in 1837 zelfs 42 concessies tot aanleg van nieuwe 
wegen verleend. Op het einde van 1837 waren reeds 1500 
Eng. mijlen met ijzeren wegen belegd en nu bood men nog 
75 nieuwe ontwerpen, die eene lengte van 1230 Eng. mijlen 
uitmaakten , ter goedkeuring aan het Parlement aan. 
Het was niet to verwonderen, dat vele ingenieurs , om 
niet den schijn te hebben, alsof ze in alles STEPHENSONS 
voetstappen volgden , met geheel nieuwe, vaak vernuftig uitgedachte 
, maar tech zeer gewaagde plannen voor den dag 
kwamen en ook mensehen vonden , die gereed waren om hunne 
kapitalen in zulke gewaagde ondernemingen te steken. Maar 
STEPHENSON was een verklaard vijand van alle planmakerij. 
Hij zocht nooit zijn roem door waagstukken van dien aard 
te vergrooten. Hij beschouwde voor alle dingen den aanleg 
van spoorwegen nit een handelsoogpunt. ZU moesten zijns 
inziens niet alleen de behoeften van het publiek bevredigen , 
maar ook voordeel afwerpen voor de aandeelhouders. De spoorwegen 
in Engeland waren niet door het gouvernement aangelegd 
, maar particuliere ondernemingen. Ala hij meende, dat 
eene nieuwe lijn geen voordeel zou opleveren voor de ondernemers 
, wilde hij er niets mede te doen hebben. De goede 
uitkomst van alle ondernemingen, waaraan hij zijn naam leende, 
22

328 GEORGE STEPHENSON, 
bewijst niet minder de grondigheid van zijn oordeel dan de 
eerltikheid zijner beginselen. 
Al te spoedig ontaardde het aanleggen van nieuwe spoorwegen 
in eene gevaarlijke beursspeculatie. De eerste aandeelbouders 
behoorden bijna uitsluitend tot de klasse der fabriekanten, die 
persoonlijk voor hunne eigen zaken belang in deze ondernemingen 
stelden. De eigenlijke kapitalisten bemoeiden zich 
er nog weinig mede. Maar toen deze zagen , dat de spoorwegcompagnien 
groote dividenden afwierpen , werden de actien 
aan de beurs gezocht en stegen met den dag in waarde. Men 
vroeg niet meer naar den aard der onderneming, maar alleen 
naar den beursprijs der aandeelen. Het was alsof eene spoorwegkoorts 
geheel Engeland had aangegrepen. leder die rijk 
wilde worden — en wie wil dit niet? — meende zijne kapitalen 
daarin te moeten plaatsen. Plannen tot nieuwe spoorwegondernemingen 
volgden elkander met ongemeene snelheid op. 
De leden van het Parlement deden niets om dit beursspel to 
keeren , maar namen ijverig deel in elle deze buitensporigheden. 
Geen plan was zoo onzinnig, of het vond ingenieurs 
om het uit to voeren. Mannen van naam in dit vak verkochten 
vaak hunne aanprijzing voor aanzienlijke sommen. STEPHENSON 
word daartoe ook dikwijls aangezocht ; maar hij weigerde dit 
standvastig, omdat hij niets te doen wilde hebben met deze 
dwaze en gevaarlijke speculation, waarvan hij de noodlottige 
gevolgen vooruit berekende. 
In de drie zittingen van 1844, 1845 en 1846 gal het Parlement 
zijne goedkeuring tot niet minder dan 440 spoorweg-ondernemingen, 
die zich over eene lengte van 8470 Eng. mtjlen 
(13552 kilometers) zouden uitbreiden en waarvan de onkosten 
op 180,138,901 X werden begroot. 
Op zulk eene onnatuurlijke overspanning moest spoedig eene 
vreeselijke reactie volgen. De spoorweg-aandeelen daalden even 
snel, als zij gerezen waren. Er volgde eene algemeene ontsteltenis. 
Velen , vooral kleine kapitalisten, die, verleid door 
de rijzing dier fondsen, al wat zij bezaten , in deze actien geplaatst 
hadden , werden de slagtoffers van hunne begeerlijkheid. 
Terwijl het Engelsche gouvernement niets deed om den gang 
der spoorwegondernemingen to leiden , stelde het Belgische 
zich aan het hoofd daarvan en beraamde zelf eon spoorwegnet 
en verschafte de daartoe noodige fondsen. In 1835 word de

DE EERSTE AANLEGGER DER GROOTE SPOORWEGEN. 329 
eerste lijn van Brussel naar Mechelen voor het publiek opengesteld 
en in 1844 was het geheele spoorwegnet over eene uitgebreidheid 
van 550 kilometers voltooid en had niet meer gekost 
dan 160 millioenen francs ; zeker de helft minder, dan 
eene gelijke uitgebreidheid in Engeland zoude gekost hebben. 
Het waren weder STEPHENSON en zijn zoon , die door den 
koning van Belgie bij deze groote nationale onderneming werden 
geraadpleegd. Tot belooning voor de groote diensten, daarbij 
bewezen , vereerde de koning STEPHENSON in 1835 met de 
Leopoldsorde. En wat deed het Engelsche gouvernement voor 
hem ? Hoewel men aan hem, aan zijn genie, ijver en volharding 
de verbazende ontwikkeling, die in Engeland de handel 
en het fabriekwezen door den aanleg der spoorwegen ondergingen 
, te danken had, bestond de eenige gunst, die STEPHENSON 
ooit van het Engelsche gouvernement ontving, daarin , dat 
eens op zijne aanbeveling iemand tot plattelandsch briefbesteller 
op een wekelijksch tractement van 12 shillings 
(f 7.20) werd benoemd. 
Nu de uitslag van het spoorwegstelsel niet meer twijfelachtig 
was, begonnen de Engelsche kapitalisten hunne finanti6ele 
operatien ook tot andere landen uit te breiden , door ook 
aldaar spoorwegen aan te leggen. Verschillende compagnieschappen 
vormden zich tot dat einde. Op verzoek van zulk 
eene compagnie begaf STEPHENSON zich in 1845 naar Belgie 
om de ontworpen lijn tusschen Sambre en Maas op te nemen. 
Bij gelegenheid van dit bezoek in Belgib vereenigden zich de 
Belgische ingenieurs te Brussel om STEPHENSON, eden vader 
der spoorwegen", een prachtigen maaltijd aan te bieden. Hoe 
moat het hem gestreeld hebben, toen hij bij het dessert een 
model van zijne beroemde locomotief, the Rocket, geplaatst 
onder een triomfboog, op tafel zag verschijnen I 
Des anderen daags had hij een onderhoud met den koning, 
die hem op zijn kasteel te Laken had genoodigd , en daar lang 
en zeer gemeenzaam met hem sprak, niet alleen over den 
voorgenomen spoorweg, maar ook over de ontginning van de 
rijke steenkolenmijnen van Belgie. 
Nog in dat zelfde jaar 1845 bezocht hij Belgie andermaal 
om de spoorweglijn van West-Vlaanderen te onderzoeken. 
Naauwelijks van dit uitstapje teruggekomen , werd hij 
door eerie Engelsche compagnie uitgenoodigd om in Spanjc,

330 GEORGE STEPIIENSON, 
op de plaats zelve het plan van een spoorweg van Madrid 
naar de Golf van Biscaye in oogenschouw te nemen. Hij nam 
zijne reis derwaarts door FrankrUk , waar hij met een kennersoog 
vele bruggen , wegen en andere groote werken monsterde. 
Nadat hij, in Spanje aangekomen , het geheele land tot aan 
Madrid naauwlettend had gadegeslagen , en de moeijelijkheden 
van het voorgenomen werk en de ontzaggelijke kosten, daaraan 
verbonden, had berekend , meende hij deze onderneming 
of to moeten raden , omdat de waarschijnlijke opbrengsten niet 
zouden beantwoorden aan de groote onkosten van den aanleg. 
Daar hij haast had om in Engeland terug te zijn, reisde 
hij onafgebroken dag en nacht door. De vermoeijenissen van 
deze reis schokten zijne gezondheid. Reeds te Parijs word 
hij ziek. Maar hij reisde door, omdat hij zeer naar huis verlangde. 
Aan boord van de paketboot te Havre openbaarde 
zich eene pleuris. Hij zette de reis echter voort en kwam 
behouden te huis. Maar hoewel hij langzamerhand herstelde, 
had toch zijne gezondheid een schok gekregen , dien hij nooit 
geheel te boven is gekomen. 
In de laatste jaren van zijn leven onttrok hij zich bijna 
geheel van zijne werkzaambeden als ingenieur en bepaalde 
zich meer bijzonder bij de bewerking van zijne steenkolenmijnen 
en van zijne kalkfabriek. Een gedeelte van zijn tijd 
wijdde hij aan tuin- en landbouw en vetweiderij. Gaarne 
woonde hij de landbouwvereenigingen in de nabuurschap bij 
en toonde bij de behandeling van gewigtige vraagstukken datzelfde 
diep indringende gezond verstand , hetwelk zijn geheele 
leven kenmerkt. Het kweeken van ananassen, komkommers 
en meloenen was zijne bijzondere liefhebberij. Nooit was hij 
gelukkiger, dan wanneer hij andere tuiniers daarin kon overtreffen. 
Alleen voor zijn vriend rtivroN, den beroemden ontwerper van 
het glazen paleis der Londensche tentoonstelling, moest hij in 
slit opzigt onderdoen. Hij was een groot liefhebber van vogels 
en andere dieren. Ze to kweeken, op te passen en to verzorgen 
was zijn lust. Er was in zijn tuin geen vogelnestje, 
dat hij niet dagelijks gadesloeg. Niemand kende dan ook 
beter dan hij de zeden en gewoonten der vogelen , met welke 
hij om zoo te spreken dagelijks gemeenzaam °raging. 
Maar ook in de rust van het landleven te Taptonhouse Meld 
hij zich bij voortduring bezig met hetgeen hij als de grooto

DE EERSTE AANLEGGER DER CROOTE SPOORWEGEN. 331 
taak zijns levens beschouwde. Verscheidene verbeteringen 
werden ook nu nog door hem aan sporen en locomotieven 
aangebragt. Bij gelegenheid , dat hij eene voor de veiligheid 
belangrijke verbetering had uitgevonden, schreef hij : »al wat 
de veiligheid op de spoorwegen kan bevorderen , reken ik van 
zoo groot belang , dat ik liever mijne toestellen aan het publiek 
ten geschenke wil geven , dan een brevet van uitvinding aanvragen. 
Ik zal mij gelukkig achten te vernemen, dat mijne 
voorgestelde verbetering ddn menschenleven gered of ddne gevaarlijke 
botsing verhinderd heeft." 
In den loop van het jaar 1847 werd hij uitgenoodigd om tegenwoordig 
te zijn bij de opening van den spoorweg van de Trent, 
waarvan hij eenige jaren vroeger het ontwerp had gemaakt. 
De man, die vroeger ale een waanzinnige plannenmaker was 
beschouwd, werd nu als een weldoener van zijn vaderland 
gevierd. Sir ROBERT PEEL, destijds de eerste der Engelsehe 
staatslieden, verwelkomde hem ale een vriend en sprak van 
hem als den roem van Engeland. Twaalf loden van het Parlement, 
zeven baronets, de geheele aristocratie van de provincie 
, van de geestelijkheid, van het leger, , van den handel 
en het fabriekwezen waren zamengekomen om de opening van 
dien weg te vieren. 
Het overige van zijne dagen sleet hij to Taptonhouse midden 
onder zijne honden, konijnen en vogels. Hij bleef er zijn 
roem in stellen alien to overtreffen in de kweeking van bloemen 
en vruchten. Maar het was alsof de verraderlijke temperatuur 
zijner broeikassen een nadeeligen invloed op zijne reeds geschokte 
gezondheid uitoefende. Eene koorts maakte den 12dea 
Augustus 1848 na weinige dagen een einde aan zijn 'even, in 
den ouderdom van zeven-en-zestig jaren. Zijn stoffelijk overschot 
werd in de kerk te Chesterfield ter ruste gelegd. 
Zietdaar in korte omtrekken het leven van STEPHENSON. 
Moed en volharding waren zijne meest in het oog vallende 
karaktertrekken. De armoede zijner ouders leerde hem vroeg 
op eigen voeten te staan. Maar waaraan hij wel het meest 
den goeden uitslag zijner pogingen to danken had, was het 
verstandig gebruiken van zijn tijd. Even als BRETON hield 
hij zich overtuigd , dat het genie niets anders is dan onverenoeid 
geduld en volharding. Ilij hield niet op gedurig aan

332 GEORGE STEPHENSON, 
jeugdige werklieden , zijne kweekelingen, te zeggen: ,,doet als 
ik — houdt maar vol." Door onafgebroken aan de locomotief 
te denken en te werken bragt hij ze tot dien trap van 
volkomenheid, dat zij als beweegmiddel kon toegepast worden 
op de spoorwegen. 
Later beklaagde hij zich dikwijls , dat hij veel tijd verloren 
had, omdat hij niet de hulpmiddelen bezat, die jongelieden zich 
later konden aanschaffen. Maar juist die pogingen, welke hij 
moest aanwenden , om tallooze moeijelijkheden te boven te 
komen, dat onafgebroken zoeken en rondtasten, maakten zijne 
opvoeding uit. Zij versterkten zijn oordeel en prikkelden zijn 
vindingrijk vernuft. Zoo vermeerderde hij zijn schat van practische 
kundigheden , zelfs dan als zijne verwachtingen werden 
teleurgesteld. 
Hetzij hij als eenvoudig werkman of ale hoofdingenieur arbeidde 
, zijne geheele ziel was bij zijn werk : hij gaf er zich 
geheel aan over. Wat uit zijne handen kwam, was met gemoedelijke 
naauwgezetheid bewerkt. Zijne stoomslepers waren 
beroemd om hunne voortreffelijke bewerking. Die hij in het 
jaar 1832 naar de Vereenigde Staten van Noord-America afleverde 
, zijn nog heden in volmaakten toestand. Zelfs die, 
welke hij voor den spoorweg van de steenkolenmijnen van 
ICillingworth vervaardigde , zijn nog op den huidigen dag 
aldaar in gebruik. 
Nooit was welligt een generaal zoo bemind bij zijne soldaten 
, als STEPHENSON bij hen, die onder zijn opzigt werkten. 
Altijd was hij gereed om hunne verdiensten to erkennen en hunne 
talenten aan to moedigen. Het was aandoenlijk om te hooren, 
hoe hij bij de opening zijner spoorwegen de gelukkige uitvoering 
van het werk wist toe te schrijven aan de vlijt en 
zorgvuldigheid zijner ondergeschikten , terwijl dezen van hunne 
zijde zich beijverden om al de eer van het werk aan bun 
hoofd toe te kennen. 
Hoe spaarzaam en matig hij ook opgevoed was, was 
hij, ook toen hij in betere omatandigheden verkeerde , nieta 
minder dan gierig. Eer hij eene onderneming begon, was hij 
gewoon om de waarschijnlijke uitkomsten daarvan zorgvuldig 
te berekenen, en zoo deze niet voldoende werden bevonden, 
Het hij er zich niet verder mode in. Van beursspeculati4n en 
actienspel had hij een afkeer. De moeijelijkheden, met welke

DE EERSTE AANLEGGER DER GROOTE SPOORWEGEN. 333 
hij in het begin van zijne loopbaan te worstelen had, hadden 
hem geleerd spaarzaam met zijne middelen om te gaan. Maar 
toen hij in ruimer onstandigheden was gekomen, wist hij ook 
van zijne fortuin gebruik te maken. De rijkdom bedierf zijn 
hart niet, noch ontnam aan zijn geest de veerkracht. 
STE pErEloox was in zijne manieren eenvoudig, zedig en zonder 
de minste aanmatiging. Altijd wist hij zijne waardigheid te 
bewaren. Toen hij nog eenvoudig werkman was, gaf hij aan 
zijne kameraden een voorbeeld, hun meer waard dan boeken. 
Zijne liefde voor kennis wierp toen reeds een zekeren glans 
over de nederige werkzaamheden, waarmede hij zich bezig 
hield. Toen hij tot hooger staat verheven was en daardoor 
dagelijks in aanraking kwam met de voornaamste lieden van 
het land, Dam hij zijne plaats onder hen zonder eenige verlegenheid 
in, alsof hij in zijn eigen kring verkeerde. 
Sir ROBERT PEEL had hem meermalen uitgenoodigd op zijn 
kasteel Drayton, waar hij zeer gaarne uitstekende menschen 
van allerlei soort rondom zich vereenigde. STEPHENSON had 
die uitnoodiging meer dan eens afgeslagen, omdat hij er tegen 
opzag, om zich, zooals hij zeide, in zulk een voornaam gezelschap 
te bevinden. Maar eindelijk moest hij wel aan den vriendelijken 
aandrang van Sir ROBERT toegeven. Zijn opmerkende 
geest, gepaard met zijne natuurlijke schranderheid, maakten 
hem een aangenaam gezelschap in dezen aanzienlijken kring. 
Alhoewel hij zich meer in de praktijk dan in de theorie te 
huis gevoelde, waren er toch weinig onderwerpen, waarover 
hij niet had nagedacht en waarover hij niet met verstand kon 
spreken. 
Eens geraakte hij met Doctor BIICKLAND in strijd over een 
van de geliefkoosde theorien van dien geleerde aangaande de 
steenkolenformatie. Maar de Doctor had boven hem het voordeel 
van het woord met zeer veel gemak te kunnen voeren en 
bragt hem spoedig tot zwijgen. Des anderen daags wandelde 
hij voor het ontbijt in het park, toen Sir WILLIAM TOLLET 
hem ontmoette en vroeg, waarom hij zoo in diepe gedachten 
was. 
»Ik denk," antwoordde sTEPrtEwsox, »nog eens na over het 
gesprek, dat ik gisteren met Dr. BocKLAwo had. Ik ben overtuigd, 
dat ik gelijk heb, en als ik zoo goed kon spreken als 
hij, .zou ik hem ook zeker tot zwijgen gebragt hebben."

331 GEORGE STEPHENSON, 
»Breng mij eens op de hoogte van die zaak," hernam Sir 
wiLLIA111, »en ik wil eens zien, of ik niet wat voor u doen kan." 
Zij gingen op eene tuinbank zitten en de regtsgeleerde liet 
zich de zaak ophelderen, en hoorde toe met de aandacht van een 
advocaat, die eene zaak bestudeert die hem is toevertrouwd. 
Toen hij goed in het onderwerp was ingedrongen , zeide hij: 
»Nu zal ik Doctor BLICKLAND wel staan." 
Sir ROBERT PEEL werd in den arm genomen en spoedig bragt 
deze na het eten het gesprek weder op het onderwerp van 
den vorigen dag. Een nieuwe strijd ving aan tussehen Sir 
WILLIAM en Doctor BUCK LAND maar ditmaal werd de Doctor 
door den advocaat uit het veld geslagen. 
»Wat zegt gij daarvan, STEPHENSON?" vroeg Sir ROBERT 
hem, lagchen de. 
»Ik geloof," zeide STEPHENSON, »chit er geene magt op aarde 
is, die eene welbesneden tong te boven gaat." 
Eene dame vroeg hem eens bij gelegenheid van dit zelfde 
bezoek, »welke kracht in de natuur wel de magtigste was?" 
»Die vraag is niet moeijelijk ," antwoordde hij; )?het zijn de 
oogen van eene vrouw voor den man, die haar bemint; want 
de herinnering aan die oogen kan hem van bet einde der 
wereld near huis trekken ; en ik ken in de geheele natuur 
zulk eene aantrekkingskracht niet." 
In den laatsten tijd van zijn leven ging STEPHENSON dikwijls 
te Newcastle de plaatsen bezoeken , waar hij de dagen zijner 
vroegste jeugd had doorgebragt. »Ik ben van daag te Callerton, 
geweest," zeide hij aan een vriend, »ik heb er de velden gezien 
, waar ik eenmaal voor twee stuivers daags knollen nittrok; 
ik verzeker u, dat mij de handen daarvan dikwijls hebben 
getinteld." 
Zijne beurs was nooit gesloten voor diegenen zijner vroegere 
kameraden , die door ouderdom in armoede waren vervallen. 
Dikwijls wist hij een bankbriefje van vijf pond een armen 
man of ongelukkige weduwe op zulk eene wijze in de handen 
to spelen, dat hunne kieschheid daardoor niet in het minste 
gekwetst iverd. Soms wist hij hen zelfs te doen gelooven, dat 
hij zeif nog eene oude verpligting aan hen had. 
Tegen het begin van 1847 vroeg men hem, welken titel hij 
bij zijn naam gevoegd wilde hebben in een work, dat men 
voornemens was aan hem op to dragon. Hij antwoordde

DE EERSTE AANLEGGER DER GROOTE SPOOEWEGEN. 335 
eenvoudig, dat hij geen titel had noch begeerde, en dat men 
hem dus maar eenvoudig ',GEORGE STEPHENSON" had te noemen. 
En waarlijk geen adelijke titel had eenigen glans kunnen toevoegen 
aan zijn reeds met roem bekroonden naam. 
Men zou welligt verwacht hebben, dat STEPHENSON als stichter 
van de nieuwere school van ingenieurs althans als lid zoude 
opgenomen zijn in het Engelsche »Instituut van civiele ingenieurs." 
Maar dat is nooit gebeurd. Er bestonden daartegen 
twee bezwaren. Vooreerst had hij geen geregelden leercursus 
doorloopen, en ten tweede was den leden van het 
Instituut de verpligting opgelegd om een proefschrift als bewijs 
hunner bekwaamheid te vervaardigen. De eerste dezer 
voorwaarden had hij niet vervuld en aan de tweede wilde hij 
zich niet onderwerpen. Toen het bestuur van het Instituut 
op het laatste aandrong, antwoordde hij, dat hij, zoo hij lid 
van het Instituut werd, dit wel wilde worden met glans zonder 
zich te vernederen. Hij oordeelde niet ten onregte, dat het 
wat al te veel was om van hem eene proef van bekwaamheid te 
eischen , die men wel vorderen kon van jonge, nog onbekende 
menschen, en hem een proefschrift to doen vervaardigen, hetwelk 
onderworpen zou worden aan het oordeel van jongelieden 
, van welke velen vroeger zijne helpers en kweekelingen 
waren geweest. Het genootschap bleef dus verstoken van de 
eer den naam van STEPHENSON op de lijst zijner leden in te 
schrijven. Maar al droeg hij dan ook dien eeretitel niet, hij 
blijit daarom niet minder de schepper van het spoorwegstelsel; 
zeker de allergewigtigste uitvinding uit de eerste helft der 
negentiende eeuw. 
Wij hebben gepoogd bet beeld van GEORGE STEPHENSON in 
eenige korte omtrekken to schetsen. Vragen wij nu, wat 
ons wel in zijn geheelen levensloop het meest in het oog valt 
en treft, wij gelooven, dat de indruk, dien zijne levensgeschiedenis 
op ons maakt, vooral gelegen is in het scherpe contrast, 
dat tusschen begin en einde, tusschen zijne jeugd en zijn mannelijken 
zelfs leeftijd bestaat. Van arme ouders geboren, verstoken 
van de voordeelen eener burgerlijke opvoeding, onbekend met alle 
wetenschappelijke hulpmiddelen , brengt hij tot stand wat men 
zelfs in zijn tijd nog eene onmogelljkheid'achtte. De eenvoudige 
inijnwerker, , die op zijn achttiende jaar nog lezen en schrijven

336 GEORGE STEPHENSON, ENZ. 
moet leeren, opent door een geheel nieuw stelsel van vervoer 
voor handel en industrie eene nieuwe baan van ontwikkeling, 
die binnen een dertigtal jaren reeds tot verbazende uitkomsten 
heeft geleid. En dat doet hij, in het eerst voorwaar niet geholpen 
door begunstigende omstandigheden , maar in zedurigen 
strijd met bijna onoverkomelijke moeijelijkheden , in weerwil 
van de publieke opinie, die zijne onderneming als den droom 
van een waanzinnige bespot, in weerwil van den tegenstand 
van geleerde natuur- en werktuigkundigen , die de onmogelijkheid 
zUner plannen, zoo zij meenden , zonneklaar hadden 
aangewezen. 
Maar in STEPHENSON was eene kracht vverkzaam , die op elk 
gebied van menschelijke wetenschap en kunst reeds ontelbare 
wonderen heeft gewrocht: de kracht van het genie. Zijn geniale 
blik deed hem zien, wat zelfs voor de beroemdste mannen van 
het vak verborgen bleef. Zijn door en door practische zin, 
van zijne jeugd of door moeijelijke levenservaringen geoefend, 
bewaarde hem volkomen van het gevaar om ooit hersenschimmige 
plannen na te jagen. En zijne onvermoeide werkzaamheid 
en zijn taai geduld rustten niet, voordat het doel, met den 
blik van het vindingrijk genie gezien, en met al de bezadigdheid 
van den practischen ernst berekend, bereikt en de voorgestelde 
uitkomst verkregen was. 
Voorwaar wij kunnen niet anders dan den genialen man, 
die door God was uitverkoren om eene van de grootste ontdekkingen 
in praktijk te breng,en , eene eereplaats in te ruimen 
onder de groote mannen der negentiende eeuw. 
Groningen. 
LETS OVER VdOR-HISTORISCHE BEWONERS VAN EUROPA. 
NAAR D. SCHAFFHAUSEN. 
Prof. SCHAFFHAUSEN geeft naar aanleiding van een in het 
begin van 1857 gevonden zeer ouden schedel, dien hij beschrijft, 
een overzigt van het eigenaardig kenmerkende der 
oudste schedels, die men met voldoende zekerheid afkomstig 
kan rekenen van volkstammen, die in een staat van de uiterste 
wildheid Europa beWoonden vOcir en ten tijde dat de Germanen 
uit Azle naar Europa doordrongen.

LETS OVER v66R-nisTon1sanr BEWONERS VAN EUROPA. 337 

De bedoelde schedel werd met een geheel menscbelijk geraamte gevonden in eene kalkgrot van het Neanderdal bij 
Hochthal tusschen Dusseldorf en Elberfeld. Die grot was van 
boven af, hoewel met moeite, toegankelijk. Haar oneffen bodem 
was bedekt met eene 4 a 5 voet dikke laag van kern,- gernengd met niet zeer talrijke stukken hoornsteen. Bij het opruimen van die laag vond men het bedoelde geraamte, en wel 
van de opening der grot af, eerst den schedel, en verder de 
overige beenderen, alle in horizontale ligging. Z66 werd door 
twee werklieden die met deze werkzaamheid bezig waren en 
op de pleats zelve daarover gehoord werden, ten stelligste verzekerd. In het eerst vermoedde men in het geheel geen menschelijken oorsprong voor deze beenderen, en eerst verscheiden 
weken nadat zij gevonden waren, werden ze door Dr. PUHLROTT 
als zoodanig erkend en in veiligheid gebragt. Daar de arbeiders de belangrijkheid van hunne vondst niet vermoedden, 
gingen ze bij het verzamelen der beenderen zeer onachtzaam 
to werk en verzamelden vooral de groote , zoodat het wearschijnlijk volledige skelet alleen zeer broksgewijze in handen 
van Dr. FUHLROTT gekomen is. Voor de verdere ontleedkundige beschrijving van den schedel en de overige deelen van bet 
skelet, moeten we naar het oorspronkelijke in MULLER'S Archly 

fur Anatomic and Physiologic, 1858, No. 5, verwijzen. 

Evenzoo werd in 1847 bij Plau in Mecklenburg eene belangrijke vondst gedaan. Daar werd in fijn zand, 6 voet diep 
ander den beganen grond, een menschelijk geraamte gevonden 
in hurkende, bijna knielende houding, met gereedschappen uit 
hoorn aan zijde zijde: eene strijdbijl uit hertshoorn, twee bewerkte houwtanden van wilde zwijnen en drie aan den wortel 
doorboorde snijtanden van een hert. Aan dit graf werd een 
hooge ouderdom toegeschreven , dear iedere beschutting door 
eene ophooping van steenen , elk spoor van lijkverbranding ontbrak en geenerlei gereedschap uit steen, klei of metaal gevonden 
werd. Deze schedel heeft even als de vorige eene zeer opmerkelijke ontwikkeling van de wenkbraauwstreek, sterk achteroverliggend voorhoofd en breeden neuswortel , eigenschappen 
waarvan ten minste de twee eerste aan den schedel een zeer 
aapachtig voorkomen geven. 

Door een dergelijken bouw onderscheiden zich ook schedels 
op eene andere plaats in Mecklenburg gevonden onder omstan


338 JETS OVER V66R-IIISTORISCHE I3EWONERS 
digheden , die voor deze overblijfsels een hoogen ouderdom 
doen vermoeden. In het jaar 1852 namelijk werd bij Schwaan 
in een kegelgraf de ”Herrberg" genaamd , onder een met aarde 
bedekten steenen kegel een menschelijk geraamte gevonden met 
een koperen zwaard naast zich ; deze schedel vertoonde een 
regelmatigen Caucasischen vorm. Onder den steenen dam, waarop 
dit lijk uitgestrekt lag, vond men acht schedels in gelijke rigting 
liggende , met het aangezigt naar het Westen gekeerd, 
en onder deze eene tallooze menigte beenderen boven op elkander 
— de beenderen van den arm naar het scheen boven 
de schenkelbeenderen — als waren op deze plaats acht lijken 
in hurkende houding begraven. Doze beenderen waren z66 
murw, , dat er maar weinige van gered konden worden. Wat 
er van bewaard bleef, vertoonde eene groote overeenkomst met 
de bovenbedoelde schedels, die van den Germaanschen schedelvorm 
zeer afwijken. Voor het vermoeden, dat de acht lager 
begraven lijken van ouderen datum zouden zijn, dan het bovenliggende 
, pleit niets ; zelfs niet dat de eerste beenderen minder 
goed bewaard gebleven waren. De wijze, waarop zij geplaatst 
waren, geeft voldoende reden van dit verschil. Veeleer ligt 
het vermoeden voor de hand, dat die acht lijken afkomstig 
zijn van slaven die bij de begrafenis van den hoofdpersoon to 
gelijk geofferd zijn. Dat de Germanen bij hunne aankomst in 
Duitschland eene bevolking voorhanden vonden, is volgens geschied- 
en taalkundige aanduidingen niet te betwijfelen ; het 
begraven in hurkende houding is niet Germaansch ; het wijst 
op eene hoogere oudheid, en dit gebruik kan zich misschien 
te gelijk met de overblijfsels der oorspronkelijke bevolking nog 
een tijd lang staande gehouden hebben. Even als de dooden van 
de Eskimo's, Groenlanders en vele Americaansche stammen in 
hunne graven zitten , vindt men volgens wiLssox hurkende menschelijke 
geraamten alleen in de oudste graven van Scandinavia, 
b. v. op de Axevalla-heide ; deze oude graven zijn met 
groote steenen bedekt , maar men vindt daarin geen spoor van 
metalen , nooit een spoor van lijkverbranding ; alleen wapens 
en gereedschappen van been of van steen. Ook J. RITTER heeft 
berigt gegeven van een bij Plan gevonden Hunnebed; de schedel 
lag een voet hooger dan het overige van het geraamte, en 
naar alien schijn was het lijk in zittende houding bijgezet. 
Ook bier was de vorm van het voorhoofd bijzonder vlak en

VAN EUROPA. 339 
naar achteren wijkende. Z66 heeft men ook in Frankrijk en 
Duitschland in oude graven menschelijke skeletten in dezelfde 
hurkende houding gevonden, en TROYON zag hetzelfde in de 
oudste graven van het kanton Wallis. Ook uit Rusland kreeg 
men in het jaar 1842 berigt van eene dergelijke vondst, nabij 
Minsk. 
Brengt men dit een en ander in verband met hetgeen de 
onderzoekingen van RETZIUS, ESCHRICHT, DAVIS, NILSSON, WILsox 
en anderen reeds vroeger aan het licht gebragt hebben, 
dan komt men tot de gevolgtrekking, dat het sterk uitpuilen 
van de wenkbraauwstreek het menigvuldigst voorkomt bij 
schedels van ruwe en vooral van noordelijke volkeren, welke 
schedels voor een gedeelte zeer oud moeten zijn. Sporen van 
zulk een schedelvorm kan men nog heden ten dage aantreffen; 
en men mag vermoeden dat zij een zwak overblijfsel zijn van 
een overouden vorm , die in den schedel uit het Neanderdal 
op de meest in het oog loopende wijze ontwikkeld is, en aan 
het menschelijke gelaat eene onbeschrijfelijk wilde uitdrukking 
gegeven moet hebben. Men mag deze gelaatsuitdrukking eene 
dierlijke noemen , want het vooruitsteken van den bovensten 
oogkasrand kenmerkt ook den gezigtsvorm bij de groote, zoogenaamd 
menschvormige , apen , hoewel bij deze dit uitsteken 
aan eene andere reden toegeschreven moet worden. 
De berigten, die ons door Romeinsche en Grieksche schrijvers 
geworden zijn over de ligchamelijke eigenschappen en de 
zeden der ruwe volkeren van Europa in overoude tijden worden 
door het vinden van dergelijke schedels helder toegelicht. 
Zelfs van de Germanen zegt CAESAR, dat de Romeinsche soldaten 
hun gezigt en den blik hunner oogen niet konden verdragen 
en dat een plotselinge schrik bet leger overviel. Ook 
van de Galliers zegt AMMIANUS MARCELLINUS: ”Zij zijn verschriklijk 
om de wildheid van hun oogen." Maar als veep 
ruwer nog worden de oude Britten en Ieren , de Belgiers, de 
Finnen en Scythen afgeschilderd. Volgens STRABO zijn de 
Ieren bloedgierige cannibalen en houden bet voor loffelijk, om 
de lijken hunner ouders to eten ; zoo schildert ook DIODORUS 
ze; HIERONYMUS wil zelfs in Gallie gezien hebben, dat de Scoten 
menschenvleesch aten. TACITUS zegt van de Finnen, dat zij 
in een toestand van verbazende wildheid leven ; hun voedsel 
bestaat in Wilde gewassen; dierenhuiden zijn hunne kleederen; 
hunne wapens zijn beenen pijlspitsen en voor hunne kinderen

310 IETS OVER V6611-BISTORISODE BEWON ERS VAN EUROPA. 
en grijsaards hebben zij Been ander dak dan eene but uit zaamgevlochten 
takken. ADAM VAN BREMEN verhaalt, dat zelfs nog 
in de llde eeuw de zoogenaamde Jotunen , de oudste bevolking 
van Scandinavia op de bergen en in de bosschen woonden, in 
dierenvellen gekleed en toonen van zich gevende die meer op 
het geschreeuw van wilde dieren , dan op eene menschelijke 
spraak geleken ; hunne verdelging wordt in de gedichten der 
Skalden bezongen. ISIGONUS van Nicaea, door PLINIUS aangehaald 
, zegt, dat een stem van de Scythen, die tien dagreizen 
ten noorden van den Dnieper woonde, gewoon waren menschenvleesch 
te eten , uit menschenschedels te drinken en de scalp 
der gedooden op de borst te dragen. Even als in de Duitsche 
sage en sprookjes vele trekken uit het leven onzer voorouders 
uit den heidenschen tijd bewaard gebleven zijn, zoo 
kan misschien wel de sage van den menscheneter, welke volgens 
GRIMM'S onderzoekingen in de sagen der Finsche, Tartaarsche 
en Germaansche volkeren zeer verbreid is — zooals zij ook 
in de Odyssea als de geschiedenis van nu-Primus verhaald 
wordt — in de herinnering aan zulke gruwelen haren oorsprong 
hebben. 
De brokken van schedels afkomstig van Schwaan en Plau 
mogen waarschijnlijk , zoowel om hunne ontleedkundige eigenaardigheden, 
als wegens de omstandigheden, waaronder zij 
gevonden werden, aan een ruw menschengeslacht toegeschreven 
worden, dat v66r de Germanen noordelijk Europa bewoonde, 
en, zooals de overeenkomstige vondsten bij Minsk in Rusland 
en in het Neanderdal bij Elberfeld bewijzen, verre verbreid 
was, ja zelfs met de oorspronkelijke bevolking van Britannia, 
Ierland en Scandinavia verwant was, zooals uit den vorm van 
hun schedel te vermoeden is. Terwijl de beenderen van Schwaan 
in een Germaansch steenen graf bijgezet waren, en dus tot in 
historische tijden reiken , werden de beenderen van Plau alleen 
in het nand gevonden naast beenen gereedschappen , die op 
een zeer lagen trap van ontwikkeling wijzen. Evenzoo een 
der schedels van Minsk. De menschelijke schedel en verdere 
beenderen uit het Neanderdal overtreffen echter at de genoemde 
in die eigenaardigheden van vorm, waaruit men besluiten kan 
tot een raw en wild yolk. Men kan ze voor het oudste gedenkteeken 
van de vroegere bewoners van Europa houden, 
hetzij dat de kalkgrot, waarin zij zonder eenig spoor van menschelijke 
kunst gevonden zijn, de pleats was wear zij begraven 
werden, of dat zij, even als elders de beenderen van verdwenen 
diersoorten , hier ingespoeld zijn. A. S.

MENGELWERK. 
OOSTENRIJKS FINANCIELE TOESTAND. 
Van alle zijden, waarvan het Italiaansche vraagstuk beschouwd 
worth, is zonder twijfel de financitile zijde de belangrijkste. 
Ik zeg dit zonder te behooren tot die soort van philosophen, 
voor wie alle zaken niet anders dan die edne zijde hebben en 
die alles tot de geldquaestie weten terug te brengen. Maar ik 
zeg het ook bepaaldelijk met het oog op ons lieve vaderland. 
Vermaken zich de Keizer van Oostenrijk en Frankrijk op 
hunne manier in Italie , het is op onze beurs dat zij teren, 
ten minste de eerste. Hebben de Franschen het genoegen de 
Oostenrijkers uit Italie te slaan , wij zijn het die het gelag 
betalen, en weet de Duitscher zich• te handhaven in de vestingen 
, die hij uit beminnelijke voorzorg zich tot zeer vaste steunpunten 
heeft gemaakt, wij waren bet die hem in de gelegenheid 
stelden om zich zoo formidabel te wapenen en to weer 
te stelden. 
Hoe zoo ? zal geen Nederlander mij vragen. Want wie het 
al niet wist, heeft het in de laatste dagen genoeg kunnen 
hooren, dat er dan toch eene onrustbarende massa Oostenrijkers 
— effecten wel te verstaan — in ons land moeten zitten, 
volgens de technische benaming. Hoe groot dat aantal 
is, weet niemand, ook de Keizer van Oostenrijk niet, misschien 
kunnen alleen enkele bankiers het bij benadering opmaken. 
Maar het is fabuleus, dat is zonder twijfel. Bij 
monde van een man van het vak heb ik het eens hooren 
schatten op % van de geheele Oostenrijksche Staatsschuld; 
laat dit wat ruim genomen zijn, de grootste helft voor bet 
allerminst ligt rustig in Hollandsche trommels , zonder eenige 
hoop van bet Hove Duitsche vaderland ooit weer to zullen zien. 
Wij wijze Hollanders hebben in de laatste jaren druk gelagchen, 
om Fransche, Duitsche en Engelsche furie in allerlei 
soorten van particuliere en industriele ondernemingen; wij 
waren verstandiger en hielden one aan weer solide obligaties 
op staten en vorsten, die niet zoo ligt — zegge zoo spoedig —, 
ophielden met rente to geven of wel volledig in non-valeurs 
MENGELW. 1859. 11" . VIII. 23

342 OOSTENRIJIIS FINANCI6LE TOESTAND. 
veranderden. Maar wij vergaten daarbij 4ein ding, dat namelijk 
bet land, Waar honderd en duizend industriele ondernemingen 
slechte rekening geven, — toch wint in nationalen rijkdom. 
Het geld blijft in het land; de spoorweg, de fabriek , 
de mijn , de landontginning is eenmaal tot stand- gebragt, 
representeert eene groote waarde en is een beginsel van jaarlijksche 
productie , al is het ook een jaarlijksch verlies voor 
de primitive aandeelhouders. Maar eene obligatie aan eene 
vreemde mogendheid, die 50 percent daalt in koers of eindelijk 
ophoudt rente te betalen , is zuiver verlies, — zuiver 
ale cristal — al had men ook in tien of twintig jaren er zoo 
veel rente van getrokken ale het capitaal bedroeg. Neem maar 
eens de Engelsche spoorwegen ; zij geven slechte, zeer slechte 
rekening; maar toch, niets heeft meer bijgedragen tot den 
titanischen bloei van Engeland , dan juist die zoo slechte 
zaken. Maar liep eens Oostenrijks financiewezen spaak , dan 
zou het met onze superioriteit over de Europesche effectenmarkt 
wel gedaan zijn. Het zijn niet alleen de financiers in 
de steden , maar boeren in uit- en achterhoeken hebben hun 
afkeer tegen al wat niet stinkt ale meet of klinkt ale zilver 
overwonnen , om die onnoozele papieren in oude tabaksdoozen 
of bijbels to bergen. Kleine winkeliers , gepensioneerde gouvernantes 
, koetsiers en dienstmeiden hebben hunne zuiver verdiende 
of eerlijk gestolen penningen in de Oostenrijksche schatkist 
gestort, om zich de hooge rente door de Keizerlijk Koninklijke 
bankiers to zien uitbetalen. Kortom, in Frankrijk is 
men zeker nog zoo tuk niet geweest op Suez-Kanaal-aandeelen 
, ale in Nederland op de tallooze soorten en familial 
Metallieken. En ale hadde men het er op gezet om den Staat, 
die zoo gulweg leent , meer to helpen , hoe meer hij noodig 
heeft, is men vooral in de laatste maanden, toen het oorlogsgevaar 
begon te dreigen, moedig aan het slikken van nieuwen 
toevoer gegaan , ale de jonge spreeuwen , die schreeuwen 
Yan den honger, , terwijl hun hale nog Nina digt zit. Zelf$ 
heb ik hooren mompelen, — maar ik weet er niet van — 
dat men, toen werkelijk de oorlog uitgebroken was en de geviercle 
effecten dus nog weer lager daalden, op Ametels beurs 
zoo iets gesproken heeft, van sommige handlangers , die zich 
in de laatste weken vooral onledig hadden gehouden om splinternieuwe 
Oostenrijkers aan den man te brengen , b. v. van

OOSTENELIKS FINANCIUE TOESTAND. 343 
de bears to dringen, — de fameuse offlcile executie, die nog 
erger is dan het middeneeuwsche interdict. Zooveel is zeker, 
dat zulk een maatregel het toppunt van onbillijkheid Sou zijn. 
Die heeren hadden niets anders gedaan, dan de boer, die u 
heerlijken verschen visch verkoopt. Als gij hem zulk eene verbazende 
massa afkoopt, dat hij u bederft en verrot dat hadt 
gij zelf kunnen weten ; toen hij u zijne waar gaf, was zij 
goed en versch. Dat waren de geleverde Oostenrijkers ook, — 
kersversch van de drukkerij misschien. 
BU al dien ijver om te koopen , kan men begrijpen hoe 
groot het aantal dier obligaties is, dat zich in handen van 
onze groote, middelsoort en kleinsoort capitalisten bevindt. 
Te meer daar men in Weenen niet minder ijver had om te 
fabriceren, of Bever om order tot fabriceren ook hier te lande 
te geven. Want Holland maakte zich in dit opzigt zoo verdienstelijk, 
dat het wel waard was, dat er afzonderlijke stukken 
in de Hollandsche taal waarvan anders geen buitenlander 
ieta weet, voor gedrukt werden. Men is onvermoeid 
geweest in het deoreteren van nieuwe leeningen en uitgeven 
van nieuwe aerie& , men heeft gezorgd in elle opzigten 
gesorteerd te zijn, Metallieken van 50 tot duizend, ik geloof 
zelfs tot 5000 florijnen. En wanneer gij nu zoo wat kunt 
begrijpen hoeveel serieen er dan wel kunnen zijn, en weet, dat 
iedere aerie afzonderlijk genommerd is, en dan nommers ziet 
die in de tien- en honderd-duizendtallen loopen (zoo vertelde 
mij een kenner van die dunne wear), dan hebt ge een 
flaauw begrip, hoe groot Oostenrijks staatsachuld wel wezen 
moet. Want of men wel zeer verstandig doet, met zich to 
houden aan eene opgave als b. v. van den Almanach de Gotha, 
dat die schuld in 1856, een getalletje van 2.417.000.000 florijnen 
beliep, of dat er officieel 92 millioen florijnen aan rente op het 
budget paraisseert, durf ik niet te bepalen. 
Wear wilt gij heen ? vraagt men mij misschien. Wilt gij 
ons bevreesd maken, dat Oostenrijk ooit zou ophouden rente 
to betalen, zou komen tot — tot een staatsbankroet? Lieve 
hemel ik zal mij daarvoor wel wachten. Ik weet zeer goed, 
dat men daar evenmin geloof aan sleet als aan het einde der 
wereld; ik weet zeer goed, dat men u voorrekent, dat de Oostenrijksche 
schuld, naar evenredigheid van het getal bewoners, 
immers nog kleiner is dan de Nederlandsche; — dat het nog 
23 *

314 OOSTENRIJKS FINANCIOLE TOESTAND. 
verbazende ressources bezit, die eenmaal, als zij niet gelijk 
de kip met gouden eijeren, geslagt worden, belangrijk kunnen 
opbrengen ; dat er in den laatsten tijd, zoo al Been vooruitgang, 
dan toch een begin van vermindering van achteruitgang 
was, als nu de oorlog en dan we6r wat enders er niet 
tusschen gekomen was ; dat er in 44n woord nog zeer veel 
ten voordeele van het Oostenrijksche papier to pleiten is. Ook 
is er een zeer duchtig argument, waarvan ik de menschkundige 
kracht hoog waardeer, — dat een staat daarom niet ligt 
ophoudt rente to betalen, omdat hij niet ligt ophoudt nieuwe 
fondsen noodig te hebben. Met andere woorden , zoo lang men 
crediet heeft kan men op nieuw leenen, en zoo lang men op 
nieuw kan leenen, kan men de oude rente betalen, en zoo lang 
men de oude rente betaalt, heeft men crediet en zoo voort. 
Altijd is dat echter een cirkeltje, dat men in Frankrijk un cercle 
vicieux noemt. De Stille Oceaan zou leég loopen , als er altijd 
meer aging dan er bij komt, en zoo zou dat crediet toch ook 
wel eindelijk uitgeput kunnen raken, zoodat men vast liep in 
zijn cirkeltje. Tot nog toe heeft Oostenrijk toch maar jaarlijks 
een deficitje van zeventig millioen fiorijnen, in den regel, en 
van wie weet hoe veel bij de minste extra-gelegenheid. Oostenrijk 
heeft ontzettende hulpbronnen, maar ondertusschen helpen 
die hulpbronnen nog niet veel, en ieder jaar zeventig millioen 
behalve de extratjes , met rente op rente — wie ziet het Bind? 
Dock wat weten wij er van. Daarom meende ik ten vorigen 
jare niet verkeerd te doen met de denkbeelden van den Heer vox 
MULLER, een Weener, over ”Oostenrijk onder FRANS JOSEPH" in 
dit tijdschrift mede to deelen , die belangrijke mededeelingen 
over den finaneielen toestand en de kansen van verbetering 
deed. Toevallig verscheen eene vertaling van dat stuk in 
de zoogenaamde Zondags-editie van het Handelsblad. Maar 
nu zag men kort daarop in datzelfde Handelsblad een berigtje, 
dat de Consul van Oostenrijk een bezwaar daartegen had ingediend. 
De Heer vox MULLER had nameltik beweerd, dat het 
deficit over 1856 was geweest van plus minus 150 millioen 
florijnen , en Oostenrijks Consul achtte zich geroepen hiertegen 
op te komen. Teregt oordeelde hij dat onder het waarnemen 
der belangen van zijn land ook begrepen was het tegengaan 
van zulke beweringen, die nooit zeer voordeelig konden zijn 
voor Oostenrijks crediet in Holland, waar het natuurlijk grooten

()OSTENRIJKS FINANCIOLE TOESTAND. 345 
prijs op stelde. Daarom heeft men van zijnentwege aan het 
bureau van bet gandelsblad overgelegd officitile — men bedenke 
dat dit niet per se synoniem is met authentieke — bescbeiden 
, uit de Wiener Zeitung geloof ik, ten bewijze, dat 
dit deficit niet 140 of 120 millioen, maar slechts 70 millioen 
geweest is. Het Handelsblad, voor wiens redactie het natuurlUk 
zeer bezwaarlijk was om hieraan te twijfelen , kon niet 
enders dan dit insgelijks bekend maken en in zoo verre eene 
soort van amende honorable te doen. Toch bleef het mij altijd 
ietwat duister, , hoe die Beer VON MULLER zoo maar een 70,000,000 
florijnen op Oostenrijks deficit kon boeken, als er niets van wear 
zou zijn. We kon het vermoeden bij mij opkomen , dat dit 
zeer veel van de individuille beschouwing over dezen of genen 
post zou kunnen afhangen. Immers men behoeft maar eene 
particuliere kas opgemaakt te hebben , om to weten , dat men 
het saldo altijd wel ietwat in zijn voordeel kan uitrekenen , 
vooral als men het systeem gaten stoppen door gaten, of kuilen 
dempen door kuilen wat liberaal heeft toegepast. Maar wie 
heeft gezeten in den geheimen raad van Oostenrijks Ministerie 
van financiön ? wie kan zich to regt vinden in de subtile 
distincties van buitengewone uitgaven, die men — op het 
papier ten minste buiten rekening kan laten (als dat nu 
zoo eens uitkomt) en gewone uitgaven, die zeker elle jaren 
weerkomen , terwijl de eersten maar in den regel elle jaren 
weêrkomen. 
Daarom las ik met groote belangstelling hetgeen onlangs in 
een ander Pransch tijdschrift , den tegenhanger en concurrent 
van de Revue des deux Honda, de Revue Contmnporaine, door 
een Mr. F. LEQUIEN, »depute; an Corps ldgislatif, prdsident de 
la Commission du Budget" over deze zaak, onder het opschrift 
',Situation finaneiere de l'Autriche et son influence sur la 
question Italienne," gezegd is. Dat stuk is grootendeels naar 
aanleiding van het vroegere opstel van den Heer vox MULLER 
geschreven () en stelt hem, hoewel er eene andere wijze van 
(*) En near drie andere werken , waarvan de titels — behalve de fouten , 
die near der Franschen card in het Duitsch zijn gemaakt — de volgends 
zijn: Oesterreick's Neugestallung , von DE CZOERNIG. 1858. — Zur &alialik 
des Steuerwesens im Oeslerreichische Kaiserslaale.1858. — Autriche 
dans le royanme lontbardo-venitien, ses finances, son administration. 1859.

34G 00ST ENR1JKS FINANCIULE TOESTAND. 
rekenen in gevolgd wordt, eigenlijk in 't gelijk. Bovendien 
behelst het eene zoo duidelijke uiteenzetting van dien financielen 
toestand, dat het voor elk Nederlander, , hetzij hij yea 
of weinig Oostenrijksche obligaties bezit — want een pear 
heeft ieder er toch wel — van belang is. Het volgt bier in 
zijn geheel, al is het clan ook niet altijd letterlijk. 
De zware verwikkelingen die op dit oogenblik in Europa 
ontstaan zijn, rigten zeer natuurlijk de algemeene aandacht 
op den financidlen toestand van Oostenrijk. Men beijvert zich 
om kennis te nemen van alle documenten, die eenig licht 
kunnen verspreiden over de hulpmiddelen waarover die mogendheid 
beschikken kan, en vraagt zich of of zij in staat zal zijn, 
om de zware lasten eens oorlogs te dragen. Doch het schijnt 
ons toe, dat dit niet werkelijk het hoofdpunt der quaestie is. 
Men moet niet nit het oog verliezen , dat een land, in welken 
financielen toestand ook geplaatst, toch altijd eene tijdelijke 
opoffering dragen kan, altijd hulpmiddelen vindt voor een oorlog, 
die het voor nationaal houdt. En dit is ongetwijfeld 
in de oogen der Oostenrijkers de oorlog, die tegenwoordig 
gevoerd wordt. Zij hebben niet vergeten, dat de heerschappij 
in Italie voor Oostenrijk sedert drie of vier eeuwen een punt 
van eer is; zij hebben den tijd niet vergeten, dat de titel van 
hoofd van het Romeinsche rijk regtmatig de trots van hunne 
souvereinen was. Zoolang de nationale hartstogten hunne 
eerste kracht behouden , is het niet waarschijnlijk , dat zij 
zullen verkoelen door de bedreiging of de opofferingen eens 
oorlogs. Oostenrijk heeft bovendien ook nog beschikking over 
dezelfde hulpbronnen , waartoe het in 1848 en 49 zijne toevlugt 
heeft genomen om de oorlogen in Italie en Hongarijil 
te kunnen voeren. De vereffening van zijne schuld aan de 
Weener bank en de intrekking van het papiergeld hebben de 
gelegenheid weder geopend , om nieuwe voorschotten aan de 
bank te vragen tegen de vergunning van geforceerden koers 
voor de bankbilletten en uitgifte van nieuwe. Wel is waar 
al zeer spoedig zal het voor het gebruik van zulke middelen 
moeten boeten, en al aanstonds in eene daling van zijn papier 
de gevolgen er van ondervinden. Maar daardoor laat het zich 
niet afschrikken ; het heeft zwaarder proeven doorgestaan. Het 
heeft twintig jaren van ongeluk gekend , heeft zijne hoofdstad

OOSTENRIJKS FIN-ANCIUR TOESTAND. 347 
in handen van den vreemdeling en zijne provincien door hem 
overheerd gezien; nogtans heeft het zijne heerschappij in Italie 
hersteld en de reeds op zich zelf voordeelige toestand, dien 
bet door de tractaten van 1815 gekregen heeft, heeft het de 
gelegenheid gegeven om zijne magt in het Schiereiland steeds 
meer uit to breiden. 
Maar deze heerschappij moge nog de nationale geestdrift 
gaande maken, eene bron van rijkdom en voorspoed, gelijk 
weleer, is, zij niet meer. De tijden zijn veranderd. Zonder 
tegenstreven buigen de volkeren zich niet meer onder eene 
overheersching, die tegen hunne zeden en hunne wenschen 
strijdt. Een bezit onder zulke omstandigheden kan niet enders 
dan eene gewaperide bezetting zijn; het heeft als noodwendig 
gevolg de verarming van het veroverde land en tevens het 
onderhoud van eene sterke armde, om het in bedwang to 
houden; en de verovering zal den overheerschenden staat, in 
pleats van tot voordeel, tot bovenmatige kosten leiden. Dat is 
het standpunt, waarop wij ons moeten plaatsen bij het onderzoek 
aangaande de gevolgen van de Oostenrijksche overheeraching 
in Italie. Het zal de vraag zijn, of het belang van 
den staat in overeenstemming zal zijn met de nationale eerzucht 
, en of deze bezitting, zoo vurig begeerd en hardnekkig 
verdedigd, per slot van rekening voor het rUk niet een groot 
nadeel en missehien weldra eene oorzaak van finaneiele rampen 
zal zijn. 
Weinig staten omvatten zulk eene verscheidenheid van rassen 
en provincien als Oostenrijk bezit in zijne 670,000 vierkante 
kilometers. In deze uitgestrektheid zijn niet minder dan negentien 
verschillende staten achtereenvolgens door voordeelige 
tractaten vereenigd, en het is juist bet kleinste dezer staten, 
het aartshertogdom Oostenrijk, dat zijn naam, zijne na,tionaliteit 
en zijn bestuur aan de andere oplegt. De constitutie van 
4 Maart 1849 heeft bepaald, dat al deze provincien voortaan 
niet meer dan een geheel, onder den gemeenschappelijkea naam 
van Oostenrijk zouden vormen. 
De landen die tot nog toe het Lombardo-Venetiaansche 
Koninkrijk hadden uitgemaakt, en die onder dezen naam ten 
minste den schijn eener Italiaansche nationaliteit hadden behouden, 
werden eene Oostenrijksche provincie, en toen de 
Keizer FRANZ JOSEPH den 31''en Dec. 1851 door eigenmagtige

318 OOSTENRIJKS FINANCIeLE TOESTAND. 
beschikking de constitutie van 4 Maart 1849 ophief, om het 
absolute gezag te hernemen , ward bij decreet van denzelfden 
dag de politieke en administrative ineensmelting der versehillende 
Staten gehandhaafd , onder bepaling, dat zij integrerende 
en onafscheidelijke deelen zouden uitmaken van de Oostenrijksche 
monarchie, in Kreise en Bezirke verdeeld. 
Het is duidelijk welke inspanningen er vereischt werden , 
om zulk eene vereeniging, die tegen de natuur strijdt , in 
stand to houden. In Hongarije, waar de oorsprong der revolutie 
van 1848 meer van socialen, dan van politieken aard 
was geweest, heeft het gouvernement , na eerst den opstand 
met behulp der Russische wapenen overwonnen te hebben, de 
oorzaak er van kunnen wegnemen , door de afkooping der 
heerlijke regten. Daardoor ziet het zieh bier niet in de noodzakelijkheid 
gebragt , om zijne heerschappij door voortdurende 
dwangmaatregelen te handhaven , en moge er later 
het gevoel van nationaliteit weder de bovenhand krijgen, voor 
het oogenblik althans schijnt bet gevaar hier geweken. In het 
Lombardo- Venetiaansche koninkrijk eater was de toestand 
tinders; daar waren de oorzaken van den opstand meer politiek 
dan sociaal geweest. Bovendien , daar bestonden geene 
feodale privilegien, en men kon de gunst van het yolk niet 
winnen, door gelijke maatregelen als die men in Hongarije 
genomen had. Het toestaan van eenige politieke vrijheden 
zou de Italianen evenmin bevredigd hebben. Deze hebben 
maar den deal: hunne nationaliteit herwinnen die door de 
tractaten van 1815 aan het voordeel van Oostenrijk is opgeofferd 
, en die politieke vrijheden, zonder een eigen bestuur, 
zouden hun slechts een wapen worden om .zich onafhankelijk 
te maken. Oostenrijk is dus genoodzaakt, om met groote 
kosten eene leger- en policiemagt te onderhouden, om deze 
zucht naar onafhankelijkheid te bedwingen. Het moet meer 
doen , het moet zijn systeem van bedwinging ook buiten 
de grenzen zijner eigen bezittingen in Italie uitbreiden ; van 
daar die afzonderlijke tractaten, die tijdelijke of voortdurende 
militaire bezettingen , waarover Europa zich ongerust heeft 
gemaakt ; van daar zijn drukkend overwigt op at de Italiaansche 
staten ; van daar zijne vijandschap tegen Sardinia, welks 
in wendig bestuur eene voortdurende levende protestatie is tegen 
het systeem, dat in de Lombardo-Venetiaansche staten heerscht.

OOSTENRIJKS FINANCleLF, TOESTAND. 319 
Deze politiek, die Oostenrijk veroordeeld is te volgen, zoolang 
het geen afstand doet van zijn systeem van volstrekte 
eenheid des rijks en aan Lombardije eene nationale en onafhankelijke 
administratie geeft , heeft in het final-1641e gevolgen, 
waarvan wij het groote gewigt zullen trachten aan 
te toonen. 
De bovengenoemde arbeid van den Heer a. VON MULLER is 
leerzaam en in meer dan een opzigt merkwaardig, hetgeen 
wij gaarne erkennen , ofschoon wij niet in al zijne denkbeelden 
deelen. In zijn onderzoek wordt het saldo der acht dienstjaren 
die sedert 1849 toen afgeloopen waren, aldus gesteld: 
1849 een deficit van 154.000.000 florijnen. 
1850 » n n 68.310.470 
1851 » 66.224.810 
1852 n n n 72.080.823 
1853 » 78.242.655 
1854 » » 167.811.943 
1855 » » 173.-167.937 
1856 » » 154.128.866 
Totaal 933.967.504 florijnen. 
HierbU wordt echter opgemerkt, dat daaronder niet gerekend 
zijn de buitengewone uitgaven, die Oostenrijk heeft moeten 
maken voor zijne wapeningen van 1854 en 55, zoodat de 
schrijver tot de slotsom komt, dat bet jaarlijksche en normale 
deficit van Oostenrijk gemiddeld 117 millioen florijnen beloopt 
(*) [is gelijk 140.400.000 Holt. gulden]. En werkelijk 
is dat nagenoeg een achtste gedeelte van bet totale cijfer, dat 
wij voor de gezamenlijke acht jaren verkrijgen. 
Maar sedert zijn er andere documenten verschenen, sommige 
uit officiele bron vloeijende en dus vaster grond- 
(*) Men zal zien dat de redenering, waardoor• dit cijfer tot 70 millioen 
wordt teraggebragt , alleen berust op eene distinctie tusschen gewone en 
buitengewone uitgaven. Doch daar zulke buitengewone nitgaven , die het zoogenaamd 
gewone budget meer dan verdubbelen , sedert 1849-56 vier malen 
zijn voorgekomen en no met den oorlog voor 1858 en 1859 en misschien 
nog meer volgende jaren wel weer zullen voorkomen , beginnen zij wel iets 
gewoons te krijgen. Als wij ten minste in 8 jaren 4 malen, en in 11 jaren 
5i malen (1858 half medegerekend) , dat budget verdubbeld zien, dan kan 
men wel stellen, dat gemiddeld een half budget extra repel wordt.

350 OOSTENRLIKS FINANCIeLE TOESTAND. 
slagen gevende , dan de opgaven die de Heer vox MULLER 
mededeelt. De Heer CZOERNIG, Directeur van de administrative 
statistiek to Weenen heeft zijn boek over Oesterreichs 
Neugestaltung uitgegeven. Voorts zijn de bovengenoemde mededeelingen 
Zur Statistik des Steuerwesens op last van den Minister 
van financien VON "mum verschenen. De berekeningen 
van den Heer CZOERNIG geven een geheel ander resulteat 
dan die van den Heer VON MULLER. Volgens de documenten 
door hem to berde gebragt, krijgt men voor het totale 
deficit over die acht jaren niet meer dan 352.571.885 florijrijnen 
; waarvan het achtste gedeelte als jaarlijks normal 
deficit geeft 44 millioen florijnen. 
Een zoo groot verschil tusschen de berekeningen dezer 
schrijvers van gezag kan niet uit eene eenvoudige misrekening 
verklaard worden ; het moet gelegen zijn in de verschillende 
wijze waarop beiden de uitgaven, van 1849 tot 56 gedaan, 
beschouwd hebben. En inderdaad kan men nagenoeg het 
totaaldeficit van 933 millioen door den Heer vox MULLER 
berekend, in de documenten door den Hoer CZOERNIG zelf 
bijgebragt weérvinden. Maar de eerste maakt volstrekt geen 
onderscheid tusschen de te-korten die uit buitengewone uitgaven 
en die welke uit gewone uitgaven voortvloeijen. De 
laatste maakt deze onderscheiding wel: volgens hem beloopt 
het cijfer der uitgaven, die door geheel exceptionele omstandigheden 
noodzakelijk gemaakt zijn, zamen niet minder dan 
579.797.384 florijnen, namelijk 
buitengewone oorlogskosten 342.475.976 flor. 
aanleg van spoorwegen en telegraphen 153.821.408 » 
verliezen op de finantiöle operaties 83.500.000 » 
579.797.384 flor. 
En zoo men hierbij voegt de acht jaarlijksche deficits van 
ruim 44 millioen = 352.571.885, dan verkrijgt men toch ook 
een totaal deficit van 932.369.269, dat is slechts 1.598.235 
minder dan het gezamenlijke bedrag , door den Heer v. MULLER 
gesteld. 
Dit verschil is to gering om daarover nog in bijzonderheden 
to treden. Wij zullen dus aannemen dat beiden nagenoeg 
overeenstemmen wat de cijfers zelf betreft, en alleen onderzoeken 
of men daaruit nu een normaal deficit van 117 millioen,

OONTENRWICS FINANCI6LE TOESTAND. 851 
gelijk de Heer v. MULLER doet, of een van 44 millioen, volgens 
den Hoer CZOERNIG, moet opmaken. 
In een onlangs verschenen work over hetzelfde vraagstuk 
heeft men getracht te bewijzen, dat de verdeeling der budgets 
in gewone en buitengewone niet anders dan eene kunstgreep 
is, en in de practijk geene waarde heeft. Wij zullen niet lang 
stilstaan bij deze financiele theorie, die one minst genomen 
vreemd voorkomt. Wij meenen dat, als men den financielen 
toestand van een land wil berekenen , men de geheel toevallige 
uitgaven, die zich naar alle waarschijnlijkheid niet zullen 
herhalen niet op cone lijn moet stellen met die, welke 
in elk dienstjaar noodzakelijk en geregeld weerkomen. Dezelfde 
onderscheiding moet men, naar onze meening, ook op de inkomsten 
toepassen. Wanneer men het deficit van een jaar 
dekt met b. v. een belangrijken verkoop van domeinen , dan 
kan men zulk eene inkomst niet in rekening brengen bij de 
waardering van den normalen stand der financien van dat 
land, daar men toch niet alle jaren daartoe zijne toevlugt 
kan nemen. Het is de financiöle wetenschap niet, maar eenvoudig 
bet gezond verstand, dat reeds lang deze onderscheiding 
heeft aangegeven. 
De Heer v. MULLER heeft dus , zeker niet met eenig bijoogmerk 
, verkeerd gerekend , wanneer hij de deficits uit vaste 
jaarlijksche uitgaven en die uit toevallige omstandigheden ontstaan 
, in elkander heeft laten loopen. Daardoor is zijne berekening 
to hoog geworden. Maar de Heer CZOERNIG begaat 
de tegenovergestelde fout, en zijne berekening kan voor 
te laag worden gehouden. Deze hoofdambtenaar maakt eene 
noodzakelijke onderscheiding in de uitgaven ; maar volgens 
hetzelfde beginsel moeten de gewone en buitengewone inkornsten 
ook uit elkander worden gehouden. Het is duidelijk dat 
men tot de laatsten rekenen moet de 44 millioen, voortspruitende 
uit de schadevergoeding voor oorlogskosten door Sardinia 
betaald en uit enkele andere dergelijke hulpbronnen. Daardoor 
(*) Men vergete naar niet, dat al herhalen zich dezelfde nitgaven niet, 
toch even groote of nog grouter voor andere zaken zich vrij geregeld herhalen.

352 OOSIENRIJES PINANCIdLE TOE STAND. 
moet het normale deficit voor die acht jaren met even zooveel 
verhoogd en dus van 352 op 396 millioen florijnen gebragt 
worden. Doch er is meer. De Heer CZOERNIG spreekt 
van 342.475.976 florijnen als buitengewone uitgaven ten gevolge 
an oorlog. Maar om hiervoor zulk een hoog cijfer te 
krijgen, zou men de gewone uitgaven van Oostenrijk voor bet 
leger ver beneden hetgeen zij werkelijk zijn moeten stellen, en 
bovendien aannemen, dat de bedoelde oorlog veel zwaarder 
onkosten heeft na zich gesleept, dan op eenigerlei wijze waarschUnlijk 
is. 
Immers men moet niet vergeten, dat een deal der °orlon'skosten 
gevonden is uit buitengewone belastingen, oorlogsschattingen, 
of belastingen geheven in de landen waar de opstand 
had plaats gehad. De Italiaansche provincibn alleen hebben 
als zoodanig sommen betaald, die men op nagenoeg 100 millioen 
florijnen schatten kan, behalve de 25 millioen oorlogskosten 
door Sardinia betaald. Hongarije heeft evenzoo het 
zijne opgebragt. Wanneer men dit in aanmerking neemt, dan 
moet men toestemmen — en dit is ook de opinie der meest 
bevoegde beoordeelaars dat men nog ver boven het ware 
bedrag blijft, als men het cijfer der buitengewone oorlogskosten, 
die ten laste der sehatkist zijn gebleven, op de helft dier 342 
millioen van den Heer CZOERNIG en dus op 171 millioen 
brengt. Eene andere redenering zal ons tot hetzelfde resulteat 
brengen. In 1849 zijn de militaire uitgaven van Oostenrijk 
tot 144 millioen gestegen, maar later hebben ze in gewone 
jaren 120 millioen bedragen. Dus heeft men niet meer 
dan 24 millioen voor het jaar 1849, als buitengewone uitgave, 
of te trekken, en wij rekenen zeer ruim, als wij voor den 
oorlog in het geheel 171 millioen buitengewoon stellen. Blijft 
due minstens eene gelUke som van 171 millioen florijnen die 
op de gewone uitgaven gebragt moet worden. Daardoor komt 
het cijfer van de normale deficits op 567% millioen. 
Wij zouden nog verder kunnen gaan. De Heer CZOERNIG 
schat op 83% millioen de verliezen door den Staat geleden 
op de financiele operaties van 1849, 1850, 1851, 1852 en 
1854, op de leeningen ROTHSCHILD van 1852 en 1854 en eindelijk 
op de nationals leening van 1854. Maar het zou gemakkelijk 
zijn om aan to toonen dat zulke verliezen herhaaldelijk

OOSTENRIJK S FINANCIUE TOEST AN D. 353 
zullen voorkomen (*), wanneer de slechte staat der Oosten-. 
rbIsche financien het noodzakelijk zal maken , om telkens tot 
nieuwe leeningen zijne toevlugt to nemen , en dat zal jaarlijks 
het geval zijn. Doch wij willen dit voor het oogenblik voorbijzien 
en ons houden aan het gezamenlijke deficit van 567 a 568 
millioen, dat, over 8 jaren verdeeld, een jaarlijks en normaal 
deficit van 71 millioen geeft. 
Zeker blijven er op dergelijke berekeningen altijd nog aanmerkingen 
to maken, doch men zou geheel vreemdeling op 
dit terrein moeten wezen , om te verwachten dat men over 
zulk een ingewikkeld onderwerp, en met zulke onvolledige 
documenten, tot eene mathematische naauwkeurigheid en vastheld 
kan komen. Maar er is nog een andere weg waarop wij 
de betrekkelijke juistheid, en vooral de gematigdheid, van onze 
berekening kunnen doen uitkomen. In de jaren 1856 en 57 
paraisseren op het budget geene andere uitgaven, dan die 
jaarlijks moeten weerkomen. Welnu, voor die twee jaren is, 
volgens de officiele documenten, de toestand aldus: 
1856. 1857. 
gewone uitgaven 335.515.943 flor. 340.829.715 for. 
inkomsten 260.537.061 » 267.178.546 » 
Deficit 74.978.882 flor. 73.651.169 flor. 
Voor het jaar 1857 kan men de specifieke begrooting vinden 
in de Wiener Zeitung van Aug. 1858. 
Die beide jaren geven dus reeds meer dan het normale 
cijfer van 70 millioen, dat wij als gemiddeld over de 8 achtereenvolgende 
jaren vastgesteld hebben. Dit cijfer, dat tusschen 
de schattingen van de Heeren VON MULLER en CZOERNIG 
in ligt , kan beschouwd worden als het naast aan de waarheid 
to komen. Dat de Heer v. MULLER het deficit voor 1856 
op 154 millioen stelt, moet hieraan toegeschreven worden, 
dat hij buitengewone uitgaven mederekent, als b. v. eene 
restitutie van 72 millioen aan de Weener bank, en kosten 
van aanleg voor spoorwegen en telegraphen 
(*) Vooral bij extra-gelegenheden, zooals an weer de Iaatste leening die 
ROTHSCHILD gezcgd wordt genomen te hebben. 
(-0 Nu verklaart zich zoowel de bewering van den Oostenrijkschen Consul, 
die, op zijn standpunt teregt, zich aan de officiele voorstelling Meld, als 
de bewering van den Heer V. MULLER die zich bij de werkelijkheid bepaalde.

354 OOSTEMIKS FIVINCIeLE TOESTAND. 
Wij zouden tot gelijke resultaten komen als wij de rekening 
der jaren 1851 tot 53 opmaakten. Gedurende die jaren zijn 
er geene andere buitengewone uitgaven geweest, dan voor 
spoorwegen en telegraphen, die gedekt zijn gedeeltelijk door 
de ingekomen restitutie van oorlogskosten , gedeeltelijk door 
restanten van leeningen. Daar des de buitengewone inkomsten 
op die wijze [N.B. de leeningen dus ook onder de buitengewone 
inkomsten gerekend] nagenoeg aan de extra-uitgaven 
gelijk zijn geweest, behouden wij een deficit voor 1851 van 
66 millioen, voor 1852 van 72 millioen en voor 1853 van 
78 millioen. Ook voor 1849 zouden wij een deficit van ongeveer 
70 millioen krijgen , als wij van het totale deficit van 
dat jaar, dat 154 millioen was, de buitengewone uitgaven aftrokken. 
Voor 1850 echter, ofschoon het officiele budget slechts 
een te-kort van 68 millioen aanwijst, zal het niet moeijelijk zijn 
aan te toonen dat het 75 millioen bedragen zou hebben, zoo 
het niet gedeeltelijk door buitengewone inkomsten gedekt ware. 
Het is echter niet onbelangrijk dat budget nog eens in 
bijzonderheden na te gaan. 
gewone uitgaven 252.819.384 
11 inkomsten 177.288.466 
dus gewoon te-kort 75.530.918 
uitgaven voor spoorwegen 15.638.696 
dekking van de vlottende schuld 72.995.649 
voor de zaken in Hongarije, Siebenbiirgen 
, enz. 14.372.061 
Totaal deficit 178.537.324 flor. 
Hetwelk gevonden is uit: 
oorlogscontributie van Sardinia 14.007.991 
leening van 1849 van 4% pct. 48.039.295 
Lombardo-Venetiaansche leening 2.808.544 
voorschot van de bank 24.702.473 
uitgifte van papiergeld 88.979.021 
Totaal 178 537.324 for. 
Voor den Nederlander is de laatste van het meeste belang. Immers het 
komt er minder op aan hoeveel Oostenrijk jaarlijks maar achteruit rota gaan, 
als er nooit extra dare jaren tusschen komen; maar wel hoeveel het gemiddeld 
in werkelijkheid achteruitgaat , nu er zoo wat om het andere jaar 
zalk een extratje voorkomt. Bat in aanmerking genomen , is de raming 
van een jaarlijks deficit van 117 millioen zeker zeer laag , gelijk wij later 
zien zullen.

008TENRIJKS FINANCIOLE TOESTAND. 355 
Derhalve van welke zijde men de zaak ook beschouwt, 
komt men tot de overtuiging , dat het normale deficit van Oostenrijk, 
behalve de buitengewone uitgaven en inkomsten, gemiddeld 
70 millioen florijnen per jaar bedraagt. 
Thans willen wij onderzoeken welke voor Oostenrijk .de 
eerste gevolgen van zulk een staat van zaken zijn, en dan 
zullen wij nagaan welke veel bedenkelijker gevolgen daarnit 
moeten voortvloeijen, zoo er geene verandering in komt. Eindelijk 
zullen wij onderzoeken, of er een middel bestaat, waarmede 
Oostenrijk de gevaren die het bedreigen, kan voorkomen. 
En wanneer wij vinden dat zulk een middel bestaat, 
en dat het het eenige is, waartoe men vroeg of laat zal moeten 
komen , dan zal er uit volgen, dat het beter is dat dit 
nu gesclaiede dan later. Immers in dat geval zal men tot een 
toestand gekomen zijn, waarvan de moeijelijkheden, hoe gewigtig 
ook, echter niet onoverkomelijk zijn ; maar als men 
hier nog langer mede wacht, bereidt men zich voor eene niet 
ver verwijderde toekomst onberekenbare financitile rampen. 
Volgens de documenten die de Baron IltiRECK in 1849 aangaande 
zijne administratie heeft gepubliceerd, was op het 
budget van 1847 voor de staatsschuld uitgetrokken eene som 
van 33.730.280 florijnen (rente), aldus zamengesteld: 
rent() der staatsschuld 29.209.870 flor. 
» v. de Lombardo-Venetiaansche schuld 3.058.983 » 
» » vlottende schuld 1.441.497 » 
In 1857 daarentegen , gelijk wij gezien hebben, bedroeg de 
staatsschuld reeds 92 millioen aan rente. Wanneer men de 
te-korten in aanmerking neemt, die de jaren 1857 en 58 
zullen gelaten hebben, dan is het duidelijk dat men een nog 
veel hooger cijfer zal moeten aannemen , zoodat de staatsschuld 
in lien tijd meer dan verdriedubbeld is. Wat het 
capitaal betreft, het was 
in 1847 van 913.872.000 florijnen, 
» 1856 » 2.200.000.000 » 
vermeerdering 1.286.128.000 florijnen. 
Volgens den Beer CZOERNIG zal men het gezamenlijke 
bedrag der leeningen en verkoopen van domeinen, vereischt 
voor de te-korten van voor 1856, moeten stellen op 1.377.394.585 
florijnen. Het budget van 1856 heeft weder een deficit van

356 OOSTENRIJKS FINTANC11.4LE TOESTANV. 
154.128.866 flor. gegeven , dat gedekt is door eene som van 
18.967.783 florijnen opbrengst van den verkoop van spoorwegen 
en domaniale bosschen en voor het overige door eene 
leening. Wanneer men dit hierbij voegt, dan komt men tot 
eene som van 1.531.723.451 florijnen in minder dan 10 jaren 
opgemaakt (*). En bij deze som zijn vooreerst niet gerekend 
de middelen, die men heeft moeten vinden om het deficit van 
1857 te dekken, en ten anderen verschillende andere posten, 
die toch nog wel iets beteekenen , b. v. 1°. Eene schuld van 
500 millioen capitaal tegen 25 millioen rente, aangegaan voor 
de afkooping der heerlijke regten , tienden en andere feodale 
lasten. In de rentebetaling en amortisatie van dit capitaal, 
die binnen veertig jaren moet plaats hebben, is voorzien door 
afzonderlijke opcenten op de belasting, die in het algemeene 
staatsbudget niet mede berekend worden. 2°. eene schuld van 
210 millioen florijnen aan de bank voor de inwisseling van 
de papieren count, door den Staat uitgegeven (j), gelijk voor 
andere voorschotten aan het gouvernement gedaan. Wel is 
waar is dit eene schuld, die binnen een bepaalden tijd afgelost 
zal worden , maar niet dan ten koste van het grootste 
gedeelte der domeinen die nog overgebleven waren. 
Om een volledig begrip te hebben van den financielen toestand 
van Oostenrijk , moet men in aanmerking nemen, dat 
de verbazende schuldvermeerdering van 1300 millioen florijnen 
in 9 jaren nog niet voldoende was om de jaarlijksche te-korten 
te dekken, maar dat de Staat genoodzaakt is geweest om de 
spoorwegen te verkooPen en byna alle domaniale goederen to 
realiseren ; dat het dus weldra onmogelijk zal zijn om tot die 
hulpbronnen verder zijne toevlugt te nemen, en dat men eene 
schuld, die reeds to zwaar is en die met elk jaar grooter 
wordt, zal moeten laten aanwassen , zonder er lets tegen to 
kunnen doen. 
Bij zulk een toestand kan men zich niet verwonderen over 
de financiele moeijelijkheden van dit rijk; men zou zich moeten 
(*) Eilieve, dat geeft ruim 153.172.345 achteruitgang per jaar; dat is 
met alle onderscheiding van gewone en buitengewone budgets niet weg te 
redeneren. Zoodat de berekening van den Heer v. MULLER, nog yen te laag is. 
(f) Men weet, dat dadelijk bij het uitbarsten van den oorlog de bank 
van deze verpligting ontslagen is, en hare billetten geforceerden koers hebben 
gekregen , alles om weer nieuwe sebuld te kunnen aangaan.

OOSTENRIJKS VINANCIaLE TOESTAND, 357 
verwonderen dat zij niet nog grooter zijn, als men niet aan 
de geheel buitengewone hulpmiddelen dacht waarover het tot 
nog toe heeft kunnen beschikken. Maar wanneer deze hulpmiddelen, 
thans reeds grootendeels weggesmolten , geheel en 
at uitgeput zullen zijn, dan zal Oostenrijk niet alleen in moeijelijkheden 
gewikkeld, maar financieel verlamd zijn. Tot nog 
toe heeft het leeningen kunnen sluiten, schoon op bezwarende 
voorwaarden ; maar de tijd is niet ver weer, dat de capitalisten 
zullen begrijpen , dat, hoe hooge rente hun ook geboden 
wordt, er geene securiteit is bij een staat, die onherroepelijk 
veroordeeld is tot eene jaarlijksche leening van 70 millioen 
fiorijnen. Er is niemand die niet inziet, dat zulk een toestand 
noodwendig op bankroet moet uitloopen. Een land kan, 
met meer of minder zware opoffering, in het openbaar crediet 
een hulpmiddel vinden om tijdelijke en toevallige uitgaven te 
dekken ; maar het kan onmogelijk uit die bron altijd putten, 
voor te-korten die het geregeld en noodwendig jaarlijks zal 
hebben. leder kan berekenen , dat op die wijze eenmaal de 
tijd zou aanbreken , dat alle opbrengsten van het land alleen 
met de rente zouden opgaan. Maar lang voordat het tot dien 
onvermijdelijken term gekomen is, zal het gezond verstand 
de capitalisten waarschuwen, dat het tegen hun belang is, 
om hunne fondsen toe te vertrouwen aan een debiteur, wiens 
hulpmiddelen op het punt staan van uitgeput to wezen, en 
de Staat die dit gevaarlijke spel gespeeld heeft, zal te kiezen 
hebben tusschen financiele onmagt en staatsbankroet. 
Het wordt dus de vraag of er eenig redmiddel uit dezen 
toestand te vinden is. — Wat is het euvel ? Een jaarlijksch 
deficit van 70 millioen fiorijnen. Wat is het middel daartegen 
? De verdwijning van dat deficit, anders niet. En om 
daartoe to geraken, kunnen twee middelen gebezigd worden, 
hetzij te gelijk , hetzij een van beiden : de opvoering der inkomsten, 
en de vermindering der uitgaven. 
Tot het eerste dezer twee middelen, dat wil zeggen, eene 
vermeerdering der belastingen, kan, naar onze meening, Oostenrijk 
zijne toevlugt niet nemen zonder groot gevaar. Het 
heeft dat reeds gedaan zooveel het maar eenigzins mogelijk 
was. Ja, men kan gerust zeggen , dat het hierin reeds to ver 
is gegaan. Immers vooreerst worden de achterstallen in de 
DIENGELW. 1859. N". VIII. 21

358 OOSTENIZIJKS FINANci6Lr. TOESTAND. 
te innen belasting steeds meer, en ten anderen vermindert de 
opbrengst der belastingen op de consumptie zelfs in de rijkste 
provincial met elk jaar. En behalve deze twee zou men nog 
een derde bewijs kunnen bijbrengen, en wel de vermeerdering 
van de opbrengst der loterij in diezelfde provincial. Immers 
deze soort van inkomst is de eenige, die in tijden van achteruitgang 
en algemeene armoede vooruitgaat. In de Italiaansche 
provincien is de opbrengst der belasting, die in 1853 
nog 2.301.016 florijnen bedroeg, in 1857 tot 2.199.043 gedaald 
; evenzoo zijn ook de in- en uitgaande regten van 2.780.333 
flor. tot 2.396.570 for. verminderd. De loterij daarentegen , 
die in 1855 slechts 1.587.396 flor. had opgebragt, gaf in- 1857 
1.607.541 for. En dit feit is zeer gemakkelijk te verklaren : 
wanneer men van den arbeid geene verligting van den druk 
meer verwacht, zoekt men haar in de kansen van het spel. 
Wel is waar heeft Oostenrijk van 1847 tot 1856 in de gezamenlijke 
opbrengst der lasten eene vermeerdering van 41 pet. — 
is gelijk 59 millioen florijnen — verkregen. Maar daartoe is 
het alleen gekomen door nieuwe belastingen, door verhooging 
van personeel en grondlasten en vermeerdering der accijnsen. 
De opcenten bedragen 66 pet. op de hoofdsom. Derhalve in 
plaats van op dezen weg nog verder te kunnen gaan , zal 
Oostenrijk, om der wille van het regt en van zijn eigen belang, 
belangrijke inkortingen moeten bewerkstelligen in verseheiden 
takken van inkomst. In Lombardije vooral zal eene dergelijke 
verandering vroeger of later volstrekt onvermijdelijk 
worden. 
In dit land is dan ook werkelijk sedert eenige jaren eene 
gewigtige quaestie aanhangig , die van de gelijkmaking van 
de grondlasten. Wanneer de ineensmelting van deze provincie 
met het rijk zelf in stand blijft , dan strijdt het tegen elle regt 
en billijkheid, dat zij van het belastbare inkomen jaarlijks 
28.78 pct. opbrengt, terwijl de wet van 23 Dec. 1817, bevestigd 
door die van 10 Oct. 1849 , voor al de deelen van het 
rijk heeft vastgesteld de gelijkmatige verdeeling van deze belasting, 
naar den maatstaf van 16 pet. over dat inkomen, zooals 
ook in elle andere provincien het geval is. Het zou zoo 
veel te onbillijker zijn dezen staat van zaken te bestendigen, 
daar de regten van overschrijving , die zich naar de belasting 
zelve regelen, en de opcenten, die ook naar evenredigheid van

OOSTENETJKS FINANCIeLE TOESTAND. 359 
de hoofdsom vermeerderen , daze overbelasting driedubbel onregtvaardig 
maken. Immers de 331 pet. opcenten op de hoofdsom 
der grondbelasting maakt dat zij dus in Lombardije 
38.37 pet. van het cadastrale inkomen beloopt, terwijI datzelfde 
inkomen in de Duitsche provincien slechts met 21.33 pet. 
belast is. Bovendien hebben de regten van overschrijving, die 
berekend worden over eene honderdvoudige waarde van de 
gewone grondlasten , dit onregtvaardigs, dat b. v. eene bezitting 
die voor 10 frs. rente staat aangeschreven , in regte lUn 
overgaande, in Italie tot 287.80 gecapitaliseerd wordt en dus 
een regt van 2.88 en met de opcenten (van 1% pet.) 2.91 betaalt 
; terwijl in het overige des rijks van dezelfde bezitting, 
tot 160 frs. gecapitaliseerd, met de opcenten mede, niet meer 
dan 1.62 wordt geheven. Daar verder de overschrijvingen in 
Italie menigvuldiger voorkomen dan in Duitschland , is het 
onbillijke nog zooveel te grooter. 
Doch zoo men onmogelijk eene vermeerdering van gewone 
inkomsten kan verwachten om bet normale deficit te verminderen, 
kan men ook hetzelfde bereiken door eene vermindering 
der uitgaven ? Dit is het denkbeeld van den Heer vox 
Blintz% Volgens hem zou de decentralisatie van het administrative 
beheer een zeker middel zijn, om de lasten die het 
rijk thans to dragen heeft , aanmerkelijk te verminderen. Wij 
kunnen echter niet in zijne gunstige verwachtingen in dit opzigt 
deelen: zulke decentralisatie, op hoe groote schaal ook 
toegepast, zou, naar ons oordeel, eene te geringe besparing 
aanbrengen om het deficit belangrijk to verminderen. Het is 
zoo, men zal ons misschien antwoorden , dat wij, gelijk ieder 
Franschman , bij gebrek aan volledige documenten, geen begrip 
hebben van de ingewikkelde machinerie der administratie en 
het aantal geemploUeerden , die in Oostenrijk ten gevolge der 
politieke en administrative eenheid zijn ingevoerd. Maar er 
is eene zeer eenvoudige redenering binnen het bereik van ieder 
en die geheel buiten de bijzonderheden der Oostenrijksche 
administratie omgaat. De administrative onkosten voor alle 
burgerlijke departementen , de policie medegerekend, figureren 
op het budget van 1857 voor eene som van 125 millioen florijnen. 
De policie, die 11 millioen hiervan bedraagt, en om 
geheel andere redenen dan het systeem van centralisatie noodig 
is, zou dus daardoor geene vermindering kunnen ondergaan. Er 
21*

360 OOSTE1CRIJKS FINANCIeLE TCYESTAND. 
blijven dus 114 millioen over, waarop 70 millioen zouden bespaard 
moeten worden. Men zou dus eenvoudig s der administratiekosten 
moeten kunnen uitwinnen. Is bet waarschijnlijk 
, dat de decentralisatie zulk een wonderdadig resultaat 
hebben zoo? 
Bovendien is hier iets anders op te merken. De decentralisatie 
neemt de administratie niet weg, maar hervormt haar 
slechts; zij brengt alleen ten laste der provincien en gemeenten 
de lasten, die no de staat draagt (*). Zij brengt dus naar de 
locale budgets althans een gedeelte der uitgaven over, die van 
het budget van den staat verdwenen zijn. Maar in een land 
als Oostenrijk, waar bet contribuerende vermogen der verschillende 
provincibn reeds long op de uiterste proef is gesteld, 
zoo zulk een maatregel niet anders dan eene verplaatsing 
van den druk zijn. Wanneer men sommige lasten op de 
locale besturen overbragt, zou men hun ook de middelen moeten 
geven, om ze te kunnen dragen, en hun dus hulpbronnen afstaan 
, waarvan de staat zich bijgevolg zou moeten berooven. 
Men heeft het resultaat berekend, dat eene decentralisatie, 
op de ruimste en verstandigste wijze toegepast, zou kunnen 
hebben. Maar de hoogste ramingen laten naauwelijks eene 
besparing van 15 millioen florijnen hopen. En dan heeft men 
nog hetgeen wij zoo even opmerkten niet in aanmerking genomen: 
men heeft niet berekend welke nieuwe lasten dan aan 
de plaatselijke besturen opgelegd zouden worden. Maar zien 
wij dit ook al over 't hoofd en houden wij ons aan het gestelde 
cijfer van 15 millioen florijnen, dan blijft er nog eene 
vermindering van 55 millioen, die gevonden zou moeten worden. 
Deze vermindering echter, hoe aanzienlijk ook, is niet onmogelijk. 
Om zich hiervan te overtuigen heeft men slechts te 
letten op het cijfer der militaire uitgaven van Oostenrijk, die 
in 1856 tot een bedrag van 123.835.000 flor. liepen. Daaren- 
(*) Eene aandachtige lezing van het vroeger medegedeelde stak van den 
Heer vox MULLER zal doen zien, dat de redenering van onzen Franschman , 
hoe klaar ook, wel wat eenzijdig is. Doch het is ook niet omdat wij zijne 
denkbeelden boven die van den Heer M. stellen , maar omdat hij diens stak 
door zijne belangrijke bijzonderheden aanvult en nog duidelijker het verkeerde 
der officiele voorstelling doet uitkomen , dat wij hier eene kennismaking 
met zijn arbeid belangrijk genoeg achtten.

OOSTENRIJKS FINANCIeLE TOESTAND. 361 
tegen waren zij in 1847 niet hooger dan 61.200.000. Dat 
geeft een verschil van 62.635.000, nog weer dan de vermindering 
, die nog gevonden moest worden. Daarbij moeten wij 
nog doen opmerken , dat volgens de staten van den Baron 
IIBEICK , de gebeurtenissen van 1848 en 49 eenige jaren voor 
de uitbarsting vooruit gezien waren, en dat dit reeds in 1846 
en 47 tot eene vermeerdering der militaire uitgaven van Oostenrijk 
geleid had. Nemen wij dus het tiental jaren v66r 
1846, dan zien wij dat die onkosten toen gemiddeld niet hooger 
dan 51.981.557 florijnen waren. Kon Oostenrijk tot dien vorigen 
stand van zaken terugkeeren , dan zou dit alleen voldoende 
zijn, om in het vervolg het evenwigt in zijn budget te bewaren. 
Het zou daardoor niets van zijne waardigheid en zijn 
invloed in Europa verliezen. Immers Pruissen , met een land, 
dat wel is waar kleiner is, maar van alle zijden open ligt, 
zonder natuurlijke grenzen en bijgevolg moeijelijk te verdedigen 
, zorgt voor eigen veiligheid en handhaaft zijn rang van 
groote mogendheid met een militair" budget niet grooter dan 
25 millioen Thaler (45 millioen Holl. gulden). 
Nogtans zou Oostenrijk, zooals natuurlijk is, tot die vermindering 
niet kunnen overgaan zonder eerst de oorzaken weg 
te nemen , waardoor het zoo plotseling genoodzaakt is, om 
zijn oorlogsbudget van 52 op 61 en vervolgens op 124 millioen 
te brengen. Zoo die oorzaken verwijderd waren zou te gelijkertijd 
de mogelijkheid ontstaan , om de onkosten der policie, 
die tegenwoordig het enorme cijfer van 11 millioen bereiken, 
belangrijk te verminderen. Ook deze post was even als die 
der militaire zaken veel minder v66r 1847. De zaak waar 
alles op neerkomt is dus om te weten , welke die oorzaak 
is, die sedert twaalf jaren den financielen staat van Oostenrijk 
zoo ten eenenmale gewijzigd heeft. 
leder weet, dat deze oorzaak nergens anders in gelegen is, 
dan in den dwang, dien Oostenrijk genoodzaakt is uit te oefenen 
op Lombardije en de omringende staten. Men kan de 
nationaliteit van een yolk niet gewelddadig vernietigen ; men 
kan het eene yolk niet trachten te doen wegsmelten in bet 
andere, zonder zich altijd op eene verschrikkelijke worsteling 
voorbereid te houden. Om zulk eene worsteling, in een tijdstip 
van beschaving als het onze dubbel bezwaarlijk , vol to 
houden, moot men tot de Itrachtigste middelen zijne toevlugt

362 OOSTENRIJKS 1INANC1eLE TOESTAND. 
nemen. Van daar de noodzakelijkheid voor het Oostenrijkache 
gouvernement, om in zijne Italiaansche Staten voortdurend 
eene militaire magt te onderhouden, waarvan de onkosten 
zijn financiewezen ondermijnen en onvermijdelijk tot de 
eene of andere catastrophe zullen leiden. — Daarom is het eerst 
de vraag: zou men die dwangmiddelen kunnen laten varen? 
Zou men door de trapsgewijze aanneming van een milder 
regeringsvorm dien nationalen haat kunnen temperen? Zoo 
men op die wijze de onmisbaarheid van die uitgebreide en 
onbetaalbare maatregelen kunnen doen ophouden? Het is zeer 
to betwijfelen. Enkel administrative hervormingen, politieke 
vrijheden, zouden de wenschen der Italianen, die niet anders 
clan de onafhankelijkheid willen , niet bevredigen. Italia wil 
Italiaansch blijven, en op geenerlei manier Oostenrijksch worden. 
De vrijheid die zijne beheerschers het zouden geven , 
zoo het slechts als een middel gebruiken, om die overheeraching 
aan te randen. Elke concessie aan de Lombarqers 
gedaan zou niet baten, zoolang Oostenrijk hun het eenige wat 
zij eischen, de onafhankelijkheid, niet gegeven had. 
Sluit dit in zich, dat Oostenrijk al zijne regten op het 
noorden van Italie zou moeten opgeven? Aileen een nadeelige 
oorlog en voortdurende nederlagen zouden het Weener cabinet 
kiertoe kunnen brengen; het zou ijdel zijn te eischen, dat het 
dit gewillig deed. Maar de meer of minder oude regten die 
het op Lombardije heeft, en die het Weener tractaat bet op 
Venetia gegeven heeft, sluiten niet noodzakelijk de onderdrukking 
der nationaliteit in zich. Het is althans twijfelachtig, 
of het in het denkbeeld der verschillende onderteekenaren der 
tractaten, waarop de Oostenrijksche heerschappij in Italie berust, 
gelegen hebbe, om van het Lombardo-Venetiaansche 
koninkrijk eene provincie to maken , die geheel en al in het 
Oostenrijksche gebied werd ingelijfd. Men mag eerder vooronderstellen 
, dat de constitutie van dit koninkrijk zijn eigen 
en onafhankelijk bestaan in zich sloot; dat boven-Italie, van 
de Duitsche provincien van Oostenrijk afgezonderd, ofschoon 
onder een zelfden scepter geplaatst, zich tot Oostenrijk nagenoeg 
in dezelfde verhouding als Noorwegen tot Zweden moest bevinden. 
Als Lombardo-Venetia, ofschoon onder de Suzereiniteit, 
ja zelfs Souvereiniteit van den Keizer, eene afzonderlijke 
administratie had gehad, eene nationale krijgsmagt, een afge

OOSTENRIJKS FINANCIÖLE TOESTAND. 

scheiden financiewezen, in Mn woord een eigen leven; wanneer het opperhoofd van de uitvoerende magt de eenige vreemdeling in het koninkrijk gebleven ware, dan is het waarschijnlijk, dat men den nationalen haat, waarvan Oostenrijk 
de gevolgen zoo jammerlijk heeft moeten ondervinden, niet 
na lang smeulen tot zulk eene uitbarsting zou hebben zien 
komen. Wij weten niet of het nog tijd is, om tot dit middel 
over to gaan, waardoor het vraagstuk, dat thane Europa 
bezig houdt, eerie vredelievende oplossing gekregen sou hebben. Maar dit weten wij, dat, om zijn financiewezen op 
houdbaren voet te brengen, Oostenrijk zich zal moeten onderwerpen, hetzij aan sulk eene administrative en politieke 
scheiding, die het alleen zelf zich kan opleggen, hetzij aan een 
volslagen afstand, die slechts ten gevolge van een oorlog verkregen sal warden. Naar one oordeel ware de afscheiding 
langs vredelievenden weg beter voor Oostenrijk en voor Europa 
geweest. 

Doch op welke wijze dan ook tot stand gebragt, wanneer 
die scheiding eenmaal bewerkstelligd sal zijn, hoe zal het dan 
met het budget van Oostenrijk gesteld wezen? Het zal zich 
ontheven zien van zware lasten, die de militaire besetting van 
boven-Italia het jaarlijks oplegde. Maar het moet tevens afstand doen van de hulpmiddelen die het uit dit land trok. 
Ondersoeken wij, welke de gevolgen van sulk een staat van 
taken zijn zouden. 

De rente der staatsschuld figureert, gelijk wij zagen, voor 
eene som van 92 millioen op het budget van 1857. Van deze 
som zou men vooreerst moeten aftrekken dat gedeelte, dat van 
de oude schuld van het Lombardo-Venetiaansche koninkrijk 
afkomstig is, ten bedrage, volgens DUBECK , van 8.078.983 
florijnen. Ook zou Lombardo-Venetia in de schulden in de 
laatste twaalf jaren aangegaan een deal moeten dragen, dat 
men zeker niet minder, dan op 5 millioen (rente) stellen 
!met (*). Daardoor zou de schuld van Oostenrijk due tot op 
een rentelast van 84 millioen verminderd worden. De militaire 

(*) Dit is zelfs laag gesteld. Met ruim een zevende der inwoners van het 
geheele rijk ken het aandeel van Lombardije in de vermeerderde schuld der 
laatste twaalf jaren (ruim 58 millioen rente) wel 8 k 9 millioen zijn. Het 
hceft er altha,ns nu een grouter contingent voor op te brengen. 


36i OOSTENRIJKS FINANCI6LE TOESTAND. 
dienst, van de lasten eener gewapende bezetting van Lombardije 
bevrijd , kon teruggebragt worden tot de grenzen, waarbinnen 
zij in 1847 beperkt was. Voor dat jaar kostte zij 
jaarlijks 52 millioen ; maar wij willen het thans ruim stellen 
op 60 millioen. De policie kost tegenwoordig 11 . millioen, 
waarvan er 7 in Lombardije besteed worden; dit zou dus tot 
4 millioen verminderen. De onkosten van administratie beloopen 
tegenwoordig 114 millioen. Zonder het aandeel dat 
hiervan voor Itali6 komt, zouden dezen dus van zelf tot 89 
millioen kunnen inkrimpen, gelijk ook voor 1847 het gezamenlijke 
bedrag was. En dan zou de besparing ten gevolge 
van de decentralisatie, op de andere provinci6n toegepast, nog 
15 millioen kunnen uitwinnen. Op deze wijze zou dus reeds 
het jaarlijksche deficit van 70 millioen verdwenen zijn. 
Wat de gewone ontvangsten betreft, zij beliepen in 1857 
267 millioen, dat is to zeggen, na aftrek van de administratieen 
perceptie-kosten. Dus moet men van de inkomsten die uit 
Lombardije getrokken worden ook alleen de zuivere opbrengst, 
ten bedrage van 47 millioen flor., in aanmerking nemen. Dit 
cijfer is nog aanzienlijk: het is bijna het vijfde gedeelte van 
de totaalopbrengst van het rijk , waarvan Lombardije in bevolking 
slechts een zevende en in oppervlakte een vtiftiende 
bedraagt, een bewijs van de verregaande ongelijkheid der 
belastingen. Vooral als men in aanmerking neemt, dat Lombardije 
met inbegrip der onkosten veel meer opbrengt; maar 
in de staatskas komt hiervan niet meer dan 47 millioen. Na 
de scheiding zouden de ontvangsten dus tot 220 millioen verminderen. 
Globaal zou bet budget derhalve aldus gesteld 
kunnen worden: 
Gewone inkomsten. 220 millioen. 
uitgaven. Rentelast 84 mill. 
Oorlogswezen 60 » 
Policie 4 » 
Administratie 70 » 218 
Batig saldo 2 millioen. 
Op die wijze zou het evenwigt in het budget hersteld zijn, 
in plaats van een jaarlijks deficit van 70 flor., dat ten gevolge 
heeft gehad, dat bijna al de domaniale goederen verkocht zijn 
en de vaste schuld in 8 jaren met 1300 millioen flor. vermeerderd 
is. Men zal zich niet verwonderen over zulk een

OOSTENRIJKS FIN ANCIiiLE TOESTAND. 365 
resultaat, ala men bedenkt, dat elk gouvernementaal systeem 
zijn loon vindt in den flnancielen toestand , en dat eene wijze 
gematigde en behoudende politick tot natuurlijk gevolg heeft 
een goeden staat van de schatkist, terwijI een dwangsysteem 
achteruitgang en ondergang na zich sleept. 
Derhalve, Hollandsche capitalisten I het was onvoorzigtig, 
dat gij u door hooge rente heht laten verlokken , om zoovele 
van uwe hooggewaardeerde guldens aan den nabuur toe to 
vertrouwen, die grootendeels uit nieuwe leeningen , en dos uit uw 
eigen zak die rente betaalde. Maar als er vroeger zooveel 
reden was om de Metallieken op te houden , last er dan niet 
al to groote paniek in komen , omdat misschien Italie aan 
Oostenrijk ontvallen zal. Want zoo er redden aan is, is joist 
dat misschien op den duur een der beste redmiddelen. 
EENE KENNISMAKING MET CHINESCHE ZEEROOVERS. 
Wie die tegenwoordig op reis gaat, denkt nog aan zeeroovers 
, weleer de groote vrees der zeevarenden en de fraaiste 
stoffaadje der reisbeschrijvingen. En toch is ook in dit opzigt 
de wereld nog niet ganschelijk veranderd; er is slechts verplaatsing 
naar een ander terrein. Langen tijd had Africa's 
noordkust nog zijne nestjes van liefhebbers — thans op enkele 
sukkels van rifpiraten na, ganschelijk uitgestorven ; maar de 
classieke boekaniers met hunne collega's flibusti6rs, enz. zijn verdwenen, 
verdwenen voor beschaving, strop en kanon. Doch 
zijn Middellandsche en Atlantische zeeen ook schoongevaagd, 
in andere deelen der wereld bloeit het handwerk nog sedert 
onheugelijke tijden , in de Indische wateren door de Maleijers 
en op China's kusten door de Chinezen , die voor alles wat 
winst oplevert en geene edele eigenschappen vereiseht eene 
bijzondere vatbaarheid hebben. En joist omdat zeerooverstooneelen 
thans geen dagelijksch voorkomend geregt meer zijn 
op onze leestafels, is het niet onaardig er nog eens voor eene 
enkele keer onze lezers op te onthalen. Misschien is het 
daaraan wel toe te schrijven , dat de reisavonturen eener 
Fransche dame, in den aanvang dezes jaars in Frankrijk uit

366 EENE KENNISIVIAKING 
gegeven en al zeer spoedig in het Engelsch vextaald (1 nog 
al opgang hebben gemaakt. Hoe het zij, een uittreksel daaruit 
is misschien ook voor den Hollander het lezen nog waard. 
De schrijfster en tevens heldin des verhaals, Mademoiselle 
FANNY LOVIOT, verliet in 1852 met hare zuster haar geboorteland 
, om in California door den een of anderen handel haar 
aandeel van den gulden zegen te zien magtig te worden. Te 
Rio Janeiro zette ze den eersten voet in de nieuwe wereld, 
{loch haar verblijf hier was slechts kort. Zij was dus niet 
in de gelegenheid om de Brazilianen goed te leeren kennen ; 
maar zij deelt toch een karakteristieken trek mede ten bewijze 
van de vruchten , die de bemoeijingen des tegenwoordigen 
keizers, om wetenschap en kunst te bevorderen , gedragen 
hebben. Toen zij bij een boekhandelaar o. a. vroeg 
welke soort van Fransche werken de Brazilianen van Rio 
Janeiro meest kochten , kreeg zij het alles afdoende antwoord: 
»de rood ingebondene." Nu, bij vele Europeanen beteekent 
»mooije boeken" ook niet veel anders dan »mooi ingebonden" 
boeken ; maar de Brazilianen zijn wij dan toch nog vooruit. 
In Nov. 1852 zeilde onze dame »de gouden poort" — zoo 
werd de haven van San Francisco genoemd — binnen ; dus 
nog in die eerste tijden der jonge goudstad, die de periode 
der revolvers en bowie-knives genoemd kan worden. Eenigzins 
terzijde van het rijk gewimpelde mastbosch in de haven bespeurde 
Mile LOVIOT eene andere er minder opwekkelijk nitziende 
vloot. Daar lag schip aan schip langzaam te vergaan, 
gelapte en verschoten vlaggen waaiden van gebroken masten, 
wijde scheuren liepen over verdek en langs de zijden en in 
de spleten tierde mos en onkruid. Dit waren koopvaarders, 
die door de manschap in den steek gelaten waren, en die nu 
onbeheerd langzaam vergingen. — Het leventje to San Francisco, 
in die eerste jaren eenig in zijne soort in de gansche 
wereldgeschiedenis, is reeds dikwijls genoeg beschreven. Daarom 
gaan wij voorbij wat zij van de speelhuizen , van de spelers 
uit liefhebberij en uit beroep — waarvan de tweede soort 
zich b. v. voor een avond voor 8-12 dollars aan de eerste verlauurde 
, — en van de spelers met kromme vingers to verhalen 
(*) Mademoiselle FANNY LOVIOT. A Lady's Captivity among Chinese 
pirates. Loud. 1359,

MET CIIINESCIIE ZEEROOVERS. 367 
heeft. Ook de heldendaden der zwarte bende en de staatswijsheid 
van het Vigilance Committee, zijn te ingewikkelde geschiedenissen, 
om ze in het voorbijgaan te kunnen aanstippen. 
Wij spoeden ons voort over haar anderhalfjarig verblijf in het 
goudland , in de goudmijnen zelfs , om tot hare laatste rein te 
komen , die het eigenlijke onderwerp van dit verhaal is. 
Eene landgenoote, eene Madame NELSON, die insgelijks met 
handel zeer goede zaken schijnt gemaakt te hebben, deed aan 
eene der beide zusters , Mlle FANNY, den voorslag, om haar naar 
Batavia te begeleiden en in hare nieuwe ondernemingen de winst 
met haar te deelen. Zonder dat nu juist haar nieuwe vaderland 
haar zoo lief was geworden, aarzelde onze jonge schoone — 
hoewel ze waarschijnlijk noch jong noch schoon geweest is — 
eenigen tijd om hare zuster te verlaten ; ook mag de hoopvolle 
nabijheid der goudmijnen hierbij mede in het spel geweest zijn. 
Hoe het zij, lang duurde die weifeling niet. Want ondertusschen 
brak te S. Francisco een Bier vreeselijke branden uit, 
die de gulden stad verscheiden malen in de asch gelegd hebben, 
en waarbij de Mlles LOVIOT wel is waar het leven behielden, 
maar altijd met een verlies van 4000 piasters. Toen 
werd een kort besluit genomen: de eene keerde terug naar 
de gouddelvingen van Heureka, de andere ging met Madame 
NELSON scheep, en wel eerst naar Canton. 
Den 14dea Junij 1854 verlieten de beide handelsdames California, 
en stevenden op den Arcturus dwars over den Stillen 
Oceaan. Behalve een viertal Fransche musici , die met hunne 
instrumenten in Calcutta hun geluk hoopten op te bouwen, 
bevonden zich onder de passagiers twee Chinesche wearzeggers 
, die een paar woorden Engelsch spraken en dus tot 
tijdverdrijf uitgenoodigd werden om hunne kunst te vertoonen. 
En nu de gewone geschiedenis. Zij lazen in Mlle LOVIOT'S 
hand, dat haar groote rijkdom wachtte, maar uit eene andere 
lijn op het voorhoofd voorspelden zij haar een nabijzijnd groot 
ongeluk, dat echter geen verdere hinderpaal voor haar beter 
lot wezen zou. Maar toen Mme NELSON ook bare hand liet 
zien, wilden de Cheiromanten eerst hunne orakelen niet mededeelen 
; natuurlijk werd er dus zooveel te meer op aangedrongen, 
en toen spraken zij op prophetischen toon : »gij zijt 
rijk geweest, maar gij slooft u te vergeefs of om uwe rijkdolmen 
to vermeerderen , want uwe dagen zijn geteld.: De

368 EENE KENNISMAKING 
arme vrouw gaf zich de grootste moeite , om de propheten door 
hare vrolijkheid te schande te maken ; maar hunne woorden 
waren haar toch blijkbaar door merg en been gedrongen. Acht 
dagen daarna begon zij te sukkelen , en daar er geen doctor 
aan boord was, nam men zijne toevlugt tot een Chineschen 
heelkunstenaar, , die hoog roemde op rnode pillen die hij 
bij zich had. Eerst weigerde Mme NELSON om er van to 
gebruiken , maar ging er toch eindelijk toe over om zes pillen 
te slikken; doch zij kreeg hierop eene harde koorts en stierf 
weldra. Derhalve stond Mlle LOVIOT geheel alleen en kwam 
zoo den Vren Aug. te Hongkong. Nadat zij bij den Franschen 
consul hare papieren in orde had laten brengen , zocht 
ze een schip, om weer naar hare zuster in California terug to 
keeren , want de reis naar Batavia verviel van zelf door den 
dood van hare vriendin, en te Hongkong blijven , daar was 
geen denken aan, wijl toen juist de opstand der Cantonnezen 
tegen de Engelschen uitgebroken was en de gansche omtrek van 
gewapenden wemelde. Zoo was zij den 4d" Oct. 1854 weder 
aan boord van eene Chilenische (Chili) brik , de Caldera, gevoerd 
door Kapitein ROONEY, een Engelschman en uitmuntend 
zeeman. Het was een schoon, duchtig schip van 800 ton met 
17 man dquipage. In het geheel bevonden er zich 22 personen 
aan boord en daaronder was onze heldin de eenige 
vrouw. Onder de passagiers was een zekere THAN-SING, een 
Cantonnees, een rijke koopman van omstreeks 50 jaren, die 
eene partij thee in California met voordeel hoopte te verhandelen. 
Reeds den volgenden dag, nog in het gezigt van de kust, 
daalde de barometer met onrustbarende snelheid , zoodat men 
zich op een dier vreeselijke onweders voorbereidde, die in 
West-India Tornados en in de Chinesche wateren Typhons 
genoemd worden. De orkaan woedde 14 uren lang, en hield 
eerst op den middag van den derden dag na de afreis op. 
Toen de passagiers zich weder op het dek waagden, zagen 
zij een toonbeeld van verwoesting. Twee masten waren gebroken 
en de ra's met al het touwwerk lagen op het dek, 
twee van de booten waren weggespoeld, kortom de schade 
en het verlies waren zoo groot , dat er geen denken aan was 
om de reis to vervolgen. Er word dus besloten, om naar

MET CIIINESCHE zEEROOVERS. 369 
Hongkong terug te keeren en met een enkel zeil aan de voormast 
trachtte de brik de haven weder to bereiken. 
Mlle LOVIOT had zich vermoeid in hare but ter ruste gelegd, 
in de hoop van nu eindelijk eens van den doorgestanen angst 
to kunnen uitrusten. Doch omtrent middernacht werd zij door 
een helsch Leven wakker. Een roode lichtschijn die in de 
kajuit viel, deed haar in alleriji opstaan , want zij meende 
dat het schip in brand stond. Voor de kajuit vond zij den 
kapitein met den supercargo in stilzwijgende radeloosheid. Van 
tijd tot tijd ratelde een hagelbui van steenen op het dek, vergezeld 
van raketten en ander brandend werptuig, bij wier 
Licht men zoo veel zien kon, dat de Caldera door drie Chinesche 
jonken, ieder met een 40 koppen bemand, omringd en 
besehoten werd. Aan boord van de brik was maar 46n wapen, 
een revolver van den kapitein, een zwak verdedigingsmiddel 
tegen een zoo groot aantal vUanden ; want dat men met Chinesche 
zeeroovers te doen had, was duidelijk. Deze schurken 
loeren Heist op kleine of zwaar bescbadigde vaartuigen, en 
de dagen na een storm zijn voor hen altijd een heerlijke oogsttijd. 
Dan vallen zij hun buit nog altijd alleen bij nacht aan, 
en beginnen met steenen en allerlei brandend vuurwerk op 
het schip te werpen, niet om het in brand te steken, maar 
om de equipage van het dek of te jagen. Zoodra zij daar 
dan geene verdedigers meer zien, trachten zij aan boord te 
komen. Zoo gebeurde het ook nu, en weldra hoorde men 
eene helsche bende op het dek rondtieren. De kapitein en 
de supercargo trachtten naar boven te komen , maar werden 
steeds door een hagel van brandend vuurwerk weder teruggejaagd. 
Dat het schip niet in brand geraakte scheen een 
wonder, maar waarschijnlijk is het vuurwerk dezer heeren 
er opzettelijk op gemaakt om alleen schrik aan te jagen. Den 
kapitein bleef niets anders over dan zich met de manschap en 
passagiers beneden in bet ruim te verbergen, want allen ontraadden 
hem om tegen zulk eene overmagt een nutteloos gebruik 
van den revolver te maken , daar men op zijn hoogst 
hunne woede nog meer zou opwekken , als men er een paar 
van nederschoot. Na een oogenblik van angstige verwachting 
liet zich plotseling eene bekende stem vernemen. »Kapitein! 
waar zijt gij ? kom dadelijk !" Het was de Cantonnesche theehandelaar, 
maar niemand gar antwoord. Zes roovers met

370 ERNE KENNISMAKING 
getrokken zwaard en lantarens voorzien , doorzochten het ruim 
en vonden de verschuilenden spoedig. Ten laatste kwam ook 
Mlle LOVIOT to voorschijn , en de Chinezen waren uitgelaten 
op het gezigt van eene Europesche vrouw. Daar echter dadelijk 
hunne begeerige blikken zich naar de eenvoudige sieraden 
rigtten die zij droeg , deed zij spoedig hare oorringen en armbanden 
af en wierp ze hun voor de voeten. Op het verdek 
waarheen zij gesleurd werd, zag zij hare lotgenooten reeds 
geboeid liggen. Een paar roovers pakten haar bij de armen 
en gaven haar door gebaren en onder schaterend lagchen te 
verstaan, dat men haar de handen zou afhouwen. Maar toen 
kwam THAN-SING, de theehandelaar uit Canton, bij haar, die 
schoon niet geboeid, echter niet minder dan de anderen als 
gevangene behandeld werd, en fluisterde haar toe: »laat u 
geen schrik aanjagen , zij zullen ons toch geen kwaad doen." 
Van dezen man hing het lot der overigen af. Toen de roovers 
hem vroegen , of de kapitein een Engelschman was, had hij 
de voorzigtigheid van hem voor een Spanjaard uit te geven ; 
anders zou bij de tegenwoordige vijandige stemming tegen de 
Engelschen, zijn leven op 't spel zijn geweest ; van de overige 
equipage zeide hij , dat zij tot verschillende Europesche volken 
behoorden , maar dat Mlle LOVIOT eene Franeaise en de vrouw 
des kapiteins was. 
Nu begon het plunderen van het schip , dat de roovers ondertussehen 
voor anker gebragt hadden. Het ontbrak hierbij 
niet aan menige bespottelijke scene. Een had b. v. eene zilveren 
work gevonden en kon maar niet begrijpen waartoe zulk een 
werktuig dienen moest , daar hij aan de Chinesche eetstokjes 
gewend was. Daarom kwam hij voor onze gevangene staan , 
en stak met een vragend gebaar de vork in zijne haren , in 
de meening of het misschien eene kam of zoo iets voor het 
haar was, totdat de theehandelaar hem teregt hielp. Weldra 
liet echter de rooveraanvoerder de matrozen weder uit de 
boeijen ontslaan , om ze bij het lossen der lading te laten 
helpen. Zoo verliep de eerste dag op deze kust in het aangezigt 
van een schoonen zeeboezem , door digt begyoeid, amphitheatersgewijze 
oploopend land omgeven , dat als bezaaid was 
met dorpen , die door eene rooverbevolking bewoond werden. 
Den volgenden morgen werd onze schrijfster gewekt door 
het geroep harer lotgenooten : » de roovers verlaten ons 1"

MET CHINESCHE ZEEROOVERS. 37/ 
Inderdaad waren de rooversjonken juist bezig zich in allerij1 
van de Caldera te verwijderen; de reden hiervan was echter 
weinig geruststellend, want van uit zee naderde eene .talrijke 
vloot andere jonken, en de minder voorname roovers verhuisden 
slechts daarom zoo haastig, omdat zij niet met hunne 
sterkere kameraden den buit verkozen te deelen. Dezen tusschentijd 
maakte de jonge jufvrouw zich ten nutte, om zich 
uit de garderobe van den kapitein van mannenkleederen to 
voorzien, daar zij onder de gegeven omstandigheden het voor 
raadzamer bield hare sere te verbergen. Naauwelijks was zij 
hiermede gereed, of de brik werd door wel 40 jonken omringd, 
ieder van welke een 20 tot 40 roovers kon bevatten. 
De Chinesche roovers plegen zich op hunne vaartuigen zoo 
huiselijk in te rigten, dat zij zelfs hunne vrouwen medenemen, 
om hen in het laden en lossen der vracht behulpzaara 
te zijn. Het gebeurt ook niet zelden dat tusschen de verschillende 
eskaders onderlinge vijandschap uitbreekt, en dan 
vernietigt de sterkere den zwakke. Daarom hadden onze eerste 
bezoekers wijselijk de vlugt genomen. Al wat dus de 
eersten nog overgelaten hadden, werd nu totaal geplunderd, 
maar met de manschap en de passagiers hielden zij zich bijna 
in het geheel niet op, hoewel blijkbaar de vermomming, van 
Mlle LOVIOT hen niet misleidde. Het ergste echter was, dat 
de nieuwe bezoekers de schipbreukelingen in volslagen gebrek 
aan levensmiddelen schenen to zullen achterlaten. Enkelen 
kwamen eens naar de Europeanen zien en bragten hun zelfs 
goedmoedig wat eten, en beloofden hen naar het, volgens hun 
zeggen, slechts 20 zeemijlen verwijderde Macao to brengen, 
natuurlijk tegen een losgeld. Maar tegen den avond maakten 
de jonken zich weder tot den aftogt gereed, en verwijderden 
zich een voor een van de Caldera. 
Het was des avonds tegen 10 uur bij helderen maneschijn 
dat Mlle LOVIOT op het verdek kwam en daar bespeurde, dat 
maar ddne zeer kleine jonk op zij van de Caldera lag. Zij 
wekte den kapitein om hem dit bekend te maken en ried hem 
om van deze gunstige gelegenheid tot ontkoming partij to 
trekken. ROONEY had er wel lust in en ging naar zijne medgezellen 
met den voorslag om de zeeschuimers to overvallen, 
zich van bet vaartuig meester te maken en daarmee naar 
Macao to ontvlugten. Bij schipbreuk echter en andere onge

372 EENTE RtNNISMAXING 
lukken houdt, in den regel , alle ondergeschiktheid aan boord 
op, en de kapitein is dan niet veel meer dan de vriend en 
raadsman zijner matrozen. Doch nu waren zij door honger 
en ellende zoo ontzenuwd, dat die voorslag als onzinnig door 
hen verworpen werd; zij oordeelden, en ook niet ten onregte, 
dat al kon men ook de acht Chinezen in de jonk meester 
worden, dit toch zooveel leven zou maken, dat de andere 
roovers, die in de nabijheid eene ankerplaats gezocht hadden, 
het gewaar worden, hen nazetten en zonder twijfel inhalen 
zouden. Trouwens lang behoefde er niet over getwist te worden, 
daar kort daarna de jonk wegging. 
Eene boot was op het verdek overgebleven en deze hoopte 
men voor de vlugt te gebruiken ; maar ongelukkig waren er 
een paar planken uit den bodem losgebroken en het vaartuig 
ongeschikt om zee te bouwen. Doch den volgenden dag deed 
men zijn best om het lek digt te maken, de boot met eene 
mast en zeilen te voorzien en riemen te maken, hetgeen nit 
de weinige fragmenten, die de zeeroovers hadden laten liggen, 
nog zoo wat gelukte. Zoo werd het avond en juist wilde 
men de boot te water laten, toen er weder twee jonken in 
't gezigt kwamen, die op de Caldera aanhielden. Een aantal 
roovers kwamen met lantarens aan boord en monsterden 
de gevangenen, alsof zij ze tellen en zich verzekeren wilden, 
dat er geen enkele van ontsnapt was. Toen staken zij fakkels 
aan en doorzochten het geheele ruim , om zich het wreede 
vermaak te geven , van de schipbreukelingen (want de Caldera 
zat al lang aan den grond) vrees voor brand aan te jagen. 
De vonken vlogen dan ook naar alle kanten, en dat er brand 
kwam werd misschien alleen hierdoor verhoed , dat de matrozen 
de fakkeldragers op den voet volgden en het vuur uittrapten. 
Eindelijk hadden zij genoeg van hunne visitatie en verlieten 
daze jonken de Caldera weder. Toen werd de boot zonder 
dralen in zee gelaten en door de equipage bezet. Men kende 
de rigting in welke Macao lag ; een blaauwe berg van de kust 
aan den horizont , die duidelijk bij dag zigtbaar was, was 
hun als baak in zee aangegeven. Doch het weder was ondertusschen 
onstuimiger geworden ; een sterke wind blies uit zee 
vlak voor den boeg, en de zee ging zoo hoog, dat twee matrozen 
van voren het water moesten uithoozen, dat door het lek en 
over het boord binnendrong. Spoedig bleek het dat mast en

MET CHINESCHE ZEEROOVERS. 37:3 
teilen maar hinderden en gestreken moesten worden, zoodat 
men zich op de ruwe en zware riemen moest verlaten. Zoo 
legde men drie mijlen af, totdat eindelijk ieder overtuigd was 
dat men het zoo niet zou kunnen volhouden. Ook moesten er 
reeds vier matrozen onophoudelijk scheppen, daar steeds meer 
water van onderen en van boven binnen kwam. Men haalde 
dus de riemen binnen en liet zich voor wind en stroom naar 
het wrak van de Caldera terugdrijven. 
Den volgenden dag vroeg in den morgen kwamen er al 
weder rooverbezoeken op het dek en hoorde men Timer-ma, 
den theehandelaar, druk met de aanvoerders spreken. Weldra 
kwam hij beneden met het berigt, dat hij zelf, de kapitein en 
de Fransche dame op eene van de jonken overgeplaatst zouden 
worden en naar Macao gebragt, waar men dan over het losgeld 
van ben en de overige equipage onderhandelen zou. Dit 
bevel werd oogenblikkelijk uitgevoerd ; maar tot haar grooten 
schrik bespeurde Mlle LOVIOT dat zij alleen met den theehandelaar 
op hetzelfde vaartuig gebragt werd, tervvijl kapitein 
ROONEY achterbleef. Daar bragt men haar in de kajuit van 
den aanvoerder, , die hun aan 't verstand bragt, dat de kapitein 
in zeven a acht dagen to Macao het losgeld betaald zou kunnen 
hebben , en dat zij voor dien tijd als gijzelaars bij hem 
aan boord moesten blijven. Men voerde het vreemde paar 
weder weg en wees hun een duister hok onder het dek aan. 
zoo laag, dat men er niet overeind staan en zoo naauw, dat 
twee personen er niet regtuit in liggen konden. Zoolang echter 
de deur of deksel van dit hok nog open was, had men het 
nitzigt in de vrije lucht ; maar tot schrik der gevangenen werd 
bet toegemaakt en een oogenblik daarna hoorde men hamerslagen 
, alsof het deksel toegespijkerd werd. Het bloed der ongelukkige 
vrouw stolde in de aderen, toen zij meende dat zij 
met dien vreemden man levend gekist was ; doch THAN-SING, 
die zijne landgenooten beter kende, stelde haar gerust. Het 
was niet anders dan weder eene zeerooversgrap geweest, want 
den volgenden dag werd bet deksel opgeligt, en toen het voile 
zonlicht binnenstroomde, gevoelden de gevangenen zich als van 
den dood verlost. Tegen den avond bragt men hun een weinig 
water, thee en rijst, waarvan Mlle LOVIOT slechts op dringenden 
raad van haren Chineschen lotgenoot iets gebruikte. 
MENGELW. 1859. w". VIII. 25

374 EENE KENNISMAKING 
Sort daarna deed zich aan boord eon koor van luid en 
gillend geschreeuw hooren. »Pat is de oproeping tot bet 
gebed," zeide haar de Cantonnees. Onze schrijfster verwonderde 
zich ten hoogste dat zulke onverlaten nog bidden konden, 
maar zij had gelegenheid om aan deze vreemde verschijning 
te gewennen , want zij keerde elken avond weder. Voor den 
nacht bragt men hun in hunne kooi een licht, dat is te zeggen 
een klein olielampje, zooals de nachtlichtjes op onze kinderkamers. 
Naauwelijks echter had onze gevangene bij deze 
schrale verlichting rondgezien, of zij gaf een gil van afgrijzen, 
want de, wanden waren bezaaid met tallooze dikke spinnen, 
ontzettend groote torren en reusachtige gehoornde en glinsterende 
houtluizen, en opdat bij deze maritime fauna ook de 
quadrupeden niet ontbreken zouden, gleden een viertal ratten 
tusscben hen beiden heen en weder. De theehandelaar bood 
de verschrikte Mlle LOVIOT aan om het licht uit to doen, 
doch dat scheen haar nog akeliger toe. Zij verborg de handen 
in hare kleederen, bond een zakdoek om het hoofd en beproefde 
in to slapen. Met het daglicht kroop het ongedierte 
weder in zijne schuilhoeken terug. 
Acht dagen lang bleven beide gevangenen in dezen toestand. 
In den aanvang hadden zij nog vrij wat van den lagen kwellust 
der Chinezen te lijden. Zoo was b. v. den eersten morgen 
het deksel van de kooi naauwelijks opgeligt, of een aantal 
movers vereenigden zich met honend gelach in koor rondom 
de gevangenen. Een van hen had de vuilaardige onbeschoftheid 
om door onbehoorlijke gebaren toespelingen op de nachtelijke 
opsluiting van het paar te maken ; de grap viel echter 
niet in den smaak van den kapitein, die, om er een eind aan 
te maken, eenvoudig bevel het deksel weer te sluiten. De 
theehandelaar verhaalde o. a. dat de roovers hem gevraagd 
hadden, hoe veel vrouwen hij in Canton hield , daar bij de 
Chinezen uit het aantal vrouwen iemands vermogen wordt 
opgemaakt, gelijk bij ons b. v. uit het aantal paarden. Zij 
hadden er bijgevoegd, dat als het losgeld niet groot genoeg 
was, zij hem maar liever ook tot zeeroover zouden maken, en 
de Franeaise aan een hunner ten huwelijk geven. Ilij stelde 
Naar echter gerust, dat die bedreiging niet ernstig gemeend 
kon zijn , daar wet en gebruik elk huwelijk van Chinezen met

MET CHINESCLIE ZEEROOVERS. 375 
vreemde vrouwen verbiedt. De volgende dag verliep zonder 
iets bijzonders en de plagerijen bepaalden zich hierbij, dat er 
van tijd tot tijd een : »FANNY , FANNY I" riep. Het avondgebed 
, waarbij de gevangenen zich vrij op het dek konden 
bewegen , was het gelukkigste oogenblik van den dag, en zij 
hadden alle vrijheid, om de heidensche godsdienstoefening bij 
to wonen. Elken avond begon zij met een ontzettend concert 
van de Gongs, trommelen en cymbalen. Dan werden op het 
altaar, dat op elke jonk aanwezig is, waskaarsen aangestoken, 
offeranden van vleesch en dranken gebragt en eene 
lantaren aan de mast opgeheschen. Daarop verscheen een 
scheepsjongen met twee zwaarden in den gordel, die hij midden 
op het dek refit overeind in den grond stak. Dan viel 
de kapitein voor het altaar op de knieen en begon er eon 
gezang , aan het eind waarvan men uit een wijbeker dronk 
en °rider allerlei gebaren met een aantal munten en metalen 
plaatjes tusschen de handen rinkelde. Daarop werden papierrollen 
aangestoken en om de zwaarden rondgedraaid, als ter 
inzegening, waarop de kapitein met de brandende papieren 
naar het achterdek liep, ze plegtig in de lucht rondzwaaide 
en dan in zee wierp. Dan begonnen Gongs en trommeis nog 
een krachtigen roffel en de kapitein scheen op nieuw zijne 
godsdienst of een gebed te verrigten , maar wanneer de laatste 
vonk uitgedoofd was, stond hij op, de muziek zweeg en de 
godsdienst was afgeloopen. 
Den 15". Oct. vereenigden verscheidene andere rooversjonken 
zich met het vaartuig waarop ons arme tweetal zich 
beyond, om gemeenschappelijk jagt te maken op een Chineschen 
koopvaardijvaarder, die met passagiers en goederen 
van Hongkong naar Canton voer. Eerst werden, tegen den 
avond , de twee gevangenen weder gekooid ; den geheelen 
nacht duurde het krijgsrumoer en herinnerde de tooneelen op 
de Caldera. De vangst was den zeeroovers gelukt en zeer 
voordeelig geweest; want de jonk kwam van California. Doch 
nu wachtte deze nieuwe gevangenen een verschrikkelijk lot, 
daar de zeeroovers de passsagiers die van California komen 
altijd op de pijnbank leggen. Gelukkig voor Mile LOVIOT 
hadden deze tooneelen niet op hare jonk pleats. Maar de 
roovers waren zoo druk bezig geweest met het deelen van 
*

376 RENE RENNISAIAXING 
den buit, dat zij den geheelen nacht en dag hunne gevangenen 
opgesloten lieten. Den 17de Oct. echter mogten zij weer in 
voile vrijheid op het dek zich bewegen. Het vaartuig voer 
langs eene onbewoonde kust, en de schoonheid van bet landschap 
was zelfs onder alle ellende eene verkwikking. 
De rooverskapitein gaf THAN-SING zijne verwondering te 
kennen , dat de jonk die met kapitein ROONEY naar Macao 
gegaan was, het losgeld nog niet gebragt had. Gisteren, zeide 
hij, had zij reeds terug kunnen zijn , en ale zij over vijf 
dagen nog niet terug was, dan zou hij de gevangenen aan 
boord van een ander vaartuig moeten brengen. Overigens gedroegen 
de roovers zich nu tegen hen als oude bekenden. »Zij 
mogen u nu alien gaarne Wen," zeide de theehandelaar tot 
Mlle LovioT, nom uw lieve gezigt en uwe lieve oogen, en 
ieder wenscht nu, dat u geen leed meer geschiedt." BU het 
rondwandelen op het dek liet men haar een boek zien, en 
dat gezigt trot haar zeer,` want het herinnerde haar krachtig 
aan Europa; doch het was een Duitsch boek, zoodat zij er 
anders niets aan had. Van geheel andere soort was de verstrooijing, 
die haar verder wachtte. De rijke buit van de 
Californische jonk werd door de zeeroovers met een extratje 
gevierd. De kok deed zijn best om gebraden oesters en lekkere 
visch klaar te maken, waarna varkensvleesch, rijst, wijn, arak 
en thee opgezet werd. De gevangenen werden daarbij ale 
gasten behandeld en aten met goeden appetit mede. Maar het 
maal moest spoedig afgebroken worden, daar men weder een 
Chineschen koopvaarder in 't gezigt kreeg. Oogenblikkelijk 
begon de jagt; maar de jonk was een beter zeiler en ontkwam. 
Zoo brak woensdag de 18de Oct. aan, de laatste dag dat 
onze dame bij hare Chinesche gastheeren blijven zon. Men 
had den ganschen nacht gezeild, maar nu lag de jonk voor 
anker, en de valdeur van het hok was vastgesloten. Op het 
dek was buitengewoon veel geraas en drukte. THAN-SING 
was reeds wakker, en zijne lotgenoot vroeg hem wat er gebeurde. 
Hij legde den vinger op den mond en fluisterde haar 
toe: zij maken zich uit de voeten." Zij begreep niet wat 
dat beduiden moest, waarop de theehandelaar vervolgde: »zij 
pakken hunne biezen, want zij worden door eene stoomboot

MET CHINESCHE ZEEROOVERS. 377 
nagezet." Mlle LOVIOT schrok, want een oogenblik meende 
zij, dat TITAN-SING gek geworden was of tilde. »Zouden zij 
voor anker gaan liggen, als eene stoomboot hen najaagt?" vroeg 
zij op twijfelenden toon. Maar de Chinees verklaarde haar dit: 
»de roovers zijn vervolgd geworden en hebben nu de jonk bij 
het land gebragt, om self in de bergen te vlugten." Door 
eene spleet van den wand kon men dan ook een vaartuig op 
twee mijlen afstand zien; maar rook was niet zigtbaar en de 
arme vrouw vreesde reeds dat het geene stoomboot, maar een 
toevallig voorbijzeilend schip was. — Dock de theehandelaar 
hield staande: »het is eene stoomboot! maar stoomboot of 
niet, de roovers vlugten voor dit schip, want hoort gij niet, 
dat hunne stemmen al zwakker en zwakker worden?" 
Werkelijk werd alles meer en meer Mile LOVIOT deed 
hear best om het deksel open to krijgen, maar de voorzigtige 
THAN-SING hield haar terug. Op eens werden er haastige 
schreden op het dek gehoord, het hok opengedaan en de 
scheepskok riep op geruststellenden toon: »Vreest niets! er 
komt eene stoomboot aan." Met deze woorden ijlde hij weg, 
de anderen achterna, die zonder veel moeite door de ondiepe 
zee aan land gewaad waren. Mile LOVIOT was dux nu met 
den theehandelaar aileen aan board, maar nog was zij buiten 
zich zelve van ongecluld en angst, en dacht er zelfs aan, om 
de kleine boot van de jonk te water te laten en naar het 
schip te roeijen. »Blijf maar stil hier!" vermaande THANSING 
haar, »zij komen zonder eenigen twijfel." Het phlegma 
van den Cantonnees bragt haar bijna tot vertwijfeling, maar 
hij, die de roovers beter kende, en wel begreep dat zij niet 
zonder reden de jonk verlaten zouden hebben, had ditmaal 
gelijk. 
Ziet gij daar ," riep hij , »die drie booten , die juist 
die landpunt om komen ?" En inderdaad het waren drie 
booten. In een oogenblik bond onze Francaise een doek aan 
een bamboestok en waaide daarmee over boord, want reeds 
kon zij de Engelsche uniformen onderscheiden. Over het boord 
heengebogen staarde zij met elle inspanning naar de booten, 
van waar zij hare verlossing wachtte. Maar op eens flikkert 
het uit elle drie booten te gelijk, en stijgen kruidwolken op 
terwijl het geluid van geweervuur zich hooren doet. »Groote

378 EENE KENNISMAIKING 
God !" riep de ongelukkige vrouw, »zal ons dan beschoren 
zijn, om onder de kogels onzer vrienden te vallen ?" Maar zij 
had den moed om vol te houden, wuifde met hare vlag en 
liet haar lenge haar in de lucht fladderen, totdat eindelijk 
de zeemansgroet: »hoerahl hoerah 1" uit de booten . klonk; er 
werd met hoeden gewuifd ten teeken van herkenning en de 
riemen werden met verdubbelde kracht aangezet. 
Het waren Engelsche zeesoldaten, die in gezelschap van 
kapitein ROONEY de jonk bestegen, en Mlle LOVIOT moest al 
dadelijk tussehen beiden komen , dat de zeelieden hunne vuisten 
niet lieten roffelen op den theehandelaar, dien zij ook voor 
een zeeroover hielden. Terwijl de overigen op de jonk bleven, 
om verder nog een togtje naar land te doen, begeleidde kapitein 
ROONEY zijne geredde passagiers naar de stoomboot, waar reeds 
eene but voor Mlle LOVIOT gereed was. 
De gewezen bevelvoerder der geplunderde en verongelukte 
Caldera verhaalde haar nu hoe zich de zaken na hunne scheiding 
hadden toegedragen. Hij zelf was door eene rooversjonk 
afgehaaid, terwijl de overige raanschap op het wrak achtergelaten 
word. Twee-honderd piasters werden als losgeld voor 
de gezamenlijke gevangenen gevorderd, en ROONEY werd met 
twee van de bende stoutweg to Macao aan wal gebragt, want 
de zeeroovers duchtten niets, zoolang THAN-SING en de Francaise 
in hunne handen waren. Maar in pleats van het geld 
op to halen, leverde ROONEY zijne twee begeleiders aan den 
gouverneur over als zeeroovers en nam ze geboeid met zich 
mede naar Hongkong, waar hij den Franschen consul, Mr. 
HASKELL, dadelijk van het gebeurde onderrigtte. Daar er geen 
Fransch oorlogschip voor anker lag, begaf de consul zich nog 
laat in den nacht aan boord van het Engelsche oorlogschip, 
de Sparta, en zocht den Admiraal Sir WILLIAM HOSTE op, die 
hem een paar dozijn soldaten meegaf, terwij1 de Peninsular 
and Oriental Steam Packet Company bereidwillig de stoomboot 
»Lady Mary Wood" ter zijner beschikking stelde. Reeds om 
zes nur des anderen morgens was alles in orde en, met de 
Engelsche mariniers bemand, stak de stoomboot in zee. Na 
eene korte vaart langs de kusten trof men reeds drijvende 
stukken aan van de verongelukte Caldera; men voer digt langs 
den never voort, terwijl bij ieder dorp werd aangehouden om

MET CHINESCHE ZEEROOVERS. 379 
naar de brik of de manschappen uit to zien. Bij een dier 
bezoeken werden de booten aan den oever onverwacht met 
geweervuur begroet. De Engelschen wilden echter in de gegeven 
omstandigheden geen gevecht beginnen, staken eene witte 
vlag uit en zonden een van de twee gevangen zeeroovers, die 
men me6genomen had, of om met de Chinezen te onderhandelen. 
Kapitein ROONEY toonde hem een punt aan tot aan hetwelk 
hij gaan mogt , en verzekerde hem, dat ddne schrede verder 
hem het leven zou kosten. Doch naauwelijks voelde de Chinoes 
zich in vrijheid, of hij begon uit alle magt te loopen; 
maar reeds werden de verdragende buksen der scherpschutters 
op hem gerigt, en juist op het oogenblik dat de vlugteling 
voorbij het aangeduide punt ging, klonk het bevel: »vuurl" 
De domkop strompelde als iemand die dronken is, stortte op 
de knieen en was in een oogenblik een lijk. De kustbewoners 
beantwoordden dit schot met een tweede salvo en nu stormden 
de soldaten op het dorp aan, hetwelk door de Chinezen bij 
den derden aanval prijsgegeven werd. Doze overwinning was 
echter geheel vruchteloos, want op die wijze kwam men niets 
van de vermisten te weten. Daarom besloot de kapitein van 
de Lady Mary Wood, om wedr naar Hongkong terug to keeren, 
en reeds was het roer gewend, toen eene Chinesche handelsjonk 
aankwam, die de geheele manschap der Caldera aan boord 
had. De arme drommels hadden het nog eenmaal beproefd 
met de boot in zee te gaan, om niet op het wrak to verhongeren 
; de wind was hun deze keer iets gunstiger, doch 
zij zouden nogtans jammerlijk omgekomen zijn, als de jonk 
hen niet onderweg aangetroffen en opgenomen had. Den Chineschen 
kapitein werden dadelijk 400 dollars als belooning betaald 
en de Lady Mary Wood keerde met de geredden naar 
Hongkong terug. Doch de Fransche dame en de theehandelaar 
ontbraken nu nog, en daar de consul HASKELL niets onbeproefd 
wilde laten om hen te redden, ging dadelijk na terugkomst 
van deze eerste stoomboot, cone andere, de Ann, op 
eene nieuwe expeditie nit. Het was niet meer dan Coeval, 
dat men de jonk met de gevangenen in 't visier kreeg en er 
jagt op maakte , met bet gelukkige gevolg dat den lezer 
bekend is. 
Ondertussehen waren de dric booten des avonds nog niet

380 EENE KENNISMAKING MET CHINESCHE ZEEROOVEES. 
teruggekomen , zoodat de kapitein eenigzins ongerust werd. 
Reeds nam hij aanstalten, om ze te gaan opzoeken, toen 
men op geringen afstand van de kust een verschrikkelijken 
brand zag, terwijl eene geduchte rookmassa ten hemel 
steeg, en de waterspiegel wijd en zijd door den ronden gloed 
gekleurd werd. Eindelijk keerden de booten nadat de mean 
opgegaan was terug; de manschappen waren tamelijk vermoeid, 
maar in zeer opgewekte stemming door de avonturen van den 
dag. Zij waren 14 een rooversdorp geland en hadden den 
bewoners een beet gevecht geleverd , verscheidenen gedood, 
misschien ook wel vermoord, nog een gedeelte van de vracht 
van de Caldera teruggevon den en tot afscheid het dorp aan 
de vier hoeken in brand gestoken. 
Den volgenden dag werden de drie booten nog eens op 
avontuur uitgezonden, om een voorgebergte heen, waarachter 
zich nog eene golf beyond. Doch juist teen zij den hoek om 
wilden wenden , liet zich een geweldig geweervuur hooren, 
zoodat zij in allerUl terugkeerden. In de golf waren namelijk 
een 40 tot 50 jonken bijeen en langs den oever waren verschansingen 
opgeworpen. In dit wespennest zich te waren 
Meld de kapitein Diet voor raadzaam , maar meende sick met 
het verkregen resultant te kunnen vergenoegen en keerde naar 
Hongkong terug. Het signaal: 'tall right", maakte reeds uit 
de verte bekend dat het doel der expeditie bereikt was en 
de landingsplaats vulde zich met een aantal nieuwsgierigen, 
om de Prancaise te zien, omtrent wier lot men natuurlijk in 
groote spanning had verkeerd. Na een verblijf van een paar 
weken bij baron redder, den Franschen consul, keerde Mlle LOVIOT 
in November 1854 naar Europa terug. 
ONTDERRINGSREIZEN IN AFRICA. 
Zeer lang kan het niet weer duren of Africa, waarvan tot 
nog toe het hart weinig beter gekend werd dan dat eener 
vrouw, zal volledig geeartographi6erd kunnen worden. De 
negers des binnenlands, wijzer dan de Europeanen, beschouwen 
het niet als zoo grooten zegen om bij en met de beschaving 
bekend te worden ; maar men zal hun dien zegen 
wel opdringen.

ONTDEKKINGSREIZEN IN AFRICA. 381 
Aileen op het oogenblik zijn er tien belangrijke expedities 
in gang, alien met het doel, om een gedeelte van den tergenden 
sluijer, waarmede Africa nog hare zwarte naaktheid bedekt, 
op to ligten. 
1°. De expeditie van LIVINGSTONE is wel de belangrijkste, 
omdat zij met de uitgebreidste hulpmiddelen — zelfs een 
stoombootje — wordt voortgezet. Zij zal met haar talrijk en 
kundig personeel de rivier Zambeze en haar oeverland (in 
Zuidoostelijk Africa) nog eens naauwkeuriger opnemen. Bijna 
zou men echter denken , dat zij at te grootsch is aangelegd, 
en dat juist dit haar eene klip zal worden. Althans er is berigt 
gekomen , dat LIVINGSTONE'S voornaamste medestander, 
kapitein BEDINGFIELD, wien het nautische gedeelte der expeditie 
is opgedragen, oneenigheid met hem heeft gehad en 
naar Londen teruggekeerd is. Zij schijnt echter tegen dezen 
schok bestand en, zoo al niet zeer spoedige, belangrijke resultaten 
mag men er toch van verwachten. 
2°. De Niger-expeditie onder Dr. w. B. BAIKIE. Deze wil 
langs de wateren van den Niger tot in bet hart van Africa 
doordringen en is ook behoorlijk met een of meer stoombootjes 
toegerust. Ongelukkig echter heeft die Niger twee hoofdarmen 
, de Kuara (de oostelijke arm) en de Benue (de westelijke). 
De laatste was in 1854 door BAIKIE reeds met goed 
gevolg bevaren , maar nogtans had men aanvankelijk besloten 
om den eersten arm te kiezen , hoewel reeds de groote BARTH 
dien als een zeer bezwaarlijk vaarwater schetst. Nu echter 
heeft men toch eindelijk beter gevonden de Benue op te varen, 
zoodra als bet jaargetijde gunstig daarvoor is, en daarvan 
voorspelt men zich veel goeds. 
3°. Een Hamburger reiziger, Dr. A. ROSOHER, zal weder 
van eene andere zijde, van de oostzijde (even bezuiden de 
linie), dat geheimzinnige binnenland trachten to naderen. De 
zendeling REBMANN was hem daar reeds voorgegaan. Deze 
had bij Kilimandscharo een berg met witten kruin gezien, 
welk wit, volgens het zeggen der inlanders, door de warmte 
smelt. In Europa meende men echter dat bet wel eene soort

382 ONTDEKKINGSREIZEN IN AFRICA. 
van wit kwarts zou kunnen zijn. Of ROSCHER dat bevestigd 
zal vinden , mag wel twijfelachtig genoemd worden na al wat 
REBMANN ten deze opgemerkt heeft. Ik kan niet gelooven, 
dat een Europeaan, die van zijne kindsche jaren of het verblindend 
witte van sneeuw kent , ooit kalk voor sneeuw zou 
kunnen aanzien. Maar gesteld dat dit gebeuren kan , in het 
heete jaargetijde verdwijnt het wit aan de oostzijde bijna 
geheel, terwijI het aan de westzijde veel minder ver naar 
beneden reikt dan in den regentijd. En hoe wil men de 
menigte grootere en kleinere rivieren verklaren , die het geheele 
jaar door van deze naar men meent drooge kalkrots 
afstroomen ? of hoe komen de inboorlingen er aan om het witte 
ding op hunne bergen kibd (water) to noemen ? Maar in ieder 
geval, de reis van ROSCHER zal ons, naar we hopen in dit 
opzigt en in vele andere misschien nog bovendien, de gewenschte 
zekerheid geven. 
4°. Een andere Duitscher, , Baron sRA.FFT, heeft goedgevonden 
onder een heidenschen naam , HADJ SKANDER, het 
land der heidenen to bereizen. Hij is op weg naar het zoogenaamde 
Alpenland van den Hogar, waarvan BARTH in het 
derde deel zijner Reizen zegt, dat het vol schoone dalen 
en permanent vloeijende bronnen is, met vijgeboom en wijnstok 
gesierd en waarschijnlijk de hoogste bergen der gansche 
Sahara bevat, aan wier zuidzijde het zich verheft. 
5°. De reis van den fameusen Oostenrijkschen leeuwenjager 
Graaf L. THURHEIM - een tweeden J. C•RARD - is wel is wear 
reeds afgeloopen; maar de beschrijving daarvan zal eerst dit jaar 
in druk verschijnen , in PETERMANN'S Mittheilungen , zooals de 
Redactie belooft. Hij heeft de weinig bekende streken van 
noordelijk Abyssinia, Taka en de Habab-landen bereisd. 
6°. Zeer belangrijk is het resultaat van de expeditie van 
Burrox en SPEKE. Reeds sedert eenigen tijd wist men, vooral 
ten gevolge van de ijverige nasporingen der zendelingen ERHARDT 
en REBMANN, dat zuidelijk van den evennachtslijn can 
uitgestrekt weer voorkomt (N.B. nict to verwarren met het in 
Zuid-Africa voorkomende weer Ngami) dat zich minstens van

ONTDRKKINGSREIZEN IN AFRICA. 383 
4° Z. Br. tot 12° Z. Br. uitstrekt , ter lengte van zeker 110 van 
den aequator = 165 geogr. of 660 zeemijlen, wat overeenkomt 
met den afstand tusschen Sopenhagen en St. Petersburg. Welnu, 
thans hebben die Heeren bevonden, dat er niet slechts ddn 
meer is — het meer van Oeniamesi genaamd — maar verscheidene. 
Zij spreken althans van 4 meren , waarvan zij het 
Ugidschi-meer (tusschen 3. 30' en 8° 40' Z. B.) hebben bezocht, 
en de andere Tsjiwa , Nyassa en Oekerewa noemen. Men 
kan daar niets beter vinden dan water. Hoe meer hoe Bever! 
7°. Eene andere expeditie moet nog gebeuren. Twee zendelingen 
zullen, van Natal uit, den Lempopo-stroom onderzoeken. 
Deze is na de Zambeze waarschijnlijk de belangrijkste 
rivier van Oostelijk Africa en voor bet grootste gedeelte is 
zijn loop nog onbekend. 
8°. En dat ook de bewoners van Europa's noorderstranden 
de tropische zonnestralen gaarne willen trotseren , om een 
blaadje aan het boek der wetenschap toe te voegen — bewijst 
de Zweed ANDERSON. Deze doet eene wetenschappelijke reis 
in het gebied van Ovampo, op de Westkust van Africa, ten 
zuiden van Benguela in de rigting van de rivier Cunene. 
9°. Van eene expeditie van een Franschman Dr. CIINY in 
Darfur, weet men niets dan alleen wat de fameuse Graaf 
D'ESCAYRAC er onlangs over bekend gemaakt heeft — maar men 
weet, deze was de man van de groot aangelegde, maar jammerlijk 
verloopen Nijl-expeditie , zoo bijna een geographische 
BARNum. Volgens dien graaf dan woont Dr. CIINY reeds sedert 
een jaar in Darfur en mogen wij weldra van hem belangrijke 
berigten over dit land en over Wadai , dat hij ook bezoeken 
wilde, verwachten. Dr. CIINY had alleen aan den graaf zijn 
reisplan bekend gemaakt, omdat strenge geheimhouding noodig 
was, wegens de ijverzucht der Egyptische regering tegen al 
deze pogingen om in het binnenland door te dringen. Daardoor 
had hij zijne reis dan ook niet zonder gevaar kunnen 
volbrengen : te Derr in Nubie werd hij door den stadhouder 
verscheiden weken opgehouden en heeft maar ter naauwernood 
zijne reis kunnen vervolgen. Hij heeft aan graaf D'ESCAYRAC

381 ON TDESKINGSREIZEN IN AFRICA. 
eene lijvige nota (170 bladzijden folio schrift) over Kordofan 
en Nubia toegezon den , en deze mededeeling zal, door den 
graaf bezorgd , binnen kort in het bulletin der Sociad gdographique 
in druk verschijnen. 
10°. Evenmin heeft men zich door den slechten afloop van 
de D'ESCAYRAC'S expeditie laten afschrikken om het spreekwoord 
der ouden , die de bronnen des IsTijIs even onvindbaar 
hielden als wij den steen der wijzen , onwaar te maken. Er 
bestond althans weder plan op eene Engelsche expeditie naar den 
zoogenaamden Witten Nip van de Heeren FRITH en WINDHAM, 
die in Mei d. j. op reis zou gegaan zijn. Ook dezen zijn 
voorzien van een aardig stoombootje, dat 36 voet lang zal 
zijn en maar edn voet diepgang zal hebben. Eenige geleerden, 
van naam zullen zich aan hen aansluiten. 
Doch wilden wij alle reizen optellen waar reeds plan toe 
bestaat, dan moesten wij die van kapitein MAGNAN, en van 
MAC CARTY, beiden van Algeria uit naar het binnenland , en 
wie weet hoe velen nog opnoemen. Ook zijn het maar enkele 
meest bekende expedities, die wij hier even aanstippen. Wij 
zwijgen dus maar van JULES BRAOUREC , commandant van de 
Fransche corvet Oise, die tegenwoordig de geheel onbekende 
oeverlanden van den Gabonstroom bezoekt; — van pater LEO 
DES AVANCHERS in dezelfde streken als A. ROSCHER ; — van 
MASSAGA, een Sardinisch zendeling en VAYSSIERE, beiden in 
Abyssinia; — van PEDRO DE GAMITTO, gouverneur der Portugesche 
forten Teta en Sena (aan de Zambeze) ook in dit deel 
van oostelijk Africa; — en van andere kleinere of althans met 
minder ophef aangekondigde togten van zendelingen. 
Inderdaad Africa zal dus weldra een open hart en dus ook 
open armen moeten hebben voor Europa en Europesche be- 
Behaving. Of het echter ook een open oog zal hebben voor 
dat Licht, eh of het verschijnen der beschaafden zelf het wel 
tot grooten zegen zal zijn, — is zeer te betwijfelen. 
FRANSCHE PLANNEN IN AFRICA. 
Bij bovengenoemde reizen zagen wij vooral Engelschen en 
Duitschers optralen.

FRANSCIIE PLANNEN IN AFRICA. 385 
En doen de Franschen dan niets voor Midden-Africa, waarvan 
zij de noordkust zoo geleidelijk trachten in te palmen ? 
Zeker, , zeker ! maar zij willen meer doen dan die enkele verschijningen 
van reizigers kunnen opleveren. Zij willen een 
weg maken juist door dat gedeelte, wat tot nog toe de wegenfurie 
der menschenkinderen heeft getrotseerd, en wel een tunnel. 
Een tunnel door de Sahara! 
Meent niet, dat hiertoe een hoogst gecompliceerd project te 
berde gebragt zal worden. Neen ! Als eenvoud het zegel van 
het ware is, dan is het plan zoo goed als het wezen kan. 
Slechts twee dingen zijn er toe noodig: zand en zon, artikelen , 
waaraan ginds zeker geen gebrek is. Met de eigen wapenen , 
waarmede zij tot nog toe zich verdedigde tegen alle indringers 
zal de groote Sahara worden bestreden en overwonnen. 
Was het de zon , die door hare stralen den reiziger nitputte 
, waren het de gevaarlijke zandstormen , die hem onder 
gloeijend zand dreigden te verstikken en te begraven , — hun 
vloek zal in zegen worden verkeerd. Het zand zal oer of 
ijzererts genoeg opleveren, en door colossale brandspiegels zal 
de Africaansche zon de dienst van smeltoven verrigten. Zoo 
zal men groote bogen of halfcirkels gieten die slechts nevens 
elkander gezet behoeven te worden, om een overdekten weg 
te vormen , waar geen zonnestralen verbranden , geen stuffsand 
verblinden , geen tijgers of leeuwen u verslinden zullen. 
Ontbreekt nog — licht en water. Gas zal het eerste geven 
en het tweede schijnt werkelijk reeds geen onoverkomelijk be-. 
zwaar meer op te leveren. Het is bekend, dat de Franschen 
reeds op verschillende punten der groote woestijn met goed 
gevolg artesische putten hebben gegraven. Men heeft dus maar 
rails te leggen door deze gecasematteerde allele en zuchtend 
en blazend zullen de locomotieven snellen over de maagdelijke 
vlakten. Eenmaal een spoorweg, een slagader der beschaving 
en verlichting, geopend, waarvan het hoofdstation in het hart 
van Africa zijn zal, dan zal het overige wel volgen. 
De naam van dezen Franschman is mij niet bekend, maar 
men zegt dat DE LESSEPS zijn hoed voor hem heeft afgenomen.

386 RUSSISCIIE PRACIIT EN RUSSISCHE ZEDEN. 
RUSSISCHE PRACHT EN RUSSISCHE ZEDEN. 
Het is eene lieve Hollandsche nationaliteit, die het Paleis 
te Amsterdam, zooals vroeger mode was, voor het achtste 
wereldwonder verklaart , — en zeker is het dat die weinig 
sierlijke vierkante klomp in inrigting en ddtails groote verdiensten 
heeft, en nog meer had voor dat het door de liefhebberij 
des Franschen konings eigenlijk is uitgeplunderd. Maar in 
welke rangorde onder de wonderen zal men dan het Kremlin 
te Moscou plaatsen , dat misschien niet met zoo groote palenpracht 
voor de wormen praalt , maar boven den grond toch 
eene pracht vertoont , zooals nergens in Europa gevonden 
wordt en ten spottend bewijs daarstaat , dat half-AziatiSch 
despotisme toch nog meer vermag zelfs dan Nederlandsche 
vrijheid ? 
Vlugtig maar karakteristiek is de volgende beschrijving van 
dit monument van Moscovitisehe beschaving, dat BA.YARD TAYLOR 
er van geeft. Deze bezadigde wetenschappelijke tourist, die 
elle, werelddeelen gezien heeft en kent , heeft, na Duitschland 
en Lapland bezocht en beschreven te hebben , ook Rusland 
niet ongezien willen achterlaten , alvorens hij naar zijn vaderland, 
America, terugkeerde. In zijne jongste reisbeschrijving 
over dat land laat hij zich aldus over het Kremlin 
hooren , en op zijn oordeel en smaak kan men zich gerust 
verlaten:
eenvoudigheid van het uitwendige des gebouws doet 
niet vermoeden dat het van binnen zoo prachtig is. Ik heb 
alle paleizen van Europa gezien, behalve het Escuriaal , maar 
ik kan mij niet herinneren , dat een van die alien in zoo 
hooge mate het prachtige en smaakvolle in zich vereenigt. 
Ingelegde vloeren van zoo uitstekende ordonnance en zoo 
kostbaar hout , dat het jammer is er den voet op te zetten; 
kapitelen , lofwerk en lambrisseringen van goud, wanden met 
geplooid zUden behangsels , reusachtige candelabres van zilver 
en malachiet en de zachte weerschijn van veelkleurig marmer 
vereenigen zich hier, , om eene echt keizerlijke residentie to 
vormen. De groote zaal van den heiligen GREGORIUS, geheel 
in wit en goud, is letterlijk bedekt met verguld snijwerk; die

RUSSISCIIE PRACIIT EN RUSSISCHE ZEDWN. 387 
van den heiligen ALEXANDER NRWSKY is met verkwistende 
pracht in blaauw en goud gerestaureerd; die van den heiligen 
WLADIMIR in purper en goud, terwijl in die der heilige ELISABETH 
de wanden niet alleen met goud bekleed en de meubelen 
van massief zilver zijn, maar zelfs iedere deur in het midden 
een Maltheser kruis vertoont van de grootste diamanten! En 
tech wordt het oog niet moede van die ongewone pracht; ook 
schijnt het volstrekt niet onnatuurlijk, om in die schitterende 
zalen te wonen." 
Op de onderste verdieping is de eetzaal, met hoogyood 
fluweel behangen, door gouden adelaren afgezet. her onthaalt 
de Keizer de grooten des rijks op den krooningsdag — 
de eenige gelegenheid waarbij de zaal gebruikt wordt. — »De 
woonvertrekken zijn met gelijke pracht gestoffeerd, behalve 
die welke tot bijzonder gebruik des Keizers bestemd zijn; 
hier zijn de meubelen slechts eenvoudig en doelmatig." 
»In sommige dezer kamers vonden wij alles 't onderste 
boven; beambten waren bezig om een inventaris van al het 
huisraad op te maken, om paal en perk te zetten aan de 
plunderingen in, 't groot, die sedert PETER den Groote in 
het keizerlijke bestuur aan de mode zijn. De oneerlijkheid 
der Russische beambten is algemeen bekend, en ALEXANDER II 
spant tegenwoordig alle krachten in om ze eindelijk te bestraffen. 
Ook heeft hij er zelf niet het minst van te lijden 
gehad; want bij het laatste krooningsfeest b. v. werden er 
40,000 lampen ter verlichting van het Kremlin gekocht, en 
thans — is er geen enkele van te vinden I Duizenden ellen 
rood laken, bij dezelfde gelegenheid aangekocht, zijn ook 
spoorloos verdwenen en verbazende sommen werden op rekening 
gebragt voor dingen, die nooit gekocht werden." 
Wat tal van roebels zullen er aan dat Kremlin besteed 
zijn, als misschien twee derden in de zakken der Heeren 
administrateurs zijn afgedwaald! Eindelijk is dan ook de 
traditionele plunderzucht der Russische beambten, — wier Keizerin 
eenmaal den arm gebleven staatsdienaar verweet, »dat 
bij met den bek aan den ruif was gezet, waarom had hij dan 
niet gevreten!" — zoo hoog geloopen, dat er reactie is gekomen. 
Enkele al te groote schandalen zijn gestraft, romanciers 
en dichters trachten de Russische ondeugd met den geese]

388 
EUSSISCIIE PRACLIT EN RUSSISDFIE ZEDEN. 
der satire to verdrijven , en Keizer ALEXANDER zelf stelt zich 
aan het hoofd der morele beweging. 
Maar het Kremlin is niet onder acne regering gebouwd, en nu 
to gelijk de beambten eerlijk en bovendien nog de lijfeigenen vrij 
to maken, dat is te veel voor een mensch, zelfs een. Tsar! 
EEN ADRESKAARTJE. 
Onze Duitsche naburen profiteren nog al van ons ; vooral 
een blik in onze groote steden , waar zich zooveel Germanen 
genesteld hebben , zou ons tot de wantrouwende vraag brengen, 
of het land van Pruissen wel werkelijk zoo vet is, als 
GIJSBEECHT VAN AEMSTEL zaliger gedachtenis meende. Dat 
die menschen over 't algemeen onze taal zeer gebrekkig kennen 
, en vooral allerellendigst uitspreken, willen wij hun niet 
ten kwade duiden. Erger is het dat, wanneer Duitsche fabricanten 
hunne reizigers in Nederland rondsturen , met Hollandsche 
adreskaartjes , zij dan dat Hollandsch zoo inrigten, 
dat een fatsoenlijk mensch het niet zonder afsehuw lezen kan. 
Tot een staaltje moge het volgende adres dienen , dat ons 
onlangs in handen kwam : 
C. F. HOFINGHOFF 
Kfickelhausen bij Hagen 
Westphalen in Pruisen. 
Fabrick van alle zoorten in zeissen, sigte, stroomessen, staal, 
fillen, aanbelden, schroufstocken, :Linden, speerhaken, 
hamers, koekpannen, schouj'eln, saagen, borstfedern, 
kettings, en alle andere zoorten 
van ifzer en staalwaaren. 
Men ziet hoe deze grammaticus er van verzekerd is van in ons 
land geld te zullen verdienen , daar hij het niet eens de moeite 
waard rekent , den Hollanders verstaanbaar te maken, waarin 
het fabricaat bestaat dat -hij aan den man wil brengen.

MENGELWERK. 
DE VOLKSSTAMMEN VAN DEN OOSTENRIJKSCHEN 
KEIZERSTAAT. 
DOOR VON CZOERNIG (*). 
MRDEOEDERLD DOOR 
A. SASSE. 
In den tegenwoordigen tijd, nu in ItalW een oorlog wordt 
gevoerd waarbij het voor een groot deel eene quaestie van 
nationaliteit is, kan het niet van belang ontbloot gerekend 
worden iets to vernemen, at is het ook niet alles nieuw, betreffende 
de verschillende volksstammen, waarvan de Oostenrijksche 
Keizer deelen onder zijn scepter vereenigt. Meer dan 
ooit schijnt het tegenwoordig de tijd om de volkeren to leeren 
kennen, niet zoo als de diplomatie hunne bestanddeelen soms 
wonderlijk — we zouden bijna zeggen dolzinnig elkahr 
geplakt en vaneen gereten heeft, maar zooals de meer of minder 
kunatmatige groepen die men met den naam van ',yolk" 
bestempelt, zich laten scheiden in verschillende nationaliteiten, 
met bijzonderen bouw des ligchaams, met bijzondere taal, 
bijzondere zeden, instellingen, gebruiken, enz. Scherper dan 
ooit openbaart zich thans in het leven der volkeren die zucht 
tot vereeniging met het gelijksoortige , tot afscheiding en 
uitstooting van het ongelijksoortige. Van daar de woeling, 
die tegenwoordig in het Ionische parlement heerscht, wear 
zoo luide stemmen opgaan tot vereeniging met het stamverwante 
Griekenland; wear men zoo gaarne ontslagen wenschte 
to zijn van het, wel is wear liberale maar vreemde bestuur, 
dat de Engelschen weder niet willen opgeven omdat de Ionische 
eilanden een goeden post in de Middellandsche Zee uitmaken. 
In de Donauvorstendommen vinden we het vraagstuk 
(*) Sitzungsberichte der Kaiser'. And. von Wiseensch. (Philos.-Metor. 
Claese). Wien. 1857. Bd. XXV. 
MERGRLW. 1859. r. IX. 26

390 DE VOLKSSTAIIIMEN 

der nationaliteiten weder, en ook bier in strijd met de diplomatie, die nog buiten het gevoel van nationaliteit rekent, — 
maar het dan ook niet vreemd mag vinden dat de dra.gers dier 
nationaliteit buiten haar rekenen. Zij had volstrekt niet aan 
de mogelijkheid gedacht, dat de Romanen de vereeniging van 
Moldavie en Wallachije feitelijk konden doen plaats hebben, 
al was die vereeniging staatsregtelijk ook niet erkend, door 
de verkiezing van een man tot Hospodar over beide vorstendommen. En welk een man, die mum, ! als de berigten 
waar of maar half waar zijn, die men voor eenigen tijd in 
de dagbladen ten aanzien van hem las. Ik meen mij toenmaals overtuigd te hebben, dat Het bedoelde levensberigt niet 
uit Weenen, althans niet onmiddellijk van daar kwam. IJit 
Oostenrijk zal men toch wel Beene onpartijdige beoordeeling 
van Vorst COLIZA. verwachten. Hoe zou men door water uit 
eene troebele bron holder op den bodem van een vat kunnen 
zien? Maar dit is zeker, wat de diplomatie ook beslisse, 
vroeg of laat zullen de Romanen — zoolang zij ten minste 
hunne taal weten te bewaren — zich vereenigen, en wanneer 
de diplomaten daarna zullen moeten erkennen, dat zij vroeger 
buiten den waard gerekend hadden, moge er zich niet weder 
een half-Europesche oorlog aan knoopen! Nog op andere plaatsen Brandt het vuur der nationaliteit, al wordt het zooveel 
rnogelijk onderdrukt. Daar in het Noorden van Europa streven 
de drie Scandinavische rijken langzamerhand naar vereeniging, die bij een druk van buiten ongetwijfeld zeer zou bespoedigd worden, en haakt Finland naar hereeniging met 
Zweden. Meer naar het Zuiden vinden we Sleeswijk en Holstein, met eene voor het grootste gedeelte Duitsche bevolking, 
die zich hoe Langer hoe meer van den Deenschen staat, waarvan zij een aanhangsel zijn, vervreemden en aan den Duitschen Bond aansluiten. Voor Polen geldt hetzelfde, hoe rustig 
dit zich ook in de laatste jaren gehouden heeft. En welke 
krachtige nationale beweging Hongarije in 1848 ontwikkelde 
is zeker ook in Oostenrijk nog niet vergeten, hoezeer men 
daar tegenwoordig ook snoeve — even als VON CZOERNIG, 
zooals weldra blijken zal — op het verstandige bestuur, dat 
zoovele verschillende nationaliteiten door een gemeenschappelijken band tot eene groote monarchie zamengevlochten heeft. 
De jongste gebeurtenissen in Italie zijn eene voortreffelijke 


VAN DEN OOSTENRIJKSCHEN KEIZERSTAAT. 391 
toelichting tot deze , ook door v. CZOERNIG bewonderde zamenvlechting. 
Hier is het weder de strijd der nationaliteiten, 
0.1 is bet waar dat eene Italiaansche natie zich alleen door 
middel van de Italiaansche taal uit vele en velerlei dikwijls 
zeer uiteenloopende bestanddeelen gevormd heeft. Wanneer men 
z66 verder den blik laat gaan over de tegenwoordige kaart 
van Europa, en denkt aan de verhouding der Grieken (buiten 
het tegenwoordige koningrijk Griekenland) tot hunne Turksche 
overheerschers; aan de verhouding der Bosniers , Serviers 
, Montenegrijnen tegenover de stamverwante Russen aan 
den eenen en de Turken aan den anderen kant; aan Ierlands 
houding tegenover Engeland, misschien zelfs aan de verhouding 
van Oost- en West-Vlaanderen tot bet overige BelgiO 
en van dit tot Frankrijk, dan geloof ik dat eene kaart van 
de landen, naar de verschillende nationaliteiten die de groote 
meerderheid er in uitmaken , meer kans heeft om ooit verwezenlijkt 
to worden, dan de bekende kaart: Europa in 1860. 
Hooren we nu VON CZOERNIG. 
»De Oostenrijksche keizerstaat onderscheidt zich bijzonder 
door de groote verscheidenheid van toestanden, die men binnen 
zijn uitgestrekt gebied vindt. Oostenrijk beslaat een groot 
gedeelte van Midden-Europa en strekt zich daarbuiten tot in 
het Zuiden en het Noorden van ons werelddeel uit. Van het 
zuidelijke climaat van Ragusa en den helderen hemel van floordelijk 
Italie af tot aan de koude Russische vlakte; van het 
Fichtelgebergte af tot aan de uitloopers van den Balkan, omvat 
het alle trappen van vruchtbaarheid en bebouwing van 
den grond ; landen waar de nijverheid een grooten trap van 
ontwikkeling bereikt heeft, zoowel als zulke waar zij bijna 
geheel ontbreekt; streken die ruimschoots met de middelen tot 
onderlinge gemeensehap voorzien zijn, on andere die er nog 
op wachten; middelpunten van wetenschap en kunst, en streken 
die nog niet door den adem dezer beiden bezield zijn. Alle 
voornaamste stammen van Europa's bevolking ontmoeten elkander 
binnen den omtrek des rijks , vormen digt opeengedrongen 
hoopen of dringen op de meest verschillende wijze door en 
tusschen elkander, en vormen groepen en eilanden van verschillende 
volksstammen op eene wijze zooals men nergens behalve in 
Oostenrijk vindt. Maar het is niet alleen de vermenging van 
verschillende volksstammen, die aan dit rijk eon eigenaardig 
26 *

39 DE VOLICSSTAMMEST 
kenrnerk geeft; dit ligt vooral in de ingewikkelde betrekkingen 
, waarin die voornaamste stammen tot het geheel staan, 
zoodat zij door aantal en uitwendige kracht , alsmede door de 
verschillende trappen van beschaving waarop zij staan, elkander 
in evenwigt houden (?) en hunne vereeniging — niet de 
ondergeschiktheid van de eene aan de andere — de grondslagen 
zijn, waarop het staatsgebouw rust (sic!). 
Deze eigenaardige zamenstelling van Oostenrijks bevolking 
heeft niet alleen op den gang en de ontwikkeling van de geschiedenis 
des rijks grooten invloed gehad, zij vormt ook den 
grondslag van hare tegenwoordige inrigting, en komt vooral 
in aanmerking waar van de natuurlijke krachten des keizerrijks 
sprake is. Zij verdient daarom naauwkeuriger onderzocht 
to worden , want alleen door de kennis der bijzonderheden 
wordt de omvang en het gewigt der feiten , die met het 
pas besprokene zamenhangen, helder aan het licht gesteld. 
De Duitschers bezaten na de groote volksverhuizing slechts 
een klein gedeelte van hunne tegenwoordige woonplaatsen 
binnen de hedendaagsche grenzen des rijks; het grootste gedeelte 
daarvan hebben zij eerst laat weder in bezit genomen, 
toen zij van de Beijersche grenzen naar het Oosten drongen 
; in Oostenrijk, maar nog meer in Stiermarken en in 
Karinthiö ontmoetten zij reeds nederzettingen van Slaven. Zij 
bewonen digt opeengehoopt en naauw ineengesloten de Alpenlanden 
en de noordelijke grensgebergten, en dringen gedeeltelijk 
met vaste colonietn, gedeeltelijk met afzonderlijke nederzettingen 
tusschen de andere volksstammen door in het geheele gebied 
ten noorden van de Alpen, zich uitstrekkende tot aan 
de Adriatische Zee, zoodat men bijna in den geheelen omvang 
van het rijk de Duitsche taal hoort en ze door Duitschers 
hoort spreken. Maar nog verder reikt de magt en de werking 
der Duitsche taal, want zij is de taal van het leger. Ten 
noorden van de Alpen is zij ook de taal der regering, 
der hoogere standen en in het geheel van het gezellig verkeer 
onder de beschaafden , in het bijzonder de taal voor 
de kweeking van wetenschap en kunst , verder de taal van 
het hooger onderwijs, van handel , nijverheid en alle middelen 
van verkeer. In Oostenrijk blijkt des Duitschers bijzondere 
geschiktheid tot colonisatie ; zijne gemakkelijkheid om 
eene vreemde taal to leeren en zich naar vreemde gebruiken

VAN DEN OOSTENRIJKSCIIEN KEIZERSTIAT. 393 
te schikken , maken hem tot een voortreffelijken voorlooper 
der beschaving. De Duitschers in Oostenrijk behooren voor 
bet grootste gedeelte tot de Hoog-Duitsche stammen en bezitten 
de eigenschappen daarvan. De vrolijke levensopvatting 
en de zucht naar vermaken , die hun vroeger eigen waren, 
maken in den wedstrijd des levens meer en meer pleats voor 
een ernstig streven naar bezittingen en naar wetenschappelijke 
ontwikkeling; zij zijn de vlijtigste landbouwers en gaan in dit 
bedrijf op de verstandigste wijze te werk ; zij zijn ijverig in 
handel en nijverheid en daardoor betrekkelijk welgesteld. Waar 
zij met andere volksstammen in aanraking komen, daar worden 
ze beweeglijker, meer op hun qui vive en ondernemender, 
maar verliezen van bun nationaal karakter. Z66 nemen zij 
gemakkelijk vreemde zeden en kleeding en ten laatste ook 
de vreemde taal aan, maar zonder hunne overige eigenaardigheden 
te verliezen, en de gestadig nieuwe toevoer van 
stamverwanten maakt dat zij zich kunnen uitbreiden. In aanraking 
met andere nationaliteiten hebben zij de minste bestendigheid. 
Het gemakkelijkst vermengen zij zich met de 
Magyaren, wier adel vele Duitsche familien en Duitsch bloed 
in zich opgenothen heeft, wier steden eene bevolking bezitten, 
die het midden houdt tusschen Magyaren en Duitschers. Zoo 
ook met den Slavier. Vooral met de noordelijke stammen vereenigt 
de Duitscher zich gemakkelijk: Czechen (Bohemers, die 
tot de Slavische volkenfamilie behooren) en Polen versterken 
zich door Duitschers, en zoo zijn reeds sedert lang Slowaken 
tusschen de eens zamenhangende Duitsche colonie in Opper- 
Hongarije doorgedrongen en zijn vele Duitschers aldaar geslowakiseerd. 
Bij de Slowenen komt iets dergelijks voor; in 
Zuid-Stiermarken zijn streken, waar de Slowenische boeren 
menigmaal Duitsche namen dragen, — een teeken van hunne afstemming. 
Met Croaten zijn de Duitschers niet veel in aanraking, 
met Serben wordt ze niet veel gezocht, daar de Duitschers 
in het zuiden van Hongarije meer naar het Hongaarsche 
overhellen. Grooter is de scheidsmuur tusschen de Duitschers 
en de Romanische natien. In eigenlijk Italie kon het 
eigenaardig Duitsche nooit wortel vatten; in Zuid-Tyrol dringt 
het Italiaansche element — misschien wel meer door uitwendige 
omstandigheden — gedurig verder naar het Noorden door. 
Zeker is het dat de Duitscher zich gemakkelijker naar het

391 DE VOLK SSTAMMEN 
Italiaansche schikt on dit aanneemt, dan de Italiaan naar het 
Duitsche. Nog grooter is de afstand tusschen den Duitscher 
en den Walachijer, die menigmaal met elkander in aanraking 
komen, maar zich nooit vermengen. Aileen de Neder-Duitache 
(niet = Nederlandsche) Saksers in Zevenburgen onderscheiden 
zich door hunne groote vasthoudendheid aan het 
oude; daardoor was het hun mogelijk zich in hun afgezonderden 
staat to houden , hoewel het er verre of is, dat zij 
zich vermeerderen. 
De Italiaansche natie bestond vroeger uit volksstammen van 
verschillenden oorsprong, die weinig met elkander gemeen 
hadden. Eerst met de ontwikkeling van de Italiaansche taal 
ontstond de band, die deze stammen vereenigde en hen gemeenschappelijk 
der beschaving nader bragt. Deze ontwikkeling 
was zeer snel, want weldra brak het tijdstip aan, dat 
tie Italianen de dragers der beschaving van Europa werden, 
dat zij in wetenschap, dichtkunde en beeldende kunsten alle 
andere volkeren voorgingen. Dit hadden zij aan de schitterende 
eigenschappen to danken , waarmee de natuur hen bevoorregtte. 
Evenwel strij dt het tegen het wezen der menschelijke 
ontwikkeling, dat 64n yolk al te lang den eersten trap 
der beschaving zeta innemen; andere volkeren beginnen te wedijveren 
en halen dat, wat tot nog toe voorging in, om weldra 
zelf weder ingehaald to worden. Ieder yolk moge dus in 
dozen onophoudelijken wedstrijd zorg dragen , dat het niet to 
ver achter den voorganger aan kome. De bewoners van het 
Lombardo-Venetiaansche koningrijk bezitten alle voortreffelijke 
eigenschappen van de hedendaagsche Italianen on wel 
gedeeltelijk in hoogere mate dan de overige Italianen. Een 
holder, doordringend verstand maakt het hun gemakkelijk alles 
zooveel mogelijk to begrijpen ; eon beweeglijke geest, verbonden 
met eene bewonderenswaardige vlugheid, brengt hen eer 
dan anderen tot het doel dat zij najagen. Het erfdeel der oude 
beschaving, de fijne gezelschapstoon , de buigzaamheid die men 
tot bij de laagste klassen der maatschappij aantreft, verbonden 
met eene schoone ligchaamsgestalte, opent bun de gezellige 
kringen , even als door de bijzondere voorliefde waarmode 
de schoone kunsten aangekweekt worden , Italie nog 
altijd de groote kunstschool van alle nation is. Een onvermoeid 
streven naar vermeordering zijner bezittingen, vereenigd

VAN DEN OOSTENRIJKSCHEN KEIZERSTAAT. 895 
wet eene opofferende weldadigheid, blijft den Italiaan in alle 
hemelstreken bij, en zij openbaart zich in zijn vaderland door 
noeste vlijt bij het bewerken van den bodem , bij de uitoefening 
van het beroep. Zoo als bekend is, staat de landbouw 
in Lombardijd op den hoogsten trap, en daartoe draagt Diet 
alleen de zon en de tamelijke vruchtbaarheid van den grond, 
maar hoofdzakelijk de' Lombardische vlijt het meest bij. Zulke 
schitterende eigenschappen worden door schaduwzijden, die 
meestal de gevolgen der oude beschaving zijn , weder verzwakt. 
Wat de keuze der middelen tot bereiking van zijn 
doel betreft, wendt hij dikwijls list en sluwheid aan, maar 
onthoudt hij zich van ruwheid, en waar geene hartstogten in 
het spel komen, 'ook van geweld. Het karakter van den Italiaan 
is zeer individualiserend; als individu levert hij betrekkelijk 
het hoogste, maar lust om vereenigd te werken ter 
bereiking van eenig groot doel ontbreekt hem; alleen de historisch 
ontwikkelde gemeentelijke geest leidt tot schitterende 
nationale gevolgen. In wetenschap en kunst volgt de Italiaan 
zijne beroemde voorouders, wier aandenken hij innig vereert 
; maar in den tegenwoordigen wedstrijd blijft hij achter 
bij de andere beschaafde volkeren omdat hij — zich zelven 
bewust van den eersten rang dien zijn yolk vroeger innam — 
zich afzondert en geene kennis neemt of ten minste geen gebruik 
maakt van de vorderingen, die de naburige volken in 
vele opzigten gemaakt hebben. Een voornaam bezwaar daarbij 
is hem zijne geringe neiging om vreemde talen to leeren, met 
uitzondering van het na verwante Fransch. Den Duitsehers 
is hij niet genegen; hij acht hen, maar bezwaarlijk zal hij 
hunne taal leeren. Zelf in het bezit zijnde van eerie beschaafde 
taal, meent hij niet noodig to hebben om dit bezwaar 
te overwinnen. Maar wat genegenheid niet kan to weeg brengen, 
kan de noodzakelijkheid nog wel bewerken, en de tijd schijnt 
niet meer verre te zijn, dat eene grootere ineensmelting — in 
nog ander dan ligchamelijk opzigt — der beschaafde volkeren 
de scheidsmuren wegnemen zal, die door gewoonte en vooroordeel 
opgerigt zijn. In de bewoners van het Lombardo- 
Venetiaansche koninkrijk spiegelt zich overigens nog steeds 
het verschil hunner afstamming af. Open en krachtig, zelfs 
hevig doet zich de uit Gallisch bloed gesproten Milanees en 
Bresciaan voor, terwijl de Mantuaan de zuidelijke weekheid

396 DE VOLKSSTAMMEN 
zijner Etruscische afstamming niet verloochent en de Venetiaan 
in taal, zeden en handelwijze de Grieksch-Levantsche buigzaamheid 
van zijne afstamming openbaart. Als beschaafd yolk 
heeft de Italiaan ten zuiden der Alpen dezelfde teak op zich 
genomen als de Duitscher in het noorden , en de bevolking 
aan de oostkust der Adriatische Zee door colonidn, zoowel als 
door versterking van het oud-Romanische element dat daar 
voorkwam, in den kring der beschaving getrokken. Met den 
Duitscher vermengt de Italiaan zich niet gemakkelijk , daar 
de Duitscher Beringer vermogen van tegenstand heeft; met de 
Slaven heeft echter eerder eene wederkeerige doordringing plaats, 
zoodat men b. v. in Istrid geltalianiseerde Slaven en geslaviseerde 
Italianen aantreft. Met de Magyaren vereenigen de 
Italianen in vroeger en later tijd nog gemakkelijker dan met 
de Slaven. 
Eigenaardig in zijne soort neemt de Magyaarsche volksstam 
het midden in tusschen de volkeren van het westen en het 
oosten. Zij vormt als to midden van volkeren die van Indo- 
Germaansche afkomst zijn levende , bet grootste volken-eiland 
van Europa, bezit het lage land van Hongarijd en breidt zich 
van daar naar alle kanten uit. Hoewel over het geheel aaneengesloten 
wonende , komt het toch overal, behalve in Klein- 
Jazygid en Koemanid, in aanraking met volkeren van vreemde 
taal en de meest verschillende ontwikkeling. En ondanks 
deze veelvuldige vertakking en aanraking is deze afgezonderde 
volksstam nergens zwakker geworden; veeleer is zij, bet vreemde 
in zich opnemende , sterker geworden en heeft zich tot den 
rraanngo. van een beschaafd yolk verheven. Dit heeft het to danken 
aan de magtige levenskracht welke het bezit en aan den vurigen 
nationalen trots, die wel geen invloed van buiten afstoot, maar 
toch zijn yolk boven alles stelt. Dit nationaliteitsgevoel, verbonden 
met eene zekere vasthoudendheid aan oude begrippen, 
is de meest uitstekende trek van het Hongaarsche karakter. 
Het heeft zijn grond in een ontvankelijk gemoed en eene 
vurige verbeelding, die het yolk tot grootsche heldhaftige 
daden aanspoorden ,maar ook tot binnenlandsche twisten leidden, 
die meer dan eens het rijk met vernietiging bedreigden. Hoewel 
afkeerig van inspanning van den geest , is de Magyaar 
evenwel een geboren redenaar, , die de gemoederen zijner stamgenooten 
weet to ontvlammen , en veel practisch verstand met

VAN DEN OOSTENRIJKSCHEN KEIZERSTAAT. 397 
een scherp oordeel vereenigt. Hij verkiest de landhuishoudelijke 
bezigheid — meest de veeteelt — en bet leven onder 
den blooten hemel boven het gewoel der steden en eene zittende 
levenswijze, en is de beste ruiter in de beschaafde 
wereld. Grootmoedig en gastvrij van aard, neemt hij den 
vreemdeling, die achting koestert voor de Magyaarsche nationaliteit, 
welwillend op. De adellijke zin des yolks maakte den 
talrijken adel tot een bevoorregten stand, en tegenwoordig 
nog, na het verlies van de meeste zijner voorregten, is deze 
de kern van het Magyaarsche yolk. Het laatste bezit eene 
bijzondere groote kracht van tegenstand tegen het indringen 
der vreemde zeden en gewoonten; het houdt zich onverzwakt 
door opname van buiten, hoewel bet zich niet bijzonder sterk 
vermeerdert en zich ook niet naar buiten uitbreidt. In aanraking 
met andere nationaliteiten wint het meestal, doordat 
het de vreemdelingen — voornamelijk de Duitschers, dan de 
Serben, eindelijk de Wallachijers — met zich doet versmelten. 
Aileen in aanraking met de Slowaken wijkt het; evenwel verandert 
zijn gebied in het algemeen het allermeest, en de natie 
vindt ook in zich zelve de voorwaarden van duurzaamheid en 
onverzwakt bestaan. 
De groote volkenfamilie der Slaven beslaat in Oostenrijk de 
grootste oppervlakte, en is in alle kroonlanden verspreid, met 
uitzondering van Lombardijb, Tyrol, Salzburg en Opper-Oostenrijk. 
Deze volkenfamilie is van nature niet zoo zeer met 
echitterende eigenschappen toegerust, als wel met duurzaam 
blijvende, die veel voor de toekomst doen hopen. Hare leden 
ataan op verschillende trappen van beschaving, maar bij alien 
heeft zich de oorspronkelijke kracht bewaard, en de Slaven 
zijn door hunne bijzondere rekbare volharding, die bij het 
geluk niet overmoedig, bij bet ongeluk niet moedeloos wordt, 
in gevaarvolle tijden herhaalde malen de steun des rijks en 
de vaste grondzuilen der orde geworden. Zij woven meest 
aaneengesloten, hoewel ze talrijke, Kier en dear verdeelde 
groepen als uitloopers van den hoofdstam bezitten. Men verdeelt 
ze in twee groote, geographisch van elkander gescheiden 
afdeelingen — de noordelijke en de zuidelijke Slaven. In 
deze hoofdafdeelingen zijn weder talrijke verschillen merkbaar, 
door geographische ligging of door de geschiedenis to weeg 
gebragt.

398 DE VOLKSSTAMMEN 
De Czechische stam (vooral in Bohemen), die het langst met 
Duitsche beschaving in aanraking geweest is, heeft deze reeds 
vroeg opgenomen en zich daardoor tot den rang van een beschaafd 
yolk verheven, welks invloed zich ver over zijne 
grenzen deed gelden. Deze volksstam bezit een scherp verstand, 
dat hem bijzonder tot het beoefenen der exacte wetenschappen 
aandrijft, verder een onmiskenbaar talent voor muzijk , 
onwrikbare volharding en vlijt in bet gekozen beroep en ale 
van ouds voorliefde voor den vlijtig beoefenden landbouw. 
Hij heeft de meest ontwikkelde van alle Slavische talen en 
zijne poesie bragt reeds vroeg de schoonste bloemen voort. 
De nationaliteit van dezen stam , is , hoewel hij van alle 
kanten aan Duitschen invloed bloot stond, onverzwakt gebleven, 
wat van den Boheemschen tak nog meer geldt dan 
van den Moravischen, terwijl de Slowakische tak, die meer 
buiten den invloed der beschaving gebleven is, en door de 
mindere vruchtbaarheid zijner woonplaatsen minder begunstigd 
werd, eene neiging tot vermenigvuldiging vertoont, zooals men 
ze bij geen anderen stem aantreft. 
De Poolsche volksstam in Gallicie deelde in de lotgevallen 
van het Poolsche rijk , wier inwerking op de eigenschappen 
van den volksstam onmiskenbaar is. Terwijl de lagere yolks- 
Masse aan de weldaden der beschaving minder deel nam dan 
de verwante stamgenooten in het Westen, werd de individualiteit 
der hoogere standen sterker uitgedrukt en wel vroeger 
naar Duitsch , later naar Fransch model. Daardoor ontstond 
eene bewegelijkheid in de maatschappelijke betrekkingen, zooals 
zij anders de Slavische stammen vreemd blijft, en die de 
grond was voor vele schitterende eigenschappen en een frisschen 
bloei der literatuur, , maar ook voor de spoedig daarop 
volgende inwendige staatsschokken en de menigvuldige verplaatsing 
van het zwaartepunt der nationale begeerten. De 
Ruthenische stam, die sedert ondenkbaren tijd in den gedrukten 
toestand van onderhoorigheid verkeert en ver van het middelpunt 
der beschaving verwijderd is, verwacht eerst van de 
toekomst zijne maatschappelijke ontwikkeling. Daarvoor heeft 
hij ook de kracht van een gezonden natuurstaat en het daarop 
steunende vermogen tot ontwikkeling onverzwakt bewaard. 
Van de zuidelijke Slaven bewoont de Slovenische stam het 
angst zijne tegenwoordige woonplaatsen. De langdurige staat

VAN DEN OOSTENRIJKSCHEN KEIZERSTAAT. 399 
van afzondering, waarin deze verkeerd heeft, is de oorzaak dat 
hij tot op den laatsten tijd — die meer leven en voortgang 
van de nationale beschaving medgebragt heeft — in zijnen 
vroegeren toestand gebleven is. Doze stam bezit minder vermogen 
tot tegenstand dan de overige Slavische stammen, en heeft 
in bet Noorden aan de Duitschers grond verloren , maar nog 
meer in het Oosten aan de Croaten. De geheele tegenwoordige 
provincie Croatid was vroeger door Slovenen bewoond 
die daar allengs gecroatiseerd zijn, en het mengelvolk van de 
Sloveno-Croaten gevormd hebben, die overigens ethnographisch 
nog meer Slovenen dan Croaten zijn. Tegenwoordig oefent de 
Duitsche beschaving een weldadigen invloed op de Slovenen uit. 
Hunne schrijvers doen bun de vruchten dier literatuur in hunne 
eigene taal smaken en dragen daardoor tot hunne beschaving bij. 
Een merkwaardig verschijnsel vormen de Croaten (eigenlijk 
Corwaten) en Serben , twee volksstammen die hoewel innig 
verwant met elkander en dezelfde taal sprekende — alleen 
met geringe dialectverschillen — evenwel, sedert zij in 
de geschiedenis voor het eerst optraden , afgescheiden van 
elkander, hoewel naast elkander, den grooten togt van de 
Carpathen of naar de kusten van de Adriatische Zee ten uitvoer 
bragten. Hoe groot ook de verwantschap dezer beide 
stammen 'zij, onderscheiden zij zich toch door meer dan door 
den naam alleen. De Croatische stam ontwikkelt eene groote 
kracht en volharding; eerst in den laatsten tijd heeft hij begonnen 
de beschaving aan to nemen , hoewel enkele mannen 
uit dit yolk hunne tijdgenooten ver vooruitloopende, reeds lang 
to voren in de literatuur schitterden. De Serbische stam, zeer 
bewegelijk , met scherp verstand en een bijzonder talent tot 
natuurpoesie, kan de beide uitersten van ontwikkeling in zijnen 
boezem aanwijzen — naast het verval tot den natuurstaat, bij 
de 1VIorlaken van Istrid en Dalmatid, het rijke leven in staat 
en literatuur van den voormaligen staat van Ragusa, waar 
de gelukkige vereeniging van Slavische volharding en Italiaansche 
buigzaamheid to midden der barbaarschheid een toestand 
van beschaving deed ontstaan, welke nog heden ten 
dage in de geschiedenis dier volkeren schittert. 
In aanraking met andere volkeren ontwikkelen de Slavische 
volksstammen het vermogen van wederstand, dat zij bezitten. 
De Czechen in Boheme , die bijna geheel door cone Duitsche

400 DE VOLESSTAMMEN 
bevolking omgeven waren, hebben sedert eeuwen hunne grenzen 
bijna onveranderd bewaard, en wat zij hier en daar verloren 
werd ruimschoots opgewogen door de talenten van naam en 
de krachtige karakters, die, uit de Czechische scam gesproten, 
de Duitschers in Boheme versterkten. Moravie ondervindt, 
ten gevolge van zijne aardrijkskundige ligging en de belangen 
van zijne productie, van Oostenrijk en Silezid uit den Duitschen 
invloed. De Slowaken daarentegen dringen gestadig 
verder naar het zuiden en nemen allengs de afzonderlijke binnen 
bun gebied gelegene zoowel als de aangrenzende woonplaatsen 
der Duitschers, Magyaren, Polen en Ruthenen in. 
De Polen blijven in hunne westelijke grenzen tegenover de 
Duitschers en Czechen op ddne hoogte, maar zijn als beschaafd 
yolk reeds vroeger, even als de Duitschers, naar het Oosten 
doorgedrongen en hebben het Rutheensche gebied met eene 
reeks van nederzettingen bedekt, wier uiterste punt van het 
grootste gewigt, de hoofdstad des lands Lemberg is. De 
Ruthenen moesten naar de Poolsch-Slavische grenzen terugtrekken, 
maar bewaren tegenover de Walachijers hunne woonplaatsen 
in het noord-oosten van Hongarije en in de Bukowina. 
Dat de Slovenen naar de Duitsche grenzen toe hunnen 
zamenhang allengs verliezen, en in het oosten een aanzienlijk 
gedeelte van hun gebied aan de Croaten afstaan moesten, is 
reeds vermeld; men kan er nog bijvoegen, dat zij in het 
Venetiaansche Friaul allengs verliezen in grond en zamenhang 
hunner woonplaatsen, terwijl zij daarentegen in Krain hunne 
voile kracht bewaard hebben. De Corwaten ontwikkelden een 
onoverwinlijken tegenstand tegen het Magyaarsche element, 
toen dit het overwigt had, en thans dringen zij de afgezonderde 
Magyaarsche woonplaatsen in hun gebied meer en racer 
terug. Dat zij tegenover de Slovenen in grondgebied toegenomen 
zijn, is boven reeds opgemerkt. De onbetwistbare 
invloed der Italianen, daar waar zij met de Corwaten in 
aanraking komen, openbaart zich meer in hun verhoogden 
en uitgebreider invloed als beschaafder yolk , dan in het 
verdringen van de Corwatische nationaliteit, dat alleen aan 
de Istrische kust bier en dear to bemerken is. De Serben 
komen, behalve in Istrie en Dalmatid, alleen in zuidelijk Hongarije 
met andere natien in aanraking; deze heeft echter nog 
niet lang genocg geduurd, om thans reeds merkbare gevolgen

VAN DEN OOSTENRIJKSCHEN ICETZERSTA A.T. 401 
is kunnen vertoonen ; aan de zeekust echter zijn de Serben 
voor den Italiaanschen invloed toegankelijker in het verstandelijk 
dan in ligchamelijk opzigt. 
De Oost-Romanen of Walachen benevens het geringe aantal 
Moldaviers in de Bukowina wonen aaneengesloten in het verre 
Zuid-oosten des rijks. Zoowel in teal, als in bewegelijkheid 
van geest zijn zij zeer verwant met de West-Romanen, hoewel 
zij door het groote verschil in beschaving daarvan gescheiden 
zijn. Hunne woonplaats aan het uiterste oosteinde 
van de Europesehe volkeren — dus zeer ongunstig voor de 
ontwikkeling — hunne weinige aanraking met beschaafde volkeren 
en het gemis van staatkundige vrijheid, dat sedert eeuwen 
op hen gedrukt heeft, kon niet dan ongunstig werken op de 
ontwikkeling van hun geest en karakter. Maar de buitengewone 
natuurlijke aanleg dien zij bezitten en de snelle vorderingen 
in verstandelijke ontwikkeling, welke enkelen van dezen 
stem onder den invloed van gunstige omstandigheden maken, 
bewijzen hoe vatbaar voor de beschaving zij zijn, wanneer 
deze hun langzamerhand en onder gelijktijdige verbetering van 
hunnen maatschappelijken toestand medegedeeld wordt. Snelle 
sprongen tot verfijning en polijsting van het uitwendige werken 
alleen ontzenuwend op het karakter van een enkele , terwijl 
de massa van het yolk er niet door aangedaan wordt. Dat 
is ook hier gebleken, waar de omstandigheden zoo jets medebragten 
, en er blijkt weder uit, dat de opvoeding van een yolk 
gestadig en zonder sprongen moet plaats hebben, zal zij duurzame 
gevolgen hebben. De Walachijer is nationaal en bijna 
altijd ook kerksch ; hij sluit zich van de omgevende natien 
af, komt zelden in nadere aanraking of vermengt zich ten 
minste niet met hen. Zij vermeerderen zich sterk en benemen 
daardoor aan hunne naburen de middelen om zich uit to breiden. 
Nog een volksstam verdient vermelding, die door het geheele 
rkjk verspreid is: de Joden. Zij wonen bijna in alle 
kroonlanden , het minst talrUk in de Alpenlanden , het meest 
in de landen der noordelijke Slaven en in Hongarije. Meestal 
nemen zij de taal van den heerschenden volksstam aan, hoewel 
zij ten noorden der Alpen meestal Duitsch spreken. 
Na eeuwenlange onderdrukking is deze natie nog niet lang 
genoeg in het bezit der vrijheid geweest , om zich vooral 
in de oostelijke landen alle weldadige gevolgen van

402 DE VOLK SSTAMMEN 
deze vrijheid eigen to maken. Daardoor staat doze volksstam 
op zoo verschillende trappen van beschaving, wat men buiten 
Oostenrijk insgelijks vindt. Welke groote beteekenis de Joden 
hebben voor de bevordering van handel en nijverheid is bekend; 
niet zoo bekend is het misschien , dat de Joden voorheen 
in de oostelijke landen dikwijls de eenige dragers van 
Duitsche beschaving waren, en dat vooral het bestuur over 
Gallicie vaak zeer moeijelijk geworden zou zijn, wanneer niet 
tusschen de Duitsche regering aan den ednen kant en den 
Poolschen landheer alsmede den Ruthenischen boer aan den 
anderen kant, de Jood met zijne kennis van alle talen des 
lands, de bemiddelaar en tolk geweest was. 
Bij deze vlugtige karakterschildering is van done eigenschap 
niet gesproken, die, wear zij aanwezig is, op den voorgrond 
pleegt to staan. We bedoelen de weerbaarheid des yolks, den 
krijgshaftigen zin, die in tijden van gevaar onverschrokken den 
strijd to gemoet gaat, en de zekerste waarborg is voor het 
behoud van staat en yolk in onverzwakten toestand. Deze 
weerbaarheid vormt dan ook geen uitsluitend kenmerk van 
eenige nationaliteit in Oostenrijk, maar strekt aan elle volkeren 
van den staat, die in het leger zich tot den groot en ondeeibear 
geheel vereenigen, tot roem. Vindt men in deze vereeniging 
desniettemin verschillen, dan bewijst dit alleen dat juist 
in de tegenwoordige zamenstelling van het leger zijne kracht 
ligt. TerwijI de Hongaarsche huzaar eon onovertreffelijk voorbeeld 
is van wat ligte ruiterij zijn moot, en de in de dienst 
op de grenzen beproefde Corwaten en Serben voor de dienst 
op de voorposten, voor den kleinen oorlog als geschapen zijn, 
vormen de Duitschers en de andere Slaven — behalve de 
reeds genoemde — den onwrikbaren kern des legers, die 
kalm en bedaard in den slag de beslissing geven en zich 
niet door ongevallen laten ter neder slaan. De Bohemers 
zijn bij de zware cavalerie, bij de artillerie en de overige 
bijzondere corps talrijk vertegenwoordigd; de Italianen munten 
door hunne gemakkelijke dresseerbaarheid, en door hunne vlugheld, 
vooral in de cavalleriedienst uit; de Corwaten en Dalmetiers 
daarentegen zijn de stoutste en vlugste matrozen. Maar 
elle nation, Duitschers, Magyaren , Slaven, Italianen en Walaehijers 
nemen in het groote leger van Oostenrijk hunne pleats 
met eere in ; alle werken met vereenigde krachten voor de

VAN DEN OOSTENRIJKSCHEN REIZERSTAAT. 403 
monarchie , voor de eer on onafhankelijkheid van bun vaderland 
— ieder op zijne eigen nationale wijze — om in den 
voem des gebieders , in de welvaart van het eenige groote 
Oostenrijk, het doelwit van hun vereenigd streven to vinden." 
Deze laatste beschouwing blijve voor rekening van den 
Duitschen schrijver. 
HET WISE VAN TREPPI. 
NOVELLE VAN PAUL HEYSN (*). 
Hoog in de Appennijnen tusschen Toscane en het noordelijk 
gedeelte van den Kerkelijken Staat ligt een eenzaam herdersdorp, 
Treppi genaamd. De wegen, die daarhenen leiden, zijn 
voor wagens ontoegankelijk. De postweg gaat veel verder 
zuidelijk met een grooten omweg bij Vetturine over het gebergte. 
Langs Treppi komen slechts boeren , die met de 
herders handelen moeten , zelden een schilder of een voetwandelaar 
en des nachts de smokkelaars met hunne lastdieren, 
die het eenzame dorp , waar zij eene korte rust nemen, langs 
nog veel rawer paden weten to vinden dan anderen. 
Het was tegen het midden van October, een tijd dat de 
nachten op deze hoogte nog bijzonder helder zijn. Dezen dag 
echter was na de groote zonnehitte een fijne nevel uit de dalen 
omhoog gestegen , die zich langzaam uitbreidde over de schoon 
gevormde naakte rotsen van het hoogland. Het was zoo wat 
10 ure des avonds. In de verspreide lage hutten die over 
dag slechts door de oudste vrouwen en jongste kinderen bewaakt 
worden , flikkerden nog slechts enkele zwakke lichten. 
Om den haard, waarboven de groote ketels bengelden , lagen 
de herders met hunne familien en sliepen ; ook de honden 
hadden zich in de asch neergevleid ; slechts eene slapelooze 
grootmoeder zat nog op een hoop huiden en draaide werktuigelijk 
het spinnewiel om, onder het prevelen van gebeden 
of het wiegen van een onrustig slapend kind. De nachtlucht 
trok vochtig en guur door de handbreede spleten in den wand, 
en de rook van den langzaam uitgaanden haard viel zwaar 
naar beneden on vloog langs het dak der but heen, zonder 
dat het echter de oude scheen to hinderen. Eindelijk sliep 
ook zij bijna met open oogen in. 
(*) Uit: Nene Novellen. Stuttgart. MS.

404 HET =WE VAN TEEM 
Slechts in Odn huis was nog beweging. Ook dit had maar 
cone verdieping, maar de steenen waren beter gevoegd, de 
deur wat breeder en hooger, en rondom het groote vierkant van 
het gebouw zelf waren verschillende schuren, kamers, stallen 
en eindelijk een bak-oven aangebouwd. Voor de deur stond 
een troep beladen paarden, voor welke een knecht juist de 
leeggevreten kribben wegnam, terwijI zes of zeven gewapende 
mannen uit het huis traden in de nevelachtige buitenlucht en 
haastig hunne paarden gereed maakten. Een oude hond naast 
de deur bewoog slechts langzaam zijn staart, terwUl zij wegreden. 
Toen stond hij traag op en ging langzaam de but binnen, 
waar het vuur nog helder brandde. Aan den haard stond 
zijne jeugdige meesteres naar het vuur gekeerd zonder eenige 
beweging van de statige gestalte, met de armen langs het lijf 
nederhangende. Toen de bond met zijn snuit zacht hare hand 
aanraakte, keerde zij zich als uit diep nadenken gewekt om. 
»Fuoco, arm diet. I ga slapen , gij zijt ziek 1" De hond gromde 
en kwispelde dankbaar met zijn staart en kroop daarop op 
eene oude schapenvacht naast den haard, waar hij hoestend 
en grommend liggen ging. 
Ondertusschen waren eenige knechts binnengekomen en hadden 
zich om de groote tafel gezet, die zoo pas door de smokkelaars 
verlaten was. Eene oude dienstmeid vulde den schotel op nieuw 
uit den ketel met polenta, en ging insgelijks met hear lepel 
gewapend naast hen zitten. Terwiji zij aten werd geen woord 
gesproken. De vlam knetterde, de slapende hond steunde dof 
en schor; het ernstige meisje zat op de steenen pleat naast 
den heard, maar liet het schoteltje met polenta, dat voor 
haar afzonderlijk werd neergezet, onaangeroerd, en keek in 
het vertrek als gedachtenloos road. De nevel stond voor de 
deur als ware het een witte muur; maar to gelijk kwam de 
maan juist achter den rand van het gebergte op. 
Daar hoorde men hoefgetrappel en voetstappen op straat. — 
»PiEnto I" riep de jonge meesteres op bedaard herinnerenden 
toon en een lange jongen stond oogenblikkelijk van tafel op 
en verdween in de mist. De schreden kwamen nader en 
nader en eindelijk hield een paard voor de deur stil. Spoedig 
daarop verschenen drie mannen in de deur en traden met een 
korten groet binnen. PIETEO naderde het meisje, dat gedachtenloos 
in de vlam staarde. »Het zijn er twee van Porretta,"

PIET MEISJE VAN* TREPPI. 405 
wide hij ; zij hebben geene waren bij zich, maar geleiden een 
signore over de bergen , die zijne papieren niet in orde heeft." 
»NtxA !" riep het meisje — en de oude vrouw kwam 
bij haar. 
'hi-a, het is niet alleen dat zij eten willen , padrona!" ging 
de knecht voort — Mijnheer zoekt een nachtverblijf; hij wil 
voor morgen niet verder reizen." 
»Maak hem stroo teregt in de kamer." PIETRO knikte 
en ging weder aan tafel. 
De drie namen plaats zonder dat echter de knechts hen eene 
bijzondere aandacht waardig keurden. Het waren twee contrabbandieri, 
goed gewapend en met de hoeden diep over het 
voorhoofd gedrukt. Zij knikten de anderen toe als goede bekenden 
, en, nadat zij voor hun Neer eene goede plaats hadden 
ingeruimd, maakten zij het kruis en gingen eten. 
De signore die met hen gekomen was, at niet. Hij nam 
den hoed van het hooge voorhoofd, streek met de hand door 
het haar en liet zijne oogen door het vertrek ronddwalen. Hij 
las aan de wanden de met houtskool geteekende vrome spreuken 
, bezag in een hoek het madonnabeeld met het lampje, 
daarnaast de hoenders die op stok sliepen , voorts wat er 
zich in de kamer beyond. Doch eindelijk scheen het meisje 
aan den haard zijn onrustigen blik to boeijen. Het donkere 
profiel teekende zich juist en schoon tegen den flikkerenden 
gloed van het vuur; haar overvloedig zwart hear lag haar tot 
diep in den nek; de handen had zij in elkander gevouwen op 
de eene knie gezegd, terwij1 de andere voet op den steenen 
vloer rustte. Hoe oud zij zijn kon, kon hij niet raden ; aan 
haar doen echter zag hij, dat zij de meesteres van het huis was. 
»Hebt gij wijn in bilis , padrona !" vroeg hij eindelijk. 
Naauwelijks had hij dit gezegd, of het meisje sprong als van 
den bliksem getroffen op en stond regt overeind naast den 
haard, met beide armen zich ondersteunende. Te gelijker tijd 
vloog de hond uit den sleep op en een wild brommen liet zich 
uit zijne kugchende borst hooren. De vreemdeling zag dus 
plotseling vier fonkelende oogen op zich gerigt. 
»Mag men hier niet vragen of er wijn in huis is, padronal" 
zeide hij. Doch bet laatste woord was nog niet van zijne lippen 
of de hond sprong in onverklaarbare woede huilend op hem 
los , trok hem den mantel van de schouders en word alleen 
MENGELW. 1859. N°. IX. 27

406 
ELET MEISJE VAN TREPPI. 
door het gebiedende bevel zijner meesteres tcruggehouden van 
een vernieuwden aanval. 
»Terug, MOO° I terug! koest, koest !" De hond bleef midden in 
de kamer staan, met den staart hevig heen en wear slingerende, 
terwijI hij den vreemdeling onafgewend in 't clog- Meld. — 
»Sluit hem in den stal, PIETRO!" zeide het meisje half luid; 
zij stond nog altijd als versteend aan den haard en herhaalde 
hear bevel, daar PIETRO talmde. Want sedert jaren was des 
nachts de pleats van het oude dier naast den haard geweest. 
De knechten fluisterden onder elkander, de hond volgde met 
tegenzin, en zijn huilen en brommen liet zich van buiten op 
onaangename wijze hooren , totdat hij van vermoeidheid scheen 
op te houden. 
Ondertusschen had de dienstmeid op een wenk der meesteres 
wijn gebragt. De vreemdeling dronk, reikte den beker aan zijne 
begeleiders toe en dacht in stilte na over het wonderlijke oproer, 
dat hij veroorzaakt had. De eene knecht na den andere legde 
zijn Lepel near en ging met een »goeden neat, padrona!" 
heen. Eindelijk was het drietal met de padrona en de oude 
dienstmeid alleen. 
»De zon gaat om vier uur op!" — zeide een van de amokkelaars 
halftuid tegen den vreemdeling. »Eccelenza behoeft 
niet vroeger op reis te gaan om nog tijdig in Pistoja te wezen. 
Ook mag bet paard wel zes uur rust hebben." — »Dat is 
goed, vrienden ! gaat nu slapen." — »Wij zullen u wel roepen, 
Eccelenza I" »Daar reken ik vast op," antwoordde de 
vreemdeling, »ofschoon de heilige Madonna weet, dat ik niet 
dikwijls zes uur aan een stuk slaap. Goeden nacht, GARLONE; 
goeden nacht, GIUSEPPE !" 
Eerbiedig den hoed afnemende stonden zij op. De eene 
ging naar den haard en zeide: »Ik heb eene boodschap aan 
u, padrona! van cosTANzo nit Bologna, en of het bier was 
dat hij verleden zaturdag zijn mes heeft laten liggen." — 
»Neen !" zeide zij kort en ongeduldig. »Ik zeide hem ook 
wel, dat gij het dan wel gestaurd zoudt hebben. En dan..." — 
»NINA!" viel zij hem in de rede »wijs hun den weg naar 
de kamer als zij dien vergeten hebben." De dienstmaagd stond op. 
»Ik wilde nog maar zeggen, padrona !" — ging de man in 
alle bedaardheid en zijne oogen knippende voort — »dat deze 
mijnheer t'huis niet op bet geld zag; ale gij hem due eens

IIET MEISJE VAN TREPPI. 407 
een beter bed bereiddet dan voor een van mg..: Dat wildo 
ik u maar zeggen, padronal En nu geve u de heilige maagd 
een goeden nacht, signora FENICE Daarop keerde hij zich 
near zijn kameraad, boog even als hij voor het Madonnabeeld 
in den hoek, maakte een kruis en beiden verlieten met de 
dienstmaagd het vertrek. »Goeden nacht, NINA I" zeide het 
meisje. De oude keerde zich op den drempel nog even met 
een vragend gebaar om, loch trok toen spoedig en gedwee 
de deur achter zich digt. 
Naauwelijks waren zij alleen of FENICE greep eene keukenlamp 
die naast den haard hing en stak die haastig op. Het 
haardvuur ging meer en meer uit en het vlammetje van de 
lamp verlichtte nog maar eene kleine ruimte van het vertrek. 
Het scheen alsof de duisternis den vreemdeling slaperig gemaakt 
had, want hij zat aan de tafel met het hoofd op de 
armen geleund en den mantel digt om zich heen getrokken, als 
dacht hij z66 den nacht door te brengen. Op eens hoorde 
hij zich bij zijn naam roepen en zag op. De lamp brandde 
voor hem op tafel en tegenover hem stond de jonge padrona, 
die hem met kracht en vastheid aanzag. »FILIPro!" zeide 
zij — »kent ge mij niet meer?" 
Hij wierp een vorschenden blik op het schoone gelaat, dat 
door het schijnsel der lamp en nog meer door de angstige 
spanning, welk antwoord zij krijgen zon, scheen te gloetjen. 
Dat gezigt was het weder te binnen brengen wel waard. De 
lenge oogharen langzaam op en neer gaande verzachtten de 
strenge uitdrukking van het voorhoofd en den smal gevormden 
neus; haar mond bloeide met jeugdige frischheid, maar had, 
wanneer zij zweeg, een trek van vastheid, droefheid en wildheid, 
waarmede de uitdrukking der zwarte oogen wel overeenkwam. 
Eerst nu, zooals zij daar bij de tafel stond, kwam 
ook de bevalligheid van hare gestalts uit, vooral de schoonheid 
van nek en hale. En toch sprak FILIPPO na eenig nadenken: 
»Ik ken u inderdaad niet, padrona!" 
»Het is niet naogelijk," sprak zij op een zonderling diepen 
toon van verzekerdheid. »Gij hebt immers zeven jaren tijd 
gehad om mij te onthouden. Dat is lang; in dien tijd kan 
iemands beeldtenis zich genoeg in het geheugen vasthechten." 
Deze vreemde woorden schenen hem nu eerst geheel uit 
aline eigene gedachten los te waken. »Ja, meisje!" — zeide 
27*

408 IIET MEISJE VAN TREPPI. 
nwie zeven jaar lang niets anders wou doen dan over 
een schoon meisjeshoofd na te denken, die zou het eindelijk 
ook wel van buiten kennen." 
»Jo" — sprak zij nadenkend — »zoo is het. Toen spraakt 
gij ook zoo, dat gij aan niets anders denken zoudt.r 
»Voor zeven jaren? Toen was ik nog een loszinnige jongen. 
En gij hebt dat in ernst geloofd?" 
Zij knikte driemaal zeer ernstig. "Waarom zou ik niet? 
Ik heb het immers aan mij zelve ondervonden, dat gij gelijk 
hadt." 
»Sind!" zeide hij met eene goedige uitdrukking, die bij zijne 
vaste trekken zeer goed stond, »dat spijt mij I Voor zeven 
jaren dacht ik nog dat alle vrouwen wel moisten, dat teedere 
woordjes niet veel meer waard zijn dan speelfiesjes, die men 
wel op zijn tijd tegen geld inwisselt, maar alleen als het 
vooruit afgesproken is. Wat dacht ik al niet voor zeven jaren 
van de vrouwen Nu, om de waarheid te zeggen, denk ik 
er zelden aan. Agin lieve kind! men heeft wel aan gewigtiger 
zaken te denken." 
Zij zweeg alsof zij van dat alles niets verstond en rustig 
afwachten wilde, tot hij wat zeggen zou dat haar werkelijk 
aanging. 
»Ja, nu begint bet zoo wat in mij te schemeren," sprak 
hij na eenig nadenken, »dat ik nog eens hier in het gebergte 
geweest ben. Ik zou misschien het dorp en het huis ook wel 
herkend hebben zonder dien nevel. Ja, ja, het was ook voor 
zeven jaren, toen de doctor mij naar het gebergte zond en 
ik als een gek de steilste paden op en of stormde." 
»Ik wist het wel" — zeide zij, en een glans van vreugde 
kwam op haar gelaat ; »ik wist het wel , gij kondt het 
niet vergeten hebben. Immers de hond Fuoco heeft ook zijn 
ouden haat tegen u niet vergeten, noch ik — mijne oude 
liefde." 
Dit zeide zij met zoo groote vastheid en bedaardheid, dat 
hij steeds meer verwonderd naar haar opzag. »Nu herinner 
ik mij ook wel een meisje" — zeide hij — ndat ik eens in 
de bergen aantrof en dat mij naar hare ouders bragt. Ik had 
anders den nacht tusschen de klippen moeten doorbrengen. 
Ik weet ook wel, dat zij mij toen beviel." 
»Jo" — viel zij in — »bijzonder."

IIET MEISJE VAN THEPPI. 409 
»Maar ik beviel haar niet. Ik had een Lang gesprek met 
Naar, waarbij zij niet veel meer dan tien woorden voor mij 
over had. Toen ik haar eindelijk het slaperige knorrige mondje 
met een kus dacht to wekken — ik zie het nog, hoe zij op 
zijde sprong en met iedere hand een steen greep, zoodat ik 
naauwelijks zonder gesteenigd te zijn ontkwam. Als dat 
meisje zijt, hoe kunt gij dan van uwe oude liefde spreken?" 
"1k was vijftien jaren , FmnsPo 1 Dr was altijd zoo fier geweest 
en eenzelvig, en wist mij niet uit to drukken. En dan 
was ik bang voor mime ouders; die leefden toen nog, zooals 
gij weet. Mijn .vader had vele herders en schapen en hier 
de herberg. Sedert is er niet veel veranderd; alleen, dat hij 
Kier niet meer den baas speelt — zijne ziel zij in het paradijs. 
En voor moeder schaamde ik mij allermeest. Weet ge nog — 
gij zaat juist daar op dezelfde plek en preest den wijn, dien 
wij uit Pistoja hadden. Meer hoorde ik niet. Moeder zag 
mij scherp aan en ik ging naar buiten, doch bleef achter het 
venster staan om u nog to kunnen zien. Ge waart jonger, 
natuurlijk, maar niet schooner. Ge hebt nu nog dezelfde 
oogen, waarmede go toen ieder kondt innemen dien ge wildet, 
en dezelfde zware stem, die den hond zoo jaloersch maakte — 
het arme dier! Tot nog toe had ik alleen van hem gehouden; 
hij merkte wel, dat ik nu meer van u hield; hij merkte het 
beter dan gij zelf." 
»Juist," zeide hij — nhij was in dien nacht als razend. 
Een vreemde nacht! Ge hadt mij toch ook geheel ingenomen, 
mitcti weet dat ik geen rust had, teen gij volstrekt niet 
wear in huis woudt komen en ik opstond om u te zoeken. 
11w witten dock zag ik nog en toen niets meer, want ge 
vloogt in de kamer naast den stal." 
"Dat was mijne slaapkamer, FILIPPO Daar mogt ge toch 
niet binnen." 
»Maar ik wilde er in. Ik weet nog hoe lang ik stond en 
klopte en bedelde, snoodaard die ik was, en Ineende dat mij 
het hoofd barsten zou als ik u niet nog eens zag." 
»Het hoofd? Neen, het hart zeidet gij toen. Ik weet al 
uwe woorden nog wel — Idler 
»En toch wildet gij er niets van weten." 
»lk was te moede alsof ik ging sterven. Ik stond in den 
uitersten hock en dacht: als ik maar mood ken vatten

410 Eel MEISJE VAN TREPPI. 
naar de deur te sluipen en den mond aan de spleet te houden, 
waardoor gij spraakt, zoodat ik uw adem voelen zou." 
»Dwaze verliefde jeugd! Ware uwe moeder niet gekomen, 
dan stond ik misechien nog daar, als gij niet intusschen opengedaan 
hadt. Ik schaam mij bijna nu nog, zoo ergerlijk en 
knorrig als ik wegging en den ganschen nacht een langen 
droom van u had." 
»Ik bleef in het donker zitten en waken," zeide zij; »tegen 
den morgen viel ik in sleep, en toen ik opstond en de zon 
zag waar waart gij toen ? Niemand zeide het mij, en vragen 
konde ik Riot. Ik had zulk een tegenzin om een menschelijk 
gezigt to zien, alsof zij u vermoord hadden, opdat ik u niet 
meer zien zou. Ik liep weg zooals ik was, de bergen op en 
af, den u roepende, dan u verwensohende, want om u kon 
ik nu geen mons& meer liefhebben. Twee dagen bleef ik uit. 
Mijn vader sloeg mij teen ik wear kwam, en reline moeder 
sprak niet tegen Zij wisten wel waarom ik weggeloopen 
was. Slechts de bond was bij mij. geweest, de arme niece, 
maar wanneer ik in de eenzaamheid uw naam riep, dan 
huilde hij." 
Hierop kwam er eene stilte, waarbij de blikken dezer twee 
menschen op elkander rustten. Toen zeide FILIPPO: »Hoelang 
zijn uwe ouders nu dood?" 
»Drie jaren. Zij stierven in dezelfde week. Hunne zielen 
mogen in het paradijs zijn! Toen ben ik user Florence 
gegaan." 
»Naar Florence ?" 
»Ja, gij zeidet immers dat gij nit Florence waart. Eenige 
van de contrabbandieri verwezen mij naar de vrouw van den 
eaffetiere daarbuiten bij San Miniato. Eene maand heb ik 
daar gewoond en elle dagen near de stad gestuurd om naar 
to vragen; des avonds ging ik er zelf henen en zocht 
Eindelijk hoorden we dat ge reeds fang weggegaan waart en 
niemand wilds eigenlijk weten waarheen." 
FILIPPO stond op en ging met haastige schreden het vertrek 
op en near. FENICE keerde zich near hem toe, haar blik 
volgde hem, doch zij verried geen spoor van eene dergelijke 
onrust ale waardoor hij gejaagd werd. Hij ging eindelijk naar 
haar toe, zag haar eene pops aan en zeide toen; »En waarom 
bekent gij mij dat alles, la poveretta?"

HET MEISJE VAN TREPPI. 411 
»lk heb zeven jaren tijd gehad om daartoe mood te verzamelen. 
Ach, wanneer ik het u toen bekend had, het had mij niet 
zoo ongelukkig gemaakt, dit laffe hart. Maar ik wist dat gij 
weer komen moest, FILIPPO ; alleen dat het zoo lang duren 
zou had ik niet gedacht , dat doet mij Teed. — Ik ben eigenlijk 
eon kind. Wat bekommer ik mij over hetgeen nu voorbij is? 
Fitarpo I nu zijt ge weer Kier, en ik ben bij u en ben de 
uwe, voor eeuwig, eeuwig I" 
Mija lieve kind?" sprak hij zacht; maar hetgeen hem verder 
op de tong lag, verzweeg hij. Zij bespeurde het echter niet, 
dat hij zoo nadenkend en zwijgend voor haar stond en over 
haar been near den muur zag. Zij sprak bedaard voort; het 
scheen alsof zij hare woorden reeds lang gereed had, en 
zich zelve duizend malen had voorgesteld: hij zal komen en 
dat en dat zult gij hem zeggen. 
»Ik heb reeds vele aanzoeken ten huwelijk gehad, bier en 
ook toen ik te Florence was ; maar ik verlangde niemand dan 
u. Als er mij eon smeekte en mij Hove woorden toesprak, 
dan kwam mij dadelijk uwe stem voor den geest, die liefelijker 
was dan alle woorden op aarde. Sedert verscheiden 
jaren laten zij mij met rust, hoewel ik nog niet oud ben en 
zoo schoon als ooit. Het is als wisten zij alien, dat gij nu 
spoedig zoudt komen." — Een oogenblik later sprak zij 
weder: 
»Waar wilt ge nu dat wij heengaan ? Wilt ge bier in de 
bergen blijven ? Neen, dat dengt voor u niet. Sedert ik te 
Florence geweest ben, weet ik hoe treurig het hier is. Wij 
zullen het huis en het vee verkoopen, dan ben ik rijk. Ik 
heb genoeg van het wilde leventje met de menschen hier. — 
In Florence moesten zij mij alles leeren , wat eene steedsche 
vrouw weten moet; maar zij verwonderden zich, dat ik zoo 
spoedig alles begreep. Maar het duurde niet lang, en al mijne 
droomen zeiden mij, dat het hier zijn zou, dat gij mij zoudt 
komen opzoeken. Ik heb ook eene waarzegster geraadpleegd, 
en dat is alles uitgekomen." 
»En als ik nu eens eene vrouw had?" 
Zij zag hem met groote oogen aan. »Gij wilt mij op de 
proef stellen , FILIPPO ! gij hebt er geene. Dat heb ik ook van 
de Strega (waarzegster) gehoord; maar waar gij woont, dat 
wist zij

412 
MET MEISJE VAN TREPPI. 
nZij heeft gelijk gehad, FENICE! eene vrouw heb ik niet. 
Maar hoe weet zij of gij, dat ik er ooit eene hebben wil?" 
Hoe zoudt ge mij niet willen hebben ?" zeide zij in haar 
niet te schokken vertrouwen. 
»Korn naast mij zitten, FENICE! ik heb u veel te zeggen. 
Geef mij uwe hand; beloof mij, dat ge mij met verstand ten 
einde toe zult aanhooren, arme vriendin !" — Maar toen zij 
zich niet verroerde ging hij voort met een kloppend hart, terwijl 
hij voor haar stond en een treurigen blik op haar wierp; 
en al dien tijd zat zij, als in doodelijk angstig voorgevoel, met 
de oogen nu eens gesloten, dan eens over den vloer dwalende. 
»Reeds voor jaren," zeide hij, nheb ik uit Florence moeten 
vlugten. Gij weet, bet was in den tijd dier politieke beroerten, 
die zoo lang hebben gedobberd en gewoeld. Ik ben 
advocaat en heb vele kennissen. Bovendien was ik onafhankelijk, 
sprak mijne meening uit wear het to pas kwam, en 
maakte mij bij velen gehaat, ofschoon ik nooit iets met hunne 
knoeijerijen te doen had. Ten laatste moest ik het land ruimen, 
wanneer ik niet aan eindelooze verhooren en gevangenschap 
wilde blootstellen, zonder dat het ergens nut toe was. 
Ik begaf mij near Bologna en heb daar stil geleefd, retitle 
practijk waargenomen en weinig menschen gezien, allerminst 
vrouwen. Want van den dollen jongen, wien gij voor zeven 
jaren het hoofd op hol bragt, is niets meer aan mij gebleven, 
dan dat mij nog altijd het hoofd, of als gij Bever wilt, het 
hart dreigt te bersten, als ik iets niet meester kan worden, — 
hoewel tegenwoordig andere dingen, dan den grendel der kamer 
van een mooi meisje. — Gij hebt misschien gehoord, dat bet 
ook to Bologna in de laatste tijden onrustig geworden is. Men 
heeft aanzienlijke mannen gevangen genomen, en daaronder 
ook iemand wiens handel en wandel ik sedert lang kende, zoodat 
ik wist, dat hij zich met die dingen niet ophield. Want 
eene slechte regering kunnen zij daarme6 even weinig verbeteren, 
als dat gij b. v., wanneer uwe schapen ziek zijn, den 
wolf in den stal liet. Doch dat doet er hier nu niet toe. 
Mijn vriend nu verzocht mij zijn advocaat to zijn, en ik maakte 
dat hij weder vrij kwam. Naauwelijks was dat bekend geworden, 
of op zekeren dag werd ik op straat door een ellendigen 
kerel aangerand, die mij met beleedigingen overlaadde. 
Ik kon niet enders van hem afkomen dan door een stoot tegen

BET MEISJE VAN TREPPL 413 
de Borst, want hij was dronken en geen antwoord waard. 
Doch naauwelijks had ik mij uit de menschenmassa uitgewerkt 
en was in een koffijhuis gegaan , of een nabestaande 
van dien persoon kwam mij achterna, nuchteren van wijn, 
maar dronken van gif en toorn, en verweet mij dat ik .als 
een eerlooze op woorden met vuistslagen geantwoord bad, in 
plaats van te doen, wat ieder galant'uomo zou gedaan hebben. 
Ik antwoordde zoo bedaard als ik kon , want ik begreep al, 
dat de geheele historie een vooraf beraamd plan der regering 
was, om door een duel van mij of te komen. Maar toch 
haalde het eene woord het andere uit, en mijne vijanden kregen 
gewonnen spel. De ander gaf voor, dat hij naar Toscane 
moest en eischte, dat daar de zaak uitgemaakt zou worden. 
Ik nam het aan, want het was tijd, dat een van de gematigde 
partij aan de onruststokers bewees, dat het geen gebrek aan 
moed was, waarom wij ons stil hielden , maar alleen de hopeloosheid 
dier geheime intrigues tegen de overmagt. Toen ik 
echter eergisteren een pas vroeg werd mij die geweigerd, zonder 
dat men zich verwaardigde daar eene reden voor op te geven; — 
bet heette alleen, dat van hooger hand daartoe order gegeven 
was. Nu werd het mij duidelijk, dat men mij of den smaad 
op den hals wilde halen van het duel vermeden te hebben, 
Of mij noodzaken, om mij ter sluik in de eene of andere verkleeding 
over de grenzen to begeven, waar ik dan zeker opgevangen 
zou worden. Dan had men een voorwendsel gehad 
om mij een proces aan to doen, en dat zoo lang te rekken 
als hun noodig toescheen." 
»De ellendelingen! de snoodaards!" viel het meisje hem in 
de rede en balde de vuist. 
»Dus bleef er niets anders over dan mij in Poretta aan de 
contrabbandieri toe to vertrouwen. Wij zullen morgen, volgens 
hun zeggen, nog in de vroegte Pistoja bereiken. Des namiddags 
is het duel afgesproken, in een tuin bij de stad." 
Zij greep hem plotseling bij de hand en zeide: »Gra er niet 
heen, FILIPPO! zij willen u vermoorden'!" 
»Zeker! dat willen zij, mijn kind! niets minder dan dat. 
Maar hoe weet gij dat?" 
»Ik zie het Kier en — bier!" zeide zij op voorhoofd en hart 
wijzende. 
,, Gij zijt ook eene tooveres, eene Strega," ging bij lagehend

414 HET MEISJE VAN TREPPI. 
voort. »Ja wel, kind! zij willen mij vermoorden. Mijn 
tegenstander is de beste achutter in Toscane ; zij hebben mij 
de eer aangedaan er mij een fatsoenlijke to geven. Maar wie 
weet of alles wel eerlijk toe zal gaan ; wie weet het? Of 
hebt gij ook tooverkunsten om dat vooruit to zien? Wat zou 
het helpen, kind! daarmede was de zaak niet veranderd." 
»Gij moet het u dus uit het hoofd zetten ," ging hij na 
eenig zwijgen voort, »om aan uwe dwaze oude liefde toe te 
geven. Misschien heeft alles zich zoo moeten toedragen , opdat 
ik niet uit de wereld ging, zonder u vrij te maken, vrij 
van uwe onzalige trouw, arm kind. Ziet gij, wij zouden ook 
slecht voor elkander gepast hebben. Gij waart een anderen 
FILIPPO trouw, een jongen kwast met ligtzinnige lippen en 
buiten liefdeszorgen zorgeloos. Wat zoudt gij met den tegenwoordigen, 
eenzelvigen kluizenaar aangevangen hebben ?" 
Daarop kwam hij bij haar staan , daar hij het vorige half 
bij zich zelf, op en neer gaande, gesproken had, en wilde 
juist hare hand vatten, toen hij voor de uitdrukking van haar 
gelaat schrok. Alle zachtheid was uit hare trekken geweken, 
en de roodheid barer lippen verbleekt. 
»Gij houdt niet van mij !" zeide zij langzaam en zonder uitdrukking, 
alsof iemand enders uit haar sprak en zij slechts 
toehoorde. Toen stootte zij zijne hand terug met een gil, zoodat 
de vlam van het lampje dreigde uit te gaan, en van buiten 
of op eenmaal een woedend blaffen en grommen van den hond 
zich hooren liet. — »Gij houdt niet van mij, peen, neen!" 
riep zij als buiten zich zelve. »Kunt gij liever den dood te 
gemoet willen snellen , dan in mijne armen ? Kant ge na 
zeven jaren weérkomen, om afscheid to nemen? Kunt ge zoo 
bedaard van uwen dood spreken , alsof het niet ook de mijne 
ware ? Het ware mij dan beter, , dat mijn oog ware verblind, 
voor ik u weder gezien en mijne ooren doof waren geworden, 
voor zij die wreede stem moesten hooren, die mijn geven en 
mijn dood tevens is. Waarom heeft de bond u niet verscheurd 
, eer ik wist, dat gij gekomen zijt, om mijn hart vaneen 
te rijten ? Waarom is uw voet niet uitgegleden aan den 
afgrond? Wee, wee! Zie mijn Teed, Madonna!" 
Zij viel voor het Madonna-beeld neder, lag met het voorhoofd 
tegen den grond , de handen wijd uitgestrekt en scheen 
te bidden. De man hoorde het tieren van den hond, dear

BET MEISJE VAN TREPPI. 415 
tusschen het prevelen en stennen van het ongelukkige meisje, 
terwijl het licht der maan begon door te breken en het vertrek 
te verlichten. Maar nog eer hij zijne zinnen weer bij 
elkahr had en een woord spreken kon, voelde hij hare armen 
om zijn hale en den adem van haren mond en voelde heete 
tranen over zijn gezigt stroomen. 
Ga niet daarheen, waar zij u vermoorden willen, FILIPPo!" 
snikte zij. ”Als gij bij mij blijft, wie zal u kunnen vinden? 
Last ze praten wat ze willen, dat moordgebroed, die verraderlijke 
schurken, erger dan de wolven dezer bergen. — 
Ja," — zeide zij, en met stralend oog door hare tranen heen 
zag zij naar hem op, — ”gij blijft, de heilige Madonna heeft 
mij u gesehonken, opdat ik u redden zou. FnarPol ik weet 
niet wat voor booze woorden ik straks gesproken heb, maar dat 
zij boos waren, voelde ik aan den ijzigen kramp hier aan 't 
harte, die ze mij uit de keel drong. Vergeef ze mij. Men 
komt in de Eel met te denken, dat de liefde vergeten en de 
trouw vertreden kan worden. Laat ons nu bedaard gaan 
zitten en alias eens overleggen. Wilt gij een nieuw huis hebben 
? Dan bouwen wij er een. Andere bediening? Dan laten 
wij alien gaan: ook NINA, ook de bond cal weg. En zoo gij 
meent, dat zij u hier verraden zullen — dan gaan wij zelf 
weg, nog heden, dadelijk; ik ken alle wegen en eer de zon 
opkomt, zijn wij diep in de bergpassen naar 't noorden op, 
en reizen, reizen naar Gonna, naar Venetiii, waar gij maar 
wilt." 
:Halt!" zeide hij streng. ”Genoeg van die dwaasheid. Gij 
kunt mijne vrouw niet worden, FENICE! Is het morgen niet, 
dat zij mij ombrengen, dan zal het toch niet lang meer duren, 
want ik weet, hoe ik hun in den weg ben." En daarmede 
maakte hij zich zacht, maar gedecideerd uit hare armen los. 
”Zie kind — ging hij voort — nde zaak is nu eenmaal ongelukkig 
genoeg en wij behoeven het ons niet door zotternij 
nog harder te maken. Misschien, als gij later van mijn dood 
hoort, zult ge een man en schoone kinderen kunnen aanzien 
en u zelve gelukkig noemen, dat de overledene in dezen nacht 
wijzer was dan gij, — sehoon het ook in dien eersten nacht 
omgekeerd was. Laat mij nu gaan slapen; ga gij ook en 
draag zorg, dat wij elkaar morgen niet wthzien. GU staat 
ter goeder naam bekend, zooals ik onderweg van de contra,-

416 HET MEISJE VAN THEM. 
bandieri hoorde. Als wij morgen elkander omhelsden en gij 
maaktet spectakel — niet waar kind? — En nu — goede 
nacht, goede nacht, FENICE 1" 
Nog eenmaal bood hij- hear hartelijk de hand. Maar zij nam 
die niet aan. In het licht der mean zag zij er bleek als een 
lijk uit, en zooveel te donkerder kwamen de donkere wenkbraauwen 
en ne6rgeslagen wimpers uit. — »Heb ik niet genoeg 
geboet," sprak zij half luid — »dat ik voor zeven jaren 
een heelen nacht zoo verstandig was? En nu wil hij, dat 
deze duizendmaal verwenschte verstandigheid mij weder ongelukkig 
zal maken, en nu voor eeuwig? Neen, neen, neen! 
Ik laat hem niet weAr los — Ik zou mij voor alle menschen 
moeten schamen, als hij heenging en omkwam." 
»Hoort ge niet, dat het mijn wil is?" viel hij haar heftig 
in de reds — »dat ik nu slapen wil, meid, en allddn? Wat 
ijlt ge en maakt u zelve nog zieker? Ale ge niet voelt, dat 
mijne eer mij van u afrukt, dan zoudt gij toch niet voor mij 
deugen. Ik ben geene pop op uw schoot, om me6 te sussen 
en te sollen. Ik heb mij zelf mijn weg gebakend en die is 
te eng voor twee. Toon mij waar ik den nacht zal doorbrengen 
en dan — laat one elkaar vergeten l" 
»En al dreeft ge mij met slagen weg, ik ging niet! Al 
stelde zich de dood tusschen ons, ik joeg hem van u weg met 
deze goede armen — gij zijt de mijne, FILIPPO!" 
riep hij op luiden toon. Het bloed steeg hem plotseling 
naar het voorhoofd, terwijl hij met beide armen de 
heftige gestalte van zich of drong. — »Still en nu is het uit 
voor nu en eeuwig. Ben ik een ding, dat wie lust heeft zich 
toeeigenen kan? Een mensch ben ik, en wie mij hebben zal, 
dien moet ik mij zelf gegeven hebben. Gij hebt zeven jaren 
naar mij gezucht — hebt ge daarom refit om mij in het achtste 
eerloos voor mij zelf to maken? Ale gij mij overhalen wilt, 
dan hebt ge een slecht middel gekozen. Voor zeven jaren 
hield ik van u, omdat ge anders waart dan nu. Waart ge mij 
toen om den hall gevallen en hadt gij mijne liefde met geweld 
willen verkrijgen, ik zou u getart hebben, even ale nu. Doch 
nu is alles tusschen one uit en ik weet, dat het medelijden 
dat ik eerst nog had, geene liefde was. Voor de laatste 
maal, waar is mijne kamer?" 
Dat alles had hij hard en scherp gezegd, en toen hij nu

BET =WE VAN TREPPI. 417 
ophield scheen hem zelf de toon zijner stem te grieven. Nogtans 
voegde hij er geen woord bij, hoewel hij zich eigenlijk 
verwonderde , dat zij het bedaarder opnam , dan hij gevreesd 
had. Nu zou hij zelfs gaarne eene stormachtige uitbarsting 
harer smart door goediger woorden gesust hebben. Zij ging 
echter koel langs hem heen , opende eene zware deur digt bij 
den haard, wees stilzwijgend op den ijzeren grendel van 
binnen, en ging toen weer naar den haard terug. 
Hij ging ook binnen en grendelde de deur achter zich toe. 
Maar hij bleef toch een tijd lang vlak bij de deur staan, om 
te hooren, wat zij nu uitvoerde. Er was echter geene beweging 
te vernemen , en in het geheele huis was niets te 
hooren dan de onrustigheid van den hond , het stommelen van 
het paard in den stal en het gieren van den wind buiten, die 
de laatste nevelen verdreef. Want de maan stond in voile 
pracht aan den hemel en de kamer was licht, toen hij een 
grooten bos heideplant uit een gat in den muur, , dat voor 
venster diende, er uitgehaald had. Hij zag nu, dat hij blijkbaar 
in FENIOE'S kamer was. Daar stond haar smalle reine 
bed, eene kist ongesloten daarnaast, een tafeltje en eene kleine 
houten bank ; de wanden waren met platen behangen , heiligen - 
en madonna-beelden , een wijbakje onder het crucifix naast 
de deur. 
Hij ging op bet harde bed zitten en voelde nu hoe het in 
hem stormde. Een paar malen verzette hij reeds den voet om 
op te staan en haar te gaan zeggen , dat hij haar slechts 
gegriefd had, om haar te genezen. Maar dan stampte hij weer 
op den grond en knorde over zijne eigen weekhartigheid. — 
nHet is het eenige wat mij te doen stond," sprak hij bij 
zich zelf, »zouden schuld en vloek niet nog vermeerderen. — 
Zeven jaren , arm kind !" — Een stevige kam lag op de tafel 
en hij nam hem werktuigelijk in de hand. Daarbij kwam hem 
dat voile haar weder voor den geest en de fiere nek , en het 
edele voorhoofd waaromheen het krulde en de licht gebruinde 
wangen. Eindelijk wierp hij den verleider in de kist, waarin 
hij heldere rokken, hoofddoeken en allerlei vrouwelijke kleedingstukken 
netjes geborgen vond. Langzaam liet hij het deksel 
weder neer en ging toen aan het muurgat, om naar buiten 
te zien. 
De kamer lag aan de achterzijde des huizes en geene der

418 IIET 11IEISJE VAN TREPPI. 
andere hutten van Treppi hinderde het uitzigt over de dalen 
en kloven van het bergland. Aan de overzijde van de breede 
kloof verrees de naakte rotswand, door de mean beschenen , 
die nu vlak boven het huis moest staan. Ter zijne of zag 
hij eenige schuren , waarlangs de weg naar de diepte afdaalde. 
Een enkele kleine den met kale takken wortelde tusschen den 
rotssteen , overigens was de grond slechts met heide bedekt 
en hier en daar eon schraal boschje. 
',Hier is het dan ook geene pleats" zeide hij bij zich zelf — 
',om to vergeten. Ik wenschte, dat het enders ware ! Ja, ja, 
zij zou toch eigenlijk de regte vrouw voor mij geweest zijn, 
die meer van '4 houden zou, dan van opschik en uitgaan 
en het gevlei der saletjonkers. Wat zou mijn oude MARCO 
groote oogen opzetten als ik zoo in eens met eene mooije vrouw 
van de reis terugkwam ! Mijn huis zou niet eens veranderd 
behoeven te worden ; de vele le8ge hoeken waren enders ongezellig. 
En mij, ouden grompot, zou het wel eens goed doen, 
een lagchend kind — maar dwaasheid, dwaasheid, Fluppol Wat 
zal het arme schepsel als weduwe te Bologna aanvangen? Neen , 
neen niets er van ! Geene nieuwe zonde op de oude hoopen I 
Ik wil mijne lieden een uur vroeger wekken en stilletjes heengaan 
, eer iemand in Treppi op is." 
Juist wilde hij van het venster weggaan en zijne van 't lenge 
rijden vermoeide leden ter ruste te leggen, then hij eene vrouwelijke 
gestalte uit de schaduw des huizes in 't maanlicht to 
voorschijn komen zag. Zij zag niet om, doch het was ongetwijfeld 
FENICE. Zij ging met bedaarden tred den weg af, die 
in de kloof afdaalde. Eene rifling Hop hem over het ligchaam, 
want plotseling vloog hem het denkbeeld door het hoofd: zij 
wiI zich zelf te kort doen." Buiten zich zelf sprong hij naar 
de deur en trok met kracht aan den grendel ; maar het oude 
roestige ijzer had zich zoo koppig vastgezet, dat hij to vergeefs 
alle krachten inspande. Het koude zweet brak hem uit, 
bij schreeuwde , rammelde en sloeg met vuisten en voeten op 
de deur, maar kwam niet verder. Eindelijk gaf hij het op 
en sprong naar het venstergat. Reeds week er een steen, toen 
hij plotseling de gestalte van het meisje op den weg, weder 
te voorschijn zag komen en zich naar het huis rigten. Zij 
droeg iets in de hand, dat hij bij het schemerende licht niet 
onderscheiden kon ; alleen Naar gelaat zag hij duidelijk en dat

IIET 3IEISJE VAN TREPPI. 419 
was ernstig en nadenkend, doch zonder hartstogt. Geen blik 
wierp zij naar zijn venster en verdween weder in de schaduw. 
Nog stond hij daar en ademde diep op na den angst en de inspanning, 
toen hij een groot geraas vernam dat de oude hond 
scheen te maken , doch het was geen blaffen of huilen. Het 
raadselachtige maakte hem beklemd en gejaagd ; hij boog het 
hoofd ver buiten de opening, maar kon niets zien dan den 
stillen nacht in het gebergte. Op eens klonk een kort en fel 
huilen, daarop een erbarmelijk kermen van den hond en dan, 
hoe lang en ingespannen hij ook toehoorde, geen geluid meer 
den ganschen nacht, behalve dat hij nog eenmaal de deur van 
het naaste vertrek digtgaan en FENICE'S schre den over den 
steenen vloer hoorde. Te vergeefs stond hij lang bij de gesloten 
deur, luisterde eerst , vroeg en smeekte en bezwoer haar 
eindelijk hem maar een enkel woord toe te staan — het bleef 
stil. Hij wierp zich nu op het bed neder in koortsige spanning 
en lag wakend en peinzend, totdat eindelijk, een uur na 
middernacht de maan onderging en de uitputting zijne onstuimige 
gedachten meester werd. 
Het was nog schemering rondom FILIPPO, toen hij wakker 
werd; maar toen hij zijne zinnen bij elkaar had en opgestaan 
was, werd hij wel gewaar, , dat het geene schemering als van 
voor zonsopgang was. Van done zijde trof hem een zwakke 
zonnestraal en weldra zag hij, dat het venstergat, dat hij open 
gelaten had, zeer vast met ruigte digtgestopt was. Hij duwde 
dit naar buiten en met verblindend licht kwam de voile morgenzon 
hem tegen. In den hevigsten toorn op de contrabbandieri 
en vooral op het meisje, aan wie hij dezen trek toesehrijven 
moest, ging hij oogenblikkelijk naar de deur, waarvan de 
grendel zich nu gemakkelijk liet wegschuiven, en trad het 
nevenvertrek binnen. 
Daar vond hij FENICE alleen , bedaard aan den haard zittend, 
als hadde zij hem reeds lang verwacht. Van haar gelaat 
was elk spoor der stormen van gisteren verdwenen , ja zelfs , 
geene treurigheid of geen trek van gedwongen bedaardheid 
trof zijn somberen blik. 
»Gij hebt het opzettelijk gemaakt, dat ik mij verslapen 
moest !" zeide hij op norschen toon. 
»Ja." zeide zij onverscbillig. »Gij waart moede, on komt

420 nur MEISJE VAN TEEM. 
altijd nog vroeg genoeg te Pistoja, als gij eerst des namiddags 
bij de moordenaars wezen moet." 
»Ik had u geen order gegeven, om voor mijne moeheid bezorgd 
te zijn. Dringt gij u nog altijd aan mij op? Het zal 
u niet helpen, meid ! Waar zijn mijne lieden ?" 
»Weg." 
”Weg? houdt ge mij voor den gek ? waar zijn ze, zottin? 
alsof zij weg zouden gaan eer ze betaald zijn!" En hij ging 
op de deur aan. 
FENICE bleef onbewegelijk zitten en zeide op denzelfden 
kalmen toon: »Ik heb ze betaald. Ik heb hun gezegd, dat gij 
slaap noodig hadt en dan dat ik zelf u verder begeleiden zon; 
want mijn wijnvoorraad is op en ik moet nieuwen koopen, 
een uur voor Pistoja." 
Een oogenblik kon hij van drift niet antwoorden. »Neen!" 
barstte hij eindelijk los, — »met u niet, met u nooit, valsche 
slang! Het is bespottelijk , dat gij nog altijd denkt mij met 
uwe looze streken te zullen vangen. Nu zijn wij stelliger dan 
ooit gescheiden. Ik veracht u, dat gij mij voor laf en armzalig 
genoeg aanziet, om het met zulke kleine kunsten van 
mij te zullen winnen. Met u ga ik niet ! Geef mij een uwer 
knechten mede en ziedaar — betaal u voor uw uitschot aan 
de contrabbandieri." 
Daarma smeet hij haar eene beurs toe en opende de deur, 
om zelf iemand te zoeken , die hem begeleiden zou. — »Doe 
geene moeite ," zeide zij. Gij vindt geen enkelen knecht, zij 
zijn alien in de bergen. Ook in heel Treppi is niemand, die 
u dienen kan. Arme gebrekkelijke moedertjes, grijsaards en 
kinderen , die nog toezigt noodig hebben. Als ge 't niet gelooft, 
— ga dan maar zien !" — »Trouwens," ging zij voort, 
toen hij weifelend in ergernis en toorn op den drempel stond 
en haar den rug toegekeerd had, — »waarom dunkt het u ook 
zoo onmogelijk en gevaarlijk , als ik u begeleidde ? Ik heb 
van nacht droomen gehad en daaruit gezieb , dat gij niet voor 
mij past. Ik mag u nog altijd wel een beetje lijden en bet 
zou mij aangenaam zijn, nog een paar uur met u te praten. 
Maar daarom zal ik u niet lastig vallen. Gij zijt vrij om van 
mij weg te gaan voor altijd, waarheen ge wilt, in den dood 
of in het leven. Alleen heb ik het nu eenmaal zoo ingerigt, 
dat ik nog een eindje met u maga. Ik wil u zweren, als

BEET MEISJE VAN TREPPI. 421 
dat u geruststellen kan , dat het maar een eindje zijn zal, tang 
niet tot aan Pistoja. Slechts zoo ver, , tot gij den regten weg 
hebt. Want als gij alleen gingt , zoudt ge u spoedig verloopen , 
zoodat gij noch vooruit noch terug kondt. Gij moet dat nog 
weten van uwe vorige reis door de bergen." 
»Duivelsch !" prevelde hij en beet zich op de lippen. Intusschen 
zag hij dat de zon hooger klom , en alles wel overwogen 
— wat had hij per slot van rekening ernstigs te vreezen 
? Het ernstigste wilde hij zich zelf niet erkennen. Hij 
keek haar aan en meende uit den goedaardigen blik harer 
groote oogen te kunnen opmaken , dat er geen bedrog achter 
hare woorden schuilde. Werkelijk scheen zij sedert gisteren 
geheel veranderd te zijn, en bijna vermengde zich een zeker 
verdrietig gevoel in zijne verwondering , nu hij zien moest 
dat die aanval van hartstogtelijke smart zoo spoedig geheel 
en al voorbijgegaan was. Hij zag haar een geruimen tijd aan, 
maar zij gaf volstrekt geene reden tot achterdocht. 
»Als gij dan zoo verstandig geworden zijt" — zeide hij nu 
droogjes, — »dan is het goed, toe dan !" 
Zonder eenige bijzondere uiting van vreugde stond zij op 
en zeide : »Wij zullen eerst wat eten ; in de eerste uren krijgen 
wij niets." Zij zette een schotel neer met eene kruik en at 
toen zelf bij den haard staande , maar van den wijn nam zij 
geen druppel. En hij , om er een eind aan te maken , at eenige 
lepels vol, sloeg den wijn naar binnen en stak zijne cigaar 
aan de kolen van den haard aan. In dien tijd had hij haar 
met geen blik verwaardigd , maar toen hij nu toevallig, zooals 
hij nu bij haar stond, haar aanzag, was er een wonderlijk 
rood op hare wangen en iets triumpherends in hare oogen. 
Zij stond spoedig op, nam de kruik en smeet die tegen den 
grond stuk. »Niemand zal daaruit meer drinken ," zeide zij, 
»nadat uwe lippen er aangeraakt hebben." 
Ontsteld keek hij op; een oogenblik kwam de gedachte hem 
in 't hoofd : »of zij u ook vergif heeft laten drinken ?" — 
doch spoedig hield hij het er maar voor, dat het nog een overblijfseltje 
van hare verliefde afgoderij was die zij nu had 
afgezworen , en zonder verder te spreken volgde hij haar het 
huis uit. 
»Het paard hebben zij weer mee naar Porretta genomen ," 
zeide zij , daar hij het scheen to zoeken. »GU hadt den weg 
MENGELW. 1859. N°. IX. 28

422 HET MEISJE VAN TREPPI. 
bergaf toch ook niet te paard kunnen doen zonder gevaar. 
De wegen zijn steiler dan die van gisteren." 
Zij ging hem nu voor en weldra hadden zij de hutten achter 
zich, die stil en zelfs zonder een rookwolkje uit de schoorsteenen 
in den fellen zonneschijn stonden. Eerst nu iag FILIPPO 
ten voile het statige dezer woestenij, waarover een heldere 
doorschijnende hemel hing. De weg, op den harden rotsgrond 
naauwelijks als een donker spoor zigtbaar, liep over den breeden 
bergrug noordwaarts, en van tijd tot tijd als de evenwijdig 
liggende rug omlaag liep, flikkerde aan den verren horizont 
links eene streep van de zee in 't oog. Van plantengroei was 
wijd en zijd nog geen spoor te ontdekken , buiten de harde 
lage bergkruiden en het heidemos. Eindelijk echter gingen 
zij van de hoogte af en daalden zich in de bergkloof af, waar 
men doorheen moest, om den tegenoverliggenden rug te beklimmen. 
Hier troffen zij weldra dennenhout en bronnen, die 
zich ontlastten in de diepte, waar men het kletteren van het 
water hoorde. FENICE ging vooruit, met vasten voet op de 
veiligste punten en steenen stappende, zonder om te zien of 
een woord te spreken. Hij kon niet nalaten om haar voortdurend 
te beschouwen en de slanke kracht harer leden te bewonderen. 
Haar gelaat was geheel bedekt door haar grooten 
witten hoofddoek , maar wanneer het pad toeliet, dat zij naast 
elkander loopen konden, moest hij zich geweld aandoen, om 
voor zich heen en niet naar haar heen to zien, zoo zeer werd 
hij geboeid door hare indrukwekkende gelaatstrekken. Hij bespeurde 
eerst nu in het voile zonlicht nog eene bijzonder kinderlijke 
uitdrukking, zonder zich rekenschap te kunnen geven, 
waar dat eigenlijk in lag. Het was als ware er iets in dat 
gelaat sedert zeven jaren blijven staan , terwijl al het andere 
zich ontwikkeld had. 
Eindelijk begon hij van zelf te spreken, en zij gaf ongedwongen 
zeer beredeneerde antwoorden. Aileen hare stem, 
die anders niet zoo hard en dof was als gewoonlijk bij de 
vrouwen uit het gebergte, klonk wat eentoonig en bij de onverschilligste 
dingen eenigzins droevig. De paden die zij 
liepen, waren in de laatste jaren veelvuldig door politieke 
vlugtelingen betreden, waarvan de meesten zich zeker in Treppi 
opgehouden hadden. FILIPPO vroeg haar naar dezen en genen 
zijner kennissen, die hij beschreef; maar zij herinnerde zich

BET MEISJE VAN TREPPI. 423 
hen zelden , ofschoon zij in bet algemeen wel wilt, dat de 
contrabbandieri vele vreemdelingen in haar huis hadden laten 
overnachten. Slechts ddn herinnerde zij zich maar al te duidelijk. 
Bij de beschrijving steeg haar het bloed naar 't aangezigt 
en zij bleef staan. »Die is slecht," zeide zij somber, 
»ik heb de knechten midden in den nacht moeten oproepen 
en hem uit het huis laten zetten." 
Onder zulke gesprekken bespeurde de advocaat niet, hoe 
de zon steeds hooger kwam en nog maar altijd de Toscaansche 
vlakte niet zigtbaar werd. Ook dacht hij in het 
minst niet om hetgeen hem dezen dag nog te wachten stond. 
Het was zoo verkwikkend, om een vijftig voet boven de beek 
op den geheel oversehaduwden weg voort te gaan, van tijd 
tot tijd de spatten van het snelvlietende water in 't gelaat te 
voelen , de hagedissen over de vochtige steenen te zien sluipen 
en de vlugge vlinders naar een enkelen toevalligen zonnestraal 
te zien vliegen — dat hij niet eens gewaar werd, dat 
zij tegen de beek in liepen en nog altijd niet westelijk afsloegen. 
Er was eene tooverkracht in de stem zijner begeleidster, 
, die hem alles deed vergeten, wat gisteren in het 
gezelschap der contrabbandieri hem voortdurend voor den geest 
was geweest. Maar toen zij uit de bergkloof uitkwamen en 
hij een onafzienbaar wildvreemd bergland met nieuwe hoogten 
en kloven woest en open voor zich zag, ontwaakte hij op eens 
uit den tooverslaap, bleef staan en zag naar den hemel. Hij 
begreep nu duidelijk, dat zij vlak in tegenovergestelde rigting 
gegaan waren en wel twee uren verder van het doel af, dan 
toen zij uitgingen. 
»Halt!" zeide FILIPPO. »Ik zie bet nog bij tijds, dat gij 
mij toch nog bedriegt. Is dit de weg naar Pistoja, doortrapte 
deem?" 
»Neen ," zeide zij zonder vrees, doch met de oogen op den 
grond geslagen. 
»Nu dan , bij alle magten der hel, dan kan de duivel bij 
u ter schole gaan om van u te leeren huichelen. Vloek over 
mijne verblinding!" 
»Men kan alles, men is magtiger dan duivel en engelen, 
als men bemint," zeide zij op diepen , treurigen toon. 
»Neen!" schreeuwde hij in woedende drift uit, »juich nog 
niet, overmoedige! nog niet! De wil eens mans laat zich niet 
28 *

424 HET MEISJE VAN TREPPI. 
verlammen door hetgeen eene gekke deem liefde noemt. Keer 
met mij om, op het oogenblik — of ik verwurg u met deze 
handen ; gij krankzinnige! die niet inziet, dat ik u haten moet, 
die mij voor de wereld tot een nietswaardige wilt maken." 
Met gebalde vuisten trad hij tot vlak voor haar ; hij was 
zich zelf geen meester meer. »Wurg mij maar !" sprak zij met 
bevende stem maar luid , »doe het maar, FILIPPO ! Maar als 
gij het gedaan hebt, zult ge u op mijn lijk werpen en bloed 
uit uwe oogen weenen , dat gij mij niet weer levend maken 
kunt. Uwe plaats zal bier nevens mij zijn; met de gieren 
zult gij vechten , die mij verslinden willen ; de zon des daags 
zal u verschroeijen , de daauw des nachts zal u bevochtigen, 
totdat gij naast mij bezwijkt — want van mij aflaten kunt 
gij no niet meer. Meent gij dat het arme dwaze ding, dat 
op de bergen opgegroeid is, die zeven jaren heeft vergooid als 
d4n dag ? Ik weet wat zij mij gekost hebben, en dat ik een 
eerlijken prijs betaal, als ik u er mede koopen wil. U laten 
omkomen I Het zou bespottelijk zijn. Ga maar van mij weg, 
gij zult spoedig gewaar worden, dat ik u naar mij terugdwing 
voor eeuwig. Want in den wijn , dien gij heden gedronken 
hebt, was een liefdedrank gemengd, dien nog geen mensch 
ter wereld heeft kunnen weerstaan." 
Zij zag er koninklijk uit, toen zij deze woorden sprak, den 
arm naar hem uitgestrekt , als hield zij een scepter in de hand 
over iemand , die in hare magt was. Doch hij lachte minachtend 
en riep uit: »Uw liefdemiddel dient u slecht, want 
ik heb u nooit meer gehaat dan in dit oogenblik. Doch bet 
is ook eigenlijk dwaas om eene gekkin to haten. Moge het 
u van uwen waan en tevens van uwe liefde genezen , als gij 
mij niet weer ziet. Ik heb uw geleide niet noodig. Ik zie 
daar boven tegen de belling eene herdershut en de kudde er 
rondom keen, en er schittert een vuur. Daar zal men mij 
wel teregt wijzen. Vaarwel, arme slang! vaarwel I" 
Zij antwoordde niet toen hij wegging , en ging bedaard in 
de schaduw eener rots naast de diepte zitten , met hdre groote 
oogen in het donkere groen der dennen , die onder aan de 
beek wortelden, starende. 
Weldra nadat hij van haar afgegaan was, raakte hij tusschen 
klippen en struiken aan ,het dwalen. Want hoewel hij

HET MEISJE VAN TREPPI. 425 
het zich zelf niet erkennen wilde, toch hadden de woorden 
van het zonderlinge meisje hem eene zekere onrust aangejaagd, 
die hem aan het peinzen bragt. Ondertusschen zag hij aan 
de overzijde nog altijd het herdersvuur en werkte zich moedig 
voort, om maar eerst beneden te komen. Hij rekende naar 
den stand der zon, dat het omtrent tien uur moest zijn. Toen 
hij de steilte afgeklouterd was, vond hij beneden een donkeren 
weg en weldra eene soort van pad over nog eene beek , dat 
aan de overzijde naar boven scheen te loopen en dan op de 
weide te brengen. Daar ging hij langs, en de weg liep eerst 
steil op, maar kronkelde vervolgens langs de hoogte voort. 
Hij zag wel dat hij zoo niet regt op zijn doel afging; maar 
onoverkomelijk steile rotstukken verhinderden hem om regt toe 
te gaan , en wilde hij niet terug, dan moest hij het wel langs 
dezen weg wagen. Hij begon vlug en als een pas bevrijde 
voort te loopen, en keek van tijd tot tijd naar de but uit, 
die nog altijd niet nader kwam. — Langzamerhand, nu hij wat 
bedaarder werd , kwamen hem de bijzonderheden van het tooneel 
van zoo even weder te binnen. Hij zag het schoone 
meisje als voor zich staan en nu niet door den nevel zijner 
drift. Hij kon een diep medelijden niet onderdrukken. »Nu 
zit zij daarboven", peinsde hij, »de arme dwaze, en bouwt op 
hare tooverkunsten. Daarom verliet zij dus gisteren midden 
in den nacht de hut, om wie weet wat voor onschadelijk kruid 
te plukken. Ja wel, immers mijne contrabbandieri wezen mij 
ook de vreemdste witte bloempjes tusschen de rotsen en zeiden 
, dat die wederliefde opwekten. Onschuldig gewas , wat 
ze u al niet nageven ! — En daarom verbrijzelde zij de kruik, 
en daarom was mij de wijn zoo bitter op de tong. Inderdaad 
de kinderachtigheid wordt hoe ouder des te sterker en 
imposanter. — Als eene SYBILLE stond zij voor mij, zoo zeker 
van hare zaak, als bezwaarlijk die Romeinsche, die hare 
boeken in 't vuur wierp. Arm vrouwenhart, hoe schoon en 
ongelukkig maakt uwe inbeelding u!" 
Hoe verder hij ging, des te sterker gevoelde hij de roerende 
verhevenheid harer liefde en de magt harer schoonheid, 
die door de scheiding hem nog maar te zuiverder verscheen. 
»Ik had er haar niet hard om moeten vallen , dat zij in de 
goede bedoeling van mij te redden mij van mijn onverzaakbaren 
pligt afhouden wil. Ik had haar de hand moeten reiken

426 NET MEISJE VAN TREPPI. 
en zeggen: »Ik bemin u, FENICE ! en wanneer ik blijf leven, 
dan kom ik weer bij u en neem u mede." Wat was ik blind 
dat ik er dat niet op vend! Schande voor den advocaat! Ik 
had onder kussen als een bruidegom afscheid moeten nemen, 
dan had zij geen erg gehad, dat ik haar misleidde. In plaats 
van dat heb ik, stijfkop, er regt doorheen willen slaan en 
alles bedorven." 
Nu verdiepte hij zich in het beeld van zulk een afscheid, 
en het was hem als voelde hij Karen adem en den druk harer 
frissche lippen op de zijnen. Hij verbeeldde zich zijn naam 
te hooren noemen. »FENICE !" antwoordde hij vurig en stond 
met hevig kloppend hart stil. De beek ruischte onder hem, 
de takken der dennen hingen bewegingloos, — wijd en zijd 
eene schaduwrijke wildernis. 
Reeds was de naam hem weder op de lippen, teen schaamte 
zijn mond toesloot. Schaamte en wrevel to gelijk. Hij sloeg 
zich voor het voorhoofd. »Is het reeds zoo ver met mij, dat 
ik wakend van haar droom?" riep hij. »Zou zij gelijk krijgen, 
dat aan dit toovermiddel geen mensch onder de zon weerstand 
kan bieden ? Dan zou ik niets beters waard zijn, dan 
zij uit mij waken wil, een vrouwenknecht te zijn mijn leven 
lang. Neen! naar de hel met u, schoone bedrogen duivelin I" 
Voor een oogenblik was hij zich zelf weder meester ; maar 
hij zag nu ook, dat hij ten eenenmale aan het dwalen geraakt 
was. Terug kon hij niet meer, wilde hij bet gevaar 
niet te gemoet loopen. Dus besloot hij om nu, hoe dan ook, 
eene hoogte te bestijgen , van waar hij naar de herdershut 
kon uitzien. De eene oever van de in de diepte ruischende 
beek was al te steil; dus sloeg hij zijn mantel naar achteren, 
koos eene geschikte plaats uit en nam een stouten sprong naar 
de overzijde terug, daar de wanden van de kloof hier digt 
bij elkander kwamen. Met verhoogden moed beklom hij hier 
de steilte en was spoedig buiten de digte schaduw. 
De zon scheen hem heet op het hoofd en zijne tong kleefde 
hem aan het verhemelte, terwijl hij met groote inspanning 
zich naar boven werkte. Nu overviel hem de angst, dat hij 
toch nog met alle inspanning zijn doel niet meer bereiken zou. 
Het bloed steeg hem meer en weer naar het hoofd, hij schold op 
den duivelswijn, dien hij in den morgen naar binnen geslagen 
had, en weder moest hij om de witte bloesems denken , die men

HET MEISJE VAN TREPPL 427 
hem gisteren getoond had. Hier groeiden ze weder — en hij 
kreeg eerie rilling over het ligchaam. »Als het toch eens 
waar was," dacht hij, »wanneer er eens krachten waren, die 
ons hart en onzen wil overmeesteren en een mannenwil onder 
de luim van een meisje konden buigen! Liever het uiterste 
dan dezen smaad! liever dood dan slavernij ! Maar neen, 
neen! slechts hij is des duivels knecht, die aan hem gelooft. 
Fees een man, FILIPPO ! voorwaarts, daar is de hoogte voor 
u, nog een oogenblik, en dit verwenschte gebergte met zijn 
spook ligt voor altijd achter u I" 
En toch kon hij de koorts in zijn bloed niet meester worden. 
Elke steen, elke glibberige plek, elke hem in den weg 
hangende dennentak was hem eene hinderpaal, die hij met 
vreemdsoortig overdreven ligchaams- en geestesinspanning bestreed. 
Toen hij eindelijk aan den rand was, en zich aan 
den laatsten struik vasthoudende, zich op de hoogte slingerde, 
kon hij aanvankelijk niet zien, zoo was hem 't bloed naar 
het hoofd gestegen, en zoo plotseling verblindde hem het zonlicht 
op de gele rotsen rondom. Woedend wreef hij zich voor 
't voorhoofd en joeg de hand door het verwarde haar, zijne 
slapen door den wind latende afkoelen. Maar — daar hoort 
hij waarlijk weder zijn naam, en verbaasd staarde hij naar 
de plaats van waar hij geroepen werd. En slechts weinige 
schreden van hem af, onder de rots, juist zooals hij haar 
verlaten had, zat PENICE en zag hem met gelukkigen doch 
bedaarden blik aan. 
»Komt ge eindelijk, FiLuvo!" zeide zij teeder. »Ik heb u 
reeds eerder verwacht." 
»Spook uit de hel," schreeuwde hij buiten zich zelf, terwijl 
afschuw en alle hartstogten in zijn binnenste streden, — 
»bespot gij mij nog, terwiji ik met smart en razernij loop te 
dwalen, en de zon mijne hersens smelt? Triumpheert gij, 
dat ik u nog eenmaal zien moet, om u nog eens te vervloeken? 
Als ik u weer gevonden heb, bij den almagtigen God! 
dan heb ik u daarom nog niet gezocht, en gij zult mij toch 
weer verliezen." 
Vreemd lagchend schudde zij het hoofd. »Het dwingt u 
zonder dat gij het weet," zeide zij. »Gij zoudt mij vinden, 
al waren alle bergen der wereld tusschen ons, want ik heb 
zeven druppels van het hartebloed van den hond in uwen wijn

428 HET MEISJE VAN TREPPI. 
gemengd. Arme Fuoco! hij hield van mij en haatte u. Evenzoo 
zult gij den FILIPPO haten , die gij vroeger waart, en 
slechts rust hebben, als gij mij bemint. Ziet gij nu, FILIPPO ! 
dat ik u eindelijk veroverd heb ? Korn, nu zal ik u weder 
den weg wijzen , naar Genua heen, mijn geliefde, mijn man!" 
Met deze woorden stond zij op en wilde hem met beide 
armen omvatten, toen zij plotseling schrok voor zijn gezigt. 
Hij was op eens doodsbleek geworden , slechts het wit in 
zijne oogen was rood, zijne lippen bewogen zich zonder geluid 
te geven , zijn hoed was hem van 't hoofd gevallen en met 
de handen weerde hij haar, die naar hem toekwam, af. 
»Een hond ! een hond!" waren de eerste woorden, die hij 
met moeite uitbrengen kon. ”Neen , neen, neen! gij zult niet 
zegepralen — thrive!! Beter een dood mensch, dan een levende 
hond !" — Daarop klonk een vreeselijk lagchen van zijne lippen, 
en langzaam, als werd elke schrede met zwaren strijd volbragt, 
terwijl zijne oogen star op het meisje gerigt waren, 
week hij strompelend achteruit en stortte achterover in de 
kloof neder, waar hij zoo even uit op geklommen was. 
Voor hare oogen werd het nacht , met beide handen tastte 
zij naar haar hart en uitte een gil, die als het geschreeuw 
eens valks over de diepte klonk , toen zij de hooge gestalte 
achter den rand des bergs zag verdwijnen. Zij deed een paar 
waggelende schreden en stood toen vast en regtop , de beide 
handen steeds tegen het hart geklemd. ”Madonna!" riep zij, 
zonder nog tot bezinning te komen. Altijd voor zich neOrziende 
ging zij nu snel op de kloof toe en begon de steenige 
steilte tusschen de dennen af te klimmen. Woorden zonder 
zin prevelden hare heftig ademende lippen ; met de eene hand 
hielp zij zich aan de steenen en takken naar beneden. Zoo 
bereikte zij de diepte — daar lag hij, de oogen gesloten , 
voorhoofd en haar met bloed bemorst, met den rug tegen een 
boomstam. Zijne kleéren waren gescheurd en het regterbeen 
scheen ook gewond. Of hij leefde kon zij niet onderscheiden. 
Zij nam hem op hare beide armen, en zag toen, dat hij zich 
nog bewoog. De mantel die over den schouder ineengevouwen 
was, scheen de kracht van den val gebroken te hebben. 
,De Heer zij geprezen !" zeide zij diep ademhalende. Het was 
als kreeg zij reuzenkrachten , terwijl zij , den hulpeloozen man 
voor de borst dragende , de steilte weder begon te bestijgen.

BET MEISJE VAN TREPPI. 429 
Het dnurde lang; viermaal legde zij hem neder tusschen mos 
en steenen , en nog altijd sliep het leven in hem. 
Toen zij eindelijk op de hoogte was met haren treurigen 
last, stortte zij zelve neér en lag een oogenblik in volslagen 
bewusteloosheid neder. Spoedig echter verrees zij en snelde 
weg in de rigting waar de herdershut lag. Toen zij digt 
genoeg bij was, liet zij een gillenden schreeuw over het dal 
weOrklinken. De echo antwoordde eerst en daarop eene menschelijke 
stem. Zij riep nogmaals en keerde toen terug zonder 
het antwoord af te wachten. Toen zij weder bij den bewusteloozen 
man aankwam, zuchtte zij diep en droeg hem in de 
schaduw der rots, waar zij zelf een oogenblik te voren gezeten 
had. — Daar was hij nog toen zijn bewustzijn flaauw terugkeerde 
en hij voor 't eerst de oogen weder opsloeg. Hij zag twee 
herders naast zich staan, een oud man en een jongen van 
zeventien jaren. Zij sprenkelden hem water in het gezigt en 
wreven zijne slapen. Zijn hoofd rustte op iets zachts, hij 
wist niet, dat hij op den schoot van het meisje lag. 
Hij scheen haar trouwens ook geheel vergeten te hebben. 
Hij haalde diep adem, zoodat hij tot in de teenen trilde en sloot 
toen de oogen weder. Eindelijk smeekte hij met stotterende 
stem : nLaat een van u, brave lieden, spoedig naar Pistoja 
gaan. Men wacht mij daar. Gods barmhartigheid Toone u, 
als gij den waard der Fortuna zegt, hoe het met mij gesteld 
is. 1k heet" doch toen gingen stem en bewustzijn weder weg. 
zal gaan," zeide het meisje. ,Draagt gij mijnheer ondertusschen 
naar Treppi en legt hem in het bed, dat NINA 
u wijzen zal. Zij moet de oude CHIARUCCIA roepen en hem 
door haar laten verbinden en oppassen. Neemt hem op, gij 
aan de schouders, Tommasso, en gij, nirPo, aan de beenen. 
Als gij bergop gaat moet gij vooraan, TOMMASSO. Zoo, beur 
hem op! Zachtjes! zachtjes! En wacht — doop dat in het 
water en leg het op zijn voorhoofd en maak het aan elke 
bron nog eens nat. Goed begrepen?" 
Daarbij scheurde zij een groot stuk van haar linnen hoofddoek 
af, doopte het in 't water en wond het om FILIPPO'S 
bloedige haren. Daarop werd hij opgetild, de twee mannen 
droegen hem naar Treppi, en het meisje, nadat zij hen met 
volslagen wezenlooze blikken had nagezien, schortte haastig 
haar kleed op en steeg langs de ruwe paden het gebergte af:

430 HET MEISJE VAN TREPPI. 
Het was tegen drie uur in den namiddag, toen zij Pistoja 
bereikte. De herberg de Fortuna lag eenige honderd schreden 
voor de stad en op dit uur der siesta was er weinig leven. 
In de schaduw van het veruitstekende luifeldak stonden uitgespannen 
wagens, de voerlieden sliepen op het tuig, in de 
groote smederij tegenover stond het werk stil , en door de 
dikbestoven boomen langs den weg bewoog zich geen togtje. 
FENICE trad aan de bron voor het huis , wier straal, alleen 
bezig, in den grooten steenbak neerruischte en wiesch handen 
en aangezigt. Daarop dronk zij langzaam en lang, en trad 
binnen. 
De waard rigtte zich slaperig van de bank in de gelagkamer 
op, maar ging weer liggen , toen hij zag dat het een 
meisje uit de bergen was, die zijne rust kwam storen. 
»Wat wilt ge ?" snaauwde hij haar toe. »Als gij eten of 
wijn wilt hebben, ga dan in de keuken." 
»Zijt gij de waard?" vroeg zij in alle bedaardheid. 
»Wie anders dan ik? Men kent mij, zou ik denken, BALDASSARE 
T1ZZI van de Fortuna. Wat hebt gij, schoone dochter?" 
»Eene boodschap van Signor Avvocato FILIPPO MANNINI." 
»Eh, eh, is het dat ? Ja , dat is wat anders," en hij stond 
spoedig op. »Komt hij zelf niet, kind ? Er zijn daar heeren, 
die op hem wachten." 
»Breng mij dan bij hen." 
»Ei , ei , hoe geheimzinnig ! Mag men niet weten, wat hij 
de heeren laat weten." 
»Neen." 
»Nu , nu, goed, kind, goed. leder heeft zijne eigen geheimen 
, die mooije stijfkop even goed als de harde schedel 
van den ouden BALDASSARE. Zoo, zoo, hij komt dus niet; dat 
zal die heeren zeer onaangenaam zijn ; zij schijnen gewigtige 
zaken met hem te hebben." 
Hij zweeg en zag het meisje knipoogend van ter zijde aan. 
Toen zij echter geene mine maakte om hem verder in vertrouwen 
te nemen , maar de deur opende , zette hij zijn stroohoed 
op en ging hoofdschuddend met haar mede. 
Een kleine wijngaard lag achter de plaats ; daar gingen zij 
door, de oude man met voortdurende vragen en uitroepingen, 
waarop het meisje geene syllabe antwoordde. Aan het eind 
van het middenpad lag een onaanzienlijk tuinhuis; de luiken

IIET MEISJE VAN TREPPI. 431 
waren gesloten en achter de glazen deur hing eene digte gordijn. 
Eenige schreden voor dit koepeltje liet de waard FENICE 
even staan en ging alleen naar de deur, die op zijn kloppen 
openging. FENICE zag, dat de gordijn even op zijde geschoven 
werd en een paar oogen naar haar keken. Daarop 
kwam de oude weder bij haar en zeide, dat de beeren haar 
wilden spreken. 
Toen zij binnentrad, stond een man die aan de tafel met 
den rug naar de deur toe gezeten had, op en rigtte een doordringenden 
korten blik op haar. De twee anderen bleven op 
hunne stoelen zitten. Op tafel zag zij wijnflesschen en glazen. 
»Signor Avvocato komt niet, zooals hij beloofd had?" — 
zeide de man voor wien zij stond. »Wie zijt gij en wat hebt 
gij voor onderpand van uwe boodschap ?" 
»Een meisje uit Treppi ben ik, FENICE CATTANEO, mijnheer! 
Onderpand? Ik heb er geen, dan dat ik de waarheid 
spreek." 
»Waarom komt de -Signor Avvocato niet? Wij dachten, dat 
hij een man van eer was." 
»Dat is hij ook niet minder omdat hij een val van de rots 
gedaan heeft en zich aan het hoofd en het been gewond heeft, 
zoodat hij zijn bewustzijn heeft verloren." 
De vrager wisselde een blik met de andere mannen en zeide 
daarop: 
»Gij zegt werkelijk de waarheid, FENICE CATTANEO, dat 
gij u slecht op liegen verstaat. Wanneer hij het bewustzijn 
verloor, hoe kan hij u dan hierheen zenden, om het ons te 
zeggen ?" 
»Voor een oogenblik kreeg hij de spraak terug. Toen zeide 
hij, dat hij in de Fortuna gewacht werd; men zou het daar 
laten weten, wat hem overkomen was." 
Een droop lachje werd van een der andere mannen hoorbaar. 
»Gij ziet ," zeide de spreker, »dat ook de andere heeren 
niet bijzonder veel geloof slaan aan uw vertelseltje. Het is 
trouwens ook gemakkelijker den dichter te spelen dan den 
man van eer." 
»Wanneer dat beduiden moet, Signor, dat Signor FILIPPO 
uit lafheid niet gekomen is, dan is dat eene afschuwelijke 
leugen , die de hemel u toerekene," zeide zij vast en zag alle 
drie op de rij aan.

432 HET MEISJE VAN TREPPI. 
»Gij wordt warm, kleine," zeide de man spottend. »Gij zijt 
zeker eene goede vriendin van den heer Avvocato , he?" 
»Neen , de Madonna weet bet !" zeide zij met hare diepe 
stem. De mannen Iluisterden onder elkander en zij hoorde 
er een zeggen : »Het nest behoort nog tot Toscane." — »Gij gelooft 
toch niet in ernst aan deze uitvlugt?" viel een derde 
in, — »hij Iigt evenmin in Treppi, als —" 
»Komt dan mee en ziet hem zelf!" kwam FENICE er tusschen. 
»Maar wapens moogt gij niet dragen , als ik u den 
weg wijzen zal." 
»Gekkinnetje," zeide de eerste spreker, , »denkt gij, dat Wij 
zoo'n mooi schepseltje, als gij zijt, te Iijf zouden willen ?" 
»Neen, maar hem ; ik weet het." 
»Hebt gij ook nog andere condities, FENICE CATTAICE0 
»Ja, dat een heelmeester medegaat. Of is er reeds een 
onder u ?" 
Zij kreeg geen antwoord. 
In plaats hiervan staken de drie mannen de hoofden bij elkahr. 
"Toen wij hier kwamen zag ik hem toevallig velOr in huis; 
misschien is hij nog niet naar de stad terug," zeide de eene 
en verliet daarop den koepel. Hij kwam weldra terug met 
een vierden persoon , die de anderen niet scheen te kennen. 
»Wilt ge ons wel de dienst bewijzen om met ons mede naar 
Treppi te gaan ?" werd hem gevraagd." »Men zal u onderweg 
wel zeggen wat er to doen is." 
De andere maakte zwijgend eene buiging en alien verlieten 
den koepel. Terwijl zij langs de keuken gingen , liet FENICE 
zich een brood geven, en gebruikte er eenige beten van. 
Daarop ging zij het gezelschap voor en sloeg den weg naar 
de bergen in. Zij gaf onderweg geen acht op hare begeleiders 
, die druk met elkander spraken, maar haastte zich zooveel 
zij kon , zoodat zij dikwijls aangeroepen moest worden, 
opdat men haar niet uit het oog zou verliezen. Dan stond zij 
to wachten en keek in ernstig gepeins met dwalenden blik 
rond, met de eene hand vast aan het hart gedrukt. — Zoo 
werd het avond eer zij bet dorp bereikten. 
Treppi zag er niet levendiger uit dan gewoonlijk. Slechts 
eenige kindergezigten kwamen nieuwsgierig aan de open vensters 
en eenige vrouwen kwamen voor de deuren, toen FENICE met 
haar gezelschap voorbijging. Zij sprak met niemand , maar

HET MEISJE VAN TREPPI. 433 
ging, het groeten der buren met een handwenk beantwoordende 
, op huis aan. her stond een troep mannen voor de 
deur te praten , knechten waren bezig met beladen paarden, 
en contrabbandieri gingen of en aan. — Toen men de onbekenden 
zag aankomen werd het stil onder het volk; zij gingen 
op zijde en lieten het gezelschap voorbijgaan. — In de gelagkarner 
wisselde FENICE eenige woorden met NINA, en opende 
daarop de deur van hare kamer. 
In de duisternis zag men daar den gewonde op het bed liggen, 
en bij hem op den grond hurkend eene oude vrouw uit 
Treppi. 
»Hoe staat het er Irma , CHIARUCCIA ?" vroeg FENICE. 
»Niet slecht, de Madonna zij geprezen 1" antwoordde het 
oudje en monsterde met snellen blik de heeren, die achter 
het meisje binnenkwamen. 
FILIPPO werd uit eene sluimering wakker en zijn bleeke 
gezigt gloeide plotseling. »Zijt gij het 1" zeide hij. 
»Ja , ik breng den beer mede, met wien gij dublleren zoudt, 
opdat hij zelf zou zien, dat gij niet kondt komen. En daar 
is ook een heelmeester." 
Zijn matte oog Bleed langzaam over de vier vreemde gezigten. 
»Hij is er niet bij. lk ken geen van deze heeren!" 
Toen hij dit gesproken had en reeds de oogen weder sluiten 
wilde, trad de spreker onder de drie vooruit en zeide: »Het 
is genoeg dat men u kent, Signor FILIPPO MANNINI! Wij hadden 
bevel om u op te wachten en gevangen te nemen. Er 
zijn brieven van u opgevangen, waaruit blijkt, dat gij niet 
alleen om het duel weder op Toscaansch grondgebied zijt gekomen, 
maar om zekere betrekkingen weder aan te knoopen, 
die uwe partij in Bologna ondersteunen moeten. Gij ziet den 
commissaris van policie voor u en hier is mijne instructie." 
Hij haalde een blad papier uit den zak, dat' hij FILIPPO 
voor de oogen hield. Deze echter staarde er op, als hadde 
hij niets van dat alles verstaan, en verviel weder in zijne 
dommelende bewusteloosheid. 
»Onderzoek de wonden, doctor !" zeide nu de commissaris 
tot den heelmeester. »Wanneer zijn toestand het maar eenigzins 
toelaat, moeten wij dezen heer onverwijld medenemen. 
Ik heb buiten paarden gezien. Wij doen twee daden van regt 
te gelijk, wanneer wij ons daarvan meester maken, want zij 
zijn met sluikwaren beladen. Het is goed dat men weet welk 
yolk dit Treppi bezoekt , wanneer men het eens weten wil." 
TerwijI hij dit zeide en de arts naar FILIPPO toe ging, was 
FENICE uit de kamer verdwenen. De oude CHIARUCCIA. bleef 
bedaard zitten en prevelde voor zich been. Men hoorde stemmen 
buiten en eene vreemde drukte en geloop heen en weer, 
terwijI van tijd tot tijd hoofden voor het venstergat kwamen 
IrUken , die spoedig weder verdwenen. »Ja , het is mogelijk, 
zeide de arts, »dat wij hem vervoeren, wanneer hij vast en 
dubbel verbonden is. Hij zou wel spoediger er van opkomen 
wanneer men hem hier in de rust liet, onder de verpleging 
van deze oude heks, wier kruiden den besten doctor te schande

434 HET MEISJE VAN TREPPI. 
maken. Zelfs kan onderweg de wondkoorts wel opkomen , en 
de verantwoording neem ik volstrekt niet op mij, Signor cornmissario 
!" 
»Dat behoeft ook niet," sprak de andere. »Hoe men hem 
kwijt raakt , doet er niet veel toe. Leg hem het verband aan 
zoo vast ale gij kunt, opdat het mogelijke gedaan zij, en dan 
voorwaarts ; wij hebben maneschijn en nemen een jongen mede. 
Ga gij intusschen naar voren, moLzA I en verzeker u van de 
paarden." 
Een der geregtsdienaren, wien dit bevel gold, opende de 
kamerdenr en wilde naar buiten , toen een onverwachte aanblik 
hem als verstVde. Het nevenvertrek was met eene schaar 
dorpsbewoners bezet , met twee contrabbandieri aan het hoofd. 
FENICE had nog met hen gesproken toen de deur open ging; nu 
trad zij op den drempel der kamer en zeide met grooten nadruk: 
Gij verlaat deze kamer onmiddellijk, mijne heeren ! en zonder 
den gewonde , of gij ziet Pistoja niet weder. In dit huffs is 
nog geen bloed vergoten, zoolang FENICE CATTANEO er meesteres 
is, en de Madonna verhoede zoo iets altijd. Beproeft ook niet 
om misschien in grooter aantal terug to komen. Gij herinnert 
u de plaats nog wel, waar men ddn voor ddn den rotstrap 
opklimt. Een kind kan dien pas verdedigen , wanneer hij de 
steenen die boven als gezaaid liggen naar beneden rolt. Wij 
zullen daar eene wacht stellen, totdat deze heer in veiligheid 
is. En nu vertrekt, en beroemt u op de heldendaad, dat gij 
een meisje hebt bedrogen en een gewond man wildet vermoorden." 
De gezigten der geregtsdienaars verbleekten meer en meer, 
en er ontstond na de laatste woorden eene pauze. Daarop haalden 
alle drie als op commando verborgen pistolen uit den zak te 
voorschijn en de commissaris zeide bedaard: »Wij komen in 
naam der wet. Wanneer gij zelf die niet eerbiedigt, wilt gij 
ook nog anderen verhinderen om haar ten uitvoer to leggen ? 
Het kan zes van ulieden het leven kosten , wanneer gij ons 
dwingt om de wet met geweld te doen eerbiedigen." 
Een toornig morren ging onder de bergbewoners rond. »Stil, 
vrienden!" riep het koene meisje. »Zij durven niet; zij weten 
dat ieder dien zij neérschieten den moordenaar een zesdubbelen 
dood aanbrengt. Gij spreekt als een dwaas ," zeide zij 
tot den commissaris. »De vrees die op uw gezigt te lezen staat, 
spreekt ten minste verstandiger. Doet wat die u aanraadt. 
De weg is open , Signori !" 
Daarop trad zij achteruit en wees met de linkerhand naar 
de deur. Het viertal in de kamer fluisterde eenige woorden, 
maar zij gingen toen gedwee door de opgewonden troep henen, 
die hun steeds luider verwenschingen nagaf. — De heelmeester 
was nog voor een oogenblik in twijfel of hij volgen mogt, 
maar op een gebiedenden wenk van het meisje sloot hij zich 
bij de anderen aan. 
Dit gansche tooneel had de zieke in de kamer half overeind 
zittende met groote oogen aangezien. Nu kwam het oudje 
weder bij hem en schudde zijn kussen te regt. »Stil liggen, 
mijn zoon l" zeide zij. »Er is geen nood. — Gij moet slapen,

NET MEISJE VAN TREPPI. 435 
slapen! De oude CHIARRUCCIA waakt, en dat gij veilig zijt, 
daarvoor zorgt onze FENICE, dat gebenedijde kind. Slaap! slaap!" 
Zij zong hem daarop met eentoonige liederen als een kind 
in slaap. En hij nam den naam FENICE in zijn droom mede. 
FILIPPO bleef tien dagen in het gebergte onder de verpleging 
van het oudje, sliep veel gedurende de nachten en genoot bij 
dag, voor de deur zittende, de zuivere berglucht en de eenzaamheid. 
Zoodra hij weder schrijven kon, zond hij een bode 
met een brief naar Bologna en kreeg den volgenden dag antwoord 
; of dit echter hem naar den zin was of niet, kon men 
op zijn bleeke gelaat niet zien. Behalve met zijne verzorgster 
en de kinderen van Treppi sprak hij met niemand, en FENICE 
zag hij alleen des avonds, wanneer zij bij den haard in de 
weer was. Want zij verliet het huis met het opgaan der zon 
en bleef overdag in het gebergte. Dat was vroeger anders 
geweest, gelijk hij uit toevallige woorden wel opmaken kon. 
Maar ook als zij te huis was, was er nooit eene gelegenheid 
om met haar te spreken. Zij hield zich overigens alsof zij 
zijne tegenwoordigheid in het geheel niet bespeurde, en scheen 
haar leven even als vroeger to dragen. Maar haar gezigt was 
als van Steen geworden en hare oogen als verstorven. 
Toen FILIPPO op zekeren dag, uitgelokt door het heerlijke 
weder, verder dan gewoonlijk zich van huis verwijderde en 
voor het eerst weder in het gevoel van nieuwe kracht eene 
kleine steilte afklom, schrok hij, toen hij om een hoek kwam 
en onverwachts FENICE in het mos naast eene bron zag zitten. Zij 
had een spinnewiel bij zich en scheen bij het spinnen zeer in zich 
zelf verdiept te zijn. Op het hooren van FILIPPO'S voetstappen 
zag zij op, doch sprak geen woord, terwijl ook de uitdrukking 
van haar gelaat niet veranderde, pakte haar boeltje bijeen 
en ging weg. Zonder op zijn roepen te letten, ging zij 
voort en was hem weldra uit het gezigt. 
Den volgenden morgen na deze ontmoeting was hij zoo even 
opgestaan, en zijne eerste gedachten waren weder bij haar, 
toen de deur zijner kamer openging en het meisje bedaard 
binnentrad. Zij bleef echter bij den drempel staan en wenkte 
hem gebiedend met de hand, toen hij van het venster naar 
haar toe wilde snellen. 
Gij zijt weder genezen," zeide zij koel. »Ik heb de oude 
vrouw gesproken , en zij gelooft, dat gij wel weder zoudt kunnen 
reizen, in kleine dagreizen en to paard. Gij zult morgen vroeg 
Treppi verlaten en er nooit terugkomen. Deze belofte eisch 
ik van u." 
»Ik beloof het, FENICE! op ddne voorwaarde." 
Zij zweeg. 
»Dat gij met mij gaat, FENICE!" sprak hij in diepe ontroering. 
Een sombere toornige trek vloog over haar voorhoofd. Toch 
bedwong zij zich en zeide, zich aan de deurkruk ondersteunende 
»Waarmede heb ik bespotting verdiend? Beloof het 
zonder voorwaarde, van uw eergevoel verwacht ik dit, Signor!" 
»Wilt gij mij zoo verstooten, nadat gij mij den liefdedrank

436 HET MEISJE VAN TREPPI. 
in merg en been hebt gegoten en mij voor altijd aan u verbonden 
hebt, FENICE ?" 
Bedaard schudde zij het hoofd. »Voortaan bestaat de band 
tusschen ons niet meer," zeide zij op doffen toon. »Gij hebt 
bloed vergoten, eer de drank gewerkt had, de bekoring is 
opgeheven. En het is goed ook , want ik heb verkeerd gehandeld. 
Laat ons er niet meer van spreken en zeg mij, dat 
gij gaan zult. Een paard zal tot uwe beschikking zijn en 
iemand , die u geleiden zal waarheen gij wilt." 
»Al is het dan ook die bekoring niet, waardoor ik aan u 
gebonden ben, dan moet bet wel eene andere zijn, waartegen 
gij niets vermogt , meisje! Zoo waar God mij genadig..." 
»Stil !" viol zij hem met vertoornd gelaat in de rede. »Ik 
ben doof voor zulke woorden, als gij nu spreken wilt. Wanneer 
gij meent mij iets schuldig te zijn en u over mij mogt 
ontfermen — ga dan heen , en daarmee is onze rekening effen. 
Gij moet niet denken, dat mijn onnoozele hoofdje niets leeren 
kan. Ik weet nu, dat men een mensch niet koopen kan, even 
min met armzalige diensten, die van zeif spreken, als met 
zeven jaren wachten — die ook van zeif spreken voor God. 
Gij moet niet denken, dat gij mij ongelukkig hebt gemaakt 
hebt mij genezen. Ga! en neem mijn dank mede !" 
»Antwoord mij voor God," riep hij buiten zich zeif en trad 
op haar toe, »heb ik u ook genezen van uwe Heide?" 
»Neen," zeide zij vastberaden. »Wat vraagt gij daarnaar? 
Dat is mijne zaak, en gij hebt daar geen regt of magt over. Ga!" 
Daarmede ging zij de kamer uit. Doch oogenblikkelijk lag 
hij op den steenen vloer aan hare voeten en omvatte hare knieen. 
»Zoo het waar is wat gij zegt," riep hij in diepe smart, 
»dan red mij, en neem mij aan, of dit hoofd, dat door een 
wonder in zijne voegen gebleven is, zal in scherven vliegen met 
dit hart, dat gij verstooten wilt. Mijne wereld is keg, mijn 
leven een bait voor mijne haters, mijn oude en mijn nieuwe 
vaderland verbannen mij, — waartoe zal ik nog leven, als 
ik ook u verliezen moet?" 
En hij zag naar haar op en zag uit de gesloten oogen een 
stroom van tranen doorbreken. Nog was haar gelaat strak, 
maar zij ademde diep op, hare oogen gingen open, hare lippen 
bewogen zich nog altijd zonder geluid ; — het leven bloeide 
als met een slag weder in haar op. Zij bong zich naar hem 
neer, hare krachtige armen hieven hem op — gij zijt mijn!" 
sprak zij bevend, — »dan wil ik ook de uwe zijn !" 
Toen de zon des anderen daags opging, zag zij het paar 
op den weg naar Genua, waarheen FILIPPO besloot voor de 
lagen zijner vijanden te vlugten. De hooge gestalte van den 
bleeken man op een vertrouwd paard, dat door zijne bruid 
aan den teugel geleid werd. Ter weerszijden verhieven zich 
de toppen van de golvende schoone Appennijnen in de'heldere 
herfstlucht, de arenden krasten over de bergkloven en in de 
verte flikkerde van tijd tot tijd de kalme zee. En kalm en licht, 
als gindsche wateren, lag voor de reizigers de toekomst.

MENGELWERK. 
OVER DE BEVORDERING VAN DEN LANDBOUW. 
EENE VERHANDELING, GEHOUDEN IN DE MAATSCHAPPIJ 
DILIGENTIA, TE 'S GRAVENHAGE , 4 FEBRUARIJ 1859. 
DOOR 
J. C. BALLOT. 
Die zucht voor 't land verwekt, wekt liefde tot de dengd. 
BILDERDIJK. 
Du declin on de l'amelioration de Pagriculture datent la 
prosperite on la decadence des empires. 
NeroLtors. 
Zoo het van iets kan gezegd worden, dan voorzeker van 
de beoefening van den landbouw: onbekend maakt onbemind", 
en het is naauwelijks verklaarbaar, hoe een zoo heerlijk bedrijf, 
dat de getuigenis der oudheid voor zich heeft, zoo lank 
slechts beoefend werd door minkundigen en minvermogenden, 
die naauwelijks eenig begrip hebben van de hooge beteekenis 
van den landbouw. 
Want verbeeldt u de verbazing van een Drentschen of Brabantschen 
boer, wanneer wij hem vertellen, dat Been bedrijf 
meer dan het zijne is verwant aan de wijsbegeerte, en toch 
is deze waarheid reeds vele eeuwen verkondigd en heeft zij 
zich gehandhaafd tot op den dag an heden. 
Maar ook niet minder groot zou de verbazing zijn van die 
eenvoudige landlieden, zoo zij ooggetuigen konden zijn van 
een goed gedreven bedrijf. 
Verbeeldt u een van the vele boeren , die bijv. meenen dat 
men liever moet ruilen dan koopen, en dat men hetgeen men 
noodig heeft zooveel mogelijk zelf moet vervaardigen , die 
daarom zooveel zij kunnen bun eigen kleederen maken, hun 
touwwerk, ja wat niet al; die des winters uit ingebeelde zuinigheid 
zich vroeger ter ruste begeven, zonder daarom vroeger 
MENGELW. 1859. N°. X. 29

438 OVER DE BEVORDERING 
op te staan, en die wel is Ivaar veel meer geld vergaderen 
dan men oppervlakkig zou denken, maar die dit voorzeker 
niet verzamelen door eene verstandige beoefening van den landbouw, 
maar door zich gedurende een geheel leven schromelijk 
te behelpen. 
Verbeeldt n, dat men een van die batten eens konde verplaatsen 
op het bedrijf van een uitstekend Engelsch landbouwer, 
die de wetenschap weet te waarderen en volgens hare 
voorschriften to handelen, wear het werk wordt gedreven 
door stoom, wear welvaart heerscht en voorspoed, en wear 
het leven wordt genoten zooals de landbouw dat to genieten 
geeft. 
Wat dunkt u, zouden zulke boeren niet moeten bekennen 
dat de landbouw meer is dan een gewoon bedrijf? 
Hoe gunstig toch tegenwoordig op vele plaatsen van ons 
vaderland vele kundige en bekwame landbouwers zich van de 
groote menigte onderacheiden, is het echter niet te ontkennen, 
dat velen onzer zoogenaamde boeren er naauwelijks eenig begrip 
van hebben, dat de landbouw eene wetenschap is, en 
zoo zij er al eenig begrip van hebben, dan is hunne verwachting 
daarvan niet groot; hetgeen, helaas, ook daaraan is toe 
te schrijven, dat sommigen die de wetenschap beoefenen, geen 
landbouw gedreven hebben en dna niet genoeg bekend zijn 
met de practijk, zoodat zij hunne theorien niet behoorlijk 
kunnen toepassen, waarvan het gevolg is, dat tene zoo sehoone 
wetenschap minder wordt geacht, en dus ook daardoor de ontwikkeling 
van den landbouw minder vordering maakt. — Het 
is zoo als BILDERDIME zegt: 
De landman lijdt er om, en CERES schreit om wreak. 
Eene goede practijk tech is niet alleen de proef op de som, 
maar zij is het doel der wetenschap, en al mogen onze boeren 
in de wetenschap onervaren zijn, vele van hen zijn zeer bekwaam 
in de practijk. Zij beoefenen den landbouw ale eene 
kunst en zij kennen die uitnemend, want de ondervinding van 
eeuwen ging over van vader op zoon, en van jongs of ward 
zij den aanstaanden boar als met den paplepel ingegeven; hij 
is daarbij opgegroeid en groot geworden. 
,Maar hoe bekwaam hij ook wezen mag, wanneer hij, zooals 
meestal, wetenschappelijke opleiding mist, kan men van

VAN DEN LeNnuocw. 439 
hem niet verwachten, dat hij den landbouw veel zal vooruitbrengen. 
Hoogstens mag men van hem hopen, dat hij 
geloof schenkt aan hetgeen de wetenschap leert en dat hij 
hare voorschriften opvolgt, maar om die voorsehriften op te 
sporen en er voldoende rekenschap van te geven, daartoe wordt 
eon wetenschappelijk onderzoek der natuur gevorderd. 
Van deze onderzoekingen zijn de schoonste uitkomsten to 
waehten, want zij zijn het, die aan den landbouw de gewigtigste 
diensten kunnen bewijzen en daaraan eene nieuwe en 
dikwijls onverwachte rigting geven. 
Maar wanneer de wetenschap en hare toepassing wordt verwaarloosd, 
dan kunnen de vorderingen van den landbouw niet 
groot zijn, dan staat zijne ontwikkeling still, en stilstaan is 
achteruitgaan. 
De geschiedenis van den landbouw heeft dit ten duidelUkste 
geleerd; want reeds ender de Romeinen had eene wetenschappelijke 
beoefening de schoonste vrachten gedragen, maar teen 
zij word verwaarloosd is de landbouw weinig vooruitgegaan, 
en het is nog zoo lang niet geleden dat hij slechts werd beoefend 
als een louter ambacht of ale eene kunst, waarbij wel 
reel handigheid werd entwikkeld, maar weinig grondige kennis. 
Zoo volgde de landbouw eeuwen lang den ouden slender, 
totdat de wetenschap sick wederom zijner aantrok en hem 
als met ddn trek nen nieuw en glansrijk spoor voorteekende 
en een nienwen en beteren weg aanwees door de toepassing 
barer ontdekkingen. 
Het was als werden op eenmaal de nevelen weggemagd en ale 
zagen wij voor ons een schoon verschiet verrijzen, en terwijl 
wij nog kart te voren ale in de duisternis rondtastten en aan 
fabelachtige krachten en stollen, zoo ale aan levenskraohten, 
aan vuurstoffen, warmtastoffen en dergelijken werkingen en 
eigenschappen toeschreven, die ,niet bestonden dan in onze 
verbeelding, gaf de wetenschap de verklaring van vele werkingen 
en verschijnselen, en met de balans in de hand •deden 
wij de schoonste ontdekkingen betrekkelijk de verbindingen 
die de stof aangaat, en wij leerden hoe uit de onaanzienlijke 
bestanddeelen der ,aarde sick planters vormen, en hoe deze 
wederom de bestanddeelen leveren aan dieren en menschen, 
en hoe ook eenmaal de bestanddeelen waaruit wij bestaan



OVER DE BEVORDERING 

wederom door de natuur zullen worden hernomen, opdat zich 
daaruit nieuwe ligchamen vormen. 

Stemt gij het niet toe dat eene goede beoefening van 
den landbouw gedurig met de wetenschap in aanraking 
brengt, daar toch de toepassing der scheikunde op den landbouw nog maar een klein gedeelte uitmaakt van zijn schoon 
gebied? 

Want wanneer wij het wel bedenken, zijn alle vakken der 
natuurkundige wetenschappen min of meer verwant aan de 
wetenschap van den landbouw. Zooals de geologic en mineralogie, die ons bekend maken met de aarde die wij bebouwen 
en met de zamenstelling van hare bestanddeelen, of de botanic, 
die ons de planter doet kennen en ons leert onder welke omstandigheden ieder gewas zich het best kan ontwikkelen, die 
de planten aanwijst die voor bepaalde doeleinden en op bepaalde plaatsen het meest geschikt zijn, of de zoblogie, die one 
betrekkelijk landhuishoudelijke dieren dergelijke zaken leert, 
of de eigenlijk dusgenaamde natuurkunde, die ons bekend maakt 
met de eenwige krachten, die in de groote werkplaats der 
natuur werkzaam zijn. 

Voorzeker de landbouw is van hooge beteekenis, en te regt 
noemt hem de wijsgeer van Verulam, BACO : ,,de edelste wedijver, die bestaat in het streven om to heerschen over de 
natuur, dat is om onder de magt van het hoogste wezen de 
kraehten der natuur zoodanig te doen zamenwerken, dat 
nieuwe ligehamen worden gevormd, opdat wij daarvan dat 
gebruik zouden kunnen maken, dat tot bepaalde doeleinden 
dienstig is." 

De landbouw is dus wel een edel bedrijf, daar het met 

de wetenschap zoo naauw verwant is. 

De bevordering van den landbouw is de eisch van den tegenwoordigen tijd, omdat de bevolking vermeerdert en omdat 
goedkoop brood een voornaam vereischte is ter bevordering 
van rust, orde en welvaart. 

Het is voorzeker een ongunstig verschijnsel, dat de bevol

king in vele steden vermeerdert ten koste van die van het 

land, zoodat de landbouw dikwijls handen to kort komt. 

Hierin moot men trachten te voorzien, door het werk z66 in 

te rigten, dat men met minder menschen meer kan doen, en 

dat evenwel de opbrengsten zoo vermeerderen dat daardoor 


VAN DEN LANDROUM% 


ook de verdiensten vermeerderen en de middelen van bestaan. 

De landbouw is niet alleen bij magte om veel en overvloedig 
en direct werk te verschaffen , wanneer hij behoorlijk wordt 
beoefend, en hij vermeerdert de middelen van bestaan niet alleen op het land, maar ook in de steden; hij geeft dus niet 
alleen brood, maar ook de middelen om het to verdienen. 

Wanneer hij in het klein gedreven wordt, zooals in Vlaanderen, en wanneer hij meer aan den tuinbouw nadert, zooals 
in China kunnen daarbij zeer vele menschen een bestaan vinden. Wanneer hij daarentegen in het groot worth gedreven, zooals 
in Engeland, kan hij zelf zich wel met minder menschen behelpen , maar dan geeft hij toch indirect aan velen een beter 
bestaan, omdat hij kostbaarder werktuigen kan bekostigen 
omdat hij daarmede goedkooper kan produceren. 

In het algemeen behoeft de landbouw tegenwoordig meer en 
beter werktuigen dan vroeger, toen zij meest vervaardigd 
werden door de smeden der dorpen, en zij zijn zoozeer vermeerderd in getal en verbeterd in zamenstelling, dat daartoe 
opzettelijke vervaardigers gevorderd worden, wier verdiensten 
zoodanig zijn toegenomen, dat tegenwoordig in de steden verscheiden fabricanten hierin een middel van bestaan vinden. 

Men berekent, dat tegenwoordig in Engeland minstens zes 
etablissementen bestaan, die ieder 500 a 1000 werklieden bezig 
houden , niettegenstaande zij met stoom werken. Ook in America 
heeft deze nijverheid zich zeer ontwikkeld, vooral wat de maaiwerktuigen betreft, want daarvan worden door ddne fabriek 
in de stad Chicago jaarlijks meer dan 2000 vervaardigd, die 
ieder 3 a 400 gulden kosten. 

In ons land begint deze tak van nijverheid zich to ontwikkelen , en van de drie of vier fabrieken die bestaan, werkt er 
tegenwoordig ddne met stoom. Maar zij is nog voor groote 
uitbreiding vatbaar, want de meeste werktuigen die in ons 
land gebruikt worden, laten zeer veel te wenschen over, en 
iedere tentoonstelling der Hollandsche Maatschappij van landbouw doet nog duidelijk het groote verschil zien, dat er bestaat tusschen Engelsche en Hollandsche werktuigen. 

Een andere tak van handel en nijverheid, dien de verbeterde 
landbouw heeft in het leven geroepen, en die bij ons voor veel 
uitbreiding vatbaar is, is de handel in meststoffen. Engeland 


4.12 OVER DE BEVORDERING 
drijft hierin een uitgebreiden handel. Bij ons bestaat hij nog 
meest in transito-handel van guano en in uitvoer van hetgeen 
wij nog niet hebben leeren gebruiken, wattr14 zich tegenwoordig 
eenigen binnenlandschen handel begint to ontwikkelen; 
deze was vroeger in ons land van zoo weinig beteekenis, 
dat het nog geen twintig jaren geleden is, dat een onzer 
bekende staathuishoudkundigen toen eerst voorspelde, dat zulk 
een tak van binnenlandschen handel zoude tot stand komen 
en bloeijen. 
Anders geheel nienwe middelen van bestaan hebben bun 
oorsprong to danken aan het draineren van den grond, dat in 
vele landen aan een aantal mensehen work verschaft, zoodat er 
tegenwoordig voortdttrend behoefte is aan bekwaam werkvolk en 
vooral aan draineurs, niettegenstaande reeds voor eenige jaren 
in Pruissen meer dan 150 mensehen zich hiermede bezig hielden, 
terwijl in Belgiii meer dan 40 ingenieurs, die door het 
gouvernement aangesteld waren, aan alle aanvragen niet konden 
voldoen. In one land blijft in dit opzigt nog veel to doen. 
Want de eenigste ingenieur die zich heeft aangeboden, heeft 
spoedig daarvoor moeten bedanken, Bemis van aanvragen (*). 
Maar de grond kan niet behoorlijk gedraineerd worden zonder 
gebakken buizen, en roar ieder bunder zijn meer dan 3000 
buizen noodig, zoodat hierin weder vele fabricanten een middel 
van bestaan vinden. Hun getal neemt dan ook gedurig ratter 
en meer toe, en is in Belgie binnen weinigejaren tot meer 
dan 100 geklommen. 
Daar nu die landbouwers, die handelaars, die fabricanten, 
die ingenieurs en dat werkvolk wederom vele zaken noodig 
hebben, blijkt het duidelijk, dat de landbonw middel4k en 
onmiddellijk voor vele mensehen de middelen van bestaan vermeerdert 
en verbetert. 
De landbonw is derhalve eon magtig middel om de welvaart 
der ingezetenen to vermeerderen en due ook die van 
den staat (f). 
(*) Ik meen dat zich later in Zeeland wederom een ingenienr heeft aangeboden; 
het kan ook niet enders of wij zugen eenmaal gedrongen worden 
om to draineren. 
(1) ragricultnre fait la force do pays, elle en prepare In richesse , elle en 
conserve Is moralite s travers lea ages. (Dumas.)

VAN DEN LANDBOUW. 443 

Vooral in doze veelbewogen tijden blijkt bet hooge belting 
van den landbouw voor de welvaart van die staten, die niet 
kunnen voorzien in de eerste levensbehoeften van het yolk. 
Want wanneer de vrede verstoord wordt en de aanvoer van levensmiddelen wisselvallig wordt, dreigen dure graanprijzen de armoede to vermeerderen, hetgeen minder het geval zoude zijn 
wanneer de landbouw tijdig bevorderd ware geworden. 

Daar wij nu moeten bekennen , dat wij sells niet in ease 
eigen behoeften kunnen voorzien; dat wij evenwel zulke vruchtbare landerijen bezitten ; dat zelfs nog vele van ooze, beidegronden met voordeel kunnen bebouwd worden, en dat de 
middelen om den landbouw te bevorderen alhier in grooten 
overvloed aanwezig zijn, maar te weinig worden aangewend, — 
is het immers raadzaam die middelen aan to wenden om de 
opbrengst van den grond to vermeerderen. 

Vragen wij welke de middelen zijn, waardoor de landbouw 
het best ban bevorderd worden, dan komen bet eerst die in 
aanmerking welke de landbouwers moeten aanwenden. 

Zij moeten goed bekend zijn met den aard hunner gronden 
en de middelen om die te verbeteren en vruchtbaarder to 
waken ; zij moeten ze niet dan bij volstrekte noodzakelijkheid 
onbebouwd laten liggen, maar meer voedergewassen verbouwen , om zoodoende meer vee te kunnen houden. Vele moeten 
ook beter vee houden en dat beter verzorgen en voederen , 
vooral wanneer het jong is. Zij moeten beter werktuigen gebruiken en geene doelmatige onkosten ontzien , maar ook niet 
meer land in gebruik nemen, dan het kapitaal waarover zij 
kunnen beschikken, toelaat. 

En steeds moeten zij zooveel hunne omstandigheden het veroorloven onderzoeken hoe zij bun bedrijf kunnen yerbeteren, 
en trachten die verbeteringen tot stand to brengen. 

Mear de meeste landbouwers kunnen zonder medewerking 

vele verbeteringen niet tot stand brengen, al zijn zij van de 

voordeelen ten voile overtuigd. 

Want voor zoo ver zij pachters zijn, worden zij door het 

paehtcontract daarin gedurig verhinderd. Vele van de tegen

woordige pachtcontracten zijn dan ook alles behalve overeen

komstig de behoeften van den tegenwoordigen tijd. 

Ten eerste zijn de termijnen van verpachting meestal te 

kort, en ten tweede bevatten zij vele voorwaarden , die moeijelijk 


441 OVER DE BEVORDERING 
to vervullen zijn, of die ligtelijk aanleiding kunnen geven tot 
verschil, en die den pachter belemmeren in de beoefening van 
zijn bedrijf, sander dat zij een gedvenredigd voordeel aan den 
verpachter verzekeren. 
Wanneer nu een pachtcontract schadelijk is en voor den verpachter 
en voor den pachter, zal het toch wel wenschelijk 
wezen , dat bij het aangaan van nieuwe pachtcontraeten betere 
overeenkonisten worden vastgesteld. 
Over dit onderwerp zijn onlangs mededeelingen gedaan door 
den heer DEL CAMPO betrekkelijk de pachteontracten in Zeeland, 
waarbij hij onder anderen zegt, dat bij de meeste slechts 
de regten van den verpachter worden gewaarborgd, ofachoon 
zijne waarachtige belangen daarbij verwaarloosd worden, en 
dat het alleen nooddwang is, die zulke overeenkomsten door 
bekwame landlieden doet aannemen. 
De grondbezitters moeten dus hun land bij zulke lange termijnen 
verpachten , dat daardoor vele voorwaarden, die enders 
noodzakelijk worden geacht, overbodig worden, zoodat de pachter 
meer genet kan hebben van de verbeteringen, die hij aanbrengt. 
Of de grondbezitters moeten zich meer met den landbouw 
bekend maken en met hetgeen het gemeenschappelijk belang 
vordert, zoodat zij als het ware de raadgevers en vraagbaak 
van hunne pachters warden, en, gelijk vele Engelache edellieden, 
een patronaat over hen uitoefenen en hen behulpzaam 
zijn in het tot stand brengen van de noodige verbeteringen (*). 
Zoodoende kunnen de landen meer pacht opbrengen, en kan 
de welvaart van den verpachter en van den pachter vermeerderen 
; zoo kan eendragtige zamenwerking in verschillenden 
stand en .betrekking een vermogenden invloed oefenen op de 
bevordering van den landbouw, en een schoonen band vormen 
die velerlei belangen verbindt; zoo wordt het hoe 'anger 
hoe duidelijker, dat het ware belang van den een gepaard 
moet gaan met dat van den ander. 
Maar voor eene goede uitoefening van den landbouw is 
meer noodig dan de bekwaamheid van den landbouwer en de 
(*) Zie vooral over dit onderwerp M. LEONCE DE LAVEEGNE, Ewa our 
teconomie de l'Ingleterre de l'Ecoaae et de l'Irlande. Troieiente edition. 
Feria, 1S58.

VAN DEN LANDLIOUW. 445 

medewerking van den grondbezitter. Zij behoeft die van vele 
menschen in verschillende betrekkingen, en boven alles heeft 
zij groote behoefte aan velerlei benoodigdheden en aan vele 
middelen om die doelmatig aan te wenden. 

Dikwijls gebeurt bet, dat de landbouw behoefte heeft aan 
iets, dat elders overvloedig voorhanden is, en dat men op de 
eene plaats verlegen is juist ona datgene waarmede men op 
de andere plaats verlegen is. 

Bp.: in do steden zijn vele menschen verlegen om werk, 
en de landbouw is verlegen om arbeiders. In groote steden 
is men verlegen met de meststoffen, en op het land zegt men 
dat se mirakelen doen. In vele fabrieken is men verlegen 
met nevenproducten, die op het land de beste diensten zouden kunnen doen. Het vruchtbare slib der rivieren, dat van 
zooveel dienst zou kunnen zijn op het land, belemmert dikwijls door zijne ophooping de vaarwaters (*). En zelfs de 
kapitalen, waar de landbouw zoozeer om verlegen is, kunnen 
de kapitalisten dikwijls slechts met moeite naar hun genoegen 
plaatsen. 

Oppervlakkig zou men zeggen, dat men in de meeste gevallen bet gebrek van de eene plaats zoude kunnen aanvullen 
uit den overvloed van de andere plaats; maar de ervaring 
toont dat dit dikwijls seer moeijelijk en somtijds onuitvoerbaar is. 

Want hoe weinig voordeel of liever hoeveel schade het geeft, 
om hen die in de steden geen werk kunnen bekomen op het 
land te gebruiken, leeren de colonien der Maatschappij van 
Weldadigheid ten duidelijkste, niettegenstaande de groote bekwaamheid van den directeur. 

En dat bet vervoer der meststoffen uit groote steden naar 
het land zoo gemakkelijk niet gaat, is onlangs gebleken uit 
het verslag van eene Engelscbe Commissie betrekkelijk de 
meststoffen van Londen, waarvan de uitkomst was, dat bet 
nog bet minst kostbaarste was, om deze stollen prijs to geven 
en zich aanzienlijke kosten te getroosten om ze to ontlasten — 
in de Noordzee (t). 

(*) Gelijk dit bijv. het geval is met de rivier de Schelde, ale Hantlelsen Effectenblad van 17 Febr. 1859. 
Vergelijk: MORTON'S New farmer's Almanac, 1858, p. 54. The utilisation of town sewage. . 


446 OVER DE REVORDERING 

Maar, zoude men zeggen, het vrucbtbare slib der rivieren 
behoeven wij toch niet naar zee te laten vloeijen; kunnen wij 
dan bet voorbeeld der Egyptenaars niet navolgen, die van de 
overstroomingen van den Nijl sedert zoo vele eeuwen zulk een 
uitnemend gebruik hebben gemaakt ? 

Maar ook de Nip voert veel slib af, dat meer ondienst 
doet dan dienst, daar het zijn meeste mondingen onbevaarbaar maakt. 

Voorzeker is het de taak der wetenschap om de middelen op 
te sporen, die dienen kunnen om te voorzien in de behoefte 
van den landbouw en daarbij tevens steeds bedacht te zijn, 
om het gebrek, dat op de eene plaats bestaat, te verhelpen 
uit den overvloed van eene andere plaats. En waarschijnlijk 
zal dit hoe langer hoe beter gelukken, ofschoon niet op eene 
zoo directe wijze als men dit vroeger heeft willen doen. 

Zoo is het kostbaar en niet zeer doelmatig om volwassen 
menschen nit de steden te willen bekwaam maken voor het 
werk op het land ; maar met de kinderen is dit een geheel 
ander geval, en daarom zijn zulke inrigtingen als bet Nederl. 
Mettray hoogst nuttig en weldadig voor het opkomende geslacht en bevorderlijk voor den landbouw. 

Ook in het tweede bezwaar, dat bestaat in de stoffen die 
de straten en grachten der groote steden verontreinigen, kan 
in ons land steeds meer en meer worden voorzien, gelijk blijkt 
uit de dienst die Amsterdam doet aan ontginningen in Drenthe. 
Zelfs kunnen zoodanige stoffen voor vele steden eene bron van 
voordeel worden, gelijk Dr. ALI COHEN dit onlangs heeft betoogd en gestaafd door hetgeen reeds sedert vele jaren te 
Groningen geschiedt (*). 

En dat veel afval uit de steden en uit de fabrieken met 
meer voordeel in ons land kan gebruikt worden, leert de ondervinding der naburen, die beter met de waarde er van bekend 
zijn en het daarom gaarne willen koopen, gelijk de asch, die 
sedert zoo vele jaren bij scheepsladingen uit Rotterdam naar 

(*) In De Economist van Mei 1859 komen belangrijke mededeelingen betrekkelijk dit onderwerp voor in een stukje, getiteld : „Brieven van een 
Geneesheer", waarin ten slotte wordt berekend , hoe voor weinige mitten per 
week ieder hula kan voorzien worden van zuiver water en tevens door behoorlijke riolen zijn afval lozen. Vergelijk Bijblad van De Economist, Julij 
1858, bl. 273. 


VAN DEN LANDBOUW. 447 
Vlaanderen gaat, en de beenderen, waarvan nog in 1855 
4 millioen pond uit ons land, meest naar Engeland, werden 
uitgevoerd, terwljl het been zwart, dat door de suikerraffinaderijen 
van Amsterdam gebruikt is, sedert jaren naar Frankrijk 
gaat. Men meene niet, dat wij niet met voordeel die 
stollen zouden kunnen gebruiken, want overal waar men ze 
begint te gebruiken zoo als het behoort, neemt dat gebruik 
hoe Langer hoe meer toe, zoo als b. v. met het beenzwart in 
Noord-Braband het geval is (a). 
Wat een nuttig gebruik van het rivier-slib betreft, dit is een 
onderwerp van zeer veel belang, gelijk wordt erkend door de 
vele kosten en moeite die men zich getroost om ze nit zee 
op to baggeren en op het land te brengen, zoo als onder anderen 
geschiedt in den Dollart. 
Het is dus zeer to bejammeren, zoo jaarlijks eene groote 
hoeveelheid van die vruchtbare bestanddeelen naar zee vloeit, 
of zich op sommige plaatsen te veel ophoopt. Want hoe 
vruchtbaar zij zijn blijkt ten duidelijkste aan de niterwaarden, 
wanneer deze dear al of niet mede bedeeld worden, en 
niet minder duidelijk is dit bij overstroomingen gebleken, zooals 
onder anderen het geval was met de overstroomingen in 
de Neder-Betuwe in 1855, wier invloed op de vruchtbaarheid 
dier gronden volgens somraigen zeer groot was, zoodat 
zij weder den wensch hebben verlevendigd om zulke overstroomingen 
knnstmatig aan te wenden. 
Door den heer v. D. DIISSEN werden onlangs mededeelingen 
gedaan betrekkelijk het vloeijen van de Doornwerthsche uiterwaarden, 
en daarbij uit de natuurlijke gesteldheid der uiterwaarden 
aangetoond, hoe de holing van den grond ze juist 
uitnemend daartoe geschikt maakt. • 
Maar vooral op het laatste Nederl. Landhuishondk. Congres 
is deze zaak met vrucht ter sprake gebragt, en zijn 
daaromtrent inlichtingen gegeven door een deskundige, den 
heer FLINJE , die verklaarde, dat' op vele polders het stelsel 
met vrucht zoude kunnen worden aangewend. 
Dit zoude belangrijke verbeteringen kunnen aanbrengen, 
want het land binnen den polder zoude nog veel beter door 
de rivier bemest kunnen worden dan de uiterwaarden, daar 
(*) Zie: Nagazfin voor Landbouw, 185S, bl. 242, O'lroop-aarde.

448 OVER DE REVORDERING 
het bij dozen slechts van het toeval afhangt, terwijI men het 
op het polderland kan doen zoo lang als men m il. Er 
zoude niets meer toe vereischt worden, dan dat men aan het 
hoogste en laagste einde eene sluis aanbrengt, ofschoon bij 
enkele polders stoomwerktuigen noodig zouden zijn (*). 
Zulk kunstmatig overstroomen , irrigeren of vloeijen doet 
twearlei diensten: als bemesting en als bevochtiging, door de 
vruchtbare bestanddeelen die het water aanvoert of opgelost 
houdt en door het water zelf. In bovengenoemde gevallen 
werd het meest beschouwd als bemesting, maar de bevochtiging 
is van niet minder gewigt. Het is als een kunstmatige 
regen, waarover men beschikken kan wanneer men dien het 
meest noodig heeft. 
Wenschelijk is het dus dat men hierop moor bepaaldelijk 
de aandacht vestigt, dear vele plaatsen van ons land er nitnemend 
toe geschikt zijn, gelijk uit de u medegedeelde getuigenissen 
blijkt, die nog door vele anderen zouden kunnen 
vermeerderd worden, zooals van een voormalig lid der Eerste 
Kamer den heer VAN ASCII VAN WIJCK , die dit heeft aangetoond 
betrekkelijk de Geldersche valid (f). 
Het is bijna ongeloofeltjk , hoezeer de opbrengsten der Ianderijen 
kunnen worden vermeerderd door ze behoorlijk te bemesten 
, te draineren en to vloeijen. Want warmte, voedsel 
en vochtigheid zijn de drie hoofdvereischten voor een weelderigen 
plantengroei, en overal waar men kan draineren en 
(*) Zie: Magazijn voor Landbouto, 1858, bl. 232. 
(t) De doorkundige en verziende VAN ASCII VAN WIJCIS heeft, reeds lang 
geleden, een boekje nitgegeven, waarin een plan is voorgeslagen betrekkelijk 
het irrigeren der Geldersche vallei, welke door een kanaal (nit den Rijn bij 
de Grebbe to voeden) doorsneden zoude worden, hetwelk over doze groote, 
nitgeveende uitgestrektheid gronds eene ongekende welvaart zoude verspreiden, 
eensdeels door die brnikbaar to stellen voor het vervoer te water, anderdeels, 
door haar de uitnemende vruchtbaarheid te schenken, welke de gezegende 
Rijn, de Nederlandsche Nijl, overal verspreidt waar men hem toelaat 
zijn vette slib neder te leggen. Hoewel de zoogenaamde Geldersche 
valid bij de ergste regentijden droog zoude kungen loopen, ten gevolge van 
het sterke verval dat zij zeewaarts bezit, zoo behoort zij ender die menigvuldige 
streken in ens vaderland, welke aan eene hoogst gebrekkige waterlozing 
Iijden. (STARING.) Zie Magavijn voor Landbotao en Kruidkunde, 
1850, Deel I, bl. 236.

VAN DEN LANDBOUW. 449 

vloeijen kan men ook het voile genot der warmte hebben, 
want gedraineerd land wordt vroeger warm en blijft het 
langer en het vloeijen voorkomt eene schadelijke uitwerking 
van eene te groote warmte. 

Vooral in den laatsten tijd heeft men schoone onderzoekingen 
gedaan betrekkelijk de warmte die de planten behoeven, en 
belangrijke uitkomsten verkregen, en de planten-physiologie 
leert one hoeveel warmte verschillende planten vorderen om 
rijpe zaden voort to brengen en tot welken graad de temperatuur daartoe moet stijgen. 

Weten wij dus hoeveel warmte wij iederen zomer gemiddeld 
te wachten hebben, en hoe hoog ongeveer de temperatuur stijgt, 
hoeveel water gemiddeld valt in ieder tijd van het jaar, dan 
kunnen wij immers die planten ter verbouwing kiezen, die 
voor iedere streek het meest geschikt zijn en overigens genoegzaam voordeel geven. Het blijkt hierbij tevens welk eene 
gewigtige wetenschap de meteorologie is, die in dit opzigt 
vele inlichtingen geeft. 

Het is opmerkelijk, dat to veel warmte op den plantengroei 
in zeker opzigt denzelfden invloed kan uitoefenen als te veel 
koude, in zoo verre zij dien doet stilstaan, zoodat in warme 
gewesten de boomen some worden ontbladerd door de hitte. 
Zelfs in one land werd in den afgeloopen zomer de groei 
van het gras door te groote warmte verhinderd. Maar, 
zoo als gezegd is, bij irrigeren of vloeijen kan het nimmer 
te warm worden. Wanneer men nu in den afgeloopen zomer 
die dorstige weiden telkens door een gewenschten regen had 
kunnen verkwikken, dat is, wanneer men ze zoo dikwijls het 
noodig was behoorlijk had kunnen vloeijen, dan zou de opbrengst bij eene goede behandeling zooveel meer zijn geweest 
als zij nu minder was; dan had men overvloed gehad in 
plaats van gebrek. 

Zoo wordt het wederom bevestigd, dat de uitersten dikwijls 

aan elkander grenzen. 

Hier overvloed en daar gebrek. Heden te veel en morgen 

te weinig, en in de nabijheid van de kwaal wordt dikwijls 

bet geneesmiddel gevonden. 

In te weinig vochtigheid voorziet het vloeijen en in to veel 

het draineren ; en, kan men beiden vereenigen dan heeft men 

de vochtigheid volkomen in zijne magt, vooral wanneer men 


450 OVER DE BEVORDERING 
gebruik maakt van de vernuftige methode, die een Franschman, 
REROLLE genaamd, heeft uitgedacht en werkelijk op sommige 
plaatsen van Frankrijk tot stand gebragt. Hij heeft 
namelijk aangetoond, hoe men door middel van de draineerbuizen, 
water aan en of kan voeren en hoe men het op verschillende 
hoogte door den grond en ook over den grond kan 
voeren, zoodat men de wortels der planten kan bevochtigen, 
terwijI de bladeren droog blUven, en de planten dus als het 
ware gelijktijdig het voile genot hebben en van regen en van 
zonneschijn. 
De middelen om den landbouw to verbeteren en to bevorderen 
zijn dus vele; maar menigeen zal togen de groote kosten 
opzien om doelmatige verbeteringen dear to stellen, en dit is 
voorzeker in den volsten zin van het woord een kapitaal pant (*). 
Hoofdzakelijk zijn de kosten die in aanmerking komen bij 
de beoefening en verbetering van een bedrijf drieerlei: 1. de 
kosten der benoodigdheden, 2. de transportkosten, & de arbeidsloonen. 
Hetgeen op een goed gedreven bedrijf noodig is, worth hoe 
langer hoe meer naarmate de landbouw zich meer ontwikkelt, 
en de zuinigheid zou de wijsheid bedriegen, wanneer men het 
noodige om de kosten achterwege liet, dear juist de meerdere 
ontwikkeling die men aan een bedrijf geeft, de meeste voordeelen 
verschaft. 
Maar men moet wel weten wat werkelijk benoodigd is, en 
vooral trachten hetgeen men slechts tijdelijk noodig heeft in 
huur to bekomen, zoo als dit in Engeland veel het geval is 
met verschillende kostbare werktuigen, ja zelfs met fokvee, 
waarvoor de Engelschen daizenden guldens besteden. 
De transportkosten zijn van moor algemeen belong en hebben 
niet alleen betrekking op hetgeen een bedrijf noodig heeft, 
maar ook op hetgeen dat bedrijf voortbrengt. 
Goode wegen zijn in dit opzigt een noodzakelijk vereisehte, 
en langs geene wegen zijn de kosten van vervoer veer groote 
afetanden minder dan langs waterwegen of kanalen. 
(*) Het kapitaal, dat voor eene landbouw-onderneming noodig is, als men 
door wile intensieve cultuurwijze den grond tot hooge brute opbrengst voeren 
wil, moet volgens sommigen gesteld worden op zes- tot acht-honderd gulden 
per bonder, buiten den aankoop van den grond.

VAN DEN LANDBOUW. 451 

Daarom is het aanleggen van goede kanalen van zooveel 
belang, want niet alleen bevorderen zij den handel en de 
nijverheid, maar ook den landbouw, die daarop weder zoo'n 
gunstigen invloed uitoefent, zoodat goede kanalen dikwijls 
plotseling welvarende plaatsen doen ontstaan, waar vroeger 
slechts dorre heide was. De voorbeelden hiervan in ons land 
zijn niet ver te zoeken, en de mogelijkheid bestaat op meer 
dan eene plants. Men denke slechts aan hetgeen tegenwoordig 
in Drenthe geschiedt, en aan hetgeen daar geschieden kan en 
eenmaal geschieden zal, wanneer de voorspelling van den 
graaf VAN HOGENDORP waarheid zal worden, en kanalen dat 
gewest bekwaam zullen maken om eene voorraadschuur to worden voor Nederland en waardiglijk te wedijveren met den 
schoonen landbouw van Vlaanderen. 

In Drenthe bezitten wij schatten, die -dear in de gedaante 
van turf begraven liggen, en die vele millioenen guldens bedragen. Maar om die schatten tot waarde to brengen worden ook alweder kanalen gevorderd. 

Daar doen de kanalen gewigtige diensten, want de turf die 
daar even schadelijk is voor den grond als de meststoffen in 
Amsterdam voor die stad, omdat hij den grond onvruchtbaar 
maakt, kan langs de kanalen vervoerd worden met dezelfde 
schepen die de meststoffen aanvoeren. 

En is de turf afgegraven, dan blijft er een grond over, die 
voor de bebouwing uitnemend geschikt is. 

Die gronden bevatten dus niet alleen bestanddeelen die 
dadelijk tot waarde kunnen worden gebragt, maar zij kunnen 
daarna rijke vruchten geven, die op den duar de meeste 
waarde hebben. 

Opmerkelijk is het: bier hebben wij to veel en daar te 
weinig water; bier moeten wij er tegen strijden en daar moeten wij in het gebrek voorzien; en wanneer wij dat goed 
doen, dan oegsten wij bier gond uit schuim en daar goad 
door schuim. 

Want, zooals BILDERDIJK zegt: 

Het aardrijk is de hoes wearin uw schatten doyen, 

En heeft de zon to help in 't stoken van hear oven. 

Zie dear het ware gond, dat waren rijkdom geeft (*). 

(*) Ms een bewijs van de toegenomen waarde der veldgronden, door het 


452 OVER DE BEVORDERING 
Na kanalen komen goede straatwegen in aanmerking, en die 
bezitten wij op vele plaatsen uitnemend , maar zij zouden nog 
veel meer diensten kunnen doen, zoo men konde besluiten de 
tollen of te schaffen. Die tollen veroorzaken soms niet alleen 
vele kosten om ze te innen , maar zij maken dikwijls het vervoer 
van vele benoodigdheden en producten to kostbaar. De 
heer STARING heeft de doelmatigheid aangetoond van het afschaffen 
der tollen en er onder anderen opmerkzaam op gemaakt 
, dat het gedeeltelijk aan de tollen is toe to schrijven , 
dat het meer kost , om een last rogge van Enschedd dan van 
Dantzig near Amsterdam te vervoeren. 
Het is dus wenschelijk , dat het voorbeeld van Noord-Holland 
en Zeeland worde nagevolgd, alwaar op enkele wegen 
de tollen zijn afgeschaft. 
De arbeidsloonen kan men zeker niet verminderen, maar men 
kan den arbeid verminderen, en daartoe dienen beter werktuigen. 
Men zal toch tegenwoordig niet meer gelooven , dat het te 
verkiezen is het werk door meer arbeiders to doen verrigten 
in pleats van door beter werktuigen. Want geen arbeider 
werkt om het werk, maar wel om het loon, en beter werktuigen 
maken hooger loonen mogelijk, en werk zal er wel 
nimmer ontbreken , tenzij de wetenschap niet meer van toepassing 
ware. 
Het zwaarste werk wordt ook meestal het minste beloond, 
omdat paardenkracht en stoomkracht veel goedkooper zijn dan 
de kracht die arbeiders kunnen uitoefenen ; daarom moeten de 
arbeiders werktuigen leeren gebruiken, waarbij wel verstand 
noodig is om ze goed te gebruiken, maar die dan ook kosten 
en handenwerk uitsparen en dus meer voordeel geven. 
Werktuigen die veel werk en daardoor vele kosten uitsparen 
zijn dorschwerktuigen. Men berekent dat hierdoor 50 pct. kosten 
kan worden bespaard, en dat alleen op de tarweoogst van 
Engeland zoodoende 18 million gulden jaarlijks wordt uitgewonnen. 
daarstellen van het Oranje•Kanaal meldt men nit Nieuw-Dordrecht, dat 
dear onlangs voor 116 roeden heidegrond f 162 werd betaald. 
Dat men tegenwoordig meer overtuigd is van de belangrijkheid van goede 
kanalen in Drenthe bewijzen de bemoeijingen der Drentsche Veen en Midden- 
Kanaal-Maatschappij te Dordrecht, en de belangstelling waarmede Z. M. van 
de voltrekking heeft kennis genomen.

VAN DEN LANDBODW. 453 
Hetzelfde geldt van vele andere werktuigen. Goede ploegen 
vorderen minder paarden, goede maaiwerktuigen minder menschen 
, en zij winnen veel werk uit, omdat zij het graven en 
bet gewone maaijen vervangen , terwijI zij die met die werktuigen 
goed kunnen werken hooger loon verdienen , hetgeen 
voordeel is en voor den landbouwer en voor den arbeider. 
En wie denkt niet, wanneer er sprake is van verbeterde 
werktuigen, aan den veelvermogenden stoom en aan de alternieuwste 
toepassing van den stoom op het ploegen van den 
grond, waarvan aan Engeland de eer toekomt. Daar is in den 
afgeloopen zomer het pleit beslist, en zeer naauwkeurige opmerkingen 
en berekeningen hebben duidelijk aangetoond, dat 
het land met minder kosten door stoom kan geploegd worden 
dan door paarden, zoodat men met regt aan den beroemden 
FOwLER den uitgeloofden prijs van f 6000 heeft kunnen toekennen. 
Maar zonder de noodige kapitalen is het onmogelijk den 
landbouw behoorlijk te drijven , en het is niet te ontkennen 
dat zeer vele landbouwers geen genoegzaam kapitaal bezitten 
of gebruiken. 
Wanneer men nu nagaat waarin al geen geld wordt belegd 
en welke aanzienlijke verliezen door vele geldbeleggingen 
worden geleden, en hoe wisselvallig de voordeelen zijn die 
vele geven, dan zal men misschien tot het besluit komen , dat 
men met meer voordeel dan tegenwoordig wordt erkend, kapitalen 
kan voorschieten aan bekwame landbouwers of aan vereenigingen 
ter uitoefening van den landbouw. 
Hetgeen in andere landen geschiedt, bevestigt dit genoegzaam. 
Zoo schieten de Engelsche kapitalisten aanzienlijke 
sommen voor landverbetering voor, en zelfs verzekerde Lord 
STANLEY in eene redevoering, welke hij in 1841, als voorzitter 
der koninklijke landbouwmaatschappij van Engeland, te Liverpool 
Meld, dat hij ten voile overtuigd was, dat in het geheele 
land geene bank, geene handelsspeculatie, geene hypotheek 
zoo veilig, zoo zeker en voordeelig kan zijn, als die hypotheek, 
waarbij men zijn kapitaal, zelfs al ware het geleend, 
in den grond begraaft door daarstelling van onderaardsche 
kanalen of drains. 
Verschillende landbouw-ondernemingen in het buitenland, 
die op gemeenschappelijke kosten worden ondernomen, geven 
MENGELW. 1859. N°. X. 80

454 OVER DE BEVORDERING 
goede rente, zooals die welke te Grignon bestaat, alwaar door 
eene maatschappij onder bestuur van den heer BELLA. de landbouw 
op eene uitnemende wijze wordt gedreven , terwijl de 
jaarlijksche voordeelen 8-10 pet. bedragen. 
Ook in one land kunnen zulke ondernemingen voordeel 
geven, gelijk bevestigd wordt door den bloei eener dergelijke 
onderneming, die sedert vele jaren in den Wilhelmina-polder 
bestaat, en naar ik meen 1000 bunders bezit. 
Eveneens zoude eene onderneming die zich ten doel stelde 
om geschikte gronden in Drenthe te ontginnen en te bebouwen, 
goede renten geven. 
Vele menschen kunnen dus den landbouw bevorderen, hetzij 
direct, hetzij indirect, en vooral kan eendragtige zamenwerking 
hiertoe veel bijdragen. 
En vragen wij in het algemeen van wie men de bevordering 
van den landbouw mag verwachten, dan geloof ik 
dat men haar met regt het meest mag verwachten van hen die 
daardoor gebaat worden, vooral wanneer door die bevordering 
de baten nog weer toenemen. Dit geldt zoowel ten opzigte 
van bijzondere personen als van eene geheele maatschappij, 
en dus ook van den staat. 
Daar het nu buiten twijfel is, dat de staat belangrijk 
wordt gebaat door eene krachtige ontwikkeling van den landbouw, 
zoo zouden wij ook van den staat mogen verwachten, 
dat hij die ontwikkeling zal bevorderen. 
Ten alien tijde tech heeft men moeten erkennen, dat het 
bevorderen van den landbouw is het bevorderen van het 
welzijn van den staat, en te regt heeft FREDERIK de Groote 
dit gestaafd, toen hij de uitspraak van een beroemd Engelsch 
landbouwkundige tot de zijne gemaakt heeft, door te verklaren, 
dat diegeen zich het verdienstelijkst voor den staat 
betoont, die maakt dat twee grashalmen groeijen waar vroeger 
slechts dt5n groeide (*). 
En van hoeveel gewigt dit is, is duidelijk , omdat daardoor 
de opbrengst van het land verdubbeld wordt, zoodat staten die 
vroeger voor de eerste levensbehoeften van de aanvoeren van 
het buitenland afhankelijk waren, alsdan kunnen uitvoeren. 
(*) Vergelijk; Vriend van den Landman, 1858, bl. 758.

VAN DEN LA.Nnaouw. 455 
Hetgeen in andere landen geschiedt, schijnt de meening te 
bevestigen, dat men van den staat mag verwachten, dat hij, 
vooral in den tegenwoordigen tijd, meer onmiddellijk bijdrage 
tot de bevordering van den landbouw. Men lette slechts op 
de beide landen, waar de landbouw het weligst bloeit, of 
waar hij tegenwoordig buitengewoon wordt bevorderd, dat is 
op Engeland en Frankrijk, om van Pruissen en Belgie niet 
to spreken (*). 
In Engeland, waar het laisser faire zoozeer op den voorgrond 
staat, heeft evenwel het gouveinement begrepen, dat 
het krachtdadig en meer direct moest medewerken tot bevordering 
van den landbouw, gelijk onder anderen blijkt uit een 
voorschot van f 84 millioen, door dat gouvernement toegestaan 
aan grondeigenaars , die duurzame verbeteringen op 
hunne eigendommen tot stand brengen. 
Eveneens tracht het Engelsche gouvernement door gepaste 
maatregelen, vooral betrekkelijk het grondbezit, den landbouw 
in Ierland te bevorderen, zoodat wij molten verwachten, dat 
dit land weder met regt zijn naam zal dragen van het Smaragden-
eiland. Men schijnt this in het buitenland te meenen, 
dat de landbouw meer nog geeft dan goud. 
Maar vooral geeft het Fransche gouvernement in dit opzigt 
een opmerkelijk voorbeeld, en de Fransche keizer toont met 
der daad hoezeer hij doordrongen is van de waarheid van 
hetgeen hij eenmaal heeft verkondigd, dat met de bevordering 
of verwaarloozing van den landbouw de voor- of tegenspoed 
der staten gepaard gaat. 
(*) In Belgie is in de laatste jaren veel gedaan ter bevordering van den 
landbouw, zoowel door het gouvernement ale door afzonderlijke maatschappijen 
, gelijk onder anderen blijkt uit het navolgende. 
1. De ontwikkeling der Hervormingschool te Ruisselede, die in 1848 
werd opgerigt. Aldaar nam de landbouwvoortbrenging steeds toe en bedroeg 
in 1855 124.244 fr. De veestapel gaf in dat jear eene zuivere winst 
van 36.730 fr. In 1858 werden er 200 benders bewerkt. Zie iikkerbouto 
van 1858, no. 24. 
2. De daarstelling van een Hoogen Raad van Landbouw, die den 7deo Junij 
1858 te Brussel hare eerste sitting Weld. Zie Akkerbouw van 1858, no. 24. 
3. De voorlezingen die op verschillende plaatsen gehouden worden. 
4. De krachtige bevordering der drainering. Zie eene verhandeling hierover, 
, die voorkomt in De Boerengoudmijn van 1859. 
5. Velerlei aanmoedigingen, ondersteuningen en belooningen.
30 *

456 OVER DE BEVORDERING 
In navolging van het Engelsche gouvernement werden 100 
millioen francs beschikbaar gesteld, om voorgeschoten te worden 
voor drainering van den grond. 
Door het gansche rijk worden landhouw-tentoonstellingen 
aangemoedigd en ondersteund, en bovendien worden geene kosten 
ontzien om landbouw-tentoonstellingen te houden van en voor 
de gansche wereld, en volgens het Journal van BARRAL heeft 
het voornemen bestaan, om in een volgend jaar wederom eene 
dergelijke tentoonstelling te doen plaats hebben. 
Door velerlei eerbewijzingen en belooningen wordt aldaar 
de landbouw aangemoedigd, en eenvondige landbouwers worden 
met het legioen van eer begiftigd, zoo zij aan den landbouw 
belangrijke diensten bewijzen, bijy. door in een departement 
de teelt van een nuttig gewas in te voeren (*). 
leder jaar worden aanzienlijke prUzen geschonken aan hen, 
die hun bedrijf het best hebben ingerigt. Die prijzen bestaan 
in eene kostbare zilveren vaas ter waarde van 3.000 francs 
en eene geldelijke gift van 8.000 francs, waarbij gevoegd wordt 
eene gift van 800 francs voor de bedienden. 
De practijk en de wetenschap worden gelijkelijk bevorderd, 
en onlangs is eene som van 10.000 francs uitgeloofd voor het 
beste werk over landbouw (j-). En vooral worden die inrigtingen 
tot stand gebragt en ondersteund, waar de wetenschap 
het best met de practijk kan zamenwerken tot ontwikkeling 
van den landbouw. 
Een onpartijdig onderzoek zal doen zien, dat Engeland en 
Frankrijk veel voor den landbouw gedaan hebben, niettegenstaande 
zij in oorlogen gewikkeld waren, die veel geld en 
menschen gekost hebben. 
Het is als werden zij daardoor meer overtuigd van de 
noodzakelijkheid om door den landbouw de geleden verliezen 
to herstellen en de welvaart te vermeerderen. Het is ale 
word de oorlog eene magtiger oorzaak van vooruitgang dan de 
vrede. Zoodat men zoude meenen , dat de vrede te veel voor- 
(*) Ook in Belgiii worden vele deeoratien gegeven aan verdienstelijke 
landbouwers, knechten en arbeiders. Zie Akkerbouw van 1858, n°. 35, 
Landboute-decoratiin. 
(t) Deze som werd uitgeloofd door de Academie des Sciences. Zie zakerbow, 
1858, no. 22.

VAN DEN LANDBOUNV. 457 
spoed geeft, en dat men meer genegen is tegen tegenspoed te 
strijden dan tijdig te trachten dien te voorkornen. 
Ook in ons land ware het wenschelijk dat de landbouw meer 
onmiddellijk door den staat werd bevorderd, en wel in de eerste 
plaats door de bevordering van de wetenschap. 
Vooral is het noodzakelijk , dat de wetenschap hare regten 
kan handhaven en dat haar de gelegenheid wordt gegeven 
te toonen, dat van haar de meeste en zekerste vooruitgang 
te wachten is, en dat de vreemde denkbeelden , die tegenwoordig 
nog over de zoogenaamde theorie heerschen, dikwijls 
onjuist zijn, omdat men de theoridn of beschouwingen van 
bijzondere personen verwart met de wetenschap. 
Dat deze wetenschap krachtig door den staat bevorderd 
worde , is, dunkt mij , ook billijk en noodzakelijk, omdat 
zulke wetenschappelijke onderzoekingen van algemeen nut 
zijn, omdat de staat daar in het vervolg aanzienlijke voordeelen 
van geniet, en omdat afzonderlijke personen daartoe 
niet genoeg vermogen, of, zoo zij dit al mogten, de meeste 
niet genoeg van hare waarde doordrongen zijn. 
Wanneer het nu waar is, dat weten is kennen en dat kennis 
is kracht , dat de wetenschap ons de waarheid leert, dat wij 
door hare hulp de natuur kunnen ondervragen en dat wij, wanneer 
die vragen goed gedaan worden, stellige antwoorden bekomen 
die zooveel verschillen van de duistere taal van vroeger als 
weten van gissen , — verdient de wetenschap dan niet spoedig 
en krachtig to worden bevorderd ? Verdient zij niet dat dit 
geschiede door den staat, of zal men moeten wachten totdat 
de boeren dit zullen doen? 
De boeren zouden eerst nog moeten worden onderwezen, 
en velen zouden zelfs dat onderwijs Diet eens begeeren noch 
voor zich, noch voor hunne kinderen ; het is ook hier: onbekend 
maakt onbemind. 
Het is voorzeker een treurig denkbeeld dat het onderwijs 
in de wetenschap van den landbouw weinig wordt begeerd, 
en dat een gansch geslacht zal opgroeijen en to laat bemerken 
dat het niet kan beantwoorden aan de eischen van zijn 
tijd , zoo hierin niet wordt voorzien. 
Wel is het moeijelijk de middelen aan to wijzen, hoe men 
den tegenzin der boeren moet trachten te overwinnen en op 
welke wijze men het onderwijs moet inrigten. Maar ook deze

458 OVER DE BEVORDERING 
moeijelijkheid zal overwonnen worden wanneer letten op 
hetgeen in het buitenland geschiedt, bijv. ill het naburige BelgiO, 
waar men in vele opzigten Frankrijk navolgt, of in Pruissen, 
waar tegenwoordig 4 (°) hoogescholen van landbouw bestaan 
en 22 middelare en 66 lagere , terwijl op 48 scholen onderwijs 
wordt gegeven in boschbouw en aanverwante vakken van landbouw, 
om niet te spreken van het onderwijs op de dorpscholen. 
De moeijelijkheid mag immers niet afschrikken, wanneer 
de overtuiging vast staat dat de wetenschap moet worden gebragt 
onder het yolk voor zoo ver het daarvoor vatbaar is, 
en dat het onderwijs aan het opkomende geslacht hiertoe een 
magtig middel is. 
Men zoude zeggen dat het onnoodig ware te beweren , dat 
het van zoo hoog belang is dat een der nuttigste wetenschappen 
, die niet genoeg bekend is en die toch zoo veel de welvaart 
kan bevorderen , onderwezen moot worden. Vooral 
omdat dit reeds zoo menigmaal in geschrifte is aangetoond 
en nog niet lang geleden door eene staatscommissie 
erkend. 
Wij molten dus verwachten dat ook eenmaal in ons land 
zal worden daargesteld en bevorderd, wat in andere landen 
reeds zoo heerlijk bloeit, omdat vermeerdering van kennis door 
deugdelijk onderwijs de schoonste nalatenschap is, die men 
aan de nakomelingschap kan schenken, omdat zij eene zekere 
bezitting is en voor den staat een waarborg van toekomstigen 
bloei. 
Vragen wij verder wat wenschelijk is, dat in ons land voor den 
landbouw worde gedaan, dan geloof ik dat men consequent moet 
voortgaan het vele goede, dat op sommige plaatsen reeds bestaat, 
te ontwikkelen , en dit op andere plaatsen, waar het met 
voordeel kan geschieden, te doen navolgen. Maar dat men ook 
(*) De vier hoogescholen voor landbouw zijn gevestigd te Eldena met 54, 
te Proskau met 77, te Poppelsdorf met 93 en te Waldau bij 
met 49 leerlingen. Deze laatste is eerst in October 1858 geopend. D us gezamenlijk 
273 leerlingen, waarvan 80 buitenlanders. Ook in Denemarken 
bestaat tegenwoordig eene hoogeschool voor veeartsenij- en landhuishoudkunde 
, die werd ingewijd den 24 ,ten Augustus 1858. Zie Dr. LtimRsnocF2 , 
Analen der Landwirthschaft. 1859. 
Bij ons is meermalen de oprigting van eene hoogeschool voor den landhomy 
ter sprake gebragt. Zie Vriend van den Landman, van Mei 1859.

VAN. DEN LANDBOUW. 459 
niet moet schromen vele verbeteringen en nieuwe en nuttige 
inrigtingen die den landbouw kunnen bevorderen, daar to 
stellen , en dat men bij dit alles zijn voordeel moet doen met 
naauwkeurig acht te geven op hetgeen in het buitenland in 
dit opzigt met goed gevoig is tot stand gebragt. 
Zoo leert de geschiedenis van den landbouw dat draineren 
volstrekt noodzakelijk is om van vele gronden de meeste 
vruchtbaarheid te verkrijgen. In Denemarken heeft men dit 
zoozeer erkend, dat men het algemeen verpligtend wil maken, 
en in ons land disputeert men er nog over of het wel zoo 
nuttig is, en toch bestaan ook hiervan beginselen in Zeeland 
en elders (*). Zoude nu in dit opzigt in ons land geen voordeel 
kunnen gedaan worden met eenigzins het schoone voorbeeld 
to volgen dat in het naburige Belgie gegeven is, alwaar 
het gouvernement zoo krachtig is tusschen beiden gekomen 
en met zulk uitnemend gevolg ? 
Een ander voorbeeld kunnen wij ontleenen aan de populaire 
voorlezingen over landbouw, die elders, b. v. in Belgie 
en in Rusland, ja zelfs in Siberiö veel nut doen, en die ook 
in ons land werden beproefd, maar die men meent dat mislukt 
zijn, omdat eenige jongelieden, die, hoe bekwaam ook, 
echter weinig of geene practische ondervinding van landbouw 
hadden, niet dadelijk crediet konden vinden bij de boeren (f). 
En een derde voorbeeld geven de landbouwknndige onderzoekingen 
aan de hand. Men sticht laboratoria , observatoria 
en velerlei gestichten, die door steden en gewesten bijzonder 
worden ondersteund, maar een gesticht dat meer dan vele 
andere van nut zoude zijn, eene proefboerderb , brengt men 
(*) Maar de meeste boeren blOven het dwaasheid achten dat die landbouwers 
zooveel „potten", gelijk zij de buizen noemen, in den grond 
stoppen. 
(t) In Vlaanderen werden voorlezingen gehouden op uitnoodiging van de 
Koninklijke Maatschappij van Natuurlijke Historie te Gent, die claarvoor de 
zaal van die inrigting beschikbaar stelde. Zie ilkkerbouw van 1858, no.12, 
13, 14, 16 en volgende. Zij werden spoedig nagevolgd door het 3do „ landbouw-
comice", dat de eerste voorlezing deed houden op zondag den 13dea 
Junij 1858 te Moerbeke. Zie .dkkerbouy van 1858, no. 25. 
In Duitschland schijnen zoodanige voorlezingen met vrucht voor de landbouwers 
gehouden te worden door den hoogleeraar SCHNEIDER van Worins. 
Zie La feuille du Cultivateur, 1859, p. 229. Dergelijke voorlezingen worgehouden 
to St. Petersburg en to Moskau.

460 OVER DE BEVORDERING 

to veel in verband met eene modelboerderij en noemt het to 
kostbaar, en toch staan vele kostbare werktuigen in de kabinetten der academiesteden te vermolmen, en toch gaat jaarlijks zeer veel geld verloren door de proeven waarmede wetenschappelijke landbouwers zich moeten behelpen (*). 

In ons land is dus nog veel voor den landbouw te doen. 
Want al is het niet te ontkennen dat wij vooruitgaan, en dat 
vooral de maatschappijen van landbouw hiertoe veel bijdragen, 
toch worden wij eerder medegetrokken dan dat wij voorgaan. 

Maar zelfs deze zaak kan spoedig veranderen en ook in 
dit opzigt het spreekwoord waarheid worden, dat de uitersten aan elkander grenzen. 

Want dat in ons land in korten tijd veel kan gedaan worden, wanneer daartoe de ernstige wil bestaat, en dat wij niet 
minder gewoon zijn voor te gaan dan te volgen, schijnt de 
geschiedenis te leeren. 

En al kunnen wij nu niet meer pralen met vertoon van 
magt gelijk weleer, daarom kunnen wij toch wel even als 

(*) Behalve de talrijke scholen voor landbouw, die in Duitschland zijn opgerigt, bestaan aldaar vele boerderijen die nitsluitend zijn bestemd tot het 
nemen van landhuishondkundige proeven , terwijl vele landbouwers bovendien dergelijke onderzoekingen willen doen, zooals in de omstreken van 
Orthofen , alwaar eenige landbouwers eene maatschappij hebben opgerigt 
met het doel om proeven te nemen betrekkelijk landbouwkundige vraagstukken. leder lid moet een stuk lands beschikbaar houden om de proeven 
te nemen , die hem op de algemeene vergadering worden opgedragen. Zie 
La feuille du Cultivateur, 1859, p. 229. 

Zie o. a. ook ..4nnalen der Landwirthschaft in den kOniglich l'reassisehen Staaten. 1859. Marx. Die Landwirthschaftlichen Versuchsstationen , Laboratorien 
and Versuchsfelder, u. s. w. in Deutschland, mit Angaben der leitende Vor'kinds , Special-.Dirigenten and Chemiker,, S. 182-199. 

Daaruit blijkt dat in Duitschland tegenwoordig 45 dergelijke inrigtingen 
bestaan, waarvan 15 in Pruissen. 

De proef bouwerij bij Regenwald is 100 morgen groot. Zij wordt bekostigt door de Oeconomische Maatachappij in Pommeren en door den Staat. 
Te Eldena bestaat een belangrijk laboratorium met een proefveld van 30 
morgen. Te Hohenheim is het proefveld 24 morgen groot, verdeeld in 96 
afdeelingen , die ieder r,4 morgen groot zijn. Het hier aangehaalde stuk 
Levert een belangrijk bewija van hetgeen in Duitschland in dit opzigt geschiedt ; op uitgestrekte proefvelden , en in vele laboratoria is aldaar voortdurend een talrijk personeel werkzaam ter bevordering van den landbouw. 


VAN DEN LANDBOUW. 461 
vroeger voorgaan met datgene te doen wat de welvaart van 
een yolk voortdurend kan vermeerderen, en wat de veranderde 
tijdsomstandigheden daartoe tegenwoordig vorderen. 
Wanneer wij nu moeten erkennen, dat in ons land de 
kiemen en krachten aanwezig zijn, waaruit en waardoor eene 
schoonere toekomst voor den landbouw kan ontstaan, en dat 
wij de middelen bezitten om hetgeen nog niet aanwezig is 
daar te stellen, wie zou dan niet wenschen dat een wijs gebruik 
werd gemaakt van hetgeen aanwezig is, en aan het 
noodige dat nog ontbreekt, ter bekwamer tijd aanzijn werd 
gegeven ? 
Want dan immers mogen wij verwachten dat de vruchten 
overvloedig zullen zijn en de nakomelingschap erkentelijk. 
DE KUNST BIJ DE SEMITEN. 
DOOR FRANCIS PULSZKY. 
De naam Semiten wordt thans zooals men weet algemeen 
gebruikt om zekere volksstammen aan te duiden, die door 
taal en gezigtsuitdrukking onderling zeer naauw aan elkander 
verwant zijn. Men bestempelt met dien naam de Syro-Arabische 
volkeren, dat wil zeggen, de Syrische, Phoenicische 
en Hebreeuwsche stammen (met inbegrip van Edom, Moab, 
Ammon, Midian en de Nabatedrs van Harran) en de Arabieren. 
Al die volkeren onderscheiden zich in taal zoowel 
als in geaardheid zeer van de Arische (Indo-Europesche) 
volkeren. 
Niet ligt zal men den invloed der Semiten op de beschaving 
te hoog schatten, en men kan zonder overdrijving zeggen, 
zooals BUNSEN gedaan heeft, dat alle zedelijke en godsdienstige 
vooruitgang der menschheid van de Arische en Semitische 
volkeren afgeleid kan worden, zoodat de eersten als het ware 
de schering, de laatsten den inslag geleverd hebben. Hoewel 
dezen zeker nooit sterker geweest zijn dan ten getale van 30 
millioen, werd hun aantal echter — om zoo te zeggen — vergroot 
door hunne eeuwige rusteloosheid en handelsbetrekkingen, 
hunne verhuizingen, colonisatkin en veroveringstogten,

462 DE KIINST BIJ DE SEMITEN. 
waardoor zij bijna overal in aanraking kwamen met de meeste 
dragers der beschaving. De Indo-Europeers overtreffen de 
Semiten minstens tienmaal in aantal ; maar toch heeft hunne 
beschaving in hooge mate en duurzaam den invloed der Semiten 
ondervonden , zonder dat deze laatsten daarbij met de meerderheid 
versmolten zijn. Nog in onze dagen bewaart het Semitische 
ras zijne bijzondere kenmerken zó6 trouw, en de 
stempel van hunne afstamming is z66 duidelijk op hunne gelaatstrekken 
gedrukt, dat men er zich niet in vergissen kan. 
Drie volksstammen onder de Semiten zijn het vooral, die 
in de geschiedenis der menschheid eene gewigtige rol gespeeld 
hebben. Aan de Phoeniciers , die het eerst de Middellandsche 
Zee en den Atlantischen oceaan bevoeren , hebben wij het 
alphabet, en waarschijnlijk ook het munten van geld to danken. 
Ten Oosten en Zuiden van Phoenicia woonden de Hebreen, die, 
hoewel gering in aantal, door hunne erkenning van da eenigen 
God den grond tot de nieuwere beschaving gelegd hebben, en 
wier bekwaamheid in geldzaken nog heden ten dage op elle 
groote geldmarkten voelbaar is. Nog verder ten Zuiden vinden 
wij de Arabieren, de verklaarde vijanden van de beeldendienst, 
veroveraars van Noordelijk-Africa , die de beschaving onder 
de zwarte menschenstamrnen gebragt hebben en als kooplieden 
de kusten van den Indischen oceaan bewonen. 
Al deze dragers en voortplanters der beschaving hebben 
nooit gevoel gehad voor de schoonheid der schilder- en beeldhouwkunst. 
Integendeel waren deze beide kunsten bij de 
Hebreen en Arabieren door de heiligste godadienstvoorschriften 
verboden. Maar ook de Phoeniciars hadden geene nationale 
kunst ; beurtelings ontleenden zij hunne kunstvormen van 
Aegyptenaren , Assyriers en Grieken, maar ze vervielen dikwijis 
weder in hun eigen barbaarscben smack. ERNEST RENAN 
zegt in zijn beroemde werk : Histoire ge'nerale et systeme compare 
des langues Sdmitiques, over dit onderwerp : ”Zelfs het 
versieren van handschriften, waarin Turken en Perzen zulk 
een levendig gevoel voor kleuren hebben aan den dag gelegd, 
is voor de Arabieren stuitend, en in streken wear de Arabische 
geest zich geheel zuiver bewaard heeft, als b. v. in 
Marocco, geheel onbekend. Aileen de muzijk , de meest subjective 
van alle kunsten, is bij de Semiten bekend. De 
schilderkunst zoowel ale de beeldhouwkunst zijn altijd door

DE KUNST BIJ DE SMITTEN. 463 
godsdienstvoorschriften verbannen ; hunne voorliefde voor het 
werkelijke, handtastelijke was onvereenigbaar met de scheppende 
vinding, die het eerste, het onmisbare vereischte is voor 
de twee genoemde kunsten. Een Muzelman, wien de reiziger 
DEUCE eene tee'.oning van een visch zien liet, vroeg na een 
oogenblik van veri, z:ng; ,,A7 s je7e visch op den dag des oordeels 
tegen u opstaat en a aan , :'aagt met de *woorden "Gij 
hebt mij een ligchaam gegeven, maar geene levende ziel", wat 
zult gij dan antwoorden ?"" Het verbod tegen elke voorstelling 
in beelden, dat verseheiden malen in de Mozaische boeken 
herhaald wordt en de beeldstormende ijver van MOHAMMED, 
bewijzen klaarblijkelijk de neiging van deze Semitische) volkeren 
om een standbeeld voor een werkelijk wezen te houden. 
Kunstlievende rassen , die gewoon waren het symbool van de 
idea te scheiden, waren niet verpligt om zoo gestreng te werk 
te gaan. 
Zooals reeds gezegd werd, het zuivere, nit klankteekens 
bestaande (phonetische) alphabet is, volgens de schrijvers 
der oudheid zoowel als de hedendaagsche taalonderzoekers, 
eene uitvinding van den Phoenicischen geest. Alle verschillende 
phonetische alphabets ter wereld — mi8schien met 
uitzondering van het spijkerschrift en het Hindoeschrift (Let 
en Devanagiri) — zijn nit Phoenicische letters ontstaan ; de 
Arische volkeren hebben alleen de Seraitische keelletters door 
hunne eigenaardige klanken vervangen. De hieroglyphen van 
Aegypte bleven tot het NO-dal bepaald; het Devanagari tot 
de twee Indische schiereilanden en hunne aanhoorigheden; 
bet spijkerschrift tot het bekken van den Tigris en Euphraat, 
en tot bet hoogland, dat er ten oosten aan grensde , terwijl 
het Phoenicische alphabet en die er van afgeleid zijn over het 
geheele blanke menschenras verspreid zijn eene omstandigheid, 
die feitelijk den Semitischen invloed bewijst. 
Eenigzins minder van gewigt dan het phonetische alphabet, 
is de uitvinding van gemunt geld, die insgelijks van Phoenicischen 
oorsprong is, hoewel het eiland Aegina en Lydie evenzeer 
aanspraak maakten op de eer der eerste uitvinding. Maar 
Aegina en de Peloponnesus, hoewel zij rijk waren in zilvermijnen 
, bezaten noch colonien noch uitgebreiden buitenlandschen 
handel, welke alleen aanleiding kunnen gegeven hebben 
tot de begeerte naar gangbare munt. Lydie, dat evenmin

464 DE KUNST ELI DE SMITTEN• 
eolonien of uitgebreiden buitenlandschen handel had, bezat 
zelfs geen goud v66r de verovering van Phrygie. Het eerste 
gemunte geld kan alleen van een handeldrijvend yolk afkomstig 
zijn. Noch het Aegypte der Pharao's , noch de rijken van 
Assyrie en Babylon , noch de Hebreeuwsche koninkrijken 
kenden het gebruik van munten. Zij wogen het goud en zilver 
als prijs voor hetgeen gekocht of verkocht was, maar kwamen 
nooit op het denkbeeld , om het in gelijke stukken te verdeelen 
, of om het naar gewigt en waarde te merken. Eerst betrekkelijk 
laat, en wel bezwaarlijk eer dan de 7de eeuw v66r 
onze tijdrekening werden goud on zilver op openbaar gezag 
gemunt , om als gangbaar ruilmiddel to dienen. ALCIDAMAS, 
de Atheensche rhetor uit de 4e eeuw v. can., zegt : »Munten 
werden door de Phoeniciers uitgevonden , die de wijsste en 
verstandigste van de Barbaren waren ; — van een stuk metaal 
namen zij gelijke deelen en stempelden ze met een teeken, 
naar hun gewigt, zwaardere en ligtere." 
(De standaardgewigten van Nimroed, die thans in het Britsch 
Museum zijn, brengen nu zelfs het Babylonische talent verder 
terug, tot Assyrie, en het is niet van gewigt ontbloot, dat 
hunne opschriften of zuiver Phoenicisch zijn, of in twee talen 
uitgedrukt zijn. — Wat het munten betreft, overal staat het 
oorspronkelijk in verband met den gewigtstandaard , waarvan 
het de meest practische toepassing is op zilver en goud als maten 
voor de waarde. De standaard der gewigten moat die van 
de munt voorafgegaan zijn, en kan geene gelijktijdige uitvinding 
wezen. Misschien is PHEIDON (van Aegina) wel degene 
die het eerst in Griekenland munten sloeg on die te gelijk met 
het munten den Babylonischen standaard van maten en gewigten 
uit Phoenicia invoerde, maar de Grieksche overlevering 
, die hem de uitvinding toeschrijft zoo wel van den standaard 
der gewigten als van het munten, is logisch onjuist, 
wat betreft de munten, en historisch onwaar, wat betreft de 
gewigten). 
Van dien aard nu waren de blijvende weldaden , die het 
menschelijk geslacht aan het Semitische ras to danken heeft. 
Zijne verdiensten als voortbrenger en voortplanter van het 
MonotheIsme zijn reeds te veelvuldig — ook in het aangehaalde 
werk van E. RERAN — uiteengezet , om hier nader 
betoog te behoeven.

DE KUNST DU DE SEMITEN. 465 
Bovendien waren de Semiten in nude tijden nog de voorloopers 
der Indo-Europesche beschaving aan de Middellandsche 
Zee en aan de oostkusten van den Atlantischen oceaan, 
en later weder — gedurende de middeleeuwen — in Hindostan 
en Java. Heden ten dage nog banen zij den weg voor Europesche 
beschaving en handel in Soedan en Midden-Africa. 
En met dat al verhieven deze hoog begaafde dragers der 
beschaving zich nooit tot eenige hoogte op het gebied der 
beeldende kunsten , en waren zij niet in staat om een nationalen 
stijl van schilder- of beeldhouwkunst uit te vinden of 
to vestigen. Wat de Ilebreen en Arabieren betreft, wordt dit 
gemis dikwijls toegeschreven aan de verbodsbepalingen van de 
Mozaische wet en van den Koran, maar het is waarschijnlijk 
juister om het verbod of te leiden uit het genus aan kunstgevoel 
onder de volkeren, voor wie de wet bestemd was. 
Turners, ook vOdr MOHA.MMED hadden de Arabieren weinig 
of geene afgodsbeelden van menschelijken vorm , geen beeldhouwwerk 
of schilderijen , terwijl dezelfde Koran niet beletten 
kon, dat de Perzo-Affghanen , die toch ook den Islam belijden, 
zoowel de Sjiiten als de Sunniten voortgaan met teekenen en 
schilderen, en zelfs met beeldhouwen, ten minste van reliefs. 
[G. R. GLIDDON , die geruimen tijd als consul voor de Vereenigde 
Staten in Aegypte woonde, deelt te dien aanzien 
mede (Indigenous races of the earth, p. 192): »Ondanks den 
Islam komt de eigenaardigheid van het ras in Aegypte weder 
voor den dag onder de Thebaansche fellahs, wier Benvenuto 
Cellinis met de gebrekkigste werktuigen » nieu we antiquiteiten" 
fabrieken, met voldoende bekwaamheid om aan de liefde 
voor Aegyptische kunst bij rondreizende Anglo-Saxische le6gloopers 
te voldoen. ALI CAMMOENI was, toen ik te Thebe 
woonde, het opperhoofd der inlandsche kunstenaars in dat vak. 
Mijn vriend A. O. HARRIS en ik zelf voorzagen hem van alle 
kleinigheden die hij gebruiken moest en die wij missen konden 
(stukjes tin en glas, gebroken pennemessen, spijkers, oude 
tandenschuijers, enz.), hopende daardoor de markt rijkelijk to 
voorzien van merkwaardige oudheden, voldoende voor »les 
badauds" en aldus te verhinderen dat zij de echte monumenten 
zouden beschadigen.] 
Tot op den huidigen dag worden te Delhi, Kaboel en 
Teheran door ware geloovigen, zonder eenig godsdienstig be

466 DE KUNST BM DE SEMITEN. 
zwaar, portretten geschilderd, terwijl de Arabische gezant van 
den Sultan van Marocco aan Koningin VICTORIA, zich beleedigd 
achtte toen buiten zijn weten een daguerrdotype-portret 
van hem genomen was, omdat »zijne gedaante van hem gestolen 
was", zooals hij zich uitdrukte. 
Bij die takken der Semiten, die vele goden vereerden, 
waren schilder- en beeldhouwkunst niet door de godsdienst 
verboden , en toch ontwikkelde zich bij de Syriers en Phoeniciers 
nooit eene nationale kunst, niettegenstaande hun rijkdom 
en hunne nijverheid en hunne prachtlievendheid. 
Het aantal en de uitgebreidheid der gedenkteekenen van 
kunst in Syria, Phoenicia, Palaestina, en Idumaea, alsmede van 
die overblijfselen waaraan men om hunne Phoenicische en Punische 
opschriften , een Semitischen oorsprong mag toekennen, 
is vrij aanzienlijk ; hoewel het in vergelijking met het aantal 
Aegyptische, Grieksche of Etrurische oudheden , inderdaad 
gering is. Evenwel zijn deze gedenkteekenen niet onderling 
gelijksoortig, en vertoonen zij Beene bijzonderheden , aan alle 
gemeenschappelijk, waardoor zij zich van andere gedenkteekenen 
onderscheiden. Zij zouden alle door vreemden, Aegyptenaren 
, Assyriers , Gfieken , Etruriers of Barbaren, gemaakt 
hebben kunnen zijn. Onder de nog bestaande bouwvallen heeft 
men er in Petra, de rotsstad der Nabataeers, dat de latere 
Grieksche, en in Baalbek (Heliopolis) en Palmyra, dat de latere 
Romeinsche vormen van bouwkunst vertoonde. De rotsgraven 
van Jeruzalem zijn blijkbaar uitgehouwen door kunstenaars, 
die volkomen gemeenzaam waren met de Dorische zuil en 
aan den geest der Grieksche kunst getrouw bleven , hoewel 
zij druiven en palmboomen en sommige Oostersche vormen 
onder de versierselen van hunne rotsgraven bijbragten. 
Onder de Semitische standbeelden en reliefs is ongetwijfeld 
het gewigtigste de zwarte bazalt-sarcophaag van ESKIINAZAR, 
Koning van Sidon. In Februarij 1855 werd deze ontdekt, 
nabij Seyde, het oude Sidon. De Fransche Consul PERETI1 
wist dit gedenkteeken magtig to worden en zond het naar 
Frankrijk , waar het in het Louvre geplaatst is, met de koninklijke 
gedenkteekenen van Aegyptische Pharao's en Assyrische 
heerschers. Het Phoenicische opschrift van den sarcophaag, door 
den Hertog DE Luvas gelezen en verklaard,is eene zeer sprekende 
uitdrukking van Semitische denkwijze. Het luidt als volgt:

DE KUNST BIJ DE SEMITE:P. 467 
In de maand van Bul, in bet veertiende jaar der regering 
van mij ESMUNAZAR, Koning der Sidoniers, zoon van Koning 
THEBUNATU , Koning der Sidoniers, sprak de Koning ESMUNAZAR 
en zeide: 
»Te midden van mijne feesten en mijne geurige wijnen ben 
ik weggerukt uit het gezelschap der menschen om te weeklagen 
en te sterven en te liggen in deze doodkist, in dit 
graf, in de begraafplaats , die ik gebouwd heb. 
»Bij dezen bezweer ik ieder koninklijk geslacht en ieder 
naensch , om dit graf niet te openen , de rustplaats van de 
geloovigen niet to doorsnuffelen (want er zijn beelden van 
goden onder hen), het deksel van deze doodkist niet weg to 
nemen en niet to bouwen boven de hoogte van dezen grafheuvel, 
de hoogte van het bed mijns slaaps , al mogt zelfs 
iemand zeggen : Luister niet naar degenen, die vernederd zijn 
(in den dood). Want dat koningsgeslacht, of die man die dit 
graf schendt, hetzij dat hij het deksel van deze doodkist afneemt, 
of boven het gedenkteeken, dat de kist bedekt, bouwt — 
mogen die geen Iijkbed voor zich bezitten onder de Repbaim 
(schimmen); mogen zij onbegraven blijven, geene zonen en geen 
nakomelingschap nalatende, en mogen de groote goden hen 
in de he houden. 
»Zoo het een koningsgeslacht is, moge hunne vervloakte misdaad 
over hunne kinderen komen tot aan het uitsterven hunner 
nakomelingschap. 
»Zoo het een (privaat) man is die den heuvel van dit graf 
opent , of die het deksel van mijne doodkist en de lijken der 
koninklijke familie wegneemt, die man is een heiligschenner. 
»Moge zijn stam niet opschieten van uit de wortels en geene 
vruchten voortbrengen , moge hij geteekend zijn door de algemeene 
afkeuring te midden van degenen, die onder de zon 
leven. 
»Want, helaas , ik ben weggerukt to midden van mijne 
feestmalen en mijne geurige wijnen, om het gezelschap der 
menschen to verlaten en mijne weeklagt uit te spreken en 
dan te sterven. 
»Ik rust hier, , ik, waarlijk , ESMUNAZAR, Koning der Sidoniers, 
zoon van Koning THEBUNATH, den Koning der Sidoniers, 
zoon van den Koning ESMUNAZAR, den Koning der Sidoniers, 
en met mij mijne moeder AllESTORETH, die priesteres was van

468 DE KUNST BIJ DE SEMITEN. 
ASTARTE, in het paleis der koningin, de dochter van Koning 
ESMUNAZA.R , den Koning der Sidoniers, die den tempel der 
groote goden bouwde, den tempel van ASTARTE te Sidon, de 
zeestad, en wij hebben beiden prachtige offers aan de godin 
ASTARTE gewijd. Met mij rust mede oxcHANNA, die ter eere 
van ESMIIN , den geheiligden god, Enedalila in het gebergte 
bouwde en mij prachtige geschenken gaf, en owl-IAN/IA, die 
tempels bouwde voor de groote Goden der Sidoniers, te Sidon, 
de zeestad, den tempel van BAIL-SIDON , en den tempel 
van ASTARTE, den roem van BAAL , zoodat de Heer ADON 
MILCBON ter belooning voor zijne vroomheid one de steden 
Dora en Japhia overleverde, met hare uitgestrekte akkergronden 
voor tarwe, die boven Dan liggen , als een pond 
voor het bezit der versterkte plaatsen, die ik gesticht heb, en 
die hij voltooid heeft als bolwerken voor onze grenzen. 
»Door dezen bezweer ik ieder koninklijk geslacht, en ieder 
man, dat zij mijn graf niet openen en mijn grafheuvel niet 
slechten , dat zij niet bouwen boven het gedenkteeken dat dit 
lijkbed bedekt, dat zij er mijne doodkist niet uithalen, in 
vreeze dat de groote god hen gevangen nerne. Anders — 
moge dat koningsgeslacht , die heiligschenners en hunne nakomelingen 
voor altijd vernietigd worden !" 
Volgens het geschrift is er geen twijfel mogelijk , of men 
had daar de doodkist van een koning van Sidon voor zich; 
en toch, wanneer zij zonder een opschrift gevonden was, zou 
niemand getwijfeld hebben aan haar Aegyptischen oorsprong. 
De von van de doodkist, overeenstemmende met de gedaante 
van eene mummie, is geheel eveneens als die der sarcophagen 
van de XIXd. dynastie , en de eigenaardige conventionele 
baard, het hoofdtooisel, het halssnoer en de havikkoppen van 
Horns op de schouders van den koning, komen geheel en al 
overeen met de drie doodkisten van de familie van den Aegyptischen 
Koning AMASIS, welke door ABBAS Basso aan den vorst 
van Leuchtenberg ten geschenke gezonden zijn. Daaruit zou 
men met den Hertog DE LIIITNES kunnen afleiden, dat ESMUNAZAR 
een tijdgenoot was van AMASIS. En inderdaad vinden 
wij, dat APRIES van Egypte omstreeks 574 v. CHR. in Phoenicia 
viel, Sidon innam en waarschijnlijk juist dezen koning in 
een stoat van afhankelijkheid van Aegypte bragt. Dit zou 
verklaring kunnen geven van den Aegyptischen still van Koning

DE KUNST BIJ DE SEMITEN. 469 
ESAIUNAZAR'S doodkist, tenzij men kunne bewijzen dat de Phoenicische 
beeldhouwkunst altijd eene dochter van de Aegyptische 
geweest is. Voor dit vermoeden zou kunnen spreken, 
dat sommige bronzen munten van het eiland Malta, dat zonder 
twijfel eene Phoenicische colonie was, in Pharaonischen stijl 
bewerkt zijn. Maar ofschoon het vrouwelijke hoofd , dat men 
op doze munten ziet, blijkbaar een Aegyptisch hoofdtooisel 
draagt en versierd met de koninklijke »Atf" — d. i. de kroon 
van OSIRIS en andere godheden , bestaande uit eene suikerbroodvormige 
muts met twee struisvederen aan de zijden en 
eene schijf op de hoorns van eene geit van voren, — vertoont 
de keerzijde daarvan echter een geheel anderen stijl, namelijk 
eene nabootsing van Assyrische kunst: een man, knielende 
en met vier vleugels voorzien. Maar de munt van Malta is 
niet het eenige voorbeeld van Assyrischen stijl op Phoenicische 
gedenkteekenen. Dr. LAYARD heeft verscheiden cylindervormige 
zegels bekend doen worden, voorzien met den Phoenicischen 
naam van den eigenaar en in Phoenicische letters. De 
gewigten in den vorm van leeuwen , die in bet paleis van 
Nimroed gevonden werden en in het Britsch Museum bewaard 
worden, zijn insgelijks van Phoenicische opschriften voorzien, 
maar men kan ze niet voor het werk van Semitische kunstenaars 
houden. Het opschrift in twee talen, dat zij bezitten, bewijst 
alleen dat er twee verschillende nationaliteiten in het rijk 
waren , en dat juist het stelsel van gewigten en maten bijzonder 
van belang geweest moot zijn voor het Semitische gedeelte der 
bewoners , daar er geene andere voorbeelden van officiele opschriften 
in twee talen onder de overblijfselen van Assyrid 
ontdekt zijn. Daardoor wordt men gedrongen om bet denkbeeld 
to laten varen, dat de Phoenicische kunst van de Aegyptische 
afstamde en men kan dus alleen zeggen, dat de Semiten 
hunne kunstvormen van de naburige volkeren ontleenden. Zoo 
schijnen de met geheimzinnige teekens voorziene gesteenten 
uit de Schrift — Urim en Thummim , die de borstplaat van 
den Hebreeuwschen hoogepriester versierden , philologisch zoo 
naauw verwant met den Aegyptischen Uraeus en Thmei (de 
teekenen van magt en waarheid), dat zij, zooals sommige kenners 
van de Aegyptische oudheid vermoed hebben , wel van 
Aegypte ontleend konden zijn. Zonder echter aan dit vermoeden, 
dat noch te bewijzen noch geheel weg te redeneren is, 
MENGELW. 1859. N°. X. 31

470 DE KUNST BIJ DE SEMITEN. 
al te groot gewigt te hechten, is het onmiskenbaar, , dat de 
beelden bij de propheten uit den laatsten tijd van het Hebreeuwsche 
koninkrijk — bij voorbeeld, het visioen van t ZECRIdL — 
geheel en al Assyrisch zijn. De adelaar, de gevleugelde leeuw, 
de os en de mensch, die later de symbolen der vier Evangelisten 
werden, zijn ons thans vrij gemeenzame bekenden geworden 
door de Assyrische reliefs uit het Louvre en het Britsch 
Museum. Zoo zijn de rollende gevleugelde bollen (orbs) der 
propheten blijkbaar dezelfde symbolische teekenen, die bij de 
Aegyptenaren HOR-HAT , de hemelsche zon, voorstelden, en 
near Ninevd en Persepolis overgebragt werden als het symbool 
voor de Feruers of beschermengelen. 
Maar de Phoenici6rs hadden geene bepaalde voorliefde voor 
Aegyptische of Assyrische kunstvormen. Zelf niet in staat om 
eene national° kunst voort to brengen, namen zij in pleats 
daarvan de Grieksche aan. De aangezigten op elle munten van 
Phoenici° en Melte, hetzij ze van een vrij nationaal bestuur 
afkomstig zijn of den naam van Perzische Satrapen dragen, 
zijn Grieksch wat den stijl betreft; zoo ook de gedenkmunten 
der Carthaagsche steden van Sicilie, in schoonheid met de 
beste van Syracuse wedijverende. »Hunne sierlijkheid is" — 
volgens GERHARD ( Ueber die Kunst der Phoenicier, , Berlin, 1848) — 
»een bewijs niet van hoog ontwikkelde, maar van ontbrekende 
nationale kunst, want een vreemde stijl kan alleen daar ingevoerd 
worden, wear geene nationale vormen to verdringen 
zijn." Zelfs het hoofd van de Cyprische VENUS, door Ross 
ontdekt en door GERHARD wereldkundig gemaakt, is in zijne 
voornaamste vormen geheel en al Grieksch en doet ons denken 
aan den vroegsten Griekschen stijl. GERHARD rekent het onder 
de voorbeelden van oud-Grieksche beeldhouwkunst, hoewel 
het op een oorspronkelijk Phoenicisch eiland gevonden werd, 
omdat wij geen ander voorbeeld van een dergelijken stijl van 
Semitische kunst kennen , terwijl de Grieksche reliefs van 
sRunts er geheel mede overeenstemmen. 
De grond van Carthago en van Noordelijk Africa, zoover 
de Punische heerschappij reikte, heeft geene gedenkteekenen 
van Carthaagsche kunst opgeleverd. Alle sporen van Punische 
beschaving zijn door de Romeinsche verovering en de 
daarop gevolgde beschaving weggeveegd. Spanje en Sardiniii 
raoeten ons dus de voorwerpen van Carthaagsche kunst leveren.

DE KUNST BIJ DE SEMITEN. 471 
Maar de bronzen standbeeldjes, die uit de Punische graven 
van Sardinid (Nuraghe) opgedolven zijn (vgl. DE LA MARMORA, 
Voyage en Sardaigne de 1829 a 1836), zijn z66 barbaarseh en 
kunsteloos, dat men ze aan inlandsche stammen had kunnen 
toeschrijven , ware het niet, dat men geheel dezelfde soort van 
afgodsbeeldjes op sommige eilanden van den Archipel en bij 
den berg Libanon gevonden had (GERHARD, t. a. p.). DAVID 
URQUHARD , de welbekende Oostersehe reiziger en diplomaat, 
bragt vijf zulke standbeeldjes med , die hij bij de Maroniten 
magtig geworden was, en die ontdekt waren gedurende zijn 
verblijf in Syrid. Zij versieren thans des Schr.'s verzameling 
van oudheden. Soortgelijke gedenkteekenen werden uit het 
oude Tyrus aangebragt door wijlen nom', , Fransch Consul 
te Smyrna. 
[In het werk, waaruit dit stuk ontleend is, vindt men afbeeldingen 
van 4 dezer monsterachtige beeldjes.] 
Al die beeldjes zijn gekenmerkt door het eigenaardige hoofdtooisel 
in den vorm van een hoorn , dat ook in de H. Schrift 
vermeld wordt, en dat tot op heden onder de Drusen de nationale 
dragt van de vrouwen gebleven is. De leelijkheid van 
deze, zoowel als van de Sardinische beeldjes, schijnt wel 
moeijelijk te rijmen met de gangbare meening aangaande den 
rijkdom en de pracht der vorstelijke kooplieden van Sidon en 
Tyrus, en de magt van Carthago; maar men kan daarom niet 
aan hun Semitischen oorsprong twijfelen , want volgens HERODonis 
(III, 37) waren leelijke en verwrongen voorstellingen 
onder de Phoenicische vormen der Godheid niet uitgesloten. 
»Wmicxxvitik,x's vermoeden," zegt GERHARD, in zijn meermalen 
aangehaald werk, ,dat sierlijkheid misschien de voornaamste 
trek geweest is van de Phoenicische kunst, wordt door de bestaande 
afgodsbeeldjes niet bevestigd; deze zijn ruw en geschikt 
om schrik aan te jagen , even als die van Mexico.... 
Alle Oostersche elementen in de Grieksche en Etrurische 
kunst," zegt hij verder, , ',die vroeger aan Phoenicischen invloed 
toegeschreven werden, kunnen tot geheel andere streken van 
Azie gebragt worden, in de eerste plaats tot Lydid (Candaules 
, Croesus), maar als men tot de bron opklimt — tot 
Babylon en Ninevd. Naar de overblijfselen van Phoenicische 
gedenkteekenen te rekenen , moet de verdienste van dit yolk 
alleen daarin gezocht worden, dat het geschikt kon omgaan 
31*

472 DE KUNST BM DE SEMITEN. 
met sommige stoffen , als brons, goud en ivoor, glas en purper; 
en verder in hunne verhouding als middenpersonen tegenover 
de hoogere kunst van binnen-Azie , doordat zij de hier hoerschende 
vormen nabootsten en westwaarts overbragten." 
Het Bemis van hoogere nationale kunst bij de Semiten , 
maakt ook dat men het aan Aegyptische en Assyrische gedenkteekenen 
moet dank wijten, dat de oude Semitische gelaatstrek 
, die nu reeds 30 en meer eeuwen onveranderd gebleven 
is, voor ons duidelijk herkenbaar bewaard is. Wij zouden hen 
niet hebben kunnen herkennen uit de werken hunner eigen 
kunstenaars, die of de Aegyptenaren , Assyriers en Grieken 
nabootsten, Of weder tot volsiagen barbaarschheid van smaak 
vervielen , maar nooit uit eigen boezem eenige innerlijke aandrift 
gevoelden om de natuur in schilder- en beeldhouwkunst 
weer to geven. 
Onze onderzoekingen over de Semitische kunst stellen in 
het helderste licht, dat er hoog begaafde menschenrassen zonder 
kunstgevoel zijn kunnen, en dat noch rijkdom, noch liefde tot 
pracht, noch het genie van uitvinding, noch beschaving de 
kunst onder hen kunnen opwekken. 
EEN TOGT NAAR DE GUANO-EILANDEN. 
Drie rotsen zonder eene enkele grashalm , wier bruine oppervlakte 
onder de heete zonnestralen, zelden door eene wolk 
opgevangen, gebarsten zijn, e rotsen, waarop sedert den zondvloed 
geen regen is gevallen, zijn tegenwoordig Peru's grootste 
rijkdom. Het zijn de Chincha-eilanden. Steeds zijn zij omringd 
met schepen, die de vettigheid welke den bodem bedekt 
wegvoeren , namelijk den guano, die de uitgeputte. akkers van 
verwijderde landen vruchtbaar moet maken. Bij dit guanodistrict 
kunnen thans ook nog de Lobos-eilanden gerekend 
worden, waarop Peru eene twijfelachtige aanspraak maakt; 
doch de guano van de Lobos-eilanden staat in quantiteit en 
qualiteit ver beneden die der Chincha's, waar alle guano van 
daan komt, die naar Engeland gaat. 
Al spoedig kon men op one schip de nabijheid der Chinchaeilanden 
bespeuren , want hoewel wij nog vijf k zes zeemijlen , 
en nog wel tegen den wind op, zeilen moesten, werd toch de

BEN TOGT NAAR DE GUANO-EILANDEN. 473 
guano-stank sterker bij elke scheepslengte die wij nader 
kwamen. 
De drie eilanden liggen op ddne lijn van het noorden naar 
het zuiden, met tusschenruimten van ddne en twee mijlen. 
Het zuidelijkste eiland is nog onaangeroerd, en te oordeelen 
naar hetgeen ik zag op een togtje, dat ik daarheen maakte, 
scheen het mij toe meer guano te bevatten dan een der twee 
anderen. Het middelste eiland, waar wij onze lading innamen 
, is nog maar weinig geentameerd ; het meest wordt van 
het noordelijkste eiland gehaald. In de hoofdzaak is de formatie 
van alle drie de eilanden eenerlei. Alle drie verheffen 
zich aan eene zijde met een loodregten rotswand ; van den 
rand hiervan daalt de guano glooijend neder tot aan het middenpunt 
, waar eene rotspunt zich boven de oppervlakte verheft 
; van hier of loopt het eiland weder zacht glooijend 
omlaag tot aan de kust , en de guano komt tot op weinige 
voeten bij de zee. Elk eiland ziet er in de verte uit als een 
afgestompte kegel. Oorspronkelijk was de bodem met rotsachtige 
heuvelen en dalen doorsneden ; maar daar de guano 
langzamerhand de dalen opgevuld en ook de heuvelen met eene 
laag overdekt had, hebben de guano-groeven dikwijls eene 
diepte van 80 tot 100 voet , maar ook wel van maar eenige 
duimen. Ofschoon de eilanden niet groot zijn, — omtrent 
twee mijlen in omvang — , is de ophooping van guano toch 
bijna ongeloofelijk. Berekeningen kunnen , juist wegens die 
zeer uiteenloopende dikte van de laag, niet anders dan zeer 
onzeker zijn ; doch ik maakte eene raming van de gemiddelde 
dikte en beyond, dat dan deze drie kleine eilanden alleen meer 
dan 250 millioen tonnen (elk van 1000 Ned. f2) zuiveren guano 
bevatten, die, wanneer men op dezelfde wijze voortgaat als 
in de laatste zes jaren, eerst in 180 jaren uitgeput zouden 
zijn, en die — tegen 5 X per ton — eene waarde van 1250 
millioen X hebben zouden. 
Een nieuwere reiziger verzekert, dat de guano reeds in de 
tijden van de Incas bekend werd , en dat de Spanjaarden het 
gebruik er van leerden van de Indianen, die hem altijd gebruikten. 
In Peru wordt hij vooral bij den bouw van mail 
en aardappelen gebruikt. De wijze waarop men hierbij te 
werk pat, is verschillend van die in Engeland. Wanneer de 
planten boven den grond komen wordt er een smalle voren

474 EEN TOGT NAAR DR GUANO-BILANDEN. 
of om elke plant heen , Of langs de rij getrokken. In dezen 
voren doet men eene kleine hoeveelheid guano en dekt er de 
aarde losjes over keen; dan wordt het geheele veld 20 tot 24 
uren onder water gezet. Na verloop daarvan wordt het water 
afgeleid, en de werking dezer behandeling is dan spoedig aan 
het voorspoedige groeijen der planten zigtbaar. Waar geene 
genoegzame hoeveelheid water voorhanden is, worden andere 
middelen van besproeijing aangewend ; maar de guano wordt 
nooit met de hand uitgezaaid, zooals in Engeland. De naam 
zelf is Indiaansch, en luidt oorspronkelijk huanu, dat de excrementen 
der dieren beteekent ; de Spaansche Peruanen veranderden 
dit in huano, en daar zij de h zoo sterk aspireren, 
hebben de Engelschen het woord van hen als guano overgenomen. 
Hij wordt overal op de kusten van Zuid-America, 
zelfs tot aan Kaap Horn aangetroffen, doch die van de Chinchaeilanden 
wordt voor den besten gehouden, waarschijnlijk wegens 
zijne buitengewone droogheid, daar deze eilanden op eene 
hemelsbreedte liggen waar aan die kust geen regen valt. 
En nu, nadat wij tusschen het noordelijke en het middelste 
eiland het anker uitgeworpen hebben, daar wij van het laatste 
onze lading moesten innemen , willen wij eene boot huren en 
den verbazenden mesthoop van nabij in oogenschouw nemen. 
Wij varen om het halve eiland keen, om aan de landingsplaats 
te komen , en stappen op eene smalle zandige kust aan 
land, die juist voor ons gemak daar schijnt te zijn gemaakt. 
Onze komst jaagt duizenden watervogels op, maar deze duizenden 
worden als niets gerekend , want men vertelt ons, dat 
de schepen alle vogels verjaagd hebben. Boven ons vliegt een 
zwerm pelicanen, die als haviken boven het water zweven, 
en ook op dezelfde wijze op hun aas neOrschieten. Een van 
hen valt juist op dit oogenblik naar beneden , alsof hem een 
kogel door den kop geschoten ware, maar nadat hij ondergedoken 
is, ziet men hem weder naar boven vliegen , met een 
visch , die in zijn snavel spartelt. Digter bij ons, ja bijna 
om onze hoofden fladderende, zijn rotganzen , meeuwen, guanovogels 
en tallooze andere vogels van onbekenden naam en 
vorm. Op eene alleenstaande rots aan de lage zijde des eilands 
staat de penguin, de domind der matrozen , dus genoemd om 
zijn zwarte kleed , zijn witten hals on zijn deftig uiterlijk. 
Zijne korte, ver achteruitstaande pooten, en zijn lange ligchaam

BEN TOGT NAAR DE GIIANO-RILAINDEN. 475 
zijn niet zeer geschikt voor eene wandeling op het strand; 
maar hij kan uren lang op eene kleine door de golven bespoelde 
rots zitten, oogenschijnlijk in zoo diepe verstrooidheid, dat 
men in de verzoeking komt, om hem met de hand te grijpen. 
Maar juist als de boot hem nabij komt, en er reeds eene hand 
uitgestoken is, om hem in den nek te pakken , verwijdert hij 
zich hall over kop op zeer oneerbiedige wijze , duikt onder 
de boot been en laat zijn kop weer zien op ongeveer een 
kwartier afstands in zee, waar ieder hem vangen mag die 
kan, want hij is de vlugste zwemmer en de beste duiker. — 
Met weinige schreden zijn wij bij den guano en met nog eene 
tot aan de knie er in. 
De guano heeft zich gelijkmatig opgehoopt, de onderste lagen 
zijn door het gewigt der bovenste ineengedrukt, en hebben eene 
donkerroode kleur gekregen, die, hoe digter bij de oppervlakte, 
des te lichter wordt. De oppervlakte zelve heeft eene 
witachtig bruine korst, die door de zon geheel uitgedroogd is. 
Onder deze korst vindt men een aantal eijeren en nesten. Zij 
is door de vogels compleet in cellen ingedeeld, diepe langwerpige 
gaten, die de dieren er met de pooten in krabben, 
en waarin zij hunne eijeren leggen, zelden meer dan twee in 
een nest. Doze gaten, die dikwijls in elkander uitkomen, 
vormen lange galerijen met verscheiden ingangen, en dit mijnsysteem 
is op zoo uitgebreide schaal aangelegd, dat men op 
het gansche eiland bezwaarlijk een voet verzetten kan, zonder 
er tot aan de knie in te zakken en door een harden snavel 
gekitteld to worden, die onze onbedekte beenen aangrijpt. 
Nadat wij met groote moeite, en met verlies an verscheiden 
vierkante duimen huid van onze beenen, het hoogste punt des 
eilands bereikt hadden , daalden wij of naar de zijde waar de 
groeven zijn, en bereikten weldra de hoofdstad. Zij ligt op 
eene kleine van guano bevrijde ruimte en bestaat uit 20 of 
30 ellendige hutten. leder van doze woningen is zamengesteld 
uit vier lange palen, die in den grond geslagen zijn; het vlakke 
dak bestaat uit stroomatten en door dezelfde bekleeding wordt 
de but aan drie zijden gesloten, terwijl de andere zijde open 
gelaten is. Behalve eenige ruwe banken, twee of drie pannen 
en eenige tinnen kroezen en schotels, hebben daze woningen 
geen huisraad. In een paar dier hutten staat eene kleine 
botiga (eene aarden kruik van eon vreemd maaksel), die met

476 EPA. TOGT NAAR DE GUANO-EILANDEN. 

pisco , eene soort van brandewijn , gevuld is. Voor bedden 
dienen dunne matten , en maar enkele bewoners zijn in het 
bezit van de gewone roode deken der Peruanen. 

Kleederen schijnen bijna geheel afgeschaft te zijn ; een oude 
poncho en eene versleten katoenen broek maken de kleeding 
uit der aristocratie, maar velen loopen geheel naakt. EAne 
hut, die er iets fatsoenlijker uitziet dan de anderen , wordt 
bewoond door twee Engelsche matrozen, die zin in het eiland 
gekregen hebben, en zich loodsen noemen, daar zij aanspraak 
maken om het opzigt over de schepen te hebben terwijl ze 
geladen worden, en ze voor anker te brengen. 

Digt bij de stad loopt een ruw, steil pad naar zee, waar 
langs de benoodigdheden en het water, dat de schepen moeten 
meebrengen , aangevoerd worden. 

Op het noordelijke eiland is eene dergelijke verzameling van 
huizen , maar grooter ; hier woont ook de commandant, een 
oudachtig heer met een militair voorkomen, — een van de 
hoogste aristocratie, want hij bewoont een huis, dat een venster 
bezit. Op dit eiland wonen door den bank een paar honderd 
personen , op het middeiste maar tachtig. Hun aantal wisselt 
echter of naar de meerdere of mindere vraag naar guano. 
Het zijn meest alien Indianen, en zij schijnen tamelijk tevreden 
te zijn op hun stoffig grondgebied, ofschoon alles wat hen 
omringt, zelfs de eetwaren, met guano als doortrokken zijn. Zij 
verdienen veel geld, leven naar hun smack tamelijk goed, werken 
des nachts en rooken en slapen overdag. Om hunne verdiensten op te krijgen, maken zij van tijd tot tijd een uitstapje naar Pisco, waar zij hun geld tamelijk op dezelfde 
manier als onze matrozen doorbrengen, als men namelijk Piscobrandewijn en Chiche (maisbier) in de plaats van jenever of 
bier, en guitar en fandango in plaats van de viool stelt. 

Om den guano te laden zijn de gravers oorspronkelijk aan 
den hoek van de steile zijde des eilands begonnen en hebben 
zoo landwaarts voortgewerkt, zoodat het uitgegraven gedeelte 
het voorkomen heeft van een vierkant, dat in een heuvel ingegraven is. De steile, loodregte zijde van de rots, die van 
den zeekant als een muur omhoog stijgt, en de steilte der kusten 
maken het bevrachten der schepen bijzonder gemakkelijk. Op 
den top der rots is eene groote omheining uit palen gemaakt, 
en met sterke ketenen rondom bevestigd. Die kan vier- tot 


EFS TOGT NAAR DE GUANO-EILANDEN. 477 
vijf-honclerd ton guano bevatten ; van boven is deze ruimte 
zeer wijd en loopt schuinsch toe tot aan den uitersten rotsrand, 
waar eene smalle opening aangebragt is. Hierin past 
eene lange wijde slang van zeildoek , die van den top der rots 
tot bijna aan de oppervlakte der zee afhangt. Wanneer het 
schip door middel der booten genoeg guano voor ballast ingenomen 
heeft, dan komt het aan deze slang, wier eind aan 
boord genomen en door het groote luik wordt gestoken. De 
guano loopt op die wijze met een voortdurenden stroom in 
het ruin, nagenoeg, 350 ton per dag, en de omheining boven 
wordt des nachts weder door de Indianen gevuld. Zij slepen 
den guano in zakken op hun rug aan, waarbij zij iedere keer 
ongeveer tachtig pond dragen. 
Bij het inladen of ingieten zelf zijn er enkelen boven bezig 
om den guano in de slang te werken ; aan hare opening staat 
een Indiaan, die, door het aantrekken of vieren van eene 
lns, het afloopen van den guano langzamer of spoediger laat 
gaan of des gevorderd kan doen ophouden. Ook zijn er op 
verscheiden plaatsen van de slang touwen aangebragt, die 
naar de masten van het schip en zoo verder naar het dek 
loopen , waar aan ieder touw een man staat, die door inhalen 
en vieren de slang in beweging houdt, waardoor zij niet zoo 
ligt verstopt raakt. Dit gebeurt echter toch nog wel eens, 
en dan behoort er nog al wet toe om de zaak weer in orde 
te brengen, daar de guano door de drukking dan tot gene cornpacte 
massa zarnengeperst wordt, zoodat somtijds de slang opengesneden 
moet worden. Dikwijls gebeurt het dat er een vogel 
mede in de slang geraakt en zoo in het schip komt, en op 
een der beide eilanden is eens een Indiaan bij ongeluk mede 
er in gpgleden ; hij werd er aan het andere einde dood uitgehaald. 
Op ieder eiland zijn twee zulke omheiningen met 
eene slang, waarvan de eene veel kleiner is en slechts tot het 
vullen der booten dient. 
Ook wij moesten nu eindelijk aan 't werk. De ballast wordt 
opgeheschen en over boord geworpen en de groote sloep is 
ijverig in de weer om er guano your in de plaats te brengen. 
Dit is een zeer onaangenaam werk. Ik behoorde tot de bemanning 
dier sloep, en daar er natuurlijk vrij wat wedijver 
tusschen de verschillende schepen bestaat, om het eerst klaar 
te komen, waren wij dag en nacht in beweging. Wij gingen

478 ERN TOGT NAAR DE GUANO-RILANDEN. 
des nachts van het schip of en bleven onder de slang liggen 
tot aan den morgen , om de eerste lading voor onze sloep in 
te nemen. 
Toen de dag aanbrak , waren wij derhalve blijde de slang 
in onze sloep te krijgen en ons te kunnen opvrolijken met in 
afschuwelijk Spaansch den Indiaanschen wachter toe te roepen, 
dat hij den guano kon laten loopen. In weinige oogenblikken 
kwam de lading naar beneden , en oogen , mond en neus 
stoven vol met het bijtende stof, dat zeer gemakkelijk in de 
sloep Hep, totdat zij tot aan den rand vol was en de geheele 
bemanning er als een deel van de lading zelve uitzag. Een 
oude zeeman , wiens schaduwrijke bakkebaard en lange haar 
mest genoeg bevatten om een klein landgoedje vruchtbaar te 
maken , vervloekte in energische bewoordingen alle landhuishoudkundigen 
ter wereld, dat zij matrozen gebruikten om hun 
vuile werk to doen, in plaats van zelf te komen en den guano 
in hunne eigen breedgewielde wagens naar huis te rijden. Toen 
de sloep geladen was, stuurden wij langzaam naar bet schip, 
waar onze lading, in zakken gedaan , de pleats van den ballast 
innam. Deze soort van arbeid duurde drie weken , eer de 
beurt aan ons was, om onder de groote slang te komen. 
Onze kost aan boord zou voor velen zeer uitlokkend geweest 
zijn. Schildpad was ons gewone geregt , daar het voordeeliger 
was om een dollar voor eene schildpad van 50 l 60 pond to 
geven, dan vleesch van Pisco te laten komen. Onze schildpadsoep 
zou echter aan een diner eene slechte figuur hebben 
gemaakt, schoon zij voor matrozen dik genoeg was. Verder 
hadden wij bataten, cone soort zoete aardappelen, die zeer groot 
zijn, en bijzonder in den smaak der Engelsehen vallen. Pura, 
eene soort van wortel, die veel overeenkomst beeft met den 
pastenakel, visschen en vogels, zeer vele specerijen , benevens 
overvloed van vruchten , meloenen, druiven , bananen , 
moyas (eene soort van peren), alligator-peren, enz. De proviandsloep 
was altijd vol met allerhande artikelen van dien 
aard. Van tijd tot tijd bragt zij ook enkele zakken vol pisco 
mode, die als smokkelwaar met de noodige formaliteiteh gesluikt 
wend. 
Eindelijk kwam een dier Engelsche matrozen die op het 
eiland wonen, en bragt ons aan het strand in de goede ligging 
om onze lading in te nemen. Tevens kwamen er ook een

EEN TOGT NAAR DE GIIANO-RILANDEN. 479 
half dozijn Indianen, of Cholos, zooals wij ze noemen; een 
naam, dien de matrozen aan alle Peruaansche inboorlingen 
geven, ofschoon hij eigenlijk maar een enkelen stam toekomt. 
Het werk dezer lieden bestaat hierin, dat zij den guano in 
het ruim uitspreiden, als hij uit de slang loopt. Wat dat voor 
werk is, kan men ligt begrijpen: de atmospheer in het ruim 
is dadelijk vol stuivenden guano, en hierin werken de Indianen 
zoo goed als naakt; zij hebben een bos werk voor 
mond en neusgaten gebonden, dat 'wel lucht maar geen stof 
doorlaat. Bovendien zijn zij in twee ploegen ingedeeld, die 
elkander telkens om de twintig minnten aflossen. Zoblang zij 
aan 't werk zijn, zijn zij zeer vlijtig, hanteren hunne scherp 
toeloopende schoffels met eene handigheid, die zelfs den matroos 
verbazen moet, en komen, wanneer zij afgelost zijn, uitgeput 
en in zweet badend op het dek. En in dien toestand drinken 
zij een goeden schep koud water, en eerie groote dosis onvermengden 
rum of pisco er boven op, gaan dan in het koelste 
gedeelte van het schip liggen, en blijven daar totdat het 
weder hunne beurt wordt, om den schoffel op te nemen. 
De equipage wordt gebruikt, om de lijnen te besturen, die 
aan de slang zitten, en ook dezen zijn, ofschoon zij nog in 
de open lucht werken, genoodzaakt om het verband van werk 
to gebruiken, want de stofwolken, die uit het ruim opstijgen, 
zijn verstikkend. Het schip is van de kiel tot den wimpel 
met guano bedekt, die zelfs in de kajuit van den kapitein en 
in het keukengereedschap van den kok doordringt. Zelfs de 
ratten moeten niezen, en bet gansche schip is in eene groote 
houten snuifdoos veranderd. Dit lijden duurt intusschen niet 
lang; drie dagen zijn doorgaans genoeg, om een groot schip 
vol to laden. Na den derden dag was ik echter hartelijk blij, 
toen de luiken gesloten, de ankerkettingen opgehaald werden, 
en de kluiver weer naar Pisco wees. 
her bleven wij drie dagen, die wij hoop noodig hadden 
om het schip schoon to waken en te beproeven of er de oude 
kleur weer op wou komen. Want toen wij Chincha verlieten, 
waren ra's, masten, zeilen, touwwerk en de gansche romp 
van onderen tot boven met een allersmerigst bruin overdekt. 
(NI het Engelach.)

480 CHAMPAGNE-STIJL. 
CHAMPA GNE-STIJL. 
RISTORI, de gevierde tragedienne, de gelukkige mededingster, 
maar in zeker opzigt ook de antipode van RACHEL, — is, zoowat 
in de warmste dagen van dezen warmen zomer, in Amsterdam 
geweest. En ziet, de kalme hoofdstad , waar de kunst toch 
niet op den troon en goede smaak niet altijd voorzit, waar Italiaansch 
minder bekend is dan Grieksch en vooral Hebreeuwsch, 
is in eene soort van roes gekomen , en heeft al hare krachten 
ingespannen om te bewonderen, wat zij nu eenmaal wist, dat 
bewonderd moest worden. 
Aardig was het de menschen ik bedoel het gros, — 
over hetgeen zij gezien en gehoord hadden te hooren spreken. 
leder wist u te vertellen, dat bet mooi was, en onbegrijpelijk 
mooi, en goddelijk mooi, en o zoo mooi ! maar erg warm in 
de zaal; doch daarbij bleef het, en het gesprek over RISTORI 
was dan ook spoedig uitgeput. Eens recapituleren , waarin 
juist hare kracht, waar ook misschien hare zwakke zijde was, 
hoorde men slechts weinigen doen. En waagdet gij het eens 
voorzigtig en beschroomd de bedenking to opperen , dat zij, 
ja in natuurlijkheid van houding en gebaren, in levendigheid 
en uitdrukking van gelaat en oog onvergetelijk en onovertroffen 
is, — maar dat joist hare overmaat van kracht haar 
wel eens tot te heftige opvatting barer rol, en het zuidelijke 
bloed wel somtijds ietwat tot gezwollenheid in de voordragt 
en declamatie verleidde, — ah! dan waart ge een ketter, een 
vitter, , een wijsneus. Trouwens dat hadt ge ook reeds kunnen 
voorzien , toen gij bij de voorstelling tegenwoordig waart, waar 
men, — naar de stalen wet eenmaal door het classieke Schellinkje 
gesteld , — juist het hardst applaudisseerde na de passages waar 
de voile, krachtige stem zich het Iuidst bad doen hooren. 
Maar Amsterdam had nog andere organen. Vooreerst eene 
kleine, zeer kleine, keurbende uit het aantal bewonderaars, 
die haar eene fatsoenlijke serenade hebben gebragt, — helaas! 
maar met de helft der bestemde musicanten , daar een treurig 
ongeluk van een wagen de andere helft tot levenslange of 
tijdelijke invaliden had gemaakt. Die serenade zelve had goed 
kunnen zijn ; maar de smalle gemeente der hoofdstad wilde 
ook op hare manier grappig wezen. Toen de Italiaansche, ver

CTIAMPAGNE-STIJL. 481 
getende dat zij niet in het land der Corinna's was, zelve hare 
magtige stem over de vergaderde menigte in de Doelenstraat liet 
heerschen — verhief een Jordaangenie, petillerende van Goudsbloemsgrachts- 
nu Willemstraatsgeest, den mysterieusen galm van 
Ouwe hoe- den, en natuurlijk begon men te lagchen in plaats van 
te luisteren. — Zij verstaat geen Hollandsch , zij die hierdoor 
zoo grof geinterpelleerd werd, en is nu misschien wel geneigd 
te gelooven , dat die kreet eener weinig schoone, maar toch 
eigenaardige harmonie , werkelijk geestig moet geweest zijn. 
Ten anderen hebben de dagbladen gebazuind en gefanfaard 
wat ze konden. Zij hebben haar gansch eenvoudig beschouwd 
als boven de critiek — en dat was eene billijke beleefdheid 
voor de vreemdeling ! — en dus slechts gewedijverd , wie het 
handigst in het zamenlappen van hoogdravende zinnen van 
lof en vergoding was. Om het te varieren werd er b. v. eens 
een heel artikel gewijd aan de warmte in de schouwburgzaal; 
maar dat was slechts een sierlijke omweg om hetzelfde doel 
te bereiken. Immers dat bij zulke warmte de zaal zoo vol was, 
dat was wel het beste — en stellig ook het meest practische 
en duidelijke bewijs, — dat zij bovenmenschelijk schoon speelde. 
Een Bier courantartikelen heeft echter bijzonder mijne aandacht 
getrokken, door de stoute dosis van bombast, die daarin 
werd uitgestort. Het is niet met inkt, — ook niet met bloed, 
maar met champagne, met aether, wat weet ik het, misschien 
met rumgrog of jenever geschreven. Maar het is ondertusschen 
zulk een fraai staaltje van reclame-stiji, dat wij alleen 
uit een letterkundig oogpunt meenden daartegen protest te moeten 
aanteekenen — neen , er ons mede te vermaken. Het staat in 
het Handels- en Effectenblad van 25 Junij ; maar het is geenszins 
omdat wij iets tegen dat blad hebben, dat integendeel 
door verbazende activiteit in zijn korte leven reeds wonderen 
heeft gedaan , door zich zoo spoedig tot een geduchten concurrent 
zelfs van het Handelsblad te verheffen. Ook vragen 
wij den ons onbekenden n., die het artikeltje teekende en 
door latere artikeltjes getoond heeft ook wel verstandiger te 
kunnen stellen, verschooning , dat wij nu juist op zijne zonde 
tegen smaak en stijl — waarin hij zoovele medezondaars heeft, — 
bij toeval stuiten en haar releveren. 
Maar der moeite waard is het om dien zeepbellenpracht van 
stijl en woorden te lezen.

482 CHAMPAGNE-STIJL. 
Statig is de aanhef: »Reeds zijn twee der vier kostbare (toch 
nog goedkooper dan die van RACHEL) voorstellingen van de 
groote tragedienne heengevloden. Nog slechts tweemalen zal 
het ons gegund zijn..." — Het is wel zaak tot tweemalen te zeggen 
, dat er nog maar twee voorstellingen te wachten zijn, 
dear men zeker kan zijn, dat het een logen is ; immers bij 
zulke zaken komt er altiid nog een, twee of weer toegiften. 
En wat zal ons nu gegund zijn, altijd als wij gaan kunnen 
en willen ? 
... »in voile teugen den nectar te zwelgen"... Dear zijn 
wij op de potitische hoogte! en bij dien nectar behoort ook 
weer dan een alledaagsch woord : in te drinken is niet genoeg, 
zwelgen moet het zijn, dat wel meer aan solide dan aan liquide 
spijzen doet denken, en aan der honden dan aan der menschen 
manier van eten , maar toch iets grootschklinkends heeft. Wat 
voor soort van nectar het is wordt nader omschreven — en 
het is noodig ook. 
... »die aan de zoete lippen, aan de welluidende, voor alle 
buigingen vatbare stem" (dat is mijne stem ook, hoewel ik het 
in het gebruik maken van die vatbaarheid maar niet ver gebragt 
heb), »aan de onberispelijke zoetvloeijende uitspraak, aan 
de buigzame rijzige gestalte, aan de(n) schoon gevormde(n) arm, 
aan den edelen majestueusen gang, met een woord: aan bet 
harmonisch geheel der met elle vereischte gaven voor eene 
treurspelspeelster uitgeruste vrouw, ontstroomt." — Oef! wij 
zijn er. Kom nu tech eens even tot bedaren van dezen ultrapolitischen 
roes. Wat is dat tech voor nectar, die aan al die 
dingen ontstroomt, aan de lippen, aan de stem, aan de nitspraak, 
aan de gestalte, aan den arm, aan den gang, en summa 
summarum aan het geheel? Uit tastbare dingen en abstracte 
begrippen meet die nectar dan maar uitstroomen ; zelfs aan 
bepaalde ligchaamsdeelen, en dan bij zulke inspanning in die 
warmte! denk maar niet verder na. — Dan komt de solennele 
vraag: 
»Waarmede zullen wij beginnen , waarmede eindigen, om 
den geweldigen indruk, het peillooze (peilloos) diepe effect" 
(zelfs een goede billardspeler zou u kunnen zeggen , dat een 
indruk diep, maar een effect niet anders dan krachtig, sterk 
wezen kan) , » dat de hoogste (I) verpersoonlijking van de 
dramatische kunst, dat het onbereikbare genie van ADELAIDE

CHAMPAGNE-STIJL. 483 
RISTORI in de rol van PHEDRA op ons gemaakt heeft, te beschrijven 
? 1" 
Begin dan maar niet, of, eenmaal z66 begonnen, eindig dan 
maar zoo spoedig mogelijk ! Maar onze courantenbard vindt 
het statiger met bombast te begin nen en met nonsens te eindigen. 
Van dien indruk, »dien het op ons gemaakt heeft" denk ik 
eigenlijk dit: Men heeft dorst gekregen , is uit de comedie 
near een cafe gegaan , heeft Beijersch bier of Champagne gedronken 
en zich toen moedig, zeer moedig gevoeld om eens 
klaterend te humbugiseren. 
»Waar vinden wij, geschokt, geroerd , in ons diepste gevoel 
aangegrepen en overweldigd ale wij zijn door hare onbetwistbare 
artistische superioriteit, woorden genoeg om ...?" 
Woorden genoeg? In den inktpot. Smeer maar toe ! maar 
gedachten , dat is wat anders. 
... »de onbegrensde bewondering, waarmede wij vervuld 
zijn over haar vulcanisch spel ..." 
Wat is dat voor spel, is het nog iets anders dan eene 
parabolische uitdrukking voor smidswerk? 
»lucht te geven (?), waar vormen, om uit te drukken, 
wat wij ten voile beseffen" (dat zegt nog al wat), »namelijk, 
dat RISTORI de Phddra" (hier dus de tragedie van dien naam) 
»opgevat heeft, zooals eene PHEDRA" (hier dus de persoon) »begrepen 
, en in den worstelstrijd van zoo vele en verschillende 
en hevige , baron boezem bestormende en verterende" (nog 
meer ?) »hartstogten opgevat kan worden ," enz. 
Eilieve I loopen doer dan al die hoogdravendheden op nit, 
om te vertellen, dat RISTORI Phaedra opgevat heeft, zooals 
Phaedra opgevat kan warden? En aangezien PHAEDRA gruwelijk 
slecht, middelmatig en zeer joist opgevat kan worded, zoo 
zegt die gansche woordenpracht volkomen niets. Al wat wij 
dus tot nog toe gelezen hebben leert ons niets enders, dan 
dat er nog maar twee voorstellingen te wachten waren, en 
dat is toevallig juist anders uitgekomen. 
Gij hebt echter Been lust, waarde lezer ! bet geheele atuk 
op die wijze te doorloopen. Trouwens in bet , veKvolg wordt 
bet dan oak iets dragelijlier. Lloewel altijd in denzelfdeir 
kermistoon , wordt er toch eene soort van verslag der voorstelling 
gegeven. 
Treffend is echter wear de laatste greep.

484 
CHAMPAGNE-STIJL. 
»Ach I de dood verduistert haar gezigt, wij zien haar 
sterven ... nog dOn snik en zij is niet meer 
»En nooit heeft de arts aan de doodsponde een natuurlijker 
afsterven tot in de kleinste bijzonderheden aanschouwd." 
Lieve vriend ! als een arts een afsterven tot in de geringste 
bijzonderheden aanschouwt, dan is de patient dood, dat verzeker 
ik u, en als diezelfde verschUnselen zich bij RISTORI 
vertoond hadden , dan zou zij twee dagen daarna niet weder 
opgetreden zijn. Blijf toch bij zinnen ! 
De natuurlijkheden eindigen met een »schitterend Licht" dat 
anderen overschaduwt, — volgens eene nieuwe wet, die een 
lichtgevend voorwerp laat doen, wat anders het werk van een 
lichtonderscheppend voorwerp is. 
Het getuigt van goeden smaak msTorti's spel te bewonderen, 
maar niet om het in zulke termen te doen. 
VOORGENOMEN TOGT NAAR SINAi. 
De met roem bekende reiziger in Zuid-Africa, FRANCIS GALTON, 
is voornemens om met een anderen hartstogtelijken Engelschen 
reiziger, den Heer SPOTTISWOODE, in dezen herfst naar het schiereiland 
Sinai te reizen, om dit voor de geschiedenis zoo gewigtige 
land gedurende eene reeks van maanden naauwkeurig op te 
nemen. Ondanks de menigte verdienstelijke reisbeschrijvingen 
van beroemde en minder beroemde mannen, die dit schiereiland 
doorreisd hebben, is onze kennis daarvan toch nog zoo 
gebrekkig, dat er geene kaart van bestaat, die volkomen vertrouwen 
verdient, terwiji men de geschiedenis van den togt 
der Israeliten nog niet behoorlijk critisch heeft kunnen nagaan. 
Wij begroeten derhalve deze onderneming met levendige belangstelling 
en de beste wenschen voor een goeden uitslag. 
De reizigers zullen door de Engelsche Admiraliteit voorzien 
worden van instrumenten, die niets to wenschen overlaten. 
PETERMANN'S Mitth., 1859, No. 5. 
(Zoodra en zoo dikwijls als er later iets over deze onderneming, 
wanneer ze werkelijk tot uitvoering komt, bekend 
wordt, zullen we onze lezers daarmede bekend waken.)

MENGELWERK. 
OVER DE KUNSTMATIGE VORMSVERANDERING VAN HET HOOFD 
EN ANDERE LIGCHAAIISDEELEN BIJ VERSCHILLENDE 
VOLKEREN. 
DOOR Dr. VON JzIGER. 
MET AANTEEKENINGEN VAN 
D'. A. SASSE 
Men mag het als een menschkundig raadsel beschouwen, 
dat bij nagenoeg alle volkeren , zoowel in den zoogenaamden 
natuurstaat als bij meerdere of mindere hesehaving, de zucht 
bestaat en ook het gebruik heerscht, om den natuurlijken vorm 
van enkele ligehaamsdeelen meer of minder geweld aan te doen, 
Wilde men dit onderwerp geheel volledig behandelen , dan 
zou men kunnen beginnen met de ondoelmatige kleeding bij 
het vrouwelijke geslacht, die velerlei schadelijke gevolgen en 
belemmering in hare moederlijke betrekking ten gevolge heeft. 
Verder zou men kunnen spreken over de bekende gewoonte 
om de jonge kinderen lang in dezelfde ligging te houden, terwijI 
de vrije beweging der ledematen bijna geheel onmogelijk 
gemaakt wordt, en het door dat inpakken alleen gemakkelijker 
wordt om met het kind om te gaan. De beschaafde 
Europeaan heeft dit gebruik gemeen met den wilden Indiaan, 
die op zijne togten niet buiten eene dergelijke inrigting kan, 
mar het overigens met alle voorzigtigheid en zelfs eenigermate 
sierlijk doet. Die handelwijze heeft, voor zooverre zij 
nog later voortgezet wordt, de verlamming of althans werkeloosheid 
der spieren die het oor bewegen, ten gevolge, zoodat 
slechts zeer weinig menschen dit willekeurig bewegen kunnen. 
Maar dit onderwerp behoort meer tot het gebied der geneeskunde 
of liever der (nog te weinig in het doen en laten 
des yolks doorgedrongen) gezondheidsleer. 
(*) Deze aanteekeningen zijn tusschen [ ] geplaatst. 
MENGELW. 1859. r. XL 32

486 OVER DE KUNSTMATIGE VORMSVERANDERING 
Om met de verminkingen aan het hoofd te beginnen, willen 
wij vooreerst herinneren aan het bij sommige volkeren gebruikelijke 
afslijpen of vijlen der tanden, eene bewerking, 
waarvan het doel niet geheel duidelijk is, en die overigens ook 
van geringe beteekenis is, omdat zij weinig verandering brengt 
in het voorkomen. Daarentegen is een van de zonderlingste 
gebruiken, de vooral bij vele volkeren van America in zwang 
zijnde kunstmatige of liever gewelddadige verandering 
van den vorm des schedels bij kinderen, hetgeen kort na 
de geboorte plaats vindt. De oudste graven der Peruanen bewijzen 
voldoende, hoe oud dit gebruik is. Het heeft zich tot 
op onzen tijd bij eenige Indiaansche stammen van America 
staande gehouden, terwijl het aan de Peruanen door eene 
synode van het jaar 1585 streng verboden werd, om verder 
zoo met hunne kinderen to handelen. 
De wijze waarop men daarbij te werk gaat, is bij verschillende 
volksstammen eenigzins verschillend, al naar den vorm 
welken de schedel hebben moet. Volgens de berigten van 
MEIJEN, MORTON en TSOHUDI, die hierbij als ooggetuigen spreken , 
gaat men in de hoofdzaak op de volgende wijze te werk: 
Het kind words spoedig na de geboorte op eene met mos 
of gras bedekte vaste onderlaag gelegd, dan eene kleine 
plank met banden voor het voorhoofd vastgemaakt, zoo dat 
tusschen de plank en het voorhoofd ook eenig mos of gras 
komt, en op die wijze de schedel van voren naar achteren — 
gedeeltelijk ook door middel van de handen van ter zijde — 
zamengeperst. Ongeveer acht maanden blijft het hoofd van 
het kind z66 ingepakt; na verloop van dien tijd zijn de naden 
van de beenderen des schedels zoo stevig geworden, dat de gewenschte 
vorm voor altijd blijft bestaan. Tegenwoordig heeft die 
gewelddadige verandering van den schedelvorm echter zelden 
ineer plaats, gedeeltelijk ten gevolge van het boven bedoelde 
verbod, gedeeltelijk ten gevolge van de zich nitbreidende beschaving. 
Vroeger schijnt het meer gediend to hebben als 
onderscheidingsteeken van hoogere geboorte, vooral voor de 
mannelijke afstammelingen der hoogere standen. Onder de 
Indianen van de Columbia-rivier heeft de afplatting van den 
schedel bij voorbeeld zulk eene hooge beteekenis, dat zij aan 
hunne slaven, die grootendeels van de naburige stammen afkomstig 
zijn, niet veroorloofd worth. Opmerking verdient het,

VAN NET DOOM, ENZ. 487 
dat, zooals TSCFIUDI en MORTON zagen , de sehedelvorm , bij 
kinderen zoowel ale volwassenen, onder de bewoners van Peru 
wier schedel niet kunstmatig verwrongen was, rond was, een 
schedelvorm die aan dat menschenslag bijzonder eigen is. Dientengevolge 
moet men verklaren, dat eene kunstmatige misvorming 
van het hoofd, die gedurende verscheiden geslachten 
plaats gevonden heeft, geen erfelijk verschil in den schedelvorm 
te weeg gebragt heeft. 
Frrzment beschrijft in het 5de DI. der Denkschriften der 
mathematisch-physikalischen Classe der Wiener Akadernie een 
schedel, die bij Graffenegg in Neder-Oostenrijk gevonden werd, 
on die op soortgelijke wijze misvormd was ale de schedels der 
oude Peruanen. Volgens latere onderzoekingen behoorde die 
schedel tot den stam der Avaren , die reeds in 563 n. 
Pannonia of Hongarije en een deel van het tegenwoordige 
Oostenrijk in bezit hadden , en eerst in het jaar 791 door den 
in de geschiedenis zoo gedenkwaardigen 52daagsehen veldtogt 
van Keizer KAREL den Groote uit Oostenrijk verdreven en tot 
aan de uitmonding van den Raab in den Donau teruggedrongen 
werden. FITZINGER wijst tevens op de gelijkenis tusschen 
dezen vervormden schedel en het beeld van ATTILA, den Koning 
der Hunnen, op een ouden gedenkpenning. Aan den anderen 
kant wijst FITZINGER op de overeenkomst tusschen dezen schedelvorm 
en dien van de schedels, die in de Krim gevonden werden. 
Het beeld van ATTILA zelf op den bedoelden gedenkpenning wordt 
door anderen meer met het Mongoolsche ras vergeleken , en 
daarvan de gewoonte afgeleid, dat eenige Hunnen bij hunne 
kinderen het gezigt en vooral den neus platdrukten, om hun 
daardoor meer van den gezigtsvorm bij het heerschende Mongoolsche 
rae te geven. In de Krim en in de landen die aan 
de Zwarte Zee grenzen, bestond het gebruik om bet hoofd to 
vervormen reeds van ouds. HIPPOCRATES maakt reeds gewag 
van de gewoonte om den schedel bij jonge kinderen door binden 
hooger te maken. De volkeren waarbij dit gebruik heerschte, 
noemt hij Macrocephali; maar zeker ten onregte neemt hij 
aan, dat deze eerst kunstmatig te weeg gebragte schedelvorm 
in vervolg van tijd erfelijk geworden is. Immers deze meening 
wordt door hetgeen boven ten aanzien van de Peruaansche 
schedels aangevoerd is, wederlegd. Bij de Caraiben en eenige yolksstammen 
in het Noorden van Peru, vooral ook bij de Indianen 
32

488 OVER DE KUNSTMATIGE VORMSVERANDERING 
in de Oregonstreken aan de Columbia-rivier heerselit integendeel 
de gewoonte om den schedel naar beneden te drukken. 
Een van deze volksstammen noemt men daarnaar pla th oofde n 
(flatheads). 
Vroeger schijnt volgens BLUMENBACII [en VESALIUS] bij verscheidene 
volkeren van Europa het gebruik geheerscht te hebben 
, om den schedelvorm te veranderen. Daarvan is bij de 
meesten zeker ter naauwernood een spoor overgebleven , en 
in geen geval schijnt daarbij eenig opzettelijk doel te bestaan. 
[Leder kent zeker het driehoekige lapje doek met lange banden, 
die verscheidene malen van voren naar achteren om het hoofd 
der jonggeborenen geslagen worden, een stuk dat Kier to lande 
ten minste ender de mindere standen nog een onmisbaar stuk 
in de luijermand is]. Maar des to meer moot het bevreemden, 
dat, niettegenstaande den voortgang der beschaving, nog heden 
ten dage in Frankrijk (volgens FOVILLE) en vooral in de omstreken 
van Toulouse (naar unwzms) het gebruik bestaat om 
den natuurlijken vorm van het hoofd te veranderen. Briar 
wordt namelijk door eene muts die strak over het voorhoofd 
gaat, en door banden die om het hoofd gewikkeld worden, 
de omvang van het hoofd van voren naar achteren kleiner 
gemaakt en de schedel moor naar boven gedrongen. 
[Het Edinburgh Medical Journal, Dec. 1858, deelt uit de 
Transactions of the Shangai Literary and Scientific Society, ,1857 , 
ook iets ten aanzien van dit gebruik mode, naar aanleiding 
van Chinesche bronnen. 
In de jaarboeken van de dynastie nAN en later, wordt melding 
gemaakt van Sjin-han , een Coreaanschen stain, die het 
hoofd der jonggeboren kinderen door steenen plat maakten. 
Verder wordt in de vroegste berigten aangaande de Soeloes, 
waarvan in 683 n. CUR. een gezantschap naar China kwam, 
medegedeeld, dat een van de gebruiken bij dit yolk was, om 
de hoofden der kinderen plat te maken. Deze handelwijze is 
missehien in die streken in onbruik geraakt , maar toch vindt 
men sporen daarvan in het Oosten van Azle. Volgens nieuwere 
berigten aangaande de Coreanen , bezitten deze geen uitstekend 
achterhoofd [behooren zij dus tot RETZIUS' afdeeling van korthoofden 
— Brachycephalen]. Werkelijk bestaat algemeen onder 
de Chinezen de meening, dat de Mantsjoes — de overheerschende 
stain zeer plat zijn aan het achterhoofd, en zelfs

VAN IIET 1:100FD, ENZ. 
heeft het gerucht geloopen, dat de opstandelingen van Kwang-si, 
toen zij het Mantsjoe-garnizoen van Nanking over de kling 
joegen , bij menschen waar zij aan twijfelden, het hoofd onderzochten 
, en diegenen over hoop staken wier achterhoofd 
plat was. De gewoonte, die in Siam, Mantsjoerie en Corea 
heerscht om de kinderen op den rug te dragen , gebonden aan 
eene platte plank, draagt zeker niet weinig bij om aan het achterhoofd, 
in den weeken vormbaren toestand des schedels op dien 
leeftijd, een onnatuurlijken vorm te geven. Zoover het 
boven aangehaalde berigt, dat allezins belangrijk is, maar 
waarin de verklaring voor de platheid van het achterhoofd 
meer dan gewaagd heeten mag. Kunstmatige misvormingen 
bij den mensch zijn niet erfelijk , welke analogien men uit de 
dierenwereld ook moge aanhalen. Het zij voldoende hierop 
to wijzen, dat de sedert omstreeks 4000 jaren bij de Joden in 
gebruik zijnde besnijdenis niet in staat is geweest, de operatic 
onnoodig te maken. 
Zoo merkt ook de Weener ontleedkundige IISCRTL to regt op: 
,Men gaat zeker veel te ver, , wanneer men, als VESALMS, 
meent, dat het breede achterhoofd der oude Daitschers en de 
breede slapen der Belgiers van het liggen der kinderen krt, 
of dat de ronde hoofden der Turken door den tulbarrd , en 
de vlakke hoofden van de Egyptenaren en eenige bergstammen 
door het dragen van zware lasten op het hoofd veroorzaakt 
zijn, zooals rruFETAND meent. HYRTI. deelt verder nog een 
merkwaardig geval van misvorming mede bij den schedel van 
een Indiaan uit de golf van Mexico. Deze schedel was namelijk 
door een breeden , diepen indruk in twee zijdelingsche, halfkogelvormige 
helften verdeeld. 
Ook bij sommige Tatarenstammen is het nog gebruikelijk 
het hoofd te misvormen, en zeer onlangs merkte Dr. SCEIERZER, 
een der natuuronderzoekers, die met het Oostenrijksche fregat 
de Novara eene wetenschappelijke n reis om de wereld" maken, 
hetzelfde gebruik ook bij de bewoners der Nicobaren-eilanden op.] 
Die kunstmatige verandering van den schedel heeft zeker 
nergens ten doel, om invloed uit te oefenen op de ontwikkeling 
der geestvermogens , maar wanneer men er opzet in zien 
wil of zien moet , schijnt er een teeken van rangsonderscheiding 
mede bedoeld te zijn. Zoo geniet bij de Choctaws-Indianen 
van America, even als het bij de oude Peruanen het

490 OVER DE KLINSTMATIGE VORMSVERANDEREW 
geval was, alleen het mannelijke geslacht de eer van eene 
kunatmatige vormsverandering van den schedel. In andere 
gevallen heeft die verandering zeker ten doel, om daardoor 
den vorm van het hoofd nader te brengen aan den vorm, zooals 
die bij den heerschenden stam voorkomt. 
[Wat den invloed der bedoelde veranderingen op de geestvermogens 
betreft , deze kan niet anders dan ongunstig genoemd 
worden , at zijn er ook voorbeelden genoeg uit het leven 
der Americaansche Indianen aan te halen , waaruit schijnt te 
blijken dat die vermogens onder deze veranderingen niet geleden 
hebben. In de eers,te pleats namelijk vermeldt FOVILLE , 
dat van 431 krankzinnigen in bet gesticht te Rouen 247, dos 
meer dan de helft, nog den indruk vertoonden van den band, 
waarmede in de jeugd hun schedel omsnoerd was ; en gelijke 
waarnemingen zijn door de geneesheeren uit de krankzinnigengestichten 
te Toulouse en Parijs gemaakt. 
De meening, dat de besproken misvorming van het hoofd 
geheel geene beteekenis hebben zou, is natuurlijk zeer gemakkelijk 
, en zou ontslaan van de moeite om op to sporen wat 
aanleiding tot die handelwijze gegeven kan hebben. Het is 
echter eene meening, waartoe men eerst zijne toevlugt zou 
molten nemen,wanneer vruehteloos beproefd was om eenig redelijk 
doel voor de bewerking aan te wijzen. Op dezelfde wijze heeft 
men in vroegeren tijd alle verhalen der Mythologie veelal voor 
laffe, onbeduidende , onzinnige scheppingen van menschelijk 
vernuft of onverstand verklaard , terwijl het echter door voortgezet 
onderzoek meer en meer gelukt is om die mythen tot een 
redelijken grondslag terug te brengen. Zoo verklaarde men 
ook in vroegeren tijd op het gebied der Geologie voor spelingen 
der natuur, wat de meer ontwikkelde wetenschap heeft moeten 
verklaren voor min of meer veranderde overblijfsels van planten 
of dieren, die in vroegere tijdperken van de vorming der aardkorst 
op hare oppervlakte leefden. De meening, dat men met 
de vormsverandering van het hoofd ten doel had om zich den 
schedelvorm van eenigen heerschenden stam te geven, is verreweg 
de meest aannemelijke, en het is waarschijnlijk dat alle misvormingen 
oorspronkelijk dit doel ten grondslag gehad zullen 
hebben. Nadere bevestiging voor deze meening vindt men in 
hetgeen te dien aanzien opgemerkt wordt door J. AITKEN MUGS, 
Conservator van moaToN's Museum to Philadelphia. In zijne

VAN HET HOOFD, ENZ. 491 
bijdrage tot het voortreffelijke werk : Indigenous races of the 
earth, brengt hij de volgende aanhalingen uit verschillende 
schrijvers bijeen. 
Dr. LUND van Kopenhagen zegt in een brief aan het Historisch 
en Geographisch Genootschap van Brazilib, over eenige 
overblijfselen, die in de kalkrotsen in de provincie van Minas 
Geraes in Brazili0 ontdekt werden : »Wij weten, dat de menschelijke 
figuren die op de oude gedenkteekenen van Mexico 
gebeeldhouwd zijn, voor het grootste gedeelte een zonderlingen 
vorm van het hoofd vertoonen , daar zij geheel zonder voorhoofd 
zijn, doordat de schedel terstond boven den beenigen 
wenkbraauwboog near achteren wijkt. Deze afwijking wordt 
algemeen toegeschreven aan eene kunstmatige misvorming van 
het hoofd, of aan den smaak van den kunstenaar, , maar laat 
zich thans beter verklaren , dewijl het nu door deze echte 
bewijsstukken zeker is, dat in dit werelddeel werkelijk een 
menschenras bestaan heeft, dat dien ongewonen vorm van 
hoofd vertoont. 
Men zou het met vele bewijzen kunnen staven, dat vele 
kunstmatige misvormingen van het hoofd, die bij sommige 
menschenrassen gebruikelijk zijn, inderdaad als nabootsingen 
moeten beschouwd worden van vormen, die eens in de natuur 
voorkwamen. 
»Wij weten,r zegt AMEDAE 'MERRY, »dat de Hunnen kunstmiddelen 
aanwendden om hunnen kinderen eene Mongoolsche 
gezigtsuitdrukking te geven ; zij maakten den neus plat door 
vast aangehaalde banden van linnen, en drukten het hoofd in 
dier voege, dat de wangbeenderen uitstekend werden. Wat enders 
zou wel redelijkerwijze de grond voor deze barbaarsche gewoonte 
hebben kunnen zijn, dan de wensch om daardoor nader te 
komen bij een vorm, die onder de Hunnen bijzonder geacht 
werd — dat wil zeggen , bij den vorm van het overheerschende 
ras ? De reden, die door Romeinsche schrijvers voor die handelwijze 
opgegeven wordt — om namelijk de helmen vaster op 
het hoofd te doen zitten — is zeker Diet zeer aannemelijk. 
Meer waarschijnlijk is het, dat toen de Mongolen over de 
Hunnen heerschten , eene Mongoolsche gezigtsuitdrukking de 
voorwaarde was voor zekere rangs-onderscheidingen ; dat de 
Hunnen dien vorm dux poogden na te bootsen, en bet als eene 
eer beschouwden, om zich to mismaken , ten einde des to

492 OVER DE KUNSTMATIGE VOMISVERANDEBING 
meer op het heerschende yolk te gelijken. Dit is allerwaarschijnlijkst 
de reden van die onnatuurlijke misvormingen, waarvan 
de geschiedschrijvers gewagen. 
Dit is ook de meening van nwrmus en ESCHRICFIT. ZEUNE 
drukt zijne meening ten aanzien van dit onderwerp op de 
volgende wijze uit: »Hoewel eenige natuuronderzoekers vermoeden 
, dat de platheid van den schedel bij de Huancas en 
de hoogte van den schedel bij de Natchez door kunstmatige 
drukking in hunne jeugd voortgebragt worden, komt CAMPER 
echter tegen dit denkbeeld op, even als ook CATLIN in zijn 
werk de »Noord-Americaansche Indianen", en ik ben ook van 
meening, dat wanneer er niet reeds eenige overhelling tot die 
vormen in de natuur bestond , de verschillende volkeren nooit 
op de gedachte zouden gekomen zijn om dit tot uitersten to 
drijven." 
In verband met dit onderwerp is ook belangrijk het volgende 
uittreksel uit een brief aan Dr. J. H. B. MAC CLELLAN, geschreven 
door Mr. GEORGE GIBBS, Agent voor de Indianen te Fort Vancouver, 
Oregon, 17 December, 1855: »Onverminkte schedels 
nit de streek waar het gebruik heerscht om den schedel af te 
platten, zijn van slaven, en ofschoon misschien bij de Chinoeks 
of andere omliggende stammen geboren, toch van vreemde 
rassen. Het gebruik om den schedel af te platten, heerscht 
algemeen van den mond van de Columbia-rivier tot aan de 
Dalles, omstreeks 180 mijlen ver, en van de straat van Fuca 
ten noorden tot Coos Bay, tusschen den 42' te.' en 4 3"" breedtegraad 
naar het zuiden. Ten noorden van de Straat vermindert 
het gebruik trapsgewijs tot op eene eenvoudige , ligte 
zamendrukking, die ten laatste alleen nog op de vrouwen toegepast 
wordt, en ten noorden van Milbank Sound geheel in 
onbruik is. Op dergelijke wijze vermindert het gebruik trapsgewijs 
ten oosten van de Cascade-bergen. Bij de kinderen der 
slaven mogen de hoofden niet platgedrukt worden, en dus geven 
deze ronde hoofden hier den slaaf te ken nen. Ook de hoofden 
der kinderen bij een blanken vader worden nooit platgedrukt, 
maar uit een ander beginsel, dewijl de moeder uit trots over 
haren omgang met een blanke , het kind de teekenen zijner 
voorname afstamming doet behouden."] 
De verminkingen van het gelaat zijn velerlei en ook onder 
(ins, beschaafde Europeanen, nog niet geheel afgeschaft. Tot

VAX IIET IlOOFD, ENZ. 493 

vers ieri n g moet het zeker dienen, waar bonte vogelve6ren 
door de wangen of de lippen gestoken worden, of ook wanneer 
eene schelp in de onderlip gestoken wordt, zooals LivINGsTorm 
mededeelt, dat bij een volksstam in Zuid-Africa gebruikelijk 
is. Bij anderen, zooals bij de Botokuden, dienen de houten 
pennen, die zij door de oorlellen , de lippen, of ook wel door 
de neusvleugels steken, stellig wel daartoe om hen bij de 
stompheid hunner gelaatstrekken nog afschuwelijker to maken, 
mar ze worden er juist niet vreeselijker door, want die versiering vermindert eer hunne weerbaarheid. Inderdaad worden 
ze ook als zeer vreedzaam geschilderd, en men zou zelfs bij 
enkele stammen der Botokuden, bij wie de doodstraf afgeschaft is, meer humaniteit kunnen vermoeden dan bij ons. 

Waar men zich sneden in de huid van bet gezigt bezorgt 
of ook het gelaat door verschillende kieuren volgens meer of 
minder ruwe teekening verwt, .geschiedt dit zeker om zich 
een verschrikkelijk voorkomen to geven. Daarentegen openbaart zich eer eenige kunstzin in die teekeningen, die door 
naaldeprikken on later inwrijven van kleuren in de huid gemaakt worden. Meestal zijn deze regelmatig, en in verschillende vormen en kleuren over een grooter of kleiner gedeelte 
van het ligchaam, of zelfs over het geheele ligchaam, aangebragt. Zij dienen als teeken van ieders rang in de maatschappij waarin hij leeft, of ook wel als merk van de verschillende afstamming van een yolk of eene familie. Dit gebruik van tatoebren heeft zich, zooals men weet, hoewel in 
zeer beperkte mate, ook thans nog bij de volkeren van Europa 
staande gehouden. [Vooral bij rnatrozen ziet men zulk tatoeeersel dikwijls. Zeer lang heeft het gebruik zich in Ierland 
staande gehouden, waar het in de eerste eeuwen na CUR. nog 
algemeen bestond.] 

Het onbeteekenende van de bewerking die noodig is, om 
versierselen aan de ooren te kunnen dragen , heeft zeker 
veel er toe bijgebragt, om het gebruik van dit sieraad bij 
nagenoeg alle volkeren van den ouden en nieuwen tijd algemeen te maken. En dit laat zich te eer begrijpen, omdat dit 
sieraad zeer groote verscheidenheid in vorm en kostbaarheid 
toelaat, en tevens zeer in het oog loopend is, zoodat de ijdelheid er meer door gestreeld worth. 

Wat het haar van het hoofd en het gezigt betreft, dit is 


491 OVER DE NUNSTMATIGE VORMSVERANDERING 
reeds van de oudste tijden of op de meest verschillende wijzen 
behandeld door die volkeren, die niet als de negers door de 
natuur met kort, kroes , meestal wollig haar bedeeld zijn. 
Vooral bet vrouwelijke geslacht is er gewoonlijk op uit, om 
het hoofdhaar in bevallige vormen lang te laten groeijen, en 
de mode heeft slechts korten tijd inbreuk op dit gebruik gemaakt. 
Aan den anderen kant draagt de vrouw ook te meer 
zorg, om de haren van het gezigt weg te maken, omdat 
deze of eene afwijking van den natuurregel te kennen geven, 
Of te duidelijk er op wijzen, dat zij den ouderdom te gemoet 
gaat. Bij de mannen onder minder beschaafde volkeren wordt 
zelden veel zorg gedragen voor het hoofdhaar, terwijl het in 
de geschiedenis der mannelijke kleederdragten bij beschaafde 
volkeren, vooral in Europa, eene zeer aanzienlijke plaats inneemt. 
Tegen het midden van de vorige eeuw was het niets 
ongewoons, dat generaals op het slagveld en professoren in 
het spreekgestoelte zich in allonge-pruiken vertoonden , die het 
kale of met kort geknipte haren bezette hoofd bedekten. Kleinere 
pruiken en haarzakken , waarbij het eigen hoofdhaar gebruikt 
word of ook wel niet, en korte of langere, dunnere of dikkere 
staarten vormde, waren in die dagen niet minder algemeen, 
zooals de ouderen onder ons zich nog zeer goed zullen herinneren. 
In Europa is men algemeen tot eene meer natuurlijke 
behandeling van het hoofdhaar teruggekeerd. De Chinees 
draagt echter nog zijn staart [hoewel dit volstrekt niet zijne 
oude nationale dragt is, integendeel eene door de Mantsjoes 
sedert hunne overheerscbing van het Hemelsche rijk hem opgedrongene 
, zoodat de tegenwoordige opstandelingen tegen 
de heerschappij der Mantsjoes, als om to kennen te geven 
dat de opstand eene nationale zaak is, het haar lang laten 
groeijen en den staart afgeschaft hebben]. Geheel natuurlijk is 
echter ook in Europa de behandeling van bet haar niet, want 
terwijl men in den natuurstaat het haar vrij laat groeijen en 
dit ook bij onze voorvaderen het gebruik was, wordt het 
minstens tot op den bij Grieken en Romeinen gewonen vorm 
van den Tituskop geknipt, somtijds zelfs zoo ver, , dat het 
haar volstrekt niet moor die beschutting verleenen kan, waartoe 
het door de natuur bestemd is. _Aileen de vrees voor ge, 
makkelijke vermeerdering van ongedierte, dat hier zijne woonpleats 
kiest, kan dit uiterste regtvaardigen. Wat den baard

VAN BET 1100FD, ENZ. 496 
betreft, die den man ook beschutting verleenen moet , het 
gebruik om dezen ten minste gedeeltelijk uit to bijten of 
met den wortel uit te trekken, bestaat bij weinige volkeren , 
vooral van America [en Azle]. Over het geheel is de baard 
ook bij de Americaansche Indianen [en de Mongolen] zeer 
weinig ontwikkeld of ontbreekt zelfs wel geheel. Des te merkwaardiger 
is het dat in Europa, waar de man dit sieraad 
bezit, reeds bij de Grieken en Romeinen het gebruik heerschte, 
om door scherpe instrumenten weer of minder van den baard 
weg te nemen , of ook wel het geheele gezigt glad to scheren. 
Dat de baard werkelijk de bijzonder zenuwrijke deelen van 
het gezigt te beschermen heeft, vooral tegen de invloeden van 
de buitenlucht, blijkt voldoende uit hetgeen somtijds ontstaat, 
wanneer men na langen tijd een baard gedragen te hebben, 
dien wegneemt. 
Behalve het tatoaren, weet ik niet dat men bij eenig yolk 
Borst of buik geweld aandoet. Evenwel kan men hier wijzen 
op een gebruik, dat, zonder uitwendig zigtbare beleediging to 
veroorzaken, toch niet zelden voor de inwendige deelen hoogst 
schadelijk is. Ik bedoel bet dragen van zoogenaamde corsetten, 
en het daardoor te weeg gebragte zamensnoeren van den buik en 
gedeeltelijk ook van de borst. Ongetwijfeld wordt dit gedaan, 
om de figuur, zooals men meent , te verbeteren [hoewel ik 
vertronw, dat ieder onbevooroordeelde zal toestemmen , dat de 
van nature goed gevormde dit hulpmiddel niet noodig heeft, 
en de minder gelukkig gevormde zich er een meer of minder 
afschuwelijk voorkomen door geeft — eene stokvischfiguur of 
zoo lets]. De wespenfiguur is nu eenmaal niet de grondvorm 
voor de menschelijke gedaante , en bet kan dus niet 
bevreemden , dat de natuur deze zonde tegen hare inzetting 
hier en daar straft met te sterke ophooping van bloed in het 
hoofd of de borst, of met buikaandoeningen [en zwaar kraambed]. 
Een paar andere ligchaamsverminkingen kunnen hier niet 
gevoegelijk ter sprake komen, en er blijkt nog alleen over, om 
te spreken over de kunstmatige beperking van den groei der 
voeten, zooals bij de Chinesche vrouwen van aanzien in de 
hoogste mate pleegt to geschieden. [De vier buitenste teenen 
worden te dien einde naar de voetzool toe gebogen en zO6 
door banden bevestigd , terwijl alleen de groote teen in de

496 OVER DE KUNSTMATIGE VORMSVERANDERING 

natuurlijke rigting blijft, maar zijn groei belemmerd wordt 
door de uiterst kleine schoenen. De wijze waarop die verminking plaats heeft, is voor eenigen tijd in de Times beschreven door den correspondent in China, die aldaar in 
eene school der zendelingen gelegenheid had om de opvolgende veranderingen na te gaan, welke de voeten ondergaan 
moeten. Een kind waarbij de bewerking juist begonnen was, 
was 2 jaren oud. Door een verband van blaauw katoen 
waren de vier teenen (de groote teen was uitgezonderd) met 
kracht near beneden tegen den bal van den voet gebogen en 
in die ligging stevig vastgebonden. Het kind liep ten gevolge van dien op de rugvlakte van zijne vier teenen, die 
rood en ontstoken waren. Het verband was zeer pijnlijk. Bij 
drie kinderen, die iets ouder waren, was de bewerking nog 
tot de vier teenen beperkt; langzamerhand verloren die teenen 
evenwel door de aanhoudende, drukking hunne bewegelijkheid 
in de gewrichten, en maakten met de voetzool ddne massa 
uit. Bij het oudste der kinderen was de ontsteking geweken 
en was de voet koel, zonder pijn, en zag er uit even alsof 
de teenen waren afgesneden. De voet had nu ongeveer den 
vorm van een truweel. Bij het vijfde kind zag men het begin 
van de daarop volgende operatie, eene pijniging, waaronder 
zwakke kinderen dikwijls bezwijken. De zool van den voet 
was nu gekromd in den vorm van een boog, terwijI de groote 
teen en de hiel zoo digt mogelijk bij elkaar werden gebragt. 
Dit buigen geschiedt langzamerhand. Het verband wordt nooit 
losgemaakt, maar elke maand steviger aangehaald. De voet 
zwelt daarbij op en raakt in ontsteking. Ten laatste ligt de 
bal van den voet in de holte van de voetzool en de groote 
teen in aanraking met den hiel. De voet is eene vormelooze 
massa. De rugvlakte is op de plaats van den enkel, en al wat 
er overblijft om in de muilen te steken en den grond te betreden, is een stuk van den grooten toon en een stuk van den 
hiel, tusschen welke beide eene lijn loopt, even ale een likteeken na eene groote snede. Of dit gebruik oorspronkelijk 
inderdaad uit hovelingskruiperij ontstond, zooals somtijds opgegeven wordt, — als zijnde eene keizerin van China eens 
met eene dergelijke verminking behebt geweest, waarbij de 
hofdames gedacht zouden hebben, dat zij het toch niet minder 


VAN TIET I100FD, ENZ. 497 
konden (loon, — is misschien nog wel wat twijfelachtig]. 
Maar zeker is het, dat eene volwassen vrouw wel het schoentje 
aan den voet kan passen, maar dat zij den voet zelf ter 
naauwernood gebruiken kan. Nergens wordt zeker de natuurlijke 
verrigting van den voet in z66 hooge mate door ondoelmatig 
schoeisel belemmerd; maar het is toch onmiskenbaar, 
dat het schoeisel bijna overal zoo weinig aan den natuurlijken 
vorm van den voet beantwoordt , dat men alleen bij hen die 
barrevoets gaan, de natuurlijke gedaante van den voet en de 
teenen vinden kan. [Onlangs zijn er in Duitschland een paar 
boekjes verschenen , om aan te sporen tot het dragen en doen 
maken van een meer natuurlijk schoeisel ; ik geloof echter dat 
de grootste zwarigheid ligt in de al te groote bekwaamheid 
onzer meesters schoen- en laarzenmakers, die er volkomen 
den slag van hebben om, door vierhoekige of andere onzinnige 
vormen van schoeisels, hunnen begunstigers likdoorns te bezorgen 
, en er meer eer in schijnen to stellen om zoogenaamd 
nette — anders gezegd te naauwe — dan om goed 
passende laarzen te maken. Zou het niet mogelijk zijn, 
om hun aan het verstand to brengen , dat een goed passend 
schoeisel moeijelijker te maken is, dan een dat to naauw is, 
en dat het niet veel voor hunne kunstvaardigheid pleit, wanneer 
zij vorderen dat onze voet zich naar de laars vormt, in 
plaats van dat de laars naar den voet gevormd zij]. 
Al de verschillende hier aangehaalde gebruiken overziende, 
moet men het beklagen, dat de mensch vaker dan men zou 
denken, een onbehagelijk en minstens doelloos gebruik huldigt, 
dat hem zelfs dikwijls nadeelen toebrengt of toebrengen kan, en 
in zijne uitersten tot ruwheid, onnatuurlijkheid en wreedheid 
leidt. De ondervinding heeft echter geleerd, dat vele noodelooze, 
doellooze of zelfs nadeelige gebruiken, hoe diep ook in het 
volksleven ingedrongen , bij eene verstandiger opvatting opgegeven 
zijn ; en men mag dus met grond verwachten , dat al 
dergelijke gebruiken, wanneer geen verstandig doel daaraan 
ten grondslag ligt, bij de steeds toenemende beschaving der 
eeuw op den duur niet zullen kunnen blijven bestaan.

498 DE VELDSLAG VAN SOLFERINO. 
DE VELDSLAG VAN SOLFERINO. 
In den regel wordt de geschiedenis eens veldslags slechts 
gekend uit de berigten van beide partijen. Toch rekenen wij 
ons voor het tegenwoordige geregtigd om eene voorstelling van 
dezen veldslag — den grootste, die in deze eeuw gestreden is — 
te geven volgens de mededeeling van cidne partij. En wel om 
verschillende redenen. Vooreerst, omdat van de Oostenrijksche 
zijde niets noemenswaardigs over dien veldslag is medegedeeld 
; want het magere officiele rapport, in de Wiener 
Zeitung gepubliceerd , is meer officieel dan authentiek. Maar 
al te zeer hebben de Weener berigten ons aan die nit Hamburg 
van vroegeren tijd doen denken , waaraan de humbugs naam en 
oorsprong te danken hebben. De Fransche Moniteur moge in 
zijn berigt nog veel van den officiölen toon hebben behouden, 
die bij dergelijke mededeeling onmisbaar is, het was toch zeer 
uitvoerig. En bovendien, ook andere berigten van meer particulieren 
aard zijn door Fransche pennen ter neder geschreven. 
Daaronder een in de Revue Contemporaine van 15 Julij d. j., 
door een die zich noemt 'Officier Gdmiral", en dat wegens uitvoerigheid 
en den geheelen aanleg eene volledige studie over dit 
groote wapenfeit mag genoemd worden. Bovendien hebben wij 
het vergeleken met de vele verspreide berigten, ook in Duitscbe 
bladen over hetzelfde feit verschenen. En inderdaad, dikwijls 
is het oordeel van den Germaan over den Oostenrijkschen 
Stamraverwant nog ongunstiger, dan dat van den Franschman 
over zijn tegenstander aan den Mincio. Die Grenzboten b. v., 
waar een doorloopend verhaal van de krijgsgebeurtenissen gegeven 
is, weet geene woorden te vinden hard en schamper 
genoeg, om GYIILAI'S talmen — der das Canapé zu sehr liebt — 
en de ongeschiktheid der Oostenrijksche krijgsadministratie 
aan de kaak te stellen. Het is trouwens ook van den overwinnaar 
te verwachten , dat zijn verhaal der waarheid meer 
nabij komt dan dat van den overwonnene. De eerste behoeft 
zelfs zijne fouten niet te verzwijgen , want de goede uitslag 
is zijne absolutie; de andere heeft altijd de eene of andere 
font weg te redeneren waardoor hij werkelijk verloor, en 
eene geheel toevallige reden op te sporen , waaraan hij zijn 
verlies toeschrliven kan. En vooral van den beleefden Franschman

En VELDSLAG VAN SOLFERING. 499 
kan men een billijk oordeel over den verwonnen tegenstander 
verwachten , gelijk dan ook het verhaal dat hies volgt, uitmunt 
door de onpartijdigheid, waarmede men aan de bekwaamheden 
en berekeningen van de Oostenrijkers regt heeft laten 
wedervaren. 
Pozzolengo, 6 Junij 1859. 
1k zou niet in staat zijn, om u mijne bevindingen over den 
grooten veldslag van Solferino mede te deelen , en er de gevolgen 
van op hare juiste waarde te schatten , zonder iets ver- 
(ler te gaan dan een eenvoudig verhaal der bewegingenen, die in 
deze reusachtige worsteling door de troepen zijn volvoerd. En 
wel om twee gewigtige redenen : vooreerst omdat de officible 
berigten en de particuliere correspondenties reeds de belangrijkste 
mededeelingen hebben gegeven , en ten andere, omdat 
men de gevolgen van dezen veldslag niet kan waarderen, wanneer 
men niet alle voordeelen doet uitkomen , die hij aan de 
gealliberden versehaft heeft ter voltooijing van dezen veldtogt 
, die sedert den 24sten Junij zulk eene belangrijke vordering 
heeft gemaakt. 
Wij moeten eerst het moreel en de sterkte van het Oostenrijksche 
leger v436r den slag nagaan , benevens de belangrijkheid 
van zijne posities , de oogmerken die men bereiken wilde, 
en in hoeverre het plan der beide legers ten uitvoer gelegd 
is, en eindelijk vaststellen hoedanig uit een tactisch en strategisch 
oogpunt de uitslag van den strijd geweest is. 
De algemeene opinie , in Oostenrijk zoowel als in het overige 
Europa, vooral in het Oostenrijksche leger zelf, beschouwde 
de nederlaag 14 Magenta niet ala eene dier rampen , die den 
uitslag des strijds beslissen ; hetzij omdat een gedeelte des legers 
er geen deel aan genomen had, hetzij, omdat men bijna alleen 
op den Oostenrijkschen opperbevelhebber, den graaf GIULAY [de 
Duitschers schrijven GYULAI}, de schuld er van wierp. Zelfs was 
deze nederlaag door &Inc partij van den Oostenrijkschen generalen 
staf meteen zeker genoegen gezien. Van den aanvang of was 
die staf in twee partijen verdeeld; eene partij van aanval, vertegenwoordigd 
door de jonge generaals , door de naaste omgeving 
des Keizers en den Keizer zelf, en eene partij der 
voorzigtigheid, voorgestaan door HESS, WIMPFEN en de grijze 
hoofden van den raad. De stem des Keizers had aan de 
eerste partij de overhand verschaft, en aan den generaal GYULAI

500 DE VELDSLAG VAN SOLPERINO. 
was het bevel over bet invasieleger opgedragen, totdat de slag 
bij Magenta kwam, als eene schitterende regtvaardiging door 
de gebeurtenissen aan de partij der gematigdheid gegeven. 
Wij willen niet op de gebeurtenissen van het begin van 
Junij terugkomen. Wij herinneren alleen aan de verwondering 
die veroorzaakt werd door de snelheid, waarmede de 
Oostenrijksche troepen na den slag bij Magenta uit Lombardije 
terugtrokken , zonder partij te trekken , zelfs zonder iets 
te behouden der verdedigingsmiddelen , die men als opeengestapeld 
had aan den Po, aan de zamenvloeijing van den Tessino 
en de Adda; en dat dadelijk na een veldslag, waar GYULAI, 
ofschoon geslagen , toch nog bereid scheen om het terrein hardnekkig 
aan den vijand te betwisten. Deze schijnbare vreemdheid 
verklaart zich uit de plotselinge omkeering, die nu in 
den raad des Oostenrijkschen Keizers plaats greep. Ontevreden 
over zijn bevelhebber, koos hij nu ook de partij zijner tegenstanders 
en verving hem door HESS , SCHLICK WESIPFFEN. 
Het eerste werk dezer Heeren was dus, om hunne opinie te 
regtvaardigen , door de onmogelijkheid te laten zien, om zich 
in Lombardije staande te houden, Zij trokken er dus nit 
terug met eene overhaasting, die ongetwijfeld overdreven was, 
en meer geschikt om de ongenade van den overwonnen generaal 
te voltooijen , dan heilzaam voor de ware belangen van 
het rijk. 
Maar hoe dan ook de uitslag van GYIJLAI'S plannen geweest 
is, vooral wanneer men in aanmerking neemt de onaangenaamheden 
en bezwaren , die zijne tegenstanders hem 
onophoudelijk in den weg legden , zou het hoogst onregtvaardig 
zijn, om hem uitstekende militaire eigenschappen te ontzeggen 
, terwijl hij eene vastheid van karakter bezit, die eene 
zeer kostbare en zeldzame gave is bij den Oostenrijkschen generalen 
staf. Bij den veldslag van Magenta waren de bewegingen 
van het Oostenrijksche leger zoo goed overlegd, dat het gelukte 
om het Fransche leger te verrassen, en misschien zal de 
schuld der nederlaag wel voor een groot deel te wijten zijn 
aan sommige divisiegeneraals, die, tot de andere coterie behoorende, 
om tegen te werken , te laat of in 't geheel niet 
op het slagveld aangekomen zijn. Eindelijk is het thans voor 
niemand een geheim meer, dat in de beide gevechten van 
Palestro en Magenta, sommige Italiaansche en Hongaarsche

DE VELDSLAG VAN SOLFERINO. 

regimenten alles behalve hun pligt hebben gedaan, en dat dus 
bij deze nederlaag het gebrek aan zamenwerking bij de Oostenrijksche troepen mede in rekening moet gebragt worden. 

Men moest thans verwachten, dat de generaals der nu triompherende partij op hunne beurt ook een veldslag zouden wagen, 
zoodra zij op het terrein hunner keuze zijn zouden, om zoo 
doende eene les te geven zoowel aan den vijand, als aan hunne 
verdrongen collega's. Joist om deze tweede proef beter te kunnen waarderen , heb ik gemeend aan deze omstandigheden te 
moeten herinneren. In de eerste plaats moest het leger hersteld worden van den schok, dien het geleden had, en ten 
andere had men de geschikte plaats uit te kiezen, waar men 
den vijand met de beste kans van slagen kon aanvallen. 

Dadelijk bij hunne aankomst aan de Chiesa, werden de 
Oostenrijksche troepen gereorganiseerd, aangevuld, en van de 
uitheemsche bestanddeelen, de Italianen en Hongaren, gezuiverd. 
Er werden 10 legercorpsen geformeerd , die te zamen drie (twee?) 
legers uitmaakten, met eene totale sterkte van 250,000 man. 
Dit was het grootste en het beste leger dat de Oostenrijksehe 
monarchie in 't veld kon brengen, zoowel wat de mansehappen 
als wat de uitrusting, paarden en artillerie betreft. Er zullen 
vrij wat jaren verloopen , eer Oostenrijk zijn leger weder op 
de hoogte kan terugbrengen, waarop bet v66r den slag van 
Solferino was. Zoo is het dan ook allezins verschoonbaar,, 
dat de jonge Keizer een oogenblik de hoop voedde, om daar

mede zijn vijand te verpletteren en hem met 66n slag uit 
Lombardije te verdrijven. 

G-elukkig voor ons , dat de maatregelen van den Oostenrijkschen generalen staf, hoe schrander en stout ook, niet z66 doelmatig getroffen waren, dat zij niet mislukken konden. Ik weet 
wel, dat anderen, meer bevoegd dan ik, een gunstiger oordeel 
over de Oostenrijksche plans geveld hebben. Ik heb grooten 
eerbied voor dat oordeel, maar terwijl ik volgaarne erken , 
dat uit een looter tactisch oogpunt het plan van den slag bij 
Solferino den Oostenrijksehen generaals tot eer verstrekt, durf 
ik aan. den anderen kant gerust beweren, dat in de strategiache berekeningen hun plan niet zoo goed was, als dat van 
GYULAI, en ongetwijfeld niet opwoog tegen de maatregelen, 
waardoor NAPOLEON III het heeft weten to verijdelen. Ik 
steun hierin op hetgeen ik zelf heb gezien , en op de kennis 

MENGELW. 1859. iv. XI. 83 


502 DR VELMAG VAN SQLFERINO. 
die ik bij eerie andere gelegenheld van het terrein tuaseben 
de Chiesa en den Eta& vorkregen bob, terwijl ik mij eindelijk 
op het hier volgende atrategische betoog meen te kunnen 
beroepen. 
Wij willen beginnen met eerie vraag aan hen, die zooveel 
te prijzen hebben in de bewegingen van het Oostenrijksche 
leger. Wat was hun doel? Ik geloof, dat men het op dit punt 
ligt eens zal zijn. De manoeuvres der Oostenrijksche troepen 
v66r den 240.4 zijn dan ook volkomen door den generalen ataf 
der geallieerden begrepen. Hun doel was, om bet Franco-Sardinisehe 
leger bij den overtogt van de Chiesa af to snijden. 
Daartoe wilden zij wachten totdat een deel er van den linkeroever 
zoo hebben bereikt; dan tussohen dat leger en de rivier 
oprukken; de voorposten der Fransehe corpsen, die reeds gepasseerd 
zouden zijn, in de rivier dringen; en, terwijl het 
gros der Franschen op den regter-oever in bedwang gehouden 
werd, de Sardiniers te vernietigen , ow eiudelijk de Fransehe 
corpsen to dcharperen, terwijl de voorste colonnes, die reeds 
op den linker-oever der Chiesa zouden zijn, afgesneden waren. 
Maar dit plan was onuitvoerbaar ow twee voorname redenen. 
Vooreerst owlet men eon sterken marsch to waken bad om 
het slagveld te bereiken, en het due zeer moeijelijk was om 
de 5 corpsen van het Fransehe leger to overvallen joist op 
bet beslissende oogenblik, dat zij met den overtogt over de 
rivier zouden bezig zijn, en nog v&ir dat zij in genoegzame 
magt aan de overzijde zouden wezen, om een aanval te weerstaan. 
Dit punt van onze critiek is door den uitslag vol. 
komen geregtvaardigd. Ten tweede zijn de golvende vlakten 
ten zuiden van het meer Garda, hoe uitmuntend ook gelegen 
om eerie defensive positie in te nemen, veel minder geschikt, 
wanneer het geldt een aanval te doen en eerie vlugge beweging 
to bewerkstelligen lenge de Chiesa op het punt, waar 
de hoogten van Solferino steeds lager worden en zich in de 
vlakte verliezen. Ook deze bedenking is door den uitslag geregtvaardigd. 
Want het Oostenrijkacbe leger, na de gelegenheld 
gemist to hebben, om het gealligerde leger af to snijden, 
beeft zich, joist door de gesteldheid van het terrein, in de 
noodzakelijkheid gezien ow de rollen to verwisselen en van 
aanvallend verdedigenderwijze te work te gaan, — en wel

DE VELMA° VAN soLrnaso. 503 
op het geheele terrain van Solferino tot San-Martino, due 
op de lengte van zijn geheele centrum en regtervleugel. 
Maar men kan met regt den Oostenriiksehen generalen eta( 
een ander verwijt doen, vrij wat zwaarder, en waarvan hrj zich 
seer bezwaarlUk sal kunnen regtvaardigen. Dat is eene font, 
waarvan zij de schuld niet zulIen kunnen werpen op de traagheid 
der troepen , nosh op het achterblijven van enkele corpsen 
in het beslissende oogenblik ; maar die geheel aan hen zelven 
to wUten is, gelijk blijken zal. Het is daze, dat men om 
sulk een aanval op het Franco-Sardinische leger te doen, joist 
die rivier heeft uitgekozen, waar sulk eene manoeuvre, zoo 
niet onmogelijk, ten minste veel moeijelijker was, dan bij eene 
der andere rivieren van het Lombardo-Venetiaansche koninkrijk. 
Om een lager bij den overtogt eener rivier of to snUden, zijn 
de regels genoeg bekend en vast, dat men niet noodig heeft 
er over te twisten. Die regale zijn : dat leger in het front 
niet verontrusten; in elle* langs de rivier waar men den 
aanval doen wil, optrekken ; de corpsen die nog niet gepasseerd 
zijn, door de artillerie in bedwang houden, en het gedeelte 
dat reeds overgegaan is met overmagt verpletteren. 
Men moet due een stroom uitkiezen, bij wien de oever waar 
de aanval moot geschieden , den tegenovergestelden oever domineert, 
ore het gedeelte des legers dat aan de andere zijde 
gebleven is, hetwelk enders to hulp zou kunnen optrekken, te 
kunnen paralyseren. Ook moet men bij die rivier, hetzij 
hooger- hetzij lager-op, een vast punt hebben, om zich in 't 
geheim to kunnen vereenigen, zich tot den aanval voor te bereiden 
, en slob in geval van mislukking eon toevlugt open te 
houden. De Chiesa on biedt geen dezer voordeelen aan: hare 
oevers zijn vlak , zij heeft weinig water en is bijna overal 
doorwaadbaar; eindelijk moet men, om er te komen, in plaats 
van in het langs, er in 't dwars van Mantua of Peschiera op 
afgaan hetgeen natuurlijk den aanval verzwakt. Lamers 
hooger-op reikt de Chiesa bijna tot aan het meer Garda, 
waar geen leger zich kan versamelen, en dear zij lager-op 
zich met den Oglio vereenigt , zou men, or er te komen, 
een geduehten omweg moeten maken, en dear, buiten weten 
des vijands , het gunstige oogenblik voor den aanval moeten 
afwaohten. 
Wanneer de Keiser van Oostenrijk het geduld had gehad, om de 
83*

504 DE VELDSLAG VAN SOLPERMO. 
Franschen bij den overtogt over den Mincio af te wachten, 
zou hij dezelfde manoeuvre onder veel gunstiger omstandigheden 
hebben kunnen uitvoeren. Het leger der gealli6erden, 
wegens strategische redenen genoodzaakt om den Mincio boven 
Goito over te trekken, zou dit waarschijnlijk gedaan hebben 
bij Valeggio, wear de scherpe bogt van deze rivier en de 
steilte der oevers een dergelijken aanval van de zijde der 
Oostenrijkers gemakkelijk gemaakt zou hebben , terwijl de 
beide plaatsen Peschiera en Mantua hun twee uitstekende 
posten zouden opgeleverd hebben, om den vijand te verrassen 
, of in geval van mislukking zich terug te trekken. 
Behalve deze misslagen , onvergeeflijk voor den Oostenrijkschen 
generalen staf, die sedert 40 jaren het terrein bestudeert 
, was ook dit eene fout, dat men een z66 zamengesteld 
plan van aanval gemaakt heeft, dat het inderdaad wonder zou 
geweest zijn, wanneer alle corpsen op het juiste oogenblik 
ter bestemder plaatse aangekomen waren. Wij komen hierop 
straks terug. 
Cavriana, Solferino en San-Martino zijn, zonder twijfel, 
geduchte posities voor een leper, om den vijand af te wachten 
en tegen te houden ; maar men moet deze positie niet verwarren 
met die van Montechiari, iets meer naar het noordwesten, 
die met haar front vlak aan de Chiesa en de regterzijde 
op het meer Garda steunt. De vierhoek tusschen 
den zuidelijken oever van het meer Garda ten noorden, den 
Mincio ten oosten, de Chiesa ten westen en de moerassen 
van den Oglio en den Po ten zuiden, Levert zoovele defensive 
posities op, vooral aan de zijde van het meer, dat deze 
plek sedert onheugelijke tijden geschiedkundige vermaardheid 
heeft verkregen door de talrijke veldslagen, die er gestreden 
zijn. Van de boorden van het meer Garda tot aan Cavriana 
en Volta is het een sterk golvend en afwisselend terrein; nabij 
deze genoemde plaatsen verheft zich een laatste heuvel, grooter 
dan de anderen, de Monte-Olivetta , die eene soort van courtine 
vormt van het oosten naar het westen. Ten zuiden van 
deze courtine begint de effen vlakte, die tot aan den Po voortloopt. 
Maar aan de zijde van de Chiesa beginnen die hoogten 
zich reeds bij Monte-Chiari van de rivier te verwijderen, en 
beschrijven dus van daar tot aan Volta een vierde van een 
cirkel, wiens middenpunt te Peschiera zijn zou, en waarvan

DE VELD$LAG VAN SOLFERING. 

de beide uiterste stralen de zuidelijke oever van het meer 

Garda (tusschen Peschiera en Desenzano) en de Mincio (tus

schen Peschiera en de omstreken van Goito) zouden zijn. Bet 

fameuse kamp van Montechiari , dat refits aan het meer Garda 

kunt , is vlak bij de Chiesa, omdat daar de heuvelen nog tot 

digt bij de rivier reiken; maar de positie welke de Oosten

rijkers den 24ste' Junij van San-Martino tot Cavriana bezet 

hadden , was, ten gevolge der boven beschreven gesteldheid 

der heuvels, tamelijk ver van de rivier verwijderd. Boven

dien had het Oostenrijksche leger thans niet de uiterste grens 

der heuvelen bezet, zooals te Mon techiari , maar het steunde 

met zijn regtervleugel op San-Martino, op eene tweede rij 

heuvelen, strekte zich van daar met zijn centrum uit tot Sol

ferino en Cavriana, aan het einde der heuvels, en had zijn 

linkervleugel in de vlakte naar den kant van Guidizzolo. 

Derhalve, in plaats van den omtrek der hoogten to volgen, 
liep het er bijna regt doorheen , nagenoeg als een secant die 
een cirkel midden doorsnijdt. Moet men aannemen , dat de 
Oostenrijksche staf opzettelijk deze verkeerde opstelling had 
aangenomen , die zijn linkervleugel ongedekt liet , en wel alleen 
met het doel om te profiteren van de geduchte posities van 
Solferino en San-Martino ? of was men misschien daartoe genoodzaakt bij de onmogelijkheid om volledig de al te uitgestrekte 
beweging van den linkervleugel uit te voeren , die op de 
Chiesa moest aanrukken om langs Karen oever op te marcheren ? Dat is eene vraag, die ik niet zou durven beslissen; 
maar wanneer ik bedenk , dat het tweede en tiende corps afgezonden waren om meer stroomafwaarts aan de Chiesa to 
komen, langs een zoo grooten omweg, dat zij dien dag onmogelijk op het slagveld konden aankomen , dan zou ik haast 
gelooven , dat er werkelijk een misstand in den linkervleugel 
is geweest, ten gevolge van de te groote ingewikkeldheid van 
het plan des veldslags. Wij hebben hier dus weder het gewone gebrek van den Oostenrijkschen generalen staf, die een 
plan nooit mooi vindt , als het niet zeer ingewikkeld is. Juist 
daarom moet men, naar mijne meening, eenige toegevendheid 
hebben voor GYULAI : met alle gebreken die men hem kan 
verwijten, heeft hij toch :den moed gehad, om van deze gevaarlijke routine of te wijken. 

De Oostenrijksche generale staf had, dunkt mij , hetzelfde 


506 DB VNLIXILAG VAN 8OLPER1110. 
plan op veal eenvoudiger wheal kunnen volgen. Wilde men 
eene krachtige poging tegen het leger der gealliöerden wagen 
bij den overgang van eene rivier? Dan had men den vijand 
bij den Mincio kunnen opwaehten. — Wilde men daarentegen 
de linie van de Chiesa verdedigen ? Dan had men slechts het 
(boron besohreven) kamp van Montechiari met genoegzame 
magt te bezetten, en dear den vijand op te wachten. In het 
eerste geval ware de zaak gemakkelijk geweest, door de nabijheid 
van Pesehiera en de meer gunstige gesteldheid der oevers 
van den Mincio; in het tweede hadden de Oostenrijkers het 
voordeel van den land bij den overgang eener rivier op te 
wachten, met bun regtervleugel op het meer Garda gesteund, 
hetgeen den vijand de gelegenheid benomen zou hebben om then 
regtervleugel to bedreigen, gelijk nu door het Sardinisohe 
lager te San-Martino gesohied is. 
behoeven Bleats de toepassing dozer weinige strategische 
regelea te maken, om aanstonds de zwakke zijde der 
Oostenrijksohe combination op te merken. 
Dear het Oostenrijksche lager den Mincio tusschen Gone 
en Peschiera tot basis zijner operatien had, en men besloot 
am op de Chiesa to opereren, wear men geon vast punt had, 
moest er eene tweeledige voorbereidende beweging gesehieden: 
eerst op de Chiesa aanrukken, en dan tangs den linkeroever 
opmarcheren, om van hieruit den overtogt van nieuwe oorpsen 
to beletten, on to gelijker tijd die welke op het oogenblik 
van den aanval reeds overgegaan zouden zijn, te verpletteren. 
De Oostenrijksohe generale staf, naauwkeurig onderrigt saw. 
gaande de bewegingen van het Franco-Sardinisohe leger, wist 
dat dit in drie colonnes (*) near den Mincio oprukte: links 
op den weg van Desenzano en lange den Geyer van het meer 
Garda, het Sardinische lager; in het midden het le en 2° corps 
on de kelserlijke garde over Lonato en Castiglione, en regts 
(*) Eigenlijk was het leger in vijf afzonderlijke colonnes verdeeld, die 
deze marschorde hadden : links de Sardinidrs over Desenzano , verder regts het 
eerste corps (BANAGUEY D'HILLIERS) en de keizerlijke garde over Lonato, 
het tweede corps (hertog VAN MAGENTA) over Castiglione, het vierde (ientt.) 
Over Medola, het derde (GAMIN:1MM) over Castel-Goff]l-edo. Maar tot meerder 
gemak bij het overzigt der bewegingen, willen wij drie corpeen of colonnes 
stellen , nl. als linkervlengel de Sardinians, als centrum het Franache eerste en 
tweeds (turps an do garde, an als regtervleugel het derde en vierde corps.

DE VDLOBLAG VAR SOLVDDINO4 507 
het 4° en. 3° corps over Medola en Castel-Goffredo. Ook 
wisten de Oostenrijkers waarschijnlijk, op Welke wijze het leger 
der geallieerden voorttrok, waarvan namelijk de linkervleugel 
vooruit was, het centrum een weinig meer achterwaarts en 
de regtervleugel nog verder achteraan volgde. Daarnaar was 
hun plan ook ingerigt: 
10. Het tweede Oostenrijksche leger (*) onder den cavalleriegeneraal 
graaf SCRUM , bestaande uit vier corpsen (het 8°, 5., 
1°, 71, dat den regtervleugel uitmaakte, moest den Mincio tusschen 
Peschiera en Valeggio overtrekken, zich tusschen Solferino 
en San-Martino verzamelen, en van daar noordwestwaarts 
oprukken naar den hook tusschen de Chiesa en het 
meer Garda. Zijne teak was am het Sardinische leger, dat reeds 
geheel over de Chiesa was en den avond van den 2848a tusschen 
Desenzano en Rivoltella stand, of te snijden van het 
centrum der Fran schen , die men bij den overtogt zelf hoopte 
te overvallen. 
(*) Ofschoon de voorstelling van den Franschman over het algemeen dnidelijk 
genoeg is, zij het mij veroorloofd hier nog te herinneren , dat de 
Oostenrijksche kitgsmagt in twee legers was ingedeeld, en dat reeds in deze 
indeeling volgens sommigen de grond der mislukking gelegen was. Zoo is 
ook het ()ordeal van den bovengenoemden verslaggever in Die Grenades, 
die daarin zdfs ellen; de oorzaak van alley zoekt. Tronwens hij merkt dan 
ook te regt aan, dat zulke tweeledige verdeeling altijd oorzaak van een onevenredig 
gebruik der strijdkrachten wezen moet. Immers elke aanval bestaat 
uit een hoofdaanval, die door neven- of schijn-attaques moet worden 
gesecondeerd. Tot dien hoofdaanval moet niet een gedeelte van de helft, 
maar de hoofdmagt gebrnikt worden, terwijl de andere manoeuvres alleen door 
gedetacheerde corpsen moeten geschieden. Zoo zon bier, wanner de Oostenrijkers 
zich niet door die halvering hadden laten misleiden, de aanval op het 
centrum en het 4° corps des Franschen legers (die eigenlijk de hoofdaanval 
was) met het gros des legers hebben moeten gesehiedet , terwijl de corpsen, 
die ter regterzijde de Sardiniers moesten afsnijden of ophonden, en ter linkerzijde 
OANBABERT, betrekkelijk Beringer hadden kunnen zijn. In den grond 
komen dus de aanmerkingen van den Doitscher met die des Franschmans 
overeen, terwijl, hetgeeu men reeds dadelijk nit het officiele rapport heeft 
vernomen , dat het centrum der Oostenrijkers te zwak was, geheel op hetzelfde 
gebrek wijst. Nogtans is de voorstelling, zooals die bier gegeven is, 
juister. Timers vooral daarom was bet centrum der Oostenrijkers te zwak, 
omdat het no het Fransche centrum in nijn geheel tegenover zich had, terwig 
de bedoeling geweest was ore dit in den flank te vallen, op het oogenblik 
dat het nog door de Chiesa verdeeld was.

508 DE VELDSLAG VAN SOLFERINO. 
2°. Het eerste leger onder den maarschalk WIMPFFEN, sterk 
drie corpsen (het 36, 9° , 111, moest den Mincio overtrekken 
tusschen Valeggio en Goito, en tusschen het centrum en den 
regtervleugel der Franschen inrukken. Dit was altijd in de 
hoop, dat het Fransche centrum juist bij den overtogt overvallen 
zou worden , terwijl de Fransche regtervleugel nog geheel aan 
de andere zijde zou zijn. Daarbij moest dit leger het Fransche 
centrum in bedwang houden , en beletten dat de regtervleugel 
de Chiesa overtrekken zou. 
3°. Het 26 en 10° corps eindelijk, onder LICHTENSTEIN en 
WERNHARDT, zouden den Mincio te Goito overtrekken en, langs 
een grooten omweg, vervolgens ook de Chiesa bij Asola, nog 
ver beneden de posities der Franschen. Van daar moesten 
zij het corps van CANROBERT (den regtervleugel der Franschen) 
in den flank en in den rug aantasten ; men hoopte namelijk 
dit to overvallen, terwijl het nog aan de regterzijde van de 
Chiesa was, en zoodoende de nederlaag van het Fransche 
leger volledig to maken. 
Wanneer de bewegingen der beide vijandige legers zich 
mathematisch juist op die wijze hadden toegedragen , dan zou 
dit plan den Oostenrijkers ongetwijfeld een uitstekend voordeel 
hebben verschaft. Maar het had het bovengenoemde gebrek 
van alle Oostenrijksche plannen : wanneer slechts dcin van 
beiden, of het Fransche, Of het Oostenrijksche leger, maar in 
een enkel opzigt anders handelde of op eene andere plaats 
was, dan bij deze berekeningen ondersteld werd , dan zou dit 
genoeg zijn, om de uitvoering er van onmogelijk te maken. 
Dat is dan ook gebeurd. 
In den nacht van 23 op 24 Junij ging het 8° corps, van 
BENEDECK, dat den uitersten regtervleugel der Oostenrijksche 
linie uitmaakte , bivouaqueren op het plateau van San-Martino. 
Dit corps moest de gemeenschap met Peschiera over 
Pezzolengo en Ponti dekken. Het 56 corps (erAnioN) was gekampeerd 
in den omtrek van Solferino , het 1° (CLAM-GALLAS) 
stond bij Cavriana. Het 76 corps eindelijk was iets meer naar 
achteren en vormde de reserve. 
Van het leger van WIMPFTEN stonden het 3e en 9° corps 
(SCHWARTZENBERG en SCHAFFGOTSCHE) VOOT Volta-Mantovana, 
en bet 11° in de achterhoede als reserve. Het 26 en 10° corps 
waren , zooals wij zagen , gedetacheerd , om eene afleiding aan

DE VILDSLAG VAN SOLVERDIO. 509 
den uitersten regtervleugel der Franschen te bewerkstelligen. 
Maar al deze fraaije berekeningen warden ijdel ten gevolge 
van eene w;jziging in de marschorde van het Fransche leger. 
Hetzij dat men bezorgd was voor het Sardinische leger, dat 
te Desenzano en Rivoltella vooruit was, hetzij dat de beide 
eerste corpsen en de garde, die dezelfde bruggen hadden moeten 
passeren , bun overtogt wat bespoedigd hadden, — zeker is 
het, dat in den morgen van den 24".i, op het oogenblik dat 
de corpsen van sTAntox en CLAM-nALLAs near de Chiesa oprukten, 
zij reeds bet eerste corps der Franschen voor rich 
zagen , dat zich in de vlakte deploijeerde en de eerste hoogten 
v66r Solferino begon te beklimmen. Te gelijker tijd had het 
Sardinische leger, ingevolge orders van het hoofdkwartier des 
Keizers, reeds zeer vroeg in den morgen talrijke verkenningstroepen 
op zijn regtervleugel afgezonden , om de gemeenschap 
met het eerste Fransche corps te onderhouden, en deze troepen 
ontmoetten de 6claireurs van SHNEDECK , die op den rand van 
het plateau van San-Martino post hadden gevat. 
Het Oostenrijksche leger, dat, terwijl het den vijand meende 
te verrassen , thans zelf verrast was, moest dadelijk van zijn 
plan afwijken. Op zijn regtervleugel en zijn centrum moest 
het zich nu tot eene louter defensive houding bepalen, en dus 
alleen met zijn linkervIeugel den aanval doen. Hier had men het 
geheele tweede leger van wnorFEN slagvaardig benevens de twee 
gedetacheerde corpsen , die in den nacht lager-op over de Chiesa, 
in de rigting van Asola, gezonden waren. Inderdaad kon men 
op dit indrukwekkende leger nog eenige hoop vestigen voor 
den goeden afloop van den veldslag; want het tweede leger 
(dat van SCHLICK) zou werk genoeg hebben, om zich staande 
te houden. Dit bestond slechts uit vier corpsen, dat is nagenoeg 
100,000 man, en het had to doen met het geheele Sardinische 
leger, het le en 2e Fransche corps en de garde, dus met 
nagenoeg een even talrijken vijand ; maar bovendien werd zijne 
positie uit den aard der zaak reeds moeijelijk , zoodra bet, 
opgesteld zijnde tot den aanval, zich genoodzaakt zag om 
alleen verdedigenderwUs te ageren. 
Om maar een voorbeeld te geven van de groote verlegenheid, 
waarin men door deze verandering van het plan gebragt 
werd, behoeven wij alleen de positie van het corps BENEDECK, 
op den uitersten regtervleugel van bet Oostenrijksche lager,

510 Dffi VittbStAtt VArt dotvitiNb. 
na to gun. Wanneer werkelijk het plan was om het Sardinieche 
Leger of te snijden, gelljk buiten twijfel hot goval schijnt 
to zijn geweest, den bestond de tank van dit corps natutrlijk 
sleehts hierin, om de Sardiniers flaauw aan to vallen en hen door 
een gefingeorden terugtogt weer On moor van de Chiesa of to 
brengen, ten einde aan de andere corpsen betere gelogenheid 
te geven om hen in den flank to vallen en van de Franschen of 
to scheiden. Maar nn het plan veranderde,— no men , met het 
cog op mogelijke onvoorziene omstandigheden en op een drei. 
genden aatival, zich met den regtervleugel en bet centrum tot 
eene verdedigende 'lending moest bepalen, — nu werd die 
tank, om met alle magt tve4rstand te bieden, ten einde het 
over* leger to vrijwaren tegen een flank-aanval, en den aftogt 
naar Peschiera en Valeggio open to houden. Trouwens, 
is het reeds moeijelijk om de bewegingen eons legers to overzien, 
wanneer alles afgeloopen is en men de gedetailleerde 
rapporten over elk der deelen van een veldslag voor Rich 
heeft, — vrij wat moeijelijker is het om bedaard en met verstand 
die beweg,ingen be beoordeelen, to midden van den strijd 
zelf. Stoutheid en geluk spelen er altijd voor een klein deel 
in mode, en gewoonlUk is het laatste de prkjs van het eerste. 
Men kan noch aan tit/mimic, noch aan de commandanten 
der andere corpsen van dit tweede Oostenrijksehe leger, den 
lof ontzeggen, dat zij zich met vastheid in dozen veldslag gedragen 
hebben. Zoolang BENEDECK slechts te doen had met 
de vijf brigades van het Sardinische leger, waarmede hij den 
strijd had aangerang,en, gelukte bet hem ow die in bedwang te 
houden, en hij beg,on sleehts to wijken, nadat in den namiddag 
andere Sardinisohe troepen ter versterking kwamen opdagen. 
Evensoo hield STADION met zijn corps stand tegen bet eerste 
corps van den maarschalk BARADDEN WI:UW=8, de voltigeurs 
van de garde en drie Sardinische brigades; terwij1 het corps 
van OLAIP.GALLAIS , door dat van zonzt ondersteund, den aanval 
van den maarsehalk hertog van Magenta, tussehen San- 
Cassiano en Cavriana, wedrstond. 
't Is hier de pleats om hulde to brengen aan de meatreg,
elen, die door den Keizer genomen zijn. De Oostenriikers 
hoopten gemakkelijk eene opening te waken tusschen het Fransehe 
en het Sardinische leger, en juist op dit punt ontmoetten 
zij het gros der Fransehe troepen 1 Zij meenden hen to sullen

DE VELDSLAG VAN SOLVE/IVO. 511 
verrassen bij den overtogt eener rivier, en zij ontmoetten hen 
ten strijde opmarcherende, — zoodat, nog vd6r dat er an 
schot gelost was, bun plan van aanval geheel in duigen was 
owevallen 1 
De eerste uren van den dag waren de bloedigete. De voorste 
colonnes van het leger der gealliaerden , namelijk vijf Sardinische 
brigades en het corps van BARAGUEIr emu-no, hadden 
het hoofd to bieden aan het geheele leger van scrimeic. De 
Sardinische dclaireurs, die tot aan den rand van het plateau 
van San-Martino waren voortgerukt, werden door den vijand 
teruggejaagd , en de divisie zelf kwam dear niet eer aan veerdat 
het corps van BENEDE0K den rand van het plateau bezet 
had. Om de Oostenrijkers aan te vallen, moesten zij eene 
steile helling van een 20 Nederl. el opklimmen , die op sommige 
plaatsen met struikgewas bezet, maar anders meest open 
was. Alle wegen en begaanbare plaatsen waren met geschut 
beplant , zoodat de Sardiniars door een geducht vuur van 
boven near beschoten werden, en van }Anne stukken geen 
gebruik konden maken. Vijf malen gelukte het aan de bersaglieri 
en andere infanterie als tirailleurs uitgebreid, om den rand 
van het plateau te bezetten ; maar dewijl de artillerie en cavallerie 
niet spoedig genoeg kon aankomen om hen to ondersteunen, 
zagen zij zich door het vuur der Oostenrijksche batterjjen, 
die een weinig verder near achteren stonden, andersteund 
door de cavallerie, genoodzaakt om dadelijk weder 
naar de laagte to gaan. 
Eerst in den namiddag, toes de drie brigades grenadiers 
van Savoye en Piemont, die 's morgens tot ondersteuning van 
het eerste Fransche corps waren afgezonden , weder bij het 
Sardinische leger kwamen , deed men eene laatste poging, die 
volkomen gelukte. De bersaglieri wisten zich in eene hoeve 
aan den rand van het plateau to vestigen , en konden z66 de 
aankomst van de artillerie en cavallerie ondersteunen, die, 
zoodra als zij op het plateau gedeploijeerd was, door eene 
mooije charge de Oostenrijksche cavallerie terugdreef, en deardoor 
voor bet overige leger ruimte genoeg maakte, om er 
zich to deploijeren en de Oostenrijksche divisies near Pozzolengo 
terug te dringen. 
De drie brigades, die alzoo de beslissende hulp bij den aanval 
van San-Martino hebben aangebragt, hebben meer dan

512 DE YELDBLAG VAN SOLPERINO. 
eenig ander corps van de vermoeijenissen en gevaren van 
dezen gedenkwaardigen slag te dragen gehad. Wij zagen reeds 
dat het leger der geallieerden , dat zich nog moest deploijeren 
tegenover een vijand, die geduchte posities met groote magt 
bezet had, gedurende het grootate gedeelte van den morgen 
niet meer dan twee voorste colonnes, dOne links en ane in 
het centrum, tegen de posities van San-Martino en Solferino 
konde over stellen. Het waren de vijf brigades door koning 
VICTOR EMANUEL gecommandeerd, en het eerste Fransche corps, 
en dezen stonden dus gedurende verscheiden uren te velde 
tegenover de Oostenrijkers. De drie Sardinische brigades, die 
het leger des konings met het le corps verbonden , werden 
door den keizer naar het centrum geroepen , om dit corps te 
ondersteuoen ; later, toen de garde in linie begon te komen, 
werden zij weder aan den koning te hulp gezonden , die, door 
BENEDECIC voor San-Martino opgehouden , sedert den morgen 
om versterking vroeg. Deze drie brigades moesten dus den 
aanval tegen Solferino laten varen en, altijd strijdende, zich 
links wenden. Onderweg door een talrijk corps (ik weet niet 
welk) aangevallen , hadden zij het vijandelijke vuur en het 
onweer door te staan , altijd voortmarcherende, en kwamen 
nog bij tijds aan om bij San-Martino den overslag te geven. 
Het eerste Fransche corps, eerst door deze Sardinische 
troepen , later door de voltigeurs van de garde ondersteund, 
moest dus bijna alleen , gedurende de eerste phases van dezen 
dag , het hoofd bieden aan het centrum van het Oostenrijksche 
leger, en het is strijdende gebleven van het begin tot 
aan het einde van den veldslag, die dan ook genoemd is naar 
de positie, die dit corps te veroveren had. De Oostenrijkers, 
onder commando van STADION, een der koenste generaals van 
het Oostenrijksche leger, hadden zich in het dorp Solferino 
versterkt , en bestreken met twee zijbatterijen de vallei waar 
de Franschen door moesten trekken om den aanval te doen. Al 
de bedaardheid van den maarschalk en de tegenwoordigheid des 
keizers, benevens de hulp van verscheiden corpsen der garde 
werd vereischt, om deze posities te nemen. De geduchte verliezen 
, die dit corps geleden heeft, zijn het beste bewijs voor 
de hardnekkigheid van de worsteling die aan deze zijde heeft 
plaats gehad. 
Het is onmogelijk om, al is het maar oppervlakkig, een

DE VELDSLAG VAN SOLFERINO. 513 
begrip te geven van de bewegingen , die op dit punt zijn nitgevoerd, 
gedurende de critieke oogenblikken van een strijd 
van 15 uren. De aanval tegen Solferino begon des morgens 
om vijf ure en bleef onbeslist, ten gevolge der ongelijkheid 
van krachten , tot op het oogenblik dat de voltigeurs van de 
garde zich links van het eerste corps (wear zij de Sardinische 
brigades grenadiers vervingen) kwamen opstellen. Daar 
bovendien de regtervleugel van dit corps een geruimen tijd 
ongedekt bleef, was het niet mogelijk , om naar het dorp op 
te rukken en het te nemen. Maar toen ook het tweede corps 
(Hertog van Magenta) zich in linie gesteld had en San-Casciano 
aanviel; toen ook de grenadiers van de garde zich in 
de tusschenruimte der twee corpsen kwamen plaatsen en San- 
Casciano hadden helpen nemen , en de positie van Solferino 
dus van de linkerzijde bedreigd was — toen werd de strijd 
gelijk en meer beslissend. 
Wat deed in al dien tijd het eerste Oostenrijksche leger, 
dat van wimPFs.ux ? Het rukte voorwaarts tangs den voet der 
hoogten , en door eene talrijke cavallerie beschermd, bedreigde 
het den flank van het tweede corps, en zou het vierde corps 
(NIEL), dat van den kant van Medola over de vlakte aanrukte, 
in het front vallen. 
Maarschalk NIEL, door het verschrikkelijke vuur in het 
centrum gewaarschuwd, had begrepen , dat de strijd die begonnen 
was, algemeen en beslissend was. Derhalve in allerijl 
met zijne twee division oprukkende, stelde hij zich stoutweg 
op regts van het tweede corps, slechts een weinig achterwaarts, 
ten einde zijn flank, die door de drie Oostenrijksehe 
corpsen en de cavallerie bedreigd werd, te dekken. Het was 
dus met eene magt van hoogstens 25,000, dat hij het hoofd 
ging bieden aan minstens 60,000 man, die dreigden hem voorbij 
te trekken en in den rug te vallen. 
Nog eens vragen wij, wat deed WIMPFFEN in dit besliSsende 
oogenblik? Ale hij van het oogenblik, toen het eerste on 
tweede corps met de garde, geheel bezig gehouden werden tegen 
de polities van Solferino en San-Casciano, en dus volstrekt 
geen huip aan NIEL konden bieden, had weten to profiteren 
om met zijne overmagt :en talrijke cavallerie op hem aan to 
vallen — dan moat men erkennen, dat hij NIEL waarschijnlijk

514 nn VELDBLAG VAN SOLVERINO. 
over hoop had geworpen en bet Fransehe leger in den flank 
en den rug had kunnen aantasten. Maar NIEL, het gevaar 
ziende, begreep, dat hem Diets enders overbieef dan het stoutweg 
to gemoet to gaan, en voerde daartoe eene even stouts 
als verstandige manoeuvre uit. De keizer, die met helderen 
blik alio bewegingen van het lager naging, zond hem ter gesehikter 
ure zijne geheele cavallerie; eenige schitterende charges, 
die de Oostenrijksche cavallerie met groot verlies terug deden 
deinzen, en het doorbreken van eenige carrel waren genoeg 
oat het voortdringen van WIHPFFEN to stuiten. Nogtans was 
het gevaar sleehts uitgesteld: de raansehappen van het vierde 
oorpa konden niet op den duur aan het geheele leger van 
WIHMEN het hoofd bieden. Hun heldhaftige aanvoerder zond 
boodsehap op boodschap aan CANROBERT, die met het derde 
corps nog bezig was met den overtogt, over de Chiesa bij 
Castel-Goffredo en den regtervleugel van het geallieerde lager 
dekken moest. Maar CANROBERT, die in de verte de vroeger 
genoemde eorpsen van LICHTENSTETX en WERNHARDT (nagenoeg 
60,000 man) op zijn regterfle.nk zag aankomen, durfde aan de 
oproeping van tun, geen geboor geven, uit vrees van omsingeld 
en in den rug aangetast to worden. 
Dat was een oogenblik van geduohten angst, het oogenblik 
dat den veldalag beslissen zou. WIMPY/FEN begreep dit niet 
genoeg: in pleats van met elle magt aan to vallen , sehijnt 
bet dat hij bezorgd werd over het geweldige vnur, dat hij op 
zijn regtervleugel (bij Solferino) hoorde. Hij trek due op 
Cavriana en San-Casciane aan, en Het de flank-beweging der 
twee corpeen van LICHTENSTEIN en WERNHA.RDT varen. NIEL 
deed diets Bever dan daze beweging volgen; hij wenthle ook 
naar Cavriana, wear hij zich door den hertog van Magenta ondersteund 
zag. Te gelijker tijd kwam ook CANROBERT vooruit. 
Toen bij nit de aarzelende bonding dier twee oorpsen, die hij 
op zijn regtervleugel had, meende to kunnen opmaken, dat zij 
nieta belangrijka ondernemen zouden , list hij zijne brigades 
bij kleine afdeelingeu tot ondersteuning van mar, oprukken. 
Dear zoo doende de strijd meer gelijk werd wat het getal 
betreft, kregen de. Franschen de overhand, en weldra moest 
bet Oostenrtksehe lager zijne terugtrekkende beweging aanvangen. 
BO wlen ligt des de &Amid van dezen aftogt? Voor een

DE VELDSLAG VAN SOLFERINO. 515 
deel ongetwijfeld aan den maarsohalk witterszN, wien het atm 
eelfstandigheid, bedaardheid en tegenwoordigheid van geest 
ontbrak. Maar nog maar Ban het ge.heele plan van den slag, 
aan dat ongelukkige denkbeeld om eene diversie to maken, 
wat altijd eene gevaarlijke beweging is, maar vooral tegenover 
een leger zoo voortvarend als het Fransche. Wannest 
WIMPFFEN zich stoutmoediger betoond had, of wanneer de 
beide corpsen van LICHTENSTEIN en WERNHARDT in pleats dat 
aij ver weg gezonden waren, om eene nuttelooze demonstratie 
to doen , in reserve achter het centrum waren geplaatst geweest, 
dan zou de positie van Solferino niet zoo spoedig 
genomen zijn geweest, en de uitslag van den strijd sou, zoo 
at niet in het voordeel der Oostenrijkers, took geheel enders 
geweest zijn, Maar reeds tegen den middag waren alle Oostenrijksehe 
troepen in 't gevecht, en van toen of was het te 
voorzien, dat seodra 48a corps genoodaaakt zou worden om 
te wijken , de opening daardoor ontstaan niet weder door 
verscbe troepen aangevuld zou kunnen worden. 
Het is dan ook eene merkwaardigheid van desalt veldslag, 
dat de strijd op zulk eene uitgestrekte lithe aangegaau is, dat 
at seer spoedig alba troepeu in het vuur waren , en .toeh was 
de slag langduriger en hardnekkiger dan eenige andere. Oak 
had bij nog dit bijzonders , dat de twee legers oprukten met 
de fronten niet evenwijdig tegen elkander over, maar sad, dat 
zij een hoek vornaden ; de strijd begon dus op den regtervleugel 
der Oostenrijkschen en den linker der geallikierden, 
deelde zich gaandeweg aan hat °antrum mode, on kwam zoo 
eerst aan de tegenovergestelde vleugela. Maar dear de hoofd. 
aanval van het Oostenrijksche lager in seker opaigt door sun 
linkervleugel, the het lantste in den strijd kwam, gedaan 
moest worden, was het natmulijk , dat het centrum, reeds 
uitgeput door de groote inspanning, began to wijken. Han 
Fransch leger in de pleats van WIMPRFEN ZAR doer eon koeuert 
aanval sijn centrum vrijgemaakt hebben; de Oosteerijkerdaarentegen 
wendde raw bet centrum been en Weld du gebeele 
beweging tegen, 
Ondanks deze misslagen door de Oostenrilkaehe generaals 
begaan, sou het seer ouregtvaardig zijn geene Wide to brengen 
aan hunne depperheid en aan die van de manachappen. Een 
leger, dat van 5 ure des mergeus tot d ure avonda aan can

516 DE VELDSLAG VAN SOLFERINO. 

Fransch leger het hoofd biedt , kan niet anders dan een dapper 
leger zijn. Echter is er nog eene opmerking te maken, dat 
namelijk de oude officieren van GYULAI, de oude corpsen van 
Magenta, ver boven de versche troepen van WIMPIVEN uitgemunt hebben in standvastigheid en kracht der manoeuvres. 
BENEDECK hield het met zijn 66ne corps gedurende 8 uren uit 
tegen 5 brigades der Sardiniers ; STADION met zijn corps verdedigde gedurende den geheelen ochtend de posities van Solferino tegen het eerste corps en de voltigeurs van de garde, 
terwijl de manschappen van CLAM-GALLAS en ZOBEL met kracht 
den aanval van den hertog van Magenta en de grenadiers van 
de garde weerstonden. Op den linkervleugel echter, waar de 
corpsen van SCHWARTZENBERG, van scnAFFooTscrtz en WEIGL 
niet anders dan het vierde corps van NIEL voor zich hadden, 
shiagden zij niet om het een oogenblik te doen wken , en 
trokken terug zoodra het door CANROBERT ondersteund werd. 
Wat de twee corpsen van LICHTENSTEIN en WERNHARDT betreft, daar kunnen wij niet van spreken : zij zijn nuttelooze 
toeschouwers van den strijd gebleven. 

Het Fransche leger heeft zich op dezen gedenkwaardigen 
dag gedragen op eene wijze, die boven alien lof verheven is. 
Ofschoon het bij den aanval op Solferino nagenoeg even sterk 
was als de vijand, was deze toch z66 in 't voordeel, door de 
verschansingen waarmede hij zich omringd en de sterke posities 
die hij bezet had, dat het bijna ongeloofelijk is, dat men die 
heeft kunnen veroveren. Het corps van NIEL hield verscheiden 
uren achtereen alleen stand tegen een driedubbel aantal vijanden 
en dat wel op het vlakke veld. Eindelijk kunnen de Sardiniers trotsch zijn op het woord des keizers: zij hebben zich 
waardig betoond om aan de zijde der Franschen te strijden." 

Alleen vrees ik, dat men niet genoeg acht heeft geslagen 
op den zwaren post, dien de drie brigades grenadiers van 
Say* en Piemont gehad hebben. Daar zij op verschillende 
plaatsen gevochten hebben, en niet anders gedaan dan overal 
heensnellen waar het gevaar het dreigendst was, zijn de 
resultaten van hunne moeite niet genoeg gewaardeerd, omdat 
zij niet ddn bepaald doel hebben gehad. De belangrijke verliezen, die deze brigades geleden hebben en de schitterende 
marsch, die zij onder het vuur des vijands hebben uitgevoerd, 
geven hun regt op bijzonderen lof. 


DE VELDSLAG VAN SOLFERINO. 517 
Er zijn er echter altijd, die moeijelijk te voldoen zijn, en 
die nog het een en ander aan te merken hebben op de operaties 
der geallieerden. Volgens dezen kan men hun twee dingen verwijten: 
vooreerst, dat het Fransche leger, zoowel bij Magenta 
als bij Solferino, door de Oostenrijkers is verrast; ten tweede, 
dat beiden deze veldslagen geen belangrijk resultaat hebben 
gehad. Zulke verwijten beteekenen niets, als zij door de feiten 
zoo duidelijk worden we6rsproken. Wij willen echter de moeite 
nemen van ze te wgrleggen. 
Elk leger dat een ander vervolgt, wordt altijd verrast, wanneer 
het vervolgde leger stand houdt om den strijd aan te 
nemen. Dit is niet alleen bij Magenta en Solferino gebeurd, 
maar het was ook het geval bij Marengo, bij Austerlitz, 
bij Friedland en bij een aantal groote veldslagen van 
vroeger eeuwen zoowel als de tegenwoordige. Men kan een 
vijand niet vervolgen en daarbij steeds in slagorde blijven; 
derhalve, als de vijand stand houdt en volte-face maakt, dan 
is het natuurlijk , dat de voorste colonnes op zijne linie stooten 
voordat men in slagorde geschaard is. 
En wat de gevolgen der veldslagen van Magenta en Solferino 
betreft, men zou blind moeten zijn — thans vooral, nu 
zij zulke gewigtige concessies van den kant van Oostenrijk ten 
gevolge hebben gehad — zoo men de resultaten er van over 't 
hoofd zag. Wilde men ook al niet veel gewigt hechten aan het 
morele overwigt, dat de geallieerden daardoor boven de Oostenrijkers 
verkregen hebben, dan zal het toch genoeg zijn to herinneren, 
dat de slag bij Magenta de twee sterke vestingen Pavia en 
Piacenza in bezit der Franschen heeft gebragt, benevens Milaan 
en gansch Lombardije. Zal men beweren dat de Oostenrijkers 
die zonder noodzaak hebben verlaten ? Zonder twijfel hebben 
zij ze verlaten, even als het Sardinische grondgebied dat zij 
bezet hadden, — bmdat zij zich niet bij magte gevoelden om 
ze te behouden en te verdedigen. Den vijand noodzaken om 
zijne vestingen zonder slag of stoot op te geven, is, dunkt 
ons, iets waarnaar een goed bevelhebber ten alien tijde streeft, 
maar waarin men niet altijd even gelukkig slaagt. — Maar 
men zou eenige kanonnen hebben kunnen nemen en eenige 
duizenden gevangenen meer maken? Deze aanmerking is kinderachtig 
: men voert geen oorlog om kanonnen en menschen te 
vangen , maar om den vijand te noodzaken, dat hij het door 
MENGELW. 1859. N°. XI. 34

518 DE VELDSLAG VAN SOLFERING. 
hem bezette terrein verlaat. Bij Magenta was het er om te 
doen, om de Oostenrijkers uit eene geduchte positie te verjagen 
zonder hen in 't front aan te tasten. De veldslag dien KAREL VIII, 
Koning van Frankrijk, tegen de legers van Gonzaga bij Fornovo 
leverde, was nagenoeg van denzelfden aard : hij liet 
kanonnen , ammunitie en bijna zijne geheele bagage in de hand 
des vijands ; maar hij kende zich te regt de overwinning toe, 
omdat zijn doel om voorbij den vijand te komen , bereikt was. 
Bij Torres-Vedras, bij Busaco en in zeker opzigt bij Waterloo, 
zou men het zeer gaarne er even als KAREL VIII afgebragt 
hebben, maar slaagde er niet in. Bij Magenta daarentegen, 
wear men den strijd had aangevangen in zoo ongunstige 
posities, dat men reeds in den aanvang ddn kanon verloor, 
eindigde men met er later verscheidene te nemen , en weinig 
overwinningen hebben een zoo groot aantal wapenen in 't 
bezit van den overwinnaar gebragt, wanneer men de groote 
massa's, die in de verlaten vestingen gevonden werden, mede 
in rekening brengt. De verdienste van den slag bij Magenta 
is die snelle marsch in een halven cirkel, die het Oostenrijksche 
leger er toe gebragt heeft om die beweging te volgen en 
in allerijl op den linker-oever van den Tessino over te gaan. 
Eindelijk merkt men nog aan, dat na den slag van Solferino 
het Oostenrijksche leger in goede orde heeft kunnen aftrekken. 
Wij meenen aangetoond te hebben, dat het Fransche 
leger, door zich van de posities van Solferino meester te 
maken , een reuzenwerk verrigt heeft. Wij begrijpen niet goed, 
wat het nog meer had kunnen doen, en nogtans zou het meer 
gedaan hebben, wanneer het onweér niet voor een oogenblik 
zijne vorderingen in het centrum had tegengehouden , en indien 
het derde corps, dat nu wegens de twee vijandelijke 
corpsen buiten den strijd gebleven is (*), eerder tot ondersteuning 
van NIEL had kunnen oprukken. Vooral is het van 
belang op te merken , dat het Oostenrijksche leger, met eene 
sterkte van 9 corpsen, of nagenoeg 225,000 man, teruggeslagen 
werd door een leger van omtrent 160,000 man (•), terwijl 
(*) Maar dat was dan toch ten gevolge der Oostenrijksche tactiek , en dus 
waren die twee corpsen toch niet zoo geheel nutteloos als boven gezegd is. 
(t) Volgens Die Grenzboien waren beide legers nagenoeg gelijk, en wel 
150,000 man sterk, terwiil aan beide zijden 20,000, en van de Sardiniers 
alleen 10,000 buiten gevecht gesteld zouden zijn1 Men weet echter dat de 
officible opgaven hiervoor lager cijfers stellen.

DE VELDSLAG VA1Q SOLFERINO. 519 
het zware verliezén heeft geleden aan artillerie , aan manschappen 
, aan generaals , en geheel gedesorganiseetd is. Ik 
geloof, dat er nooit onder gelijke ontstandigheden grooter voordeden 
, en zeer zelden eene zoo gevolgrijke overwiening IS 
behaald. De vtede is dear om bet te bewijzen. 
REGTVAARDIGING DER MUZELMANSCHE VEELWIJVERIJ 
IN ALGERIE EN DE WOESTLIN. 
De Heer A. BERBRUGGER heeft voor vier jaren onder den 
titel : nVolksdwalingen betreffende eene reeks van 
opstellen in het licht gegeven, waaronder bet v'olgentle over 
de veelwijverij,.dat den 13den Febr. 1855 in het Algiersche dagbled 
Akhbar verschenen is. Wij ontleenen daaraan de . volgende 
plaatsen. ',Men kan," zegt de schrijver, ”de Muzelmannen in 
twee standen verdeelen, in zulke die vaste plaatsen bewonen, 
en in zulke die een weer of minder nomadisch leven in tenten 
leiden. Allen die in eene onbeweegbare woning hnn verblijf 
houden, neigen, uit zeer gewigtige gronden die wij hieronder 
verder uiteen zullen zetten, tot monogamie; alien . die ender 
het beweegbare linnen bescherming zoeken, worden, nit tegenovergestelde 
maar niet minder gebiedende oorzaken , tot polygamic 
gedreven. Tot de eerste klasse behooren de stadbewoners 
en de Kabylen, tot de laatste de rondtrekkende Arabieren. 
Om de droogheid en lankwijligheid caner formele verhandeling 
te vermijden, zullen wij hier een gesprek mededeelen., 
dat verleden jaar (1854) in den omtrek der hoogere &heir 
tusschen eene zeer geestige en verstandige Fransche vrouw 
en een Arabischen hoofdman , die tweemalen Europa bezoeht 
had, plants vond. Wij hielden ons daarbij geheel passief, en 
dienden alleen voor tolk, zooals wij nu eenvoudig berigtgever 
zijn. Men lade dns niet de verantwoordelijkheid hnnner gevoelens 
op ons. 
De dame van wie wij spraken, had ons opgedragen orb bij genoemden 
hoofdman, nit naam van het Europeeche schoone geslacht, 
tegen dat wet zij de vernederende gewoonte der polygamie 
noemde, te protesteren. De hoofdman antwoordde op 
die beschnldiging met de volgende woorden: ',Waarde mevrouwl 
ik kon mij het genoegen verschaffen u to bewijzen dM in den 
84 •

520 REGTVAARDIGIND DER IIIIIZELMANSCRE VEELWIJVERIJ 
grond uwe land- en godsdienstgenooten misschien in hoogeren 
graad polygamisten zijn dan wij, maar ik laat die onbeduidende 
beschuldiging varen , en ga regtstreeks op het doel 
los. Om mijne verklaringen begrijpelijker to maken, zal ik 
echter zoo vrij zijn u zelve ten tooneele te voeren , door een 
oogenblik aan te nemen dat gij met een van die Muzelmannen 
gehuwd zijt, die een nomadenleven leiden. Gij zoudt dan, beweer 
ik, de veelheid der vrouwen niet alleen niet misprijzen, 
maar uwen echtgenoot wel het eerst aansporen, om meer 
vrouwen te nemen, als hij toevalligerwijze geen lust voelde om u 
eene mededingster to geven. Dit schijnt eene wat sterke bewering 
te zijn, en toch geloof ik dat gij hare juistheid zult 
erkennen , als gij alle u nog onbekende omstandigheden hebt 
leeren kennen. Gij hebt zeker niet het minste begrip van een 
nomadenbuishouden en van de menigte werkzaamheden, waartoe 
dit aanleiding geeft. In de eerste plaats zijn onze nomadenwoningen 
van zeer ondergeschikten aard; niets is daarin vast, 
onze grootste kostbaarheden en zelfs ons leven vinden tegen 
de aanvallen van dieven en van den vijand alleen dan beveiliging, 
als wij ons met vele en in 't bijzonder met vertrouwde 
lieden kunnen omgeven. Na de medeleden der familie 
voldoen slechts de vrouwen aan deze gebiedende voorwaarde. 
Bij ons nomadenleven ontbreekt ons een molenaar, een 
bakker, een lakenwever, , eene naaister, , een kleermaker, , een waterdrager, 
, een houthandelaar, enz., en die kunnen er ook niet bij 
bestaan. Gij zoudt daarom genoodzaakt zijn om zelve het graan 
te reinigen , te malen , het deeg te maken, en te bakken, zonder 
den keukenarbeid te verwaarloozen. Gij zoudt de koeijen en 
schapen moeten melken en uit de melk kaas en boter bereiden. 
Gij zoudt de wol der kudden moeten toebereiden, en er 
kleederen uit weven. Als de Duar verder wil trekken , wat 
in het zuiden zestigmaal jaarlijks , zoo niet meer, voorkomt, ligt 
op de vrouw de verpligting de pakken te maken, de tent in te slaan 
en alles op to laden. Om geen verkeerden weg in to slaan, 
zoudt gij den trein moeten volgen, — maar meest to voet, want 
de lastdieren hebben aan het meubilair genoeg te dragen. 
Ongetwijfeld hebt gij de aantrekkelijke schilderij van een bekwamen 
schilder: nREBEKKA. aan de bron", gezien. Ook gij 
zult dagelijks naar de bron moeten gaan, die somtijds zeer 
ver afgelegen is. Maar als gij daarvan terugkeert, zult gij

IN ALGERIe EN DE WOEBTIJN. 

zeker uw portret niet laten maken, want uw arme gebogen 
lijf, uw met zweet en stof bedekte gezigt , uwe bemodderde 
beenen , uwe kleederen , drijvende van het water dat uit de 
zakken zijpelt, zouden, als de penseel des schilders getrouw was, 
geen voordeelig portret van u geven. Overigens zoudt gij , als 
gij onder ons leefdet en de voorwaarden van ons bestaan, dat 
altijd door dreigende gevaren omringd is, leerdet kennen, 
spoedig inzien dat het hoofd der familie zonder de achting in 
te boeten en tegen zijne bestemming te zondigen , geen deel 
aan de huiselijke werkzaamheden nemen kan. De man heeft 
zijn eigen pligt, die, zooals gij zien zult, een vrij ruwe is: 
zijn voet moet steeds in den stijgbeugel , zijne hand aan bet 
geweer,, zijne tong in den raad , zijn oog en oor overal zijn: 
Kier om de weideplaatsen op te zoeken die tot rust der uitgeputten bestemd zijn, daar om de oogmerken van den vijand 
te verhinderen , of hem eene hinderlaag te leggen. Zooals 
iedere oorlogvoerende magt, moet hij bondgenooten hebben op 
wie hij zich verlaten kan, en deze bondgenooten vindt hij door 
middel van de vrouwen die hij uit invloedrijke familien neemt. 
1k eindig , lieve mevrouw I met de herhaalde bewering , dat 
gij, eens onze nomadenmaatschappij ingetreden , in den grond 
geene weerspannigheid zoudt toonen om drie wettige huisvrouwen 
naast u te zien ; gij zoudt het veeleer,, geloof ik, betreuren, 
dat de wet uwen man niet toestaat om een nog grooter getal 
te huwen." 

Men zal na deze schildering des nomadenlevens nu wel begrijpen , waarom de Mooren in de steden en de Kabylische 
boeren zich in het algemeen met ddne vrouw tevreden stellen, 
vooral de eersten. De inrigting hunner huishouding, die zich 
van de onze slechts weinig onderscheidt, vordert slechts ddne 
huishoudster ; wilden zij zich de wet ten nutte maken en meerdere vrouwen nemen, dan zou dit voor hen eene zeer kostbare weelde zijn, waaraan slechts zeer weinige beurzen konden 
te gemoet komen en die hun bovendien vele en ernstige onaangenaamheden op den hals zoude halen. Want de twisten der 
vrouwen, die in de vrije lucht der tent voor het intreden van 
een krijgshaftig echtgenoot — een onbeperkte heerscher in 
den kring zijner familie — zoo spoedig smoren , krijgen binnen 
de muren van een huis , waar ze voortbroeden en toenemen, 
eene veel grootere beteekenis. Zij gelijken hier aan den haat, 


622 REGTVAARDMING DER MUZELMANSCRE VEELWLIVERIJ 
dire rzich tusschen matrozen gedurende eene overvaart vertoont, 
waar men bestendig tusschen de wanden van bet schip 
ingesloten blijft. De antipathie stijgt in deze soort van broeibakken 
tot afschuw, en de afschuw ontaardt in norsche 
monomania. 
Wij bebben nog eenige woorden over een ander vooroordeel 
te z,eggen , dat uit de Muzelmannen van Algeria 
slechts Othello's maakt, steeds bereid om hunne al te ligtzinnige 
echtgenooten onder de echtelijke maims den levensadem 
fe doen uitblazen. Hier is een tamelijk belangrijk onderscheid 
vast te stellen. Wij molten ons niet beroepen op 
hetgeen onder onze oogen in de steden plants vindt, waar 
ieder doorslaande bewijzen vinden kan, dat de ijverzucht der 
AlgierSehe eobtgenooten niet het barbaarsche karakter heeft, 
dat men er aan toeschrijft. Het kwaad heeft, zooals wij weten, 
ale gevoeligheid, die zich steeds over den huiselijken haard 
meet nitstrekken , dikwijis op eene beklagenswaardige wijze 
verzwaict, Het zgu clus onregtvaardig en niet zeer verstandig 
z(in , als men uit een openbaar anormalen , en zooals men ten 
painste mag hQpen, slechts voorbijgaanden toestand gevolgen 
wilde afleicign. Maar is bet gedrag van al deze bevolkingen 
van het zuiden (die niet, als de Muzelmannen in de steden, 
he regt bezitten om zekere verzachtende omstandigheden vonr 
zieh in aanspraalc te nernen) omtrent hunne vrouwen bij vele 
en algemeen bekende gelegenheden , niet juist het tegendeel van 
ijverzucht ? Zou men niet zonder veel zoekens merkwaardige 
voorbeelden van echtel(jke welwillendheid kunncn vinden? Van 
de oudste tijden of ziet men de Ketama, een grooten Berberstam 
, de grondstof der oorspronkelijke bevollcing van bet oosten, 
in die mate de gastvrijheid uitoefenen , dat ieder ijverzucbtig 
Moel tegenover hunne vrouwen blijft uitgesloten. 
Hunpe meer clan ligtvaarclige zeden hebben openbaro sporen 
bij den Amer, in de nabijheid van Setif, en bij meerdere yolksstammen 
van Kabylie, achtergelaten. Wij vragen hen die de 
Sahara niet slechts doorgetrokken, waar met de langzaamheid 
bezocht hebben van den man wien het om naauwkeurige 
waarnerpingen te doen is, wat zij van de ijverzucht der nomaden 
gelooven , — die philosophische bevolkingen, bij wie de 
echtelijke lankmoedigheid, de vrijwillige blindheid waar het 
vrouwelijke beschimpingen en hatelijke speculaties met de vrouw

IN ALGERIe EN DE WOESTIJN. 523 
voor rekening der echtgenooten of der ouders geldt, een graad 
van onzedelijkheid bereikt heeft , dien men met eigen oogen 
gezien meet hebben om het te kunnen gelooven en begrijpen. 
(Das .dusland.) 
HOLLOWAY-PILLEN. 
Zoodra ziekten zich deden gevoelen, zocht de met rede begaafde 
mensch ook naar middelen, om het onaangename daarvan 
uit den weg te ruimen , of ten minste te verzachten , dat is: 
hij zocht een geneesmiddel voor zijne kwaal. De kennis der 
geneesmiddelen breidde zich uit, en zelfs leerde men middelen 
kennen , die in twee, drie verschillende ziektetoestanden heilzaam 
waren. Bovendien zocht men en haakte men naar arcana, 
dat wil zeggen geheime geneesmiddelen, die echter doorgaans 
zoo onschadelijk waren, dat ze aan Been zieken kwaad deden; 
maar hem ook nooit, dan bij geluk, herstelling bragten. 
Toen middeneeuwsche duisternis de enkele lichten die hier 
en daar schitterden, nog dreigde te verstikken ; toen het grofste 
bijgeloof, zich inmengende in elke wetenschap, met de geleerdheid 
zulk een bent mengelmoes vormde , dat men ware 
kennis schier niet meer van valsche onderseheiden kon , toen 
kwam het rijk der arcana. Winstzoekende priesters en monniken 
maten breed en lang de wonderdadige genezingen nit, 
door aanraking als anderzins van hunne heiligen-beelden of 
reliquien bewerkstelligd. Rondventers en fabricanten van zulke 
reliquien hielpen daarmede , en met de zoogenaamde amuletten 
, het hoog en laag geplaatste gemeen bedriegen. En de 
man van wetenschap zat onderwijl in zijn laberatorium , verspilde 
daar in onafgebroken werkzaamheid tijd , geld en gezondheid 
, en hield toch niet op met koortsachtigen ijver te 
zoeken naar ... den steen der wijzen en het levens-elixir. 
Langzamerhand zijn die nevelen opgeklaard , ten minste voor 
velen, en al roepen ook nog duizenden mirakel, als dit of dat 
beeld van een heilige eens op eene voor hen alleen zigtbare 
of wonderdadige wijze met zijne oogen draait; al denken velen 
dat goud misschien evenzeer in andere grondstoffen ontbonden 
kan worden als het voorheen ook als enkelvoudige stof beschouwde 
water, toch zijn er ook die alles wat naar bijgeloof 
riekt in den grond van hun hart verachten , en die

524 HOLLOWAY-PILLEN. 
denken, dat de kennis der ontleedbaarheid van het gond misschien 
evenveel nut zal aanbrengen als die van den diamant. 
Maatschappijen en ook enkele bijzondere personen trekken 
nog dagelijks in woord en geschrifte te velde tegen bijgeloof 
en kwakzalverij. Volksboeken, genootschappen, enz. enz. 
wedijveren met elkander, wie het eerst en het best zuivere 
kennis en beschaving verspreiden zal, niet alleen in den hoogere 
of den middelstand, maar zelfs in die klasse der maatschappij, die 
met alle geweld niet beschaafd wil wezen. De hoogere standen 
bevatten geene domkoppen, getuige hiervan het legio adellijken 
, die door noeste vlijt en diepe studie het prerogatief verkregen 
hebben om de letters Mr. bij hunne andere titels te voegen. 
Dit blijkt ook daaruit, dat Jonkheeren, Baronnen , enz. bijna 
uitsluitend alle diplomatieke posten vervullen, en elk weet, dat 
het bijvoegelijke naamwoord diplomatiek meest altijd als synoniem 
van slim, doortrapt voorkomt. Buitendien zijn die 
Heeren , zelfs al waren ze ook te dom om Mr. te worden, 
altijd voor andere posten zeer geschikt. De middelstand is 66k 
zeer beschaafd, want aan manieren en complimenten kan men 
tegenwoordig niet zien of men een Mr. in de timmer- of 
schrijnwerkerskunst, dan wel in de beide regten ontmoet. En 
ik veronderstel toch dat het inwendige in overeenstemming 
met het uiterlijke is, ten minste niet in volslagen tegenspraak 
daarmede. Dit laatste van ons, degelijke Nederlanders, te 
denken, zou toch al te mal zijn. Uit al het bovenstaande 
moet ik dus opmaken dat wij , levende in een beschaafd land 
en eene beschaafde eeuw, zoo glad geschaafd moeten zijn, dat 
geen bijgeloof, maar ook vooral geene ligtgeloovigheid, geene 
kwakzalverij aan eenig ruw plekje zich vasthechten kan, integendeel 
langs ons afglijdt, als de waterdroppels van eene 
gans afdruipen... 
Zoo ver schreef ik, toen mij eenige couranten gebragt werden. 
In mijn geest hulde toebrengende aan oud-Hollandsche degelijkheid 
, waarheidsliefde, enz., nam ik den opregten Haarlemmer 
ter hand. Al dadelijk trok eene zonderlinge houtsnede mijne 
aandacht naar eene daaronder geplaatste aankondiging. Deze 
meldde, dat een lijdend mensch, na tot herstel eener verouderde 
berstkwaal van alle mogelijke geneesmiddelen vergeefs 
gebruik te hebben gemaakt , nu volkomen hersteld was 
door de zalf en pillen van HOLLOWAY. Wel, dacht ik, dat

IIOLLOWAY-PILLEN. 525 
moet een ferm middel zijn ; in weinig tijd nog wel en dan 
zoo'n ingeworteld kwaad ! Maar eene poos daarna eene andere 
courant opnemende , zie ik eene annonce , die de zalf en pillen 
van HOLLOWAY probatum verklaart ter genezing van open 
beenen. Nu ging ik aan het zoeken, en weldra werd het mij 
groen en geel voor de oogen. Van alle kanten, uit alle dagbladen 
regende het ziekten, en alien waren als spelenderwijs 
radicaal genezen door de zalf en pillen van HOLLOWAY. 
Nu was het levens-elixer gevonden, en dat nog buitendien 
niet als een geheim in het bezit van enkelen , maar voor betrekkelijk 
weinig geld verkrijgbaar in talrijke en het gansche 
land door verspreide depots. Wat een slag voor doctoren en 
apothekers! maar ook tevens welk een zegen voor de menschheid 
, die zich vroeger liet martelen en kwellen door tallooze 
ziekten, en nu in ongestoorde gezondheid voort kan Leven, 
als zij zich slechts plaatst in de weldadige schaduw en bescherming 
van nouowAv's etablissement of van de bekendq 
depOts. Gewis, ten tijde van den oorlog in de Krim was dit 
heilzame middel nog niet bekend, anders waren de hospitalen 
toen niet zoo bezet geweest, als de dagbladen zeiden. En wie weet, 
misschien is dit middel ook wel een preservatief tegen blessuren. 
Mij dunkt, ik zie den tijd geboren worden, dat elk soldaat, 
alvorens in het gevecht te gaan, uitwendig over het geheele 
ligchaam een laagje zalf, inwendig eene dosis pillen van noLLOWAY 
aanwendt, en daardoor beschermd , even ongedeerd uit 
het heetste van den slag terugkeert, als voorheen wijlen ACHILLES. 
De aardigheid dan van het vechten of zijnde, houdt natuurlijk 
het oorlogvoeren op, en weldra wordt de droom van zoovele 
menschenvrienden , de eeuwigdurende vrede , door velen gewenscht 
, door meerderen voor eene hersenschim gehouden, tot 
stand gebragt door de zalf en pillen van HOLLOWAY. 
Eigenlijk gezegd speet het mij bier in mijne veelomvattende 
bespiegeling te worden gestoord door het bezoek van een bekende. 
Evenwel, geheel vervuld , altijd in geestelijken zin , 
met mijne zalf en pillen, trachtte ik ook van dit bezoek partij 
te trekken in het onderhavige geval, en onderwierp dus de 
gansche zaak aan zijn mij bekend goed oordeel. 
Mijn vriend antwoordde zeer bedaard : »Hoe nu, mijn goede 
man ! Hou je me voor den gek, of ben je werkelijk nog dupe 
van zulke kwakzalverij?"

52 HOLLOWAY-PILLEN. 
Kwakzalverij ! Denk eens aan ! Men zegt, dat eens een 
beoefenaar van astronomie of astrologie — regt weet ik niet wat, 
maar in alien gevalle van astro met een uitgang — onder het 
wandelen naar den sterrenhemel zag, en volgens gewoonte 
zUner kunstgenooten of liever geestverwanten, in diep gepeins 
verzonk. Daardoor zag hij niet naar den weg en viel eensklaps 
in een put, nog dieper dan zijne bespiegelingen , want 
zij verzonken er dadelijk in ; en men zegt, dat de man een 
magtig zot gezigt zette. Dit laat zich begrijpen ; nu, zoo'n 
gezigt zette ik ook, toen ik zoo door ddn woord mijn luchtkasteel 
zag ineenstorten en uit de eeuwigdurende vrede in de 
kwakzalverij viel. 
Wel, wel! kwakz och , laat ik dat leelijke woord toch 
niet meer noemen En dat in onze verlichte eeuw, in ons 
verlicht land, onder ons, degelijke Hollanders, en dan nog 
wel geannonceerd in de degelijke »opregte Haarlemmer", die 
mijne grootmoeder reeds als zoodanig prees , omdat Naar grootmoeder 
het ook gedaan had, en omdat er zoovele huwelijks-, 
geboorte- en doodberigten instaan ! 
Verscheiden dagen kon ik maar niet tot bedaren komen, 
want een heimelijk achtergebleven sprankje van hoop deed 
mij aan elk de zaak in quaestie vertellen ; doch, helaasl verreweg 
de meesten lachten mij in het gezigt uit. Tegen wil en 
dank moest ik dus gelooven of beter nog vertwUfelen ; maar 
nu ik anti-HOLLOWAYist werd, besloot ik toch, mijne ervaring 
in dezen ook aan anderen nuttig to doen zijn. Kan iemand 
mij overtuigen, dat ik vroeger gelijk had en in mijn tegenwoordig 
gevoelen dwaal, dat zal mij zeer aangenaam zijn; 
doch anders reken ik het mijn pligt om anderen, die, even 
als ik deed, nog heden bouwen op verlichting , beschaving, 
degelijkheid en al zulke mooije zaken meer, uit den droom te 
helpen en te doen inzien , dat ook nog hier in Nederland tot 
zelfs in dagelijks met ophef aangeprezen zaken kaf onder bet 
koren schuilt. 
De vriend die mij bet eerst de oogen geopend had, maakte 
mij het eerst duidelijk , dat den middel voor alle kwalen eene 
ongerijmdheid is. In eene lange redenering, waar ik evenwel 
niet magtig veel van begreep , bewees hij mij, dat een 
en dezelfde ziektetoestand bij verschillende personen verschillende 
uitwerkselen kan hebben, gewijzigd naar elks bijzonder

HOLLOWAY-PILLEN. 527 
gestel, en daarom telkens op andere, ten minste op telkens 
gewijzigde, manier moest behandeld worden. Ja, dat sommige 
verschijnsels bij den een als gunstig, bij den ander als nadeelig 
konden geacht worden, en dus het aanwezig zijn van (Sdn dier 
verschijnsels sours geheel verschillende middelen vereischte. 
Ook dat hetgeen een geneesmiddel voor den een, soms een 
vergift voor den ander was. 
— »Dat begrijp ik niet," viel ik mijn vriend in de rede. 
— »Dan zal ik het u ophelderen. B. v. gij zijt ongehuwd 
en beschouwt dit als de grootste ramp in uw leven. Wat is 
nu het beste remedie voor uwe kwaal ? Eene vrouw. Welnu, 
ik heb er eene, maar die brengt mij meer last aan, dan waartoe 
de zenuw-zinkingkoorts in staat is." 
Dit was duidelijk. Ik nam dus aan wat mijn vriend mij 
verklaard had ; maar kan , dit aannemende , maar volstrekt 
niet begrijpen, hoe het mogelijk is, dat menschen die dit alles 
beter weten dan ik, er zich toe leenen willen om depOthouders, 
verspreiders , ja alleen aanprijzers dier kwakzalverij te zijn. 
Men zal zeggen: »ja , maar verkoop ik het niet, dan verkoopt 
het een ander." Best, als men zich dan onder eene digte yolksmenigte 
bevindt , moet men zijn buurman de beurs ontfutselen 
, want: doet gij het niet, dan doet het een ander. Neen, 
ik geloof niet, dat dit bij alien de reden is. Het zal toch, 
hoop ik, nog velen Kier te lande niet onverschillig zijn, op 
welke wijze zij bun brood verdienen. 
Zou er misschien nog eene andere reden kunnen bestaan, 
die den depOthouder met een gerust of gerustgesteld geweten 
eene waar doet verkoopen , aan wier nut hij niet gelooft; die 
den courantier de aanprijzing doet drukken en verspreiden 
van een geneesmiddel, dat hij als eene kwakzalverij beschouwt? 
Mij dunkt, ja I 
Ik nam nogmaals de toevlugt tot mijn vriend. »Gij bepaalt 
u bij ddne zaak," zeide hij, »doe dat niet, en ge zult zien dat er 
eerie geheel afdoende reden bestaat, waarom bijna niemand er 
eenig kwaad in ziet, om der kwakzalverij de behulpzame hand 
te bieden. Ala de zaak slechts winst opbrengt, verkoopt men 
om strijd zall en pillen van Hom,owAY. En dat waarom? 
Omdat men van der jeugd aan dit reeds geleerd en gedaan 
heeft, en de gewoonte zelfs de gedachte dat er kwaad in zou 
steken, verbant."

528 HOLLOWAY-.PILLEN. 

— »Dat is toch een beetje erg," antwoordde ik, »om de 
meeste menschen en buitendien ons, degelijke Hollanders, zoo 
in eens maar tot kwakzalvers te maken." 
— »En toch zeg eens, herinnert ge u nog de jaren, waarvan we thans zingen: 
„Hoe zalig, als de jongenskiel 
Nog om de &chowders glijdt" — 

om kort te gaan , weet ge nog den tijd, toen we zamen school 
gingen ? Jongen ! dat was een tijd, toen ik voor u de sommen op de lei maakte en gij voor mij een fautief opstel verbeterdet. Wat waren we fier, wanneer de meester ons prees 
als de eenigen die at het werk zonder fout afmaakten.? 

Ik krabde eens achter mijn oor, en zeide zacht : »Zalf en 
pillen van HOLLOWAY !" 

— »Maar weet ge wel, hoe het Bien KAREL HELMONT is gegaan, die zoo verbazend moeijelijk leerde , omdat hij te dom 
was om iets te begrijpen ?" 
— »Neen, weet gij wat van hem ?" 
— »In dienst gegaan, als onderofficier naar India vertrokken , heeft hij daar par tour de force het officiers-examen gedaan. Te dom om het gevaar oogenblikkelijk in to zien, heeft 
hij zich door dollen moed onderscheiden, en is thans met 
verlof te huis bij zijn broeder in Amsterdam. Daar pronkt hij 
nu met eene fraaije kapiteins-uniform, waarop een pear ordes 
bengelen , en laat zich heel bedaard de reputatie aanleunen 
van een dapper en kundig officier,, ofschoon zijn eigen broeder 
Diet weet, waar hem die kunde zou zitten ?" 
— »Zalf en pillen van HOLLOWAY !" 
— »En DIRK SPALDER , die nu als geneesheer eene drukke 
practijk heeft, omdat zijne vrouw talrijke en voorname bloedverwanten heeft en zijne eerste patibnten z66 sterk van ligchaamsgestel waren , dat zelfs hij ze niet in Set graf kon 
helpen." 
Ik gaf geen antwoord. 

— »En FREDERIK SMITS , die nu burgemeester is op een 
prettig dorp in Zuid-Holland, terwijl zijn klerk de zaken bereddert en hij de stukken teekent." 
— »Och , schei nit ! Ben je zelf ook depOthouder van nu-
LowAy ?" 

HOLLOWAY-PILLEN. 529 
— »Wel ja. Waarom niet ? Gij zelf zijt daarin mijn collega." 
Dat was al te erg. Eerst lofredenaar der beschaving , nu 
kwakzal haast had ik het wear gezegd. Half boos liep 
ik weg. P. 
HET OUDSTE VASTE LAND DER AARDE 
is, volgens de wetenschappelijke onderzoekingen van den laatsten 
tijd, Australia. De lezers van de »Sporen van de natuurlijke 
geschiedenis der schepping", welk werk zoowel in 
Engeland, waar bet oorapronkelijk uitkwam , ala in Duitschland 
en in ons land zulk een grooten opgang maakte , zullen zich 
ongetwijfeld herinneren , dat de Schrijver van dat werk Australia 
voor het jongste werelddeel meende te mogen verklaren. 
Die voorstelling was ook tot nog toe in de wetenschap algemeen 
gangbaar, niet op grond van een vooroordeel , alsof 
het laatst ontdekte werelddeel ook het laatst boven de oppervlakte 
der wateren to voorschijn gekomen zou moeten zijn. 
Men onderscheidt wel de Nieuwe Wereld (America) van de Oude 
Wereld naar den tijd van de ontdekking, hoewel ook America, 
volgens de resultaten der Geologie, ouder zijn moet dan de 
Oude Wereld ; maar Australia bleef altijd in de schatting der 
geleerden het jongst gevormde werelddeel, op gronden die men 
zich deels uit het bovengenoemde werk zal kunnen herinneren 
, deels uit het vervolg dezer mededeeling zal zien. 
Dr. FEED. HOCHSTETTER - een der geleerden die op het door 
de Oostenrijksche regering daartoe uitgeruste fregat een togt rondom 
de aarde ondernomen hebben tot wetenschappelijke onderzoekingen 
in minder bekende streken — schreef aan de Keizerlijke 
Academie te Weenen een brief, geteekend: »aan boord 
van de Novara, den 14den Dec. 1858." Daaraan ontleenen 
wij het volgende , dat op dit onderwerp betrekking heeft. 
Buideldieren waren , zooals men weet, de eerste zoogdiervormen 
die in Europa optraden. Thans komen ze hier niet 
meer voor, terwijl ze in Australia nag bijna uitsluitend de zoogdieren 
vertegenwoordigen. Men heeft opgemerkt, dat de dierenzoowel 
ala de plantenwereld van Australia zeer veel verschilt 
van die der andere werelddeelen , en dat hare vormen

530 HET OUDSI PASTE LARD DER AARDE. 
zee? veel overeenkomst vertooeen net die, welke in Europa 
voorkwamen gedurende den tijd dien de geologen aanduiden 
als de Jura-periode, of in het algenieen het secundaire tijdperk. 
Daarom heeft men Australia een werelddeel genoemd , dat de ontwikkelingstijdperken 
der andere werelddeelen nog niet doorloopen 
heeft. De uitkomsten der geologische onderzoekingen in Australia 
schijnen deze meening te bevestigen , maar niet in den algemeen 
gangbaren zin , dat Australia een song werelddeel is, hetwelk 
al die ontwikkelingstijdperken nog zou moeten doorloopen, 
maar integendeel in dien zin , dat Australia zonder twijfel het 
oudste werelddeel is, — een vast land, dat het vroegste in zijne 
tegenwoordige gedaante bestaan heeft, zoodat zijne tegenwoordige 
dieren- en plantenwereld den oudsten stamboom in regte 
lijn van afstamming bezit. 
Men kent namelijk in Australie tot nog toe, behalve tertiaire 
afzettingen van geringe dikte en weinig uitgestrektheid (op niet 
meer dan twee plaatsen zijn deze met zekerbeid aangewezen), 
alleen crystallijne gebergten en primaire formaties tot aan het 
Silurische tijdvak , die het grootste gedeelte van dit werelddeel 
uitmaken. De geheele reeks der secundaire formatien 
scbijnt ten eenenmale te ontbreken. Daaruit volgt dan onvermijdelijk, 
dat Australia sedert het einde van den primairen 
tijd vast land was, en nooit weder door de zee bedekt werd, 
zoodat zijn grond sedert het begin van den secundairen tijd — 
gedurende al die ondenkbaar lenge tijdsruimten , die door zoo 
geweldige omkeeringen in Europa geteekend werden — rustig 
bleef, en planten en dieren in eene afgebroken reeks tot op 
den tegenwoordigen tijd voedde. Uit dit oogpunt beschouwd 
is de planten- en dierenwereld van Australia de meest oorspronkelijke 
en de oudste die op aarde leeft, en z66 moet het 
minder verwondering baren , dat Kier nog vormen van dieren 
en planten leven, die in Europa reeds Lang nitgestorven en 
door andere, nieuwe, vervangen zijn. 
EENE NIEUWE VERBETERING AAN DE KAART VAN EUROPA. 
Ale eene bijzonderheid, die opmerking verdient of misschien 
ook niet verdient, deelen we mede, dat een in dit jaar te 
Parijs bij HACHETTE versohenen Atlas voor de Fransehe spoorwegen 
, berustende op officiele bescheiden en welks vervaar

EENE NIEUWE VERBETERING AAN DE' KAART VAN EUROPA. 01 
diger zich noemt ADOLPHE JOANNE - op de beide eerste kaarten 
ook Luxemburg schetst , maar op eene zeer bijzondere wijze. 
Zoowel het Belgische gedeelte namelijk , als dat waarover 
onze koning als Groot-Hertog heerscht, wordt aangeduid als 
"Prusse Rhdnane" en zelfs op eene wijze, die zeer in het ocrg 
valt. Men mag wel vragen, of dit 66k op grond van »officiele 
bescheiden" geschied is, en of men het also eene verbetering 
van de kaart voor 1860 moet aanmerken. In dat geval 
schtint de kans tegenwoordig grooter dat het plan van verbetering 
maar en portefeuille zal blij ven liggen , nu ook het 
programma voor Italie slechts half ten uitvoer gebragt is. 
DE CROATEN IN MILAAN 
Mijn waarde lezer, , die op de hoogte van zijn tijd is, en 
zich bij Croaten per se iets barech, barbaarsch en beestachtigs 
denkt , spitst hier misschien zijne ooren in de verwachting van 
eene mooije afgrijselijkheid. Dat is toch nu niet bet geval; 
het geldt eene episode uit den laatsten oorlog, die een Duitsch 
blad als eene habsche Scêne mededeelt , en die wij weergeven 
al ware het maar als tegenhanger tegen alle gruwelen, die hun 
nagegeven zijn door dagbladen en andere logeninstrumenten , — 
vooral daarom niet te vertrouwen , omdat zij niet altijd 
liegen. 
Onze Croaten dan waren in Milaan op het oogenblik dat 
na den slag bij Magenta, de Oostenrijkers voor de Fransche 
wapenen en der Italianen geestdrift meenden te moeten wijken 
en de stad ontruimen. Volgens een particulier berigt — en 
wat wilt ge meer authentiek in onze dagen ? — van een Oostenrijksch 
militair aan zijne ouders in Weenen , vial daarbij 
o. a. het volgende voor. 
Te midden van het geraas en gewoel der oproerige stad, 
die zich met driekleurige vlaggen en bloemen versierde om de 
Franschen te ontvangen , stond op een groot plein eene troep 
Croaten. Zij waren verdwaald geraakt en wisten heg nosh 
steg in de groote stad, wier taal hun onbekend was. Na kort 
beraad besluiten zij om zich te weer to stellen. Zij vormen 
een carrel om van alle zijden gedekt te zijn,. laden hunne geweren 
en wachten met hunne barsche gezigten moedig af, wat 
het lot over hen besloten mag hebben. De aanblik van het 
kleine hoopje, dat echter blijkbaar een vast besluit genomen 
heeft, boezemt der joelende menigte ontzag in, en niemand 
waagt bet om ben aan te vallen of te beleedigen. 
Zoo hadden zij zoo wat een uur gestaan , toen zij een Oostenrijkschen 
chirurgijn-majoor, a. genaamd, in 't gezigt krijgen. 
Dadelijk gaan er een paar op hem af, maken hem in weinige 
woorden met hunne verlegenheid bekend en vragen hem, of 
hij hen uit de stad wil geleiden. Daze verklaart zich hiertoe

532 DE CROATEN IN MILAAN. 
bereid , stelt zich aan hun hoofd , trekt den degen uit en commandeert 
marsch! Maar de moedige bonding der soldaten en 
hun koene gedrag schijnen verkeerd begrepen te worden, want 
spoedig ontstaat er rondom hen geraas en getier, als gold het 
om een aanval of te weren. En bij die veronderstelling was 
het den opgewonden Milanezen niet kwalijk te nemen, dat 
reeds hier en daar een kogel uit de vensters op de kleine troep 
afgeschoten werd. Maar intusschen dreigde de zaak eene 
treurige wending to zullen nemen. De Croaten wilden met 
kogels bescheid doen , en niet dan met groote moeite gelukte 
het bun aanvoerder, die het gevaarlijke der positie te regt 
inzag, om hen daarvan terug te houden. 
Maar ziet, op dat critische oogenblik gnat ergens in eene 
straat eene deur open, en wel eene schooldeur, waaruit eene 
gansche schare babbelende , lagchende en jolende meisjes, dwars 
voor de Croaten heen uitstroomt. Zij bekommeren zich niet 
veel om geallieerden of Oostenrijkers , en loopen dapper voor 
de mannen van het zwaard langs. Oogenblikkelijk keert H. 
zich om en zegt een pear woorden tot zijne manschappen ; dezen 
vliegen uit elkahr, houden eene soort van drijfjagt , en ieder 
neemt 'een der kleinen op den arm. Natuurlijk zijn de verschrikte 
kinderen to moede als duiven in de klaauwen eens 
valks; maar eenige woorden van den heer H. en nog meer de 
geruststellende en vriendelijke uitdrukking des gelaats, die de 
Croaten zich beijveren om haar van achter snor en baard te 
vertoonen, brengen haar tot bedaren. Zoo trekken de Croaten 
voort, ransel op den rug, geweer in den linkerarm en op den 
regterarm den knop eener toekomstige Italiaansche schoonheid 
dragende. De volksmenigte die dit tooneel aanziet, is in het 
eerste oogenblik vol ontzetting. Maar men begrijpt toch spoedig, 
dat er nog lets enders dan eene cannibalische bedoeling achter 
liggen kan , en nu begint men deze plotselinge wending zeer 
aardig te vinden , men lacht, applaudisseert , en het Evviva! 
dreunt hun tegen in pleats van het geweervuur. In alle straten 
wordt de interessante troep vriendschappelijk ontvangen, en 
ongedeerd komen zij, door eene groote menigte nieuwsgierigen 
gevolgd, aan de poort. her is het: 
(de snorbaard) kust den lieven last, 
dien hij zoo gaarne torscht, 
en de lieve Italiaantjes schijnen daar nu niet eens tegen to 
willen protesteren. H. koopt kersen en meloenen, deelt die 
met milde hand onder zijne reddende engeltjes uit, en dezen 
nemen het geschenk met dankbare graagte aan. Per slot van 
rekening worden de omstanders beleefdelijk verzocht het vreemde 
escorte op hare beurt naar huis te willen escorteren, en de 
chirurgijn-majoor trekt in alle glorie met zijn behouden troepje 
voort, near den Mincio.

MENGELWERK. 
EEN BOUWVAL IN NEDERLAND. 
DOOR 
F. NAGTGLAS. 
Ach I eenzaam zit de stad, voorheen zoo 
volkrijk; eene weduwe is zij geworden , 
die magtig was onder de natien. 
Klaagl. van JEREMtA, I vs. 1. 
Wanneer men in het midden, of zelfs nog in het laatst, der 
vorige eeuw van de toen nog welvarende hoofdplaats van Zeeland 
naar de stad Veere gegaan was, zou men op den ouden 
met statige olmenboomen beplanten atraatweg zeker vrij wat 
meer gewoel hebben gezien , dan men er tegenwoordig op aantreft 
(1). Behalve de vele voetgangers op het goed onderhouden 
klinkerpad, was er een onophoudelijk heen en weer rijden 
van zwaar beladen vrachtkarren en van die eigenaardige rijtuigen 
, welke als de Walehersche Pietjeswagfens bekend, pas 
onlangs voor goed van het tooneel zijn afgetreden. Deze postwagens, 
waarvoor in 1757 nog een nieuw reglement was vastgesteld 
(2), onderhielden het drukke verkeer tussehen beide 
steden ; een verkeer vooral belangrijk omdat de meeste reizigers, 
welke uit Walcheren naar Holland, Schouwen , Noord- 
Beveland en Tholen gingen, zich to Veere inscheepten , om 
den omweg door de toenmalige Middelburgsche haven langs 
Rammekens to vermijden en alzoo bij goeden wind nog 's avonds 
(1) De weg van Middelburg naar Veere is een der oudste straatwegen van 
ons vaderland , daar bij in 1601 werd aangelegd. Zie ITYTTERSCHOUT, Ledige 
Urea. 
(2) In den Ned. Mercurius voor 1757 vindt men op bl. 172 de „ Ordre 
op het vertrek der 'limy aangelegde postwagens van Middelburg op Veere 
en van Veere op Middelburg." ZU reden zesmalen daags been en weder, , 
doch buitendien kon men er ook voor eene naar het getal passagiers 
paalde som gebruik van maken. 
MENGELW. 1859. N". VII. 35

534 EEN BOUWVAL 
te Dordrecht te kunnen aankomen. Het was dus niet to verwonderen, 
dat de beurtlieden die iederen dag nit Veere zeilden, 
goede zaken maakten (3). 
Als men den zwaren toren, eens het sieraad der wijdvermaarde, 
in de Hervormings-troebelen vernielde, parochie-kerk van het 
gehucht Zandijk achter den rug had, viel het in het oog, dat 
men eene welvarende stad naderde, want de weg liep langs 
eene bijna onafgebroken rij zoogenaamde theetuinen , waarmede 
onze vaderen in de 188 eeuw zooveel ophadden. 
Die tuinen, met kunstig gesnoeide taxisboomen, smakelooze 
beelden en soms kostbare bloemen voorzien, hadden de pleats ingenomen 
der boomgaarden van het nonnenklooster van St. CLELRA, 
en de buitenmuren waren meestal opgetrokken met de Dude steenen 
van het slot Zandenburg, waarvan toen lets verder nog 
enkele bouwvallen te vinden waren. 
Dat oude kasteel, waarschijnlijk reeds v66r de 138 eeuw 
gesticht, was het stamhuis geweest van een tak van het vermaarde 
geslacht BORSELEN , en er was in Zeeland, en misschien 
in de Nederlanden, geen adellijk huis, waarin meer vorstelijke 
personen hun verblijf hadden gehouden. Graaf JAN VAN HOLLAND, 
KAREL de Stoute, Hertog PIMPS VAN OOSTENRIJK , Koning 
CHRISTIAAN van Denemarken, Keizer KAREL V en andere groote 
Heeren hadden van de gastvrijheid der Borselsche of Dourgondische 
eigenaars korter of langer tijd gebruik gemaakt. 
Langzamerhand echter was het huis, even als het geslacht der 
bezitters, vervallen, en toen Prins WILLEM III, als Markies 
van Veere, van het bijna gesloopte gebouw eigenaar werd, gaf 
men in het begin der 188 eeuw de overblijfselen in huur om 
eene stijfselmakerij op te rigten en tevens varkens to mesten (4). 
Ook die industrie ging te niet, en nu zon men te vergeefs de 
(3) In SMALLEGANGE, Cronyk van Zeeland (Middelburg, 169S), bl. 584, 
leest men „ Voornamelijk belangrijk is het veer, 'twelk dear is van dese stad 
en de stad Dordrecht, alwaer van yder stadt des somers twee schepen daegs 
en des winters een schip daegs afvaren precyselijk , veel of weinig luiden 
sijnde , waertoe van yder stad expresselijk syn doen opmaken en verkooren 
seker getal schepen, bequaem daertoe geprepareerd, yder met twee bysondere 
vertrekken , „ yder schip voorsien tot hare defensie met steenstukken, muslcetten, 
pieken, kruyd en lood om in tijde van noode to besigen." 
(4) Het kasteel en kapittel van Zandenburg in Walcheren, door Jilconus 
ERDIERINS.

IN NEDERLAND. 535 
plaats zoeken, waar het grootsche gebouw zich vroeger verhief. 
Sic transit gloria mundi! 
Tot op het laatst der 18° eeuw was Veere nog een welvarend 
stadje. Het zesde in rang der stemhebbende Medea 
van Zeeland, telde het ongeveer vier-duizend inwoners. Wel 
waren de dagen voorbij, dat het onder de magtige bescherming 
van de Borselsche of Bourgondische Heeren tot de belangrijkste 
koopsteden van one vaderland behoorde, en kon 
niemand der inwoners zich den tijd meer herinneren , dat er, 
zooals vroeger, somtijds zestig schepen op 66n dag alleen naar 
de Oostzee in- en uitvoeren (5), doch de handel gaf nog algid 
vrij goede winsten en vooral door het Schotsche stapelregt, 
waarvan de contracten in 1748 tusschen Prins WILLEM IV als 
Markies van Veere en de Royal Burrows van Schotland nog 
waren vernieuwd. Hoewel in 1508 alhier de eerste suiker uit 
de Canarische eilanden was aangebragt en voor twaalf duiten 
het pond verkocht, was de handel op de IndiJn, vooral ten 
gevolge der mededinging van het magtige Middelburg, nooit 
bijzonder levendig geworden , en de groote kosten in den aanyang 
der 18° eeuw aan de haven besteed, hadden ten dien 
opzigte maar weinig vruchten gedragen (6). 
In het begin der stad bij de Zandijksche poort staat de groote 
kerk, een colossaal van witten arduinsteen opgetrokken gebouw, 
dat in het laatst der 14e eeuw door den beroemden 
bouwmeester KELDERMAN voltooid werd en aan de Lieve-Vrouw 
is toegewijd. De zware vrij hooge toren dient tot een baken 
in zee, en de klok die er vroeger in hing, was zoo zwaar, 
dat baar galmen over de breede Scheldearmen en het eiland 
Noord-Beveland heen tot in Zierikzee kon gehoord worden (7). 
Wanneer men v66r den grooten brand van 1686 door den 
kunstigen boog onder den toren, een pronkstuk van bouwkunde 
, in de zoogenaamde wandelkerk was gekomen, zou men 
(5) SmALLEGANGE , Cronyk van Zeeland, bl. 572. 
(6) GARGON , Watch. Arcadia, Dl. II, bl. 218. 
(7) ERMERINS, Zeenwsehe Oudheden, St. III, bl. 15. Het was waarschijnlijk 
deze klok die bij den brand van 1686 aan stukken viel. TJit de 
everblVselen werd eene nieuwe gegoten, die tot opachrift droeg: Som DEO 
GLORIA. JASPER VAN ERPECUM me fecit. Medioburgi Zelandi, 1689. DE 
KANTER en DRESSELHUIS , De Prov. Zeeland, bl. 162. Ook deze klok is, 
meen ik, tegenwoordig verkocht. 
35 *

536 ZEN BOUWVAL 
uit de grafschriften reeds hebben kunnen opmaken, dat Veere 
eene belangrijke rol heeft vervuld in de geschiedenis des 
vaderlands. Daar trof men niet alleen de rustplaatsen aan 
van edelen uit het geslacht van BORSELEN of BounaoNut6, die 
door ambten of krijgsbedrijven hadden uitgemunt, maar ook 
nog van vele andere mannen, die een sieraad waren geweest 
hunner vaderstad. In Veere aanschouwden het Eclat geleerden 
als een warrunottxus A MIDDELBURGO, een CORNELIS BATTUS, 
een MAXIMILIAAN DE VRIEND , de voortreffelijke Latijnsche 
dichter en de vriend van LIPSIUS, een JAN JANSZ. REYGERSBERGH 
de oude kronijkschrijver, , een JOANNIS VAN MIGGRODE 
de kloeke hervormer en eerste leeraar hier ter stede, 
een BUCERUS en anderen; helden als een MABINUS BRAND, de 
stoute Watergeus, een JAN OLIVIERSSEN, die in elf zeeslagen 
den roem onzer vlag handhaafde , een PIETER CRUYSSE , die 
in 1653 met een fregat van 22 stukken zestien uren tang tegen 
acht groote Engelsche schepen slag voerde en ten laatste eene veilige 
haven bereikte. Wat men echter te vergeefs in de kerk zou 
gezocht hebben, was een monument voor SEBASTIAAN DE LANGE, 
den onversaagden Veerenaar, hetgeen oxxo zwint VAN HAREN 
in zijn Geusen doet uitroepen: 
„ Ter Veer, die voorbeeld weet te geven , 
Wanneer men 't vaderland ziet beven , 
Wat deed uw Read voor dezen man, 
Waar praalt op plaatsen of in kerken , 
In marmer of metaale werken , 
't Geen deze daad herin'ren kan." (8) 
Aan het oosteinde der groote kerk staat de kleine kerk, een 
oud gebouw, waar, behalve door een der vier Nederduitsch- 
Hervormde predikanten, ook door de Waalsche en Schotsche 
leeraren wordt gepredikt. Vlak over de kerk is de sierlijke 
ingang tot den vermaarden regenbak , de zoogenaamde Stade- 
Fontein , die twee-duizend Nederl. vaten kan inhouden en een 
zoo kunstig werk was, dat de oude kronijkschrijver zegt: »dat 
vele meesteren en liefhebberen soo in perspectief als in architectuur 
uit Holland, Frankrijk , Italien en andere landen expresselijk 
naar de stad van der Vere sijn gekomen , om het 
portael en de boog aen de kerk en dese cysterne te aen- 
(8) O. Z. VAN IIAREN, De Getmen. 1. nitg. , bl. 133.

IN NEDERLAND. 537 
achouwen , en ale sy deselve gesien hadden , bekenden dat sy 
verwondert waren , dat sulken werk met menschenhanden konde 
gedaen werden, en dat alsulken meester verdiende eeuwigdurenden 
lof." 
Als wij nu van hier onze wandeling door de stad vervolgen, 
komen wij door een pear drukke straten op de mime met 
boomen beplanten markt, die tweemalen per week door de meeste 
landlieden uit Walcheren wordt bezocht (9). Hier staat het 
stadhuis, een sierlijk gebouw van witten arduinsteen , in 
het laatst der 15° eeuw gesticht en in Tegenwoordige Staat 
van Zeeland naauwkeurig afgebeeld. In de oude vierschaar, 
waarvan de ruiten versierd zijn met de wapens der vroegere 
Heeren , wordt de prachtige zilver vergulden beker bewaard, 
afkomstig van MAXIMILIAAN VAN EGMOND, Graaf van Buren, 
en door zijn neef MAXIMILIAAN VAN BOURGONDIe in 1551 aan 
de stad gelegateerd. De vrij hooge toren prijkt met een 
kunstig klokkenspel, dat in 1736 geheel werd vernieuwd. 
Dat stadhuis is getuige geweest van menige belangrijke gebeurtenis. 
In de bangste dagen der worsteling met Spanje 
werden daar besluiten genomen, die bewezen dat Veere nooit 
voor opofferingen terugdeinsde , waar het welzijn van 't gemeene 
land op het spel stond, en Prins WILLEM I heeft dan 
ook de trouw zijner onderdanen door vele voorregten vergolden 
(10). In het noodjaar 1672 werd hier reeds op den 
2"" Augustus, zonder eenig geweld, WILLEM III tot stadhouder 
uitgeroepen, en toen vijf-en-zestig jaren later door het lafhartig 
overgaan , om het zachtste woord te bezigen , van Staats- 
Vlaanderen , Zeeland en geheel Nederland eene gemakkelijke 
prooi van de Fransche legers scheen te zullen worden , gaf 
Veere weder het rein, en riep in den morgen van den 25"en 
April 1747 WILLEM IV ale stadhouder uit. Met verwonderlijke 
snelheid vloog die tijding door het land; overal werd 
de vorst in zijne ambten hersteld, en kreeg de onder familie- 
(9) GARCON, ?Pala. Arcadia, Dl, II, 1st 218. 
(10) Op den 28sten junt 1581 werd Prins WILLEM I door koop uit den 
faillieten boedel van MAXIMILIAAN vex BOURGONDIO voor 74,500 gulden 
eigenaar van het Markiesaat van Veere, nadat hij kort te voren ook de 
heerlijkheid Vlissingen voor 75,100 gulden gekocht had. Men weet hoe 
later het „ onfhefen van vasallage en leenroerigkeid" door de Staten van 
Zeeland tot allerlei kibbelarijen aanleiding

538 tEN BOUWVAL 
regering zuchtende burgerij voor een tijd lang nieuwe hoop 
en nieuwe kracht. In hetzelfde jaar bezocht de Prins van 
Oranje zijne stad en werd er luisterrijk ingehaald. Nog schitterender 
ontvangst ondervond hij echter bij zijne inhuldiging 
als Markies op den 1"en Junij 1751, welke plegtigheid door 
den toenmalige predikant ANDRIESSEN in een lijvigen foliant 
beschreven is. 
Langs de woelige aan beide zijden met sierlijke gebouwen 
bezette kade , waarop de mime pakhuizen der ,,Schotsche 
natie" niet de minste pleats innemen, komt men voorbij de 
waag, een and gesticht nit het midden der 16e eeuw, van 
waar men een prachtig gezigt heeft op de reede, die destijds 
nog onder de beste en veiligste van geheel Nederland kon 
worden gerekend (11). Hier staat de zoogenaamde Kampveersche 
toren, een zwaar in zee uitstekend gebouw en een 
der meest bezochte uitspanningen van Zeeland, waar — de 
stadsrekeningen getuigen het — reeds in overoude tijden dikwijls 
feest gevierd werd. Aan de overzijde der haven had een soortgelijk 
bolwerk gestaan, dat echter in Februarij 1631 door eene 
zoogenaamde grondbraak bij maneschijn en stil weder onverwacht 
in zee was weggezonken. Niet ver van daar vindt men 
het arsenaal van de admiraliteit, een groot gebouw van arduin, 
dat door mAxattLIAAN VAN BOURGONDIO in 1540 werd gesticht 
en waar de Commies Stapelier van Zeeland zijn verblijf 
houdt. Indien wij nu hier eene der bruggen overgaan, kunnen 
wij op de markt boven de hal de kamer van Rhetorica bezoeken, 
die vrij wat leden telt, welke zich de missende scholieren 
noemen, als blazoen voeren de witte lelie en de blaauwe 
akkolijen en tot zinsprenk hebben In reyner jonste groeijende. 
In dezelfde zaal komen ook de gilden zamen, waarvan er 
negentien in de stad zijn, en het gebouw dient tevens tot *achthuis 
der burgerij, welke nit vier compag,nitin bestaat, het 
oranje, groene, witte en blaauwe vendel, en die met de gilden 
verschillende voorregten bezitten, waarop zij niet weinig fier 
zijn. Als men nu de wandeling weder langs de kade voortzet, 
ziet men aan de overzijde eene nitgestrekte timmerwerf, waar 
meest alle oorlogschepen nit Zeeland, naar SMALLEGANGE verhaalt, 
gebouwd zijn, naar de plannen van den kunstrijken JAN 
(11) DuaERnis, Zemasche Otadheden, St. II, bL 66.

IN NEDERLAND. 539 
VORNELISZ SEINER, scheepstimmerman van de admiraliteit. Door 
de Warwijksche street komen wij Tangs een groot, met een 
torentje versierd gebouw, dat tot oude-mannen- en vrouwenhuis 
benevens tot weeshuis dient, aan de poort, en wij kunnen 
nu uit gaan rusten in een der schuttershoven aan de stads 
singel. Er zijn er drie in Veere, doch de confrérie van St. JORIS 
was in de 18° eeuw reeds zeer in verval; die van St. smks- 
TrAAN of de handboog bleef echter tot het laatste der eeuw 
met die van St. BARBARA of de Clovenidrs van den Edelen Busse, 
die in 1690 nog 124 leden sterk waren, in bloei. De ruime 
kamers zijn versierd met de afbeeldingen der schutters, en die 
portretten zullen u misschien tot de opmerking leiden, dat bet 
tegenwoordige geslacht, al is het niet zwakker gebouwd of 
ongezonder dan de vorige geslachten, echter eene geheel andere 
gelaatsuitdrukking bezit; bij de vaderen ook weder afwisselend 
naar de tijden waarin zij werden geschilderd. De 
Nederlanders, misschien moet ik hier zeggen de Zeeuwen, 
uit bet laatst der 16° eeuw, met hunne meestal magere, ernstige 
gezigten en donkere oogen, zijn terstond te herkennen, bet 
costuum er buiten gelaten, van hunne joviale gezette nakomelingen 
uit het midden der 17° eeuw, en deze gelijken weder 
niets op de deftige mannen van een honderd jaren later. Was 
het werkelijk zoo, of deed de rigting der schilderkunst haren 
invloed gelden ? 
Wanneer men in onze dagen Zeeland bezoekt, moet men 
vooral niet nalaten om eens naar Veere to gaan. Men moot 
er niet heenreizen om, zooals voordezen, een vrolijk welvarend 
stadje te zien, maar om een treffend beeld van verval 
te aanschouwen. Met een postwagen Iran men er echter 
niet meer komen, want toen eenige jaren geleden het laatste 
rijtuig erg bouwvallig werd en er bijna geene passagiers meer 
waren om over te brengen, is de dienst te niet geloopen. De 
streek die men doorrijdt is tot aan Zandijk niet veel veranderd, 
waarschijnlijk echter niet verminderd, daar de welvaart 
op het zoogenaamde platteland, sedert de vorige eeuw, overal 
merkelijk is toegenomen. De oude toren van het gehucht 
Zandijk is in den Franschen tijd verwoest en het kerkplein 
tot gemeente-begraafplaats van Veere ingerigt. Langs bouwlanden, 
die de tuinen en zomerhuisjes van vroegeren tijd vervangen 
hebben, bereikt men de buitenwerken van de vesting — 
want Veere is door de Franschen tot cone vesting gemaakt,

540 BE5 BOUWVAL 
die echter bij de tegenwoordige aanvalmiddelen niet veal schijnt 
te beteekenen en alleen dat voordeel heeft, dat een bomberdement 
er zeker weinig schade zou aanrigten. Het eenige 
nut der versterking is het kleine garnizoen, wiens onderhoud 
het belangrijkste bestaanmiddel der inwoners is geworden; een 
voordeel duur gekocht, omdat die vestingwerken ook al hebben 
medegewerkt tot de ontvolking der stad en de vernietiging 
van handel en nijverheid. Treden wij de stad binnen. Het 
is er doodstil. Het eentoonige kletteren der weefgetouwen in 
de calicotweverij, eene fabriek, die bijna overal in omgekeerde 
rede tot de algemeene welvaart schijnt te staan, no en dan 
een hoornsignaal op het binnenplein der kazerne, en bet gekrijsch 
der kraaijen, die rondom den hoogen kerk- of Bever 
kazerne-toren zwieren, zijn de eenige bewijzen van leven. 
In 1812 werd de groote kerk door de Fransehen opriiischt 
om er een drie of vier verdiepingen hoog hospitaal van te maken, 
waartoe het met afschuwelijke ontwijding der graven spoedig 
was ingerigt. Daar na de restauratie de gemeente de geldrniddelen 
miste om het weder in eene kerk to veranderen, 
werd het gebouw tot een provineiaat bedelaars-werkhuis bestemd 
; na de opheffing dier mislukte instelling gebruikte men 
het weder voor een hospitaal, totdat het niet lang geleden 
eene groote sombere kazerne is geworden. De Hervormden, 
die bier dOn predikant hebben, gebruiken no de kleine kerk, 
die ruim voldoende is ; terwUl de Schotsehe en Waalsche gemeenten 
niet meer bestaan. 
Het stadhuis is nog in vrij goeden staat. De beelden der 
oude Heeren VAN BORSELEN en BOURGOKDIe zien nog nit hunne 
hooge nissen op de eertijds woelige, no zoo verlaten markt, 
en naast den ingang hangen nog de zoogenaamde steenen der 
wet die de misdadigers moesten dragen. Zoodra men bet gebouw 
binnentreedt , kan men zich in vroegere dagen verplaatsen. 
De fraaUe metalen deurknoppen in het portaal zijn een 
geschenk van WILLEM III, en in de groote met donker eikenhout 
beschoten vierschaar, wear tafel en zitplaatsen met rood 
laken zijn bekleed en de doornstaf der justitie naast de zitplaats 
van den Baljuw nog bevestigd is, vindt men onder andere 
schilderijen eene afbeelding van den overtogt naar Engeland 
in 1688. Ook een ten voeten uit geschilderd portret van 
Koning mum III, den grooten Oranjevorst, dient tot schoorsteenstuk 
op de raadkamer. In dit laatste vertrek wordt de

IN N EDERLAN D. 541 
beker bewaard, waarvan wij spraken, en die kort geleden 
de Tentoonstelling van Oudheden to Amsterdam heeft versierd, 
benevens de zijden vaandels der burgerwacht, die bij 
de huldiging van WILLEM IV en wruEnt V wapperden (12). 
Belangrijker ecbter is het goed onderhouden archief, dat voor 
's lands gesehiedenis hoogst merkwaardige stukken bevat, daar 
ook de oude papieren van bet slot Zandenburg, voor zoo ver 
zij niet bij den brand van 1505 vernietigd werden, in 1573 
bier zijn overgebragt (13). Al deze zaken worden met zorg 
bewaard en het Gemeentebestuur komt daarvoor eere toe, 
want zoowel in het bijzonder als in het maatschappelijk 
leven wordt de terugkeer tot welvaart onmogelijk, als de herinnering 
aan een beter verleden geheel wordt uitgewiscbt en 
alles wordt verwaarloosd of vernietigd, wat de oude tUden 
voor den geest kan terugroepen. 
Van den sierlijken stadhuistoren, waarvan het vrolijke klokkenspel 
sints een paar jaren niet meer klinkt, omdat de middelen 
ontbraken om het to onderhouden, kan men de stad 
geheel overzien. 't Is een treurig schouwspel! Op Veere zija 
de woorden van SCHILLER toepasselijk: 
„ Droef verlaten 
Zijn de straten, 
Waar de vreugd haar woonplaats had. 
Uit zoo menig praalgebouw 
Grijnst de rouw. 
Marmer viel en trotsch arduin, 
Winden huilen over 't pain (14). 
(12) De beker is van vergnld zilver en met het deksel 56% dnim hoog 
en de kelk 16 duim diep. Hij houdt 13A. Ned. kan yacht. Op bet deksel 
is de overtogt gedreven van het leger van den Graaf VAN BUREN over den 
Rijn. Van binnen staat het ge5mailleerde wapen van Egmond Buren. De 
voet is rijk versierd met adelaars en leenwenkoppen, vruchten en arabesken; 
om den rand leest men : 
XV Sept. MDXLVI. MAXIMIL. COMES. A. BUREN. INVITIS. 
HOSTIB. TRAIECTO. RHENO. CESARE'S. CASTRIS. 
SVAS. CONIVNGIT. COPIAS. 
Dit kunststuk is zamengesteld uit 23 verechillende deelen. De open giftbrief 
op Lichtmissen-avond (1551) wordt nog op het stadhuis to Veere bewaard. 
(13) ERMERINS , Zeeutosehe Oudheden, Dl. I, St. 2, bl. 170. Deze 
overbrenging geschiedde „ alsoo die soldaten de Rekencamer op 't voorn. 
casteel opgebroken hadden." 
(14) Het Lied van de Klok , vcrtaald door Mr. J. VAN LENNE

542 ZEN BOUW VAL 
Het plaveisel tusechen vervallen muren, nu en dan afgewisseld 
met een huis, toont de oude rigting der straten aan; 
andere vakken zijn echter geheel ledig, en een paar jaren geleden 
ging voor het eerst de ploeg door een ruim veld, dat 
nog geen veertig jaren vroeger met goede burgerwoningen 
bezet was. Aan de eene zijde der kade (aan den anderen 
kant is alles afgebroken) vindt men nog huizen die van vroegeren 
welstand getuigen , doch met enkele uitzonderingen zijn 
zij in diep verval; daar staan ook nog een paar van die groote 
arduinsteenen pakhuizen uit de vijftiende en zestiende eeuw, 
wier opschriften : »Envie defie", »Repos ailleurs", nu wel eene 
bittere ironie schijnen. De beide bruggen zijn afgebroken, en 
to vergeefs zoekt men de kraan en de waag. De beide laatste 
inrigtingen zijn ook niet meer noodig, sints de eertijds zoo 
voile haven, waar schepen van allerlei natien hunne vlaggen 
lieten waallen , meestal geheel ledig is, en er zelfs geene enkele 
vischschuit meer over is, die den tijd voor den geest kan 
roepen, toen zich in Veere (volgens een opschrift op het stadhuis 
van 1651) niet minder dan 1268 man en 210 jongens 
met de zeevaart bezig hielden (15). Het arsenaal bestaat 
nog en is een rijks artillerie magazijn geworden , doch van 
het gasthuis , de schuttershoven , het huis der Schotsche natie 
en de gebouwen rondom de fontein is geen spoor meer to 
vinden. 
De bevolking, die in de 18° eeuw nog vier-duizend zielen 
bedroeg, doch vroeger veel talrijker was, is nu tot ruim 
negen-honderd verminderd; wat nog grootendeels, de allerlaagste 
Mandan. misschien uitgezonderd, personen zijn, die er 
zich van elders hebben gevestigd. Wanneer men de regerings- 
(15) In 1651 voeren er van Veere 41 koopvaardijschepen, te zamen groot 
3642 lasten, 11 haringbuizen, groot 330 last, 32 pinken en vischschuiten, 
voerende ieder zes man en twee jongens, 6 waterschepen, varende met 
verschen visch op Braband, enz., 6 molenaarslepers en 51 binnenvaartuigen. 
Nog waren en drie oorlogschepen in zee: Zeelandia van 34 stukken, Amsterdam 
van 32 en Zandenbnrg van 24 st., benevens twee jagten , de Post 
en de Maagd. Drie andere oorlogschepen, de Zeeridder, de Neptunns en 
de Veere, waren opgelegd. Eindelijk vond men er nog tot koopmansdienst 
veerechepen op Dordt, 9 smalsehepen , 34 schuiten en 2 waterschepen 
voor de brouwers. De vaartnigen voor den Schotschen stapel zijn bier niet 
bjj gerekend. Deze cijfers zijn zeker welsprekend genoeg.

IN NEDEBLAND. 543 
lijsten uit de vorige eeuw nagaat, is er in Veere geen enkel 
dier geslachten weer over. Slechts enkele fatsoenlijke burgerwaaronder 
nog van Schotsche afkomst, zijn getrouw 
gebleven aan hunne woonplaats, maar hebben dan ook in haar 
verval gedeeld. 
'Leiden wij te veel, wanneer wij Veere een bouwval in 
Nederland noemden ? 
Wij willen thans de oorzaken nagaan, die tot eene zoodanige 
wegzinking van welvaart, misschien zonder voorbeeld in 
ons vaderland, aanleiding hebben gegeven. Die redenen zijn 
niet moeijelijk op to sporen. Veere was bare welvaart verschuldigd 
aan het monopoliestelsel van vroegeren tijd, en haar 
politieke invloed was een gevolg van de regeringsbeginselen 
tijdens de Republiek. Toen men er blind bleef voor de teekenen 
des tijds en de bakens niet verzette naar gelang het water 
verliep, was er geene kracht weer over om aan de veranderde 
omstandigheden bij bet erode der 18e eeuw, wederstand te 
bieden , en het vermolmde gebouw stortte bijna plotseling tot 
een puinhoop ineen. 
De stad had haren bloei voornamelijk te danken aan het 
Schotsche stapelregt, zijnde het privilegie dat de voortbrengselen 
van Schotland, lakens, steenkolen, huiden en andere 
artikelen, te Veere moesten worden aangebragt en niet verder 
mogten worden vervoerd zonder aldaar te zijn geveild. Bij 
het huwelijk van WOLFART V VAN BORSELEN met de dochter 
van Honing .7Acoaus I van Schotland in 1444, werd de stapel 
van Brugge naar deze stad overgebragt, waar zij ruim drie 
eeuwen gevestigd bleef. De talrijke te Veere wonende Schotten, 
die onder het bestuur van een zoogenaamden »Conservator 
der Schotsche natie" stonden, genoten vele voorregten (16). 
Dat stapelregt is echter een monopolie, en een monopolie 
van den ergsten aard. De gedwongen markt, die er door ontstaat, 
moge lang eene levendige commercie schijnen , omdat 
alle handelsbevvegingen door kunst op tidn punt vereenigd zijn, 
de reactie blijft niet uit. De handel, die in het begin snel 
(16) Over den Schotschen stapel leze men: JAMES YAIR , do account of 
the Scotch trade in the Netherlands, and the staple port in Camp Pere. 
London, 1776. De schrijver was Schotsch predikant te Veere, waar bij 
1784 overleed.

541 EEN SOU WVAL 
toeneemt, kan zich niet voortdurend ontwikkelen, daar het 
verbruik der goederen belemmerd wordt door de duurte die 
het monopolie te weeg brengt ; doch het bedrog en de ontduiking 
vermeerderen in klimmende mate en wijken niet voor 
reglementen en strafbepalingen, die slechts dienen om de zaak 
nog verder te verwikkelen. Door de gemakkelijk te verkrijgen 
winsten gaat de veerkracht der kooplieden verloren, zij sporen 
geene nieuwe handelswegen op, ieder streeft er naar om aandeel 
in het privilegie te verkrijgen, dat alzoo langzamerhand 
het bestaanmiddel van alien wordt. 
Zoo ging het to Veere. 
De visscherij, waarvoor de stad zoo uitnemend gelegen was, 
bleef later kwijnende. De handel op de Indian kon zich niet 
ontwikkelen, evenmin als de nijverheid, die bovendien door 
tallooze reglementen was gekluisterd. 
Toen bij de omwenteling in het laatst der vorige eeuw ook 
bet verouderde stapelregt opgeheven werd, verloor Veere haren 
eenigen steun, en voor de kooplieden, die om zoo te zeggen 
an waren geworden met het monopolie, schoot niets enders 
over dan hunnen handel te staken en eene stad te verlaten, 
wear zij geene welvaart meer meenden te kunnen vinden. 
Welligt ware er nog eenig herstel gekomen, indien het plan 
van den goeden Boning LODEWLIK, die Veere in 1809 bezocht, 
tot stand was gebragt, om namelijk aan Middelburg eene 
nieuwe haven te verschaffen, die langs Veere liep. 
Toen echter na de restauratie in 1818 het plan eener nieuwe 
haven voor Zeelands hoofdstad uitvoering verkreeg , was de 
oude geest van bescherming en uitsluiting, het beginsel dot de 
Itepubliek had doen vervallen , weder te krachtig. De mogelijke 
bloei van Veere, zoo meende men, zou Middelburg benadeelen. 
De haven kreeg eene andere rigting, die haar een 
half uur oostwaarts van Veere deed uitloopen, en werd, naar 
men verhaalt, om nog kleingeestiger redenen , zoo uitmuntend 
aangelegd, dat zij na ruim veertig jaren en na schatten aan 
onderhoud to hebben gekost, dringend afdoende verandering 
eischt , dear zelfs bij springvloed een Oost-India-vaarder naauwelijks 
kan binnenkomen. 
Zoo is het diep gezonken Veere een treffend, maar ook een 
leerzaam voorbeeld van de gevolgen der miskenning van de 
beginselen der staathuishoudkunde.

IN NEDERLAND. 5 4 5 
Eene andere aanleiding tot het verlaten der stad door de 
aanzienlijke standen was, zooals wij reeds opmerkten, de veranderde 
Regeringsvorm. In eene kleine stad, zooals Veere in 
het midden der 18e eeuw reeds was, vond men een Baljuw 
namens den Markies, negen Schepenen , twee Burgemeesters, 
vier-en-twintig Raden , een Pensionaris, een Secretaris en verschillende 
leden van het Land- en Zeeregt, die alien, het zij 
in het voorbijgaan gezegd, genoegzaam vrij van belasting waren. 
Voor jongere zonen uit Regeringsfamilien , die soms in andere 
steden waren buitengesloten , bood Veere, dat ook, eene stemmende 
stad was, eene uitmuntende gelegenheid aan om tot 
staatsambten te geraken. Met de aanleiding viel ook de vestiging 
weg en er is thans geen enkel dier geslachten meer 
over. De Regering bestaat nu uit een Burgemeester, die ook 
over twee buitengemeenten het bestuur heeft, zeven raadsleden 
en een secretaris, die tevens ontvanger is. 
Als men de vervallen stad bezoekt en het verledene met 
het tegenwoordige vergelijkt, dan rijst onwillekeurig de vraag: 
of er geene middelen zouden aan to wenden zijn om dien 
droevigen toestand te veranderen en te voorkomen dat Veere, 
waar zooveel goeds en grootsch voor het vaderland is gedaan, 
geheel te niet ga, en er slechts een fort overblijve waar 
vroeger eene welvarende stad stond ? 
De pleats is thans te diep gezonken, om zich door eigen 
krachten weder te kunnen verheffen. Zooals echter in sommige 
ontwikkelingstijdperken een tydelijk monopolie weldadig 
kan wezen, zoo kan ook de krachtige bescherming der Regering 
voor enkele steden soma noodig en wenschelijk zijn. 
Die ondersteuning zou bij voorbeeld kunnen bestaan in de 
vestiging van de eene of andere landsinstelling. Om slechts 
iets te noemen, eene der groote rijksgevangenissen , waarvoor 
de localiteit waarschijnlijk niet zoude ontbreken , en die op 
een eiland, naar wij meenen , beter zou gelegen zijn dan in 
de landprovincien, zooals nu het geval is, waar de ontvlugten 
een onafgebroken terrein voor zich hebben. Het vooroordeel 
tegen de ongezondheid van Zeeland is sedert de laatste jaren, 
naar wij vertrouwen, verdwenen. 
Meer en blijvender voordeel echter voor Veere verwachten 
wij van een Zeeuwschen spoorweg. De visscherij, een der 
natuurlijke bestaanmiddelen der stad, zou aisdan waarschijnlijk

546 BEN BOUWVAL 
spoedig met goeden uitslag kunnen worden ondernomen. Zij 
mist slechts uitwegen , om zich te ontwikkelen en grooter welvaart 
te verspreiden dan voordezen toen zij door allerlei reglementen 
werd doodgedrukt. De sedert enkele jaren hier en daar 
in Zeeland genomen proeven schijnen nu reeds met een vrij 
gunstigen uitslag te worden bekroond. De voorspelling is 
zeker niet te stout, dat ook handel en nijverheid zouden opluiken 
en dat van de gunstige ligging van Veere zou worden 
gebruik gemaakt. Nu reeds schijnt het ongeloofelijk, dat 
onze industrielen niet eens de aandacht vestigen op eene stad, 
zoo gunstig aan een breeden zeearm, een uur van de Noordzee, 
gelegen , waar vroeger uitgebreide fabrieken bloeiden en waar 
gebouwen en grond voor niets of genoegzaam voor niets to 
krijgen zijn. Op de ongeschiktste plaatsen ziet men soms 
fabrieken oprigten, en als zij dan vervallen, krijgt dikwijls -de 
staathuishoudkunde , die tegen bescherming ijvert, de schuld. 
Wij hebben in bovenstaand opstel de belangstelling trachten 
op to wekken voor eene stad, zooals er waarscbijnlijk geen 
tweede in Nederland to vinden is. En Veere beeft regt op 
belangstelling. Toen Prins WILLEM I in 1581 als Markies 
aldaar gehuldigd word, droegen de strooipenningen aan de 
eene zijde , onder de zamengesnoerde wapens van Nassau en 
Veere, het opschrift: Nodue indissolubilis ; aan den anderen 
kant las men : Je maintiendrai. Dat waren beteekenisvolle 
woorden, die na twee-honderd-acht-en-zeventig jaren nog wel 
eens herinnerd mogen worden. Behalve den band met ons 
vorstenhuis hebben vele invloedrijke &mill& op Veere betrekking 
(17), en wanneer ieder in zijn kring die stad niet vergeet, 
(17) Behalve de nakomelingen der bijna vorstelijke geslachten van Boa- 
BELEM en BouitooNniii en de Prinsen van TOUR en TAXIS door het lanwelijk 
in 1540 of daaromtrent van Jonkvr. ANNA DE WAELSCAPPEL , eene bekende 
familie uit Veere, met ANTOINE DE TAXIS, postmeester te Antwerpen, welk 
gesiacht later in 1616 tot den vorstenstand werd verheven (zie ERMERINS, 
Zeeuumehe Oudkeden, Dl. II, bl. 82), heb ik slechts de volgende nog bekende 
namen te vermelden, die op de Regeringslijsten voorkomen, VAN 
HEYGERSBERGH (1570), VAN ESSEN (1585), KIEN (1623), Jr. VAN velum( 
(1633), Jr. MAUREGNAULT (1643), DE HASS (1643), HORMEL (1655), 
DEYNOOT (1670), LAmrsiNs (1671), Jr. GODIN (1673), HUYGENS (1698), 
VAN SONSBEECK (1706), VERELST , later Graven van Verelst (1710), ROGGE 
(1710), DE BEAUFORT (1718), CAU (1720), HUYSSEN (1723), STEENGRACHT

IN NEDERLAND. 
547 
'near wear het te pas komt hare belangen voorstaat, dan zal 
er welligt nog een tijd komen, wanneer men van Veere niet 
meer zal behoeven te spreken als van een bouwval in Nederland. 
Augustus 1859. 
DE REIZEN VAN Dr. H. BARTH IN AFRICA. 
( Velmag van bk 692 van den Jaargang 1858.) 
Het was de 25"e Nov. 1852, toen Dr. BARTH Kukaua verliet 
om zijne merkwaardige reis naar Timbuctoe te, beginnen. 
Men heeft hem in Engeland verweten, dat hij ontrouw is 
geworden aan zijn oorspronkelijk plan, om oostwaarts tot aan 
de Indische Zee of tot den Nip door te dringen ; ja zelfs de 
hatelijke bewering is uitgesproken, dat hij zich verblijd zou 
hebben van door RICHARDSON'S dood ontslagen te zijn van de 
verpligting om verdere waagstukken te ondernemen; dat hij 
daarom, beducht voor zijne veiligheid, zoo spoedig mogelijk 
de t'huisreis had aanvaard, met den kleinen omweg over Timbuctoe. 
Alleen kleingeestige nationale trots kan zulke onredelijke 
aantijgingen verzinnen. Immers BARTH had zoowel ten 
noorden al ten zuiden van het meer Tsad beproefd, zelfs met 
levensgevaar, zich een weg naar het oosten te banen; maar 
hij begreep, dat het voor hem iilleen en met de schrale hulpmiddelen 
, over welke hij beschikken kon, onmogelijk was om 
hinderpalen te overschrijden, die den reiziger daar worden 
tegengesteld door den ongeregelden politieken toestand, de 
onderlinge veeten der gezaghebbers en den onophoudelijken 
strijd tusschen Islam en Heidendom in geheel Sudan. De reizen 
naar Adamawa en Mutgu hadden genoegzaam bewezen, dat 
het Zuiden voor hem gesloten was: zoo bleef er geene andere 
rigting te kiezen dan naar het westen. Bovendien had Lord 
PALMERSTON in het schrijven, waarbij hij BARTH na den dood 
van urcErAunsoN tot hoofd der expeditie benoemde , dezen 
(1730), VAN CITTERS (1733), VAN BUEREN (1738), Graven VAN FLODROFY 
(1739), BOOM (1744), BEEKMAN (1746), VAN TETS (1749); SCHORER (1750), 
ERMERINS (1753), VAN DER LOEFF (1755), EVERTSEN (1754), VAN CATTENBURCH 
(1754), BIJLEVELD (1758), CANTER DE MUNCR (1775), DE CRANE 
(1776), BODDAERT (1783), VAN DER BOON MESCH (1783), BUTEUX (1785), 
VAN VISVLIET (1787), ARDESCH (1790), POMPE VAN MEERDERVOORT (1790).

548 DE REIZEN VAN Dr. H. BARTH 
voile vrijheid gelaten in het kiezen en ondernemen van verdera 
togten, maar toch bepaald aangedrongen op het bezoeken van 
Timbuctoe. Inderdaad moet ook de reis naar den Niger wel 
een waagstuk genoemd worden, vooral om den toestand waarin 
BARTH zich beyond. Het toegezonden geld, dat hij bij zijne 
terugkomst van Bagirmi ontvangen had, was bijna geheel besteed 
aan de betaling van schulden , welke de leden der expeditie 
hadden moeten maken , toen zij zonder middelen gelaten 
waren ; van de to gelijker tijd toegezonden waren had 
een goed deel moeten dienen als belooning voor vrienden, die 
den reizigers langen tijd gastvrijheid bewezen hadden, zonder 
nog eenig bewijs van erkentelijkheid te hebben ontvangen. 
Eene som van 400 Thaler, benevens eene kist met Engelsche 
stalen goederen , die van Tripoli verzonden was, was door de 
achteloosheid des bezorgers in Bilma blijven liggen , zoodat 
alleen het uitzigt overschoot op eene som van 1000 Thaler, 
die naar Sinder onderweg was. Hadden de reizigers Sinder 
achter den rug, dan konden zij ook verder geene ondersteuning 
verwachten. BARTH hoopte daar ook eenige nieuwe instrumenten 
to vinden, omdat zijne meeste thermometers gebroken 
waren en hij niets weer bezat om hypsometrische 
waarnemingen to doen. — De ingewonnen berigten over de 
westelijke landstreken hadden getoond, dat de reizigers vooreerst 
geene hulp konden wachten van de vriendschap des 
Scheichs van Bornu, en dat zij onmogelijk hun doel zouden 
kunnen bereiken , indien zij niet de bescherming wisten te verwerven 
van een in die streken magtigen•oofdman der Tuaregs. 
Zij meen den echter van den Sheich EL-BAKAY in Timbuctoe 
vriendelijke ontvangst en ondersteuning te mogen verwachten. 
In die verwachting ving men de reis van ICukaua aan. 
Vergezeld door acht bedienden , onder wie de beide vrijgelaten 
slaven ABBEGA en DYRREGOE , die hem later naar 
Europa zijn gevolgd, met vier paarden en vier kameelen, 
voorzien van 200 Thaler en eenige koopwaren, sloeg BARTH 
eerst den weg in naar Surrikulo. Hij trok over den buiten 
zijne oevers getreden Komadugu-Waube en reisde de provincie 
Mange door. Van Surrikulo wendde hij zich noordwaarts, 
naar de noordwestelijkste deelen van het rijk Bornu, de provincign 
Munio en Sinder. Weldra vertoonden zich eenige 
hoogten van graniet en zamenhangende heuvelreeksen , want

IN AFRICA. 549 
Munio steekt als een driehoek van aanmerkelijke grootte uit 
naar den rand der woestijn, en vormt het midden tusschen het 
vlakke bouwland en het hooger gelegen met graniet- en zandsteen-
bergen bedekte woestijngebied , even als het in politiek 
opzigt den overgang vormt van eene provincie met vaste bewoners 
en eene tamelijk geregelde regering tot het verwarde 
gebied der zwervende Tuaregs. In vroegere tijden , gedurende 
den bloei van het rijk Bornu, bevatte deze streek onderscheiden 
volkrijke plaatsen , en het geheele oostelijke deel dezer 
noordelijke provincien tusschen Kanem en Munio is eerst 
sedert het midden der vorige eeuw, toen de Tuaregs zich van 
de Kanori hadden afgescheiden , verwoest en ontvolkt , terwijI 
de krachtige beheerschers van Munio niet alleen bun kleine 
gebied met goed gevolg verdedigden tegen die roofbenden, 
maar bet ook wisten uit to breiden door veroveringen in de 
naburige streken. De Munioma of stadhouder, die in de stad 
Gure een stevig gebouwd en prachtig paleis bewoont, moet 
1500 ruiters en 8 A 10,000 boogschutters in het veld kunnen 
brengen. Zijne jaarlijksche inkomsten schat men op 30 millioen 
schelpen of ongeveer 10,000 Spaansche daalders. Bovendien 
ontvangt hij een tiende deel van den oogst , want in alle ten 
noordwesten van den Komadugu gelegen provincien van Bornu 
behoort de belasting den stadhouders toe, als een loon voor de 
dapperheid, waarme6 zij hunne onafhankelijkheid hebben verdedigd 
tegen de vijandige Fellata. leder volwassen mannelijke 
inwoner van Munio moet daarenboven 1000 schelpen voor 
zich zelf, voor iederen slaaf 2000 en voor ieder lastdier 1000 
opbrengen. Overeenkomstig de verschillende gesteldheid van 
den grond treft men in Munio eene aangename verscheidenbeid 
van landschap aan : kale woeste streken worden afgewisseld 
door prachtige bosschen van dadelpalmen, tamerinden 
, vijgenboomen , enz.; vlakten met gras en brem of met 
struikgewas van Mimosae en Capparis sodata begroeid , door 
weelderige dalen , romantische kloven of wel bebouwde velden, 
waarop vooral tarwe en katoen verbouwd wordt. 
De provincie Sinder, ten westen aan Munio grenzende, 
heeft groote overeenkomst met de laatstgenoemde. Juist 
op Kerstijd bereikte BARTH de hoofdstad , eveneens Sinder 
geheeten. Aan hare westzijde verheft zich eene groote 
rots, terwijl andere rotsachtige heuvels zich in 'range rijen 
MENGELW. 1859. le. XII. 36

550 DE REIZEN VAN Dr. II. EARTH 
rondom de stad uitstrekken ; vandaar dat zich hier overvloed 
van water bevindt en de grond met eene menigte van planten 
bedekt is. Vooral wordt hier veel tabak gebouwd en 
onderscheiden groepen palmboomen verhoogen de eigenaardige 
bekoorlijkheid van dit landschap. In de stad zelve heerschte 
woelige bedrijvigheid. Echter bestaat er in Sinder bijna geene 
industrie , behalve enkele indigo- verwerijen ; maar ten opzigte 
van den handel is de belangrijkheid dezer stad in lateren tijd 
z65 toegenomen , dat zij niet ten onregte nde poort van Sudan" 
wordt genoemd. Deze belangrijkheid hangt echter grootendeels 
of van de magt des rijks Bornu, omdat de directe communicatie 
van dit rijk met het Noorden langs den westelijken 
weg door Sinder wordt opengehouden. Deze westelijke weg 
verdient de voorkeur boven den oostelijken door Fezzan , wegens 
de grootere veiligheid die de karavanen hier genieten. Juist 
bij de aankomst onzer reizigers begon de drukste tijd voor de 
inwoners , daar even to voren de zout-karavaan der Kelowi 
was aangekomen. Alle gehuchten om de stad waren door 
deze woestijn-handelaars bezet , die zich in hunne ledige uren 
door lustige muzijk en dans vrolijk maakten. Hier vond 
BARTH ook gelegenheid om zijn ouden vriend , den hoofdman 
van Tintellust , nogmaals te zien. 
Den 20•t" Januarij 1853 ontving onze reiziger de verwachte 
1000 Thaler, maar zonder de gewenschte instrumenten en 
brieven. Ilij maakte nu spoedig de noodige voorbereidselen 
tot den verderen togt naar het Westen. Hij besteedde eene 
waarde van 258 Thaler tot den aankoop van allerlei zaken, 
die hem nuttig konden zijn in de te bezoeken landen, als roode 
overkleederen, witte tulbanden , spiegels , kruidnagelen, scheermessen 
, rozenkransen en een aantal andere artikels , die 
bij toen juist vrij goode gelegenheid had em to koopen, omdat 
na de aankomst der karavaan alle Arabische en Europesche 
producten voor betrekkelijk lage prijzen te krijgen 
waren. Na zich nog twee voortreffelijke kameelen te hebben 
aangeschaft , brak hij den 30°" Januarij met zijn gezelschap 
op naar Gasawa. De weg daarheen was verre van veilig, 
dear men het grensgewest moest doortrekken , dat tusschen 
het gebied der onafhankelijke Haussa en dat der Fellata ligt 
en het tooneel is van onophoudelijken strijd. De tegenwoordigheid 
der zouthandelaars uit Asben , die juist dit land door7

IN AFRICA. 551 
trekken , diende wel tot opvrolijking van het landschap, maar 
vermeerderde de veiligheid in geenen deele, want eene menigte 
roofziek gespuis vergezelde hen. Zoo trof BARTH hier een zekeren 
TARZI wear aan, die de hoofdaanlegger geweest was van den 
strooptogt tegen de expeditie ondernomen bij hare aankomst in 
Air. Doch het gezelschap kwam zonder ongeval door het gevaarlijke 
gewest heen en bereikte reeds na weinige dagen de stad 
Gasawa , waar BARTH zich reeds in Januarij 1851 eenigen tijd 
had opgehouden. Van hier naar Katsena hield hij , in gezelschap 
van eenige afdeelingen der zoutkaravaan , geheel denzelfden 
weg als twee jaren to voren. 
Het huis dat men den reiziger in Katsena had aangewezen, 
was ruim , maar oud en vervallen en zoo vol mieren , dat hij 
de grootste zorgvuldigheid moest gebruiken , om niet alleen 
zijne bagaadje, maar ook zich zelven voor deze vraatzuchtige 
dieren te beschutten. Zij vernielden zelfs alles wat aan houten 
pennen in den muur was opgehangen, terwUl zij wonderbaar 
snel hunne gangen derwaarts wisten te vervaardigen ; ja, 't 
ging zoo ver, dat BARTH Bens, toen hij in zijne kamer een 
uur Lang op eene bank van klei had gezeten, bij het opstaan 
een groot gat in zijne toba bespeurde , zoo spoedig hadden 
die vlugge aardwerkers hun weg door de klei gevonden tot 
de pleats waar hij zat , hunne loopgraven gebouwd en met 
ongehoorde vraatzucht zijn hemd aangetast. — In menig opzigt 
echter was het tegenwoordige verblijf in Katsena aangenaam. 
De zonderlinge stadhouder ontving den reiziger met 
ongeveinsde tevredenheid als een ouden bekende en sprak met 
welbehagen over het hem aangeboden geschenk, dat bestond 
uit een linnen burnut, een kaftan, eene zakpistool, twee mousselinen 
tulbanden , eene roode muts , twee suikerbrooden en 
eenige kleinere artikelen. Evenwel moest BARTH hem later 
eene tweede pistool geven ; daarap list hij voor het pear een 
foudraal maken en droeg het altijd bij zich. BU den onrustigen 
toestand dezer streken was het een gunstig toeval, dat de 
Ghaladina van Sokoto, die als inspecteur van de provincian 
Katsena en Sanfora hier de schatting was komen ontvangen, 
op het punt stond om de terugreis van Katsena te doen; onder 
zijne bescherming toch kon BARTH betrekkelijk veilig reizen. 
Zoo deed hij dan spoedig nog de noodige inkoapen en hoopte 
weldra te kunnen vertrekken , daar reeds de voorteekens van 
36*

552 DE REIZEN VAN Dr. R. BARTH 
den regentijd zich vertoonden. Maar zoo spoedig zou hij niet 
heengaan. Daar het leger der Goberawa plan had om een 
grooten krijgstogt in het gebied der Fellata te ondernemen, 
moest men eerst zeker weten, welke rigting het vijandelijke 
leger zou inslaan. Werkelijk ging dit laatste den 7den Maart 
op marsch, doch eerst den 18den kreeg men berigt daarvan in 
Katsena met de tijding, dat de weg naar Sokoto vrij was. 
Drie dagen daarna verlieten de reizigers de stad. 
Het was een schoone morgen. Ofschoon de regentijd in 
deze streek nog niet was aangebroken, waren toch reeds vele 
boomen bedekt met jong loof, alsof zij de levenwekkende 
kracht reeds gevoelden van het naderende jaargetijde. VOcir 
dat de regen nederdaalt is de lucht een tijd lang met waterdampen 
bezwangerd, die een heilzamen invloed oefenen op de 
gewassen. De Balanises Aegyptiacus had reeds van 't begin van 
Maart af nieuwe bladeren voortgebragt; de Parkia droeg zija 
sierlijken tooi van purperen bloesems, die in Lange spruiten 
van de takken afhingen. Dezen boom, die in geheel Boma 
to vergeefs gezocht warden zou, treft men in Katsena en Saris 
in grooten overvloed aan. Van zijn zaad bereiden de inboorlingen 
chocolade-kleurige koekjes, waarmee zij hunne spijzen 
kruiden. Bovendien was bet landschap versierd met tamarinde-
boomen , baoboto, delebpalmen en boterboomen, en zelfa 
de dunapalm met zijn geel, waaijervormig loof ontbrak niet. 
Daartusschen leverden velden met tabak, katoen of indigo beplant, 
soms ook talrijke kudden vee, een vreedzaam, bekoorlijk 
tafereel op. Ten einde het vijandelijke leger te vermijden, 
wendden de reizigers zich eerst naar het zuiden in plaats 
van de westelijke rigting regt op Sokoto aan to volgen, gingen 
door de versterkte, in schoone landstreken gelegen, steden 
Kuraje, Kurresi en Sekka en door verscheidene in de laatste 
oorlogen verwOeste plaatsen, en keerden zich daarna eerst 
weder noord-westwaarts, om ongeveer parallel met den voorbij 
Sokoto stroomenden en in den Niger uitloopenden Gulbi-n- 
Sokoto, verder te trekken. Thans was men tot een der gevaarlijkste 
punten van den ganschen weg genaderd, een digs 
wood zonder menschelijke woningen en waarin joist no het 
leger der Goberawa zich ophield. Men wachtte daarom den 
nacht af om verder te gaan en met de uiterste voorzigtigheid 
drong men zoo snel als mogelijk was door de doornige struiken,

DT AFRICA. 553 

tusschen welke slechts hier en daar eenige opene, met gras 
begroeide, plekken werden aangetroffen. Te middernacht bereikte men in een grasrijk , door lage rotsheuvels ingesloten 
dal de overblijfselen van eene drie jaren vroeger verwoeste 
plaats ; men maakte zich gereed om hier het nog overige gedeelte 
van den nacht door te brengen , toen onverwachts eenige tee-
kens ontdekt werden die aantoonden , dat de vijanden hier 
den vorigen dag gelegerd hadden en de oostelijke rigting waren 
ingeslagen. De geheele schaar werd door schrik bevangen, 
het plan om hier eenige uren rust te houden werd terstond 
opgegeven, en met eene voorhoede van 20 en eene achterhoede 
van 50 of 60 ruiters, ging het snel maar voorzigtig voorwaarts. 
Na alzoo den ganschen nacht door gemarcheerd te hebben, 
kwamen zij bij het aanbreken van den dag, geheel afgemat 
door vermoeidheid, in eene opene, bebouwde landstreek en 
kort daarop bij de niet onaanzienlijke, met een aarden muur 
omringde stad Bunka , die evenwel slechts de voorstad uitmaakt van het een half uur verder gelegen Surmi. 

Surmi is thans nog eene vrij aanzienlijke stad met omtrent 
12,000 inwoners, maar sedert zij onderworpen is aan de heerschappij der Fulbe, kan zij alleen door een voortdurenden 
strijd met Gober en Maradi hare zelfstandigheid handhaven. 
Ook is hear tegenwoordige gebieder niet meer heer van geheel 
Sanfara , zooals het geval was ten tijde van kapitein CLAPPERTON , die ook deze stad bezocht op zijne reis naar Sokoto. 
Tegenwoordig staat iedere gezaghebber in eene bevestigde stad 
onder de onmiddellijke bevelen van de hooge regering te 
Sokoto ; zoodat nooit de opstand van een man het verlies van 
eene geheele provincie kan veroorzaken. De vrucht van dezen 
maatregel is, dat deze provincie, die v66r 90 of 100 jaren 
voor het bloeijendste land van geheel Sudan gold, thans verbrokkeld is in eene menigte kleine staten, waarvan elk zijne 
eigene staatkunde heeft. Het is daardoor zeer moeijelijk to 
bepalen , welke steden nog afhankelijk zijn van de heerschappij 
der Fulbe, en welke zich aan de partij hunner vijanden, de 
Goberawa, houden. 

Over Dutschi, eene pleats bestaande uit eenige tusschen 
wilde rotsen verstrooide woningen , en Badarawa , waar eene 
vrij belangrijke katoenmarkt wordt gehouden, ging de karavaan 
in noord-westelijke rigting verder naar Sanssane-Aissa, de 


554 DE REIZEN VAN D'. H. BARTH 
aanzienlijkste stad die de Fulbe in deze streek gesticht bobben, 
en residentie van den oudsten zoon en vermoedelijken 
opvolger des Emirs van Sokoto. Hier moest wear eene moeijelijke 
dagreis ondernomen worden, door de wildernis van Gundumi, 
die niet dan in een geforceerden marseh kon afgelegd 
worden. Naauwelijks waren de reizigers het uitgestrekte 
duistere bosch ingetreden , waardoor hun pad liep, of zij dwaalden 
van den regten weg af. Te vergeefs spanden zij zich een 
tijd lang in om zich een weg te banen door het ondoordringbare 
woud ; doch na een aanmerkelijk verlies van tijd werden 
zij door een herder weer in het goede spoor gebragt. Rusteloos 
zetten zij bun togt door het bosch voort, den geheelen 
dag en den volgenden nacht doorreizende, totdat zij des anderen 
morgens ten 11 ure eenige teekenen van menschelijke werkzaamheid 
bespeurden. Toen zij hier uiterst vermoeid halt 
hidden, daar zij naauwelijks in staat waren om te blijven 
staan , kwamen weldra eenige ruiters bij hen, goed voorzien 
van water, die men van het dorp Gawassu uitgezonden had, 
om de achterblijvers, die door dorst en vermoeidheid uitgeput 
waren, op to zoeken. Inderdaad was er menigeen, die bun 
bijstand noodig had, zelfs was eene vrouw des nachts bezweken. 
De bewoner van Africa kan ontzettend veel ongemakken 
verdragen , maar hij moet intusschen zijn hart kunnen 
verkwikken door vrolijk gezang. Doch de moeijelijkheid drukt 
hem dubbel op zulk een togt, waarbij het gevaar van door 
vijanden bespeurd te worden, de diepste stilzwijgendheid ten 
pligt maakt. 
BU Gawassu, dat eenige mijlen ten oosten van Wurno ligt, 
had ALM de Emir-el-Mumenin , d. i. vorst der geloovigen, 
zijne legerplaats betrokken ; hij maakte zich juist gereed om 
een togt tegen de Goberawa te ondernemen. Hij ontving 
Dr. BARTH met groote vriendelijkheid , zond hem een os, vier 
vette schapen en twee groote zakken rijst, en beloofde niet 
alleen hem de verdere reis naar Timbuctoe door zijn invloed 
gemakkelijk te sullen maken , maar ook een vrijbrief nit te 
vaardigen , waarbij aan alle Engelsche kooplieden die ten behoeve 
van den handel zijn gebied zouden bezoeken , veiligheid 
voor hunne personen en goederen verzekerd wierd. Over de 
hem door BARTH aangeboden zaken , onder anderen een paar 
rijk met zilver beslagen pistolen , was hij seer verheugd. Den

IN AFRICA. 555 
volgenden dag brak hij met zijn leger op naar het oosten, 
terwijl BATH naar Wurno ging om dear zijne terugkomst of 
te wachten. 
De Fulbe of Fellate's, die zich reeds sedert eeuwen van de 
boorden van den Senegal hadden uitgebreid over een groot 
deel van Sudan tot aan Bagirmi toe, maar goon invloed hadden 
zoolang zij in kleine afdeelingen verstrooid leefden, verkregen 
eerst in het begin dezer eeuw staatkundige belangrijkheid. 
De aanleiding daartoe was het volgende. OTHMAN, een 
hoofdman der Fulbe in de omstreken van Wurno, bekleedde 
bij zijne landgenooten het ambt van Imam of priester. Hij 
besloot eene proof to nemen om door middel van godsdienstige 
opwekking zijne landgenooten naauwer met elkair te vereenigen, 
en ze met verachting op hunne heidensche beheerschers, 
de Goberawa, to doen nearzien. Zijn plan kwam echter 
den vorst van Gober, SAWA., ter ooren. Deze ontbood OTHMAN 
met de overige hoofden van zijn stain bij zich in het jaar 
1802, en berispte hen op strenge wijze, wegens de gemaakte 
aanspraken. Poch OTHMAN, met wrevel vervuld over de behandeling, 
die hij, de groote geloovige, van dien heiden had 
ondervonden , gevoelde thans nog veel sterker begeerte om zich 
en zijne stamgenooten van de overheersehing des inboorlings 
te bevrijden. Nadat hij zijne landslieden te zaimgeroepen had 
en door dezen met den titel en den rang van Sheieh was bekleed, 
stelde hij zich aan het hoofd van de godsdienstige en 
staatkundige conspiratie (djemmaa). In den beginne ging de 
onderneming niet gelukkig. Verscheiden malen werd hij met 
zijne aanhangers verslagen. Doch het fanatisme dat hij gedurig 
door zijne godsdienstige liederen aanvuurde, onderhield 
den mood der zijnen en wakkerdo bun strijdlust aan, zoodat 
hij langzamerhand alle hinderpalen to boven •kwam en eindelijk 
slaagde in zijn plan, om den grond to leggen tot een 
uitgestrekt rijk. Hij werd daarbij naar vermogen ondersteund 
door zijn brooder ABD-ALLAHI , die, ofschoon ouder dan hij, 
hem 't eerst zijne hulde had bewezen ; zoo ook niet minder 
door zijn zoon 110HAMMBD-BELLO. OTHMAN koos eerst Gando 
tot zijne residentie, waar hij langen tijd werd belegerd, later 
vestigde hij zich in Sifawa , totdat hij in zekere fanatisehe 
ecstase stierf. Kort ve5r zijn dood had hij zijn broeder ABD.- 
ALLAH' benoemd tot beheerseher van bet westelijke deel des

556 DE REFLEX VAN Dr. II. BARTH 
rijks, met Gando tot hoofdstad ; terwijl zijn zoon MOHAMMED-. 
BELLO bet oostelijke deel verkreeg. Deze laatste, die in Sokoto 
resideerde, is ook in Europa bekend geworden door CLAPPEEWIT; 
en hij verdient inderdaad op boogen trap gesteld to 
worden onder de Africaansche heerschers , daar hij uitmuntte 
niet minder door zijne belangstelling in wetenschap en geleerdheid 
dan door zijn krijgshaftigen zin. Hij, gelijk ook zijn 
broeder en opvolger ATIKII (1832-37), wist orde te brengen 
in het tilt zoo vele verschillende elementen zamengestelde rijk; 
doch onder ALM, een zoon van BELLO, en opvolger van ATIKII, 
verwekte de geest der nationale onafhankelijkheid een hevigen 
vrijheids-oorlog, en die vorst scheen van zijn vader ten minste 
geen heldenmoed geerfd te bebben. In onderscheiden deelen 
des rijks, in Chadedja, Kebbi, Sanfara en Adamawa, trachten 
de afzonderlijke stadhouders zich onafhankelijk te maken, en 
intusschen worden de grenzen onophoudelijk bestookt door de 
heidensche naburen , zoodat eene geheele onthinding van het 
rijk to wachten schijnt. Nog omvat het dezelfde provincien 
als in den tijd van zijn bloei, behalve Chadedja, maar zoowel 
de militaire kracht als de productiviteit dezer gewesten is in 
belangrijke mate verminderd. De gezamenlijke opbrengst van 
alle provincien bedraagt ongeveer 65,000 Pruiss. Thal., behalve 
eene bijna gelijke waarde in slaven en zelfgeteeld katoen 
of ingekochte artikelen van vreemden, Europesehen of Arabischen, 
oorsprong. 
Wurno, de residentie van ALM, heeft eene schoone ligging 
op een vooruitspringend gedeelte van eene omstreeks 120 voet 
boven de vlakte uitstekende hoogte van zandsteen , aan welks 
voet de Rima of Gulbi-n-Sokoto stroomt; de stad zelve eehter 
ziet er verwaarloosd en smerig nit, en het bed van eerie kleine 
beek, die de . stad doorloopt, levert eene afschrikkende vertooning 
van onreinheid, erger nog dan de vuilste plaatsen in 
eene der verlaten steden van Italie. De omstreken waren 
thans, kort var het begin van den regentijd, naakt en dor, 
eenige weinige baobab's hadden de droogte doorgestaan; in de 
bedding der rivier waren nog maar enkele waterplassen overgebleven 
, terwijl aan het einde van den regentijd de gansche 
uitgestrekte vlakte in een digt begroeid moeras is veranderd. 
Verder-op naar Sokoto, dat vier Duitsche mijlen ten zuidwesten 
van Wurno ligt, wordt het dal veel vruchtbaarder, zoodat

IX AFRICA. 557 
het katoen , yams, uijen , suikerriet en vooral rijst in overvloed 
voortbrengt. Uitstapjes in dit dal en naar Sokoto zelf verschaften 
aan BARTH aangename afwisseling bij het tegen zijn wil 
langgerekte verblijf in Wurno. De hoofdstad van het oostelijke 
Fulbe-rijk vond hij vrij ledig en doodsch, daar vele inwoners 
den krijgstogt mee maakten. De voornaamste wijk met de 
residentie van MOHAMMED-BELLO was bijna verwoest en de 
vorstelijke woning zelve in een staat van diep verval. Beter 
bewoond en onderhouden was het westelijke gedeelte der stad, 
waar het paleis van HAMEDU , den zoon des overleden konings 
ATIBII, staat. De stadsmuur is nog met tamelijk goed onderhouden 
verschansingen voorzien , ongeveer 12 voet hoog en 
met eene gracht omringd. Ook het huis waarin kapitein 
CLAPPERTON zijne verdienstelijke loopbaan als onderzoeker van 
Africa besloot, was nog in vrij goeden staat en leverde een 
aangenaam contrast op met de rondom staande woningen. De 
markt was druk bezocht. Men vond daarop, behalve eene 
menigte lederwerk , dat den voornaamsten tak van nijverheid 
in Sokoto uitmaakt, veel ijzer, dat in qualiteit ver nitmuntte 
boven het slechte ijzer van Kano ; verder slaven, paarden, 
zout en dadels. 
Den 28'ten April keerde A.LIII van zijn krijgstogt near Wurno 
terug. Als gewoonlijk had hij niet gewaagd om het dappere 
leger der Goberawa in het open veld aan te tasten , zijne 
manschappen hadden weer de grootste lafhartigheid betoond; 
alleen eenige kleine, arme gehuchten , wier inwoners zich 
eenigen tijd vroeger onder bescherming van den vijand hadden 
gesteld, waren tot onderwerping gedwongen , door den bijstand 
der ruiterij van Katsena. Hoewel nu van Saberma en Kebbi 
treurige berigten waren aangekomen omtrent de vorderingen 
van den opstand, hoewel de Goberawa hunne verwoestende 
strooptogten tot digt aan Wurno toe uitstrekten , toonde ALIT( 
zich toch zeer opgeruimd en was blij als een kind met een 
speeldoosje en eene harmonica, die BARTH hem nog ten geschenke 
gaf. Hij stemde het verzoek des reizigers om spoedig 
te vertrekken toe, en beloofde hem, daar zijne onderneming 
bij den tegenwoordigen toestand der provincibn zeer gevaarlijk 
was, door een klein escorte te doen vergezellen ; ook schreef 
hij kort daarna een aanbevelingsbrief aan cHmaLtr, den beheerscher 
van Gando. Eene hevige regenbui op den 6de1 Mei

558 DE TIMER VAN Dr. H. BARTH 
was eene aansporing om to vertrekken, en twee dagen later 
was het eindelijk mogelijk om Wurno te verlaten. Na een 
tweede kort oponthoud in Sokoto ging de reis voort naar het 
zuid-westen door de aanzienlijke, maar vervallen stad Bodinga 
en het ellendige, bijna uitgestorven vlek Schifawa, tot de 
grenslijn tusschen het oostelijke en het westelijke Fulbe-rijk, 
die maar weinige mijlen van Sokoto verwijderd is. — De 
grond was nog zeer droog en het oord bijna uitsluitend met 
Apenbroodboomen versierd; aan de andere zijde der grenslijn 
toonde zich weldra een rijkere plantengroei; op de korenvelden 
stond het graan reeds een paar duim hoog, groote stukken 
lands waren met indigo beplant, terwijl hier zoowel tamarinden 
en velerlei soort van palmboomen groeiden als baobahs. 
Zelfs bananen bragt hier de bodem voort, die BARTH na zijn 
vertrek uit Adamawa niet gezien had. De meeste plaatsen 
hadden vrij levendige bedrijvigheid in de verwerijen. Hieruit 
volgt echter niet, dat het westelijke Fulbe-rijk in bloeijender 
toestand verkeert dan het oostelijke. Het rIjk van Gando, 
zamengesteld uit een aantal provinciiin door zeer verschillende 
volksstammen bewoond, zich uitstrekkende langs beide oevers 
van den Niger van den mond des Benue of tot aan den zoom 
der woestijn, en beheerscht door een man zonder energie, die 
in de strengste afzondering als een monnik leeft, was reeds 
sedert vele jaren in verval geraakt. De vorst heel CHALILII 
en is een zoon van ABD-ALLAHI, wien hij echter eerst in 1836, 
na de tusschenregering van zijn ouderen broeder MOHAMMEDWANI, 
opvolgde. Zelfs Mohammedanen genieten maar zelden 
het geluk dezen vorstelijken monnik to zien, en Dr. BARTH 
was genoodzaakt door tusschenkomst van een listigen, bedriegelijken 
middelaar met hem te onderhandelen. Eerst na veel 
moeite en na opoffering van eene menigte geschenken werd 
hem een vrijbrief overhandigd, die aan iederen Engelschman, 
die het gebied van CHALILII zou bezoeken, veiligheid beloofde, 
en hem zelven toegestaan voort te reizen naar Gando. be 
hoofdstad zelve was een toonbeeld van den ongelukkigen toestand 
des rijks. Reeds hare ligging in een dal, dat condom 
door heuvels is ingesloten, is slecht gekozen, en ale bedrijvigheid 
zoowel van nijverheid als van politieken of militairen 
card ontbreekt hier geheel. be *Ind stond in onderscheidene, 
een halven dagmarsch verwijderde plaatsen;

IN AFRICA. 559 

de Fulbe rukten wel herhaalde malen uit, doch durfden den 
vijanden geene enkele maal aantasten , die dus onverhinderd 
plunderde en de ongelukkige bewoners van den omtrek tot 
slaven maakte. De markt is nietsbeteekenend en nergens bespeurt men eenige vrolijke levendigheid. En toch is de stad 
niet geheel zonder bekoorlijkheid. Van het noorden naar het 
zuiden wordt zij doorsneden door het breede, vlakke bed van 
een stroom , dat met frisch gras begroeid een schoon weiland 
vormde en aan beide kanten omzoomd was door eene breede 
strook van welige planten. In 't algemeen is de plantengroei 
in Gando veel rijker dan in Sokoto of Wurno. Men heeft in 
Gando namelijk zeer veel regen , waarschijnlijk valt hier door 
elkaar jaarlijks 80 duim water. Daardoor wordt natuurlijk 
groote groeikracht aan den grond verleend , zoodat hier zeer 
schoone bananen, benevens uijen en katoen , geteeld worden. 
Uitstapjes in deze vriendelijke omstreken vergoedden BARTH 
eenigerm ate de vele onaangenaamheden en bittere uren , die 
ht in Gando verdragen moest. Een gelukkig toeval speelde 
hem hier een manuscript in handen van het belangrijke geschiedkundige werk van AHMED-BABA. Hij bragt verscheiden 
dagen door met uittreksels daarvan to maken en vond alzoo 
menige bijdrage tot holder inzigt in de historische ontwikke

ling van de landstreken aan den Midden-Niger. 

Van Gando af, dat Dr. BARTH den 4den Junij verliet, werd 
de refs reeds vaak vertraagd door geweldige regenbuijen , die 
vergezeld werden door de overige plagen van den regentijd ti 
moerassigen grond, gezwollen stroomen en ontelbare muggen. 
Langs een breed, moerassig maar vruchtbaar dal voortgaande, 
dat met verschillende soorten van hoog riot, papyrus-struiken 
en rijstplanten digt begroeid was en waarin weder sporen van 
oliphanten to zien waren , kwam men na twee dagen bij de 
overblijfselen van Birni-n-Kebbi, waarvan de voormalige grootheld nog aangeduid wordt door de rest der muren. Omstreeks 
het jaar 1544 was doze stad aangelegd op eene hooge bergvlakte , die het diepe , vruchtbare maar zeer ongezonde dal 
van Gulbi-n-Sokoto, beheerscht. Zij word gesticht door de 
dynastie van IKAuTA, die, uit Katsena afkomstig, een koningrijk oprigtte in Kebbi, ,dear zij zich onafhankelijk maakte van 
AMA den voormaligen beheerscher van het Sourhay-rijk. 
Het nieuwe koningrijk breidde zijne heerschappij snel over 


560 bE REIZEN VAN Dr. H. BARTH 
de landen in de nabijheid des Nigers uit. Zoo werd Kebbi 
ook het middelpunt van een vrij belangrijken handel, zelfs in 
goud , en bloeide tot aan 't jaar 1806, toen het door de Fulbe 
veroverd werd. Na de verovering moet er eene groote menigte 
good en zilver onder de bouwvallen gevonden zijn. De muren 
der tegenwoordige stad zijn omtrent eene mijl van die der 
oude stad verwijderd en omvatten eene bevolking van nagenoeg 
9000 zielen. Hier vond Dr. BARTH °TRH/IN-SAKI, die vele 
jaren vroeger stadhouder van Nupe was, en die CLAPPERTON, 
LAIRD en ALLEN gekend bad. 
Door eene streek vol verwoeste steden en verwilderde Ianderijen 
treurige teekenen van den burgeroorlog, die nu reeds 
twee jaren lang tusschen de veroveraars en de inboorlingen 
gevoerd wordt — wendden de reizigers zich van Birni-n-Kebbi 
eerst zuid-westwaarts over den Gulbi-n-Sokoto naar Sogirma, 
eene stad met 7 a 8000 inwoners , wier stadhouder alleen genoegzame 
bescherming bij de verdere ondernemingen kon verleenen. 
Van daar gingen zij westwaarts door een digt, uitgestrekt 
woud , dat om de nabijheid der qandelijke provincie 
Maui joist toen zeer gevaarvol was, naar het dal Fogha. 
Dit omtrent 1500 passen breede dal vormt de grensscheiding 
tusschen de beide groote stammen der Haussawa en Sourhay, 
en is merkwaardig wegens de menigte zout, die hier gewonnen 
wordt. Talrijke gehuchten verheffen zich op groote aardhoopen 
van bijna regelmatig vierkante gedaante en ongeveer 30 voet 
hoogte, die door menschenhand opgeworpen zijn; want zij bestaan 
nit aarde van den dalgrond , wear de zoutdeelen reeds 
uitgetrokken zijn. De bereiding geschiedt hier op de volgende 
wijze. De aarde wordt in groote, van stroo en riet zamengestelde 
trechters gedaan ; dan wordt er water op gegoten en 
het uitdruipende vocht, dat dan de zoutdeelen uit de aarde 
bevat, opgevangen in daaronder geplaatste vaten en daarna 
gekookt. Het zout verzamelt zich alzoo op den bodem der 
kookpannen en wordt tot kleine brooden gevormd. Het is 
van eene graauw-gele kleur en tamelijk goed; in alien geval 
veel beter dan het bittere zout van Bilma , ofschoon dan ook 
vrij wat minder dan het schoone cristal-zout van Taoedenni. 
Aileen in bet drooge jaargetijde is de zoutbereiding mogelijk, 
want aan het einde van den regentijd is het gansche dal gevuld 
met zoet water, terwijl het zout-gehalte van den grond

IX AFRICA. 561 
te goring is om op eene zoo groote massa water eenigen invloed 
te oefenen. Daarentegen bevat de aarde genoeg van dat minereal, 
om enkele olijfboomen te doen groeijen , hetwelk een 
merkwaardig verschijnsel is voor de planten-geographie, dear 
doze palmboomen enders alleen in de nabijheid der zee gevonden 
warden. Aileen het zout kan de Fulbe bewegen , om 
hun Leven te dezer plaatse te slijten , want zij hebben van 
hunne krachtige vijanden , de Sourhay van Dendina, vreeselijk 
veel te lijden. De voornaamste pleats van het dal, Kalliul, 
had vOdr de aankomst van BARTH in korten tijd niet minder 
dan vijf aanvallen moeten doorstaan , en de bewoners hadden 
behalve al hunne kudden ook hunne slaven verloren, die de 
gelegenheid hadden aangegrepen om in massa wog te loopen. 
De langdurige oorlog had een algemeenen hongersnood veroorzaakt 
, zoodat ook Dr. BARTH en zijne lieden gebrek leden 
aan de noodzakelijkste levensmiddelen. 
De Sourhay, die achter Fogha en voorts in de oeverstreken 
aan het midden des Nigers het hoofdbestanddeel der 
bevolking uitmaken , missen den schoonen , gelijkmatigen bouw 
der ledematen , door welken de Haussa-natie zich zoo voordeelig 
onderscheidt, en ook de gelaatstrekken zijn minder 
regelmatig; daarentegen is hunne huidkleur, die bij de Haussawa 
geelachtig of roodachtig zwart is, veel donkerder. Hun 
karakter is somber en onvriendelijk, en near Dr. BARTH'S 
ervaringen te oordeelen , behooren zij tot de minst gastvrije 
menschen , met wie hij in aan raking gekomen is. Ook bet 
land zelf tusschen Fogha en den Niger bood weinig opwekkends 
aan ; het is eene ruime vlakte, gedeeltelijk met bosch 
bezet, gedeeltelijk kaal en rotsachtig , met weinig bouwgrond. 
Die vlakte wordt doorsneden door het dal Bosso , dat zich 
even als het dal Fogha van het noorden near het zuiden uitstrekt. 
Des morgens van den 20ate' Junij 1853, na een moeijelijken 
rid door een rotsachtige , met digt kreupelbosch bezette witdernis, 
bespeurde BARTH de eerste schemering van de zilveren 
watervlakte des Nigers. Weldra lag de magtige stroom voor 
hem en MI uur later stond onze reiziger aan de inschepingspleats 
, tegenover de stad Ssai. Iedere begunstigde natie van 
het Midden-Africaansche binnenland heeft hare rivier, en daar 
dezelfde rivier het gebied van onderscheidene talen doorstroomt,

562 DE =ZEN VAN Dr. H. BARTH 
draagt hij ook verschillende namen. Zoo heet de groote stroom 
van West-Africa bij afwisseling: »Dhiuliba" of »Juliba", »Majo", 
»Eghirreu", »Issa", »Knara" of »Baki-n-rua". — Zoo was 
dan eindelijk de beroemde rivier bereikt, de voor de Europeanen 
nog steeds zoo geheimzinnige Niger. Rustig gleden 
zijne golven daarheen van het noord-noordoosten near het 
zuid-zuidwesten ; met eene matige beweging van omtrent drie 
Engelsche mijlen in het uur ; zijne breedte bedroeg Kier nagenoeg 
1000 schreden. De rotsachtige oevers zijn over 't algemeen 
20 tot 30 voet hoog, in het midden van den stroom 
steekt eene klip van 12 a 15 voet hoogte boven het water 
uit. Tegenover de pleats der inscheping lag eene vrij belangrijke 
stad , wier lage wallen en woningen op schilderachtige 
wijze overschaduwd werden door eene menigte dumpalmen. 
Dit was de rivierstad, de veerplaats »Ssai." — Een 
groot aantal reizigers , Fulbe en Sourhay, wachtte aan den 
oever om overgebragt to worden met hunne ossen an ezels, 
en er waren kleine booten genoeg, om hen op te nemen. 
Eindelijk kwamen de grootere vaartuigen voor BARTH aan. 
Deze waren omstreeks 40 voet lang, maar in het midden niet 
meer dan 5 voet breed en bestonden elk nit twee uitgeholde 
boomstammen aan, elkahr gebonden ; het grootste nam drie 
kameelen in. »Ik gevoelde" — schrijft Dr. BARTH - »een 
oneindig welbehagen, toen ik mij op dezen geprezen stroom, 
welks navorsching reeds aan zoo menigen koenen reiziger het 
leven had gekost, zag ingescheept; doch helaas, het zou niet 
lang duren. De indruk, dien het gezigt der rivier op mij 
maakte, moest te dieper zijn, daar ik mij spoedig weer van 
haar moest verwilderen , want ik had in Gando ruimschoots 
gelegenheid gehad om mij te overtuigen van dejuistheid mijner 
vroegere meening, dat ik Timbuctoe niet anders dan over Libtako 
zou kunnen bereiken, en ik koesterde nog alleen eene 
zwakke hoop, dat ik misschien later in staat zou zijn, dat 
gedeelte van de rivier tusschen Timbuctoe en Ssai te bezoeken. 
Van den aanvang of scheen het mij hoogst twijfelaehtig toe, 
of ik ooit de westelijke kust bereiken zou ; ook achtte ik het 
van veel meer gewigt den loop des Nigers na to vorschen, 
tusschen het punt, waar hij door den arbeid van MIINGO PARK 
en RgN1 CAILLIg bekend geworden is en het gedeelte, dat 
door de gebroeders LONDER bezocht werd, dan van Timbuctoe

IN AFRICA. 563 
af mijne reis naar de westkust voort te zetten, ten einde te 
kunnen zeggen, dat ik Centraal-Africa in de ganeche breedte 
doorreisd had." 
Reeds na een oponthoud van weinige dagen in het ongezonde, 
en door gebrek aan bedrtivigheid en handel weinig 
belangrijks opleverende Ssai, ging de reis vender door de 
westelijke provinci6n van het rijk Gando, die tusschen bet 
gebied van onafhankelijke Sourhay in het noorden en de 
groote heiden-staten Mossi en Tombo in het zuiden, in smaller 
strooken lands zich uitstrekken langs den grooten communicatie-
weg naar den Boven-Niger. Deze provinciön zijn Galaidjo, 
Torobe , Jagha en Libtako, aan welke zich ten zuiden 
op den regter-oever des Nigers de gewesten Gurma, Borgu 
of Barba en Joruba aansluiten. Voorbij Libtako, het westelijkste 
gedeelte van 't rijk Gando en ongeveer halfweg tusschen 
Ssai en Timbuctoe begint het gebied van Massina, het 
westelijke rijk der Fulbe , hetwelk den heidenstaat Tomb°, 
aan de noordzijde omvat en aan beide oevers van den Boven- 
Niger van Timbuctoe af tot aan 1210 N. B. zich uitstrekt. — 
Dit geheele staten-stelsel met zijne veelsoortige bevolking was 
tot dusver zoo goed ale onbekend , en dat het thans ten minste 
in de hoofdtrekken op de kaart kan voorgesteld worden, zooale 
dat gedaan is door A. PETERMANN in het vijfde deel van 
Dr. BARTH'S werk , heeft men alleen aan dezen onverschrokken 
en werkzamen reiziger to danken. 
De eerste pleats van eenig aanzien ten westen van Ssai 15 
Tsehampagore , de residentie van den stadhouder van Galaidjo. 
Zij ligt in eene heuvelachtige landstreek, wear geene boomen , 
en slechts weinig bebouwd land gezien wordt. Het voornaamste 
bestanddeel van den grond is roode zandsteen, vermengd 
met ijzer-oxyde; hier en daar wassen eenige lage kruiden, die 
een schraal voeder opleveren voor het in den omtrek grazende 
vee. Het vlek heeft een eigenaardig voorkomen door de vreemdsoortige 
bouworde der woningen, en inzonderheid der korenmagazijnen. 
Deze namelijk bestaan uit vierkante, torenvormige 
gebouwen van 10 à, 15 voet hoogte en omtrent 6 voet middellijn 
, met naar boven steeds naauwer toeloopende muren. 
staan Diet op den grond neer, maar de vloer ligt een pear voet 
daarboven, om het koren to besehutten tegen de mieren; ook 
hebben zij beneden geen ingang, maar alleen nal4 het dale

561 DE REIZEN VAN Dr. H. BARTH 
eene opening gelijk een venster, waardoor het koren er in 
gedaan en er weer uit gehaald wordt. Deze gebouwen zijn 
niet ongelijk aan de Eg,yptische duivenhokken. Zij zagen er 
veel beter uit dan de woningen zelve, die op enkele uitzonderingen 
na, maar lage hutten waren , waarvan er zelden meer 
dan twee bij elkaar stonden. De stadhouder MOHAMMEDGALEIDJO 
is de zoon van HAMBODEDJO , den voormaals magtigsten 
hoofdman in Massina, die MUNGO PARK gedurende diens 
verblijf in dat land zoo gastvrij behandelde. Hij volgde zijn 
vader in 1816 op den troon, maar mogt zijne waardigheid 
niet lang behouden. Toen de Fulbe van Gober onder den 
hervormer ommA.N de groote godsdienstig-staatkundige beweging 
(van welke boven gesproken is) hadden begonnen, besloot 
een aanvoerder van hen om ook onder de afdeeling der 
Fulbe, die aan den Boven-Niger gevestigd was, den Islam in 
den nieuwen, gezuiverden vorm to verbreiden. Deze aanvoerder 
was MOHAMMED of HAMED-LEBBO. Bij zijne aankomst in het 
land Massina (1817) aan het hoofd eener kleine, opgewondene 
schaar, sloot LEBBO eerst een verbond met GALAIDJO, die zelf 
den Islam aannam ; en te zamen breidden zij nu hunne verovering 
over het naburige land uit. Doch toen LEBBO zich 
eene sterke magt verworven had, verlangde hij onderwerping 
en erkenning zijner opperheerschappij van zijn bondgenoot 
GALAIDJO. Deze had natuurlijk weinig lust om afstand te doen 
van zijne erkende regten , en verklaarde den indringer den 
oorlog. Maar na drie jaren lang den krijg te hebben volgebouden 
, zag hij zich genoodzaakt zijne vroegere hoofdstad 
Konari over te geven en met de rest zijner aanhangers eene 
toevlugt te zoeken in de meer oostelijke streken. Hier werd 
hij door den vorst van Gando met open armen ontvangen, die 
volstrekt niet ingenomen was met de onafhankelijke pogingen 
van LEBBO en diens zoon AHMEDII. Deze hervormers toch 
gingen zoo ver in hun puriteinschen ijver, dat zij aan hunne 
landgenooten in Sokoto en Gando lieten weten , dat deze het 
aantal hunner vrouwen tot twee beperken en hunne wijde, 
verwijfde kleeding afleggen moesten, of weldra een vijandelijk 
bezoek van hen, de Fulbe van Massina, hadden te verwachten. 
Deze verheffing van het hula LEBBO is de oorzaak , waarom 
nog heden geene vriendschappelijke verhonding bestaat tusschen 
de hoven van Sokoto en Gando aan den eenen en dat

IN AFRICA. 565 
an Hand-Allahi (hoofdstad van Messina) aan den anderen 
kant. De vorst van Gando wees den uit zijn erfland verdrongen 
GALAIDJO eene groote streek lands van zijn gebied 
tot woonplaats aan; en zoo is het to verklaren, dat men hier 
een eigenaardig hof en eene gansche gemeente vindt, die niet 
de minste overeenstemming heeft met de gebruiken der omwonenden, 
daar zij de zeden en instellingen van haar oorspronkelijk 
vaderland, Messina, trouw bewaart. Alle Fulbe 
uit den omtrek zijn stank van gestalte en hebben scherp geteekende 
gelaatstrekken, terwijl zij in den regal witte kleederen 
dragen; hier echter vindt men juist het tegendeel kleine, 
kraehtige menschen, met lang zwart hear en ronde aangezigten 
, alien eveneens in helderblaauwe tope's gekleed en zonder 
uitzondering voorzien van vuurwapenen, meest van Fransche 
geweren met twee loopen. 
In het aangrenzende gewest Torobe, en wel bij de hoofdstad 
daarvan, Tschampalauel, ontmoette BARTH eene groote 
karavaan, die van Jendi, in het land der Mending° hierheen 
was gekomen. Zij bestond uit omstreeks honderd menschen 
met eenige honderden ezels; want de ezel is het gewone lastdier 
bij de inlandsche reizigers in deze streken. Deze karavaan 
met guro's beladen, was op weg naar Komba, eene Mad 
die beneden Ssai aan den Niger ligt, maar had niet de gewone 
route gevolgd en zich om de grootere veiligheid den 
omweg over Torobe getroost. De handel in guro (de vrucht 
van Sterculia acuminata), ofscboon niet van zoo groat belang 
in het westen, als de zouthandel in het oosten des Nigers, is 
toch van aanmerkelijk gewigt; daar ondanks de ongeregelde 
staatkundige omstandigheden een regelmatig en ver uitgestrekt 
handelaverkeer blijft bestaan. Het land kreeg in Torobe weer 
een vruchtbaarder aanzien; schoone bosschen van mimosen, 
tamarinden, boterboomen, dumpalmen en baobabs, wisselden 
of met welige grasveiden en bebouwde akkers. Talrijke sporen 
van oliphanten en zelfs van rhinocerossen, die in gansch Midden- 
Sudan tusschen den Niger en den Schari niet gevonden worden 
, verkondigden dat ook het dierenrijk hier beter vertegenwoordigd 
was. Het schoonste sieraad van dit oord is de rivier 
Sirba, die bij eene breedte van 100 schreden eene diepte heeft 
van 12 voet, en die men op groote bundels riet overtrok. Zij 
is de grens tusschen Torobe en Jagha en loopt in noord- 
MENGELW. 1859. v XII. 37

566 DE REIZEN VAN Dr. H. BARTH 
oostelijke rigting op den Niger aan. Te gelijk echter was deze 
streek zeer onveilig, dear men bier reeds menig dorp aantrof 
van de onafhankelijke Sonrhay, de bitterste vijanden der Fulbe. 
De gelaatstrekken dezer lieden waren vol uitdrukking , maar 
hadden iets vrouwelijks, dat waarschijnlijk veroorzaakt werd 
door de lenge haarlokken , die hun over de wangen hingen en 
bij sommigen tot aan de schouders reikten. Hunne kleeding 
bestond uit korte blaauwe hemden en lange, wijde broeken 
van dezelfde kleur. Bijna alien hadden kleine pijpen in den 
mond, uit welke zij onophoudelijk rookten. De vrouwen waren 
iets kleiner van gestalte, met niet zeer regelmatige vormen; zij 
hadden de beenen en den boezem onbedekt. Haar hals en 
ooren waren versierd met rijen paarlen , sommige hadden ook 
eene dunne plaat van tin in de onderlip, maar neusringen , 
die anders algemeen zijn bij de Sonrhay-natie, waren hier 
niet in gebruik. Behalve sorghum, het voornaamste voedingsmiddel 
in dit land, wordt hier indigo, katoen en macs, verbouwd 
, en bovendien ontbrak het, niet aan zure melk , die in 
den regentijd de gezondste kost voor den Europeaan oplevert. 
Gangbare munt zijn hier schelpen ; strooken katoen worden 
niet aangenomen. 
De kleine provincie Jagha heeft niets merkwaardigs, haar 
hoofdstad Sebba is eene, armoedige, vervallen pleats, die op 
zijn hoogst 200 hutten bevat. Hier sloot zich bij het reisgezelschap 
van Dr. BARTH een Arabier aan uit Walata , een 
avontuurlijk , hebzuchtig en intrigant mensch, die wel door 
zijne kennis van de bewoners en de talen der Nigerlanden 
zeer nuttig had kunnen zijn, maar zich hoofdzakelijk er op 
toelegde, om zich het goad van onzen reiziger toe to eigenen, 
en dezen in het vervolg ook ernstige onaangenaamheden bezorgde. 
— Het gewest Libtako is van grooter omvang. Ook 
bier heeft de hoofdstad, Dore, een vervallen en verwaarloosd 
voorkomen, maar zij wordt vrij druk bezocht door de Arabieren 
van Asauad, de woeste streek ten noorden van Tirebuctoe. 
Deze lieden brengen bier zout van Taoedenni in 
groote menigte ter markt, en houden zich hier soma langen 
tijd op; gewoonlijk komen zij regtstreeks van Asanad, zonder 
Timbuctoe aan to doen , terwijl zij de rivier oversteken bij 
de engte van Tesse of zijn loop zuid-oostwaarts volgen en bij 
Gona den zuidwestelijken oever betreden. Behalve deze Ara

IN AFRICA. 5G7 
bieren bezoeken ook de Sonrhay van Garho, de oostelijke 
Mandingo en de lieden van Mossi dikwijls de markt van Dore. 
De laatsten voeren koper en strooken katoen aan, dear het 
katoen in bun land zeer goedkoop is; de Mandingo brengen 
Kola-noten en de Sonrhay boter en koren. Het koper wordt 
door de Sonrhay in groote hoeveelheid tot opschik gebruikt; 
vooral merkte BARTH op, dat eenige jonge meisjes een zeer 
eigenaardig koperen sieraad in hare lenge haarvlechten droegen. 
Dat sieraad namelijk bestond in de afbeelding van een krijgsman 
te paard, met ontbloot zwaard in de hand en eene pijp 
in den mond. Het rooken toch is voor deze Sonrhay, ofschoon 
door den fanatieken vorst HIND-ALLAH!, den beheerscher van 
het westelijke gedeelte huns voormaligen rijks, strong verboden 
, het grootste genot na het dansen. BARTH kon niet 
te weten komen of die kleine ruiters in de haarlokken der 
jonge schoonen van Sonrhay en Libtako enkel tot sieraad 
dienen , of misschien ook als voorteekens golden van den stand 
barer toekomstige echtgenooten. De ligging zelve van het 
landje Libtako, midden tusschen verschillende stammen en in 
de nabijheid van, de woonplaats der Tuareg, die gedurig verder 
van het noorden naar het zuidwesten vooruitdringen, moot de 
inwoners natuurlijk bezielen met een krijgshaftigen geest. In 
vroegere tUden vooral waren zij beroemd om hunne dapperheid, 
en bovendien bekend ma het uitmuntende ras hunner 
paarden. 
Toen BARTH den 21'ten Julij 1853 Dore verliet, begon hij 
het laatste maar ook het moeijelijkste en gevaarlijkste deel 
van zijn togt naar Timbuctoe. Reeds de afreis van Dore was 
niet rustig. Eene groote menigte gewapenden omringde hem, 
om geheel tegen zijn wil hem te geleiden ; hun gedrag kwam 
hem zoo verdacht voor, dat hij halt hield en hen ernstig verzocht, 
dat zij zich niet om hem maar Bever om zich zelven 
zouden bekommeren. Het was namelijk nog niet Lang geleden 
, dat de inwoners van Dore zich eveneens tot geleiders 
hadden opgedrongen aan een rijken Scherif, en hem door 
sluipmoord hadden omgebragt. En bijna elle reizigers in deze 
wouden worden aangevallen. — Ten gevolge der hevige regenbutjen 
, die thans steeds menigvuldiger werden , zwollen de 
talrijke beken en stroomen zoo op, dat zij dikwijls oponthoud 
en ernstige moeijelijkheden veroorzaakten ; ook waren hier 
37

568 DE REIZEN VAN Dr. II. BARTH 
millioenen muggen en te gelijk eene gevaarlijke soort van 
vliegen, die de dieren vooral verschrikkelijk kwelden. Andere 
kleine vliegen drongen zich in digte zwermen tusschen elle 
kleedingstukken In, en op vele plaatsen wemelde de grond van 
mieren. Bij at deze kleine plagen komt nog dat de hitte in 
eene doornatte tent die geene lucht doorliet, onverdragelijk 
was en het verblijf daarin hoogst ongezond, zoncler nog de 
nadeelige gevolgen in aanmerking te nemen van het gedurig 
doornat. zijn. 
Ten westen van Libtako moesten de reizigers een gewest 
doorgaan, dat voornamelijk door eene onafhankelijke bevolking, 
afstammelingen van Sonrhay en Tuareg, is bewoond, 
voordat zij de grens van Messina konden bereiken. Hier zijn 
de inwoners wegens de onophoudelijke veeten en kleine oorlogen 
genoodzaakt, hunne dorpen als vestingen op hoogten te 
bouwen, terwij1 de woningen van klei in een kring nevens 
elkaar geplaatst worden. Het gevaar werd voor onzen reiziger 
grooter, toen die onrustige streek reeds achter zijn rug lag; 
want daar de fanatieke beheerscher van Messina nimmer aan 
een Christen zou hebben veroorloofd om zijn gebied to betreden 
, zag BARTH zich genoodzaakt om zich als een Arabischen 
scherif to vermommen; doch alzoo stond hij ieder oogenblik 
bloot voor het verraad van zijne bedienden of van den 
listigen knaap nit Walata. HU achtte het daarom raadzaam, 
om niet ver in het gebied van Massina door te dringen, maar 
zijn weg in de nabijheid der grenzen to vervolgen , door eene 
landstreek, die als grensdistrict tusschen vijandige natien en 
als woonplaats van ongeregelde stammen wel zeer onveilig, 
maar daarentegen ook zeer rijk aan schoone natuurtafereelen 
was. Dit geldt inzonderheid van het gewest Hombori, door 
't welk eene rij bergen loopt, die als steile, ruwe klompen in 
de meest grotesque en vreemde vormen zich boven de vlakte 
verheffen. De hoogte dier bergen is niet meer dan 800 voet, 
terwijl de vlakte zelve ongeveer 1500 voet boven de oppervlakte 
der zee ligt; maar evenwel vormen zij een hoogst eigenaardig, 
romantisch tooneel. Onderscheidene dezer rotsen, die 
beneden meest uit kegelvormig op elkaar gestapelde blokken 
bestaan en boven in loodrogt opstUgende klippen met uitgetanden 
kam eindigen, dragon op hunne topper) kleine dorpen, 
bewoond door eerie dappere schaar van inboorlingen , die op

IN AFRICA. 569 
deze rotsvestingen hunne onafhankelijkheid tegen de alles veroverende 
Fulbe handhaven. 
Op dezen weg vond BARTH weder Tuareg, die wilde, roofzieke 
benden der woestijn. Zij wonen hier in legerplaatsen, 
die gedurig afwisselden. Hunne tenten bestaan uit een groot, 
rond stuk leder, zamengesteld uit een aantal kleine, in vierkante 
stukken gesneden schapenvellen; in het midden op boogere, 
aan den rand op lagere palen rustende. In zulk eene 
tent vindt men gewoonlijk twee rustplaatsen, divans van fijn 
riet gevloehten, omtrent 1 voet boven den grond hoog. Deze 
menschen kiezen namelijk de moerassigste plaatsen voor hun 
leger en na een onweder bevinden zij zich somtijds midden 
in een grooten pies. Zij hebben ook hunne inrigtingen to 
gemak, want op elke rustbank ligt een rond lederen kussen, 
dat ook wel noodzakelijk schijnt, daar het uiterst ongemakkelijk 
zou zijn, om met de elbogen op de oneffene en harde 
oppervlakte van die rieten banken to steunen. Bijna het geheele 
huisraad dezer eenvoudige menschen bestaat, behalve 
eenige houten schotels en schalen, in lederen zakken van nitmuntende 
bewerking, die soma zeer smaakvol versierd zijn, 
en waarin zij al hunne kleeren en mondbehoeften bergen. Gedurende 
den naeht omringen zij de tent geheel met fraai gevlochten 
matwerk van zeker fijn riet vervaardigd, zoodat milk 
eene tent inderdaad eene aangename woning wordt. Bijna alle 
Tuareg in dit zuidwestelijke deel van hun gebied zijn breed 
geachouderd, kort van gestalte, met regelmatige leden, aangename 
gelaatstrekken en blanke huidkleur, Door deze opmerking 
is de vroeger besproken meening weerlegd, dat de 
kleur der Berber-stammen donkerder zou zijn naarmate zij 
nader bij het land der zwarten wonen. 
In iedere legerplaats der Tuareg moest een geschenk aan 
den hoofdman gegeven worden, de man van Walata handelde 
dan ale bemiddelaar en zorgde steeds dat het grootste deel 
hem toekwam. Onder vele moeijelijkheden, langzaam en op 
kostbare wijze kwam men zoo langzamerband nader aan de 
wateren van den Niger, die boven Timbuctoe een uitgebreid 
net van stroomen, kanalen en meren vormen, op welke eene 
aanzienlijke bin nenvaart gedreven wordt. Nadat de reizigers 
verscheiden groote meren, die ten minste in den Aid der overstrooming 
met den Niger in verband staan, overgestoken waren,

570 DE REIZEN VAN H. BARTH 
terwijl zij in de grootere weelderigheid van den plantengroei, 
de vochtige weilanden , -de bosschen van dumpalmen, van 
Capparis sodata en Mimosa silotica, de kenteekenen der nabijheid 
van de groote rivier hadden opgemerkt, kwamen zij den 
279fen Aug. in de stad Sarajamo aan, die aan een zijtak van 
den Niger ligt. her huurde Dr. BARTH eene groote boot voor 
1000 schelpen, scheepte zich met zijne lieden en zijne aanmerkelijk 
ingekrompen bagaadje in en wing den 1.1e. Sept. 
1853 de interressante vaart aan near Kabara, de haven van 
Timbuctoe. In den beginne was de rivier sterk begroeid met 
hoop Bras (het beroemde byrgu), hetwelk de oppervlakte des 
waters vaak zoo geheel bedekte, dat de boot op eene grazige 
vlakte scheen voort to glijden. Behalve het byrgu, dat in 
alle streken langs den Niger 't voornaamste voeder voor pearden 
en runderen oplevert en zelfs den menschen een zoeten 
drank, menschu genaamd, en eene soort van slechten bonig verschaft, 
waren er ook witte waterlelien in groote menigte; de 
laatste warden weer afgewisseld door eene waterplant, serra-nfussa 
geheeten, die met eene lengte van wntrent 10 duim op 
de oppervlakte des waters drijft, zonder dat hare wortelen in 
den grond bevestigd zijn. Reeds korten tijd daarna echter 
kreeg de rivier een geheel ander voorkomen. Hier was meer 
open water; de oostelijke °ever, waarop men eene kudde 
gazellen zag (geene gewone vertooning in de bewoonde streken 
aan den Niger) was geheel vrij van rietgras, terwijl de westelijke 
oever voorzien was met talrijke dumpalmen , tamarinden, 
brem en andere planten. De diepte bedroeg niet racer dan 
5-7 voet, de stroom is vol kronkelingen, maar heeft in 't 
algemeen eene noordelijke rigting; daar hij niet uit eigen 
bronnen gevoed wordt, maar zijn water ontvangt nit den 
Niger, gaat de stroom van de groote rivier of landwaarts in, 
zoodat de reizigers daar tegen op moesten roeijen. De bootslieden 
verligtten zich den arbeid, door een barbaarsch, maar 
niet onwelluidend gezang, een lofiied op de daden van den 
grooten ASKIA. De langs den stroom gelegen dorpen, talrijke 
kudden rundvee en visschersvaartuigen gaven levendigheid aan 
het tooneel. Uit vele zijtakken gevoed, kreeg de stroom gaandeweg 
eene breedte van 900 h 1000 schreden en eerie diepte 
van 14 a 18 voet; bier en daar zag men krokodillen en rivierpaarden 
, en de oevers en de zandbanken waren bedekt met scharen

iv AVR1CA. 571 
van pelikanen en andere watervogels. Bij het eiland Kora 
vereenigt zich deze stroom met de groote rivier. "De rivier 
was te dezer pleats° ongeveer eene Engelsche mill breed en 
boezemde door zijne grootte en statige pracht mijnen dienaars, 
aan zulke vaarten in eene zwakke boot niet gewoon, vrees 
en ontzetting in. Het was waarlijk een praehtig gezigt; majestueus 
breidde de waterspiegel zich uit in de avondschemering; refit 
tegenover ons goof de mean haar zwakken zilverschUn in smalle 
strepen over het landschap uit, terwijl nu en dan een we6rlicht 
aan den horizont flikkerde. Ten hoogste verblijd over 
dit heerlijke schouwspel zat ik op het gewelffie dek van ons 
gebrekkige vaartuig en staarde met vorschend oog over de 
geweldige watermassa naar het noordoosten , waar het deal 
van onze reize liggen moest." Den 5den Sept. verliet de boot 
der reizigers de hoofdrivier weder, die ten zuiden van Kabara 
near het oosten zich wendt, en voer den smallen arm in, die 
deze haven van de beroemde woestijn-stad met den Niger verbindt. 
Deze zijtak is zeer ondiep en moeijelijk te bevaren, in 
het warme jaargetijde droogt hij soms geheel uit , maar bij 
Kabara zelve wordt hij wijder en vormt hier een tamelijk 
groot bekken van ronde gedaante. Hier lagen tegenover de 
stad zeven groote booten , die eenige levendigheid aan de pleats 
bijzetten. Later in het jaar, als bet kanaal bevaarbaar wordt 
voor grootere schepen , is het verkeer veel levendiger. 
Evenwel was het nog geheel enders in den bloeitijd van het 
Sonrhay-rijk , toen een onafgebroken verkeer werd onderhouden 
tusschen Garbo en Timbuctoe aan de eene, en tusschen Timbuctoe 
en Djenni aan de andere zUde ; toen eene talrijke vloot 
onder bevel van een magtigen , invloedrijken admiraal hier 
steeds gereed lag. Het bekken is zoo regelmatig van gedaante, 
dat het door kunst schijnt aangelegd, evenwel zal het 
wel een werk der natuur zijn, daar Kabara van de oudste 
tijden her de haven van Timbuctoe is geweest ; ja zelfs somtijds 
belangrijker dan Timbuctoe schijnt geweest te zijn. 
Het stadje Kabara heeft omstreeks 200 leemen woningen 
en een lets grooter aantal rieten hutten ; de eerste worden 
echter meest tot magazijnen gebruikt, otn de koopwaren der 
inwoners van Timbuctoe en andere vreemde handelaars te 
bergen. De inwoners, ongeveer 2000 in getal, zijn bijna uitsluitend 
Sonrhay, terwijl alleen de ambtenaren tot den stam

572 DE REIZEN VAN IY. H. BARTH IN AFRICA. 
der Fulbe behooren. Zij bouwen eenige rijst en kweeken 
katoen en Corclaorus olitorius, alsmede verscheidene soorten van 
ineloenen aan. Hier bragt BARTH eenige dagen vol ongerustheld 
en bezorgdheid door. De Sheich EL-BAKAY, op wien hij 
zijn vertrouwen gevestigd had, was juist nu afwezig; zoo was 
de vreemdeling van alle bescherming ontbloot en ieder landlooper 
die eenigen argwaan koesterde ten opzigte van zijne 
godsdienst, kon hem vermoorden , zonder dat iemand zich 
daarover bekommeren sou. Enkele van de bier vertoevende 
Tuareg drongen gewapend zijne woning binnen en eischten 
onder hevige bedreigingen geschenken; zelfs de broeder van 
EL-BASAY, SSIDI.-ALAUATE die bij toeval zich hier beyond en 
aan wien BARTH zijn waren stand had bekend gemaakt , beschouwde 
hem met minachting; want ofsehoon de bedienden 
gezegd hadden , dat hij, hoewel een Christen, onder de bij. 
zondere bescherming des Sultans van Constantinopel stond, 
kon hij toch geen aanbevelingsbrief van dezen toonen. Het 
gemis van sulk een brief des Sultans was in het vervolg de 
groote oorzaak van zijn lastigen en gevaarlijken toestand in 
Timbuctoe. Evenwel beloofde RSIDI-ALAWATE hem intusschen 
zijne bescherming, en zoo waagde BARTH het, den 7de° Sept. 
1853, over de woeste streek ten noorden van Eabara naar 
Timbuctoe to gaan , waar hij tegenover 't huffs van den 
Sheich EL-BAHAY werd ingekwartierd. 
(Het vervoly in No. XIII, dat to yelp tsel dii No. mat verzosedes.), 
NIEUWE TOOT NAAR DE NOORD-POOL. 
Wel moet hij, die den jongsten onderzoekingstogt naar de 
Noord-Pool waagde, Dr. ELISHA SENT KANE, overtnigd geweest 
zijn van het wanhopige der pogingen om eens nog de Noord- 
Fool zelve, de voile 90° Noorder Breedte, to bereiken, want 
het werk waarin hij dien laatsten togt beschreef, noemde 
hij ode laatste der Noord-Poolreizen." Twee malen had hij 
trouwens dien togt gewaagd en van den laatste was hij 
teruggekomen met eene zoo geschokte gezondheid, en z66 afmattend 
was voor hem, die zoolang in die streken van bovenmatige 
koude verwijld had, de warmte van onze gematigde 
streken geworden , dat hij niet lang na zijne terugkomst over

NIEUWE TOGT NAAR DE NOORD-FOOL. 573 
Teed. Heeft KANE goed geprofeteerd ? zullen de Incest onversaagden 
ten eeuwigen dage afgeschrikt zijn, om ooit weder 
eene reis naar de Noord-Pool te aanvaarden , de ontberingen 
en gevaren van zulk eene reis onafscheidelijk voor oogen te 
zien en — door te gaan , door naar het vurig gewenschte doel, 
al mogt de teleurstelling grooter worden , naarmate men nader 
bij dat doel kwam ? Nog niet veel tijds is er verloopen , sedert 
KANE'S werk: ”De laatste der Noord-Poolreizen", bet licht zag; 
het publiek kan zich overtuigd hebben van de zoo goed als 
onoverkomelijke — zoo men niet bepaald zeggen wil, onoverkomelijke 
— bezwaren , die op dien laatsten togt overwonnen 
moesten worden of niet konden worden ; KANE'S reisgenooten 
zullen dien togt nog wel in het geheugen hebben, en reeds 
worth er gesproken van een nieuwen togt, waartoe een van 
de vroegere reisgenooten van KANE - Dr. HAYES - zich bereid 
verklaard heeft. Deze heeft zich namelijk aangeboden 
om in het jaar 1860 op een schip van 100 ton en met twaalf 
matrozen dezen togt te ondernemen. Of er iets van komen 
zal ? 't Is nog de vraag, maar toch vrij waarschijnlijk. Er 
zijn weder nieuwe beweegredenen , nieuwe drUfve6ren opgezocht. 
Voor de wetenschap is an reeds veel ondernomen , veel 
gedaan, en dat er niet meer gedaan is, ligt buiten schuld van 
menschen. Voor het opzoeken van FRANKLIN zijn ook sommen 
uitgegeven. Sir FRANKLIN is niet teruggevonden en de Noord- 
Pool is niet bereikt. Maar de nieuwe drijfveér, waarop ik 
doel, is deze, dat dg opene en van drijfijs vrije Noord-Poolzee, 
waarvan KANE berigt gebragt beeft, waarschijnlijk vele walvisschen 
bevat, waartegen men eene drijfjagt zou kunnen organiseren. 
De meerdere of mindere waarschijnlijkheid van hier walvisschen 
en wel in menigte to zullen aantreffen , kan niet missen om 
veel er toe bij to dragen, dat het plan van Dr. HAYES ten uitvoer 
gebragt worde. En wat doet het er toe, of het eene handelsspeculatie 
is die oorzaak wordt van de uitbreiding onzer geographische 
kennis, als dat doel maar bereikt wordt? en eigenlijk 
is bet toch ook bijna altijd zoo geweest. Zien we verder 
nog eens , wat er ten gunste van de onderneming aangevoerd 
wordt. ,,Reeds hebben verscheidene genootsehappen hunne 
ondersteuning daaraan toegezegd. Prof. AGASSIZ en Dr. A. D. 
BAEKE, de laatste als Superintendent van the Coast Survey hebben 
in brieven ale hunne overtuiging te kennen gegeven , dat

574 NIEU WE TOGT NAAR DE NOORD- POOL. 
de onderneming niet alleen nuttig en hoogst belangrijk is, 
maar ook aan het doel zou kunnen beantwoorden." AGASSIZ 
zegt: »De walvisschen hebben als warmbloedige dieren behoefte 
om lucht in to ademen en dus ook behoefte aan open 
water. Nooit vindt men ze des winters ten zuiden van den 
grooten ijsgordel. Derhalve moet aan de Pool, werwaarts 
zij zich terugtrekken, de zee open zijn. Deze 
gevolgtrekking is voor den physioloog dringend." 
Het reisplan is nu het volgende: Men vaart de Baffins- 
Baai op, en langs Grinnell-land zoo ver near het Noorden 
als mogelijk is, om daar te overwinteren, maar vooraf nog 
meer ten noorden voorraadschuren aan te leggen. Eene boot 
op eene sloe is dan bestemd om in eene maand op de breedte 
van ongeveer 81° de open zee te bereiken , terwijl men op dit 
punt nog omstreeks 600 (Americaansche, statute 69=1°) mijlen 
van de Noordpool verwijderd is." 
Zoover het berigt, dat we uit de Mittheilungen der k. k. 
Geogr. Gesellsch. zu Wien, 1859, Hft 1, hebben overgenomen. 
In dezelfde aflevering dezer Mittheilungen vindt men eene verhandeling 
van Dr. w. BARTH, getiteld: »Proeve van eene ver7 
klaring der betrekkelijk hoogere warmte, die aan de polen der 
aarde heerscht — uit de verhouding tusschen de zon en de aarde." 
We kunnen over deze verhandeling, die zeer de lezing verdient, 
hier ter plaatse geen verslag of wel een uittreksel dearvan 
leveren, maar bepalen ons er toe, dat de Sehr., hoewel hij 
op verre na het onderwerp niet uitput, door mathematische 
berekeningen op meer of minder zekere gegevens gegrond, tot 
de slotsom komt, dat van ongeveer 81° N. Br. af, de warmte 
naar de polen toe niet gestadig afneemt, maar dat hier bijzondere 
omstandigheden eene afwijking van dien regel veroorzaken. 
We kunnen hier niet meer daarvan zeggen , dan 
dat die afwijking haren grond vindt in de aanwezigheid van 
eene atmospheer, zooals die de aarde omgeeft, en dat wel 
zonder nog de straalbreking die daarin pleats vindt, in aanmerking 
to nemen. Zoo zoude de theorie de verklaring leveren 
van hetgeen reeds betrekkelijk lang bekend is, dat op verscheiden 
plaatsen nabij de Pool de koude minder sterk is, 
dan op eenigen afstand daarvan, zoodat de pleats van sterkste 
koude niet de Pool zelf zijn zou, maar eene of meer plaatsen 
ten zuiden daarvan. Ter verklaring heeft men vroeger reeds,

NIEUWE TOGT NAAR DE NOORD-POOL. 575 
zooals de beroemde Americaansche Luitenant MAURY, gewezen 
op warme waterstroomen, waarvan men werkelijk hier en 
daar sporen gevonden heeft en wat op sommige plaatsen aldear 
het dampen van de zee ten gevolge heeft. Men heeft 
ook, hoewel met minder grond, gesproken van warme luchtstroomen 
(Dr. R. PRORIEP). Maar genoeg ; de waarneming heeft 
geleerd, dat er grond bestaat om to meenen , dat de polen 
der aarde niet de koudste punten van hare oppervlakte zijn, 
en de theorie, die tot verklaring daarvan door W. BARTH voorgedragen 
worth, zou kunnen aantoonen, hoe dat zoo komt en 
weer zekerheid geven , dat het werkelijk zoo is. V66r we 
dit echter als voldoende bewezen kunnen aannemen , dient 
Dr. w. BARTH'S meening aan een nader onderzoek to worden 
onderworpen , waarbij naauwkeuriger alles wat op de uitkomst 
der berekening van invloed zijn kon, overwogen wordt. 
Evenwel ziet men ook nu reeds, dat er voldoende reden is 
om de nieuwe togt niet eene geheel hopelooze te noemen. 
Het grootste bezwaar ligt alleen in den weg, Bien de expeditie 
wil volgen om de Noordpool te bereiken. 
Na alle pogingen , die daartoe in het werk gesteld zijn, te 
hebben beschouwd, kwam de beroemde aardrijkskundige en 
cartograaph Dr. A. PETERMANN in 1855 tot deze gevolgtrekking: 
Er bestaat maar dtfn bevaarbare waterweg, die naar 
de groote Poolzee leidt, namelijk de zeeengte tusschen Groenland 
en Spitsbergen, of nog never die tusschen Spitsbergen 
en Nowaja Zemlja. Wel heeft Dr. KANE de Poolshoogte, van 
821° bereikt, maar onder welke gevaren en met welke havenmenschelijke 
inspanningen 1 Meer dan een zesde gedeelte van 
de manschap bezweek daarvoor en de overigen redden hun leven 
alleen door een spoedigen terugtogt, met achterlating van het 
schip en van al hunne verzamelingen ! Het schip zelf had 
men met elle moeite niet verder kunnen krijgen dan tot 
78 3/40 N. Br. Wat is het integendeel betrekkelijk gemakkelijk 
om in de groote, eigenliike Poolzee dezelfde hoogte te bereiken! 
Walvischvaarders zijn dikwijls verder gekomen, zonder 
dat het bun zoeken was en zonder behulp van stoom. En 
niets is natuurlijker, want in de zee bij Spitsbergen wordt ijs 
in den regel eerst zigtbaar op breedten waar aan het noordeinde 
van de Baffinsbaai iedere paging van een schip om verder • 
vooruit te komen , geheel onmogelijk gemaakt wordt.

576 NIEUWE TOGT NAAR DE NOORD-POOL. 
PETERMANN zegt aan het slot van het stuk, waaruit ik bier 
eenige regels aanhaalde, dat het zijne vaste overtuiging is, 
»dat de Noordpool nog eens van de zee van Spitsbergen uit 
bereikt zal worden, en wel met minder gevaren en moeijelijkheden 
, dan velen van de reizigers door te staan hadden, 
die van de Americaansche zijde der Poolstreken uit , niet 
verder dan 75° gekomen zijn. 
Werkelijk kent men eenige verhalen van Hollanders, die 
tot onder de Pool, op 1° en 2° afstands daarvan, gekomen 
zijn , welke verhalen men vindt o. a. in het bij VAN DRUTEN 
EN SLEEKER te Sneek uitgegeven voortreffelijke werk van Dr. 
BERGHAUS : »Wat men van de Aarde weet, enz.," Di. I, 
bl. 236 en 237. BERGHAUS voegt aan het slot dier mededeelingen 
er bij : »Wel ware het wenschelijk , in Holland na 
te sporen , of deze verhalen gegrond zijn." 
Dat het echter oneindig minder moeite kost om van het 
westen van Europa uit de Poolstreken te bereiken dan van 
de oostkant van America , blijkt nit het berigt van den 
Noorweegschen Groenlandsvaarder, de schoener Aeolus, die 
no in het jaar 1855 (dus een jaar na den beroemden togt van 
Dr. KANE) tot 82° kwam. Dat berigt schijnt, vooral in verband 
met het aangehaalde, belangrijk genoeg um bier overgenomen 
to worden (uit de Weser Zeitung): 
»Zondags den 9den September (1855) kwam de op Groenland 
varende Noordsche schoener, de Aeolus, met eene voile lading 
uit de Poolstreken naar Bergen terug. In het voorjaar was 
het schip van Bergen vertrokken. De vangst was zeer gelukkig 
, maar nog gelukkiger was het, dat het schip de vaderlandsche 
haven weèrzien mogt. Bij het uitvaren liep de 
schoener terstond onder het Groeniandsche ijs en ving in een 
paar dagen een aantal groote robben , waarmede de vangst op 
deze kust gedaan scheen te zijn. Daarop ging de schoener 
onder Spitsbergen. De vangst was matig, maar daar de wind 
zuidelijk was, liep de schoener noordwaarts tot 82°, en hier 
kregen zij in twee of drie dagen hunne lading vol. Alles was 
aan boord goed en wel, toen men bet ijs met zulk eene vaart 
naar het zuiden zag drijven , dat de schoener eene haven moest 
opzoeken en genoodzaakt was om daar drie maanden te blijven 
liggen. Een vaartuig van Tromso had hen bestendig begeleid, 
sedert zij onder Spitsbergen gekomen waren, maar toen het 
Us kwam opzetten , was dit vaartuig er tusschen gekomen en

NIEUWE TORT NAAR DE NOORD•POOL• 577 
platgedrukt. De opvarenden hadden zich echter kunnen redden 
en waren door de Aeolus opgenomen. Toen het nu geheel er 
naar uitzag, dat het ijs vast zou blijven liggen , besloten de 
zeevaarders hier te overwinteren , bouwden zich een ruim huis 
en verdeelden hunne levensmiddelen in bepaalde portiOn voor 
iederen dag. Vleeseh kon ieder naar believen eten , want er 
waren rendieren genoeg en ze hadden er reeds twintig van 
afgemaakt. Ook waren er sneeuwhoenders en zeevogels in 
overvloed. De manschappen waren intusschen goeds moeds. 
De lange , donkere winter had voor hen niets verschrikkelijks, 
vooral niet voor die van Tromso, die toch altijd in 9 weken, 
van 20 November tot 20 Januarij, de zon niet zien, en hunne 
vreugde was dus niet eens zoo uitgelaten , toen het berigt vernomen 
werd, dat er eene opening in het ijs gekomen was, dat 
het losgelaten had en naar het Noordwesten voortkruide. Er 
werd dus besloten — den 28'ten Augustus — weder zee te 
bouwen. Zes a acht mijien ver zeilde men nu tusschen kleine 
ijsbergen, ijsvelden en schotsen door, bereikte toen eindelijk 
het ruime sop en zette koers naar het Zuiden. In elf dagen 
laveerde de schoener van 82° N. Br. tot naar de buitenre6 
van Bergen en begroette van hier de vaderlandsche kust met 
saluutschoten." — Men ziet hieruit, waar het spek to halen 
is, maar men moet het ijs in, moedig en met goede vaartuigen 
onder zich, hoog naar het Noorden, zooals onze voorvaderen 
deden, en zoo, dat men in Mei reeds bij het Noorden van 
Spitsbergen is. A. 13. 
SIAMESCHE BEOORDEELING VAN EUROPESCHE GEWOONTEN. 
In plaats van onze bdtel, die den mond rood kleurt, — zoo 
verhaalde een oude Siamees in den kring der zijnen — stoppen 
zij den mond vol met de vergiftige tabaksplant , die zij eerst 
door eene zekere bereiding zwarter en wansmakelijk gemaakt 
hebben. Daardoor loopt het speeksel in bruingele stroomen•uit 
bun mond. In hunne kamers hebben zij hier en daar kleine 
bakjes om het schadelijke vocht in uit te spuwen en de zwarte 
overblijfsels van den tabak, waarvan zij het sap met de tanden 
uitgeperst hebben, in te bergen. Die overblijfsels noemen zij 
in hunne harde taal: » pruiraen." » Afschuwelijke beesten 1" 
riep uoNTA , de lievelingsvrouw van den ouden beer, met hare

578 SIAMESCHE BEOORDERLING VAN FAIROPF.SCIIE GEWOONTEN. 
zwarte tanden en vermiljoenroode lippen. — ,,Ook hebben zij 
volstrekt geen slag om rich te kleeden — ging de oude beer 
voort. In plaats dat zij bij hunne kleeding de gernakkelijkheid, 
betamelijkheid en zindelijkheid in acht nemen, wikkelen 
zij hun geheele ligchaam, ook die deelen waardoor hun goede 
ligchaamsbouw of gezondheid zou kunnen uitkomen, in naauwe, 
zware klearen, die alle gebreken bedekken en de uitwasemingen 
van de huid binnen houden, in plaats dat zij ze aan de 
vrije 'Licht blootstellen om die dampen weg te doen waaijen 
of zich dagelijks te wasschen en to baden, zooals wij doen. — 
”Hoe doen ze dan met zulke smerige klearen?" vroeg RONTA. — 
2)Dat was voor mij ook geheel onbegrijpelijk — ging de oude 
beer voort; daarom onderzocht ik die zaak naanwkenrig en 
heb opgeteekend, wat ik te weten kwam. Hierop nam hij 
eene gouden doos, waarin een opgevouwen papiertje lag en 
las het volgende voor: Vooreerst steken zij hunne voeten in 
twee lenge katoenen zakken, die de teener, bij elkaar persen 
(kousen). Daaroverheen trekken zij een lang katoenen kleed 
(onderbroek), dat met banden orn het benedenste gedeelte van 
de beenen vastgemaakt wordt en ze in twee naauwe zakken 
opsluit, waardoor het bloed zoo sterk in de beenen teruggehouden 
wordt, dat de aderen bijna barsten. ”Verschrikkelijk 
l" — riepen de omstanders, die met gespannen aandacht 
luisterden. — Verder trekken zij wear hieroverheen een lang 
wollen kleed (broek), dat met digte plooijen tot het middel 
reikt en met sterke riemen en gespen over de schouders vastgemaakt 
wordt. Maar voor dat zij die riemen vastmaken, doen 
zij nog een los, ligt, katoenen jak aan (Engelsch hemd), dat 
bijna even gemakkelijk zou zitten als bet onze, als ze het maar 
los lieten hangen, maar ze trekken het naauw in rondom hun 
heete en belemmerde ligchaam, en of dat alles nog niet genoeg 
was, trekken zij daaroverheen een somber, donkerkleurig, 
wollen kleed aan (jas, rok), dat hen van de heupen tot aan 
de handen in digte plooijen bedekt. 
(Dr. WOOD'S Fartketri4 
HET EDELE METALL DER TOE.K01VIST: 
Tegenwoordig weet ieder reeds van het nieuwe metaal, waarvan 
in Frankrijk zooveel ophef wordt gemaakt, het Aluminium.

TIET EDELE METAAL DER TORE OMST. 1;73 
Wie in het begin van September in Amsterdam is geweest, 
heeft het trouwens ook met eigen oogen kunnen zien. Op de 
tentoonstelling van nijverheid in bet locaal Apollo — al tot 
zeer verschillende doeleinden gebruikt! — waren statuetten en 
ornamenten van dit metaal door den Franschen fabrikant 
CRRISTOPLE geexponeerd. Zij stonden broederlijk zamen met 
hunne mededingers de zilveren ornamenten, aan wie echter 
nog zonder twijfel de appel der schoonheid toekwam. Het 
naakte Aluminium muntte alleen uit door zijn vreemde uiterlijk 
(in 't algemeen zoo wat het midden houdende tusschen 
lood en zilver, het matte Aluminium, nagenoeg ale dof lood). 
Ik zeg het naakte; want een goed deel der voorwerpen was 
met eene dikke laag zilver bedekt, zwaar overzilverd. 
In den aanvang heette het dat aan het Aluminium de pleats 
tusschen het gond en het zilver toekwam , want bet is smeltbaarder 
en smeedbaarder en toch even hard ale het zilver, 
kan aan de lucht, mils de vuile Amsterdamsche lucht, blootgesteld 
worden zonder to oxyderen of aan te slaan , heeft eon 
schoonen zuiveren klank en zou nog fraaijer glans hebben dan 
zilver. Wat dit laatste betreft, de gustibus non est disputandum; 
ik vind het niet, evenmin als mijn vriend de zilversmid, die 
het uit instinct heel leelijk vindt; maar die eigenschap wordt 
toch ook al zeer twijfelachtig ale bet zich overzilverd in 't 
publiek vertoont. Men verguldt wel zilver, maar verzilvert 
geen good. 
De schitterende rol, die dit metaal voorspeld werd te zullen 
spelen, is daarmede al zeer twijfelachtig gemaakt. Anders 
heeft het dezen parvenu onder de metalen, — afstammende van 
klei, van gemeene kleil niet aan hooge protectie ontbroken. 
De grootste parvenu der negentiende eeuw heeft het broederlijk 
de keizerlijke hand geboden, en zijne fabricering op alle mogelijke 
wijze bevorderd, zooals wijlen NAPOLEON I den beetwortelsuiker. 
Daaraan heeft men het dan ook to danken, dat de 
Heeren DEVILLE & c°. er in geslaagd zijn om to Nanterre eene 
fabriek voor de bereiding van dit metaal op te rigten , wear 
ook het hoofdingredient om het te winnen , bet .&atrium, tevens 
bereid wordt. Daaraan heeft men dan ook de soort van vogue 
to danken , waarin het bij de Franschen staat. Inderdaad allerlei 
versieringen en galanterie6n heeft men reeds van bet nieuwe 
metaal gemaakt. 
Waarom ? omdat bet bestand is, zegt men, en bet is wear

580 HET EDELE METAAL DER TOEKOMST. 
ook, tegen het gas en »de uitdampingen der secreten" 1 NU, 
dat is een practisch voordeel. Maar anders is het niet zoo 
mooi als zilver en veel duurder. Een Nederl. R zilver kost 
f 100, maar een Aluminium kost nog altijd f 150, hoewel 
men het al ver gebragt heeft om de kosten der bereiding te 
verminderen; in 1856 kostte het nog f 1500 het Ned. R. Nu 
moet men zich echter niet al to zeer daardoor laten afschrikken. 
Want bet is zeer ligt, en daardoor komt een voorwerp 
van Aluminium per slot van rekening driemaal goedkooper dan 
een voorwerp van denzelfden omvang van zilver. 
Man beweert, dat de fabrikanten beloofd hebben bij groote 
bestelling het Aluminium voor f 50 het Ned. e to leveren; 
maar dan zou het toch nog 12 maal duurder dan Brittanniametaal 
en 4 maal duurder dan nieuw-zilver komen. Waar 
blij ft men no met de luchtkasteelen , dat dit nieuwe metaal 
bet ijzer en het zilver beiden zou kunnen onttroonen? Wat 
boer denkt er tegenwoordig aan , om eene ploeg of spade van 
nieuw-zilver to laten maken ? zooveel te minder dan van Aluminium. 
Maar munten, die heeft men voorgeslagen er van te maken. 
Daar het zooveel ligter is, zou dit het voordeel hebben, dat 
men een zak guldens gerust in zijn broekzak kon steken, zonder 
vrees van scheuren. Doch verbeeld u eens, dat in ernst 
dit plan uitgevoerd werd, en dat, als men wel alle munten 
van Aluminium had, de wijze van bereiding zoover vorderde, 
dat het met weinig kosten gewonnen kon worden. Thans bestaat 
de waarde juist alleen in die moeijelijke bereiding ; maar dan 
zoo iedereen eene fabriek van rijksdaalders kunnen opzetten, 
die maar eene vierkante roede kleigrond achter zijn huis had. 
Dan zou de Beemster eerst regt productief worden I 
Eene bijzondere eigenschap moet men vooral niet vergeten. 
Alle alkali6n, mite niet al te zwak , lossen het op. Wanneer 
men bet due b. v. eens zoo ver gebragt had, dat men lepels 
en vorken van het nieuwe edele metaal in gebruik had — huismoeders 
en keukenmeiden wat teleurstelling en schrik stond 
u dan te wachten I Ala de zindelijke dienstmaagd de fraaije 
lepels en vorken in een krachtig warm zeepzopje onderdonapelde, 
om ze, gelijk ze vroeger het classieke zilver gewoon 
was, af te wasschen , zij zouden verdwijnen ale sneeuw voor 
de zon, hoogstens zou het zeepzopje wat kleiachtig geworden 
zijn. En of zij zout verdragen zouden, dat is ook nog zeer 
twijfelachtig. 
Een edel metaal wordt het kleimetaal due waarschijnlijk 
nooit, en of het nog ooit een bruikbaar metaal zal worden, 
dat nog in achting zal zijn ale de illusie der nieuwbeid er 
af is — dat zal veel afhangen of men slagen zal het zoo goedkoop 
to winnen ale het betrekkelijk weinig waard is. 
Dan is bet een metaal, waarvan voorraad genoeg overal ter 
wereld voorhanden is. Men berekent dat een zesde van de 
aardkorst uit klei bestaat, en in elk pond zuivere klei is een 
tiende Aluminium. In zooverre zou het het metaal der toekomst 
kunnen zijn.

MENGELWERK
.


DE REIZEN VAN Dr. H. BARTH IN AFRICA. 

(Vervoly van bl. 572.) 

Om de tegenwoordige gesteldheid en belangrijkheid van Timbuctoe te begrijpen , is 't noodig, dat men de geschiedenis der 
Nigerlanden ten minste in algemeene omtrekken kenne. \Tar 
de reis van BARTH in deze oorden was er naauwelijks iets 
van de geschiedenis van dit uitgestrekte gebied bekend, be-
halve alleen enkele bijzonderheden , die de geleerde Engelsche 
geograaph WILLIAM DESBOROIIGH COOLEY, nit de geschriften van 
onderscheidene auteurs geput en verzameld had in zijn werk: 
Negroland of the Arabs. 1841. — Daarentegen vond BARTH bij zijn 
verblijf op de plaats zelve gelegenheid , om het groote en gewigtige historische werk van AHMED-BABA. te zien en te gebruiken , 't welk onder den titel : Tarich e' Ssudan, de volledige geschiedenis van het rijk Sonrhay van de oudste tijden 
af tot aan 't jaar 1640 bevat. Daardoor zag hij zich in staat 
gesteld om die geschiedenis juist te ontwikkelen. Hij geeft ze 
echter niet in een zamenhangend , levendig verhaal, maar in 
den weinig behagelijken vorm van eene tabel , als aanhangsel 
bij het vierde deel van zijn werk ; en ook zijne daarbij gevoegde aanteekeningen zijn van zuiver wetenschappelijken , 
critischen aard ; doch zoo vindt men dan ook de stoffe onvermengd , en de moeite is gering om die in een weer aangenamen 
vorm over to brengen. Terwiji wij dit beproeven , kunnen 
wij bier natuurlijk alleen de voornaajnste gebeurtenissen vermelden. 

Het eerste groote rijk in de Nigerlanden, waarvan iets bekend is, was het koningrijk Ghana of Ghanata, hetwelk de 
tegenwoordige provincie Baghena (tusschen Senegal en Niger 
16° N. Br. en 8° W. L. van Greenwich gelegen) omvatte en 
omstreeks 't jaar 300 na CHR. gesticht werd door Wakayamagha. 
'rot aan het begin der Hedschra heeft het 22 koningen gehad. 
Van dien tijd af ontstaan er nieuwe rijken in het Noorden en 

IIENGELW. 1859. so. XIII. 38 


582 DE REIZEN VAN Dr. H. BARTH 
Oosten , die met Ghanata wedijveren. In den aanvang der 
eeuw komt een man, sA geheeten , uit Libyd naar Kukia, 
eene zeer oude plaats in de omstreken van Garho, maakt zich 
meester van de heerschappij en legt den grond voor het later 
zoo groote rijk Sonrhay ; in 't noorden verkreeg TILUTAN, een 
hoofdman der Liratuna's, groote magt ten jare 837; hij nam 
den Islam aan en bekeerde ook de naburige negerstammen. 
Een zijner opvolgers , TEtnrit, werd echter in 918 verslagen 
door de Senagha's of Senhadja's , die tot dien tijd over alle 
streken aan het Nigerland grenzende, schijnen geheerscht te 
hebben en in Audaghost eene belangrijke colonie bezaten. Ten 
gevolge van deze nederlaag verdeelden zich de Berberstammen, 
die hun zetel aan de grenzen van de woestijn en het Negerland 
hadden, totdat ABU-ABD-ALLAH in 1034 alle Berberstammen 
der woestijn onder zijn scepter vereenigde. Toen reeds 
begon de magt der koningen van Sonrhay aanzienlijk to wen.- 
den , zoodat TIN.VERIITAN, de koning van Audaghost in 961 
hun liever geschenken wilde geven dan hen in een oorlog bestrijden. 
Zij resideerden tot aan de ne eeuw in Kukia, doch 
toen sA.-xAsst , de vijftiende vorst uit de dynastie van SA, den 
Islam had aangenomen in 1009, werd Garho aan den Niger, 
dat reeds in de 98 eeuw handelsbetrekkingen onderhield met 
Uargela aan den noordelijken rand der woestijn, tot residentie 
verkozen. De Mohammedaansche godsdienst was toen 
reeds zoo algemeen, dat alleen een Muzelman koning kon 
zijn. Bij de troonsbestijging van een nieuwen koning werden 
hem drie zinnebeelden van het koningschap aangeboden, namelijk: 
een ring, een zwaard on een koran , die uit vroegere 
tijden afkomstig waren en door een beheerscher der geloovigen 
uit Egypte zouden overgezonden zijn. Het voornaamste handelsartikel 
te Garho was zout, dat uit de Berberstad Tautek aangevoerd 
werd ; doch ook de goudhandel was toen reeds belangrijk 
, echter meer over Kukia en Audaghost dan over Garho. 
Omtrent het jaar 1100 werd Timbuctoe gesticht door de 
Tuareg's, meest van de stammen der Idenan en der Imedidderen 
, nadat deze daar een tijdlang hunne legerplaats hadden 
gehad. LE() AFRICANUS schrijft, dat het gesticht is door HANSSASLIMAN1 
doch zijn berigt rust op eene dwaling, want mANSSAsumArt, 
die in het midden der 14° eeuw regeerde, bouwde 
Timbuctoe weder op, toen het door het yolk van Mossi 
geplunderd en verwoest was. De Senhadja en met name

IN AFRICA. 583 
de Merabetin , leerlingen van ABD-ALLAH-EBU-YASSIN , hadden 
intusschen Audaghost veroverd (in 1052) onder ABUBAHR-
BEN-OMAR een grooten krijgstogt tegen de Negers ondernomen 
(1061) en Ghanata aan zich onderworpen, terwijl 
de inwoners bijna alien gedwongen werden den Islam aan 
te nemen. Maar niet lang zou deze voorspoed duren. Reeds 
in 't begin van de 13e eeuw werd Ghanata veroverd door de 
Susu, een met de Mandingo verwanten stam, en omstreeks 
1233 kwam de heerschappij der Senhadja geheel ten val; de 
overblijfselen van dezen aanzienlijken stam geraakten langzamerhand 
alien in een staat van schatpligtigheid. Eene andere 
magt kwam toen op den voorgrond , het rijk Melle van den 
Boven-Niger, welks eerste Mohammedaansche koning omstreeks 
1213 BARAMINDA heette. Zijn opvolger MARI-DJATAH (1235-60) 
onderwierp reeds de Susu, die tot daartoe meesters van Ghanata 
waren , doch eerst MANSSA-MUSSA (1311-31) ontwikkelde 
de geheele militaire en politieke magt van dit koninkrijk, 
't welk volgens de beteekenisvolle woorden van AHMED-BABA 
»eene sterkte tot aanval zonder maat en grenzen" had. Hij 
onderwierp de vier uitgestrekte rijken van het westelijke gedeelte 
des Nigerlands aan zijne heerschappij, namelijk eerst 
Baghena, zahragesteld uit de overblijfselen van 't rijk Ghanata 
met het gansche bewoonde land van Taganet en Aderer 
ten noordwesten van Baghena; vervolgens Sagha; daarop Timbuctoe 
(1326), dat toen nog onafhankelijk was van Garho, en 
eindelijk Sonrhay met de hoofdstad Garho. Alleen Djinni, 
eene stad aan den Niger in 't zuiden van het tegenwoordige 
rijk Massina, die omtrent het jaar 1043 gesticht, door den 
handel in zout en good rijk en magtig geworden was, wearstond 
hem, en kon dat door hare ligging op een eiland. Moest 
Timbuctoe alzoo ook de onafhankelijkheid verliezen, toch verkreeg 
het te gelijk groote voordeelen daaruit , dat het nu een 
deel uitmaakte van een magtig koninkrijk en beschermd werd 
tegen elke geweldenarij van de naburige Berberbevolking. Het 
gevolg daarvan was dat de stad spoedig in grootte toenam en 
eene marktplaats van den eersten rang werd, zoodat de aanzienlijkste 
kooplieden van Fesan, Ghadames , Tauat, Tafilelt, 
Fass , Suss en andere plaatsen langzamerhand naar Timbuctoe 
verhuisden. Tegen het einde der regering van MANSSA.-MUSSA 
(1329) werd het wel door den heidenschen koning van Mossi 
38*

584 DE REIZEN VAN Dr. H. BARTH 
te your en te zwaard verwoest, maar MANSSA-SLIMAN (1335-36) 
bouwde de stad weder op en herstelde de magt des koninkrijks. 
•De afhankelijkheid des Sonrhay-rijks van Melle was reeds 
vroeger niet volkomen geweest , doch werd geheel opgeheven 
door ALI-KILLIIN , een Prins uit het geslacht van SA, die aan 
't hof van Melle als gijzelaar opgevoed was, maar ontvlugtte 
en in zijn vaderland de dynastie der ssoNNI stichtte (omstreeks 
1333), welke dos eigenlijk eene voortzetting was der dynastic 
SA. Ongeveer 100 jaren lang bleven rinds dien tijd de staatkundige 
betrekkingen aan den Niger onveranderd. Melle 
komt nog in het midden der 15° eeuw voor als het magtigste 
koninkrijk van het gansche Nigerland , zelfs Gambia daarbij 
gerekend. Van groot gewigt was inzonderheid de goudhandel, 
die in drieerlei rigting vandaar gedreven werd, namelijk: van 
Melle naar Kukia en verder naar Egypte ; van Melle naar Timbuctoe 
en verder naar Tanat ; en eindelijk ook over Timbuctoe, 
maar dan van hier verder naar Wadan (200 N. B., 10to W. L. van 
Greenwich), dat destijds eene belangrijke plaats was zoowel voor 
den goudhandel als voor dien in slaven. Timbuctoe was toen 
reeds de stapelplaats voor bet zout , dat uit de zoutmijnen van 
Teghasa aangevoerd werd. Maar door binnenlandsche verdeeldheid 
en partijschap verloor Melle spoedig zijne sterkte, 
zoodat het den Tuareg's onder ARIL in 1433 gelukte, Timbuctoe 
te veroveren , terwijI SSONNI-ALI van Sonrhay (1464-92) 't 
geheele koninkrijk overweldigde. Deze kracbtige, maar gruwzame 
dwingeland trok in 1468 naar El-Hodh , de zuidwestelijke 
provincie van Walata, veroverde vervolgens Timbuctoe 
in 1488 en rigtte daar een ontzettend bloedbad onder de inwoners 
aan, nog vreeselijker dan de slagting, die bij de inneming 
der stad door den heidenschen koning van Mossi had 
plaats gegrepen ; het meest schijnt hij tegen den stand der geleerden 
gewoed te hebben, daar Timbuctoe de hoofdzetel der 
geleerdheid in die streken was. Evenwel moet de stad zich 
spoedig na deze ramp hersteld hebben, want in het laatste 
gedeelte der 15° eeuw was zij digter bevolkt dan ooit te voren. 
De oorzaak daarvan was, dat, ten gevolge der veroveringen 
van SSONNI-ALI, de Arabische kooplieden *lit het noorden den 
handel op Ghanata of Walata staakten, en in plaats daarvan 
de markten van Timbuctoe of Garho bezochten. SSONNI-ALI 
maakte zich daarop meester van Baghena , de kern van het

IN AFRICA. 585 
onde koninkrijk Ghanata , doch vergenoegde zich met den 
vorst van dit land schatpligtig te maken. Vervolgens veroverde 
hij ook Djinni en liet bet op gruwelijke wijze uitmoorden. 
Hij was het ook, die 't eerst in aanraking kwam 
met de Portugezen, die sedert 1448 den handel Tangs de westkust 
van Africa hadden geopend , en hun de toestemming gaf 
om eene factorij op te rigten in Wadan ; zij hebben echter 
niet lang van dit verlof gebruik gemaakt. SS0NNI-ALI, die, 
den 5de° Nov. 1492 terugkeerende van een krijgstogt tegen 
Gurma, in eene sneistroomende rivier den dood vond, werd 
opgevolgd door zijn zoon ABO-BABR-DAII; maar een krijgsoverate 
, MOHAMMED, geboren in Sonrhay, stond reeds dadelijk 
tegen hem op, overwon hem in een bloedigen veldslag bij 
Garho en beklom , nog in hetzelfde jaar 1492, den troon van , 
Sonrhay, onder de titels van Emir-el-Mumenin en Khalifa-el- 
Moslemin , terwijl hij zich als koning AMA noemde. 
De glorierijke Ioopbaan van dezen grooten veroveraar doet ons 
het onregtvaardige begin weldra vergeten , ofschoon men in de ongelukken 
die hem in de laatste jaren van zijne regering overkwamen 
, misschien eene soort van goddelijke straf zou kunnen erkennen 
voor bet voorbeeld van opstand, dat hij zelf aan,zijne zonen 
had gegeven. Men weet , dat de dynastie sA. uit den vreemde 
in bet land was gekomen, en 't is daarom van 't hoogste 
belang op te merken , dat MOHAMMED-AMA, welligt de grootste 
vorst die ooit over 't Nigerland heerschte , als inboorling van 
dit land (hij was ter wereld gekomen op het eiland Neni in 
den Niger), ons een voorbeeld oplevert van de hoogste ontwikkeling 
voor welke het ras der zwarten vatbaar is. Deze 
koning werd door de geleerdste en strengste Mohammedanen 
met groote achting en met eerbied behandeld, terwijl SSONNIALI, 
die tot het geslacht der uit Lybie overgekomen vreemdelingen 
behoorde , zich zoo gehaat gemaakt had, dat de menschen 
, niet wetende hoe zij bun afkeer van hem zouden 
openbaren , hem met de smadelijkste bijnamen overlaadden. 
Sleet men een blik over deze geheele periode der wereldgeschiedenis 
, zoo moet voor ieder, die de verachillende menschenrassen 
grondig wil leeren kennen , de opmerking interessant 
zijn : hoe, ter zelfder tijd , toen de Portugezen, bezield 
door heldhaftigen ondernemingsgeest en prijzenswaardige energie, 
nadat zij de gansche westkust van Africa ontdekt en gedeeltelijk

586 DE REIZEN VAN Dr. H. BARTH 
in bezit genomen hadden, het zuidelijkste voorgebergte omzeilden 
en eindelijk onder het opperbevel van ALMEIDA en ALBUQUERQUE 
hun Indische rijk stichtten — toen ook een Negerkoning 
in het binnenland van dat werelddeel niet alleen zijne 
veroveringen wijd en zijd voortzette, maar ook de onderworpen 
stammen met regtvaardigheid en billijkheid beheerschte 
en overal binnen de grenzen van zijn uitgebreid gebied overvloed 
en welvaart deed ontstaan. AHMED-BABA zegt van AMA, 
dat God zich van hem bediend heeft, om de geloovigen te 
verlossen van hun Teed en hunne ellende. 
Nadat hij eene pelgrimsreis naar Mekka had volbragt, verwoestte 
hij het land der Mossi , die hardnekkig vasthielden 
aan hun heidensch geloof, bragt geheel Melle onder 't juk, 
trok herhaaldelijk op tegen de Fulbe, die toen reeds eene aanzienlijke 
magt hadden in Gurma en aan den Boven-Niger; beoorloogde 
Borgu (tusschen Gurma en Yoruba aan den Niger) 
breidde zijn gezag uit tot aan de westkust — waar de Portugezen 
in verbazing gebragt werden over den oorlog, die als 
een hevige brand alle landen van 't oosten naar 't westen verteerde 
— rukte in 1513 op tegen Katsena, in 1515 tegen Agades 
en voerde zoo het Sonrhay-rijk tot den hoogsten trap van 
magt, dien het ooit bereikt heeft. De voornaamste provincien 
, welke het toen omvatte, waren Timbuctoe, Dendina en 
Saberma , aan den linker-oever des Nigers, oostwaarts van 
Garho ; verder Banku , Bantal en Bel of Bal langs den middelsten 
loop der rivier; dan ten westen van Timbuctoe de 
provincie Kurmina met de hoofdstad Tindirma , waar de 
koning zeer dikwijls residentie hield ; zuidwestelijk van daar 
de beide landschappen Dirma en Bara, en verder zuidwaarts 
Selma en Massina , met de aanzienlijke stad Sagha; noordwestelijk 
van daar Baghena, en ten zuiden des Nigers de gewesten 
Hombori en Borgu. 
Doch reeds bij ASKIA'S terugkomst van zijn togt naar Agades 
toonde zich de eerste kiem van het verval dezes rijks. 
KANTA, de stadhouder van Leka in de provincie Kebbi, die 
ASKIA had vergezeld , vorderde zijn aandeel van den behaalden 
, zeker zeer aanzienlijken buit; toen hij niet tevreden gesteld 
werd, stond hij tegen AMA. op. Daar werd slag geleverd 
(1516). KANTA. bleef overwinnaar en was alzoo bij 
magte om een onafhankelijk koningrijk Kebbi te stichten. —

IN AFRICA. 587 
Kort daarop stierven de beide broeders van ASK IA , zijne trouwste 
bondgenooten, en daar hij zelf ook reeds oud begon te worden 
, werd hij langzamerhand de speelbal van zijne overmoedige 
zonen. Eindelijk kwam het zoo ver, , dat de oudste zoon, 
MUSSA, dreigde hem te dooden , zoodat hij op zijn ouden deg 
nog vlugten moest en bescherming zoeken bij zijn overgebleven 
broeder TAMA in Tindirma (1527). — Deze bragt hem in 't 
volgende jaar naar Garho terug, doch werd toen zelf door 
MUSSA gedood, en Amu. zag zich genoodzaakt afstand te doen 
van de regering ten behoeve van zijn zoon (1529). Hij stierf 
te Garho in 1537 en werd daar in de groote moskee begraven. 
Onder de regering van MUSSA (1529-35) en van zijne 
naaste opvolgers werd het rijk door binnen- en buitenlandsche 
oorlogen verscheurd en verzwakt. Eerst onder den vredelievenden 
koning DAUD (1553-82) herstelde bet zich weer, 
ofschoon hij geen enkelen krijgstogt ondernam. Doch reeds 
onder zijn zoon EL- HADJ-MOBAMMED begonnen de burger-oorlogen 
op nieuw. Eenige van de broeders des konings stonden 
tegen dozen op, en ofschoon hij ze bedwong en in de gevangenis 
te Kantu sloot , hadden toch al deze woelingen de sterkte 
des rijks zoo ondermijnd, dat het niet meer bestand was tegen 
den magtigen vijand, die van buiten naderde. 
De naaste oorzaak van deze menigvuldige opstanden lag 
daarin , dat het in Sonrhay de gewoonte niet was, gelijk in 
andere naburige rijken, b. v. in Wadai , om de broeders van 
den nieuw gekozen koning te verraoorden , hun de oogen uit 
te steken of ze op eenige andere wijze onbekwaam te maken 
tot het streven naar de heerschappij. Dit was nu ongetwijfeld 
eene groote vordering in beschaving, maar van den anderen 
kant moest het gevaarlijk zijn voor de duurzaamheid 
des rijks, dat zoovele prinsen , met welke de heerschende polygamie 
het koninklijke huis zegende, voortdurend tot stadhouders 
werden aangesteld over magtige gewesten , die voor een 
deel op grooten afstand van de hoofdstad verwijderd lagen. 
De vreeselijke vijand, die het Sonrhay-rijk ten ondergang 
zou brengen , was muLAI-ARMED, de keizer van Marokko, wiens 
opmerkzaamheid voor het bloeijende rijk in bet Nigerland was 
opgewekt. Hij zond in 1584 een zeer talrijk leger uit in de 
rigting naar Wadan , met bevel om alle plaatsen langs den 
stroom (de Senegal en de Niger werden waarschijnlijk voor

58S DE REIZEN VAN Dr. H. BARTH 
dOne rivier aangezien) .te veroveren en zoo tegen Timbuctoe 
op te rukken. Ditmaal echter dreef het gevaar voorbij, daar 
het lager bijna geheel van honger en dorst omkwam. Om 
zich ten minste eenigzins hierover te wreken, zond MULAIAHMED 
een officier met een klein getal musketiers uit, om zich 
van de zoutmijnen van Teghasa , welke destijds het gansche 
westelijke gedeelte des Nigerlands van dit onontbeerlijke artikel 
voorzagen , meester te maken en Sonrhay daarvan te 
berooven. Dientengevolge begonnen de inwoners van Garho 
bun zout te graven in Taoedenni en andere plaatsen. Nadat 
echter wear hevige twisten gewoed hadden tusschen de talrijke 
zonen van DAUD en velen in de staatsgevangenis te Kantu 
waren geworpen , gelukte het in 1588 den pacha DJODAR, een 
dapperen gesnedene van den keizer van Marokko , met een 
leger van 3600 musketiers Garho binnen te rukken. De toenmalige 
koning , bood hem 1000 slaven en 100,000 
mithkal goads, wanneer hij het veroverde land wear wade 
afstaan. De pacha, ofschoon niet gemagtigd, om naar dergelijke 
voorstellen te luisteren , was bereid ze aan zijn Neer 
mea te deelen ; maar ging intusschen naar Timbuctoe. 
trok ook deze stad binnen en verdreef de ambtenaren des 
konings van Sonrhay, onder anderen den inspecteur der haven 
Kabara , die met de geheele vloot den stroom af vlugtte. De 
eerzuchtige MULAI-ARMED was ten hoogste vertoornd over het 
verdrag; terstond zette hij DJODAR af en zond den pacha 
MAHMUD-BEN-SARKUB met 80 musketiers en met den last om 
het commando over het leger op zich te nemen en ASKIAMBAR 
nit Sudan te verdrijven. — MARMUD trok terstond tegen 
ISHAK op en versloeg hem niettegenstaande zijn dapperen tegenstand 
geheel bij Garho (1591); want geen leger van het Nigerland 
was in staat tegenover eene zoo geregelde , met vuurwapenen 
voorziene arrade stand te houden. Opmerkelijk 
dat destijds in de streken aan den Niger de vuurwapenen nog 
geheel onbekend waren, terwi‘j1 EDRISS-ALOAMA van Bornu 
reeds een groot aantal geweren bezat. Een kanon , dat het 
zegepralende leger der Marokkanen bij de Sonrhay vond, had 
ongetwijfeld behoord bij de geschenken , welke de Portugezen 
aan ASKIA-MUSBA hadden gezonden ; daar de vijand edit stuk 
geschut als bait in de hoofdstad zich toeeigende en niet op 
het slagveld vond , is 't duidelijk genoeg, dat de Sonrhay geen

IN AFRICA. 589 
gebruik daarvan hadden weten te maken. IsHAK zocht te 
vergeefs hulp bij de naburige volken, hij sneuvelde eindelijk 
zeif bij Gurma en het geheele Sonrhay-rijk, dat v66r weinige 
jaren nog zoo magtig en uitgestrekt was, was vernietigd. In 
korten tijd maakten de Marokkanen zich meester van het gansche 
gebied tot voorbij Djinni toe en hun keizer kwam alzoo, 
tot verbazing van alle vorsten in Europa, in het bezit van 
een onmetelijken rijkdom aan goud. De aanzienlijkste bezittingen 
der Marokkanen lagen in Djinni, Timbuctoe, Bamba, 
Garbo en Balna in Dendi; hunne sterkte bestond vooral 
hierin dat zich door huwelijken verbonden met de inboorlingen. 
Uit deze verbindtenissen sproot eene bijzondere 
klasse der bevolking voort, die nog heden ten dage den naam 
van Erma of Ruma, d. i. schutters, draagt. 
Tot zoover loopen de aanteekeningen van AHMED-BABA , die 
zeif bij het algemeene ongeluk dat zijn vaderland trof, alles 
verloren had en als gevangene naar Marokko was gevoerd; 
doch de vijand zeif koesterde zoo hooge achting voor de geleerdheid 
en de deugd van zijn gevangene, dat hij hem de 
vrijheid schonk en verlof om naar Sonrhay terug te keeren. 
Hier schijnt hij zijne laatste dagen gesleten te hebben, terwijl 
hij zich door de wetenschap en het beschrijven der geschiedenis 
van zijn ongelukkig vaderland zocht te troosten over 
het verlies van alles, wat hem dierbaar was geweest. 
De Nigerlanden bleven nu eene provincie van Marokko, 
doch de afhankelijkheid was niet zoo volkomen of zelfs afvallige 
stadhouders uit Marokko zochten hunne toevlugt in Sonrhay. 
De Ruma gevoelden zich weldra in Sudan geheel te huis en 
bekommerden zich weinig om het oude moederland. Maar 
ook zij zouden zich niet lang verheugen in hunne bijna onafhankelijke 
heerschappij. De Auelimmiden, een magtige tak der 
Tuareg's, die hunne stamgenooten de Tademekket, uit Aderar, 
ten oosten van Garho, hadden verdreven, waarop deze naar 
de omstreken van Timbuctoe trokken (1640), veroverden Garho 
in 1760, en hun hoofdman KAWA rigtte in 1780 een magtig 
rijk op aan den noordelijken oever des Nigers (Aussa). Nog 
heden zijn de Auelimmiden de heerschende gam aan den 
Midden-Niger, , hoewel andere Tuareg-stammen dikwijls vijandig 
tegenover hen staan. Aan hunne zuidelijke grenzen echter 
hebben de Fulbe hunne nieuwe rijken gesticht en voeren onaf

590 DE BRIM; VAN Dr. H. BARTH 
gebroken strijd met de Tuareg's om de heerschappij over den 
Midden-Niger en het bezit van Timbuctoe. In 1831 namen 
zij deze stad in, zij werden in 1844 we6r verdreven , maar 
in de laatste jaren bedreigen zij hear gedurig op nieuw. 
Uit deze korte schets ziet men reeds, dat Timbuctoe niet geheel 
to regt in Europa is aangemerkt els het middelpunt en de 
hoofdstad van een groot Niger-rijk , daar het nooit en inzonderheid 
niet in de vroegere perioden van den bloei des lands, 
meer dan eene ondergeschikte rol gespeeld heeft. Doch aan 
de andere zijde beschouwd, Timbuctoe verdient, daar het de 
zetel werd der Mohammedaansche geleerdheid en wegens de 
in hunne soort schoone en prachtige gebouwen, die bet bezat, 
inderdaad den rang van eene stad, »medinah", welken naam 
de geheel openliggende en grootendeels uit rieten hutten bestaande 
hoofdstad Garho nooit kon dragen. Toen de laatste 
ten gevolge van hare verovering door de Ruma tot onbeduidendheid 
verviel, werd Timbuctoe wegens de grootere nabijheid 
van Marokko de pleats, waar zich langzamerhand de 
overgebleven handel uit de verscheurde Nigerlanden vestigde, 
terwijl de kooplieden van de beneden-rivier uit den omtrek 
van Garho near Agades trokken en die stad tot grooten bloei 
bragten. Zoo heeft de roem van Timbuctoe in Europa eene 
fabelachtige grootte ; en inzonderheid ten gevolge van de overdreven 
beschrijvingen en onbegrijpelijke blufferij van den Engelschen 
consul in Marokko, den bekenden JACKSON, maakte 
men zich eene voorstelling van de belangrijkheid der stad, bij 
welke de werkelijkheid deerlijk afstak. In den jongsten tijd 
is de stad door de gedurige gevechten van de Tuareg's en Fulbe 
zeer in verval geraakt, en zij kan niet nit haren verwaarloosden 
toestand opgebeurd worden, voordat zich eene sterke, 
verstandige magt heeft gevestigd aan den Boven-Niger, om 
zich de uitmuntende gelegenheid voor den handel ten nutte 
to maken. De regering der stad is in handen van ddn of 
twee ambtenaren , die den titel Emir voeren, dock zeer weinig 
magt hebben , daar zij tusschen de Fulbe en de Tuareg's steam 
De Fulbe ontvangen , volgens een verdrag van 1846, eene 
schatting van 4000 mithkal goud (f 12600) uit de stad. Eene 
derde magt in Timbuctoe, die gedeeltelijk steunt op de Tuareg's, 
vertegenwoordigt EL-BAKAY, de opvolger van zijn broeder 
EL-MUCHTAR. De kooplieden uit het Noorden , vooral van

IN AFRICA. 591 
Ghadames en Tauat hadden MIICHTAR overgehaald , om tot 
hunne bescherming zijne residentie van de »hille" of »hillet 
e' Scheich el Muchtar" in Asauad ten noorden van Timbuctoe 
naar deze stad over to brengen. 
Dr. BARTH was niet de eerste Europeaan, die Timbuctoe bezocht, 
maar niemand toch was vciOr hem in staat geweest om zoo naar 
waarheid de stad in haar geheel, geographisch en ethnographisch, 
to beschrijven. Volgens de hoeken en afstanden door 
BARTH op zijne heen- en terugreis gemeten , bepaalt Dr. A. 
PETERMANN de ligging der stad op 17° 37' N. B. en 3° 5' W. L. 
van Greenwich. Zij ligt slechts weinige voeten hooger dan 
bet middelbare niveau der rivier en is 7-8 zeemijlen van den 
voornaamsten arm verwijderd. In bare tegenwoordige grootte 
vormt zij een driehoek , welks basis naar het zuiden gekeerd 
is, terwijI zijn toppunt langs de moskee Sankore noordwaarts 
uitsteekt. De omtrek bedraagt ongeveer derdehalf Eny,elsche 
mijlen. Een muur heeft zij niet, daar de voormalige in 1826 
door de Fulbe vernield is. De deels regelmatige, deels bogtige 
straten zijn niet geplaveid, maar bestaan meestal uit hard 
zand en kiezel , en eenige hebben in het midden eene soort 
van gootsteen ; aan open plaatsen is vooral in het digt bewoonde 
zuidelijke gedeelte gebrek, want behalve de groote en 
kleine markt vindt men nog slechts dOn open pleintje voor 
de moskee Sidi-Yahia. De huizen zijn alle in goeden staat. 
Het getal der leemen woningen is ongeveer 980 en dat der 
gevlochten hutten bedraagt eveneens verecheiden honderden. 
Deze ronde biezen-hutten omringen de stad van buiten aan 
de noord- en noordoostzijde geheel, en schijnen bij het eerste 
gezigt groote mesthoopen to zijn, in den loop der eeuwen 
zahmvergaderd. De meeste leemen woningen bestaan uit onderscheidene 
voorkamers, zalen en kleine vertrekken ; alle zijn 
van ddne verdieping en met een plat dak voorzien ; hoewel 
sommige ook eene dakkamer hebben, welke dan nevens het 
platte dak zelf een zeer aangenaam, luchtig verblijf aanbiedt. 
De eenige openbare gebouwen in de stad zijn de drie groote 
moskan : de Djingere-ber, gesticht door MANSSA-MUSSA ; de 
moskee Sankore, eveneens in vroegeren tijd en op kosten 
eener rijke Sonrhay-dame gebouwd, en de kleine moskee Sidi- 
Yabia, door een stedelijk ambtennaar opgerigt. De Djingereber 
is, hoewel maar uit klompen leem opgetrokken, een waarlijk

592 DE BRUEN VAN Dr. H. BARTH 
deftig gebouw, dat alleen reeds genoeg zou zijn, om Timbuctoe 
den naam van eene stad medinah" waardig te maken. Zij ligt 
in het zuidwesten der stad, in de wijk die denzelfden naam 
draagt en voornamelijk door Mohammedanen bewoond is ; zU 
is 262 voet lang, 194 voet breed en verheft zich met haar 
grooten , vierhoekigen toren tot eene aanzienlijke hoogte. Niet 
minder imposant is de moskee Sankore , die door bewerking 
van den Sheich EL-BAKkr in hare vroegere grootte geheel 
hersteld is en een statig voorkomen geeft aan het noord-einde 
der stad. Plantengroei bespeurt men in de stad en hare naaste 
omstreken bijna in 't geheel niet, alleen eenige armelijke exemplaren 
van Balanites Aegyptiacus en enkele kleine dadelboschjes 
zijn van den voormaligen boomenrijkdom overgebleven. 
De straten zijn gewoonlijk zonderling doodsch en stil. Het 
aantal der werkelijk hier gevestigde en duurzaam wonende 
lieden, is dan ook niet grooter dan 13000, terwijl de afwisselende 
bevolking van bezoekers ten tijde van den druksten 
handel en het levendigste verkeer, vooral van November 
tot Januarij , gemiddeld op 5000, somtijds zelfs 10000 kan 
begroot worden. Deze vreemdelingen zijn gedeeltelijk Mooren 
uit de woestijn en Arabische kooplieden uit het Noorden, gedeeltelijk 
de voor den binnenl3indschen handel dezer streken 
zeer belangrijke Wangaraua of oostelijke Mandingo met de 
lieden uit Mossi. 
Wat den handel der stag betreft, is er een zeer wezenlijk 
verschil op to merken met dien te Kano, vooral daardoor veroorzaakt 
, dat Timbuctoe geene producerende pleats is. Bijna 
het gansche leven der stad is ingerigt overeenkomstig den 
vreemden handel, die wegens de kromming der rivier te dezer 
plaatse het gunstigste punt voor het verkeer vindt. Van eene 
industrie van Timbuctoe kan te naauwernood gesproken worden; 
elle behoeften , levensmiddelen , kleederen, enz. worden 
van buiten ingevoerd. De buitenlandsche handel heeft voornamelijk 
drie wegen : den handelsweg langs de rivier van het 
zuidwesten en twee wegen van bet noorden af, aan de eene 
zijde van Marokko, aan de andere van Ghadames. In dezen 
geheelen handel is goud bet voornaamste artikel, hoewel het 
bedrag van het uit Timbuctoe uitgevoerde edele metaal niet 
hooger is dan 270,000 a 360,000 gulden. — Het goud 
wordt aangebragt of van Bambuk Of van Bure; van de eerste

N AFRICA. 593 
plaats in grootere hoeveeldheid. Het good nit het land der 
Wangaraua komt niet uit Timbuctoe, maar wordt tegenwoordig 
voor het grootste gedeelte direct naar die streek aan de 
zuidelijke kust gevoerd, die bekend is als de goudkust. Een 
ander artikel, dat als een der gewigtigste voorwerpen in den 
handel van Timbuctoe moet beschouwd worden , is het zout, 
dat heden van Taoedenni gebragt wordt en sinds het verval 
van Walata vooral over Timbuctoe naar de zuidelijker streken 
worth gezonden. In den zouthandel is ook die met de in 
Kano vervaardigde katoenen stoffen begrepen , die als ruilmiddelen 
gebezigd worden. Buitendien hebben nog de kolaof 
guro-noten eenig gewigt in den handel van Timbuctoe. 
Deze behooren in het land der zwarten tot de grootste luxeartikelen 
; in het bezit dezer noten gevoelen de inboorlingen 
het gemis niet van koffij , die zij anders zoo gemakkelijk in 
overvloed zouden kunnen hebben ; want de koffijplant schijnt 
in vele streken van Sudan inheemsch te zijn. De guro-noot 
wordt uit het land der Mandingo door tusschenkomst der Mossi 
op ezels naar den Midden-Niger gevoerd, terwkil zij naar 
Haussa komt uit de noordelijke provincien van Assanti. Met 
betrekking tot Europesche manufacturen is de weg van Marokko 
nog altijd de belangrijkste voor sommige artikelen, als 
b. v. rood doek , matrassen, gordels, spiegels, messen en tabak; 
daarentegen wordt calicot over Ghadames ingevoerd en wel 
den laatsten tijd vooral in zeer grooten overvloed. De inwoners 
van Ghadames zijn buiten twijfel de voornaamste middelaars, om 
dit eenvoudige , maar aangename en goedkoope voortbrengsel 
der Engelsche industrie, over het geheele noordwestelijke deel 
van het Africaansche vaste land te verspreiden. Onderscheidene 
van de meest gegoede kooplieden uit Ghadames hadden 
dan ook in Timbuctoe eigen zaakwaarnemers. In 't algemeen 
zijn de meeste kooplieden in Timbuctoe slechts agenten van 
andere, in Ghadames, Mogador of Marokko, of zelfs in Fez 
gevestigde handelaars ; maar ook de eerste huizen aldaar kan 
men niet volgens een Europeschen maatstaf waarderen , want 
zeker overtreft het vermogen van geen van alien de som van 
18,000 gulden. Onder de Arabische waren is tabak, vooral de 
in Wadi-Nun geteelde , een belangrijk verbruiks-artikel; tabak 
en dadels maken ook bijna den geheelen invoer uit van Tauat. 
Wat de uitvoer aangaat, zoo komt behalve het goud nog alleen

594 DE BEIZEN VAN Dr. H. BARTH 
wat gom en was in aanmerking , terwijl elpenbeen en slaven 
niet dan in zeer geringe hoeveelheid voorkomen. »Zooveel is 
zeker" — zegt Dr. BARTH - »chit hier een onmetelijk veld 
open ligt voor de Europesche werkzaamheid , om den handel 
in deze oorden op te beuren , die in vroegeren tijd onder eene 
krachtige regering dit gedeelte der aarde verlevendigde en 
onder gunstige omstandigheden nog weder tot grooten bloei 
gebragt zou kunnen worden. Want Timbuctoe is van nature 
hoogst gewigtig voor Glen handel, namelijk wegens zijne Jigging 
te dier plaatse , waar de groote rivier van West-Africa 
in kronkelenden loop het naaste komt aan die ver uitstekende 
en uitgestrekte oase van bet »verre westen" — het Maghreb 
el Aksa der Mohammedaansche wereld —; want Tenet is 
met zijne noordwestelijke verlenging Tafilelt de natuurlijke 
transito-streek in het handelsverkeer van deze vruchtbare en 
volkrijke landen met het Noorden. En moge het nu Timbuctoe, 
Walata of Ghanata zijn, altijd zal toch deze nabuursehap 
eene groote stapelplaats bevatten — zoolang de volkeren 
hun streven near internationaal verkeer en roiling hunner 
voortbrengselen bewaren." — Op eene andere merkwaardige 
pleats zegt de reiziger : »De moeijelijkheden , welke eene pleats 
als Timbuctoe voor het vrije handelsverkeer met Europeanen 
oplevert , zijn buiten twijfel zeer groot. De eigenaardige Jigging 
der stad, aan den zoom der woestijn en op de grenzen 
tusschen verschillende rotsen , maakt bij den tegenwoordigen 
ontaarden toestand der inlandsche koninkrijken eene krachtige 
regering zeer bezwaarlijk , ja bijna onmogelijk ; en de afstand 
zoowel van de West-kust als van den mond des Nige, rs is zeer 
aanzienlijk. Maar van de andere zijde maakt het groote gewigt 
van de Jigging der stad aan de noordelijke kromming van dien 
majestueusen vloed , die met eene geweldige bogt de geheele 
zuidelijke helft van Centraal-Africa omspant en digt bevolkte 
ale ook vruchtbare landstreken insluit , de opening van een 
Europeschen handel ten hoogste begeerlijk , en bovendien biedt 
toch ook de rivier zelve groote verligting bij zulke onderneming 
aan. Nu ligt Timbuctoe wel is waar nader aan de 
Fransche bezittingen in Algerie van de eene en aan den Senegal 
van de andere zijde ; maar van de eerste is het gescheiden 
door eene schrikwekkende woestenij , van de andere door een 
vrij hoogen bergketen. Daarbij komt nog, dat wij hier te

IN AFRICA. 
595 
doen hebben met een geslacht dat reeds lang v6dr dat de 
Franschen hunne verovering van Algerie begonnen, vriendschap 
had aangeknoopt met de Engelschen, en tegenwoordig 
ook stelt het uitstekendste lid van dat geslacht (de Sheich ELBARA,
y) er blijkbaar belang in, om het vrije verkeer met deze 
natie te openen. Zelfs indien de Franeche politiek in Africa 
het gun stigste gevolg mogt verkrijgen, zal het toch nimmer 
gelukken , deze uitgestrekte binnenlan den met geweld van 
wapenen te veroveren. Voorts is de regering der Fulbe 
van Hamd-Allahi afkeerig van het verkeer met Europeanen, 
om 't even of zij Franschen, Engelschen of hoe ook molten 
heeten ; en wanneer dus aan de stad Timbuctoe eene vrijzinnige 
regering word verzekerd , terwijl men eene van die magthebbers 
onafhankelijke heerschappij stichtte, zou de Europesehe 
handel zich hier Gen onmetelijk veld openen, en deze 
geheele streek weer onder het bereik van eene krachtige, gezonde 
organisatie gebragt worden. Alle vorsten en nationaliteiten 
van het binnenland zijn vriendelijk gezind ten opzigte 
van een vreedzaam verkeer, en zij zouden dat ook met Europeanen 
wel willen aanknoopen , indien zij regtvaardigheid en 
zelfstandigheid bij dozen vonden." 
(Het vervolg en dot in een volgend Nonnner.) 
DE VERRASSING VAN DORDRECHT IN 1481 
DOOR HEER TAN VAN EGMONT. 
HISTORISCHE NOVELLE DOOR II. E. 
Oorlog met het buitenland is ongetwijfeld voor eon yolk 
eene ver van wenschelijke zaak : de kans van voordeel daarbij 
te behalen weegt zelden op tegen die van schade er bij te 
Ajden ; en geeteld al dat de staat werkelijk zijde spirt bij. zulk 
een krijg met het buitenland, den gaat hiermede doorgaans 
toch schade gepaard voor de burgers als individu's ; winste 
voor 't geheel, en schade voor de deelen zijn bier vaak dadelijke 
gevolgen van dezelfde oorzaak , ofschoon na verloop van 
tijd het geluk en de voorspoed van den staat ook heilzaam 
op der burgeren welvaart werken moet. 
Maar nietsbeteekenend is de schaduwzijde van den buitenlandschen 
oorlog bij de onheilen van binnenlandsche beroerten;

596 DE VERRASSING VAN DORDRECHT 
deze hebben geene lichtzijde , daar is geene kens op voordeel, 
zij berooven de natie van rust en geluk , zij nemen alle eenheid 
van streven weg , zij zijn een slagboom waarop de voortgang 
der volksbeschaving stuit; zij teisteren den staat op zulk 
eene hevige wijze , dat wanneer zij van langen duur zijn, alleen 
eene buitengewoon krachtige hand, of sterke afleiding tot 
andere zaken van algemeen belang , het yolk voor zelfvernietiging 
bewaren kan. Ons goed vaderland heeft van zulke 
binnenlandsche twisten veel te lijden gehad ; er was een tijd 
dat schier elk gewest zijne partijen had, die elkander haatten 
met den hevigsten haat, en wanneer zij maar konden benadeelden. 
Steden werden belegerd en ingenomen door de 
eene partij , om kort daarna hetzelfde van de andere partij te 
ondergaan , welke zoo ze niet sterk genoeg was om zich in 
hare overwinning te handhaven , deze spoedig weder aan hare 
mededingster moest afstaan ; dorpen werden geplunderd en verwoest 
; edelen en burgers van beide partijen vermoord of quasi 
teregtgesteld door de tegenstanders. De namen dier partijen, 
welke te gelijker tijd in de verschillende gewesten van ons 
vaderland zooveel onheils te weeg bragten , die der Hoekschen 
en Cabeljaauwschen in Holland en Zeeland, die der LICHTENBERGERS 
en LOKHORSTEN in Utrecht, die der HEECKERENS en 
BRONKHORSTEN in Gelderland, die der Schieringers en Vetkoopers 
in Friesland hebben alien eene te treurige vermaardheld 
gekregen, dan dat zij niet aan allen overbekend zouden 
zijn. 
De twisten der Hoekschen en Cabeljaauwschen beslaan 
under al die oneenigheden niet de geringste pleats ; van 1350 
tot aan het begin der zestiende eeuw duurden zij voort, en 
verwoestten zij Holland met slechts korte tusschenpoozen van 
rust, en niettegenstaande den langen duur waren de laatste 
twintig jaren van die oneenigheden niet minder hard, en werd 
daarin met niet minder geweld door de partijen geijverd, dan 
in de eerste jaren. Zeer geestig merkt onze VAN HEEMSKERK 
in zijn Batavische Arcadia op : »due woedden dese heevigheden 
sells op haaren uitgang, even als een keerse die in de pijp 
brandende alsdan noch aldermeest flikkervlamt." Er waren 
v66r die laatste twintig jaren op sommige plaatsen wel pogingen 
aangewend , welke aanduidden dat men het langdurige gehaspel 
moede was, en die van een geest van verzoening getuigden; maar

IN 1481. 597 
meestal waren die pogingen vruchteloos, of hadden zij slechts 
uitwerking voor een korten tijd. Zoo hadden de burgers van 
Dordrecht al in 't begin van 't jaar 1477 »verdriet krijgende 
in de tweedragt, die dus lenge om dit Hoeks en Cabeljaauws 
werk onder hear geweest was, dan d' een, dan d' ander onderdrukt 
en mishandelt werdende, een onderling verdrag metten 
anderen gemaakt ende daarop de ballingen inroepende, een 
eeuwige vrede met malkanderen beswooren, voor hen en haaren 
nakomelingen uyt' gantscher herten , minnelijken, om Godts 
wille, d' een den anderen vergeevende, ails 'tgene dat elken 
van hen in eeniger manieren misdaen ofte misleidt mogte 
wesen : daerop malkanderen de handt gevende. Voorts willekeurende, 
beloovende, ends overgevende, dat niemandt van 
hen ellen, tot geenen tijde, en sonde vervolgen ofte doen vervolgen 
, heitnelijck noch openbaar, aen eenige Heeren, ofte in 
eenige Hoven, om vernieuwinge van den Geregte, ende van 
de Wet." (Mr. v. REEMSKERK t. a. p.; Dr. BEVERWLIK e Beschryving 
van Dordrecht.) 
Dat was zekerlijk een schoon verdrag, lezer 1 Het besluit 
daartoe getuigde van de wijsbeid van beide partijen; 
wij weten het, eeuwigdurende vrede, eeuwige edicten duren 
meestal korter dan anderen ; en zoo gebeurde 't ook hier, en de 
eeuwigheid was hier van bijzonder korten duur. In Februarij 
1477 had, zooals men weet, de Gendsche dagvaart pleats, 
waarbij de Staten der Nederlanden waren bijeengeroepen, om 
over den toestand van 's lands zaken, welke verre van benijdenswaardig 
was in den tijd dat KAREL de Stoute zijne dochter 
BIARIA in zulke benarde omstandigheden achterliet. Naauwelijks 
waren die gemagtigden teruggekeerd, of de burgers van 
Dordrecht, zoowel Hoekschen ale Cabeljaauwsehen, drongen 
er op aan, dat de regering hen van ails lasten en schattingen, 
die KAREL om zijne krijgszuchtige plannen ten uitvoer to 
kunnen brengen den lands opgelegd had, zou ontheffen; tevens 
eischten zij rekening en verantwoording omtrent de stedelijke 
middelen. De overheid beloofde aan die eischen to zullen voldoen, 
maar de burgerij, vertegenwoordigd door de Dekens der 
gilden, liet zich met geene beloften paaijen, en wilden de overheld 
in verzekerde bewaring houden, totdat deze die rekening 
en verantwoording zou gedaan hebben. Dit plan vond wel 
MEND LW. 1859. N°. XIII. 39

'08 DE VERRASSING VAN DORDRECHT 
legenstand, maar werd toch in zooverre ten uitvoer gebragt, 
dat een veertigtal van de voornaamste burgers van de Hoeksche 
en Cabeljaauwsche partij gevangen werd genomen en 
gedwongen om rekening en verantwoording te doen. Dit onderzoek 
leverde echter treerige resultaten op; men beyond dat 
vele Cabeljaanwschgezinde leden der regering de penningen 
welke aan de stad behoorden, ontvreemd en voor zich zelven 
gehouden hadden. Nu, gedrongen door de omstandigheden, 
beloofden zij de ontvreemde sommen binnen twee of drie jaren 
te sullen wedergeven , waarop zij op hun woord in vrijheid 
werden gesteld. Zij waren laag genoeg om met schending van 
belofte en eed kort daarna heimelijk de stad te verlaten, en 
zich elders met der woon neder te zetten. Hierdoor waren 
de eens zoo gelukkig gestilde gemoederen weder aan 't woelen 
gebragt; de Hoekschen, die door 't vertrek Ivan zoovele der 
aanzienlijkste hoofden hunner tegenpartij zonder eenige moeite 
meesters an het terrain gebleven waren, verheugden zich zeer 
op zulk eene wijze de regering in harden te krijgen. Tot in 
het jaar 1481 behielden zij dit voorregt, en de wijze waarop 
zij het verloren , wil ik den lezer op de volgende bladzijden 
mededeelen. Ik wil gaarne verschooning inroepen voor de 
lange inleiding op mijn verhaal, en ik vind, dat, wanneer 
ik verklaar dat ik self een groot vijand van lange inleidingen 
ben, maar onmogelijk kens zag om zonder daze den lezer au 
fait te brengen , men mij om 't goede doel dat ik beoogde, de 
gevraagde verschooning niet mag weigeren. 
I. 
Te Dordrecht, in de nude stad aan de Merwede , stond omstreeks 
den jare 1481 in de Breestraat een groot, fraai huis. 
Een trapjesgevel, volgens den in die tijden heerschenden bouwtrant, 
met daaronder gemetselden spitsboog, waarin zich twee 
tolderraampjes vertoonden , vormde het bovenste gedeelte; daaronder 
waren vijf groote ramen met in lood gevatte ruitjes, 
terwijl bet benedengedeelte eene colossale ronde deur liet zien, 
aan de bovenzijde door Gothisch metseiwerk gedekt, aan welker 
beide qden twee ramen, gelijk aan die der eerste verdieping, 
flankeerden. Wie in die tijden een bezoek aan Dordrecht 
bragt, behoefde niet lang in onzekerheid to blijven, wie de

IN 1481. 599 
bewoner van dat schoone huis was ieder poorter, ja de 
kleinste knaap zou hem op zijne vraag dadelijk geantwoord 
hebben: daar woont Heer. ADRIAAN JANSZ. de Schout. Bij 
hem is bet, dat ik den lezer wensch binnen te leiden. 
In eene groote kamer zat de bewoner des huizes, een man 
van ongeveer vijftigjarigen leeftijd ; hij was gedoscht in een 
ruim , gemakkelijk huisgewaad , en wie hem daar bij het vrolijke 
haardvuur zag zitten , waar de Brabantsche turf met bet 
Hollandsche beukenblok zich vereenigden om warmte te verspreiden 
in het vertrek, waarin alles van de welvaart en den 
goeden smaak des eigenaars getuigde, — hij zou moeijelijk 
hebben kunnen gissen , dat hij een man aanschouwde, door 
velen gevreesd , door een groot aantal zijner stadgenooten gehaat. 
Immers, wat goedige, vriendelijke trekken kwamen van 
onder dat reeds grijzende hoofdhaar te voorschijn , welk een 
heldere rust straalde uit die donkere oogen , wat genoegelijke 
glimlach plooide aanhoudend die wangen en lippen. Er was 
een groot onderscheid tusschen den poorter en huisvader 
ADRIAAN JANSZ., en den schout die denzelfden naam droeg. 
Wat nu goedig en vriendelijk in die trekken was, was streng 
en strak, wanneer men onzen man in zijne ambtsbezigheden 
aantrof; dan was hij de onverbiddelijke, de man van de wet, 
dikwijls tot in 't overdrevene toe. Wel zou niemand heer 
ADRIAAN van eenige partijdigheid hebben kunnen beschuldigen 
; want om rang noch stand, noch betrekking bekommerde 
zich de schout , wanneer er overtreding bestond ; al ware de 
beschuldigde zijne eigen , eenigste dochter geweest, het licht 
van zijn leven , het oog zijner ziele , — zij zou niet minder 
dan elk ander voor haar misdrijf geboet hebben. Geld, vriendschap 
, liefde noch haat konden den schout tegen zijn pligt 
doen zondigen ; voor geen dezer was hij omkoopbaar. Hij was 
ijverig Hoeksgezind, en genoeg van den geest zijns tijds doortrokken 
, om wat maar naar den Cabeljaauw riekte te haten; 
maar toch, zijne partijgenooten ondervonden zeer dikwijls dat 
het hun weinig baatte, dat zij in 't staatkundige met hunnen 
schout eenstemmig dachten , en niemand der tegenpartij had 
ooit eene onregtvaardigheid van heer ADRIAAN JANSZ. ondervonden. 
Dit alles was zonder twijfel zeer prijzenswaardig; 
maar gelijk wij reeds opmerkten , de schout was dikwijls overdreven 
in zijne gestrengheid, en had hij van den haat welken 
39*

600 DE VERRASSING VAN DORDRECHT 
zoovelen hem toedroegen, veel toe te schrijven aan de betrekking 
welke hij bekleedde, veel was daarvan ook aan zijne 
handelwijze te wijten. Zonde ook tegen de letter der wet was 
in de oogen van den schout ten hoogste strafbaar, zelfs daar 
waar letter en geest in strijd waren ; hij was een slaaf van 
zijne betrekking , dit openbaarde zich in alles. Onder de poorters 
van Dordrecht was er misschien geen medelijdender dan 
ADRIAAN JANSZ., en den armen wel te doen , ook dikwerf in 
't verborgen , was zijn lust; maar zonder mededoogen was de 
schout, wanneer een behoeftige niet in staat was om de dikwijls 
drukkende accijnsen en cueilloten op te brengen. Dan 
wist hij niet van door de vingers zien , dan was zijn hart als 
met een harnas van ambtelijke hardvochtigheid omkleed, en 
spoedig was hij met zijne hellebardiers aan de woning van 
den onvermogende te vinden , die dan zonder genade naar de 
azeling gesleept werd. Zachtmoedig was ADRIAAN JANSZ. in 
het oordeelen over anderen , omdat hij werkelijk een goed 
Christen was, en begreep dat iemand die gevoelde dat hij zelf 
zoo menigmaal tegen God zondigde en diens genade zoo zeer 
behoefde, wel niet hard in het oordeelen over zijne medezondaren 
behoorde te wezen; maar wanneer in zijne schoutenij eenig 
ligt misdrijf was gepleegd, ongeregeldheden waren voorgevallen, 
waarvan het overvloedig gebruik van gerstebier, of van verleidenden 
Gascoenschen en Rhijnschen wijn de oorzaak was, — dan 
was de schout van Dordrecht onverbiddelijk, met even grooten 
ijver vervolgde hij de schuldigen , alsof zij moord en doodsiag 
gepleegd hadden , en de straffe der wet liet hij in al hare gestrengheid 
op hen toepassen. Geen wonder, dat alleen zij die 
ADRIAAN JANSZ. van nabij kenden , of het voorregt genoten van 
in zijn huiselijken kring te zijn toegelaten , hem konden waarderen 
en liefhebben ; terwijl hij in de oogen van het groote 
publiek niet meer was dan een trouwe dievenvanger, die met 
lust zijn hatelijk ambt bekleedde, daarin bestaande, dat hij 
het den poorters zoo lastig en onaangenaam mogelijk maakte. 
De schout beyond zich niet alleen in zijn vertrek , op het 
oogenblik dat wij den lezer bij hem binnenleidden. Tegenover 
hem zat een man, die wel een tiental jaren minder scheen 
te tellen dan de heer des huizes ; het was iemand van eene 
kleine gestalte, en gedoscht in een zeer aanzienlijk gewaad. 
Zijn gelaat was, zonder den naam van schoon te mogen dragen,

IN 1481. 601 
Met terugstootend ; in zijne trekken was wel iets onbestendigs, 
en verraadde wel iets een hartstogtelijk karakter. No eens plooiden 
al de trekken zich tot een vrolijken lath, die dikwijls tot 
het luidruchtige oversloeg ; maar niet veel scheen er noodig te 
zijn, om terstond die vrolijkheid te verjagen , de oogen vuur 
en vlam te doen schieten , den mond in scherp geteekende 
trekken te plooijen , en het uitbundig lagchen in scherpe woorden 
te doen overgaan. Zooals die beide daar tegenover elkaar 
zaten , was het spoedig op to merken, wie van de twee het 
overwigt in de schaal legde. De schout liet zich in zijne hem 
steeds bijblijvende kalmte niet verstoren, noch door de vrolijkheid, 
noch door de hevigheid en drift van zijn bezoeker; en 
dit kwam hem bij dit bezoek wel te pas. De man toch die 
zich thans bij ADRIAAN JAM. beyond, was niemand minder 
dan GILLIS ADRIAANSZ., de voorzittende burgemeester van Dordrecht, 
en er waren gewigtige redenen , welke deze beide hoog 
geplaatste personen bij elkander bragten. Uit bun gesprek, dat 
wij willen afluisteren , moge blijken welke die waren. 
»Het is zooals ik u gezegd heb, heer schout ," zeide GILLIS 
ADRIAANSZ., »die vervloekte Cabeljaauwschen zijn in niets te vertrouwen 
; de graauwe bonnet past alleen op 't hoofd van dieven 
en schurken , en 't is daarom dat ik er bij u op aandring, 
dat gij in onze stad een ernstig onderzoek instelt; want in 
de vuilste hoeken en gaten kruipen de eervergeten verraders, 
en diefatal en moord staat onzen eerlijken poorters te wachten, 
wanneer zij niet verjaagd worden." 
»Gij overdrijft, burgemeester; de duivel is niet zoo zwart 
als gij hem afschildert; de verraders, die hunne medeburgers 
bestalen en eerewoord en eed schonden, zijn uit onze goede 
stad verdreven ; en hoe ijverig ik ook voor den Hoek gezind 
ben, wanneer de Cabeljaauwschen die zich in ons midden bevinden 
, niet zondigen tegen de statuten en placcaten , dan 
moeten zij met rust gelaten worden, en in hunne poorterregten 
gehandhaafd. Waarlijk, burgemeester I de Cabeljaauwen 
hebben een hevigen tegenstander in u, en 't is voor hen wenschelijk, 
dat zij niet in Uwe handen vallen." 
»Dat is zoo , vriend ; ik wilde mijne pronkkamer wel 
met uitgesneden graauwe levereijen behangen zien ; als mij 
dat nog eens gebeuren mogt , dan verzocht ik zekerlijk de 
geheele regering bij mij. 1k zou u dan eene schoone yen=

602 DE VERRASSING VAN DORDRECHT 
tooning bezorgen; gij alien zoudt u vermaken, dat verzeker 
ik u, en ik maak mij nn reeds vrolijk met het denkbeeld, 
dat ik met u mijne kamer zal kunnen rondgaan, en uitroepen: 
hier, achtbare heeren ! hebt gij den wapenrok van 
den eerloozen Cabeljaauw BARTHOUT THEUNISZ. , die de poorters 
onzer goede stad zoo schandelijk heeft bestolen, en daarna 
als eedschender heimelijk onze poort uittrok ; daar hebt ge de 
bonnet van zijn vriend ADRIAAN PALLAART JANSZ., graauw als 
de kleur van zijn hoofddeksel was ook zijn hart; daarnaast hangt 
de kruin uit 's heeren WILLER SAMEELOOP JACOBSZ. hoed, die 
zoo uitmuntend voor onze stedelijke middelen zorgde, dat hij 
voor al het geld dat in zijne eigen schatkist verdween, telkens 
nieuwe accijnsen voor den poorter wist te bedenken ; hier hebt 
gij een zwaard, aan de hand van een lafaard ontrukt, zoo 
groot als een Cabeljaauw alleen er zijn kan ; het is het sieraad 
van mijne verzameling. Ha! ha! Vindt ge bet niet 
fraai? het is het zwaard van heer °TIRO VAN SLINGELAND, 
jong van jaren , maar dud en bedreven in schelmerij." 
En zoo ging onze burgemeester voort , van tijd tot tijd zijne 
woorden afwisselende met een juichend gelach , en zich vermakende 
met zijne illusies. De schout had hem minder met 
belangstelling dam wel met medelijden zitten aan to staren. 
Hij hield niet van zulke luidruchtigheid, en een goedige glimlach, 
die om zijn mond speelde, duidde genoeg aan, hoe 
hij over het gesnap van GILLIS ADRIAANSZ. dacht. Die glimlach 
verdween echter bij het noemen van den laatsten naam, 
OTTHO VAN SLINGELAND; ernstig werd zijn gelaat , en dadelijk 
viel hij, zijn bezoeker in de rede : 
»Maar, burgemeester! gij draaft zoo door ; zeg mij eens, is 
die jonge VAN SLINGELAND wel zoo laf en zoo slecht, als gij 
hem noemt; wat weet gij van hem ? 
nWat ik van hem weet ?" riep deze lagehende uit, »wat ik 
van hem weet? Ik weet dat hij een Cabeljaauw is van ouder 
tot voorouder, , en dat is mij genoeg ; daarom alleen is hij voor 
mij reeds laf en slecht. En daarenboven, is hij niet met al 
die schelmen , die wij zoo onnoozel waren van op hun woord 
te vertrouwen , de stad uitgetrokken ; is hij niet een neef van 
SARIS VAN SLINGELAND den meest verharden vijand van den 
Hoek, en een der meest eerloozen zijuer partij ? Geloof mij, 
zoo iemand moet zelf ook wel zijn zooals ik hem beschreef,

IN 1481. 603 
eels die blood en geld der poorters voor goede teerkost houdt, 
te laf is om eon eerlijken strUd te, aanvaarden, to venijnig 
om hem vertrouwen to schenken, te ..." 
»Gij maakt het wat erg, heer GILLIS ADRIAANSZ.!" vial de 
schout in, »zoover kan mijne partijzucht mij niet brengen , 
dat ik op zoo fosse gronden, zulk cep, hard oordeel vellen 
zou, al is 't over een vijand, en..." 
»'t Is zooals ik altijd gedacht heb, gij hangt deu Hoek niet 
met het hart aan, heer schout 1" hernam de burgemeester met 
vrij wat drift, 'panders zoudt ge niet zoo spreken, en, vergnn 
mij dat ik het zegge, het smart mij; wa,nt wat kon een man 
in uwe betrekking niet al doers den onzen ten gunste, en den 
vijand ten doodelijksten grieve; maar, hoe handelt gij? Hen 
die ons zoo getrouw dieneu, behandelt gij even gestreng als 
twijfelachtigen en andersgezinden zelfs; en wat kondt gij die 
Cabeljaanwschen benadeelea en vervolgen zondex ergernis te, 
geven I" 
»Heer burgemeester," sprak ADIIIAAN JANSZ. met ernst en 
klem , »ik vrees eene andere ergernisse dan die ik mijnen medemenschen 
bezorg; mijn geweten en mijn God to ergeren weegt 
bj mij zwaarder, en uwe verdenking moge mij grieven, zal 
mij niet van gedrag doen veranderen. 1k horn ex gaarne voor 
uit, dat ik altijd belang gestelcl heb in den jongen yes ow- 
GELAND, en dat ik hem ondanks ;ijne Cabeljaanwschgezindheid, 
tot welke hem zijne farailiebetrekking gebragt heeft, ondanks 
uwe weinig vereerende beschuldiging voor een edelaardig 
mensch houd, die geen deel gehad kan hebben wan de 
verraderlijke handelwijze zijner partijgenooten." 
»Heer schout I gij zijt verblind door nwe ingenomenheid 
met den jongen mensch, maar ik vergeef u die gaarne," hernam 
atuds ADRIAANSZ. scherp; »de kens toch om zijne dochter 
awn een der aanzienlijkste huizen van Holland uit to huwelijken, 
is wel waardig dat men zijne meening en overtuiging 
naar de omatandigheden plooit. Voor (Stine zaalt toch moat 
ik u waarschuwen: ga niet te ver, en last uw eigenbelang 
uwen pligt niet doen vergeten, en..." 
»Houd op, GILLIS ADEIAANSZ.1" klonk het eensklaps nit den 
mond van den schout, die driftig met de hand op de Wei 
»Gij schijnt to vergeten, dat gij u in mijn huffs bevindt, 
dat gij epreekt tegen ientand, die reeds langen tijd deu

004 DE VERRASSING VAN DORDRECHT 
roem had van in zijn ambt met eere werkzaam te zijn, 
toen gij nog niet dorst hopen ooit tot de burgemeesterlijke 
waardigheid geroepen te zullen worden. Gij steunt er 
op, dat eene heftigheid als de uwe niet tot mijn karakter 
behoort, en meent dus mij ongestraft te kunnen belasteren. 
Wie heeft u gezegd, dat ik mijn eenig kind aan den huize 
VAN SLINGELAND wensch te verbinden , zelfs ten koste van de 
pligten welke mijn ambt mij opleggen ?" 
»Wat het eerste aangaat, beer schout!" viel GILLIS ADRIAANSZ. 
in, »geheel Dordrecht spreekt er van, en zou ik het dan niet 
weten; en wat het tweede betreft , is 't u dan niet bekend, 
dat op gisteren den 30'ten Maart uwe wooing door Heer OTTHO 
is bezocht geweest ? En weet gij, werwaarts deze, uit uw huis 
komende, zich begeven heeft? Zekerlijk niet, niet waar? 
In andere gevallen heeft de ijverige schout zijne geheime verspieders 
; maar in deze zaak weet hij van niets af; on is 't 
hem onbekend, dat een der hoofden van hen die onzer stad 
niets dan kwaad willen, van zijn huis zich near de taveerne 
In 't gulden Kalf begeven heeft, daar eene zamenkomst gehad 
heeft met vele voorstanders zijner partij , nu zou hij ..." 
Gij liegt, lasteraar !" donderde ADRIAAN JANSZ., die alle 
bedaardheid scheen verloren te hebben ; »maar ligt kan ik u 
terstond, ten minste gedeeltelijk, van het lasterlijke uwer aantijgingen 
overtuigen." Hij vloog op, opende de deur der kamer, 
en riep met bevende stemme: »GEERTRDI, kom even hier !" 
Het duurde niet lang of de geroepene kwam binnen. Met 
welgevallen zou ieder op die schoone maagd hebben nedergezien 
; pas negentien jaren oud, blonk al het frissche van 
'e levens lente op haar gelaat, dat wegens zijne geregelde 
trekken , den schilder een behagelijk model zou geweest zijn; 
rijzig van gestalte en rank van leest, met oogen welke de 
zetels van schranderheid en zachtzinnigheid mogten heeten, 
en tevens de getrouwe spiegels waren, waarin zich de vrede 
en onschuld van het maagdelijke gemoed weerkaatsten , het 
hoofd gesierd met het schoonste blonde haar, dat in gouden 
tressen langs den blanken hals golfde, gekleed in een eenvoudig 
huiselijk gewaad, dat hare schoone vormen zoo voordeelig 
deed uitkomen , mogt GEERTRUI inderdaad eene liefelijke verschijning 
heeten, en een oogenblik scheen het alsof de schout 
en de burgemeester hunne twist vergaten , toen het schoone

IN 1481. 605 
meisje binnentrad, en op hare vraag, die zachtkens en welluidend 
van hare lippen kwam, nadat zij ADRIAANSZ. gegroet 
had, bekwam zij niet dadelijk antwoord. Zij vroeg: 'Nader! 
wilt gij iets van mij?" — Het was alsof de schout berouw 
gevoelde, dat hij zijne dochter had geroepen, en nu eigenlUk 
niet wist, wat hij haar vragen zou. Eindelijk toch brak hij 
het pijnlijke stilzwijgen of met de vraag: 
»GEERTRUI , de heer burgemeester beweert, dat wij gisteren 
bezoek ontvangen hebben van den jongen heer OTTHO VAN 
SLINGELAND, getuig gij met mij, dat zulks onwaarheid is." 
Het meisje zeide niets; een blos als vuur bedekte haar gelaat, 
en zij sloeg de oogen neder, omdat zij den scherpen blik 
haars vaders niet verdragen kon. 
»Nu, heer schout, wat heb ik u gezegd?" vroeg GILLIS 
ADRIAANSZ. zegevierend. 
»Dochter!" viel de schout terstond daarop op scherpen toon 
in; »antwoord uw vader." 
»Vader!" sprak eindelijk GEERTRUI met eene ligte beving 
in hare stem; »gisteren, toen men u geroepen had, om in den 
twist in het cordewanners-(*)gild tusschen beiden te treden, is 
de heer VAN SLINGELAND hier geweest; hij had u willen spreken, 
en . • •" 
»En gij hebt er mij niets van gezegd; God! zoo is 't dan 
toch waar, wat mijn hart mij verbood te gelooven!" 
De schout sprak deze laatste woorden op innig droeven 
toon uit; het goede hart van den burgemeester deed ook zijne 
eischen gelden, en de triumf die zoo even op zijn aangezigt 
te lezen stond, was verdwenen, en verlegen staarde hij voor 
zich. Op GEERTRUI had de droefheid haars vaders eene veel 
heviger uitwerking; zij werd doodsbleek en barstte los in tranen. 
'Nader!" zoo riep zij uit, gij hebt uw eenigste kind nooit 
gewantrouwd, en zult ge 't nu doen; o, wanneer gij de smarte 
eens kendet, welke gij mij daardoor lijden doet! Maar ik 
kan , ik zal mij regtvaardigen, maar no niet; laat eerst deze 
man, die u tegen mij opgezet heeft, vertrokken zijn, en dan 
zult gij alles weten." 
De blik welken zij op GILLIS ADRIAANSZ. wierp, mogt met 
regt veelbeteekenend genoemd worden. Sprak daarin onschuld 
(*) Schoenmakers.

606 DE VERRASSINO VAN DORDRECHT 
en het gevoel van miskend te worden , het was niet alleen 
bestraffing, maar diepe verachting voor den aantijger, welke 
daarin te lezen stond. Deze laatste , dit wist de burgemeester 
voor zich zelven , had hij niet. verdiend, en het zoo 
ligt opbruisende liked scheen voor een oogenblik hevig bij hem 
in beweging te komen. Maar blijkbaar kwam bij, hem te 
gelijker tijd de gedachte op, dat hij missehien zich te hevig 
tegen den sehout had uitgelaten, dat hij missehien at te voorbarig 
in zijn oordeel geweest was, en. in zijne drift onverdiende 
besehuldigingen had uitgesproken, welke toeh alleen 
op loose veronderstellingen gebouwd, waren. En toen bij 
dear de diepe droefheid van den schout zag, lien hij, steeds 
als een braaf en eerlijk man, en als een trouw vriend gekend 
had, toen die oogen eener maagd, waaruit zooveel onschuld 
sprak, hem de zijnen hadden doen nederslaan, tam warden 
bij hem elle apwellingen van drift onderdrukt, en hij sprak 
met ontroering: 
nVergeving, ADRIAAN JAM. Ik heb voor mij de heilige 
overtuiging , dat niet alleen gij trouw aan uw ambt zijt ge- 
Woven, maar dat ook uwe dochter gebeel onschuldig is. Zij 
wil zich voor u alleen regtvaardigen ; voor mij is zij geregtvaardigd 
, en nu ik mij ga verwijderen , hoop ik dat gij mij 
den handdruk eens vriends niet weigeren zult." 
En beiden namen zwijgend afscheid; doch de sehout had 
wel aan GILLIS ADRIAANSZ. van ganseher harte alles vergeven 
, maar zijne droefheid was nog niet geweken. 
II. 
Een geruimen tijd had er eene doodelijke stilte geheerscht 
na het vertrek van den burgemeester; GEERTRUI had steeds 
geweend en de schout had steeds met de hand onder 't hoofd 
gezeten, toen de eerste het zwUgen afbrak met de vraag: 
;Nader! wil ik u zeggen , hoe alles zich heeft toegedragen, 
en u bekend maken met 't geen mij op 't harte ligt ?" 
ADRIAAN JANSZ. antwoordde niet, en snikkend herhaalde 
de dochter hare woorden. 
”Vader," sprak ze , "is uwe GEERTRUI niet uw eenigste 
kind ; hebt gij niet altijd in de behoeften van haar hart willen

IN 1481. 607 

voorzien, om haar vroegtijdig gemis eener lieve moeder to 
vergoeden, en zoudt gij nu weigeren mij aan to hooren ?" 

GEERTRUI had eene teedere snaar aangeroerd; de schout 
had zijne vrouw,, welke hem nu ongeveer tien jaren geleden 
ontvallen was, tot aanbidding toe lief gehad , en het eenige 
pand dat zij hem had achtergelaten was haar sprekend even!veld. Eigenlijk had hij altijd de overledene moeder in haar 
kind blijven liefhebben, en nu zij daar voor hem stond en 
den arm om zijn hals sloeg zoo teeder en liefderijk, maar 
tevens zoo innig bedroefd, toen kon hij niet Langer zwijgen: 

,Mijn eenig lief kind!" zuchtte hij, no bewijs het uwen 
vader dat gij geheel onschuldig zijt, en gij zult mij den vrede 
der ziel weder geven. Zeg het mij , dat er geene de minste 
waarheid is in 't geen Grua ADRIAANSZ. vermoedde, dat er 
tusschen u en den jongen Cabeijaauwschen edelman niets bestaat. Dat kunt gij mij bewijzen , niet waar, GEERTRUI?" 

nGij vergt meer dan ik doen kan, lieve vader!" snikte 
GEERTRUI. »Wat ik doen kan, is alleen , u het bewijs to leveren, dat in het bezoek van OTTHO niets geweest is u of mij 
tot oneer." 

Zij had deze woorden naauwelijks gesproken of de klopper 
bonsde tegen de voordeur aan, en zeer kort daarna kwam 
een jong man binnen. Zijne kleeding deed terstond zien dat 
hij een edelman was; ten minste het fijne Engelsche laken , 
dat zoo keurig hem om 't lijf sloot, en de hagelwitte kant, 
welke hem tot halskraag diende mogten hem als zoodanig doen 
kennen. Hij was een jongeling van een krachtig en edel voorkomen , en zoo men al bestrijden moge dat de adel des geslachts zich door bijzondere trekken kenbaar maakt, de adel 
der ziele blonk uit zijne oogen. Het is moeijelijk to beschrijven 
welken indruk zijne verschijning op de twee zich in het vertrek bevindende personen maakte. Was de vader verwonderd 
over het toevallige van zijn binnenkomen , juist op het oogenblik dat er zooveel over hem gesproken was, en scheen deze 
verlegen omtrent de houding welke hij wilde aannemen , GEERTRUI stond mede verbaasd , en op nieuw kleurde een vurige 
blos hare kaken. De verschillende gewaarwordingen van den 
heer en de dochter des huizes konden eenigzins worden opgemaakt uit den toon waarop zij 's jongelings groet: nHeer 
Schout, Juffer GEERTRUI" beantwoordden. Klonk he uit den 


608 
DE VERRASSING VAN DORDRECHT 
mond des eenen ietwat misnoegd , uit dien der andere klonk 
het wel ontevreden , maar zekerlijk niet hard. 
»Heer oTTno, dat gij welkom zijt," sprak ADRIAAN JANSZ., 
»ons gesprek liep over u, en gij zult mij zekerlijk kunnen 
oplossen hetgeen voor mij nog raadselachtig is. Hebt gij 
gisteren in mijne afwezendheid aan mijn huis een bezoek gebragt, 
en mijne dochter gesproken ?" 
»Heer Schout," antwoordde de jongeling met waardigheid, 
gisteren trof ik het minder gelukkig dan heden en vond u 
niet te huis, maar weinig dacht ik toen van u een verstoorden 
blik te hebben verdiend. Rekent gij mij een bezoek aan uw 
huis tot een misdrijf?" 
»Dat weet gij beter, Heer OTTHOI" hernam JANSZ., »maar 
mij is heden een gerucht ter oore gekomen , waarin gij 66k 
betrokken zijt, en dat mij diep gegriefd heeft. GEERTRIII! 
verwijder gij u nu eenige oogenblikken , want moeijelijk kan 
ik den Heer VAN SLINGELAND dat gerucht mededeelen in uwe 
tegenwoordigheid." 
»Och, lieve vader, laat mij blijven," smeekte het meisje, 
»ik bevroed reeds uit uwe vorige woorden wat het gerucht 
is dat u ontrust, en ik gevoel mij krachtig om bij die mededeeling 
tegenwoordig te zijn." 
»Welaan dan, zoo als gij wilt," stemde de vader toe; »hoor 
dan, Heer OTTFIO, wat het gerucht is, waarvan ik sprak, 
en ik vrage u in gemoede, of ik daarover mij niet verstoren 
moet. Zoo even had ik een vriend bij mij, die mij waarschuwde, 
dat gij bij mijne afwezendheid mijn huis bezocht, 
die meende, dat ik in mijne betrekking uwe gangen minder 
liet bespieden dan die van anderen, en dat wel om schandelijke 
redenen. 1k zou mij willen indringen in uw adellijk 
stamhuis, door een huwelijk te zoeken van mijne dochter met 
u. Dat is eene beschuldiging even zwaar als onverdiend. Aan 
u, Heer OTTE°, is het om mij daarvan te zuiveren. Betuig 
mij, dat er geene andere betrekking tusschen u en mijne 
dochter bestaat, dan die der vriendschap, beloof mij, dat gij 
nimmer pogen zult, om die betrekking meer te doen worden , 
omdat gij met mij u overtuigd moet houden , dat een huwelijk 
van de dochter van den Hoeksgezinden Schout met een Cabeljaaimschen 
edelman onmogelijk is." 
ADRIAAN JANSZ. had met toenemenden klem deze woorden

IN 1481. 609 

uitgesproken; hij wilde nog meer zeggen , maar 't was als of 
hij zich vermoeid gevoelde; groote zweetdroppels parelden op 
zijn gelaat en getuigden van innerlijke spanning. Toen hij 
de oogen tot orrEto opsloeg, sprak deze: 

,,Heer Schout, of ik mij geheel onschuldig noemen kan , 
weet ik niet, maar wees verzekerd , dat ik opregt zal zijn in 
mijn antwoord. Gij weet, wanneer ik in betrekking tot uw 
gezin ben gekomen ; het was in mijne eerste jeugd. Uwe 
echtgenoot en mijne moeder waren boezemvriendinnen , en aan 
welke betrekkingen de partijzucht ook knagen mogt, die vrienschap liet ze ongedeerd. Die beide edele vrouwen waren 
boven Hoek en Cabeljaauw verheven , en hare echtgenooten 
gingen hear in die vriendschap niet te keer. Het kind, dat 
mijne moeder den Heer VAN SLINGELAND geschonken had was 
haar een groote schat , maar het was het ook in het oog harer 
vriendin. Dat jongsken was ik, en mij was uwe lieve vrouw 
als eene, wier liefde gelijk stond met die mijner moeder ; en 
toen ook zij het geluk mogt smaken van moeder te zijn, en 
u eene dochter schonk , — kon het enders of de innige vriendschap der moeders moest zich overplanten op hare beide kinderen , die maar twee jaren in ouderdom verschillende als 
broeder en zuster opgroeiden ? Gelukkigen die wij waren in 
onze jeugd, toen wij nog niet er aan denken konden dat 

staatkundige woelingen een scheidsmuur tusschen ons oprigten 
zouden I Ms to zamen groeiden wij op, GEERTRIII en ik, en 
toen zij bare goede moeder verloor vond zij er eene terug in 
de mijne, totdat de dood in 't vorige jaar ook die edele tot 
een offer eischte. Mijn vader was mij reeds eenige jaren 
vroeger ontrukt; gij weet, Heer Schout, hoe zijne houding 
tegenover de beide partijen was. Hij zocht en vond zijn Neil 
alleen in het huisselijk geluk, en een ieder wist, hoe hij ja, 
Cabeljaauwsgezind was, maar dan toch ook alleen voor de 
lens. Zijn dood maakte eene groote verandering in mijne 
omstandigheden. Ik kwam onder de biding van SARIS VAN 
SLINGELAND, den oudsten zoon van mijns vaders broeder; on 
deze was met al zijne ziel een ijveraar tegen de Hoekschen , 
en ik was althans eenigzins genoodzaakt hem te volgen. Ik 
zal mij niet uitlaten over het gebeurde; gij kent het even goed 
zoo niet beter dan ik; evenmin zal ik oordeelen over het al 
of niet schuldige van de hoofden der Cabeljaauwsche partij, 


610 DE VERRASS1NG VAN DORDRECHT 
die deze stad ontweken ; maar dit kan ik u op mijn eerewoord 
verzekeren , dat ik voor mij gansch onschuldig ben van hetgeen 
mijnen medestanders ten laste wordt gelegd ; dat bij het 
trekken uit de poorten van Dordrecht ik alleen mijn neef 
en voogd gevolgd ben. Maar nu verder over mijne betrekking 
tot uwe dochter. Gij kent haar, ADRIAAN JANSZ., gij weet 
welk een engel zij is, en kunt gij het den jongen man euvel 
duiden , cdat bij hem de broederlijke genegenheid plaats maakte 
voor gevoelens van meer teederen aard , dat hij een meisje 
als GEERTRUI dorst beminnen , dat hij haar van liefde sprak ? 
Is het haar tot schuld aan te rekenen , dat zij aan die liefde 
Wilde beantwoorden ? — Ja ik ben gisteren aan uw huis geweest, 
en 't was met het doel om u te spreken ; en toen ik 
u niet vond heb ik gesproken met haar, die mijn hart zoo 
geheel inneemt; wij hebben gesproken over de zwarigheden 
vrelke onze liefde in den weg staan , wij hebben ...." 
»Ik weet genoeg, klijnbeer VAN SLINGELAND !" viel de Schout 
hem in de rede , die aandachtig geluisterd en slechts nu en 
dan bet hoofd geschud had. »Ik twijfel niet aan uw eere, maar 
laat mij u riragen , was het wel gehandeld , om dus buiten mij 
om met mijne dochter een minnehandel aan te knoopen , 
vooral nu de omstandigheden van zoodanigen aard zijn, dat 
nimmer daaruit een huwelijk zal kunnen voortkomen ? En 
gij, GEERTRUI, hebt gij bij dit alles niet aan uwen vader gedacht, 
die in u alles bezit wat hem lief is, die zoo gaarne u 
gelukkig zou zien, maar toch nimmer zijne toestemming zou 
kunnen geven tot zulk eene verbindtenis?" 
»Liefste Vader!" sprak GEERTRUI half schreijende, in alles 
heb ik aan u gedacht; vraag het OTTE°, of ik hem niet alles 
onder 't oog heb gebragt, of ik hem niet gezegd heb, dat ik 
hem Hummer zou kunnen liefhebben zonder uwe goedkeuring..." 
»Heere ADRIAAN JANSZ., geloof mij, nooit was 't mijn voornemen 
in zoo teeder eene zaak buiten u om te handelen; al 
de bezwaren tegen onze liefde zie ik in, maar bij God! laat 
er geen toorn in uw hart zijn, omdat ik die liefde niet kon 
verbergen!" 
»Toorn, beer OTTE)? Geloof niet dat deze in mijn hart 
zetelt op dezen oogenblik; dat moet gij opgemerkt hebben uit 
mijne handelwijze; en God en zijne Heiligen weten het, hoe 
gaarne ik mijne dochter gelukkig zou zien, vooral gelukkig

1481. ell 
door u, die mijner overleden buisvrouw zoo lief waart , dien 
ik om uwe vele goede hoedanigheden hoogacht. Maar ziet 
gij 't self niet in , dat bij den tegenwoordigen stand van zaken 
eene vervulling uwer dierste wenschen onmogelijk is, dat er 
geen vooruitzigt is dat daarin verandering zal komen? 'Hoe 
weinig partijzuchtig gij ook zijn moogt, gij kunt u niet aansluiten 
bij de Hoeksgezinden, dat besef ik, maar even zeer 
begrijpt gij van mij, die met hart en ziel voor mijne partij 
ijver, , dat ik niet tot de uwen zal overgaan!" 
»Gun aan onze jeugdige liefde, Heer Schout! dat zij niet 
wanhoopt daar wear voor u de toekomst geheel duister is," 
sprak de jonker met overtuiging. »Ik voor mij zie even goed 
in als gij, dat voor het tegenwoordige onze wenschen niet 
vervuld kunnen worden; dit alles heb ik gisteren met uwe 
dochter reeds besproken. Gij hebt mij gezegd, dat gij mij niet 
minacht en aan de eerlijkheid mijner bedoelingen niet twijfelt, 
beloof ons ook, 't is mede uit naam uwer GEERTRUI dat ik 't 
u verzoek, dat er, wanneer de omstandigheden het eenmaal 
toelaten, van uwe zijde, geen verzet tegen onze verbindtenis 
Sal bestaan." 
De schout wachtte eenigen tijd, alvorens hij antwoordde; 
maar toen ook GEERTRUI hare beden bij die van orrno voegde, 
en in denzelfden geest als hij sprak, toen zeide hij zachtkens: 
»Ik sal tot u spreken als een verstandige tot verstandigen ; 
gij gelooft, GEERTRUI, en ook gij, OTTHO, dat ik uw beider geluk 
wil, en wanneer ik u zeg dat er voorloopig van eene 
verbindtenis tusschen u beiden geene sprake kan zijn, dan vertrouw 
ik, dat gij u daarnaar gedragen zult. Houdt voorloopig 
geheim wat wij besproken hebben, en weest verzekerd dat ik 
met u God bidden zal, dat de omstandigheden zieh spoedig 
zoo schikken mogen, dat er aan uw geluk niets meer in den 
weg staat. En gij, OTTHO, vermUd vooreerst mijn 
dan dat gij het to druk bezoekt , opdat de geruchten welke 
loopen geen veld winnen; dit zou uwe zaak meer benadeelen 
dan bevorderen. Zulk eene verwijdering is voor u zekerlijk eene 
harde zaak; de hemel gave dat daze beproeving niet lang dure!" 
»Ik dank u, heer schout! en ik weet dat GEERTRUI u even 
seer dankbaar siin sal voor sulk een besluit," hervatte Taw 
SLINGELAND; »vertrouw op ons en geloof dat wij geen misbruik 
van uwe goedheid maken sullen."

612 DE VERRAMING VAN DORDRECHT. 
De schout verzocht nu zijne dochter de kamer te verlaten , 
daar hij in zijne betrekking nog eenige woorden tot den jonker 
te spreken had. Aan dit verzoek werd terstond voldaan , 
echter niet zonder een afscheid, dat teeder mogt genoemd worden, 
al werd het genomen zonder veel uiterlijk vertoon. Toen 
de jonge man en de schoone maagd elkander de hand drukten, 
en uit beider oogen een schat van liefde en hoop straalde, 
toen was het geen wrevel welke op het gelaat van ADRIAAN 
JANSZ. te lezen stond , toen was de zucht welke aan zijne borst 
ontglipte, niet eene waaruit ongenoegen sprak, maar 't was 
eene zucht welke voortkwam uit twijfel, of de wenschen van 
zijn eenig kind en van den jongeling, die hem waarlijk dierbaar 
was, wel ooit zouden kunnen vervuld worden. 
Het gesprek tusschen den schout en den beer VAN SLINGELAND 
duurde langen tijd, en hadden de beiden het tamelijk 
eens kunnen worden , zoolang GEERTRUI tegenwoordig was, 
nu scheen er meer verschil tusschen hen te zijn ontstaan. 
Deze verandering kon geene verwondering baren; als schout 
van Dordrecht toch had ADRIAAN JANSZ. den jongen edelman 
op ernstigen toon gevraagd, werwaarts hij ten vorigen dage 
zich begeven had, nadat hij bij hem aan huis een bezoek gebragt 
had. Openhartig had de ander hem geantwoord, dat 
hij naar de taveerne In 't gulden Kalf gegaan was. Dit berigt 
kwam geheel overeen met de mededeeling van den burgemeester, 
en de schout meende zich geregtigd een verder 
onderzoek in to stellen. 
»Ik heb er eenige oude vrienden gesproken, die ik daar 
tegen den avond bescheiden had," sprak OTTHO. »Heeft men 
u dit berigt, heer schout, en zijt gij daardoor weder wantrouwend 
geworden?" 
»Wien ADRIAAN JANSZ. vertrouwen heeft geschonken, dien 
moet de schout van Dordrecht dikwijls wantrouvven , jonkerl" 
antwoordde de ander. »Mijn pligt is het u of te vragen, 
wie die vrienden waren; zeg het mij, of zoo gij weigert het 
mij mede te deelen, — gij weet, dat andere wegen voor mij 
open staan." 
,Waarom zou ik daarvan een geheim maken, beer sellout!"

IN 1481. 613 
hernam VAN SLINGELAND; daar waren de deken van 't cordewanners-
gild, die het zeer druk had met van de onaangenaamheden 
te verhalen, welke in zijne broederschap hadden plaats 
gehad met HARMEN ALDERTSZ. , den vinder van 't zelfde gild; 
mijne oude vrienden, in wier gezelschap ik mij vroeger met het 
schieten met den voetboog vermaakte, HESSEL VAN DER MEERE 
en JOOST JANSZ. VAN DEN POELDIJK en eenige andere jongelieden 
van mijn leeftijd. Voorts bevonden zich in de taveerne 
de zoon van DIRK GOVERTSZ. VAN BEMONT , den oud-burgemeester, 
wien ik echter niet gesproken heb, omdat ik hem 
niet kende; een paar vreemdelingen met nog een aantal meer 
of min aanzienlijke poorters dezer stad vormden met ons het 
voor dien avond talrijke bezoek in de taveerne, waar wij 
onder levendig gesprek en menig vrolijken dronk den avond 
doorbragten." 
»Mijn berigtgever had dus zoo groot geen ongelijk, jonker, 
toen hij mij mededeelde, dat daar In 't gulden Kalf conferentidn 
waren gehouden van aanhangers der Cabeljaauwsche 
partij," sprak hierop de schout; »en wie waren de vreemden, 
en waarover hebben in de taveerne uwe gesprekken geloopen?" 
»Heer ADRIAAN JANSZ.!" antwoordde orrno, »uwe vragen 
zijn onbescheiden; ik sta hier niet voor een schoutengerigt, 
naar ik meen. Wij voerden een gesprek als van welwillenden 
tot welwillenden, en als zoodanig wil ik u niet alleen te woord 
staan, maar u zelfs een u nuttigen raad geven." 
»Jonkman I gij spreekt stout, en denkt te ligt over de magt 
welke mijn ambacht mij schenkt ..." 
»Neen, waarlijk niet, heer schout I" viel de ander in, »die 
magt ken ik en eerbiedig ik, en alleen mijn eigen eergevoel 
komt er tegen op, dat ik op wantrouwende vragen zou antwoorden. 
Edne zaak wil ik u mededeelen in uw eigen belang, 
dock alleen onder 't zegel van de stiptste geheimhouding; 
het is iets van veel gewigt, waarmede ik zoo gaarne 
den vader mijner GEERTEUI zou willen bekend maken. Wilt 
gij mij op uw eerewoord verzekeren, dat gij verzwijgen zult, 
wat ik u zeggen zal?" 
»'t Is onvoorzigtig, jonker voor den schout van Dordrecht 
zulk eene belofte of te leggen," klonk het antwoord; »maar 
MENGELW. 1859. N°. XIII. 40

614 DE VERRASSING VAN DORDRECHT 
op mijne kennisse van u als van een eerlijk man beloof ik u 
geheimhouding; ik weet dat gij GEERTRIII'S vader niet tot een 
schender van eed en pligt zult maken." 
»Geene zake is verder van mij , heer ADRIAAN JANSZ. , en 
het verheugt mij dat gij dit begrijpt ," sprak VAN SLINGELAND; 
»ik zal u niet enders mededeelen, dan wat ge mijns inziens 
verzwijgen moogt. Weet dan, dat er binnen korten tijd waarschijnlijk 
eene gansche ommekeer in de zaken zal pleats hebben, 
waardoor de nu onderliggende partij weder aan het bestuur 
zal komen. De wijze waarop dit geschieden zal, kan ik u 
niet zeggen, omdat ik ze zelf nog niet weet, en gesteld dat 
ze mij bekend ware, ik den schout die niet zou kunnen 
mededeelen. Alleen dit wilde ik u raden , leg bij tijds uwe 
betrekking neder ; behoud uwe Hoeksgezinde meening , en niemand 
zal u deren ; maar wanneer de veranderde omstandigheden 
u nog als schout vonden , waarlijk menige ramp zou 
daarvan voor u het gevolg zijn; gij weet op hoe krachtige, 
ja dikwijls onbillijke wijze de partijzucht zich uit." 
De schout zweeg langen tijd stil, en scheen in het diepste 
nadenken verzonken te zijn ; hij scheen tevens besluiteloos te 
wezen omtrent hetgeen hij zeggen moest. Welk eene warreling 
van met elkander strijdige eischen deden zich voor den goeden 
man op! Zijn eerewoord aan omit° gegeven, en de pligten 
van zijn ambt welke hij altijd zoo naauwgezet was nagekomen 
; zijne gehechtheid en trouw aan de Hoeksche partij, 
en het middel hem aan de hand gegeven om de voorspelde 
rampen van zich en zijn huis of te weren; zijn haat tegen 
de tegenparqj , en zijne innige liefde voor zijn eenig kind, 
gepaard met de genegenheid, welke hij den jongeling toedroeg, 
wier moeder de boezemvriendin zijner onvergetelijke echtgen 
oot geweest was ! 
»Spear mij," riep hij uit, »om Gods wil, spaar mij ! Wat 
heb ik gedaan, dat aan mij slechts de keuze gegeven is tusschen 
twee wegen, die beiden misdadig zijn ? ..." 
En wederom verzonk hij in zijn vorig zwijgen; maar eindelijk 
stond hij op, en sprak op vastbesloten toon : 
»Hoor, jonker ! ofschoon gij m ij met goede bedoeling, welke 
ik op prijs stel, deze mededeeling gedaan hebt, zoo zult gij 
toch beseffen, dat het voor mij uiterst moetjelijk is om tot

IN 1481. 615 

het besluit te komen, dat gij mij aanriedt. God geve mij 

meer licht dan ik op dezen oogenblik heb. Voorloopig echter 

is het mijn plan niet om mijn ontslag uit mijne betrekking te 

vorderen ; ik wil Bever rustig de omstandigheden afwachten. 

Gesteld al dat de Cabeljaauwschen in onze stad weten in te 

dringen, geen onder hen is er toch, die mij persoonlijk haten 

kan , want ook voor hen ben ik steeds regtvaardig geweest, 

en zij hebben niets op mij te wreken, dan dat ik niet tot 

hunne partij behoor. Daarenboven, wat gij als zoo zeker 

beschouwt, is nog niet gebeurd ; en, zal ik mij niet bedienen 

van hetgeen gij mij hebt geopenbaard, wanneer mij als schout 

op andere wijze bet verraad berigt wordt, dan zullen de 

middelen niet ontbreken om het kwaad te voorkomen." 

En hoezeer de beer VAN SLINGELAND hem ook aanried om 

niet te veel te vertrouwen op de zachtmoedigheid der Cabel

jaauwschen of op het mogelijk mislukken der genomen plan

nen ; met hoeveel drang de schoone GEERTRUI hem na orruo's 

vertrek poogde over te halen om zich van zijn ambt te ont

slaan, — de schout bleef bij zijn voornemen, en beweerde 

dat het niemand veroorloofd is, om de betrekking waarin 

God hem geplaatst heeft , te verlaten, wanneer gevaar dreigt; 

en zekerlijk hij liet het niet aan nasporingen ontbreken naar 

de wijze waarop de Cabeljaauwsgezinden zich weder aan het 

hoofd van Dordrechts poorters hoopten te stellen. 

Maar al deze pogingen mislukten; eenige verdachte poorters 
werden gevangen genomen, maar zij openbaarden niets belangrijks. De geheele achtbare regering was te zamen gekomen om to beraadslagen; en daar natuurlijk niemand iets 
meer wist aangaande de bijeenkomst In 't gulden Kali, dan 
GILLIS ADRIAANSZ. , de voorzittende burgemeester, kwam men 
geene schrede verder. 

De schout beyond zich in een onaangenamen toestand; 
OTTEO had hem wel niet veel medegedeeld, maar hij wist 
daardoor toch meer dan de overigen. Hij moest deel nemen 
aan de beraadslaging, en kon alleen aanraden, dat men op 
zijne hoede moest zijn, dat men zich bij tijds sterker wapenen 
moest voor het geval, dat er pogingen werden aangewend 
van de tegenpartij , om Dordrecht weder in handen te krijgen; 
want toen men hem vroeg, of hij redenen had voor zijne 

40* 


616 DE VERRASSING VAN DORDRECHT 
bezorgdheid, was hij verpligt te zwijgen. Tot eer van den 
voorzittenden burgemeester moet getuigd worden, dat hij beproefde 
weder goed te waken voor ADRIAAN JANSZ., wat hij 
hem, zooals wij weten, onaangenaams had gezegd , daar hij 
voor den schout het antwoord overnana , en betuigde in de 
bezorgdheid van dozen te deelen , zonder ook iets bepaalds te 
weten ; waarop ook eenige schepenen hetzelfde verklaarden , en 
JANSZ. dus nit eene groote moeijelijkheid werd gered. 
Met het sluiten der vergadering was echter het onaangename 
van den toestand van ADRIAAN JAN'S& niet geweken. 
Den dag daarop was hem aangezegd van regeringswege, dat 
hij vervolging in moest stellen tegen den jongen VAN SLINGELAND. 
Hij gaf daaraan gehoor, en ofschoon het hem in vele 
opzigten verheugde, dat zijne pogingen mislakten , hij begreep 
toch zeer goed, dat velen in de stad nu nog te meer geloof 
zouden slaan aan bet gerucht, dat hem door den burgemeester 
was medegedeeld. Hoe deze gedachte hem kwelde en ontrustte 
, kon God alleen weten, voor wien hij des avonds in 
zijn slaapvertrek nederknielde , en in naam van den Heiligen 
Verlosser en der Moedermaagd om licht smeekte in de duisternis 
welke hem omgaf, om zegen voor zijn geliefd kind, dat 
naar zijne meening zooveel onheil te wachten had. 
IV. 
Tegen den middag van den 5". April 1481 ontmoeten wij 
den jongen OTTHO VAN SLINGELAND te Gorinchem in het gebouw 
door den casteleyn dier stad, hoer JAN VAN EGMONT, 
bewoond , met wien hij in druk gesprek was. 
»Ik verzeker u, OTTHO I" zoo riep de hoer VAN EGMONT Hit, 
»de oude schelm mag zijne dagen gaan tellen , want niet ongewroken 
zal hij mij gehoond hebben." 
»Laat toch uw toorn niet duren over zoo gering eene zake, 
hoer VAN EGMONT," viol ormo in ; »de schout van Dordrecht 
is waarlijk geen schelm , en ik houde het gerucht, dat hij 
over u beleedigende uitdrukkingen zoa gebezigd hebben, voor 
onwaar ; dit valt zoo weinig in den geest van ADRIAAN 
JANSZ." 
»Heeft schipper JAN MATTHIJSZ. het mij dan niet zelf ge

zx 1481. 617 
zegd, hoe hij met eigen ooren gehoord had, dat de schout 
tegen eenige poorters sprak van manke JAN VAN EGMONT, die 
goed voor stokbewaarder kon doorgaan , daar hij schelmen en 
dieven onder zijne bescherming nam ?" 
),Hoe gij toch zooveel geloof kunt slaan aan zulk een verhaal 
; is MATTHIJSZ. niet slechts een lage , loontrekkende verrader, 
, die alleen hem dient die hem het meeste geld biedt? 
En gelooft gij zoo eenen onvoorwaardelijk ?" 
vind geene reden om den schipper niet te gelooven, 
OTTHO ! wat zou hem kunnen bewegen om mij tegen den 
schout op te zetten ?" 
»0, daardoor kan ik u wel redenen opnoemen ," hernam 
VAN SLINGELAND. ”Ten vorigen jare nog is de schipper geapprehendeerd 
in Dordrecht, omdat hij allerlei kwade practijken 
uitoefende, en daardoor in 's schouten handen geraakte." 
”Alsof een schipper verstand genoeg had, om zich dus te 
wreken ! Neen , hij moge in andere opzigten een bedrieger 
zijn , maar in deze zaak geloof ik hem volkomen. Verheug 
u intusschen , dat uw hoofd niet op den romp van den schout 
van Dordrecht staat." 
Dit gesprek werd afgebroken door het binnenkomen van 
een tiental mannen, die, nadat zij den heer VAN EGMONT eerbiedig 
gegroet hadden, plaats namen. Het waren Jonkheer 
ANTHONIE, natuurlijke zoon van den overleden hertog PHILIPS 
van Brabant, Jonkheer MICHIEL , de jongere broeder van heer 
JAN van Bergen-op-Zoom, Jonker OTTHO van Egmont, die later 
heer van Kinnenburg werd, Sir THOMAS ADRITS , de hopman 
eener Engelsche compagnie, SARIS SARIS& VAN SLINGELAND, de 
schipper JAN MATTHIJSZ. en eenige anderen. Toen zij gezeten 
waren, sprak de casteleyn hen aan, en herinnerde hun, dat 
zij te zamen gekomen waren om zeer gewigtige zaken te bespreken. 
Die zaken waren niet meer of niet minder dan 
plannen om de stad Dordrecht aan het bestuur der Hoeksgezinden 
te ontrukken , welke reeds op den avond van dien 
dag ten uitvoer moesten worden gebragt. De Engelsche kapitein 
en de schipper waren de instrumenten , door welke men 
het plan wilde volvoeren. Alles was reeds gereed, en deze 
bijeenkomst moest alleen dienen, om aan alien nog de rollen 
in 't geheugen te roepen welke zij te spelen hadden. Twee

618 DE VERRASSING VAN DORDRECHT 
lange Maas-schepen zouden onder eene lading rijshout omtrent 
honderd-vijftig meest Engelsche voetknechten verbergen, 
en op den avond van dezen dag den togt aannemen naar Dordrecht. 
Wel was het aan den toon der beraadslagingen te bemerken 
, hoezeer de meesten alleen aan de stem van den hartstogt 
gehoor gaven, en brandden van lust tot wraak , terwijl 
de algemeene haat tegen den vijand door velen scheen gebruikt 
to zullen worden om persoonlijke veten te wreken. Op 
merkwaardige wijze kwam dit uit in de woorden waarmede 
heer JAN VAN EGMONT de bijeenkomst sloot: 
,En nu, trouwe aanhangers van den Cabeljaauw ," zoo 
sprak hij, »alles is nu afgesproken , en van ons beleid en van 
onze voorzigtigheid hangt het af, of de beraamde onderneming 
gelukken zal of niet. Laat mij u cone zaak nog op het harte 
drukken ; wanneer onze zaak een goeden afloop heeft, en de 
onzen wederom het bestuur van het oude Dordrecht in handen 
hebben, rekent niet dat gij dan genoeg zult gedaan hebben; 
wie staat er ons voor in, of de Hoekschen misleiden ons nog 
voor St. Sylvester, zooals wij 't hen morgen zullen doen? 
Maar wilt gij dat verhinderen ? Doe dan morgen alle deernis 
en medelijden verre an u; tracht de hoofden der tegenpartij 
in handen te krijgen, of doodt ze en roeit ze uit, zooals eenmaal 
de heilige ELIA. de BaUls-profeten vernietigde. Zoo u 
dit mogt gelukken, — onze zaak triumfeert dan zekerlijk, en 
dat niet voor korten tijd slechts, maar voor immer. Gij allen 
kent ze, die aan het hoofd der bovendrijvende partij staan; 
dat dan aan geen hunner de kans gelaten worde om immer 
eenige magt te verkrijgen. U hen allen bij name te noemen, 
is niet noodzakelijk , alleen beveel ik u aan op hem te letten, 
die op dezen oogenblik het meest invloed oefent in de oude 
Merwede-stad; die voor ons de gevaarlijkste van allen is, en 
zich niet ontziet om zich op de smadelijkste wijze uit to laten 
over de hoofden onzer partij, en niet het minst over mij; het 
is de schout, ADRIAAN JANSZ., wien ik bedoel. Zoo gij hem 
dood of levend in handen krijgt, kunt gij berekenen, dat aan 
de tegenpartij de zwaarste slag is toegebragt." 
»Dat zich mijne stem bij de uwe voege, heer VAN EGMONT!" 
sprak SARIS SARISZ. VAN SLINGELAND ; »het is de schout, die 
ons allen voor dieven en afzetters uitmaakt, en de poorters

ix 1481. 619 
tegen ons opzet; ik belove u, dat hij morgen met zijn grijzen 
kop voor zijne ongeregtigheden zal boeten." 
En alien juichten daze woorden toe, behalve OTTHO , die 
zweeg , maar bij zich zelven de belofte aflegde , dat hij wat 
in zijn vermogen was doen zou om den vader zijner GEERTRIII 
te redden van het dreigende gevaar. 
Des avonds laat staken de beide schepen, door heerlijken 
maneschijn en goeden wind begunstigd , van Gorcums wal af, 
en den volgenden morgen met het aanbreken van den dag 
lagen zij to Dordrecht aan het hoofd. Het was een prachtige 
lenteochtend ; het nachtelijk graauw begon reeds van de lucht 
te wijken om pleats te maken voor de rozenroode tinten van 
den dageraad. De kerktoren van de oude stad aan de Merwede 
, de langzaam voortkabbelende golven der rivier kwamen 
somber uit tegen de reeds lichtgekleurde wolkjes aan de Oosterkim 
, vooral daar het geheel als gesluijerd was in het doorzigtige 
gaas van een grijzen morgennevel, van welken men 
het nu reeds zien kon, dat hij den strijd tegen de stralen der 
zon niet zou kunnen uitstaan. Bij bet hoofd wandelde een 
tweetal mannen in groote mantels gehuld ; reeds 'anger dan 
een uur hadden zij daar rondgedwaald, en uit hun zachtkens 
gevoerd gesprek kon men spoedig bemerken wie zij waren, 
en wat het doel hunner nachtelijke wandeling was. 
”Ja, , heer schout!" sprak de een, een man van buitengewone 
lengte en colossale vormen, »het zal uitkomen , zooals 
ik u reeds Lang to voren gezegd heb , gij maakt u beangstigd 
voor eene hersenschina. Reeds dagen achtereen hebben wij 
met de meeste zorgvuldigheid gesurveilleerd , en wij zijn immers 
tot geene de minste ontdekking gekomen ; bij nacht en 
ontijden hebben wij overal zelven alles nagegaan of onze verspieders 
gezonden , en van geen verraad hebben wij het spoor 
ontdekt." 
',En toch," zeide de aangesprokene hierop, »en toch waren 
mijne geruchten uit zulk eene bron voortgekomen , dat ik aan 
hunne waarheid niet twijfelen mogt. Gij zult het zien, LEENBEET 
ALDERTSZA dat ik niet enkel op loos alarm zooveel 
moeite mij getroost heb , en u, den onderschout en mijne

620 DE VERRASSING VAN DORDRECHT 
overige dienaren zoo druk eene dienst heb laten doen. 
mijne berigten waren to onbepaald ; had ik maar meer geweten; 
maar, ziet gij die beide schepen daar door den nevel heen 
komen ; wie weet, of zij niet aanbrengen wat wij zoolang 
gevreesd hebben !" 
n't Zal wel weder zijn, zooals we 't reeds zoo vaak gehad 
hebben ," hernam de onderschout op ietwat ontevreden toon; 
't zullen wel schepen zijn met de vreedzaamste lading van de 
wereld." 
»Laat ons in alien gevalle op hunne aankomst wachten," 
zeide de schout, en beiden begaven zich door de waterpoort 
naar het hoofd , waar zij zwijgende vertoefden tot de schepen 
aanlegden. 't Zal ongeveer zeven uur geweest zijn, toen de 
touwen uitgeworpen en vastgemaakt werden. 
»Goede morgen , LEENDERT ALDERTSZ. !" klonk het van een 
van de schepen ; »reeds zoo vroeg aan 't dolen ? En wien 
hebt ge daar bij u, die u op uwe nachtwandeling vergezelt? 
Wel , wel, als ik goed zie, dan is het mijnheer de schout; 
nu, als gij mij dacht te betrappen , kunt ge wel weer gerust 
naar huis gaan. JAN TEIEDWISZ., den ouden schipper, zult ge 
toch zeker niet wantrouwen." 
»Dat zeggen wij nog zoo grif niet, JAN MATTHIJSZ !" sprak 
de onderschout ; »dacht ge dat de schout van Dordrecht met 
zijn eersten dienaar voor niets de nachtelijke ronde doet, en 
dat wij uwe lading niet zullen onderzoeken ?" 
»Doe dat gerust, mijne heeren , zoo het u belieft," antwoordde 
de schipper, zonder te blikken of to blozen. 
»Zeg ons slechts wat gij inhebt in uwe schepen , MATTHIJSZ.!" 
zeide de schout; eons onderzoek betreft alleen verdachte personen, 
en onder dezulken rekenen wij u niet." 
»Het geeft mij vreugde en geluk, heer schout I" klonk het 
antwoord van den schipper, ndat gij zoo over mij denkt; mijne 
hoofdlading is rijshout, en verder daaronder allerlei good, dat 
ik haast lossen zal." 
»Wij wenschen u goed fortuin op.uw arbeid. Korn, ALDERTSZ.! 
laat ons de stad weer ingaan." 
Met deze woorden van den schout verwijderden zich de 
beide mannen, en onze schipper, hoe cordaat hij zich ook 
gehouden bad, voelde zich wel honderd pond ligter, toen de 
mannen van den geregte uit het gezigt waren.

IN 1481. 621 
Dort daarop kwam eene andere gedaante van onder de 
lading rijshout te voorschijn ; het was een man, dien wij reeds 
even hebben ontmoet en door zijn ligchaamsgebrek gesignaleerd 
, en die dus spoedig te herkennen was, JAN VAN EGMONT. 
Hij sprak eenigen tijd zachtkens met den schipper, en toen hij 
met dozen alles besproken had, boog hij het hoofd naar het 
ruim van het schip, waarop hij zich beyond, en riep met 
luider stemme 
„ Vierjarig rgs, rijst op in Godsnaam!" 
Dit was het afgesproken woord, waarop de onder de lading 
verborgen mannen uit hunne schuilplaats zouden verrijzen ; 
hetzelfde gebeurde op het andere schip, en voor dat een uur 
na de aankomst verloopen was, stonden de Cabeljaauwsgezinden 
met hunne troepen voor de Waterpoort geschaard. De 
regering wist nog niets van 't geen hear boven 't hoofd hing; 
een aantal nieuwsgierigen , belangstellenden en onverschilligen 
hadden zich bij het hoofd verzameld , en staarde, zonder iets 
uit te rigten op het onverwachte tafereel, dat zich aan hun 
oog vertoonde. Spoedig rukten de manschappen de Waterpoort 
binnen , maar weldra stuitten zij op eene menigte gewapende 
poorters , die, op last van de »Oversten der stad", 
terstond nadat zij het onraad vernomen hadden, de harnassen 
hadden aangetogen. Aan bun hoofd stond de burgemeester 
GILLIS ADRIAANSZ. , en wanneer wij lezen, hoe hij uitgedoscht 
was, kunnen wij eenigzins nagaan , hoe weinig orde er in die 
oogenblikken onder de gewapende burgerij heerschte ; » uit 
haastigheid ," zoo lezen wij, »hadde by in plaats van een 
helmet, eenen koperen 'pot op sijn hooft geset". Alles liep 
dan ook door elkander in de bontste verwarring, en, daar 
de meesten van de verdedigers tot de arbeidende klasse behoorden, 
zoo waren velen alleen gewapend met een of ander 
werktuig dat tot hun bedrijf behoorde; en de cordewanner 
met zijn spanriem, en de wever met zijn spool stonden met 
evenveel moed tegenover den vijand, als zij die met handen 
voetboog of met kolf en bus gewapend waren. Voor het 
stadhuis, dat toen op de Kolbrugge stond, was het tooneel 
van den strijd. Het gevecht was hevig, omdat de beide troepen 
schier dadelijk na de eerste ontmoeting handgemeen waren

622 DE VERRASSING VAN DORDRECEIT 
geworden, en daar op last der regering alle klokken gebeijerd 
werden, het aantal der strijders schier met ieder oogenblik 
aanwies. Het meest wonnen daarbij de verdedigers, en zij 
die zich bij de Cabeljaauwschen aansloten, waren gemakkelijk 
te tellen ; het waren geheime aanhangers der uitgewekene 
partij, die nu van de gelegenheid gebruik maakten, om aan 
hunne politieke gevoelens lucht to geven. Langen tijd scheen 
het dan ook dat de aanslag door heer JAN VAN EGMONT op 
Dordrecht ondernomen, mislukken zou, ofschoon deze zelf 
zoowel als al zijne onderhoorigen een buitengewonen moed 
betoonde; maar eindelijk veranderde de kans geheel en al; 
drie- of vier-honderd voetknechten werden den Cabeljaauwschen 
uit Rotterdam door heer PHILIPS den Bastaart, kapitein 
van die stad, tot hulp gezonden, en hierdoor werd het pleit 
beslist. Wel hidden de Hoekschen zich nog geruimen tijd 
staande, maar toen bun aanvoerder, de burgemeester GILLIS 
ADEIAANSZ. , die op heer JAN was toegeloopen met den uitroep: 
»Manke JAN, wat niaakt gij in mijn stad?" door dezen 
verslagen werd, toen ook de onderschout, die zich dapper van 
zijn pligt gekweten had, gevallen was, toen gaven de burgers 
den mood verloren, ”en liepen om hen te salveren, en de 
vijanden werden de stad meester." 
OTTHO VAN SLINGELAND was naar het huis van den schout 
gesneld, zoodra hij den voet in Dordrecht aan wal gezet had; 
hij had hem aangespoord om to vlugten, gezegd welk een 
haat heer JAN VAN EGMONT hem toedroeg, en hem te kennen 
gegeven welk lot hem boven het hoofd hing; GEERTRDI had 
hem snikkend gebeden om aan den gegeven raad gehoor te 
geven, — maar niets mogt baton; -ADRIAAN JANSZ. was niet 
te bewegen; hij wilde niet van den post wijken, die hem 
was toevertrouwd. Hij wilde zich naar het tooneel van den 
strijd begeven, maar werd spoedig gevangen genomen door 
eenige knechten, welke de heer VAN EGMONT op zijn huis had 
afgestuurd. OTTHO had zich toen verwijderd, na aan zijne 
GEERTRUI beloofd to hebben, dat hij alles zou doen wat in 
zijne magt was om haven vader to redden. 
De Cabeljaauwschen hadden wel twee-honderd poorters gevangen 
genomen, en onder dozen, behalve den schout, ook 
den oud-burgemeester DIRK GOVERTSZ. VAN BEMONT. De beide

IN 1481. 623 
laatsten werden naar den Haag gevoerd , en ondanks de beden 
en tranen van GEERTRUI, die haren vader gevolgd was, ondanks 
al de moeite welke orrno zich gaf om den schout te 
redden, — waren de partijhoofden onverbiddelijk, en beide 
de Dordrechtsche magistraten werden onthoofd. 
SARIS VAN SLINGELAND werd vereerd met het schout-ambt 
van Dordrecht, en onder de negen nieuwe schepenen, welke 
den 28"e' April door Keizer MAXIMILIAAN benoemd werden, 
vinden wij ook OTTHO VAN SLINGELAND genoemd. De omstandigheden 
werkten niet nadeelig op zijn huiselijk geluk. GEERTEUI 
had begrepen, dat OTTHO geene schuld had aan den dood 
haars vaders, dat hij integendeel alles gedaan had om dezen 
te redden ; zij mogt den jongeling nog liefhebben , en een jaar 
na bet gebeurde trad zij met hem in het huwelijk. Dordrecht 
was van beheerschers verwisseld , maar de heerschappij der 
liefde was sterker dan die over staten en steden , en de partijzucht 
was niet bij magte om het geluk van den Cabeljaauwschen 
jonker en van de dochter des Hoeksgezinden schouts te 
verhinderen. Alleen de herinnering aan de verrassing van 
Dordrecht door JAN VAN EGMONT, en hetgeen zij na zich 
sleepte, benevelde dit geluk. 
EEN BRIEF UIT MODENA. 
Wat er van de Midden-Italiaansche Staten zal worden, is 
nog tamelijk onzeker, en het kan nog lang duren eer de zaak 
beslist is. Maar zooveel blijkt toch hoe 'anger hoe meer, dat 
niet ligt de uitgeweken souvereinen dier staten in het rustige 
bezit hunner vroegere slagtoffers hersteld zullen worden. Ook 
is er iets anders, dat uit de houding dier bevolkingen schijnt 
te blijken , van meer gewigt bij het algemeen verspreide denkbeeld 
, waarmede Europa zoo Lang zijn geweten heeft in slaap 
gewiegd, en dat men als om strijd nog steeds blijft herhalen: 
”De Italianen zijn nog niet rijp voor de onafhankelijkheid; zij 
zijn een beter fot nog niet waard." Zeker, de Italianen hebben 
veel geleden, en wee hem die eenmaal aan 't sukkelen is; 
maar thans weten zij wat zij willen en zij zijn ook bereid 
om den weg in te slaan , die daartoe leiden kan.

624 ERN BRIEF UIT MODENA. 

Zoo is ook de toon, die heerscht in een brief onder het opschrift Correspondance d'Italie uit Modena, gedateerd 8 Sept., 
die in de Revue Contemporaine wordt medegedeeld. Wel is 
dat Tijdschrift bekend als sterk behoudend en gouvernementaal, en zal het ook niet ligt iets mededeelen wat de keerzijde van de keizerlijke politick en de Napoleontische plannen 
met Italie doet zien; maar het komt in deze zaak ook overeen met 
andere berigten. Het kan zijn dat de Italianen later weder 
uit den band springen , maar op 't oogenblik gedragen zij zich 
toch met ongekende bezadigdheid. Het is een Franschman, 
die uit Modena o. a. aldus schrijft: 

Te Piasenza , te Parma en hier, heerschen , gelijk bekend 
is, eene verwonderenswaardige bedaardheid. Misschien moet 
men daar niet anders in zien, dan een groot bewijs van slimheid ; maar dat is al veel, en genoeg om hen te weerleggen, 
die aan Italie alle politieke deugden ontzeggen. Moet men 
gelooven aan de volstrekte verdwijning van alle uiterste partijen , of alleen aan eene merkwaardige stilzwijgende overeenstemming, die wel voor het oogenblik als van zelf ontstaan 
is, maar ruim spel voor de toekomst open laat, en hoe ook 
de oplossing van het Italiaansche vraagstuk uitvalle , in bet 
vervolg nieuwe woelingen en verdeeidheden niet uitsluit. Hoe 
het zij, de berigten hebben niets overdreven van de bezadigde 
stemming die hier waargenomen word, en het is onmogelijk, 
om op minder revolutionnaire wijze eene revolutie tot stand 
te brengen. Men maakt bier veel minder leven dan te Milaan. 
Ik hoor geen geschreeuw, ik zie geene illuminaties , geene 
driekleurige vesten , zelfs weinig vanen , en weinig cocardes. 
Men uit zijn gevoelen op de stilst mogelijke manier, men 
plakt een papier op zijne deur met een : Weg met de BouR-
BOSS , weg met den Groothertog1 of: Leve VICTOR EMMANUEL ! 
Daarbij bepalen zich alle manifestaties. Maar zij zijn niet 
minder welgemeend. Het grootste gedeelte der bevolking en 
bijna alle bewoners der steden protesteren krachtig tegen den 
terugkeer hunner vorsten, en alien zeggen dat zij dit protest 
zullen volhonden , zelfs des noods met de wapenen. Mogt men 
de restauratie , de terugvoering der vorsten beproeven , dan 
zou de tegenwoordige rust in een woedenden burgeroorlog veranderen , en de republikeinsche partij, die dood of ten minste 


EEN BRIEF MIT MODENA. 625 
ingeslapen schijnt, zou zonder twijfel spoedig weder opleven. 
Zoo zeide FARINI dan ook voor eenige dagen: »Wanneer men 
de vredelievende manifestatie der hertogdommen ziet, dan zou 
men de partij die de herstelling der souvereinen verlangt, de 
partij der anarchisten kunnen noemen." 
Ofschoon de hertogin van Parma, evenmin als de hertog 
van Modena hersteld zal kunnen worden, zijn toch de gevoelens 
omtrent de souvereinen zelven zeer verschillend. De 
Parmesanen hebben zich over den persoon der hertogin zoo 
zwaar niet te beklagen. Maar zij gevoelen zich gekrenkt door 
de kleinheid van hun land, waardoor het eeuwigdurend van 
souvereinen verandert en in de groote Europesche transacties 
de rol van bakerspeld vervult. Sedert de 16e eeuw heeft het 
tien verschillende vorstenhuizen gehad. Men haakt naar eene 
hoogere bestemming en wil het lot van eenigen grooten staat 
deelen. Bovendien , indien het hertogdom Modena met Toscane 
vereenigd werd, wat zou een hertog van Parma dan 
anders kunnen zijn, dan »hoveling of zamenzweerder"? 
lets geheel anders is het met de Modenezen; zij hebben 
tegen FRANK V persoonlijke en, men moet het erkennen, regtmatige 
grieven. Toen hij vertrok, had hij slechts den tijd 
om zijne particuliere benoodigdheden in to pakken, behalve 
op de greep enkele kostbaarheden uit het museum. Maar men 
had geen tijd om de archiven te vernietigen; slechts enkele 
stukken werden verbrand. En daarmede is eene groote onvoorzigtigheid 
begaan. Het tegenwoordige gouvernement heeft 
ze gevonden en zoo belangrijk geacht, dat het dadelijk besloten 
heeft ze uit te geven. 
De lezing van deze stukken doet ten duidelijkste zien, wat 
absolute autocraatde hertog van Modena was. Een tal van 
merkwaardige, grappige, maar ook treurige staaltjes zouden wij 
er van kunnen mededeelen, hoe hij zijn wil en zijn persoonlijk 
welbehagen boven alle wet en regt stelde. Zijne particuliere 
opinien en fantaisien, in eigenhandig geschreven bevelen medegedeeld, 
regeerden het land, terwijl zelfs een bepaald stelsel, 
behalve een algemeen begrip van reactie en absolutisme, 
moeijelijk to erkennen was. Stelselmatig was misschien alleen 
zijn dompersoorlog tegen den stand der geleerden, wier getal 
hij zooveel mogelijk trachtte to beperken. 'Men behoeft zoo

EEN BRIEF UIT MODENA. 

geleerd niet te wezen , om een goed militair, en een goed 
staatsman te zijn ; zie mijne ministers maar 1" dat was zijne 
telkens wederkeerende uitspraak. Dergelijke lieftalligheden 
schreef hij echter niet zelf, maar liet ze zijne ministers 
schrijven. 

Het meest heeft hij zich echter gecompromitteerd en belagchelijk gemaakt door een ander plan, dat hij het hardnekkigst vasthield, om namelijk Frankrijk te verdeelen. Dat 
was eene idle fixe, die hij van zijn vader FRANS IV had 
overgeerfd. leder wist het, en de echte hovelingen beijverden zich om hem hierin te versterken. Eene brochure: Italie 
en de nuoNAPAurx's , die op bevel van den groothertog moest 
uitgegeven worden maar waartoe geen tijd meer geweest is, 
zoodat alle exemplaren op de groothertogelijke drukkerij gevonden zijn, geeft de middelen aan om dit doel te bereiken. 
Dear hij de hoop moest opgeven , om zijn plan alleen met 
eigen hulpmiddelen to verwezenlijken , is de hertog in die 
brochure bereid om de hulp van eene coalitie in te roepen. 
Hij is niet altijd zoo nederig geweest. 

Na de verschijning van dit dolle boekje, geloof ik niet dat 
de hertog van Modena ooit zijne staten zal kunnen wederzien ; het bespottelijke alleen zou het al onmogelijk maken. 
En Parma schijnt in dit lot van den buurman to moeten 
deelen. Wat moet er dan van deze twee hertogdommen 
worden? Zal men Sardinia ook deze twee »bladen van den 
artisjok" laten opeten ? of zal men met Toscane zamen een 
koninkrijk van Etrnrie vormen? Dat weet men hier evenmin als te Parijs. Ik behoef u niet te zeggen van wie men 
de oplossing van het vraagstuk verwacht. Napoleone, Franmei, men hoort niet anders dan deze woorden op de straat. 
In de oogen van al de Italianen , van het volk tot de regerende hoofden , vermag de Keizer alles: hij kan Europa afbakenen , even als hij het bosch van Boulogne heeft afgebakend. 

GARIBALDI is hier, ik heb hem gezien. Hij zegt ook, even 
als FARINI: »Wat spreekt men van revolutie ? De eenige 
revolutionnairen zijn de verdrukkers, als zij hier willen terugkeeren." Hij is zeer tevreden met den loop der gebeurtenisson. Hij spreekt van den keizer, en van het groote werk der 


EEN BRIEF DIT MODENA. 627 
emaneipatie zoo loyaal en moedig door ALEXANDER II volbragt: 
»De souvereinen," zegt hij, »willen zich zeker met de 
volken verzoenen." GARIBALDI gelijkt volstrekt niet op de 
meeste portretten die er van hem zijn. Hij is eenvoudig in 
kleeding, in zijn spreken en manieren, welwillend en gemeenzaam. 
Wanneer hij ooit de roode en witte pluimen die men 
hem toedicht, gedragen heeft, dan hebben zij een vreemd 
effect moeten maken op dat zachtzinnige en weemoedige hoofd. 
Hij ziet er goedaardig uit en dat is het opmerkelijkst; zijn 
blik is belangwekkend. Hij is niet zeer groot, is twee-envijftig 
jaren, en ziet daar ook wel naar uit; zijn gelaat heeft 
iets afgemats. GARIBALDI staat thans aan het hoofd van de 
troepen van Toscane en de brigades vrijwilligers, die zeer 
gereedelijk in Parma en Modena georganiseerd worden. De 
naam van GARIBALDI heeft stellig de dienstnemingen verdubbeld. 
Er zijn er onder van zestien en vijftien jaren; ik heb 
er een gezien van 14 jaren, die uit Verona des nachts, buiten 
weten van zijne ouders, weggeloopen was, en op weg was 
naar zijn corps. Zijne pakkage was zoo groot als een vuist, 
dat was zijn gansche schat, in een zakdoek geknoopt, en hij 
was zoo gelukkig als een koning! — Wat de vroegere vrijwilligers 
van GARIBALDI betreft, die den afgeloopen veldtogt 
met hem hebben gemaakt, zij zijn thans weder door geheel 
Italiö verspreid. Hun doel is bereikt, de vijand is verjaagd; 
maar zij moeten onder de wapenen blijven , hun engagement 
is voor een jaar. Milaan is dan ook nagenoeg leég van jongelieden 
; want men moet dit althans ter eere van de Lombardische 
jeugd zeggen , dat zij zich dapper gedragen hebben. 
Men is onregtvaardig jegens de Milanezen ; men heeft hun 
verweten , dat zij niets hebben kunnen doen om de Oostenrijkers 
te verdrijven , dan barricades oprigten den dag nadat 
ze al weg waren. Het is waar; maar men heeft daarbij de 
30 duizend vrijwilligers in het leger van GARIBALDI vergeten. 
Alle weerbare jongelieden die vrij waren, zijn daarheen getogen 
, zelfs uit den adel, en dit verdient zooveel te meer lof, 
daar deze sedert langen lijd aan onverschilligheid en lediggang 
gewend was, waarvan de tegenwoordigheid der Oostenrijkers 
de reden of het voorwendsel was. De vrouwen hadden 
een groot aandeel aan deze krijgshaftigheid, zij zonden de

628 EEN BRIEF UIT MODENA. 
jongelieden ten strijde met sjerpen en talismans ; zij waren 
zeer koel jegens diegenen, die bleven. Nu nog kan een jongman 
die zonder geldige reden geen deel aan den veldtogt genomen 
heeft, zeker zijn, dat hij in een salon zeer koeltjes 
ontvangen zal worden. Trouwens , Milaan behoefde zijn 
patriotisme niet meer te bewijzen ; men herinnere zich slechts 
dien optogt van honderd-duizend Milanezen , die zonder opschudding 
de stad verlieten , den dag nadat de stad aan RADETZKY 
was overgegeven , — eene aandoenlijke scene, zoo 
geheel vreemd aan onze gewone gebruiken. Of den burgemeester 
CASATI , die aan de burgers het overbodige silverwerk 
afvroeg om slechts eenige dagen een tegenstand te verlengen 
, dien men wist dat te vergeefs was, — en toch beurde 
hij in een oogenblik meer dan vier millioen (francs). Men 
kon in alle klassen voorbeelden aanhalen van menschen , die 
voor de goede zaak een vierde, derde of zelfs de helft van 
hun vermogen hebben opgeofferd. Wanneer men zulke trekken 
bij een yolk ziet , dan kan men veel van dat yolk verwachten. 
Men is te zeer gewoon , sedert eenigen tijd, om Italie 
als eene illusie te beschouwen , waarvan het eene zekere mode 
is zich als genezen voor te doen. Men heeft het beoordeeld 
naar enkele ellendelingen , die het onteerd hebben. Waarom 
zouden wij het niet zeggen , ik zelf, die dit thans schrijf, heb 
vroeger, , in Frankrijk , in dit algemeene gevoelen gedeeld. 
Maar als men tegenwoordig is bij hetgeen hier voorvalt, dan 
begint men beter over Italia te oordeelen , en men begint te 
denken, dat prins METTERNICH misschien bij tijds gestorven 
is, om niet het dementi van zijne beroemde uitspraak zelf to 
beleven." 
Maar of het schoone Italie hare deugd en hare vreugd 
zal bewaren in het gedrang der groote manners, dat is 
de vraag.

MENGEL WERK. 
REIZEN VAN Dr. IL BARTH IN AFRICA. 
(Vervo19 en slot van 31. 595.) 
Doch keeren wij terug tot de ondervindingen van Dr. Bitirrn, 
die zijne kennis van Timbuctoe niet dan door zware opofferingen 
heeft verkregen. Reeds in den aanvang werd zijn toestand 
naar alien sehijn hopeloos. SSIDI-ALAWATE, een man van 
een zelfzuchtig karakter, maakte gebruik van het toeval dat 
den reiziger voor het oogenblik geheel in zijne magt gegeven 
had, tot de schandelijkste afpersingen, en viel hem bovendien 
lastig met pogingen om hem te bekeeren. De trouwelooze 
Walater troonde hem een aantal gesehenken of voor de grooten 
des lands, maar behield ze, zoo als later bleek, grootendeels 
voor zich zelf. Dit was dubbel nadeelig en gevaarlijk 
, want vooreerst ontvingen zoo de landsvorst in Hamd- 
Allahi en andere aanzienlijken geene of ontoereikende geschenken 
en werden daarom vertoornd op den vreemdeling; 
ten andere werd het overblijfsel der goederen verbruikt, 
dat nog dienen moest voor de lange terugreize. Zeer spoedig 
was het buitendien bekend geworden, dat de vreemdeling een 
Christen was, en er drongen geruchten tot zijne ooren door, 
dat de fanatieke Fulbe besioten hadden om hem te vermoorden. 
Bij dat alles kwam nog, dat de reiziger ten gevolge van de 
buitengewone vochtigheid der lucht en de hevige regenbuijen, 
die juist in de maand September in den omtrek van Timbuctoe 
het ergste zijn, door ernstige aanvallen van koorts gekweld 
werd. 
Op den 2 8ste° Sept. kwam eindelijk de Sheich EL-BAKAY 
in de stad aan en, gelijk reeds vroeger in een brief, gaf hij 
thans mondeling aan Dr. BARTH de vaste verzekering van zijne 
beseherming. Hij zond dadelijk iemand tot hem met het verzoek 
, dat hij onbekommerd wezen zou, daar hij verzekerd kon 
zijn, dat indien de hemel hem gezondheid verleende, niets hem 
zou verhinderen om behouden in zijn vaderland terug te komen; 
MENGELW. 1859. r. XIV. 41

630 DE REIZEN VAN H. BARTH 
hij verlangde zelfs dat BARTH terstond zou bepalen, langs 
welken van de drie wegen — namelijk bf door het gebied der 
Fulbe, bf in eene boot langs de rivier, of ook te land door 
het gebied der Tuareg's — hij wilde terugkeeren. Nu had 
BARTH zich reeds lang daarvan overtuigd, dat noch de gezindheid 
der inboorlingen , voornamelijk van de heerschende 
Fulbe, noch de staat zijner middelen hem zouden veroorloven, 
naar het Westen voort te gaan, om zoo naar Europa terug 
te keeren; en aan den anderen kant bleef hem geen twijfel 
over, of het was van veel meer gewigt den loop des Nigers 
tusschen Timbuctoe en Ssai na to gaan, dan eene reis door 
het Nigerland naar den Senegal te ondernemen. Hij sprak 
daarom dadelijk den bepaalden wensch nit, dat bet hem mogt 
toegestaan worden om over Garho terug to keeren. Maar de 
uitzigten op een gelukkigen terugkeer veranderden reeds in 
het begin van October. De beheerscher van Messina zond 
een troep gewapenden naar Timbuctoe, met het bevel om den 
Christen te verdrijven , en HAMMADI, een neef en mededinger 
van EL-BAKAY, maakte zich deze gelegenheid ten nutte om 
zijn toorn tegen den Sheich bot te vieren. Hij vaardigde eene 
oproeping aan tie inwoners der stad uit, waarin hij ze met 
de krachtigste uitdrukkingen vermaande, om de bevelen des 
Emirs te gehoorzamen en, indien de vreemdeling tegenstand 
mogt bieden, ook zelfs zijn leven niet to sparen. EL-BAKAY 
liet zich hierdoor wel niet aan het wankelen brengen, maar, 
woedend over dit hem beleedigende gedrag, stond hij niet toe, 
dat de reiziger thans Timbuctoe zou verlaten, maar hij nam 
zelf eene dreigende houding tegenover de Fulbe aan; hij betrok 
eene legerplaats buiten de stad en stelde zich in verbinding 
met den Tuareg-stam der Tademekket's. 
De verandering van lucht en de meerdere beweging in 
de legerplaats oefenden op BARTH'S gezondheid een zeer weldadigen 
invloed uit, terwijl hem ook de afwisseling van tooneelen 
afleiding verschafte. »Het leger hood voornamelijk des 
morgens een levendig gezigt aan. De beide groote katoenen 
tenten van den Sheich, met geruit zwart en wit doek overdekt, 
met wollen voorhangsels van verschillende kleuren aan 
de zijden , waren dan half geopend, om de morgenlucht vrijen 
toegang to verleenen; op de helling der zandheuvels, met 
karneelen, runderen en geiten gestoffeerd , zag men de kleine

IN AFRICA. 631 

lederen tenten in schilderachtige groepen. De gansche natuur 
was ontwaakt en vol leven; in de boomen scholen talrijke zwermen witte duiven. Des avonds zag men weer het vee van de 
weide terugkeeren, ezels, door slaven geleid, water aanbrengen , en de vrome leerlingen van den Sheich verzameld op de 
eenvoudige, met eene doornhaag omringde pleats des gebeds, 
om door de melodische stem van hun leeraar geleid, hun gebed te doen. Hoewel de Sheich zich op den dag meestal in 
de tent plagt op te houden , verzuimde hij toch nooit deze 
avond-godsdienstoefening bij te wonen. Om dezen tijd werd 
door de bekwaamsten zijner leerlingen uit den Koran gezongen; 
dit duurde vaak voort tot laat in den nacht en droeg veel bij 
tot verlevendiging van het geheel , terwijl eene echo deze 
schoone verzen in hun welluidenden toon van de omliggende 
zandheuvelen weerkaatste. Menigmaal ook warden levendige 
gesprekken gevoerd, waartoe zich op het open veld talrijke 
groepen rondom het vuur verzamelden." Gedurende dit leven 
was het inzonderheid, dat mum( de vertrouwelijkste betrekkingen aanknoopte met zijn nieuwen beschermer. Hij leerde 
hem weldra hoog schatten om zijn beminnenswaardig, eerlijk 
karakter en ale een in zijne soort beschaafd en verstandig 
man, wien alleen zelfstandigheid en energie ontbraken ; aan den 
anderen kant verwierf hij ook spoedig de achting van den 
Sheich, vooral door zijne hoogere ontwikkeling en zijne kennis 

van de godsdienstige stellingen zoowel van den Islam als van 
het Christendom ; want dikwijls werd het gesprek op het onderscheid dezer beide godsdiensten gebragt, en altijd gelukte 
het den Christen door zijne meerdere kennis de tegenstanders 
tot zwijgen te brengen, 

EL-BAKA.Y zoowel als zijn beschermeling vertoefden echter 
steeds maar weinige dagen in het kamp en woonden in den 
tusschentijd weer in Timbuctoe ; ja , de Sheich vertrouwde 
zoo zeer op zijn aanzien, dat hij herhaalde malen met den 
vreemdeling door de straten der stad reed en zelfs een uitstapje naar Kabara met hem ondernam , waar in October reeds 
al het lage land onder water stond. Maar omstreeks het 
einde van November kwam er in BARTH'S toestand eene ernstige 
crisis. Van de eene zijde kwam er een berigt aan, dat eene 
afdeeling der Berabisch, een stem waartoe de moordenaars 
van den majoor LAING (eon Engelschman , die vroeger hier 

41 


632 DE REIZEN VAN Dr. II. BARTH 
gereisd had) behoorden , zich onder eede verbonden hadden 
om den Christen te dooden ; en door AHMEDU-BEN-AHMEDII, 
den vorst van Messina, werden herhaalde bevelen gegeven 
zoowel aan de bestuurders der stad als aan EL-BAKAY, om 
hem uit te leveren ; ja de geheele gemeente werd met harde 
straffen bedreigd , indien hij niet gevangen genomen of althans 
z66 bewaakt werd, dat 't hem onmogelijk zou zijn te 
vlugten. Op den 1"" December kwam zelfs een troep gewapende 
ruiters tegen het kamp aanrukken , maar de standvestige, 
dreigende handing van BARTH'S vrienden deed hen 
terngkeeren. De geheele stad verkeerde wegens deze voorvallen 
in groote spanning en, alsof een ernstige oorlog op 
handen was, probeerden al de inwoners hunne vuurwapenen. 
Overal hoorde men schieten. In deze omstandigheden riep 
BL-BAKAY een hoofdman der Tademekket's , AuAn genoemd, met 
100 ruiters to hulp en kwartierde ze in de nabijheid van 
zijne woning in ; ook betrok hij zelf wear een kamp op eenigzing 
grooteren afstand van de stad, digt aan de overstrooming 
, waar de omtrek zeer fraai en met boomen versierd 
was. Zelfs eene deputatie van de aanzienlijkste inwoners van 
Timbuctoe , die, hevige gevechten vreezende, met de bede in 
het kamp kwamen , dat de vreemdeling niet meer in de stad 
zou terugkomen , deed den Sheich niet van gezindheid veranderen 
; integendeel, hij reed den volgenden deg, 's avonds 
vd6r het geboortefeest van den profeet , openlijk met zijn beschermeling 
de stad binnen. BARTH poogde intusschen de 
hoofdlieden der Tuareg's door geschenken voor zich in te 
nemen , en verkreeg van hen ook een zeer gunstig gesteld 
veiligheidsgeschrift voor iederen Engelschman , die dit land 
zou bezoeken. 
Eindelijk den 19den Dec. had er eene gunstige wending pleats. 
Weinige dagen vroeger toch was eene Kafla aangekomen van 
de Berabisch en daaronder ALI , de zoon van den ouden 
Sheich AHMED, die den majoor LAING vermoord had. Au 
zoowel als zijne gezellen openbaarden hunne vijandige gezindheid 
tegen Dr. BARTH bij menige gelegenheid ; doch door eene 
wonderbare beschikking der Voorzienigheid werd ALI plotseling 
door eene ziekte aangetast en stierf des morgens van 
den 19den Dec. Zijn dood maakte een buitengewonen indruk 
op de menschen , daar het een algemeen bekend felt was, dat

IN AFRICA. G33 
ALI' S 'trader den Christen had vermoord , die vroeger deze stad 
bezocht had; en de indruk trof des te dieper, dewiji men algemeen 
geloofde, dat BARTH een zoon was van den majoor 
LANG. Door eene geheel natuurlijke gevolgtrekking kwam 
men alzoo tot het geloof, dat er een bovennatuurlijk verband 
moest bestaan tusschen den dood van dezen man te dezer 
plaatse en den door zijn vader gepleegden moord. De medgezellen 
van ALI kwamen in plegtigen optogt tot EL-BAKAY, om 
hem vergiffenis te smeeken voor hunne oneerbiedigheid en om 
zijn zegen te bidden ; ja de oude AHMED zelf zond kort daarop 
de boodschap, dat hij de afreis des Christens op geenerlei 
wijze zou verhinderen , maar integendeel geen inniger wensch 
koesterde , dan dat hij in veiligheid zijn vaderland bereiken 
mogt. 
Ondanks dit gunstige voorval zou het nog drie voile meanden 
duren , eer Dr. BARTH Timbuctoe voor altijd verliet. ELBAKAY 
had zeker de beste oogmerken; maar even als de 
meesten zijner landgenooten had hij geen begrip van de waarde 
des tijds; eene maand gold hem evenveel als een dag. Het 
was zijn wensch om zelf zijn beschermeling door het gebied 
der ongeregelde Tuareg's langs den Niger terug te voeren, maar 
hij kon gedurig nog niet besluiten tot de afreis. Eerst verwachtte 
hij zijn broeder SSIDI-MOHAMMED, den beheerscher van 
Asauad , dien hij in zijne pleats te Timbuctoe wilde laten; 
toen deze aangekomen was, moest hij de bevalling zijner 
vrouw afwachten , die eon grooten invloed op hem uitoefende, 
eindelijk nadat ook deze zaak voorspoedig afgeloopen was, 
hoopte hij van dag tot dag op de aankomst van den hoofdman 
der Auelimmiden , den magtigsten Tuareg-stam aan den 
Midden-Niger, wiens bijstand hij wenschte to verkrijgen tegen 
de Fulbe. Deze hoofdman , ALKIITTABII werd echter door oproerige 
bewegingen in eenige afdeelingen van zijn stain teruggehouden 
en zoo verliep de eene week na de andere, ja maand 
bij maand, zonder dat er eenige verandering kwam in den 
toestand des reizigers. Intusschen drongen de Fulbe steeds 
heftiger op zijne verwijdering aan, en daar hun invloed in de 
stad en zelfs onder de bloedverwanten van EL-BAKAY aanmerkelijk 
, zoo voerde MIDI-MOHAMMED, die 't niet volkomen 
eens was met de politiek zijns broeders ben een openbaron 
strijd wilde voorkomen , den benarden vreemdeling,

634 DE REIZEN VAN Dr. II. BARTH 
onsehuldige oorzaak van zooveel beweging , eindelijk , den 
17dea Maart 1854, uit Timbuctoe naar het kamp, om hem 
vandaar zijne terugreis te laten aanvaarden. 
De tenten stonden thans nabij de rivier, die tegen het einde 
van Januarij zijn hoogste peil bereikt had en nu talrijke 
stroomen ver tusschen de zandheuvels door uitzond. Daar 
de Nijl en evenzoo de Benue en het beneden-gedeelte van den 
Niger in Augustus en September den hoogsten stand hebben, 
zoo moet het uiterst vreemd schijnen , dat de Niger bij Timbuctoe 
eerst in 't laatst van Januarij dien stand bereikt en 
niet v6Or Februarij begint te dalen. Dr. BARTH verklaart dit 
verschijnsel zoo, dat in het gebied der Wangaraua , waar de 
rivier ontspringt, nog in October regen valt, gelijk in de landstreken 
achter de kusten van Sierra-Leone en Kaap Palmas, 
en dat de vloed door de vele kronkelingen en de menigte 
meren en poelen die hij voedt, eerst maanden later te Timbuctoe 
komt. Diezelfde vloed bereikt eerst in Maart het 
laagste gedeelte van den Niger, want bij Idda begon, volgens 
de waarneming van LAIRD, de rivier eerst den 22s1e° Maart 
te stijgen, ofschoon gedurende de geheele maand Maart volstrekt 
geen regen valt in het binnenland. 
Door de staatkundige onlusten opgehouden, stelde EL-BAKAIC 
de afreis uit tot den 19den April, zoodat op dien dag de zwaar 
beproefde reiziger, maand na zijne aankomst in Timbuctoe, 
de aangename bewustheid gevoelde van de eerste schreden 
naar het vaderland te doen ; doch niet verre waren zij nog 
gevorderd , toen de Sheich zich gedwongen achtte, om nog eenmaal 
naar Timbuctoe terug te gaan , ten einde sommige bedenkelijke, 
voor hem gevaarlijke twisten tusschen de onderscheidene 
afdeelingen der Auelimmiden te beslechten; en Dr. 
BARTH moest andermaal tot den 17dea Mei aan de moerassige 
oevers van den Niger wachten , eer de reis voor goed een 
aanvang nam. Hoe gaarne ware hij alleen gegaan , om zijn 
ongeduld to bevredigen , maar zijne vrienden vreesden voor 
zijn leven en lieten dit niet toe ; het was naauwelijks denkbaar, 
dat hij ongedeerd door het gebied der roofzieke Tuareg's 
sou komen ; vooral omdat /limo PARR, de eenige Europeaan 
die dit gedeelte van den Niger bezocht on bevaren had (1805), 
nog in de herinnering leefde, en zijne gewoonte, om ieder 
neer to schieten , die in eenigzins dreigende houding tot hem

IN AFRICA. 635 
naderde, bij de inboorlingen de meening had doen ontstaan, 
dat een Europeaan niet veel beter was dan een wild dier. 
MINGO PARK, die zich waarschijnlijk door buitengewone 
ontmoetingen tot zulk een gedrag had laten verleiden , heeft 
met zijn leven daarvoor geboet ; van zijne papieren is niets 
aan het licht gekomen. Derhalve is BARTH'S opneming en 
beschrijving van de rivier tusschen Timbuctoe en Ssai, voor 
de geographie een der belangrijkste gedeelten van zijn werk. 
Dr. A. PETERMANN heeft van deze afdeeling des Nigers, volgens 
de opmetingen en schetsen van BARTH, eene fraaije kaart 
geteekend , waarop de stroom eene geheel andere rigting heeft 
dan op alle vroegere kaarten. Hij bereikt zijn noordelijkste 
punt eerst 30 Duitsche mijlen ten oosten van Timbuctoe, wendt 
zich onder den meridiaan van Greenwich in een scherpen hoek 
naar het zuid-zuid-oosten, en houdt deze rigting met slechts 
geringe afwijkingen tot aan Ssai. Tusschen deze stad en de 
rotsketen boven Bussa , tot waartoe de gebroeders LANDER 
(1830) den Niger opvoeren, blijft nog eene streek van 40 a, 50 
mijlen ter navorsching over. De rivier heeft in den middensten 
loop drie merkwaardige eigenaardigheden. Vooreerst 
vormt zij niet de zuidelijke begrenzing der woestijn, zooals 
men tot hiertoe geloofde , maar loopt verre voort in de woestenij, 
wier zandheuvels tot aan Garho, de voormalige hoofdstad 
van het Sonrhay-rijk , gevonden worden ; van daar dat hare 
groene, door schoone boomen beschaduwde oevers een zoo scherp 
contrast maken met den omtrek. Verder heeft zij niet eene 
regelmatige bedding, maar stort zich bij hoog water, in talrijke 
door eilanden en landtongen afgescheiden armen uit, die 
vaak diep in de woestijn doordringen en een wonderbaar 
zamengesteld net van beken vormen ; de ondiepe armen zijn 
meestal geheel begroeid met voedzaam , hoog gras en laten na 
het afloopen des waters welige 'weilanden achter. Op onderscheidene 
plaatsen , eindelijk , zooals .voornamelijk kort voor 
haren bogt naar het zuiden, loopen rotsketens door de rivier, die 
haar aanmerkelijk vernaauwen en hevige stroomingen veroorzaken. 
In hoeverre dit laatste hinderlijk voor de scheepvaart 
zij, kan men van to voren niet bepalen; de inwoners gebruiken 
hunne vaartuigen alleen in de nabijheid der dorpen. Langs 
deze gansche uitgestrektheid van den Niger zijn slechts enkele 
kleine steden en dorpen, daar de Tuareg's ook bier onder

636 DE REIZEli VAN D. A. BARTH 
geheel veranderde uitwendige betrekkingen de voorkeur geven 
aan het zwervende leven in eene legerplaats, en de Sonrhaybevolking 
zeer schaarsch en verstrooid is. De meest belangrijke 
plaats nog is Garbo of Gogo, het uit omstreeks 300 gevlochten 
hutten bestaande overblijfsel der eens zoo magtige 
hoofdstad, die een omtrek had van zes Engelsche mijlen. Gelijk 
hear politick gewigt en hear handel, die in den aanvang 
der 16° eeuw door het karavanen-verkeer met Egypte een 
treffend beeld moet opgeleverd hebben van bet verkeer tusschen 
magtige volken, zoo zijn ook hare gebouwen door den 
tijd vergaan. Uit de digte massa ssiwak-struiken, met welke 
de bodem der voormalige stad bedekt is, verheft zieh nog 
maar e4n toren van de beroemde moskee, in welke de groote 
Amu. begraven ligt, als een gedenkteeken van de vroegere 
magt. ,Thans is de plaats ledig, woest en half verlaten. Ik 
was diep getroffen door het schouwspel van den wonderbaren 
en geheimzinnigen stroom der volken in dit eerst half ontsloten 
werelddeel , die elkander als golven onophoudelijk opvolgen 
en verdringen, zonder naauwelijks een spoor van bun bestaan 
achter te laten , en zonder, naar het schijnt, eenige vordering 
te maken in het maatschappelijke leven. Eerst was er het rijk 
Ghanata in het westen, groot en magtig, — het werd versionden 
door Melle; maar dat was een vooruitgang, Melle organiseerde 
, schiep nieuwe regeringsvormen en stichtte een rijk 
op stevige grondslagen ; toen kwam Sonrhay op en bezat weldra 
nationale kracht genoeg, om zich niet alleen onafhankelijk 
te maken van Melle, maar ook veroverend tegen dat rijk op 
te treden ; toen het zijn hoogsten bloei had bereikt , scheen 
het eene magtige, grootsche heerschappij , maar het ging te 
niet door inwendig verval en werd de gemakkelijke prooi van 
een vreemden veroveraar. Zoo was het nationale leven langs 
den loop des Nigers geheel verdwenen en weldra volgden de 
Berberhorden met hunne verwoestingen , de scharen der Fulbe 
en andere stammen. Is de levenskracbt dezer volken reeds 
uitgeput, of is bier nog eene frissche kiem te vinden voor 
nieuwe scheppingen en nieuwe rijken ? De grootste kracht 
ligt bier tbans blijkbaar in den stam der Mossi, maar in 
hoever deze vatbaar zijn voor ontwikkeling, heb ik geene 
gelegenheid gehad te onderzoeken.1' 
Gogo werd ook voor den reiziger zelf merkwaardig, want

IN AFRICA. 637 
bier moest hij zich scheiden van zijn edelen beschermer, die 
niet langer van zijn vaderland verwijderd blijven hon. De 
beide mannen hadden weerkeerig elkander leeren hoogschatten , 
en voor beiden werd het afscheid moeijelijk ; het was toch 
hoogst onwaarschijnlijk dat zij elkander ooit zouden wederzien. 
EL-BAKAY zorgde in ieder opzigt voor de uitrusting 
van zijn vriend, en gaf hem eenigen van zijne leerlingen als 
geleiders meé tot Sokoto. Zoo verliet Dr. BARTH den 9den 
Julij 1854 Gogo, nadat hij kort to voren van ALKIITTABII, het 
opperhoofd der Auelimmiden , nog een vrijbrief voor Engelsche 
reizigers en kooplieden , die zijn gebied zouden betreden, 
ontvangen had ; en no ging hij langs den westelijken of regteroever 
des Nigers naar Ssai, terwijl bij tot aan Gogo steeds op 
den linker-oever gebleven was. Na een kort oponthoud bij 
de stad Sinder, die, op een eiland in de rivier gelegen, belangrijk 
is wegens haren uitgebreiden korenhandel , kwam hij 
den 29.ten Julij in Ssai aan, waar hij, weer dan een jaar geleden 
, voor bet eerst den Niger overgevaren was. 
Van Ssai over Gando, Sokoto, Wurno en Kano naar Kukaua 
volgde Dr. BARTH met geringe afwijkingen dezelfde route, 
die hij deels bij zijne laatste groote reis in omgekeerde rigting 
, deels in 't jaar 1851, kort nadat hij Sudan bereikt had, 
had ingeslagen. Waren derhalve de landschappen , door welke 
zijn weg hem thans voerde, voor hem niet nieuw, toch hadden zij 
een geheel ander voorkomen , daar de planten in den regentijd 
welig opgeschoten waren en alle vroegere dorre plaatsen bedekten. 
De Adansoniae prijkten in den vollen bladerendos, 
de dadelpalmen waren zwaar van vruchten en de dikke stengels 
van het negerkoren, waarme6 de meeste velden bebouwd 
waren, verhieven zich tot eene hoogte van 15, 20, ja zelfs 
28 voet. Te midden van dezen overvloed verkeerden echter 
de inwoners van de provincie Kebbi in komniervollen toestand, 
daar zij bij den onlangs pleats gehad hebbenden bloedigen opstand 
der Dendi veel hadden geleden ; en 't viel den reiziger 
moeijelijk, om zich de noodzakelijkste levensmiddelen to verschaffen. 
Daarbij veroorzaakten de regenvlagen , die voornamelijk 
in Gando zeer hevig waren, waar men jaarlijks gemiddeld 
92 regendagen telt en ongeveer 60 duim water valt , groot 
ongemak, en tallooze zwermen muggen ontroofden den vermoeiden 
zwerver de nachtrust. Het duurde ook niet lang of BARER

638 DE REIZEN VAN Dr. B. BARTH 
ondervond de gevolgen der ongezonde levenswijze en der to 
groote vermoeijenissen: kort voor zijne aankomst in Wurno 
werd hij ziek aan dysenterie en van den 29s" Aug. tot den 
22"en Sept. lag hij in de stad op het ziekbed. Aileen door zich te 
onderwerpen aan de strengste di6et, daar hij niets enders dan 
gestampte rijst met dikke melk en zaadkorrels van de Mimosa 
lOotica gebruikte , gelukte het hem na veel lijden zijne ziekte 
te overwinnen. Tot zijn geluk werd hij in Wurno, gelijk 
algemeen in de oostelijke Fellata-rjjken , door de magthebhers 
zoowel als door burgers, vriendelijk ontvangen en behandeld 
; ofschoon bet na de gebeurtenissen in Timbuctoe 
naauwelijks vreemd zou geacht kunnen worden , indien men 
hem den doortogt geweigerd of zelfs hem aangehouden en aan 
HAMD-ALLAHI overgeleverd had. Doch juist integendeel toonden 
de Fulbe van Gando en Sokoto openlijk hunne blijdschap over 
het mislukken der aanslagen van hunne stam- en geloofsgenooten 
in Messina tegen den Christelijken vreemdeling. In 
Wurno ontving BARTH ook het eerste berigt van de aankomst 
van Dr. voolm in Kukaua, echter zeer onbepaald , door eene 
vrijgelaten slavin uit Constantinopel, welke zich van Tripoli 
of bij VOGEL'S karavaan had gevoegd. 
Den 5den Oct. was hij genoegzaam hersteld om de reis voort 
te zetten ; in geforceerde marschen en zonder ongeval trok hij 
weder door de wildernissen ten oosten van Wurno, en kwam 
den 17den Oct. in Kano aan, wear hij eindelijk nieuwe hulpmiddelen 
en reisbehoeften hoopte te vin den , want de zijnen 
waren uitgeput. Hoezeer echter werd hij teleurgesteld! Niet 
het minste was hier aangekomen. Nog bleef hem de hoop over, 
dat hij misschien de in Sinder achtergebleven kist met staalwaren 
en 400 dollars in bezit zou kunnen krijgen. Hij zond 
dus zijn trouwen dienaar MOHAMMED derwaarts , maar hoe 
groot was zijne verlegenheid , toen ook deze met 'age handen 
terugkwam. De agent des viziers van Bornu, aan wien het 
goad was toevertrouwd, had in de revolutie van 1853 zijn 
loven verloren en de kist was verdwenen. Zoo werd ook bet 
tweede verblijf van BARTH in Kano uiterst pijnlijk. Hij had 
eene menigte schulden te betalen in deze stad, en wel in de 
eerste pleats het aan zijne bedienden toekomende loon, die 
voor de geheele reis van Kukaua near Timbuctoe en terug 
nog niets ontvangen hadden ; zijne lastdieren leden aan eene

IN AFRICA. 639 
besmettelijke ziekte, hij zelf werd gekweld door aanvallen van 
koorts, daar Kano eene der ongezondste plaatsen in geheel 
Sudan is, en daarbij kwam nog, dat hij ook geene brieven 
uit het vaderland hier vond, naar welke hij reeds zoo lang 
had verlangd. Hij wist niet dat men het gerucht van zijn 
dood uitgestrooid had, om zich meester te maken van zijne 
goederen , en dat dit gerucht zoowel bij Dr. VOGEL als algemeen 
in Europa geloof vond. 
Even toevallig als de reiziger in Wurno de tijding vernomen 
had van Dr. VOGEL'S aankomst in Kukaua , kreeg hij in 
Kano het eerste berigt van de Engelsche stoomboot-expeditie 
naar de Benue ; want de brieven, die hem daarmee bekend 
moesten maken, waren in Kano blijven liggen en hij verkreeg 
ze eerst bij zijne aankomst in die stad op 't einde van December. 
Daar de expeditie reeds teruggekeerd was, kon hem de kennis 
daarvan tot niets meer dienen. Daarentegen was het voor hem 
van veel gewigt, thans bepaald te vernenaen , dat de revolutie 
in Bornu, die zijn vriend HADJ—BESCHIR het leven gekost had, 
was geeindigd en dat Sheich OMAR weer op den troon was 
gekomen. Eindelijk gelukte het hem ook, ofschoon tegen 100 procent 
rente, om eenig geld op te nemen , en zoo kon hij den 21.'te' 
Nov. zijne reis voortzetten. Kort voor Surrikulo, waar zijn 
weg door een woest bosch leidde, moest hem den l'ten Dec. 
eene geheel onverwachte, verblijdende ontmoeting overkomen, 
die wij met zijne eigen woorden willen verhalen: 
»Door den trouwen MOHAMMED vergezeld, was ik den trein 
ongeveer drie mijlen vooruit gereden, toen ik een persoon van 
een uiterst vreemd voorkomen tot mij zag naderen ; het was 
een jonge man, wiens bijzonder blanke, mij sneeuwwit toeschijnende 
gelaatskleur bij den eersten blik toonde, dat zijne 
kleeding, eene toba gelijk ik zelf droeg, en de met vele plooijen 
om zijne roode muts gewonden witte tulband , niet zijne gewone 
dragt was. Toen herkende ik in ddn zijner rijdende 
zwarte medgezellen mijn dienaar MADI, dien ik bij mijn vertrek 
van Kukaua als opzigter in mijn huis achtergelaten had; 
en zoodra hij mij zag, maakte hij aan zijn blanken reisgenoot 
bekend, wie ik was; terstond snelde de heer VOGEL (want hij 
was het) vooruit, en in de grootste verrassing riepen wij 
elkander van het paard of een hartelijk welkom toe. 1k zelf 
had inderdaad zelfs in de verte niet vermoed, dat ik hem zou

C 40 DE REIZEN VAN Dr. II. BARTH 
'runner, ontmoeten , en hij had eerst kort to voren berigt ontvangen 
, dat ik nog in leven en gelukkig uit het wester' teruggekeerd 
was. Uit Kano had ik hem een brief geschreven, en 
dien had hij onderweg ontvangen ; maar om het arabische 
adres , dat ik voor meer zekere bezorging op den omslag gezet 
had, had hij gemeend dat het een brief van den een of anderen 
Arabier was, en hem daarom ongeopend bij zich gestoken, 
totdat hij iemand zou aantreffen , die hem kon voorlezen. Het 
was een uiterst verblijdend, verrassend voorval. Te midden 
van het onherbergzame wood stegen wij of en zetten ons 
neder. Intusschen kwamen ook mijne kameelen aan en mijne 
lieden waren zeer verbaasd , mij hier in gezelschap van een 
blanken landsman te vinden. Ik haalde een kleinen knapzak 
to voorschijn , wij lieten koffij voor ons zetten en waren geheel 
te huis. Sedert meer dan twee jaren had ik geen Duitsch, 
ja zelfs geen Europeesch woord gehoord , en het was mij een 
oneindig genot, in de vaderlandsche taal weder eens een gesprek 
te voeren. Doch dat gesprek wendde zich weldra tot 
zaken , die niet zoo heel verblijdend waren. Zoo hoorde ik 
tot mijne ontzetting van Dr. VOGEL , dat in Kukaua Beene 
hulpmiddelen voorhanden waren, en dat ook 't geen hij zelf 
magebragt had, verbruikt was. De usurpateur ABD- E-BAIIMAN , 
zeide hij, had hem zeer slecht behandeld en de door mij in 
Sinder achtergelaten goederen in bezit genomen. Hij deelde 
mij ook naede , dat hij zelf op weg naar Sinder was, deels om 
te zien of daar misschien nieuwe middelen aangekomen waren, 
deels om door naauwkeurige astronomische waarnenaing de 
ligging dier stad te bepalen en dos aan mijn arbeid een vasten 
grondslag te geven. Het berigt van 't gebrek aan geldmiddelen 
was mij naauwelijks zoo onaangenaam als de mededeeling 
dat hij niet eene enkele flesch wijn bezat. Ik had toen 
toch gedurende meer dan drie jaren geen enkelen druppel opwekkend 
vocht gebruikt , behalve koffij, en voelde , daar ik 
door herhaalde koortsen en dysenterie zeer geleden had, een 
onwdrstaanbaar verlangen naar het versterkende druivensap, 
waarvan ik de weldadige working door vroegere ervaring had 
leeren kennen. Zoo had ik mij op mijne vroegere reizen door 
Klein-Azi6 in de moerassen van Lycid eene zware koorts 
op den hals gehaald , en spoedig kreeg ik mijne krachten weder 
,door het genot van goeden , Franschen wijn. Het deed mij zeer

IN AFRICA. 611 
leed, dat de heer voGm. het gerucht van mijn dood zoo dadelijk 
geloofd had, zonder eerst genoegzame onderzoekingen to 
doen ; doch daar hij eerst kort geleden in dit land gekomen 
was en met de taal onbekend, begreep ik wel, dat hij geen 
middel had gehad om de waarheid of onwaarheid van dat gerucht 
uit te vorschen. Bij deze weinig verblijdende berigten 
kon mij de mededeeling van Dr. VOGEL, dat in Kukaua ddpéches 
voor mij lagen, niet veel troost geven, daar toch de tijding 
die zij bevatten, namelijk omtrent de expeditie naar de Benue, 
mij thans volkomen nutteloos was. Hij zelf had het oogmerk 
gehad, om zich in bet binnenland bij die expeditie aan te sluiten 
, en dat was het eenige doel geweest , zeide hij mij, van 
zijne reis naar Mandara ; hij had zich namelijk laten misleiden 
door de verkeerde meening mijner vrienden in Europa, 
dat ik over Mandara naar Adamaua zou gegaan zijn ; eerst 
in Mora, de hoofdstad of liever, bij den sterken voortgang 
der Fulbe, het eenige nog zelfstandige punt in dat landje, had 
hij zijne dwaling ontdekt, maar, helaas, te laat, en zijne poging, 
om zijne dwaling door een togt naar Udje te herstellen, was 
vruchteloos gebleven , daar de val van den overweldiger ABDE-
RAHMAN en de herstelling van diens broeder OMAR hem had 
gedwongen , om naar Kukaua terug te keeren. I3ij verhaalde mij 
ook , dat de vorst van Mandara, waarschijnlijk aangespoord 
door ABD-E-RAHMAN, hem uiterst slecht behandeld en zelfs met 
den dood bedreigd had. 
»Zoo liep ons onderhoud over verledene en toekomende dingen, 
en het uitzigt van zijne zijde op gunstigere resultaten 
scheen toenmaals verbeterd te zijn. Intusschen kwamen de 
overige medeleden aan der karavaan , waarmede Dr. VOGEL 
reisde. Zij hadden mijne lieden ontmoet, en waren buiten 
zich zelven , toen zij ons beiden bier in het woud zoo rustig 
bij elkaar zagen zitten , terwijl de geheele omtrek door vijanden 
bedreigd werd. Deze Arabische kooplieden in Sudan zijn 
meestal lafaards, en ik vernam van mijn landsman, dat hij 
een groot aantal van ben gevonden bad in Borsari, wear zij 
bevreesd waren voor een kleinen troop straatroovers , en dat 
zij eerst nadat hij zich met zijne geleiders bij hen gevoegd 
had, gewaagd hadden verder te reizen." Na een onderhoud 
van twee uren moesten de reizigers van elkiar scheiden ; Dr. 
VOGEL zette zijn weg voort naar Sinder en Dr. BARTH ver

642 DE R1IZEN VAN Dr. II. BARTH 
volgde zijne reis naar Kukaua, wear hij den 11 de° Dec. 1854 
aankwam. Hij vond dear in zijn oud kwartier, , het zoogenaamde 
Engelsche huis , den korporaal CHURCH en den soldaat 
MACGUIRE, die in gezelschap van Dr. VOGEL uit Engeland afgezonden 
waren, om hem bijstand te bieden. 
Het eerste gedeelte van dit laatste verblijf onzes reizigers 
te Kukaua verliep in 't algemeen op aangename wijze, vooral 
nadat zijn landgenoot den 299Yea Dec. van Sinder teruggekeerd 
was. Omtrent drie weken lang genoten de beide Duitschers 
in het vreemde land een vriendschappelijk , hartelijk zamenzijn 
, vertelden elkander hunne lotgevallen, bespraken de nieuwe 
ondernemingen van Dr. voGEL en werkten ijverig aan de 
voorbereidselen voor zijn togt naar Jakoba. Doch ook deze 
korte tijd was niet vrij van onaangenaamheden. Dear de 
Sheich weigerde de waarde der gestolen zaken te vergoeden, 
bevonden de reizigers zich bijna geheel ontbloot van hulpmiddelen, 
waardoor zij natuurlijk in menige verlegenheid kwamen. 
Erger dan dit was echter dat tussehen Dr. VOGEL en zijne 
geleiders onaangename twisten ontstonden, die een bijeenblijven 
en weèrkeerig ondersteunen onmogelijk maakten. De beide 
Engelsche krijgslieden zagen zich teleurgesteld , zij vonden niet 
wat zij verwacht hadden en natuurlijk werden zij niet tegen 
de moeijelijkheden en gevaren der reis gesterkt door geestdrift 
voor de zaak, gelijk Dr. VOGEL, terwijl deze misschien in dit 
opzigt wat veel van hen verlangde. Op BARTH'g toespraak liet 
echter MACGUIRE zich bewegen om zijn meester te volgen , wat 
den korporaal CHURCH betrof, achtte men het best, hem dadelijk 
met BARTH te laten terugreizen. Nadat VOGEL den 20sten Jan. 
1855 naar Jakoba vertrokken was, hoopte BARTH ook spoedig 
het overige van zijne reis te kunnen volbrengen ; maar het 
moest nog drie maanden duren, eer zijn wensch vervuld werd. 
Ondanks al zijne moeite gelukte 't hem niet, het geld van 
Sheich OMAR te krijgen , en deze wilde hem ook niet met ongenoegen 
laten vertrekken ; hij was zich namelijk wel bewust, 
dat eene verbindtenis met Europeanen eerst dan kon bestaan, 
indien dezen een zekeren waarborg voor de veiligheid van hun 
eigendom verkregen ; maar toch had hij geene energie genoeg, 
om zich boven de intrigues zijner hovelingen te verheffen en 
de waarde van het gestolene te vergoeden. Eerst toen de gezondheidstoestand 
van den reiziger door de lenge rust in de

IN AFRICA. 643 
ongezonde stad zoo verergerd was, dat de inboorlingen voor 
zijn Leven moesten vreezen, kwamen de onderhandelingen tot 
een einde ; de Sheich betaalde 400 dollars en Dr. BARTH ving 
den 10de. Mei , nadat hij eerst nog de gewigtige tijding van 
de gelukkige aankomst zijns landgenoots in Jakoba had ontvangen 
, de reis naar Tripoli aan. 
Dit laatste gedeelte van zijne reizen in Africa heeft Dr. BARTH 
in zijn werk veel korter behandeld , dan de vorige ; vooreerst 
volgde hij thans den gewonen , reeds meermalen door Europeanen 
beschreven weg over Bilma in het Tebu-land ; ten 
andere was hij ook, door de toenmalige onveiligheid van den 
weg buiten staat , om zijne route zoo naauwkeurig te schetsen 
, als hij het tot hiertoe bijna altijd had gedaan. Behalve 
de Tuareg's uit Alakkos , die altijd gereed zijn om zwakke 
reisgezelschappen op den weg naar Bilma te overvallen, lagen 
thans ook de Efade daar op den loer, die roovers, met welke 
de expeditie aan de noordelijke grenzen van Air kennis gemaakt 
had; deze maakten zich gereed tot een rooftogt in Tibesti. 
Dit dreigende gevaar, gevoegd bij de groote hitte gedurende 
de middag-uren in dit warmste jaargetij, drong de 
reizigers om, zonder te denken aan hun gemak, het grootste 
deel van den nacht aan de reis to besteden, en van daar dat 
Dr. BIRTH, op enkele uitzonderingen na , geene gelegenheid 
had om de waarnemingen der vorige expeditie te verbeteren 
en aan te vullen. 
Akelig was de togt door de uitgestrekte, doodsche en verschrikkelijke 
woestijn van Tintumma. Zij is eene open zandzee, 
eene onafzienbare vlakte en beantwoordt dus geheel aan 
de voorstelling, die men vroeger van de Sahara in 't algemeen 
had; doch alleen het eigenlijke centrum van deze heeft 
een zoo eentoonig karakter, hoewel ook daar de vlakte eindeloos 
schijnt. »Niettegenstaande hare eentoonigheid heeft de 
woestijn toch iets onuitsprekelijk verhevens en is zeer geschikt, 
om den mensch het bewustzijn van zijne eigen nietigheid 
diep in te prenten. Wel is wear, juist destijds toonde 
zij zich in het ernstigste voorkomen, en de hitte was zoo verschrikkelijk, 
dat men ze in eene ongezonde lucht, niet had 
kunnen verdragen." De arme slaven der zouthandelaars, in 
wier gezelschap BARTH en korporaal CHURCH reisden , beladen 
met eene zware vracbt, bezweken bijna onder de bezwaren

Gil DE REIZEN VAN II. BARTH 
van de dag en nacht voortgezette reis. Enkelen geheel afgemat 
poogden zelfs onbemerkt in deze akelige woestijn achter 
te blijven, waar dan een zekere dood hen wachtte ; maar weldra 
ontdekt werden zij met gevoelige slagen bestraft. Ook de 
dieren en de ruiters van de karavaan waren uiterst vermoeid, 
toen zij eindelijk de palmen-oase, Kauar, bereikten, in welke 
het bekende Bilma ligt. Opmerkelijk was, dat zelfs in dit 
middengedeelte der woestijn eenige regenbuijen vielen; weder 
een bewijs voor de onjuistheid der meening, dat de geheele 
Sahara nooit door regen besproeid zou worden. 
Het korte verblijf in de oase Kauar was geenszins aangenaam 
; maar een bezoek aan de beroemde zoutgroeven, die een 
deel van Sudan voorzien , verschafte den reiziger eenige afleiding. 
»Zij lagen eenige honderd schreden ten oosten van 
onze legerplaats, tusschen groote aardhoopen en vormden kleine, 
regelmatige kommen van 12-15 voet doorsnede , diep in de 
rotsen uitgehouwen. Hier komt al het zout-gehalte van den 
omliggenden grond te zamen , en het wordt gewonnen, door 
bet rijk met zoutdeelen bezwangerde water in vormen van 
klei te gieten. Zeer zeker is de hoogte van deze zoutwatergrachten 
gelijk met het niveau der meren verder in het midden 
van dit merkwaardige dal. Het zout, dat aan den kant der 
groeven te voorschijn kwam , had den vorm van lenge ijskegels. 
Maar op 't oogenblik lag er slechts een kleine voorraad bereid 
zout, want de tijd wanneer de Kelowi het komen halen, is 
eenige maanden later." 
Zonder geleide van eene karavaan trok het kleine gezelschap 
in vliegende haast door het noordelijke gedeelte der 
woestijn, waar talrijke beenderen van menschen en dieren bij 
de ver van elkander liggende bronnen een schrikwekkende getuigenis 
gaven van de gevaren op dezen weg. Na bijna ale 
dieren verloren to hebben, kwamen zij den 14de° Julij te 
Mursuk aan, terwijl zij daags te voren liefderijk ontvangen 
waren door FREDERIK WARRINGTON, die hun uit Mursuk to 
gemoet gekomen was. Zoo had Dr. BARTH het geluk, ten 
tweedenmale de woestijn to hebben doorkruist , in welke reeds 
zoo vele reizigers den dood hadden gevonden; hij beyond zich 
weer in de stad, waar in gewone omstandigheden alle gevaren 
en moeijelijkheden geeindigd waren. Dat was echter toen juist 
het geval niet; want de onderdrukking door de Turksche

DI AFRICA. 61 5 
regering uitgeoefend , had een ernstigen opstand doen uitbarsten 
onder de meer onafhankelijke stammen van het Tripolitaansche 
pachaliek , die zich van Djebel of over geheel 
Ghurian nitbreidde, steeds verder voortging en elle verkeer 
belette. De aanstoker van dezen opstand was een hoofdman, 
RHOMi genaamd, die vele jaren to voren door de Turken gevangen 
genomen en nu onlangs ten gevolge van de oorlogsgebeurtenissen 
in de Krim, uit zijn kerker in Trebizonde ontvlugt 
was. Deze staat van zaken noodzaakte de reizigers, om 
zes dagen in Mursuk to vertoeven, waar nu de getrouwe 
14011111MED met een aanzienlijk geschenk zijn afscheid kreeg, 
terwijl ABBEGA. en DYRREGII hunnen heer naar Europa vergezelden. 
De pacha wilde Dr. BARTH een aantal soldaten meggeven, 
ter beveiliging voor de gevaren die bij de tegenwoordige omstandigheden 
hem op den togt bedreigden; doch hij wilde liever 
zonder eene zoo dubbelzinnige bedekking reizen ; want de 
Turksche soldaten zouden zeker de inlandsche bevolking tot 
opstand gebragt hebben. Hij koos dus den oostelijken weg 
over Ssokna, die niet regtstreeks door het eigenlijke brandpunt 
der revolutie liep en bereikte dan ook, na menig onaangenaam 
oponthoud, gelukkig Tripoli. Wel kwam hij in de 
beroemde vlakte Wadi-Semsem, met een aanzienlijk leger van 
Arabieren en zelfs met eenige leiders van de revolutie in aanraking, 
maar deze stammen hadden to hooge achting voor de 
Engelschen, om zich tegen zijn doortogt te verzetten, ofschoon 
zij hem openlijk aanzeiden, dat, indien zij konden vermoeden 
dat de Engelschen vijandig gezind waren tegen de opgestane 
Arabische bevolking, zij niet alleen hem, maar ook iederen 
Europeaan, die in hunne handen viel, zonder bedenken den 
hals zouden afsnijden. Zoo ontwikkelde zich een lang, ernetig 
onderhoud, waarbij Dr. BARTH zich moeite gaf, om hun bedaard 
to verklaren , wat het meest voordeelig voor hunne belangen 
zou zijn, en hun to toonen, hoe geringe verwachting 
zij mogten koesteren, om van de Turksche heerschappij onafhankelijk 
to worden. Toen hij een der invloedrijkste mannen 
een rijk geschenk beloofde, ontving hij de toestemming om 
verder te reizen. 
Den 28'ten Aug. 1855 had Dr. BARTH zijn doel bereikt: op 
dezen dag hield hij zijn feestelijken intogt in Tripoli. nToen 
MENGELW. 1859. N". XIV. 42

66 DE REIZEN VAN Dr. A. BARTH 
wij de stad naderden," zoo verhaalt hij, »die ik vtiOr 54 jaar 
verlaten had en die mij nu als de ingang tot rust en veiligheid 
voorkwam , vloeide mijn hart over van vreugde, en na 
eene lange reis door dorre woestenijen was de indruk buitengewoon 
diep, (lieu de rijke plantengroei in de tuinen rondom 
de stad op mijn gemoed maakte ; treffender echter nog was de 
werking van het gezigt over de onmetelijke oppervlakte der 
zee, die in den helderen, aan deze streken eigen zonneschijn , het 
donkerste blaauw vertoonde. Die prachtige binnenzee der oude 
wereld , de wieg der Europesche beschaving, was reeds in 
vroegeren tijd het voorwerp van mijn warmste verlangen en 
mijne ijverigste navorsching geweest; en toen ik in veiligheid 
en welbehouden haar zoom betrad , gevoelde ik mij van zoo 
innige dankbaarheid vervuld jegens de goddelijke voorzienigheid 
, dat ik bijna van mijn paard ware gestegen , om aan den 
oever der zee den Almagtige een dankgebed toe te brengen , 
die mij met zoo zigtbare genade door elle gevaren had geleid , 
welke mijn pad omgaven , zoowel van fanatieke mensehen ale 
van een ongezond klimaat." 
Hij bleef vier dagen in Tripoli, scheepte zich toen in naar 
Malta en kwam over Marseille en Parijs den Eden Sept. in 
Londen aan. »Zoo besloot ik mijne lenge en vermoeijende 
loopbaan als onderzoeker van Africa. Voorbereid tot zulk 
eene onderneming naar geest en ligchaam , door studiiin, ondervindingen 
en lig,chamelijke beproevingen , door eene uitgestrekte, 
op eigen kosten ondernomen en volvoerde reis door 
Noord-Africa en Voor-Azia, had ik mij onder hoogst ongunstige 
voorwaarden bij daze expeditie aangesloten. De geheele 
aanleg der expeditie was in den beginne zeer beperkt 
en hare hulpmiddelen gering; alleen door het gelukkig gevolg, 
dat onze onderneming vergezelde , kon haar grootere uitbreiding 
gegeven worden ; en dit gevolg ontsproot wear voornamelijk 
nit mijn bezoek bij den Sultan van Agades , die het 
door vele tegenspoeden geschokte vertrouwen bij onze kleine 
schaar bevestigde. Toen daarna de oorspronkelijke aanvoerder 
onzer expeditie onder zijne zware teak bezweken was, had 
ik, in plaats van mij aan de wanhoop over te geven , mijne 
loopbaan onder groote moeijelijkheden voortgezet, en uitgestrekte, 
vroeger onbekende landstreken , bijna zonder hulpmiddelen 
doorzocht. Nadat ik zoo een tijd lang voortgeworsteld

IN AFRICA. 647 
had, werd door het vertrouwen , dat de Engelsche regering 
in mij stelde , de leiding van den togt aan mij opgedragen; 
en ofschoon de mij toegestane middelen geenszins groot en de 
werkelijk tot mij gekomene zelfs gering waren , en ofschoon 
ik den eenigen Europeschen reisgenoot , die mij nog was overgebleven, 
juist toen verloor, besloot ik toch mijne reis naar 
het verre Westen to ondernemen , en de proef te wagen om 
Timbuctoe te bereiken en dat gedeelte van den Niger to onderzoeken 
, dat door den te vroegen dood van MUNGO PARK 
aan de wetenschappelijke wereld onbekend was gebleven. Doze 
onderneming gelukte mij boven verwachting , en zoo ontrukte 
ik niet alleen die geheele uitgestrekte landstreek, die zelfs den 
Arabischen kooplieden meer onbekend was gebleven dan eenig 
ander deel van Africa, aan het duister der verborgenheid , maar 
ik slaagde er ook in, om met al de magtigste hoofdlieden 
langs de rivier tot aan die geheimzinnige stad zelfs vriendschappelijke 
betrekkingen aan to knoopen. Dit alles, daarbij 
gerekend de betaling der door de vorige expeditie aehtergelaten 
schniden , volbragt ik met 10,000 thalers. Z. Ai. de 
Koning van Pruissen droeg 1000 thal. bij en ik zelf 1400 thal. 
Voorzeker liet ik op den weg, dien ik persoonlijk navorschte, 
veel ter verbetering voor mijne navolgers achter ; maar in alien 
gevalle heb ik de voldoening, mij bewust to zijn, dat ik een 
zeer uitgestrekt gebied van de afgesloten Africaansche wereld 
voor de blikken van het wetenschappelijke Europesche publiek 
heb opengesteld. Ja , ik heb niet enkel die streken tamelijk 
bekend gemaakt, maar ook een regelmatig verkeer tusschen 
de Europeanen en die landschappen mogelijk gemaakt, en 
ik hoop, dat deze gelukkige navorsching van binnen-Africa 
steeds als een roemvolle zegepraal van den Duitschen geest 
zal worden begroet." 
(Unsere Zeit.) 
GARIBALDI EN DE ITALIAANSCHE NATIONALITEIT. 
Reeds zijn er twee werkjes over GARIBALDI in deze dagen verschenen 
, het eerste meer zelfstandig bewerkt door onzen landgenoot 
cgoptus, het tweede vertaald naar Mevr.GoornE. Dit zou als 
reden aangevoerd kunnen worden, om het daar nu ook maar 
42

t 48 GARIBALDI 
bij te latent maar het is ook een bewijs hoezeer deze populaire 
held der 19° eeuw aan de orde van den dag is. En 
vooral de Nederlanders hebben regt te verlangen , dat men 
hun bekend make met dezen voorvechter der onafhankelijkheld 
zijns yolks ; want zij vooral moeten sympathie gevoelen 
voor de pogingen des mans, om den opstand te organiseren 
tegen den naneef uit hetzelfde Keizersgeslacht , waarvan ook 
wij voor bijna drie eeuwen onze onafhankelijkheid met goed 
en bloed hebben afgestreden. Ofschoon geen gekroond hoofd , 
maar slechts een gewapende arm, is hij even als WILLEM I 
de steun en de afgod geworden van een vrijheidminnend maar 
onderdrukt yolk, de onvermoeide voorvechter eener zaak die 
altijd hopeloos scheen, maar nooit door hem werd opgegeven. 
En ook hier is het geweest nde aanhouder wint." 
Het verschilt niet veel of GARIBALDI is thans een der eerste 
celebriteiten van Europa geworden, na — altijd na — de 
radicaalste celebriteit, NAPOLEON III. Eene niet onbelangrijke 
gedachte dringt zich hier bij ons op. Populariteit , roem en 
aanzien , in den woord de hoogste of een hooge rang bij 
zijn yolk zal alleen zulk een persoon te beurt vallen , wiens 
karakter en gaven in den volsten zin des woords de vereeniging, 
de trouwste afdruk zijn van bet karakter en de neigingen 
van dat yolk, zelfs van zijne ondeugden. Daarom alleen 
was het den grootsten , den hoogstgeplaatsten althans van alle 
tegenwoordige Keizers, mogelijk zich tot zulk een hood standpunt 
te verheffen , omdat hij zoo trouw en zoo juist de afdruk 
en de vereeniging is van de rigting der XIX° eeuw, maar 
vooral van de Franschen der XIX' eeuw, omdat, — zij het 
dan ook niet ter eere van dat yolk gezegd — eigenlijk de 
neigingen en niet het minst de ondeugden van dat yolk in 
hem zijn geculmineerd , tot een krachtig geheel verbonden. De 
duivel heeft daarom alleen heerschappij onder de kinderen der 
menschen , omdat deze nog zoo verre van engelen zijn, en 
evenzoo — si licet parva componere magnis, (hetwelk nagenoeg 
gelijk is aan : sans comparaison) — zou een NAPOLEON III eene 
ondenkbaarheid zijn, indien er niet zooveel Napoleontismus 
onder de Franschen en in geheel Europa gevonden werd. 
Maar is een NAPOLEON III dan Beene zeer gunstige getuigenis 
voor de Franschen , dan is een GARIBALDI, en men kan er ook 
wel bijvoegen een VICTOR EMMANUEL, wel eene gunstige getuigenis

EN DE ITALIAANSCIIE NATIONALITEIT. 619 
voor het karakter der Italianen. Die beide mannen hebben 
thans populariteit , en zij konden die niet hebben 
wanneer hunne persoonlijkheid niet geheel overeenkwam met 
de neigingen en het karakter van het yolk, dat thans hen 
als van zelf aan hun hoofd plaatst, liefst door hunne oogen 
wil zien , onder hunne aanvoering wil strijden. Iedereen 
heeft in de laatste maanden wat te zeggen gehad van 
der Italianen lafheid , partijzucht , ongeschiktheid en onwaardigheid 
in edn woord om zich zelf te regeren. Ja , dat is 
juist de kwaal der menschen en dezer eeuw in het bijzonder, 
waarom zij een NAPOLEON III verdiend heeft, dat zij buigt 
voor wien het goed gaat , en die in 't ongeluk is verguist. 
Dat de Italianen werkelijk zoo nietswaardig zouden zijn als 
zij ongelukkig zijn geweest , heb ik nooit maar zoo gaaf kunnen 
aannemen , en de beschouwing der mannen die onder hen 
populariteit en aanzien hebben gevonden , maakt het nog minder 
waarschijnlijk. Zou men wel zoo veel lager moeten ne6rzien 
op het land, waar een GARIBALDI en VICTOR EMMANUEL 
op de handen worden gedragen, dan waar een NAPOLEON 
de man is ? 
Doch ik had mij niet voorgenomen zelf over GARIBALDI te 
redeneren , van wien ik niets weet, dan wat de couranten u 
even als mij hebben doen weten of gelooven , en van wien 
particuliere bescheiden niet ter mijner beschikking zijn. Ik 
wilde alleen een artikel overnemen in de Westminster Review 
van Oct. dezes jaars over hem geplaatst. Dat TUdschrift moge 
bij vele Oud-Engelschen om zijne sterk liberale kleur wat 
verdacht voorkomen , echte degelijkheid zal niemand het betwisten 
, en het is verre van democratisch te zijn, al dweept 
bet ook wat sterk met GARIBALDI en al is het uiterst zachtmoedig 
in zijn oordeel over MAZzINI. De schrijver van het artikel is 
mij onbekend, maar hij is te huis in de Italiaansche aangelegenheden 
en heeft die sympathie voor hunne zaak , die elk 
burger van een vrijen staat met hem zal gevoelen. Hoort hem zelf. 
»Dat Been profeet geeerd is in zijn vaderland" is zoo dikwijIs 
herhaald , dat het als eene onbetwistbare waarheid is 
aangenomen. En toch kan men in alle landen en in vele 
tijdperken der geschiedenis schitterende voorbeelden van 
het tegendeel vinden. Op verschillende tijdstippen zijn er 
mannen onder een yolk opgestaan , die, plotseling een bijna

650 GARIBALDI 
onbeperkten invloed verkrijgende, bun naam , vroeger onbekend, 
tot het toppunt van aardschen roem hebben verbeven. 
Zulke karakters zijn onze aandacht wel waard. Wij kunnen 
niet nadenken over de loopbaan van MAHOMET of WASHINGTON, 
van LUTHER of RIENZI , zonder dat de vraag bij ons opkomt, 
waardoor toch zulke mannen een zoo diepen indruk hebben 
gegroefd in de harten hunner tijdgenooten, en van welke gebeimen 
zij den sleutel hadden, die hun zulk eene tooverkracht 
gaf. Bij nader onderzoek zullen wij steeds vinden, dat hunne 
persoonlijkheid beantwoordde aan eene diep gevoelde behoefte 
van bun tijd en hun yolk, en dat, hoe ver ze ook anders van 
elkander versehilden, de waarheid en bet gewigt van wat zij 
hunne roeping achtten, hen alien geheel vervulde. Ook zal 
bet blijken, dat zij alien de scheppingen van hun tijd en hun 
yolk waren, eer zij er de voorgangers van werden. Hun 
karakter wordt gewoonlijk gevormd door de tijdsomstandigheden 
hunner jeugd, terwij1 hunne gevoelens zich rigtten near 
die hunner landgenooten. De eigensehap die hun alien gemeen 
is, is die van de wenschen, de neigingen en zelfs de vooroordeelen 
van een geheel yolk in zich to vereenigen en zoo 
krachtig te concentreren dat zij tot daden moeten worden. 
Dan eerst zal een yolk, in zulk een leider eene afspiegeling 
van zich zelf herkennende, doch gezuiverd en veredeld door 
bet lange nadenken zonder hetwelk dit proces van assimilatie 
niet mogelijk is, — in hem een vertrouwen steilen zooals geen 
ander kan verwerven , en ook weder juist door dat vertrouwen 
hem in staat stellen om de gedachten, die het zelf heeft 
doen ontkiemen, te doen volgroeUen tot daden. Want, even 
als er eon hoofd noodig is, om de gedachten eens yolks ten 
nitvoer to leggen, evenzoo zouden al bet genie en alle ijver 
die een individu kan bijbrengen ter verbreking van eene hetzij 
stoffelijke, betzij zedelijke slavernij volkomen vruchteloos zijn, 
tenzij hij eene natie achter zich hebbe, die zijne idde den arm 
leene. Het is alleen de zamenvoeging van deze twee — den 
leider en bet yolk — die de groote tijdperken der geschiedenis 
heeft doen ontstaan en de grootste celebriteiten voortgebragt. 
GIUSEPPE GARIBALDI is inderdaad zulk een man als wij beschrijven. 
Men kan zeggen, dat de geest on de ziel van Italic 
in hem zijn geconcentreerd. Zijn karakter werd gevormd

EN DE ITALIAANSCIIE XITIONALITEIT. 651 
door de feiten van Ita geschiedenis , zooals zij voor 
zijne oogen elkander opvolgden; van de vroegste jeugd heeft 
hij in hare wisselingen gedeeld, zijne gevoelens hebben alle 
phases van der Italianen wensehen doorloopen, dikwijls vooruit, 
maar nooit in tegenspraak met die wensehen, en zijn 
zwaard is altijd het eerst geweest om nit de scheede to vliegen 
bij het eerste teeken eener worsteling, hetzij dat de Paus of 
de Oostenrijker de vijand was. Alzoo gevormd door den invloed 
van Italie's gedachten en daden, oefent hij thans op 
zijne beurt invloed op Italia, en op het oogenblik is zijn naam 
meer op ieders tong dan die van den krijgshaftigen koning 
of zijn magtigen bondgenoot. De faam van den aanvoerder 
maakt de dienst in zijne corpsen voor de roemzuchtige jongelingschap 
aanlokkelijker dan eenige andere, en de nadering 
van zijn kleine leger vervulde de Oostenrijksehe soldaten met 
meer vrees, dan de talrijke bataillons der geallieerden. 
Te Nice, den 4den Junij 1807 geboren, was hij reeds in 
dienst bij de Sardinische marine toen de geest van Italie uit 
zijn langen sleep werd opgewekt. De bewoners van de Ligurische 
kust zijn van ouds bekend aLs stoute zeelieden, en 
tot heden toe bouwen zij zee en trotseren de gevaren van den 
Atlanticus in vaartuigjes, die maar zeer weinig hun vertrouwen 
waard zijn. De gewoonte van zich zelven in alles to 
redden heeft in hen een ruwen geest van onafhankelijkheid 
gevoed en eene zucht naar avonturen, zooals nergens anders 
op het schiereiland gevonden worden. GARIBALDI, zoon van 
een oud zeekapitein, was geheel met de eigenaardigheden van 
zijn stem begaafd. Het gedurige gezigt van de zee en de 
vroege gewoonte van met de elementen to worstelen, bragten 
ongetwijfeld veel bij tot zijne krachtige en vurige vrijheidsliefde; 
en dikwijls door dienstpligten to Gonna opgehouden, 
was hij van nature reeds vatbaar voor de theorien van NtAzznir 
ook een Genuees — die toen voor het eerst op het 
tooneel der Italiaansche politiek verscheen. MAllINI was then 
niet wat hij later is geworden. Hij had toen pas kortelings het 
denkbeeld der Italiaansche eenheid, dat sedert de dagen van 
IIACCHIAVELLI en DANTE een schoon 'near marmeren standbeeld 
had geschenen, tot een levend ideaal verbeven; zijne 
landgenooten waren getroffen door bewondering voor de stoutheid 
zijner plannen , en geboeid door de welsprekendheid

652 GARIBALDI 
waarmede hij ze verdedigde; en de middelen, die hij aan de 
hand gaf om dit einddoel te bereiken schenen de eenige mogelijke 
, terwijl elke souverein in het schiereiland naauw met 
Oostenrijk verbonden was en in lage onderdanigheid voor 
den opvolger van St. PETER. MAllINI'S gedachten waren toen 
in harmonie met die van zijn yolk, andere en weer practische 
mannen hadden toen nog niet zijne idde trachten to verwezenlijken 
, het gedurige peinzen en complotteren hadden zijn geest 
nog niet die ziekelijke mystische en zelfvergodende rigting 
gegeven , en nog had de ballingschap de diepe klove niet gegraven 
tusschen zijn boot gekleurd ideaal en de meer practische 
inzigten zijner landgenooten. Het was dus natuurlijk , 
dat GARIBALDI, zelf een vurig ijveraar voor de Italiaansche 
vrijheid , gretig gehoor leende aan plannen , wier uitvoerbaarheid 
nog niet op de proef was gesteld. 
De eerste poging tot de wedergeboorte van Itali6 door middel 
der revolutionnaire partij werd in de geboorte gesmoord: 
SIAllINI en zijne voornaamste aanhangers waren genoodzaakt 
bun hell in de vlugt to zoeken, en GARIBALDI, wiens vergrijp 
zoo veel te zwaarder was door zijn rang bij de Sardinische 
marine, was weldra in ballingschap te Marseille. Zijn karakter 
was te loyaal en te actief om de mollen-existentie van den 
aanvoerder te leiden : zamenzweren , met hoe nobel doel ook , 
was geene bezigheid voor iemand, die in den volsten zin des 
woords de soldaat van Italic is, en wiens doel zijn geheele 
leven geweest is te toonen, dat zijn yolk even goed met alle 
militaire eigenschappen begaafd is als de meest krijgshaftige 
der Europesche natien. GARIBALDI stak over naar Tunis, 
loch bier geene voldoende gelegenheid vindende voor de ontwikkeling 
van zijne krachten, zocht hij spoedig een wijder 
werkkring in Zuid-America, waar hij in dienst trad van de 
republiek Uruguay, toen in een onafhankelijkheidsoorlog gewikkeld 
met BosAs , den Dictator van Buenos-Ayres. 
De taak bier aan GARIBALDI opgedragen zou een ander, met minder 
moed en bekwaamheid begaafd, overstelpt hebben — voor 
hem was zij slechts eene voorbereiding tot grooter daden. Genoodzaakt 
om bij afwisseling to land en te water te strijden, 
lamest hij zich zelf eene vloot scheppen door de schepen van 
den vijand to nemen, en eene krijgsmagt organiseren van 
de hulpmiddelen en personen, die zich maar aanboden. Gedurende

EN DE ITALIAANSCHE NATIONALITEIT. G5S 
deze jaren bragt hij zijn Italiaansche legioen bij elkaar, waarvan 
een gedeelte, dat hem naar Europa volgde, de kern 
vormde van het corps dat hij lang naderhand ter verdediging 
van Rome aanvoerde, en verscheiden officieren, die nog onder 
hem dienen, hebben zich in dien tijd reeds aan hem aangesloten. 
Onder dezen mogen wij in de eerste plaats noemen 
ORIGONI, toen zijn voornaamste officier en zijn luitenant ter 
zee, later de medgezel van zijne omzwervingen en zijn medearbeider 
op zijne Sardinische boerderij, ten laatste chef van 
den staf in zijn kleine leger. 
Het zou te uitvoerig worden , zoo wij (Sdn voor ddn de 
manoeuvres en veldslagen wilden nagaan , waardoor GARIBALDI 
ROSAS eindelijk noodzaakte, om de onafhankelijkheid van Uruguay 
to erkennen, eene concessie die trouwens de oorzaak tot 
zijn eigen val werd. Voor ons is het van meer belang om 
den invloed van dit alles op GARIBALDI zelf en de gemoederen 
zijner volgelingen te onderzoeken. Dikwijls verslagen, somtijds 
schijnbaar op den rand van zijn ondergang, wanhoopte 
hij nooit en gaf het nooit op. Allengskens verkreeg hij alle 
eigenschappen van een volslagen guerilla-aanvoerder. De ondervinding 
leerde hem een numeriek sterkeren vijand to harrasseren 
en in de war te brengen door vlug uitgevoerde marschen 
en plotselinge aanvallen, waarin de bajonet eene voorname 
rol speelde, die altijd in de hand van koene en ijverige 
strijders een wapen van verschrikkelijke uitwerking is; en hij 
leerde van elke omstandigheid van het terrein, van de geringste 
dwaling der tegenpartij op de best mogelijke wijze 
partij trekken. Sedert heeft ernstige studie van de militaire 
wetenschappen hem zooveel to geschikter voor een groot 
aanvoerder gemaakt, en hem geleerd krijgslist door krijgskunst 
aan te vullen; maar de gave, die hij boven al bezit, is 
die van zijnen volgelingen vertrouwen in to boezemen. Zijn 
schitterende persoonlijke moed, zonder eenige verwatenheid, 
zijne tegenwoordigheid van geest in alle omstandigheden, 
zijne strikte regtvaardigheid en de strenge tucht, getemperd 
door liefderijke zorg voor het welzijn van zijne »zonen", zooals 
hij zijne soldaten altijd gaarne noemt, — alles vereenigt 
zich om hem hun eerbied en hunne liefde to verwerven, waardoor 
het hunne hoogste ambitie is, om zijne goedkeuring to 
verdienen, terwijl edn woord van hem genoeg is, om hen tot

654 GARIBALDI 
bijna bovenmenschelijke inspanning aan te zetten , daar zij 
nooit twijfelen noch aan de doelmatigheid, noch aan de noodzakelijkheid 
van eene beweging, die hij commandeert. 
De oorlog in Zuid-America was reeds sedert twee jaren afgeloopen 
en GARIBALDI had zich met zijne vrouw (eene Braziliaansche, 
die in elle gevaren van zijne veldtogten had gedeeld) 
teruggetrokken naar een landgoed, dat hij bezat en zelf bebouwde, 
toen het berigt van de revolutie van 1848 te Montevideo 
aankwam. 
Italie was in de wapenen ! De gelegenheid, waarnaar GARIBALDI 
sedert jaren had gesmacht, in het vooruitzigt waarvan 
hij zijn Italiaansch legioen zoo zorgvuldig had georganiseerd, — 
was dus eindelijk gekomen. Vergezeld door zijne ANNITA, zijne 
twee nog jeugdige zonen en zijne trouwe bende, ging hij 
dadelijk op reis naar Europa; maar met al zijne haast kwam 
hij niet eer aan voor dat de krijgskans zich reeds tegen ItaliO 
gewend had. Zijne eerste gedachte was, om zijn zwaard aan 
KAREL ALBERT te leenen , maar zijn naam als een Mazzinist 
was hem voorafgegaan , en de koning schroomde de diensten 
van een republikein aan to nemen. Ook was het reeds to 
laat. Wel trad het plaatselijk bestuur van Lombardije gereedelijk 
met hem in onderhandeling, en trok hij te velde, 
eerst zelfs tot Brescia toe avancerende en later eenige weken 
lang een guerilla-oorlog voerende in de bergen bij het meer 
Como ; maar al wat hij deed droeg geene andere vruchten, 
clan dat het den grond legde tot dien roem, die later zoo vele 
vrijwilligers tot zijne vanen lokte, en de Oostenrijkers vervulde 
met die vrees voor hem, die zij nooit hebben kunnen 
afleggen. De behendigheid, waarmede hij alle vervolgingen 
verijdelde, zijne uitnemend uitgevoerde marschen en stoute 
aanvallen op punten, wear men hem het minst verwachtte, 
vooral de wijze waarop hij bij zekere gelegenheid in de nabijheld 
van Varese zich door twee hem vervolgende divisies 
Oostenrijkers heen sloeg, terwijl hij ze eenige uren in de 
duisternis tegen elkander liet vechten eer zij de vergissing gewear 
werden. Dil was eene herhaling van eene dergelijke 
manoeuvre, die hij eens ter zee in Zuid-America had uitgevoerd, 
en zijn naam ward hierdoor zoo beroemd, dat de domme 
boeren en de niet minder bijgeloovige Oostenrijksche soldaten

EN DE ITALIAANSCRE NATIONALITEIT. 655 
creloofden , dat zijn geluk aan meer dan menschelijke oorzaken 
toe te schrijven was. 
Spoedig bood zich een wijder werkkring voor hem aan. 
Rome proclameerde na de vlugt van den Pans de republiek, 
en zijn oude vriend en medestander, ItAzzna, werd tot triumvir 
verkozen , en GARIBALDI haastte zich, om zijn corps, vermeerderd 
door de ijveraars uit alle deelen van Italie, uit de Lombardische 
heuvelen near de vlakke Campagna te voeren. Den 
dapperen wederstand, dien de jonge republiek heeft geboden, 
heeft men voornamelijk aan hem to danken , en aan den geest 
dien hij alien inboezemde , op wie hij eenigen invloed had. 
Van den tijd zijner aankomst drong hij er op aan, dat talrijke 
corpsen zouden opgerigt worden en elle noodige voorbereidingen 
voor een beleg getroffen ; en, waren zijne maatregelen 
aangenomen , dan zou de verdediging der stad , zoo al 
niet geheel gelukt, toch tot in het oneindige verlengd zijn geworden. 
Maar hier in het practiache leven openbaarde zich 
spoedig het verschil der karakters van ntAzznit en GARIBALDI 
en de verschillende invloed van het leven, dat zij geleid hadden 
sedert zij zamen plannen gemaakt en` gedweept hadden. 
De een, die geheel de type is van een zamenzweerders-karakter, 
in eenzaamheid of alleen in gezelachap van vergodende 
aanhangers levende die zijne woorden opvingen als de uitspraken 
van een orakel, — heeft zich met een hersenachimmigen 
kring omgeven , en bij uitsluiting in den doolhof der 
phantasie gedwaald. En toen hij opgeroepen werd om de republiek 
te besturen, wier beeld hij zelf opgeroepen had, heeft 
hij zijne idealen op de regeling van staatszaken willen toepassen. 
De ander, loyaal en moedig, opgevoed in bet practische 
leven en gevormd door langdurige gewoonte van het 
commandement, was niet door illusien bevangen , en zoo drong 
GARIBALDI altijd aan op spoedige voorbereiding en krachtige 
wapening, terwijl MAllINI droomde van de verbroedering der 
natien , en hoopte dat juist de zwakheid en weerloosheid van 
den staat dien hij bestuurde , dien beschermen zou, zelfs nadat 
het eerste bulderen van bet geschut hem zijne dwaling had 
kunnen leeren inzien. 
Ofschoon gedwarsboomd in zijne plannen en belemmerd in 
zijne handelingen , wist GARIBALDI dagelijks zijn roem en dien 
van zijn corps to vermeerderen door voortdurende uitvallen

656 GARIBALDI 

en schermutselingen , die zoowel van zijn moed als van zijne 
bekwaamheid getuigden. Nu eens versloeg hij het Napolitaansche leger te Velletri, dan Meld hij het voortdringen der 
Franschen tegen , of sloeg hun eersten aanval op Rome af. 
Waar het gevaar het dringendst was snelde hij toe, en steeds 
kroonde de overwinning zijne banieren. Doch al zijne pogingen 
konden het lot niet afweren , dat de misslagen van anderen 
onvermijdelijk maakte; maar toen de capitulatie gesloten was, 
wilde hij er geen gebruik van maken en verliet Rome door 
de eene poort, terwijl de Franschen de andere introkken. 
Gevolgd door zijne manschappen sloeg hij den weg naar Terracina in. Zijn oogmerk was om naar Venetie te gaan, wear 
MANILA de banier der Italiaansche nationaliteit nog omhoog 
hield , en zijne soldaten verbonden zich op nieuw om hun 
aanvoerder niet te verlaten. 

Maar de afstand was groot en de weg liep grootendeels door 
vijandig land. De keur van het Sardinische leger was drie 
maanden vroeger bij Novara geslagen, Lombardije was verpletterd , Toscane en de Romagna waren onder den ijzeren 
klaauw van Oostenrijk geklemd en de Napolitanen en Franschen in den rug. Toch wist GARIBALDI door zijne hoogst 
bekwame manoeuvres alle vervolging te verijdelen; maar de onderneming scheen toch hopeloos. De veelvuldige marschen en 
contre-marschen door de Apennijnen en de weinige kans op 
welslagen hadden zijne kleine bende nog aanmerkelijk gedund, 
en toen hij het neutrale gebied van San-Marino had bereikt, 
ontsloeg hij zijne soldaten van hun eed , daar hij inzag, dat 
de eenige kans om zelf Venetie te bereiken, was om met een 
klein troepje in eene vissehersboot scheep te gaan. Zoo kwam 
hij te Cisnatico, aan de Adriatische kust, vergezeld door ANNITA. 
en zijne kinderen , en ook door IIGG BASSI, benevens tweehonderd getrouwe volgelingen , die de kans met hem hadden 
willen deelen , en zijn voorstel van ontslag hadden beantwoord 
met den uitroep: naar Venetie! naar Venetie! 

her wachtte GARIBALDI eene nog smartelijker beproeving, 
dan hij tot nog toe had gehad. Zijne dierbare ArrsrrA, de 
heidhaftige vrouw, die al zijne moeiten en lotgevallen met hem 
gedeeld had, wier glimlach hem had getroost bij al zijn lijden 
en elk donker uur zijns levens verlicht, buiten Ralik; het eenige 
voorwerp zijner liefde, — zou van hem weggenomen worden. 


EN DE ITALIAANSCRE NATIONALITEIT. 

Ofschoon hare bevalling aanstaande was, had zij den ganschen 
marsch aan zijne zijde gereden, en na de hitte der Julij-zon 
en de koude der nachtkwartieren in de bergen getrotseerd te 
hebben, was zij vol opgewektheid met haren echtgenoot en 
zijne vrienden scheep gegaan. De kleine vloot van dertien 
visschers-booten was reeds in het gezigt van de Lagunes, toen 
zij door een Oostenrijkschen brik werd aangetast, die er acht 
van in den grond boorde of gevangen nam. De andere vijf 
ontsnapten als door een wonder; maar de vroegere vermoeijenis en de geestelijke uitputting maakten deze beproeving te zwaar 
voor ANNITA. ZU was reeds stervende toen GARIBALDI, in de 
ijdele hoop van haar nog te zullen redden, aan land ging. 
Om de vervolging te ontgaan, die zij begrepen dat niet uit 
kon blijven , scheidden de patriotten , om elkander nooit war 
te zien. UGO BASSI, CICEROVACCHIO en zijne jeugdige zonen 
vielen weldra in de handen van de Oostenrijkers , en werden 
als beesten ne6rgeschoten. GARIBALDI vervolgde zijn togt 
met zijne kinderen en ORIGONI, die hem nu en dan afloste in 
de teak om zijne stervende vrouw te dragen. Eindelijk moest 
hij blijde zijn, haar in eene ledige boerenhut near te leggen. 
Zonder om gevaar te denken, ging °mom in allerijl geneeskundige hulp zoeken, en de echtgenoot hield alleen de wacht 
bij de uitgeputte lijderes. De natuur kon niet meer verdragen, 
er was geen bijstand bij de hand, en in weinige uren stierf 
ANNITA daar. Zelf wilde hij haar de laatste eer bewijzen en 
met eigen handen groef GARIBALDI haar een graf, in het digt 
van een bosch van de Romagna. Hij leide haar neder op 
eene plaats, die hem alleen bekend is, en niemand vrage naar 
wat hij daarbij gevoeld heeft. Dat hij nog leefde was alleen 
voor zijne kinderen — de hare — en Italie , en hij zag uit 
naar den dag, waarop hij ANNITA. zou kunnen wreken ; maar 
het licht zijns levens was voor altijd uitgebluscht. Zoo vervolgde hij zijn zwerftogt en ten laatste kwam de weduwenaar 
met zijne half verweesde zonen te Genua, eene veilige haven, 
aan ; hoe, zou hij zelf misschien moeijelijk kunnen zeggen. 

Wederom zette GARIBALDI zijn zwervend leven voort. Voor 
een korten tijd begaf hij zich naar de Vereenigde Staten en 
won zijn brood door dagelijkschen arbeid , van dadr ging bij 
voor de tweede maal naar Zuid-America ; maar hij vond bier 
geene gelegenheid voor een werkdadig optreden, en het te huis 


658 GARIBALDI 
dat hem eenmaal dierbaar was geweest, had zijne bekoorlijkheid 
voor hem verloren. Daarna ondernam hij eenige handelsreizen 
naar Venetia, en kreeg op die wijze eenig geld bij 
elkaar, waarvoor hij het eilandje Caprera, onder de kust van 
Sardinia, kocht. Dear vestigde hij zich met een klein aantal 
vrienden, tevreden met van landbouw te leven totdat de dag 
komen zou, waarop hij nog eens het zwaard uit de scheede 
zon kunnen trekken voor de bevrijding van Italie. De eenige 
politieke daad, die hij in deze lenge jaren van uitgestelde 
hoop volbragt, was zijne onderteekening van de inschrijving 
voor de honderd kanonnen van Alessandria, door MANIN geopend, 
— eene daad schijnbaar van geringe, maar inderdaad 
van groote beteekenis, daar hij hierdoor zijne afscheiding van 
MAllINI to kennen gaf, en te gelijkertijd zijne aansluiting aan 
de national() partij onder de leiding van VICTOR EMMANUEL. 
Het was misschien joist daze daad, die den koning en graaf 
cAyoun er toe bragt, om zich tot GARIBALDI te wenden zoodra 
de toerustingen van Oostenrijk den oorlog waarschijnlijk 
maakten. De oproeping naar Turyn kreeg hij to Caprera, en 
hij haastte zich, om er gehoor aan te geven. VICTOR EMMANUEL 
en de partijganger waren spoedig aan elkander gehecht 
met eene veel inniger gehechtheid dan gewoonlijk tusschen 
een koning en zijn onderdaan gevonden wordt, en GARIBALDI 
word tot luitenant-generaal benoemd on bekleed met het cornmandement 
over een corps vrijwilligers, dat gevormd zou worden 
onder den naam van Cacciatori delle Alpi (Alpenjagers). 
Daze overeenkomst werd niet officieel bekend gemaakt, maar 
het nieuws er van vloog van de toppen der Alpen tot aan de 
uiterste spits van Sicilia, en de uitwerking was zoo plotseling 
als wanneer in het oude Israel de bazuin werd geblazen over 
de Bergen. Dit gaf een practisch doel in de plaats van de 
abstracte wenschen der Italiaansche jongelingschap, want de 
naam van GARIBALDI was een onderpand, dat de worsteling 
die aanstaande was, voor de onafhankelijkheid van Italie zoude 
zijn en niet ten behoove der eerzuchtige plannen eener dynastie, 
en de vrijwilligers stroomden bij scharen zijne banieren toe. 
De minister van oorlog, DELLA. inAnmoult, een dapper efficier 
en een ijverig patriot, maar toch to zeer aan de routine 
gehecht, om geheel vrede to hebben met zulk gebruik maken 
van revolutionaire krachten , en een to strenge tacticus om de

EN DE ITAIIAANSCHE NATIONALITEIT. 

schitterende maar soms vreemde militaire gaven van den guerilla-aanvoerder te waarderen , berokkende dit corps vrij 
wat moeijelijkheden, en verhinderde dus dat het die kracht 
en uitbreiding verkreeg, die het voor het uitbreken van den 
oorlog had moeten hebben ; maar de koning en CAVOUR leenden 
GARIBALDI een krachtigen en aanhoudenden steun, en zoo was 
hij in staat, om zich nog eens met zijne oude wapenbroeders 
te omgeven, en aan het hoofd van zijne regimenten twee 
ballingen , de kolonels cosnicz en MEDICI te plaatsen, waarvan 
de een zich te Venetie, de ander te Rome onderscheiden had. 

Thans begon eene nieuwe en meer schitterende periode van 
GARIBALDI'S leven dan eene der vorige. De noodzakelijkheid 
om op de Fransche artillerie te wachten , noodzaakte hem voor 
een korten tijd om binnen de wallen van Casale te blijven; 
maar toen tot de voorwaartsche beweging besloten was, begreep de koning dat zulk een aanvoerder en zulke soldaten 
als hij gevormd had, beter gebruikt moesten worden, dan om 
in den langzamen voortgang van het reguliere leger te deelen, 
en hij stemde toe in den wensch des aanvoerders, om het 
eerst op Lombardischen bodem te zijn. GARIBALDI moest wel 
vertrouwen stellen op zijne zonen: zij waren nog geen 5000 
in getal, hadden geene artillerie en niet meer dan veertig man 
te paard; maar het kleine corps was zamengesteld uit edelen, 
burgers, kunstenaars, in (36 woord uit de verlichte en beschaafde standen. De edelste namen van Venetie en Milaan 
waren op zijne rollen ingeschreven ; elk man had eene beschaafde opvoeding ontvangen ; ieder gevoelde bet gewigt der 
zaak waarvoor zij streden, en alien hadden een beredeneerd 
en toch volledig vertrouwen op hun aanvoerder. Dat vertrouwen was ook wel noodig, want GARIBALDI zou hen aanvoeren tot eene onderneming, zoo gevaarlijk als er ooit eene 
werd uitgevoerd, en eene inspanning van hen eischen, die 
ongehoord was in de jaarboeken der gewone krijgskunst. 

De geallieerden waren nog achter de Sesia, toen GARIBALDI 
na de aandacht der Oostenrijkers afgeleid te hebben door eene 
schijnbeweging naar het noorden van Arona, plotseling den 
Ticino overstak bij Sesto Calende, in den nacht van den 22"en 
Mei, en op Varese, eene kleine stad in de heuvelstreek, aanrukte. Van dit oogenblik tot op zijne aankomst te Salo, bij 
het meer Garda, eene maand later, gelijkt zijn veidtogt 


660 GARIBALDI 
weer op een ridderroman, dan op een eenvoudig geschiedverhaal. 
Gedurende verscheiden dagen was hij geheel van 
alle gemeenschap met Sardinia afgesneden, want de Oostenrijkers 
hielden de oevers van het Lago Maggiore bezet, en 
zijne rapporten aan den koning en ddpaches aan CAVOUR werden 
door smokkelaars overgebragt, terwijI zelfs dit middel 
onzeker en onveilig was. Tegenover hem stonden 17000 man 
voetvolk met zes kanonnen en twee divisies cavallerie, onder 
commando van generaal URBAN, die door de Oostenrijkers voor 
den eenigen man gehouden werd in staat om in den ongeregelden 
oorlog tegen GARIBALDI op te komen. 
Zulke moeijelijkheden zouden elk ander minder moedig 
dan GARIBALDI hebben overstelpt ; maar hij kon vertrouwen 
op zich zelf, op zijne soldaten en op de bevolkingen , die hij 
dadelijk te wapen riep; ook werd zijne verwachting hierin 
niet beschaamd. URBAN rukte op Varese aan en GARIBALDI, 
die de stad bij voorbaat had laten barricaderen, trok er des 
nachts uit, viel de aanvallende colonne in den rug en dreef 
haar met de bajonet terug. Onmiddellijk daarop marscheerde 
hU naar Como, waar hij de verbaasde Oostenrijkers uit verdreef 
na een schitterend gevecht op de hoogten van San Fermo. 
Hierop volgde eene reeks van marschen en contremarschen (*) 
en bijna dagelijks vielen er scherpe gevechten voor, waarin 
GARIBALDI menig dapperen vrUwilliger verloor, , terwijl hij 
daarentegen een moreel overwigt verkreeg, waardoor de Oostenrijkers 
steeds voor hem weken , al waren zij tien tegen 
adn, omdat zij zeker waren het onderspit te moeten delven. 
Maar er waren ook oogenblikken van groot gevaar, waarin 
GARIBALDI zich van alle zijden omringd en elken uitweg afgesloten 
ziende, geen ander redmiddel wist, dan zijne troep 
uiteen te laten gaan, en een rendez-vous op eenige mijlen afstands 
of to spreken. Op het bepaalde uur was elk man op 
(*) Het was gedurende eene dezer manoeuvres dat het URBAN gelukte, om 
Varese te hernemen, waarna hij beval dat alle tabak en cigaren in de stad 
hem zouden uitgeleverd worden, benevens honderd ossen en drie 
Oostenrijksche lires (I 1,220,000), die hem in drie termijnen (na twee, zes 
en vier-en-twintig uren) moesten uitbetaald worden. Met groote moeite verkreeg 
de stedelijke overheid een uitstel tot den laatsten termijn, maar nog 
eer die verstreken was, keerde GARIBALDI van Laveno tern en URBAN nam 
de vlugt, met achterlating van de gijzelaars , die hij gevangen genomen had.

EN DE ITALIAANSCRE NATIONALITEIT. 661 
de pleats en het geheele corps, even good geordend als ware 
er niets gebeurd, viel den vijand, die dacht niets meer te 
vreezen te hebben, in den rug. 
De gestadige vorderingen der geallieerden lieten GARIBALDI 
weldra toe om naar het oosten vooruit te dringen. Den 5den 
Junij bragt hij zijne kleine magt aan boord van twee stoombooten 
die hij te Como genomen had, en stoomde het meer 
op tot Lecco, om zoo naar Bergamo to komen, nadat de geheele 
streek achter hem van Oostenrijkers gezuiverd was en 
onder het beheer van Sardinische commissarissen, aan wie 
de stedelijke overheden volijverig hulde hadden gebragt, als 
aan de vertegenwoordigers van hun wettigen koning. Langs 
de bergen voortmarscherende, om een corps Oostenrijkers to 
ontwijken, die hij wist dat op den grooten weg geposteerd 
waren, was GARIBALDI reeds op geringen afstand van de oude 
sterke stad Bergamo, toen eene deputatie der ingezetenen hem 
kwam berigten, dat de Oostenrijkers op zijn aantogt de kanonnen 
hadden vernageld, hunne magazijnen in den steek gelaten 
en gedurende den nacht op de vlugt waren gegaan. ZUne 
intrede alhier was een triumph, zooals ieder souverein trotsch 
zou zijn te mogen beleven. De inwoners haalden hun verlosser 
in, als ware hij een god uit den hemel nedergedaald, maar 
geene eerbewijzingen konden GARIBALDI van zijne taak afhouden. 
Nog voor dat hij afsteeg, trok hij nog tegen eene 
colonne Oostenrijkers to velde, die hem gerapporteerd ward dat 
van Brescia kwamen aanrukken. Zij werden op de vlugt gedreven, 
en de Alpenjagers chargeerden met de bajonet even 
welgemoed aloof zij de vorige 24 uren in rust hadden doorgebragt. 
Te Bergamo mogten de Cacciatori een paar dagen rust 
houden, terwijI hun generaal naar lean ging om de orders 
en de welverdiende loftuitingen van zijn koning to ontvangen. 
In zijne geestdrift verklaarde hij, dat hij met vreugde kroon 
en staatszorgen zou willen nehleggen, om zulk een aanvoerder 
van een vrijcorps, de voorvechter van het Italiaansche leger 
te zijn. GARIBALDI keerde weder gedecoreerd met de gouden 
medaille voor militaire verdiensten, de meest uitgelezen belooning 
die zijn souverein hem kon verleenen, en beladen met 
kruisen en ridderordes voor zijne dappere manschappen, die 
MENGELW. 1859. N°. XIV. 43



662 GARIBALDI 

hij thane zou aanvoeren tot eene onderneming nog stouter 
dan eene der vorige. 

Van Bergamo naar Brescia is een afstand van 28 uren in 
regte linie, de geallieerden waren nog niet aan de Adda , en 
de Oostenrijkers hielden versterkte posities op de route bezet. 
Maar niets kon GARIBALDI afschrikken , en de naam van 
Brescia, die even ale die van de zuster-stad, bet ongelukkige Venetiö, in elk echt Italiaansch hart is gegrifd , had 
eene magische uitwerking op de soldaten. Het kleine corps, 
door de onophoudelijke schermutselingen , en nog meer door 
de lange marschen van 18 en 20 uren onder de loodregte 
stralen der zon , tamelijk gedund, drong langs de bijwegen 
voorwaarts. Naar Brescia! naar Brescia ! was de uitroep, 
waardoor de vrijwilligers elkander bemoedigden, wanneer er 
een uitgeput nederzonk , en waarmede zij GARIBALDI'S aanbod 
van hen te laten rusten, beantwoordden. Zij marscheerden 
voorwaarts, bijna zonder eenige halte , totdat zij de heldhaftige 
stad hadden bereikt, — de Oostenrijkers hadden Brescia onverdedigd gelaten , daar zij geene de minste gedachte hadden 
op een aanval in hun rug — waar zij ontvangen werden met 
eene geestdrift, met geene woorden te beschrijven. Alleen 
Brescia, vol herinneringen van haren tegenstand tegen Haynau 
in 1849, en nog bloedende in bet gevoel der krenkingen toen 
geleden , kon zulk eene ontvangst bereiden aan hare verlossers, en generaal en manschappen gevoelden zich ruimschoots 
beloond voor al hunne moeiten. 

Van Brescia werd eene expeditie uitgezonden , om het 
district Idro in opstand te brengen. Deze expeditie willen 
wij beschrijven, daar zij een merkwaardig staaltje oplevert 
van GARIBALDI'S half politieke, half militaire zending. Achttien 
soldaten werden in een omnibus gepakt, twee officieren, kolonel 
TUBB en majoor CAMUZZI, volgden in een boerenkar. Zoodra 
ale zij te Idro kwamen werden alle klokken geluid, de driekleurige vlag werd van alle torens uitgestoken , de overheid 
riep VICTOR EMMANUEL tot koning uit en de beide officieren 
keerden terug' met twee honderd en vijftig versche recruten, 
vol ijver om zich bij het corps aan te sluiten , terwij1 de achttien manschappen ale garnizoen werden achtergelaten. 

Ondanks zijne numerieke meerderheid, moest URBAN, in 't 
naauw gebragt tusschen GARIBALDI die de geheele streek 


EN DE ITALTAANSCHE NATIONALITEIT. 663 
rondom hem in opstand bragt, en het vooruitdringende leger 
der geallieerden, blijde zijn door geforceerde marschen te ontsnappen. 
Maar juist omtrent dezen tijd hadden de vrijwilligers,, 
in hunne opgewondenheid over hun bijna fabelachtig 
slagen , zich zelven bijna in het ongeluk gestort. Niet gewoon 
om op getalssterkte te letten , vielen zij , voorbij Brescia, bij 
Castenadolo , eene veel grootere magt aan , terwijl GARIBALDI, 
die eene andere colonne aanvoerde, afwezig was. De Oostenrijkers 
waren vlak bij hunne reserve en, schoon eerst geslagen, 
waren zij weldra in staat om de vrijwilligers met zwaar verlies 
terug te slaan. Maar dozen gaven het niet op en deden 
nog eons zulk een stouten aanval met de bajonet , dat de 
overwinnende vijand hen niet durfde vervolgen, en weinige 
dagen later sloeg GARIBALDI zijne legerplaats op to Salo, bij 
het meer Garda, — nog geene maand nadat hij het Sardinische 
grondgebied verlaten had. Toen de geallieerden de Chiesa 
overstaken, was hij gedetacheerd naar de Valtellina , om den 
bergpas van den Stelvio te verdedigen , daar er vrees bestond 
, dat de Oostenrijkers daardoor weder op Milaan zouden 
aanrukken , nadat de legers der geallieerden den Mincio gepasseerd 
zouden zijn, en hun zoo weder in den rug zouden 
komen. Bovendien werd generaal CIALDINI met eene divisie 
naar den Tonale-pas ter ondersteuning gezonden ; dit was een 
tweede weg uit Trentino of bet Italiaansche Tyrol, eene 
provincie, )die, geheel overeenkomstig het politieke systeem dat 
de blijvende beheersching van Italib beoogt, door het Weeper 
Congres bij den Duitschen Bond is gevoegd , hoewel in strijd 
met de natuurlijke en geographische gesteldheid (*). 
Gedurende den geheelen veldtogt waren GARIBALDI en zijne 
(*) Trentino is eene provincie door Italianen bewoond, en ligt ten zuiden 
van den grooten Alpenketen , ofsehoon zij door eene rij lager bergen logesloten 
is, waardoor vijf bergpassen loopen, die toegang geven tot Lombardije 
en Venetie. Daardoor wordt het eene natuurlijke sterke vesting, van 
waar de Oostenrijkers uitvallen in het groot kunnen doen, terwijl de vijaud 
die in Italie krijg voert, hen niet kan vervolgen zoo zij terugtrekken, 
daar hij dan het gebied van den Duitschen bond schendt, — eene 
niuntende bepaling in het belang van Oostenrijk. Ware de oorlog doorgezet, 
dan zouden de Oostenrijkers waarschijnlijk de open vlakte van Venetie 
verlaten hebben, en weder door den Trentino invallende, getracht hebben 
de geallieerden van de basis hunne operation of te snijden. 
43 •

664 
GARIBALDI 
zonen de gevierde helden van Italic. Hij was overal de voorlooper 
van de geregelde legers, en daar elke andere gelegenheid 
voor de geestdrift des yolks om zich te uiten, afgesneden 
was door de strenge tucht die in de gerevolutioneerde provincies 
gehandhaafd werd, zoo openbaarde deze zich met dubbele 
kracht op den eenigen weg die opengelaten was. Van 
het oogenblik dat GARIBALDI Sardinia verliet, ontving hij Been 
enkelen penning ondersteuning van de schatkist. En die had 
hij ook niet noodig. De Lombardische steden wedijverden 
met elkander om hem te ondersteunen. Vrijwillige aanbiedingen 
vulden zijne militaire kas, de lijsten van dienstneming 
die hij in elke stad openstelde, werden met teekeningen bedekt, 
zoodat zijn corps ten laatste over de 15000 man sterk 
was. Bergamo wapende en kleedde 2000 recruten, Como 
1400, terwijl Lodi 52000 francs gaf, zonder dat het getal 
manschappen juist bepaald was; andere steden waren niet 
minder mild, en behalve deze bepaalde giften behoefden zijne 
soldaten, die dikwijls haveloos en barvoets in eene stad aankwamen 
(want het corps voerde niets anders dan wapenen en 
ammunitie mede), nooit eene stad te verlaten, zonder dat zij 
ruimschoots voorzien werden van schoenen en schoon linnen. 
Hunne onaanzienlijke eenvoudige uniformen waren juist geschikt 
voor hun moeitevolle werk, en het was een treffend gezigt, 
om mannen in rijkdom en weelde opgevoed, die uniform te zien 
dragen als eene onderscheiding, die een glans wierp op den 
edelsten naam, en blijmoedig het harde leven verdragen en 
zich onderwerpen aan de strenge tucht der Cacciatori delle 
Alpi. Niet gehard tegen vermoeijenis, vielen zij dikwijls 
neder bij de lange marschen, die gewoonlijk dwars door het 
veld gingen, en de hospitalen waren vol zieken. Maar toch 
werden ook dezen opgewekt door het knallen van het geweervuur; 
de naam van hun aanvoerder, die tevens hun oorlogskreet 
was, scheen een tooverwoord, in staat om zelfs de stervenden 
op te wekken; en zoo groot was hun ijver voor den 
strijd, dat bij zekere gelegenheid acht soldaten die ziek lagen, 
opvlogen om het gevaar met hunne kameraden te deelen. 
Twee er van sneuvelden , twee andere werden doodelijk gewond 
naar de achterhoede gedragen, en de vier overigen 
kropen na afloop van den strijd naar het hospitaal terug. 
De troepen van GARIBALDI waren de laatsten die schoten

EN DE ITILIAANSCHE NATIONALITEIT. 665 
net den vijand gewikkeld hebben, even als zij de eersten geweest 
waren om de beschutting der muren van Casale te verlaten. 
Hun aanvoerder was aan den voet van den Stelvio 
en had reeds verscheiden scherpe gevechten met de Oostenrijkers 
gehad (waarbij hij echter van zijne voordeelen geen 
gebruik kon waken, omdat hij dan het gebied van den Duitschen 
Bond zou schenden) toen hij berigt kreeg eerst van den 
wapenstilstand , en toen van het verdrag van Villafranca. 
Diep en vreemd was de indruk dien deze vrede op Italiö 
maakte. Het korte en nog onbepaalde berigt, door den electrischen 
telegraaf overgebragt, vloog door het sehiereiland, 
en sloeg hoog gespannen verwachtingen den bodem in en doofde 
vurige geestdrift uit. Het aanzien der steden veranderde als bij 
tooverslag. Verdriet was nu even duidelijk op elks gelaat to 
lezen , als het voor weinige uren nog de vreugde was geweest. 
Een doodskleed scheen plotseling over Milaan, Turijn en 
Florence te zijn geslagen , en alle inwoners in zijne sombere 
plooijen te hebben gewikkeld. Wie zal de wanhoop der Venetianen 
schetsen ? Van den toren van San Marco hadden de 
Venetianen elk oogenblik de Fransche vloot te gemoet gezien, 
daar zij reeds in hare wateren was; van de wallen van Verona 
hadden de burgers hunne oogen ingespannen, om de driekleurige 
vaan in 't gezigt te krijgen , — en een paar lakonieke 
woorden maakten een eind aan al die verwachtingen. Er 
waren er die de handen aan zich zelven sloegen uit overmaat 
van wanhoop, anderen die tot krankzinnigheid vervielen 
(*), en door gelled Italia schenen de woorden: »Veneti6 
blijft onder de Oostenrijkers", genoegzaam om te bewijzen, 
dat aan hoop en trouw, aan vrijheid en orde de doodsteek was 
toegebragt. 
Toen ontstond er eene ontroering, die de ziel van eene geheele 
natie als van ddn man schokte. Al de hartstogten, die 
het menschelijke gemoed in beweging kunnen brengen, voerden 
strijd in de gemoederen van millioenen menschen. Teleur- 
(*) De kieschheid jegens de achtergeblevenen verbiedt ons em hier namen 
te noemen dezer slagtoffers van hunne te groote vaderlandsliefde; macs het 
feit is zeker, , en velen in Milaan zouden bet kunnen getuigen , die dergelijke 
treurige voorvallen in den kring van hunne eigen persoonlijke kennissen 
kebben zien gebeuren. [Noot natuurlijk niet van den vertaler.]

666 GARIBALDI 

stelling, woede, vrees dat nog ergere Bingen zouden volgen 
nu zoo iets rampzaligs gebeuren kon , wantrouwen jegens 
alien die men het meest vast vertrouwd had, vereenigden 
zich om bedaard nadenken onmogelijk to maken, en men 
werd geslingerd op de baren van den hartstogt, gelijk een 
schip zonder roer op eene stormachtige zee. Mannen die altijd 
bekend hadden gestaan voor de gematigdheid hunner gevoelens, riepen nu nit: »Leve nuzziNt I" als om hunne nieuwe 
overtuiging uit te drukken , dat geweld en uiterste maatregelen 
alleen voortaan iets baten konden voor Italie. Daarop kwam 
een berigt, dat de opgewondenheid nog scheen te moeten vermeerderen , maar dat juist bet middel bleek te zijn, om de 
menschen te brengen tot een bedaard overleg wat gedaan 
moest worden, — het berigt namelijk van de aftreding van 
grad CAVOUR en de onverholen wanhoop van VICTOR EMMANUEL. 
Allen zagen nu dat de koning nog eenstemmig dacht met zijn 
yolk, en dat zijn minister wilde aftreden, liever dan het hoofd 
neder te leggen bij den gehaten vrede. Zoo brak het licht 
der hoop weder door de wolken van wanhoop henen, en de 
toekomst van Italie was gered. Het strekt den Italianen tot 
eeuwige eer, dat zij dit vreeselijke proefgerigt hebben doorgestaan, zonder dat er eene enkele poging tot gewelddadigheden is gedaan. Rdn oogenblik was voldoende geweest om 
al de verwachtingen te vernielen, die zoo systematisch waren 
opgewekt, zoo zorgvuldig gevoed, om hen te berooven van die 
algeheele onafhankelijkheid, die beloofd was als de belooning 
van hunne gewillige gehoorzaamheid, — en toch ward geene 
de minste beleediging diegenen aangedaan, die deze verpletterende teleurstelling berokkenden. Men had sympathie voor 
de smart die het leger moest gevoelen bij de plotselinge 
staking van hunne schitterende loopbaan, — die ook uit de 
geheele houding van manschappen en officieren scheen te blijken, — en de Fransche Keizer, ofschoon koud ontvangen, 
werd toch begroet met den eerbied aan hem verschuldigd, die, 
ofschoon hij te kort was gekomen in zijne vrijwillige belofte, 

tech zijn leven gewaagd had en het bloed•zijner soldaten had 
laten vloeijen voor de bevrijding van Italie. 

Met zijn groote echt Italiaansche hart deelde GARIBALDI in 
al de gewaarwordingen van zijne landgenooten. In zijn kamp, 
bij Lovere, gevoelde ook hij dezelfde smart en teleurstelling, 


EN DE ITALIAANSCHE NATIONALITEIT. 667 
en zijne eerste gedachte bij het hooren van den vrede was, 
om zijn commando neder te leggen. Hij schreef dadelijk aan 
den koning; maar op het aandringen van dezen liet hij zich spoedig 
overhalen om zijn verzoek om ontslag weer in to trekken. 
Het was goed voor Italie, dat VICTOR EMMANUEL dit op den 
populairen aanvoerder vermogt. Het ontslag van GARIBALDI 
op dit oogenblik zou even noodlottig gewerkt hebben als dat 
van cAvoua heilzaam was. Graaf CAVOUR , de doodvijand van 
Oostenrijk , kon Been enkel document op den vrede betrekkelijk 
geteekend hebben zonder met zijne geheele carriere in 
strijd te komen ; maar had GARIBALDI, eon militair aanvoerder 
en zonder eenige connectie met politiek of diplomatie, zijn 
post nedergelegd, dan zou geheel Italie hierin een bewijs gezien 
hebben, dat het Sardinische gouvernement zijne zaak verlaten 
had voor den rijken prijs van Lombardije. Het vertrouwen 
dat deze held nooit een bloot partijbelang zou dienen, 
was zoo sterk, dat het berigt dat hij zijn commando behield, 
de harten van het yolk vaster verbond aan hun souverein , en 
toen hij eene proclamatie uitvaardigde eindig,ende met de woorden 
: nWeest altijd trouw aan de zaak der Italiaansche onafhankelijkheid, 
— lang lave VICTOR EMMANUEL, onze koning I" 
ging er een gejuich van goedkeuring op van uit het kleine 
kamp in de Alpen, dat herhaald ward van de oevers van den 
Arno tot in de bosschen van de Romagna. 
De bewering moge paradox klinken, toch gelooven wij dat 
het opgeven van Venetia de waarborg was voor de toekomst 
van Italie. De toestand van de ongelukkige provincie Venetia, 
door meêdoogenlooze schattingen gedrukt en geteisterd door 
hongerige en wrevelige soldaten , is pijnlijk om aan to zien; 
het is treurig te denken aan edele vrouwen in gevangenschap 
gehouden , zooals Signora CONTARINI, aan vreedzame burgers 
in bet hoist van den nacht uit hunne huizen opgeligt en in 
de kerkers der Duitsche vestingen opgesloten , terwijl hunne 
goederen verbeurd verklaard en hunne gezinnen in gebrek 
aehtergelaten werden ; maar zoo wij onze individuele sympathien 
ter zijde stellen, zullen wij begrijpen, dat de tranen in 
Venetia vergoten bijna noodig zijn om den wasdom van den 
jongen boom der Italiaansche eenheid en onafhankelijkheid to 
bevorderen. In het dagelijksche leven is individuele ellende 
dikwijls de bron van algemeen bell, en zwaar als het kruis

668 GARIBALDI 
van Venetie nu is, toch zou het wel kunnen blijken dat het 
tot heil van Italie strekken kan. Niemand kan gewenscht 
hebben dat zulk een zware last der stad zou opgelegd worden, 
die voor elken beoefenaar der geschiedenis eene soort van 
hekoorlijkheid heeft; — maar nu het lot eenmaal besloten 
heeft dat die last nog voor een tijd door haar gedragen zal 
worden, nu is het goed dat niemand door de smart hierover 
blind zij voor de goede zijde, die onder de bestaande omstandigheden 
daaraan is, en wij willen kortelijk de redenen opgeven 
die deze teleurstelling kunnen matigen. 
De geschiedenis leert, dat hoe gemakkelijker een staat zijne 
vrijheid wint, hij des to minder geschikt is, om haar te handhaven. 
Ware de oorlog doorgezet, dan zouden naar alle menschelijke 
waarschijnlijkheid de Oostenrijkers van den Mincio 
naar den Isonzo zijn teruggedrongen, zelfs nog spoediger dan 
zij van den Ticino naar de grenzen van Lombardije zijn gedreven, 
ja, er is groote waarschijnlijkheid, dat de beroemde 
vierhoek met minder verlies van levens en tijd zou genomen 
zijn dan men scheen te verwachten. Het is nu bekend, dat 
de wapening van Verona niet voltooid was, en bet Hongaarsche 
en Poolsche garnizoen van Mantua hadden zich reeds 
voorbereid om de poorten te openen bij de eerste teekenen 
van den aanval. Alles was reeds afgesproken en de dag bepaald, 
toen de plotselinge sluiting van den wapenstilstand den 
officier, die de onderhandelingen leidde, noodzaakte om naar 
de vesting te berigten dat de uitvoering uitgesteld moest worden, 
en weinige dagen later werd het geheele plan natuurlijk 
opgegeven. Wanneer nu de onafhankelijkheid door zoo geringe 
en kortstondige inspanning verkregen ware geworden, wanneer 
de magt van Oostenrijk zoo plotseling en volslagen ten 
onder ware gegaan, — zouden de Italianen dan eensgezind 
zijn geweest in het nemen der maatregelen om hare herstelling 
voor de toekomst te voorkomen? Wij weten dat de groote 
massa van het Italiaansche yolk gereed is om opofferingen te 
doen voor de onafhankelijkheid, en dat de edelsten onder zijne 
zonen niet aarzelen te verklaren dat, indien Italid eenmaal 
vrij, niet in staat zou zijn om zijne onafhankelijkheid met 
eigen zwaard te bewaren en te beschermen, het verdienen zou 
weder tot slavernij to vervallen ; maar eene al te gemakkelijke 
overwinning zou geringschatting van den vijand veroorzaakt

EN DE ITALIAANSCIIE NATIONALITEIT. 669 
hebben en de deur opengezet tot allerlei stedelijke en provinciale 
ijverzucht en verdeeldheid. In de vreugde over de veroveringen 
van een magtigen bondgenoot, zou de noodzakelijkheid 
van eigen opoffering vergeten hebben kunnen worden en 
menig bezwaar aan eene krachtige organisatie van Italie in 
den weg hebben kunnen leggen. Nu zal de bewustheid dat 
de vijand nabij is, van de wallen van Mantua en Verona uitziende 
, om van het geringste teeken van tweedragt partij to 
trekken , levendig blijven in elk echt Italiaansch hart, en over 
eenige jaren zal de geest die nu heerscht de verschillende 
provincies aaneen smeden , dat het verschil tusschen Toscaners 
en Piemontezen even weinig aan hun gemeenschappelijk karakter 
als Italianen schaden zal, als nu dat tusschen Elsasser 
en Gascogner de eenheid van Frankrijk verbreekt. En de 
vereeniging zal veel vaster zijn, als de provincies zich uit eigen 
plegtige en beredeneerde keuze bij Sardinia voegen , dan wanneer 
dit ingevolge den uitslag van bet krijgsgeluk geschiedt. 
De gebeurtenissen die in de jongste dagen in Midden-Italie 
plaats grijpen zijn een genoegzaam bewijs hiervoor. Slechts 
voor weinige maanden werden die bevolkingen door het terugtrekken 
der Oostenrijkers en de vlugt der quasi-inheemsche 
autoriteiten, geheel aan zich zelven overgelaten. Zij waren 
niet gewend aan zelfbesturing, en sedert jaren had de militaire 
magt alleen hen beteugeld. En ziet , zij wendden zich naar 
Turijn om nationale bestuurders, en op merkwaardige wijze 
Meek al aanstonds hunne geschiktheid voor orde. Rooverij 
en politieke moorden (*) hidden dadelijk op, zelfs de gewone 
vergrijpen verminderden op in 't oog vallende wijze. Een 
Sardinische commissaris en een gering aantal half gedrilde 
nationale gardes bragten in eenige uren tot stand, wat duizende 
Oostenrijksche soldaten, door troepen gens-d'armes en eene geduchte 
policiemagt ondersteund, in geen tien jaren hadden kunnen 
doen. Oppervlakkig schijnt dit feit zoo wonderlijk , dat bet bezwaarlijk 
to verklaren is. Maar zoo wij nadenken , dan zullen wij 
zien , dat het yolk eigenlijk sedert 1848 in de leerschool was 
geweest. Onder allerlei vermomming en voorwendsel waren 
de geheime agenten van Oostenrijk steeds bezig, om hen tot 
(*) Toch niet geheel, blijkens hetgeen de jongste berigten van de vermoording 
van den kolonel ANVITI in Parma gemeld hebben.

670 GARIBALDI 
wanordelijkheden en oproer aan te zetten , terwUl hunne organen 
in de Duitsche pers niet ophielden , om hoog op te geven 
van den geest van wanorde en de gemeentelijke oneenigheden 
der Italianen. Daardoor werden die bevolkingen in staat gesteld 
om hare vroegere dwalingen als in een spiegel duidelijk 
voor zich te zien , zij werden getroffen door de wanstaltigheid 
van het portret, en tevens begrijpende dat het ware doel van 
de agents provocateurs het voordeel van Oostenrijk moest zijn, 
ontdekten zij wat zij voortaan te vermijden hadden zoo zij niet 
eeuwig in slavernij wilden blijven. Deze overtuiging was zoo 
diep ingeworteld ,dat zij zich geen oogenblik vergaten , bij de listige 
strik die hunne vlugtende vorsten , met uitzondering van de 
hertogin van Parma, hun spanden. Dezen namelijk lieten alle 
personen en ambtenaren onder hun bestuur plotseling en te 
gelijk hun werk staken , in de verwachting, dat op die wijze 
hunne prophetic van regeringloosheid vervuld zoude worden. 
Zoo doende is de geest van orde en gematigdheid, die wij nu 
bewonderen, juist het uitvloeisel van de listige berekeningen 
en overkrachtige pogingen van de Habsburgsche Aartshertogen. 
Wat ook de geheime beweegreden van Keizer NAPOLEON met 
de preleminairen van Villa Franca wezen moge , de clausule 
die den terugkeer toestaat der souvereinen die zich zelf verbannen 
hebben , heeft eene uitwerking gehad , die hij kwalijk 
vooruit had kunnen verwachten , tenzij zijn voornemen eigenlijk 
geweest is, om een nieuw en meer treffend bewijs van 
de goede gezindheid en bekwaamheid van het Italiaansche yolk 
te voorschijn te roepen. 
Geene wanordelijkheden hadden plaats , zelfs nadat de Sardinische 
commissarissen teruggeroepen waren. Modena en 
Parma vereenigden zich rustig onder het dictatorschap van 
den Romein PARINI ; Toscane werd afzonderlijk bestuurd door 
Baron RICASOLI en de Romagna door colonel CIPRIANI. De geschiedenis 
heeft zelden een grootscher schouwspel opgeleverd, 
dan dat waarvan wij in deze dagen getuigen zijn geweest. 
Zelfs de Engelsche revolutie van 1688 kan hiermede moeijelijk 
gelijk gesteld worden. Er werd eene kieswet op de ruimste schaal 
afgekondigd en alle klassen des yolks ijlden naar de stembus, 
waarbij zelfs de minst ontwikkelden een ijver betoonden om van 
dit hun voorregt gebruik te maken , zooals men zelden in andere 
landen ziet. De uitstekendste mannen door geboorte, rijkdom ,

EN DE ITALIAANSCHE NATIONALITEIT. 671 
kennis en welgezindheid werden met groote meerderheid gekozen. 
De verkiezingen werden niet door de geringste buitensporigheid 
gestoord , en toen de vertegenwoordigers bijeenkwamen 
, verklaarden zij zich met merkwaardige eenstemmigheid 
voor de afzwering van hunne vroegere vorsten en de 
vereeniging met Sardinia; daarop, hunne taak volbragt achtende, 
gingen zij uiteen, wijselijk inziende dat in zulke troebele 
tijden een dictatorschap alleen de zaken tot eene gunstige oplossing 
zou kunnen brengen. 
Dat de kleinere hertogdommen tot zulk een besluit kwamen, 
behoeft ons in geenen deele te, verwonderen. Een gedeelte 
uitmakende van het groote Po-dal, zijn het niet alleen geographische 
maar ook commercible banden , die hen aan Lombardije 
en Sardinia verbinden , en gedurende de laatste tien jaren 
hebben zij naar zulk eene gelegenheid uitgezien, om den wensch 
to bevredigen, die reeds in 1848 door algemeene stemming 
geuit was. En de Romeinsche Legaties verafschuwen hunne 
priesterlijke overheden zoo zeer, , dat zij reeds in de vorige 
eeuw hun overgang tot het republikeinsche Frankrijk , door 
het verdrag van Tolentino , met vreugde begroetten , en wij 
gelooven dat zij elk mogelijk gouvernement zouden verkiezen 
boven dat van den stedehouder van CHRISTUS. Maar wij erkennen, 
dat wij naauwelijks hadden durven verwachten dezelfde 
eenstemmigheid bij de Toscaansche vergadering te zien, 
en wij beroepen er ons op als eene getuigenis voor de juistheid 
van onze opmerking over de indirecte goede gevolgen 
van den vrede van Villa Franca. 
De zelfstandigheid van Toscane is sedert eeuwen sterk gemarqueerd 
geweest ; het yolk had zich over weinige belangrijke 
grieven te beklagen , en ofschoon de vorsten van Habsburg-
Lotharingen hunnen onderdanen geene duurzame voordeelen 
hadden aangebragt , onderscheidden zij zich ook niet 
door zulke bepaalde en persoonlijke ondeugden als de Hertogen 
van Parma en Modena. Ja , had de groothertog goedschiks 
den voorslag van den cavaliere Buoncompagni, 24 April d. j. gedaan, 
ingewilligd , dan zoude hij op dit oogenblik misschien 
nog ongestoord op zijn troon hebben gezeten , onder de bescherming 
van een verbond met VICTOR EMMANUEL (a). Hij 
(*) Deze voorslag van SardiniU is even eervol voor den minister (cAvoun),

672 GARIBALDI 
weigerde en ging heen ; maar het vertrek van de groothertogelijke 
familie maakte even weinig sensatie in het land dat zij 
gedurende 122 jaren hadden geregeerd, als dat van elk ander 
reiziger. Het protectoraat van den »eerlijken koning" werd 
aangezocht als een middel tot ondersteuning in den oorlog, 
maar weinigen dachten toen werkelijk aan eene vereeniging 
onder zijn scepter, en deze weinigen hadden maar geringe 
hoop van hunne wenschen verwezenlijkt te zien. De Toscaners 
vergenoegden zich met den loop der gebeurtenissen af te wachten 
, en ware Venetiti even gemakkelijk als Lombardije vrij 
geworden , dan durven wij zeggen , dat zij nooit geneigd zouden 
geweest zijn, om hunne administrative onafhankelijkheid 
op te offeren. Doch de vrede hield bij alien de vaste overtuiging 
levendig, dat alleen zelfopoffering Italid in staat zou 
kunnen stellen om het nog steeds magtige Oostenrijk te weArstaan 
en zijn invloed in de confederatie to annuleren , — zoo 
althans dit vreemdsoortige plan ooit werkelijk tot stand mogt 
komen. Dat geloof droeg weldra vruchten ; de kiezers vroegen 
maar ddn onderpand van de vertegenwoordigers aan wie zij 
bun lot hadden in handen gegeven ; en toen de afstammelingen 
van de groote oude republikeinen van Florence nog eens weder 
zamenkwamen in de zaal van de vijfhonderd, in dat paleis 
dat inderdaad een tempel van historiele grootheid is, was de 
uitslag niet twijfelachtig. Nog eenmaal stonden zij daar, de 
dragers van namen die de bladzijden van GUICCIARDINI'S en 
sismoNot's geschiedwerken versieren. GINO CAPPONI , een afstammeling 
van dien PIETRO, die eens den Franschen monarch 
in zijne tent weêrstond; STROZZI, van nog vorstelijker afkomst 
; UGOLINO DELLA GHERARDESCA, wiens naam niet kan 
sterven zoo lang DANTE'S vers kelt, met verscheiden anderen 
van grooten , zoo niet gelijken naam. De oude geest van Florence 
scheen op hen neder to dalen, toen zij die beroemde zaal 
verlieten en in plegtigen optogt in den tempel door BRUNELLESCHI 
opgerigt, Gods zegen gingen afbidden. Moge hun gebed 
in den hemel en op aarde gehoord worden, en het dubbele 
besluit, dat zij met zulke kalme waardigheid , zulken vastdie 
hem liet doen, ale voor den vertegenwoordiger die hem opstelde, terwijI 
hij het beste bewijs is van de belangeloosheid van het Sardinische gouvernement 
in de Italiaansehe quaestie.

EN DE ITALIAANSCHE NATIONALITEIT. 673 
beraden moed en zulke versmading van geheime bedreigingen 
en bedriegelijke lagen namen, tot heil strekken van Toscane 
en de toekomst van Italie. 
Vele van deze mannen hadden in dagelijksche gemeenschap 
met de groothertogelijke familie geleefd , en toch werd er geene 
stem onder hen verheven tot verdediging van de vorsten, die 
beschutting hadden gezocht in het Oostenrijksche leger en 
heengegaan waren om te strijden met de overwonnenen te 
Solferino. Zelfs niet onder de bedekking der geheime stemming 
werd er eene enkele stem ter hunner gunste vernomen. 
Met bijzonderen tact gaf de Vergadering als motief voor hear 
gevoelen het eenvoudige feit op, dat de vorst zijn land had 
verlaten op het oogenblik dat een nationale oorlog was uitgebroken. 
Gevolgelijk werd ieder burger die Toscane niet verlaten 
had geregtigd, om zijne stem aan het besluit der afzwering te 
geven. De verdere quaestie bleef nu over. Zou Toscane zich 
aansluiten aan noordelijk Italie, of trachten het centrum te 
worden van een koninkrijk, dat men aan Prins NAPOLEON zou 
aanbieden, wiens huwelijksverbindtenis met het hubs van Savoye 
hem bijna tot een Italiaansch vorst maakt? Wij gelooven 
gaarne dat persoonlijke tegenzin tegen, en minachting van 
dezen candidaat uit zijne vroegere jaren de eenstemmigheid 
van dit besluit wel bezwaarlijk heeft gemaakt ; maar v‘7j gelooven 
ook , dat na den vrede van Villa Franca, in elk geval 
de meerderheid voor de vereeniging met Sardinia zou geweest 
zijn. Italie voor de Italianen is het eenige dat men wenscht, 
en elle klassen hebben de vaste overtuiging, dat, zoo zij eens 
onder denen scepter vereenigd waren, de Oostenrijker niet lang 
in het bezit van Venetia zou blijven. 
Maar al deze bewijzen van de gematigdheid en den geest 
van orde van het meerendeel der Italianen zouden nog niet 
genoeg baten voor de toekomst. Waren de Midden-Italiaansche 
gewesten tevreden met deputaties te zenden , om hunne 
troonen aan VICTOR ExtmANuEr. aan te bieden , legden zij het 
hoofd near bij de formele en dikwijls herhaalde verzekering 
van NAPOLEON III, dat hij eene gewapende tusschenkomst noch 
zelf ondernemen , noch toelaten zou, dan zouden wij toch nog 
aan de toekomst van Italie wanhopen. Wel is er eene zedelijke 
zekerheid, dat de Fransche Keizer niet zal trachten de 
natie to dwingen die hij zoo kort geleden bevrijd heeft; en 
wanneer Oostenrijk er zeker van kan zijn, dat elke gewelddadige 
poging van zijn kant door Frankrijk zal belet worden, 
dan zal de les te Solferino gekregen het wel leeren voor het 
tegenwoordige bij de vergrooting van Sardinia stilletjes to berusten. 
Maar deze zedelijke zekerheid is niet genoeg, en het 
werkelijke bewijs van de geschiktheid der Italianen voor vrijheld, 
is de eensgezindheid van de bedreigde landen en de bereidwilligheid 
der inwoners om goed en Leven ter bereiking 
van hun doel te willen wagen. 
Gelukkig ontbreekt dit bewijs niet. In den geest van het 
oude Lombardische verbond , dat eenmaal Italie van den usur

674 GARIBALDI 
pateur bevrijdde , hebben de tegenwoordige Italianen zich tot 
gemeenschappelTcen tegenstand vereenigd. De gouvernementen 
weten zeer goed, dat behalve de Oostenrijkers er vele andere 
oorzaken van vrees zijn ; dat de Paus, wiens naam in dien 
tijd eensluidend was met tegenstand tegen den vreemdeling, 
nu tot den vijand overgegaan is. ALEXANDER III stichtte het 
Lombardische verbond; de stad voor de verdediging er van 
opgerigt, ontving zijn naam, en die is, door een vreemden 
zamenloop van omstandigheden, ook later gebleken een sterk 
bolwerk tegen de Duitsche overheersching te zijn. Prus IX 
daarentegen liet Perugia plunderen, en beloonde hen, die het 
gruwelstuk hadden uitgevoerd. En op dit oogenblik worden 
zijne troepen bij La Catolica bijeengetrokken, om de Romagna 
binnen te rukken. De verbannen hertogen brouwen zeker iets 
kwaads met de geheime medewerking van Oostenrijk, en wij 
weten dat de wel is waar weinige , maar toch active en roekelooze 
aanhangers van MAllINI hun best doen om binnenlandsche 
onlusten te verwekken. Eensgezindheid is de eenige bescherming 
tegen deze verschillende gevaren, en naar ons denkbeeld 
is er niets dat meer regt geeft om goede verwachtingen 
te hebben, dan dat de drie gouvernementen zich gehaast hebben 
om een verbond aan to gaan ter onderlinge ondersteuning, 
en dat zij hunne legers onder den opperhoofd vereenigd hebben. 
Er zijn meer aanvoerders in Italie wier talenten en eerlijke 
bedoelingen boven twijfel verbeven zijn, maar er kon maar 
edn man gevonden worden, die boven alle verdenking en chicane 
verheven is. Die man is GARIBALDI. En bet zijn niet zoo 
zeer zijne talenten, hoe schitterend ook bewezen, die hem 
dezen onevenaarden invloed verschaffen. Het is zijn karakter 
dat hem tot den eenigen man maakt in staat om de wilde 
geesten to temmen, die voor de verdediging van Midden-Italie 
zijn opgeroepen. Hij heeft het leven des yolks geleefd en 
dezelfde lucht geademd als zij; nu is zijne beurt gekomen om 
hunne driften naar zijn wil to leiden. De stoutmoedigste is 
bevreesd voor zijn misnoegen , en onderwerpt zich zonder 
morren aan de strenge tucht die hij handhaaft, want ieder 
kent zijne onbuigzame strengheid, wanneer hij reden heeft om 
vertoornd te zijn. De meer bedaarde gemoederen stollen vertrouwen 
op zijne vaderlijke zorg, en ieder weet dat zoodra als 
de trompet zich laat hooren, hij zijne pleats in de voorhoede 
inneenat met zijne trotsche minachting van den dood. De 
persoonlijke moed van een aanvoerder zal nooit missen zijne 
soldaten aan hem gehecht te maken, en is eene noodzakelijke 
eigenschap in den aanvoerder van zoo vreemdsoortig zamengestelde 
troepen, als die GARIBALDI nu onder zich heeft. Maar 
zelfs dit is niet de voornaamste reden van, den magischen invloed 
van dezen generaal. Het geheim hiervan ligt in de bewustheid 
dat zijn geheele leven aan Italie is toegewijd, want 
er kan geen twijfel meer bestaan aan zijn ijver, om de goed 
gedrilde troepen van Oostenrijk of de Zwitsersche huurlingen 
van den Paus te bevechten. Daarom heeft de veroordeeling

EN DE ITALIAANSCHE NATIONALITEIT. 675 
van republikeinsche aanslagen dubbele kracht in den mond 
van hem, die vroeger zoo lang zelf het zwaard der republiek 
heeft gevoerd, en bet eerst in ongelegenheid kwam wegens zijn 
aandeel in de complotten van MAllINI. 
Sommigen hebben misschien weinig vertrouwen op de troepen, 
die nu onder het commando van GARIBALDI vereenigd zijn, 
vooral om de verschillende elementen , waaruit zij zamengesteld 
zijn. De drie gouvenementen echter die hem aanstelden, 
vertrouwen op zijne bekwaamheid, om deze ruwe massa tot 
een welgeordend leger om te smeden, even als een kunstige 
amid een Ain en scherpsnijdend lemmet maakt van wat niet 
enders dan een ruw brok ijzer scheen te zijn. En inderdaad 
zijn de troepen waarover 14 bevel voert, uit zeer verschillende 
elementen zamengesteld. De Toscaansche divisie geregelde 
troepen, door Oostenrijksche officieren gedresseerd, is nagenoeg 
13000 man in getal ; het corps van MEZZA.CAPO uit dappere 
vrijwilligers van de Romagna zamengesteld, 10,000 a 12,000; 
dat van ROSELLI 3000 a 4000. Behalve deze troepen, die 
sedert eenige maanden georganiseerd zijn, kan men nog rekenen 
op de gendarmerie en de belasting-wacht (guardie di Finanza), 
ook een gewapend corps, en worden er twee nieuwe brigades 
van 6000 man ieder in Modena geformeerd, benevens nog andere 
corpsen in Toscane en in de Romagna. Het kleine leger 
is ook tamelijk wel voorzien van artillerie; het heeft drie of 
vier veldbatterijen van acht stukken. Het Sardinische gouvernement 
heeft ook het zijne gedaan om het getal van dit Italiaansche 
leger te vergrooten, door dadelijk de vrijwilligers 
van hun eed te ontslaan, die het volgens de overeenkomst nog 
een jaar na afloop van den oorlog in dienst had kunnen houden, 
— en ofschoon GARIBALDI zijne Cacciatori delle Alpi heeft 
moeten ontslaan, zullen zij toch juist uit persoonlijke gehechtheid 
aan hem zich weder onder zijne nieuwe banieren vereenigen. 
Ook de leeningen door de provisionele gouvernementen 
uitgeschreven , zijn met groot gemak volteekend geworden, 
een bewijs dat de gegoeden vertrouwen hebben op den stand 
van zaken. In ddn woord , als men uit het tegenwoordige tot 
de toekomst besluiten mag, dan kunnen vriend en vijand beiden 
verzekerd zijn, dat, zoo het tot eene worsteling komt, Italia 
of overwinnend uit den kamp zal treden, Of niet dan na een 
wanhopigen en dapperen tegenstand zal bukken. 
Maar toch is een open strijd misschien nog het best voor 
den tegenwoordigen toestand van Itali6. Ondanks hunne vele 
deugden hebben de Italianen den vuurdoop nog noodig, en het 
is goed, dat zij de volstrekte noodzakelijkheid inzien om eene 
sterke militaire magt te organiseren. Maar zulk een worstelstrijd 
is misschien nog ver verwijderd , en behoeft ons nu niet 
bezig te houden. Elke dag heeft genoeg aan zijn eigen kwaad, 
en het tegenwoordige vraagstuk is ingewikkeld genoeg om de 
wijsste hoofden werk te geven. De oplossing hiervan wordt 
gewacht van het congres, en de uitslag daarvan zal veel afhangen 
van de houding van bet Engelsche gouvernement en yolk.

676 GARIBALDI EN DE ITALIAANSCIIE NATIONALITEIT. 

Eerst nu, nu NAPOLEON zijne onmagt verklaard heeft, om 
alleen door kracht van wapenen het vraagstuk te beslissen, 
eerst nu kan Engeland zich geroepen achten om bij die oplossing mede te spreken. Want het is nog de vraag of het 
verdrag van Villa Franca als eene geheele omkeering in de 
staatkunde van NAPOLEON III beschouwd moet worden. Het 
spel is nog niet uitgespeeld. Duidelijk is het, dat er tusschen 
de hoven van Weenen en Parijs nog geene volmaakte vertrouwelijkheid en eenstemmigheid heerschen, en men heeft nog 
niet genoeg opgemerkt, dat hoe bepaald de belofte zelve : »Italie 
zal vrij zijn van de Alpen tot de Adriatische Zee" ook was, 
de tijd voor hare vervulling niet bepaald was. 

In de laatste twee maanden heeft bet vraagstuk belangrijke 
schreden voorwaarts gedaan. De Italianen hebben hunne geschiktheid voor zelfbestuur getoond, en hunne vertegenwoordigers hebben hunne wenschen met bewonderenswaardige duidelijkheid en eenstemmigheid uitgedrukt. Italie werpt zich in 
de armen van VICTOR EMMANUEL , gelijk eene schoone vrouw 
die de trouwe liefde van een vurig minnaar wil beloonen, en 
niemand die met het karakter van den koning bekend is, kan 
twijfelen aan zijne bereidwilligheid , om de zware pligten daardoor op hem geladen to aanvaarden en zijne geliefde to verdedigen , al ware het ten koste van zijn eigen leven. 14Iaar er 
zijn bedenkingen , die hem terughouden en verhinderen, dat hij 
zoo dadelijk de aangeboden kroonen zich op 't hoofd zet. Het 
is zijn pligt eenigen waarborg te verkrijgen voor de onschendbaarheid van zijn nieuwen staat , en de toelating daarvan in 
de huishouding der Europesche Staten, eer hij de Midden-
Italiaansche landen toestaat hun lot aan let zijne te verbinden. 
Dien waarbori en die toelating is alleen van een Europeesch 
congres to wachten." 

Slechts in het laatste gedeelte van dit opstel hebben wij het 
een en ander verkort, waar de schrijver gissingen en beschouwingen in het midden brengt over hetgeen van dat Congres 
to wachten is en de rol, die Engeland daarbij vervullen zal. 
Ook de toekomat die dat congres in 't leven zal roepen, ziet 
hij tamelijk gunstig in, even als zijne schildering van het 
tegenwoordige van Italie zeker niet to donker is gekleurd. Doch 
de boven medegedeelde feiten zijn ons meer waard dan beschouwingen, die in den tegenwoordigen tijd weinig meer dan 
gissingen kunnen zijn. 'leer juist hebben de Engelsche bladen, — de satyrieke mond van den Punch voorop — NAPOLEON »den Franschen sphynx" genoemd. Maar daar geheel 
Europa, en Italie allermeest, in de handen is van dien sphynx, 
gelijk een vogeltje in de vlugge voorpooten van eene huiskat, — 
zoo zal men best doen een modernen OEDIPUS of to wachten, 
die het raadsel oplost, wat Europa met dat Italie zal zien 
gebeuren. 


MENGELWERK. 
DE TWEE SPANJAARDEN. 
DOOR 
Mr. SCHOLTEN TOT GANSOIJEN. 
Wie hoorde wel niet eens van het heerlijke Andalusia en de 
betooverende hoofdstad Sevilid, het Florence van Spanje? Wie 
daar slechts eenigzins gegoed is, heeft midden in zijne woning 
een uiterst netten binnen- of woonhof, geplaveid met schoone 
wit- en zwartmarmeren steenen uit Carrara, veelal met eene 
fontein in het midden, en altijd aan de vier zijden omgeven 
door eene galerij , steunende op uiterst kin bewerkte kolommen, 
waarop de bogen naar den ouden Aloorschen bouvatrant zijn 
aangebragt, 'tgeen een zeer schoon en sierlijk gezigt oplevert. 
Elken morgen zijn de dienstmaagden gewoon het plaveisel 
rijkelijk te besprenkelen en met sponsen goed of to wasschen, 
dat veelal in den loop van den dag en ook des avonds herhaald 
wordt. Men voegt er nog de voorzorg bij om, zoolang de 
zon aan den hemel staat , den woonhof met een dik zeil to 
overdekken , dat bij het vallen van den avond weggetrokken 
wordt; zoodat die plaats alsdan, inzonderheid na een heeten 
zomerdag, een regt frisch en aangenaam verblijf oplevert. In 
Seville is het een waar genoegen des avonds door de donkere 
straten der stad te wandelen en door de traliehekken der 
huizen heen die smaakvolle , schitterende, koele , goed verlichte 
en hier en daar met vasen en bloemen versierde woonhoven 
te begluren , met de schoone en aanvallige A-ndalusische vrouwen 
te midden der bloemen. Die woonhoven zijn het, waar 
dan het gezin bijeenkomt en het avondgezelschap, de zoog,enaamde 
tertullia, gehouden wordt. En die avondgezelschappen 
zijn niet, zoo als wel elders pleegt te geschieden , z66 talrijk, 
dat het huis, hoe ruim anders ook, ze ter naauwernood kan 
be vatten ; maar gewoonlijk bestaan zij uit tien tot twintig 
KNGELW. 1859. V. XV. 44

678 DE TWEE SPANJAARDEN. 
personen , die good met elkander bekend zijn en komen en 
blijven zonder eenige pligtpleging. De Castiliaansche gastvrijheid 
sluit die geheel buiten en bet gemeenzame verkeer is 
daar zoo ongedwongen mogelijk. 
Op zekeren avond van de maand Julij of Augustus van het 
jaar 1806 had er zulk eene tertullia pleats in het huis van 
Dona Ramona, eene gegoede dame te Sevilie. Het gezelschap 
bestond uit vier oude dames, drie jonge vrouwtjes, twee 
meisjes en acht heeren, waaronder een geestelijke. De oude 
dames zaten in een der hoeken van den woonhof en spraken 
zacht over ik weet niet wat, misschien wel over de volgende 
tertullia' s. Twee of drie der heeren luisterden naar haar en 
rookten, de een eene lenge donkerbruine Havanna-cigaar, de 
ander eene gele Guatimala , en bliezen daarbij den rook 
vrijelijk uit, zonder zich te bekommeren over wien tegenover 
hen stond ; of wel hielden dien lang achtereen in den mond 
zonder om het uitlaten te denken , totdat hij eindelijk onder 
het spreken van tusschen de gesloten lippen van zelf te voorschijn 
kwam. Digt bij het midden van den woonhof, tegenover 
de fontein , was een andere kring van de drie jonge 
vrouwtjes en de twee meisjes gezeten, en juist in het midden 
van dien kring, z66 dat hij aan al de hem omringende dames 
in het gezigt viel, zat een jongeling met eene guitaar, zingende. 
De overige heeren kwamen nu eons bij den eenen, dan 
weder bij den anderen kring, daar men hen in den eenen 
gaarne zag, terwijl zij zelven liever bij den anderen vertoefden, 
en dus niet wisten welken to kiezen. Van den kring in het 
midden was de gansche aandacht gevestigd op den zanger. 
Het lied behelsde, naar Spaansche gewoonte, een beklag over 
de wreedheid der schoone en zuiks in eentoonige bewoordingen 
en in eene melodie, die nog eentooniger was; het was eene 
soort van improviseren en van zingen , die, ale zij door den 
zanger goed wordt uitgevoerd, zich er goed toe bent orn joist 
datgene uit te drukken , wat men bedoelt, en zeker niet zonder 
gratie is. Het accompagnement van de guitaar was nog 
eenvoudiger: enkele accoorden voortgebragt niet zoo zeer door 
tokkelen, als wel door rukken en door op eens met al de 
vingers of met de geheele hand al de snaren to gelijk to 
grijpen ; welke grepen of slechts nu en dan, of snel achtereen 
herhaald werden, Of ook wel afgewisseld door slagen op het 
instrument zelf.

DE TWEE SPANJAARDEN. 679 
Toen hij zijn lied geeindigd had, 'mod de jongeling, zonder 
een woord te spreken, de guitaar aan cello der om hem heen 
gezeten jonge dames aan en wel, hetzij toevallig, hetzij met 
opzet , juist aan haar, die, terwij1 hij zong, regt tegenover 
hem gezeten had en tot wie dus het lied gerigt scheen. Dit 
in aanmerking nemende en de gezongen woorden verbindende 
met het aanbieden van de guitaar, als eene stilzwijgende 
noodiging om te antwoorden , kan men ligt raden, dat de 
jongeling op het meisje reeds vroeger verliefd was, en hij, 
nadat er eenige oneenigheid en verwijdering had plaats gegrepen 
, het goede voornemen had opgevat, den verbroken 
vrede te herstellen , waartoe hij nu den eersten stap deed. 
Maar het meisje, dat Mariquita heette, dochter van de vrouw 
des huizes, zestien of zeventien jaren oud, van kleine doch 
schoone gestalte, met handen en voeten om hunne fraaiheid 
zelfs in AndalusiO waar die altijd fraai zijn — geroemd, voorts 
met een bruinen gelaatstint, zwart haar, gitzwarte oogen, die 
nu eens hardvochtig stonden dan weder zO6 zacht en innemend 
dat zij een ieder betooverden , — die Mariquita, zeg 
ik, stond van hare plants op zonder eenig antwoord te geven; 
doch beet zich op de lippen , als wilde zij zeggen : »ik geef 
er niet om", of wel »laat mij met vrede". Zeker is het, dat 
de jongman het aldus opnam , opstond, de guitaar zoo onzacht 
op zijn stoel nederleide, dat zij een klagend geluid gaf, 
en zich voorts naar de galerijen van den woonhof spoedde, 
om zijn mantel en hoed to zoeken , die hij daar gelaten had, 
ofschoon hij niet regt meer scheen to weten waar, z66 lang 
had hij noodig om ze te vinden. En toen hij eindelijk daarin 
geslaagd was, vertrok hij zonder pligtplegingen, of zelfs zonder 
afscheid to nemen. 
Mariquita toonde volstrekt geen medegevoel met de smart 
haars minnaars en werd ook niet boos, dat hij zich zoo gekrenkt 
toonde. Integendeel, naauwelijks was hij vertrokken, 
of zij klaarde geheel en al op, als ware zij blij hem te hebben 
doen vertrekken. Hare gezellinnen fronsten de wenkbraauwen, 
als wilden zij zeggen: »'t is zonde, zulk een schoon jongeling 
266 te behandelen". — Eene der oude dames wenkte den 
geestelijke en zeide: »hoe jammer, dat die jongman zoo weinig 
bezadigd is en hals over hoofd den aftogt blaast, zondet eerst 
wat geduld te oefenen." Maar anderen daarentegen , waaronder 
41 *

680 DE TWEE SPANJAARDEN. 
Dona Ramona, de moeder van Mariquita, verheugden er zich 
klaarblijkelijk over. En Dona Ramona hare dochter naderende 
, stelde aan de jongelui voor, om eene wandeling in den 
maneschijn te gaan doen tot aan de Triana-brug. 
Toen dit voorstel aangenomen was, ging Mariquita in hare 
kamer om voor het toilet te zorgen , zonder hetwelk geene 
Spaansche haar huis verlaat. Dat toilet bestaat eerstens uit 
een naauwsluitend en kort overkleedje , baschigna genaamd, 
dat in den regel altijd zwart zou moeten wezen , maar door 
de jonge meisjes toen reeds van eene wat lichtere kleur gedragen 
werd ; het was gegarneerd met zwarte kant, die de 
fijne zijden kousen te beter deed uitkomen , alsmede de glanzende 
schoentjes van wit satijn , die men daar bij den weg 
draagt en door de rijke en elegante dames meermalen daags 
verwisseld worden. Op haar hoofd, reeds versierd met eene 
frissche naauw ontloken roos half verborgen tusschen de rijke 
haarlokken , schikte zij een sluijer van witte kant, dus geplooid 
, dat hij het gelaat, de lokken en de roos onbedekt liet, 
en de beide tippen , langs de wangen heenloopende, onder de 
kin zich kruisten en vervolgens langs het tengere lijf at wapperende 
afdaalden. Die sluijer heet mantiglia en zonder dezen , 
hij zij dan grof of fijn , ziet men van Bayona tot Cadix nimmer 
eene vrouw buiten hare woning. 
Toen de dochter des huizes zich gekleed had en bij hare 
vriendinnen teruggekeerd was, verlieten zij twee aan twee 
gearmd het huis , gevolgd door drie of vier der heeren, en 
gingen wandelen door de straten en over de pleinen der stad, 
tegenover den Alcazar, langs de Giralda , door de Alameda 
en over de Guadalquivir-brug; zonder ander doel of gedachte, 
naar het scheen , dan een luchtje te scheppen en een paar 
uren in de open lucht door te brengen , al lagchende, pratende 
en nu en dan zingende onder het accompagnement der guitaar, 
welke een der heeren opgenomen , gestemd en meegenomen had. 
Maar mogt al het gezelschap in 't algemeen geen bijzonder 
doe' met die wandeling hebben, met Mariquita stond het, opregt 
gesproken , anders geschapen. Zij toch , toen zij Perico 
(onzen jongman , die in den woonhof bij de guitaar zijn klaaglied 
zong) onheusch behandelde en boos maakte om hem tot 
vertrekken te nopen ; toen zij vervolgens aan hare mama een 
oogje gaf, opdat deze de wan deling zou voorstellen ; toen zij

DE TWEE SPANJAARDEN. C81 
daarop eene bijzondere zorg wijdde aan haar toilet en nu eens 
deze dan weder gene straat der stad koos, had bij dat alles 
wel een doel. En zulks was, om dien avond zoo mogelijk 
Don Louis to ontmoeten, een zeer rijken Grande van Spanje, 
die bovendien ook jong, ook schoon en ook beminnelijk zijnde, 
aan Doiia Ramona en de trouwelooze Mariquita als minnaar 
de voorkeur scheen te verdienen boven den armen Perico, die 
wel is waar jong, zeer schoon en zeer beminnelijk was, maar 
in adel en rijkdom , ofschoon hij zich ook van deze beide eigenschappen 
niet misdeeld achtte , gansch niet met zijn gelukkigen 
mededinger op gelijke lijn kon gesteld worden. WeI konde 
hij aanvoeren, dat hij de oudste regten had, daar hij reeds 
sedert zes maanden haar openlijk het hof had gemaakt en zij hem 
telkens niet twijfelachtige hoop had gegeven, terwijI zijn medeminnaar 
zich slechts ter loops en als in 't geheim vertoonde 
en zulks nog slechts sedert eenige dagen. Ook had hij, bij 
eene kalme en bedaarde bespreking dezer zaak , er als eene 
reden van voorkeur kunnen bijvoegen , dat zijne niet groote 
fortuin meer overeenkomstig was met die van Mariquita, die 
ook maar middelmatig was. Daarenboven was zijn vader een 
oud Castiliaan van zuiver bloed, onvermengd met dat van 
HebreOrs of Arabieren , en niet in minachting gebragt door 
de uitoefening van eenig onteerend handwerk ; en zijn grootvader 
een Asturiaan , en daarom alleen reeds van adel, gelijk 
alle de uit die provincie geboortigen zijn, ter belooning 
dat zij zich, elf eeuwen geleden , geheel alleen tegen 
de Mooren verdedigd hebben en zich door hen nimmer hebben 
laten overwinnen. Hij zelf was pachter van rijke weidegronden 
op de eilanden gelegen in den mond der Guadalquivir; 
en gewoon als hij was te leven in den zadel te midden zijner 
zeer talrijke kudden rundvee, was er geen jongman in Andalusia, 
die beter te paard zat of beter de Tans, de werpspies 
of ook wel den degen tegen een woedenden stier hanteerde; 
waarvan hij den naam had gekregen van een uitnemend stierenbevechter 
te zijn en een echte ma jo , hetgeen wij zouden noemen 
een eersten Baas in alles. Bij vergelijking eindelijk van zijne 
maatschappelijke positie met die van Mariquita, had hij haar 
kunnen doen verstaan , dat die haar eere aandeed, meer dan 
de hare aan hem. Want Dona Ramona was weduwe en 
Mariquita de eenige dochter van iemand , die wel is waar

6S2 DE TWEE -SPANJAAEDEN. 
notaris en pleitbezorger was geweest bij het Koninklijke Hof 
van Sevilie, maar van wien de kwade tongen zeiden , dat 
zijne voorvaders slechts paarden en beesten gevild hadden; 
willende daarmede te kennen geven dat, hoewel hij zelf een 
geacht burger was geweest zoo goed ale elk ander, hij echter — 
het is schrikkelijk om te zeggen gesproten was nit dat ras, 
dat overal veracht, en vooral in Spanje, waar het nog talrijk 
was, gevloekt werd: het ras, dat men in Spanje Gitcznos 
noemde, in Frankrijk Bohdadens en bij ons , toen men ze in 
vroegere dagen nog aantrof, Heidens. Mogelijk was dit slechts 
lager; maar toch de trots van Perico zou niet alleen niet de 
zekerheid , maar zelfs niet den twijfel of ook het geringste vermoeden 
van zulk eene vlek hebben kunnen (Widen , om er zijn 
geheel zuiver blood, waarop hij zich zooveel liet voorstaan, 
niet meti te bezoedelen ; ware bet niet, dat onze arme Perico 
ongeveer zes maanden geleden op zekeren avond , in de wijk 
der Panaderos of bakkers , voor zijn vermaak deel nemende 
aan een stierengevecht en reeds in buitengewoon rijke kleedij 
in het midden van het worstelperk getreden zijnde om, in 
kwaliteit van matador dilettant, met den degen in de hand 
een woedenden stier te gemoet te gaan , — tot zijn ongeluk zijne 
oogen had opgeheven naar een nabijzijnd balcon, dair de boven 
alle beschrijving schoone en fiere Mariquita had aanschouwd 
en op de ongelukkige gedachte gekomen was, om haar, die 
hij niet kende, maar op hem eveneens de oogen gevestigd hield, 
den roemvollen stoot, dien hij ging wagon, toe te wijden. 
Zonder dus op het dier acht te geven, dat reeds met zijne 
pooten het zand opwierp en woedend met de hoornen dreigde, 
terwijl het nog tegengebouden werd door de ciurlos en banderilleros 
of stierenbevechters van minderen rang ; trad de jongman 
kalm en bedaard voor het balcon en, na zijn hoofdtooisel 
afgenomen en eene knie ter aarde gebogen te hebben en zijn 
ontzagwekkenden degen to hebben doen zinken, vroeg hij haar 
verlof om dien Mier to dooden uit liefde voor haar. Dit is 
eene galanterie die daar zeer gebruikelijk is, en daar de toeschouwers, 
bij het rigten hunner blikken naar hen, hen beiden 
zeer schoon en elkander waardig vonden , deden zij op eens 
zdd luide toejuichingen hooren, dat hooren en zien verging 
en de stier er maar to meer door verwoed word. En alsof 
hij er van bewust was, wat de schoone jongeling die daar

DE TWEE SPANJAARDEN. 683 
geknield lag, met hem voorhad , plotselings deed hij een uitval 
tegen hem, waarbij hij hem bijna bereikte, en de luide toejuichingen 
door een algemeenen kreet van schrik vervangen 
werden. Maar de jongman behendig opgesprongen zijnde, den 
degen bedekt houdende en uit de handen van een der bedienden 
de muleta grijpende een groote lap rood laken gespannen 
tegen het boveneind van een stole van anderhalve 
arms lengte — hield die den stier bedaard van uit de verte 
voor oogen. En toen het beest er met gedoken kop woedend 
op aan liep om er met beide de horens zich op te werpen, 
hief hij de muleta omhoog en liet het op die wijze er onder 
door loopen. Vervolgens liet hij die op nieuw zien, waarop 
de stier er nogtans op aan stormde en hij ze we& ophief, 
tot vier- of vijfmalen achtereen. Totdat hij eindelijk , na goed 
opgemerkt te hebben, welke hoogte de stier nam , en na met 
het hoofd aan de toeschouwers en voornamelijk aan zijne schoone 
een teeken gegeven te hebben, de muleta aan den stier nogmeals 
voorhield , niet meer ophief, maar met de regterhand 
achter en even er boven de punt van den breeden en aan 
beide zij den goed gescherpten degen aan den op de muleta 
aanrennenden stier tegenhield , waardoor het beest niet slechts 
tegen den lap laken, maar gelijktijdig op den degen liep, die 
záó behendig en zoo stevig vastgehouden werd, dat hij tot 
aan het gevest door den nek van het beest heendrong, zoodat, 
het, zonder een pas verder te doen en zonder een droppel 
bloed te storten , naar elle regelen der kunst , dood nederstortte. 
Op nieuw ging een algemeene kreet van goedkeuring op. 
Perico werd schier in triomf tot voor haar balcon gedragen; 
zij glimlachte, zonder te blozen of eenig teeken van verlegenheld 
te geven ; tien tot twintig personen boden zich aan om 
den verwinnaar op het balcon te dragen ; hij kwam er, en 
van dat oogenblik of waren zij smoorlijk verliefd op elkander, 
, maar aan zijn kant was meer overgegevenheid, meer opregtheid 
, ja zelfs meer onschuld. Hij had dus , toen hij later 
dat meisje met anderen zag coquetteren , al het zoo even gezegde 
hear en hare moeder moeten herinneren , maar, zoo als 
boven reeds is opgemerkt, hij ging te overijld en met te veel 
trots to werk. En in plaats van spoedig eene opheldering te 
vragen , die dikwerf aan een twist van verliefden een goed 
einde maakt , of zoo niet, dan ten minste de liefdesbetrekking

684 
DE TWEE SPANJAARDEL 
doet ophouden, verkropte hij zijne smart en leed daardoor 
nutteloos. En toen hij eindelijk besloot te spreken, was het te laat. 
Maar keeren wij weder tot onze wandeling door de straten 
van Sevilla en tot ons jong volkje, dat keerende en weder 
keerende en met zang en citerspel zich overal doende opmerken, 
eindelijk er in slaagde om, overeenkomstig het doel van 
Mariquita, de aandacht te wekken en weldra het bijzijn te 
verkrijgen van Don Louis. Toen hij kwam, hield zang en 
spel en ook het lagchen en praten een oogenblik op, zooals 
altijd gebeurt, als een vreemde en aanzienlijker persoon bij 
een gezelschap komt. Maar Don Louis was een van diegenen, 
die in korten tijd zich met alien gemeenzaam maken, 
en in weinige oogenblikken de algemeene levendigheid ook van 
het levendigste gezelschap niet slechts herstellen , maar zelfs 
doen toenemen. In 't kort Don Louis was een jong heer, die 
van nature begaafd met de schoonste hoedanigheden van het 
ligchaam en de rijkste gaven des geestes en der fortuin, deze 
echter tot niets degelijks aanwendde, maar ze verspilde in 
wat de tijd, het land en de ledigheid hem aan de hand gaven, 
dus blootelijk met zijn vermaak na te jagen. En daarin slaagde 
hij beter dan eenig ander man van Sevilib of Andalusia, ja 
zelfs van geheel Spanje. Allddn op de wereld, daar hij geene 
ouders meer had, was hij in het bezit van prachtige woningen 
en buitenplaatsen, eene groote schaar van bedienden, en spannen 
muilezels en rijpaarden zonder tal; den eenen dag ging 
hij ter jagt, den anderen rigtte hij gastmalen aan, sours nam 
hij ook deel aan de stierengevechten en gaf dans- en buitenpartijen 
, verzamelde schilderstukken en boeken en maakte een 
vrij goed vers, ontving voorts vreemdelingen en oefende gastvrijheid 
op nobele wijze. 
Na zijne komst bij het gezelschap, namen dus weldra de 
gesprekken en het muzijkmaken in aangenaamheid zeer toe, 
aanvankelijk onder bet wandelen door de straten, en spoedig 
daarop in het huis en den koelen woonhof van Dona Ramona, 
werwaarts men intusschen teruggekeerd was. Don Louis 
liet daar muzijkanten komen , die hij altijd in zijne woning 
bij de hand had, alsmede confituren , allerhande soorten van 
ijs en verschillende dranken , en zoo vierde men feest den ganschen 
nacht. En toen ontzag de trouwelooze Mariquita, die 
holt te voren haren oudsten minnaar ddn enkel lied geweigerd

DE TWEE SPANJAARDEN. 685 
had, zich niet om te zingen en te dansen op eene wijze, dat 
zij niet blootelijk Don Louis, die er altijd en vooral nu bijzonder 
vatbaar voor was, moest doers verlieven, maar ook elk 
ander minder bewegelijk persoon , die daar op dat oogenblik 
tot zijn ongeluk tegenwoordig was. En middelerwijl Don Louis 
als buiten zich zelven van bewondering haren lof bij hare 
mama uitbazuinde, sloop zij ongemerkt uit het gezelschap en 
keerde weldra terug in eene nieuwe kleedij , die uitsluitend 
voor de Spaansche dansen gebezigd wordt en wel, wet den 
vorm betreft, datzelfde naauwsluitende kleedje (basquigna) is, 
dat op de wandeling gedragen wordt, maar nu heeft het eene 
rozenroode, hemelsblaauwe of andere lichte kleur en is gegarneerd 
met kant en uiterst schoone gouden franjes. En 
dus uitgedost, danste zij met den verrukten Don Louis een 
fandango en alle6n eene caciuccia, een dans z66 betooverend, 
dat men dien moet aanschouwd hebben, om er zich een denkbeeld 
van te kunnen vormen. — Het feest eindigde niet voordat 
de dag begon aan te breken; waarna Don Louis, die 
meende dien morgen toch niet te zullen kunnen slapen, zich 
in den Guadalquivir ging baden en vervolgens op een zijner 
schoonste en dartelste raspaarden een rid over het veld maken. 
De niet schuldelooze maagd begaf zich intusschen te bed en, 
betzij ze met welgevallen hare eerste ontrouw herdacht, hetzij die 
ontrouw aan hare eerste liefde haar knaagde, ook zij sliep niet. 
De dagen die volgden , geleken op den zoo even beschreven 
avond en nacht. Men gebruikte het middagmaal bij Don Louis 
of wel men ontbeet of bragt den avond door bij Dona Ramona; 
dan weder deed men te zamen wandelingen door en 
om de stad, bij dag of bij avond, of men ging varen op den 
Guadalquivir ; en altijd werd er gelagchen en gezongen en als 
men te huis kwam , gedanst, en altijd beyond Don Louis zich 
aan de zijde van Mariquita, zoodat niet alleen de gezelschappen 
van Dona Ramona en van Don Louis, met hunne liefde 
bekend waren geworden. Er werd op verschillende wijs van 
gesproken en, zoo als te denken is, meer kwaad dan goed. 
De geestelijke, die huisvriend was bij Dotia Ramona, ging er 
deze zelve over spreken en gaf hear te kennen, dat zij wel 
toe moest zien op de deugd barer dochter en op haar eigen 
belang; dat het toch niet waarschijnlijk was, dat een zoo groot 
beer, als Don Louis, Mariquita zou willen huwen. Maar Doila

686 DE TWEE SPANJAARDEN. 
Ramona liet haren raadsman niet uitspreken en riep nit, dat 
zij niet wist, waarom men in Don Louis zulke slechte bedoelingen 
veronderstelde of hare dochter eenen Grande van 
Spanje of wien ook anders, onwaardig rekende. — En hierbij 
haalde zij de tooneelspelen en romans aan en ook eenige voorbeelden 
uit den tegenwoordigen tijd, waarop zij hare hoop 
bouwde. 
Maar Perico, hoe hield hij zich onder dit alles ? Op den 
eersten, zoo straks beschreven avond volgde hij het wandelende 
gezelschap van verre , keerde vervolgens mede terug en 
bleef eenige malen in het duister tegenover het traliehek der 
woning staan, waar hij zonder gezien te worden alles kon 
gadeslaan, wat er binnen voorviel. Meer dan eens was hij 
op het punt van als een gek naar binnen te stormen en de 
trouwelooze met verwijtingen te overladen. Meer dan eens 
wilde hij zich op zijn gelukkigen mededinger werpen. Dan 
weder trachtte hij tot bedaren te komen en een kalm gelaat 
to toonen en wilde binnentreden , om deel aan het feest te 
nemen en zich te overtuigen, dat al wat hij reeds eenige dagen 
vroeger en vooral nu ook dezen avond, als verraad aan zijne 
liefde gepleegd , meende opgemerkt te hebben, slechts inbeelding 
was. Maar toen hij het hek naderde en Mariquita haren 
nieuwen minnaar zag toelagchen en met hem dansen , en haar 
vervolgens hoorde zingen met eene uitdrukking, die hem maar 
al te wel bekend was, toen kon hij niet 'anger aan zijn ongeluk 
twijfelen. Op eenmaal verdwenen al zijne plannen van 
verzoening; hij voelde zich de borst zwellen , het hart kloppen 
, het gelaat ontvlammen, het hoofd omdraaijen en hij hield 
naauwelijks genoegzame bezinning om zich te weêrhouden van 
eene scene te maken en om in de duisternis terug te treden 
en weg te vlieden. Eene enkele maal echter had hij het hek reeds 
half geopend , doch wierp het onmiddelijk zOci, heftig weer toe, 
dat de woonhof er van dreunde en alien omkeken ; maar toen 
zij niets zagen, meenden zij, dat .het de wind was. Edne 
echter klopte het hart, daar zij er de spijtige daad van haren 
verraden minnaar in herkende. 
Vijf of zes dagen later, nadat Perico was te weten gekomen 
, dat er dien avond in het huis van Dona Ramona eens 
uitgerust en niet gezongen en gedanst werd, en dat de dames 
vroeger dan gewoonlijk naar bed waren geaaan , bealoot hij

DE TWEE SYANJAARDEN. 687 
met Mariquita tot eene explicatie to komen. Hij voorzag zieh 
van een breedgeranden hoed en van een mantel, waarin hij 
zich geheel kon inwikkelen , en begaf zich tegen middernacht, 
toen de straten eenzaam geworden waren, onder bet venster 
van Mariquita, gelijk hij vroeger zoo menigmalen gedaan had. 
Het gebruik toch brengt diar mede , dat elk minnaar aan het 
tralievenster van de woning zijner schoone mag komen en 
deze naar beneden komen en daarachter, , zoo lang zij. zulks 
verlangt , met hem praten ; welk een en ander dan eerst voor 
onvoegzaam gehouden wordt , als de minnaar zelf hear geene 
eer aandoet. Perico nu had een afgesproken teeken met haar, 
het zacht zingen van het eerste couplet van een harer geliefkoosde 
aria's en vervolgens driemaal in de handen klappen. 
En hoe vast het meisje ook geslapen had, nimmer was het 
gebeurd, dat zij het afgesproken teeken, naauwelijks eene enkele 
maal herhaald, niet gehoord en zeer apoedig zijn ongeduld 
bevredigd had door aan het tralievenster te komen. Nu evenwel 
was zij al te zeer veranderd, en, of zij sliep en droomde 
van haren nieuwen minnaar, of wel wakker was en hoorde, 
maar bevreesd was voor de verwijtingen, of eindelijk voor 
goed besloten had, met Perico te breken ; drie- en viermaal, 
ja zelfs tot zesmaal toe kwam hij aan het tralievenster terug 
en gaf de afgesproken teekens, waarbij hem ten laatste een 
kreet van woede ontglipte. Maar alles to vergeefs. Lang bleef 
hij nog op het voor hem onverbiddelijk gesloten venster staren, 
maar, daar hij Been burengerucht wilde verwekken , waardoor 
de gansche stad zijn ongeluk zoude te weten komen, moest 
hij wel terugkeeren , meer dan ooit vernederd, gehoond en tot 
wanhoop gebragt. Doch z66 groot was zijne woede, dat hij 
zich met de vuist voor het hoofd sloeg en zich aanstelde als 
een bezetene. En toen eenige naclatwachts hem tegenkwamen, 
hielden deze hem voor een uit het gekkenhuis ontvlodenen 
en waren op het punt hem te vatten. Tot zijn geluk echter 
beyond zich onder dezen een, die bij dag ook eene onderschikte 
betrekking vervulde bij de stierengevechten en hem 
zeer goed kende. Deze vroeg hem wat hem deerde, en toen 
bij uit zijne afgebroken woorden de waarheid geraden had, 
maakte hij hem ruim baan en bragt hem naar huis, hem 
daarbij de gewone troostgronden van dat slag van volkje toevoegende 
, dat ale men d6ne vrouw verloren heeft, men er

C88 DE TWEE SPANJAARDEN. 
honderd andere in de plaats kan bekomen ; dat hij zich over 
zulke dingen nooit ernstig bekommerd had ; dat eene vrouw, 
die ons niet wil , ons niet waard is, en meer dergelijke redeneringen, 
die zeer wijs schijnen aan hem die ze doet en niet 
verliefd is, maar meestal volstrekt geen doel treffen bij hen, 
tot wie men ze rigt. 
De gedachten van Perico waren van nu of slechts gerigt 
op bloedige wraak. En voor het oogenblik niet op haar, want 
dat scheen hem eene laagheid toe, zoo lang hij zich niet had 
gewroken op hem. En echter had hij haar de schuld moeten 
geven en hem zoo goed als onschuldig oordeelen. Maar hij 
oordeelde niet, redeneerde niet, dacht niet. Hij raasde slechts, 
en zoo kwam hij er toe een uitdagingsbillet aan Don Louis 
te schrijven, dat hij voor zeer gematigd en hoffelijk hield, 
maar eigenlijk het werk was van een gek. »Hij Perico was 
»de minnaar van Mariquita en wilde niet en zou niet dulden, 
»dat iemand anders haar het hof maakte. Als hij Don Louis 
»daarop iets te zeggen had, moest hij de quaestie komen uit- 
»maken en met hem vechten met den degen , met het mes, met 
»de pistool of op welke andere wijze hij maar wilde. Voorts 
»geloofde hij wel, dat Don Louis, als Grande van Spanje, 
»misschien wel met hem niet zou willen vechten ; maar hem 
»Perico, ofschoon van beteren adel dan Don Louis of elk 
»andere Grande van Spanje, was er niets aan gelegen , of hij 
»die eer mogt hebben of niet. Maar als hij niet tot eene 
»dusdanige explicatie wilde komen, moest hij ten minste ge- 
»waarschuwd zijn van geen voet meer in het huis van Mari- 
»quita te zetten. Doze was voorts wel niet meer waard de 
»vrouw van Perico te worden, noch ook zijne minnares te 
zijn en verdiende zelfs door hem strong gestraft te worden. 
»Maar mijnheer Don Louis had er zich niet mede te bemoei- 
»jen , noch voor, noch tegen ; zoo niet, dan zou hij een ge- 
»ducht en wel het grootste deel van de straf ontvangen. En 
»ten slotte nogmaals, hij had maar op te passen , er nimmer 
»meer een voet aan huis te zetten." Dat deze brief, die bovendien 
nog zeer slecht en overhaast geschreven was, door Don 
Louis voor het werk van een krankzinnige gehouden werd, 
is ligt na te gaan , te meer, daar hij Perico in het huis van 
Dona Ramona nimmer had gezien of aithans opgemerkt. En 
then hij er deze near vroeg, wie dat was, antwoordde zij hem

DE TWEE SPANJAARDEN. 68D 

zeer kalm, dat het een ellendige vetweider van de Guadalquivir was, die smoorlijk verliefd was geworden op Mariquita 
op zekeren dag, dat hij haar gezien had bij een stierengevecht; dat hij daarop getracht had bij haar aan huis te komen, 
doch er slechts twee- of driemalen door list in geslaagd was, 
en eindelijk uit huis was gezet en daar gek van was geworden. Maar hij moest er Mariquita niet over spreken , om 
haar geene moeite te doen, en voor 't overige had hij er geen 
acht op te slaan , anders dan om zich to wachten voor een 
verraderlijken dolkstoot. En misschien zou het wel het best 
wezen, dat zijne Edelheid er met den Corregidor over sprak, 
die hem wel zou laten opsluiten of de stad uitzetten. — En 
Don Louis, wien dit alles volstrekt niet vreemd voorkwam, 
geloofde alles en volgde den door Doria Ramona gegeven raad, 
met uitzondering evenwel van de aangifte bij den Corregidor. 
Maar toen hij zich een dag of twee drie in acht genomen had 
en niets zag gebeuren , dacht hij er niet meer aan en was 
er slechts op bedacht, om zijn tijd vrolijk door te brengen en 
zijn liefdesavontuur, zonder er bij to denken of er eenig doel 
bij te hebben, te vervolgen. Want van al de jonge meisjes, 
die bij nog ooit gezien had, deed hij zulks het liefst met de 
betooverende Mariquita. 

En zoo volgden zich de feesten in SeviliO van dag tot 
dag op. Om die eens af te wisselen , liet Don Louis een 
buitenverblijf in gereedheid brengen in San Lucar di Barrameda , een zeer aangenaam oord aan den mond der Guadalquivir. Tegenwoordig begeeft men zich uit Sevilie zeer gemakkelijk derwaarts met eene stoomboot; maar daar die er 
toen ter tijd nog niet waren, bediende men zich van groote 
zeil- en roeischuiten. En ofschoon op die schuiten, even als 
weleer op die van de befaamde Koningin Cleopatra, de zeilen 
niet van zijde waren, noch het want van gouddraad, noch 
ook het dek belegd met kostbare Perzische of Indische tapijten, 
zoo behoefden zij toen in geenen deele voor die der evengenoemde Koningin onder to doen in goed gezelschap, goede 
muzijk, lustige vrolijkheid en overheerlijke spijzen en dranken. 
Maar de vaart liep niet geieel zonder tegenspoed af. Bij het 
scheep gaan des morgens, waren niet al de schippers bij tijds 
op hun post, hetgeen een paar uren vertraging veroorzaakte. 
En midden op den dag raakten enkele schuiten, de eene voor 


690 DE TWEE SPANJAAEDEN. 
do andere na, op het drooge, 't welk ook oponthoud gaf. Zoodat 
men niet, zoo als men berekend had, 's avonds ten tien 
a elf ure voor San Lucar aankwam , maar eerst ten adn ure na 
middernacht. Wel had die vertraging geen ander ongemak aangebragt,
dan dat men nog eens een goed avondmaalmoestnuttigen, 
en de duisternis niets anders dan dat men de schuiten prachtig 
moest verlichten. Maar toch , de vloed was intusschen meer 
en meer opgekomen en nu had men van de plaats, waar geankerd 
moest worden, ongeveer veertig tot vijftig passen ver 
een voet water te doorwaden, dat geschieden moest op de 
schouders der schippers. Des zich te laten dragen , terwijl 
bet schrikkelijk donker was, sou wel voor andere lieden hoogst 
onaangenaam geweest zijn, maar was het niet voor een zoo 
vrolijk gezelschap, dat er slechts nieuwe stof tot vrolijkheid 
uit schepte, zoodat onder het klimmen van boord op de schouders 
der varensgezellen enkele dames luidkeels lachten, andere 
half schreeuwden, dat voorts door weer andere werd nagevolgd 
en niet het minst, uit kortswijl, door de heeren en zelfs 
door de schippers, waardoor weldra een gelach, een getier en 
een schreeuwen ontstond , dat niemand iets goed kon zien 
of onderscheiden. Don Louis zat op de schouders van een 
stevig en forsch man, die hem gezwind wegdroeg, maar bang 
scheen hem to sullen laten vallen , zOO stevig kneep hij hem 
de beenen. Dat verdroot Don Louis weldra, zoodat hij een 
paar malen, onder het geven van een niet harden klap op den 
hals , hem lagchend toevoegde: »paardje lief, gij hebt een moeijelijken 
draf, loop wat zachter en knijp mij zoo niet." Spoedig 
liet hij er op volgen : »wilt gij het wel eens laten, mij zoo te 
knijpen ? Gij gelijkt geen mensch of beest, maar een duivel, 
die een goed Christen wil wegvoeren en bang is, dat de een 
of andere goede engel, zijner goede werken indachtig, hem 
uit uwe klaauwen sal komen redden ; wilt gij wel eens ophouden, 
mij zi:SO to krabben ?" En eindelijk riep hij uit: »Laat 
los , ik heb er genoeg van ; ik geloof, dat wij al op het drooge 
zijn, en als wij er nog niet sijn , wil ik mijne beenen liever 
nat waken, dan ze zoo te laten knijpen." Maar de man antwoordde 
: »Neen , Edelheid ik loop er nog tot aan de knieen 
door en ik moet nog een sprong met u nemen. Die de plaats 
niet kent, loopt gevaar te verdrinken. Hier is 't, hier is 't, 
houd u goed vast, Edelheid !" — »Maar niemand anders komt

DE TWEE SPANJAARDEN. 691 
hier langs. Verdoemd! waar brengt gij mij been ? 1k zie 
niemand meer; ik zeg u mij neer te zetten." — »En ik zeg, 
dat uwe Edelheid wil verdrinken." 
Zoo voortgaande begon Don Louis, bemerkende, dat hij 
van al de anderen ver verwijderd was geraakt, in ernst bevreesd 
te worden, hoewel minder voor zich zelven , dan voor 
zijne geliefde, en riep luidkeels: 1)Mariquita, Mariquita I" Dock 
naauwelijks had hij dien kreet geuit, of het scheen, dat hij 
den baarlijken duivel uit den afgrond had opgeroepen. Want 
hij voelde zich meer dan ooit de beenen knijpen en vastgrijpen 
en zijn gansche ligchaam schudden, zoodat hij er nu ernstig 
aan begon te denken zich te verdedigen en diensvolgens zijn 
drager een duchtigen vuiststoot op het hoofd gaf, waarop deze 
hem plotseling de beenen losliet en plompweg liet vallen. Don 
Louis beyond zich then in een zeer pijnlijken en gevaarvollen 
toestand. Zijn gansche ligchaam was zeer lijdende door dat 
vreeselijke knijpen, dat vrij lang had aangehonden , en niet 
minder ten gevolge van den ruwen val. Hij zag zich alledn, 
zonder wapenen , zonder te weten waar, hoe, noch wat. Alleenlijk 
wist hij, dat hij op den grond lag, met iemand tegenover 
zich, die klaarblijkelijk hem kwaad wilde en om die 
reden hoogstwaarschijnlijk zich van wapens voorzien had. 
Hij gevoelde zich dus, zonder hoop op redding, in zijne 
magt en verwachtte elk oogenblik hem op zich te zullen zien 
aankomen, zonder hem te kunnen ontloopen. Dat gebeurde 
evenwel niet, maar hij zag in de duisternis, dat zijne gevreesde 
tegenpartij een paar treden achteruit ging en ja de hand aan 
zijn gordel sloeg, ale om een dolk te grijpen , maar evenwel 
roerloos hem bleef aanstaren. Eindelijk hoorde hij zich, zonder 
nu meer »uwe Edelheid" betiteld to worden, met eene 
holle en wraakzuchtige stem toevoegen: »Kerel, waarom 
gij daar zoo liggen? Heeft u de vrees bevangen en roerloos 
gemaakt? Sta op, als gij een man zijt en overtuig u, dat gij 
slechts een man, als gij zelf zijt, tegenover u hebt." En toen 
Don Louis moeite deed, om op te staan , vervolgde hij: »Een 
man, dien gij wel niet hebt willen ontmoeten , om wien te 
ontmoeten gij misschien to trotsch of ook misschien to lafhartig 
waart. Maar nu hebt gij hem tegenover u en kunt 
hem niet ontwijken, want gij bevindt u in zijne magt; en gij 
behoeft hem niet te vreezen , want hij wil niets anders van u

692 DE TWEE SPANJAARDEN. 
dan een eerlijk tweegevecht. Gij , man, wordt Don Louis 
genoemd en zijt Grande van Spanje; en ik heet Perico, kortaf, 
zonder eenigen titel. Maar ik heb bloed in mijne aderen, dat 
even edel is en zelfs edeler dan het uwe. Dat bloed voel ik 
mij koken door de twee beleedigingen , die gij mij hebt aangedaan. 
De eerste, door mij mijne beminde te ontrooven; 
mijne misdadige beminde, die ik niet langer lief heb, maar 
zelfs veracht. Maar al veracht ik ze nu, gij mogt ze mij niet 
ontrooven. De tweede beleediging hebt gij mij aangedaan, 
door geen enkel woord op mijne uitdaging, noch op mijne 
bedreigingen te antwoorden. En nu zou ik u kunnen zeggen, 
dat gij een ellendeling, een lafaard zijt ja, ja, dat zou 
ik u kunnen zeggen .... beef niet ik zou u kunnen zeggen 
, dat gij een Iafaard zijt.... maar ik wil er eerst de proef 
van nemen." 
Don Louis was middelerwijl geheel op de been gekomen en 
had de houding aangenomen , die noodig is, om op dusdanige 
toespraak behoorlijk te kunnen antwoorden. En ofschoon hij 
nog zeer geschokt en lijdende was, en bovendien geheel zonder 
wapenen , trad hij evenwel met vasten tred en de armen over 
de borst gekruisd, op Perico toe en antwoordde: ,Kerel, wat 
wilt gij toch? Als gij mij hierheen hebt gesleept, om mij to 
vermoorden, weet gij wel, dat het in awe magt staat. Waarom 
staat gij dan zoo tegen mij te raaskallen. Wanneer men iemand 
haat, wreekt men zich door hem te bevechten .... of men 
doodt hem." 
»En heb ik u dan kunnen bevechten ? Hebt gij op mijne 
uitdaging geantwoord ? Of had ik u moeten zoeken op de 
straten en pleinen der stad, waar gij algid waart omringd 
van uwe muzUkanten, van uwe dames en van uwe bedienden? 
Er was list toe noodig, om u onder mijn bereik te krijgen, 
om u man tegen man te hebben. En nu heb ik het zoo ver 
gebragt, en wil met u vechten , gaarne zelfs, ale gij het wilt. 
Maar als gij het niet wilt, kerel! dan zeg ik u, dat wij niet 
beiden deze plaats levend mogen verlaten; slechts ddn van ons 
beiden mag tot de zijnen wederkeeren ; Of gij naar uwe dames, 
om te pogchen, dat gij u door uwe dapperheid uit de hand 
van bandieten gered hebt ; of ik, na u gedood te hebben, za,1 
tot mijne makkers en dienaren terugkeeren voor een korten 
tijd. Want na een voornaam Neer, als gij zijt, gedood te

DE TWEE SPANJAkEDEN. 693 
hebben, weet ik wel, dat mij niets finders overschiet, dan 
werkelijk bandiet te worden. GU ziet dus, dat de kansen 
niet staan, maar toch, beiden te blUven leven, dat kan 
niet... Verdedig u dus, ik waarschuw u, of gij wordt neargestooten 
zonder u verdedigd te hebben." 
»Waarmede zal ik mU verdedigen ? 1k heb geene wapens,," 
zeide Don Louis en bleef rustig met over de borst gekruiste 
armen staan. 
»Zie mU," hervatte Perico, »zie mU dien verweekelijkten, 
geparfumeerden en verfranschten Spanjaard eens aan. Des 
nachts bij den weg to zijn, zonder zells het mes bij zich to 
hebben, dat een man nimmer verlaten mag. Daar hebt gij een mes." 
En dus sprekende, wierp hij hem een Lang en breed mes 
voor de voeten, waarvan de mannen, en nu en dan ools de 
vrouwen, uit de volksklasse van Spanje gewoon zijn zich to 
bedienen. Naauwelijks voelde Don Louis het aan zijne voeten 
vallen, of hij bukte en greep er naar; en het lemmet ontbloot 
hebbende, stelde hij zich in postuur, alsof hij algid gewoon 
geweest was dat wapen to hanteren. 
»Goed zoo," zeide Perico, goed zoo; man, pas op." En 
joist wilde hij aanvallen, toen hij bij het licht der opkomende. 
maan Don Louis het mes ver van zich af zag werpen on 
onder bet hernemen zijner vorige houding koelbloedig hoorde 
antwoorden: »Het kan een Grande van Spanje even goed overkomen 
als een ander, dat hij door een bandiet verraderlUk 
wordt overvallen en afgemaakt. Maar zich op dusdanige wijze 
en met zulk een wapen to meten met een veehandelaar, dat 
kan niet iemand doen, die nog hoopt zich eens het hoofd to 
zullen dekken in tegenwoordigheid van Zijne Majesteit den 
Koning. Hoor eens, kerel, als gij niet van uw verstand beroad 
zijt, zoo als Dona Ramona, die bet misschien zelve was, 
mij heeft willen doen gelooven, en als gij werkelijk van edel 
bloed zijt, zoo als gij zelf beweert, laat dan voor het 
oogenblik met vrede, wacht totdat het dag wordt en toon mij 
dan uwe perkamenten en adelijke titels, en ik zweer u dat, 
als gij slechts geen Hebreijr of Moorenkind zijt en kunt aantoonen 
uit Christen-ouders af te stammen, ik u to woord zal 
staan , wanndOr en wear gij maar wilt en met die wapens, 
die gij zult verkiezen." 
»Kerel I kerel 1" schreeuwde toen Perico, »maak niet dat ik 
MENGELW. 1859. N°. XV. 45

694 DE TWEE SPAITJAARDEN. 
mijn Iterstand vet-lies; -Inat mij geene daad doen, die ik niet 
wilde doen; neem het mes en verdedig n, als gij niet weerloos 
wilt sterven ; want, bij alle heiligen , ik zweer het u nogmeals, 
dat wti niet beiden levend tot ooze gezellen mogen 
wederkeeren. En met zijn mes schuddend ging hij op Don 
Louis toe, maar bleef vervolgens staan en wierp het wanhopend 
weg, ale of zieh de verzoeking to sparen. Voorts, na hem 
eene wijle sterk aangestaard te hebben , ging hij op nieuw op 
hem toe; maar in de pleats van gesioten lippen , van woede 
stralende oogen en de eene vuist gebald, terwijI de andere het 
steal deed trillen, teekenden nu mond en oogen en zijn gansahe 
gelaat slechts verachting en afkeer, en reeds had hij de 
hand geopend en den arm uitgestrekt, om zijne diep verachte 
Aegenpartij in het aangezigt te slaan. Dat was Don Louis te 
veel, hij werd razend en sprong een pear passen achterwaarts, 
om near een der beide tnessen to tasten. •0ok Perico hield 
nu niet Unger aan, maar trad insgelijks terug om hetzelfde 
te doen, en in kor'ten tijd hadden beiden weder het mes in 
de hand, traden op elkander toe, maten zich met de oogen 
zonder een woard to spreken, en begonnen den strtid. Die 
strUd, met een zoo kort en zoo moorddadig wapen en dat wet 
tussehen twee razenden , zou bij twee strijders van elk ander 
yolk zeer spoedig geöindigd zijn met den dood of de verwonding 
althans van een der beiden. Maar in Spanje is het 
vechten met het mes eene kunst geworden ; men heeft zich 
,geoefend in stooten en looze stooten, in bloote afweringen en 
afweringen met onmiddelliik daarop volgende aanvallen of riposteringen 
, zoodat de strijd geruimen tijd kan duren zonder 
beslissend gevolg, •even ale zulks het geval is bij het gevecht 
met den degen of met den sabel. Perico was een wear meester 
in die kunst en Don Louis een van die dilettanten , die some 
aan de meesters een lesje geven. En waarlijk, hetzij hij vlugger 
was of met meer koelbloedigheid te werk ging, hetzij het kunst 
of toeval was, hij bekwam wel ,de eerste, hoewel niet diepe, 
wonde in eene der heupen , maar riposteerde ter zelfder tijd 
op den schouder van zijn tegenstander, die zich onvoorzigtiglijk 
to veel voorover gegeven had, en trof hem zoo Wag, dat de 
atoot tot het hart scheen doorgedrongen te zijn, .het blued van 
Perico rijkelijk stroomde en de ongelukkige met den uitroep: 
nik ben doodelijk getroffen", nederatiartte. Don Louis stood

DE TWEE SPANJAARDEN. 695 
een oogenblik eta en boog zich toen over hem heen, om hem 
pulp te bieden. Maar hetzij Perico waande dat hij hem 
wilde afmakei, hetzij hij zich wilde wreken , of niet in zijne 
armen wilde sterven , hij rigtte zich op den eenen arm op en 
greep met den anderen zijn fluitje, waarop hij een schel geluid 
gaf, dat dadelijk uit de verte door twee of drie andere beantwoord 
ward. Thans begreep Don Louis, dat hij geen tijd 
te verliezen had, was nu slechts op eigen behoud bedacht en 
liet zijn ongelukkigen, maar razenden mededinger aan zijn lot 
over. Perico 's medestanders schoten wel dadelijk uit hun 
schuilhoek toe, maar Don Louis had ongeveer honderd passen 
op hen vooruit en was vlug ter been, zoodat hij behouden, 
ofschoon gewond , te San Lucar bij de dames en zijn overige 
gezelschap aankwam. Hoe hij dear ontvangen ward, vooral 
door Mariquita , stappen wij , om Diet al te wijdloopig te 
worden , over; en maken dus ook geen gewag van zijne spoedige 
genezing en van wat er verder te San Lucar voorviel. 
Eenige maanden waxen er reeds sedert de hierboven vermelde 
voorvallen verloopen, toen op zekeren schoonen Decembermorgen 
de mindere standen van Seville naar een van die schouwtooneelen 
zamenetroom den , waarnaar dat slag van volkje in 
0.11e landen zoo begeerig is, de executie van eenige ter dood 
veroordeelden. Wij gaan die evenwel, als niet tot one verhaal 
behoorende , met stilzwijgen voorbij. Maar hetgeen er 
onmiddelijk op volgde, trekt meer onze aandacht. Naauwelijks 
toch was dat treurige werk verrigt, of er had nog eene executie 
in ejigie pleats. En onder de aan de galg gehangen 
stroopop werd een placaat aangeslagen , waarop het arrest te 
lezen stond , dat in substantie inhield , dat Perico, uit Asturie 
en dus van edel bloed , in behoorlijken vorm gedaagd zijnde 
om voor het Koninklijke Hof van Seville te verschijnen, door 
niet te verschijnen bewezen had niet meer in leven of wel 
weerspannig aan de wet te zijn ; dat op de getuigenissen van 
Zijne Edelheid Don Louis, Grande van Spanje enz., welke 
getuigenissen in verband met andere bewijzen klaarblijkelijk 
bewijzen, dat genoemde Perico voorbedachtelijk en :met geleider 
lage getracht had genoemde Edelheid Don Louis verraderlijk 
en zonder reden om 't leven te brengen , het Koninklijke Hof 
met eenparigheid van stemmen hem moordenaar verklaard en 
45*

696 DE TWEE SPANTAARDEN. 
ter dood veroordeeld had; dat hij voor werkelijk ter dood 
gehragt moest worden gehouden , ten ware hij nog in leven 
mogt zijn, voor welk geval er een prUs van tweehonderd 
kroonen op zijn hoofd werd gesteld. Ooze Perico nu was 
zeer bekend en ook zeer bemind in Sevilia, en de toeloop 
zijne veroordeeling te lezen dientengevolge zeer groot. Te 
midden der zich verdringende menigte naderde er ook een in 
het gewaad van een alguazil of geregtsdienaar, die een ander 
placttat van onder zijn mantel to voorschijn halende, dat er 
over heen plakte, via dat het eerste er geheel door bedekt 
werd ; en terwijl de menigte zich voor hem opende en, na 
hem doorgelaten to hebben , op nieuw ging lezen, verdween 
hij. Weldra ontstond een gedruisch , dat de aandacht trok 
van de werkelijke alguazils , die op weinige passen afstands 
op en near wandelden. Zij kwamen nader bij en, na de 
eerste woorden gelezen te bebben, keerden zij fluks om, om 
hunnen gewaanden ambtgenoot to vervolgen. Maar deze was 
reeds ver weg en werd niet meer gevonden. Het nieuwe placant 
hield het volgende in : »Don Louis is een leugenaar; 
Perico was nooit een moordenaar en wilde slechts een eerlijk 
tweegevecht met zijn vijand, die een Ittag verrader is. Tot 
narigt van het Koninklijke Hof diene, dat Perico springlevend 
is en wat lacht om de op zijn hoofd gestelde premie van tweehonderd 
kroonen. Voor slechts vijftig per hoofd, zou hij die 
van Don Louis en van al de leden van het Koninklijke Hof 
kunnen bekomen. En opdat zij hiervan niet onwetend zouden 
zijn , heeft hij deze onder hunnen neus latcn aanplakken, mitsgaders 
aan de deur van Zijne Edelheid, en voorts aan de 
Giralda en op alle andere publieke plaatsen, waar men het 
kan gaan lezen." 
Hoe over dit schandaal in geheel Sevilia gesproken werd, 
mat zich ligt gissen. Wij houden ons bier echter niet bij op, 
maar vestigen liever dadelijk onze aandacht op een tooneel, 
dat wear eenige maanden later, in April of Mei 1807, pleats 
greep in Ciclana. Dit, niet ver van Cadix gelegen Ciclana, 
is eene zeer aangename landstreek , bijna geheel bezet met de 
buitenhuizen van de rijke stadbewoners, die, daar zij binnen 
hunne muren te midden der zee, als waren zij de zeelieden 
van een zeer groot schip, zijn opgesloten, zoo dikwerf zij maar 
kunnen daar buiten gaan om van het land te genieten, en daarom

DE TWEE SPASTJAARDEN. 697 
hebben zij daar hunne huizen en tuinen, die zij hebben laten 
inrigten en opsieren met eene in Spanje ongewone zorg en 
netheid. Zoodat Ciclana, een dorp van rijke stedelingen , al 
de aangenaamheden van het land en van de stad in zich vereenigt. 
Daar nu Don Louis die ook eens met zijne vrienden genieten 
wilde, huurde hij een der bevalligste buitenhuizen aldaar en, 
na daarin meer gemak dan wel pracht aangebragt en het tot 
een voor dames uiterst geschikt lustverblijf ingerigt te hebben, 
bragt hij er‘Doi¦a Ramona en hare dochter als bij toeval, en 
ze over de bekoorlijItheid van het vcrblijf opgetogen ziende, 
vroeg hij ze er te logeren. En daarop volgde weder eene rij 
van feesten , en hij zelf ging en kwam, en bleef er meestal 
lang vertoeven , en alien leidden er een zeer vrolijk leven. 
Evenwel, de vrolijkheid was meer schijnbaar dan waar, zoo 
als blijken kan uit eene zamenspraak, die de twee vrouwen 
in zekeren nacht lang na twaalf wren, terwijl zij moede en 
mat van bet genoten vermaak in hare kamer te bed lagen, 
na het licht uitgedoofd te hebben, met elkander hielden, daar 
zij, hoewel sleep hebbende dien toen niet vatten konden. — 
Met zachte stem begon de moeder aldus: »Mariquita, Mariquita, 
slaapt gij ? 'Leg mij ten minste als gij niet slaapt; zeg 
het mij liever, dan zoo te zuchten en misschien wel te schreijen... 
Mariquita, bij den hemel!" 
»Welnu , Mama! ik slaap niet, 't is waar, ik slaap niet." 
»Ach, mUn kind, mijn lief kind, wat scheelt u toch ? Zult 
gij weder den geheelen nacht, even als de vorige, zonder to 
slapen en zuchtende en schreijende doorbrengen ? En moeten 
morgen weder uwe holle oogen en bleeke wangen het verraden, 
dat gij niet geslapen hebt? MUn hemel ! op zestienjarigen 
leeftijd, is het niet zonde dus uwe schoonheid te bederven 
en het gelukkigste leven ter wereld, dat men hebben 
kan, niet to weten te genieten I En wat zal Don Louis zeggen 
, als hij deze ondankbaarheid bemerkt ? Den schoonsten, 
den jeugdigsten , den rijksten Heer van Andalusia, van Spanje, 
ja, ik geloof van de heele wereld, tot minnaar te hebben en 
over zulk een lot zich niet te verheugen 
»Ja, tot minnaar, tot minnaar, maar niet tot echtgenoot. 
0 Mama! waarom liet gij mij dat niet begrijpen, toen ik hem 
voor het eerst zag, toen gij mij aanspoordet om hem te lokken 
en op mij te doen verlieven , en mij zeidet, dat ik de grootste 
dame van Spanje zou zijn ? En nu, tot minnaar;..."

698 DE TWEE SPANJAARDEN. 
nHoe koppig zijt gij Loch niet en slechtgezind jegens uwe 
moeder, die u zooveel goeds wit, dat gij alles wat zij zegt 
altijd zoo verkeerd uitlegt? Tot minnaar, ja nog heden, maar 
morgen reeds tot man, als gij maar wildet. Maar met 't 
hoofdje te toonen, opvliegend en preutsch te zijn, vangt men 
de mannen niet. Ik heb bet u honderdmaal gezegd, dat men 
de vliegen niet vangt met azijn, maar..." 
»Ach! had ik mij van den beginne of maar wat meer terupgehouden! 
Hadden wij ons dezen uwen grooten Mijnheer 
maar niet in huis gehaald! Had ik mijn armen Perico 
maar niet verradenl Want hij ineende het waarlijk goed met 
mij, hij zou mij gehuwd en van mij eene geberde dame gemaakt 
hebben. En ik heb hem bedrogen, den ongelukkige! 
Ik heb hem tot liefde uitgelokt en geene wederliefde geschonken; 
ik heb zijn hart gewild en hem bet mime onthouden! 
Ik deed hem op een paradijs hopen en stortte hem in eene 
hel! Ik heb hem van een eerlijk man tot een moordenaar 
gemaakt, ik gaf hem den dolk in de hand, ik ben oorzaak, 
dat zijn eerlijke naam aan het schavot is aangeslagen, ik ben 
bet, die weldra hem zelven er op zal brengen! Die ongelukkige! 
En nog ongelukkiger ben ik!..." 
nDoehter, dochter! is het mogelijk, dat gij nog aan dien 
misdadige denkt, aan iemand, die door de Goddelijke en menschelijke 
wetten veroordeeld is? dat gij u telve wilt onteeren 
door een schandelijk berouw, misschien zelfs wel door een 
overblijfsel eener schandelijke liefde? Ongelukkige! wat gaat 
gij u kwellen, door u. zelve ijdele verwijtingen te doen! Men 
is voor hetgeen men worden moet in de wieg gelegd, en men 
zou zijn gansche leven met gewetensbezwaren en nuttelooze 
knagingen verspillen, als men wilde uitpluizen, wat daze of 
gene zou hebben gedaan, of wat er van hem zou geworden 
zijn, als wij z66 of enders gehandeld of gesproken hadden. 
Dat zijn gedachten, daar ik mij nooit made opgehouden heb, 
en zie, ik ben reeds vrij bejaard. En gij, dwaas kind! wilt 
gij op den schoonen leeftijd van zestien jaren, op dien leeftijd 
die nooit wederkeert, u zelve zoo ongelukkig maken, en 
uwe oude moeder tevens met u? Dochter, o mijn kind!" 
nMoeder! ik lig hier op een zacht bed, mime leden uitges 
strekt op kostbaar dons, bedekt met zijde en kant. Een schat 
van pronkgewaden omgeeft mij en een tal van edelgesteenten

DE TWICE SPANJAARDEN. 699 
ligt hier nevens mij. Ili ben nog bedwelmd door ultge, 
zochte spijzen en dranken, door welriekende geuren , en weer 
nog door al die wegslepende iambic, door dat onophoodelijk 
gebabbel; bedwelmd bovenal en maar at te zeer door 
al die ijdele, trouwlooze, zoete... liefdesbetuigingen. En hij 
ligt op dit uur welligt in een donkey, stinkend bol, op den 
vochtigen grond, met schelmachtige en hem onwaardige gozellen 
rondom zich, om uit te rusten van een moeitevollen 
dag, minder rnoeitevol door de vermoeijenissen dan wel door 
de gevaren, en minder nog door de gevaren dan door de gewetensknagingen, 
die, ik weet het hij ondervinding, meer afmatten 
en uitputten , dap lets enders. Maar ik heb die gewetensknagingen 
mij zelve op den hale gehaald; de mijne zjjn 
verdiend; de zijne daarentegen moesten mij alledn treffen. 
0 Perico, Perko! ik gevoel dat ik sterf, ik zal sterven, 
maar o ! mogt ik u eerst nog eens zien en u van uwe gewetensknagingen 
bevrijden en die voor mijne rekening, voor 
de mijne altar, nemen 1" 
”Mariquita, Mariquita, ter liefde Gods!" 
aMoeder I misbruik Gods naam niet, nook dien van zijne 
beiligen , noch vooral dien van Haar, die ik het niet weer 
waag te noemen. Ik heb het u gezegd en ik zeg bet nogmeals, 
ik wil niet dat het langer zoo ga , bet mag zoo niet 
voortgaan: nu eens deze gemeenzaamheid, dan weder eene 
andere, elken dag eene vernedering to meer, elken dag dot 
er lets nieuws wordt aangenomen , eene nieuwe toegestaan. 
Ha! geen dag gaat er voorbij , of wij verkoopen ons; schande! 
eeuwige schande I Let op, de goede geestelijke bezoekt one 
nog sleehts zeldzaam, en met een gelaat waarop to lezen stoat: 
ik horn hier alleen nog ore te zien, of de tijd van de bekeering 
en van de boetedoening nog niet is aangebroken. J4, 
die tijd zal komen... Schande, schande, eeuwige schandel..," 
eWelnu, naijn kind, ik sal hero spreken, ik zal hem overbalen 
; gij zult zien, hij ;al u huwen ; maar daar wordt tijd 
toe vereischt, geduld en hartelijke Heide en vooral nioogt 
gij hem niet tegen u innemen , zoo als gij no doet." 
Op dezelfde wijze ward het gesprek twee tot drie uren voort.- 
gezet en zoo ging bet schier elken nacht. Tegen bet nanbreken 
van den morgen vielen de beide vrouwen door de 
groote afmatting en met behulp van eon sleapatiddeltje, eindelijk

700 DE TWEE SPANJAARDEE. 

in sleep en sliepen tot op bet middaguur. Maar naauwelijks 
waren zij ontwaakt, of zij bevonden zich op nieuw, de eene• 
uiterst gaarne , de andere tegen wil en dank maar toch toegevende , to midden van het vermaak en de bedwelming. Zij 
dachten aan niets enders v6Ordat het reeds laat in den nacht 
was geworden ; en met elken nacht nam de angst van de 
ongelukkige Mariquita toe. 

IV of zes nachten waren op die wijze voorbijgegaan. Daar 
Mariquita meer dan ooit ontevreden was over het leden, dat men 
hear deed leiden, en over zich zelve, en eens goed over hear toe-
stand wilde nadenken , hield zij zich 's nachts tegen bare gewoonte stil en deed als of zij sliep, toen zij op eens beneden 
op den weg een zacht gezang meende te hooren, dat de gedachten, waarin zij joist verdiept was, slechts des te bitterder 
maakte ; het was het voormaals afgesproken lied, gezongen 
met eene stem en op eene wijze, die geheel op die van Perico 
geleken. Zij sprong op in hear bed, doch meende dat zij 
zich bedroog, of dat hare verhitte verbeelding hear misleidde. 
Maar eene tilling ging hear door de leden en zij was op het 
punt van to bezwUmen , toen, na het eindigen van het lied, 
het tot tweemalen toe in de handen klappen volgde, dat hear 
van ouds zoo goed bekend was. Zij rees in hear bed half 
overeind ; maar, toen het zingen en het in de handen klappen 
had opgehouden , kroop zij weldra weder onder de dekens, 
dacht op nieuw dat zij het zich slechts verbeeld had en begon 
to vreezen , dat de aanhoudende angst hare zinnen reeds in de 
war bragt. Dear list zich weder het zingen met dezelfde stem 
hooren, en het in de handen klappen hoorde zij regt duidelijk , wijl zij nu reeds weder overeind gerezen was. Toen kon 
zij het niet Langer uithouden. Tot hare moeder zeide zij, dat 
zij zich dien nacht veel beter beyond dan gewoonlijk en spoedig 
dacht in te slapen , maar dat zij eerst op het terras wat lucht 
wilde scheppen ; en, nadat hare moeder hierin, als gewoonlijk 
in alles wat zij wilde, had toegestemd, kleedde zij zich in 
der haast, ging zachtjes near beneden in eene zaal, ver verwijderd van alle slaapkamers, en na het venster geopend te 
hebben, naderde zij de tralien om hare blikken to laten rondwaren naar de pleats, van waar zij meende dat het geluid 
gekomen was ; en niemand bemerkende, beantwoordde zij het 
teeken door insgelijks in de handen te klappen en keek op 


DE TWEE SPANJAARDEN. 

nieuw. En toen zag zij van achter den hoek van het naburige 

huis eene gedaante te voorschijn komen, voorover gebukt en ge

heel in den mantel gewikkeld naderbij komen, voor bet tralie

venster heengaan en daarbij, naar het scheen, zich inspannen 

om to ontdekken, wie achter de tralidn stond. Aan hare on

zekerheid een einde willende maken, fluisterde zij: »Arme 

vreemdeling! tot wie is uw gezang gerigt?" 

»Tot u, tot ul" riep de gedaante uit, naderde eensklaps en 

sloeg de armen om de tralidn, als konde hij op die wijze bet 

meisje omvatten en met zich voeren; waarop zij, als ware zulks 

mogelijk, at bevende een pear treden terugsprong. 

»Perico!" »Mariquita!" klonk bet gelijktijdig, en na een 

wederzijdsch zwijgen van eene of twee minuten, hervatte bet 

meisje: »Zijt gij het werkelijk, Perico? Wat doet gij hier? 

Leeft gij, Perico, of is het uw geest, die zich komt wreken? 

Hoewel, als dat zoo was, zouden u deze muren en deze tra

lien niet tegenhouden, en reeds vele nachten lang zoude ik u 

bij mijn met tranen doorweekt bed hebben zien staan, als ik 

u opriep om u te verheugen over mijne wanhoop." 

»ik heb het gehoord, uwe wanhoop is mij maar al te goed 
bekend, ongelukkig meisjel" hernam de gedaante, en Mariquita, verstijfd van schrik , week op nieuw onwillekeurig 
achteruit. »Ze is mij bekend en daarom ben ik hierheen gekomen, meer dood dan levend, en niet minder wanhopend 
dan gij. Geroepen door u, ben ik gekomen en bereid om u, 
als gij het wilt, met mij te voeren, er moge dan later gebeuren wat wil. Kom ! dat wij ons ten minste te zamen aan 
onze wanhoop overgeven. Mariquita, wilt gij komen? Wilt 
gij met mij gaan? Zeg ja !" 

»Goede, heilige God! Allerheiligste Maagd! wat is dat? 
Zou het waar zijn, dat gij uit de andere wereld gekomen zijt, 
om mij met u te voeren..." 

, »Neen, Mariquita, ik ben geen geest; zie, zie slechts, ik 
leef; kom naderbij en raak mij aan... hoewel neen, bij den 
hemel, raak raj niet aan en doe niet op nieuw at dat vuur 
door mijne aderen stroomen, dat mij zoo langen tijd verteerd 
heeft en nog maar al te zeer verteert, zoo lang gij mij niet 
gezegd hebt, dat gij niet met mij wilt gaan. Maar kom, 
Mariquita, volg mij! daar bij, die adelijke schelm, die valsche 
rijkaard, u niet gelukkig maakt; dear het u berouwt, dat gij 


702 DE TWEE SPANJAMMEN. 
uwen. Perico verraden en aan zijn lot overgelaten bat; dear 
gij hem het harde leger op den vochtigen grond benijdt, niettegenstaande 
gij -zelve op veêren ligt, bedekt met zijden dekens 
en to midden van welriekende geuren. Gij hebt niet alleen 
verraden,, maar zijt ook zelve verraden; kom, kom 'met rail 
en 'net ons to zamen aan onze wanhoop lucht geven." 
»Mensch of geest, wat zijt gij? Wie zijt gij, dat gij mijne 
heimelijk gesproken woorden en mijne meest verborgen gedachten 
kent? Wie zijt gij? ik bezweer bet u nogmaals." 
»Ik ben een ongelukkige, de ongelukkigste mensch van de 
wereld, die u veracht, verafschuwt, vervloekt elk uur van 
den dag en van den nacht, en met dat al slechts denkt aan 
u, aan niets enders dan aan u, altijd aan u. Gevloekt zij de 
vrouw, die u gebaard heeft, gevloekt de lucht die gij hebt 
ingeademd, gevloekt de oogen die u zagen, en het hart, het 
onwaardige hart, dat u niet kan verbannen, noch de gedachte 
aan u laten varen." 
»Ha! ik herken u, mijn toornige, woeste minnaar! gij zijt 
het, geen twijfel weer. Vervloek, zooveel gij wilt. Wees 
gezegend, dat gij gekomen zijt om mijn berouw te vernemen, 
vOcir dat ik sterf. Hoor, Perico! ik heb u verraden, verraden, 
't is wear, op onwaardige, misdadige wijze; ik heb een ander 
boven u gesteld, ik heb u voor altijd willen verlaten en hem 
den mijnen noemen. Het is maar al te waar, ik ben een onwaardig, 
een schuldig schepsel. En ik wil mij niet verontschuldigen, 
door gedeeltelijk de schuld op u te werpen. Maar 
took sou ik het misschien kunnen, daar gij z66 hoovaardig, 
z66 wraakgierig waart, dat gij geene poging deedt om mij op 
nieuw te winnen." 
»Ben ik dan niet gekomen?" 
»Ja, eene enkele maal, na vele dagen te hebben laten verloopen, 
en toen nog wel, zonder met iets enders aan to dringen, 
dan met bedreigingen van wreak. Maar neen, ik beschuldig 
n niet. Ik beschuldig alleen mij zelve, en toch ook 
Diet alleen mij zelve, dear ik jong en onervaren was, en 
door mijne moeder werd gedreven. Moge God het bear vergevenl 
Ik moet het wel, ik wil bet ook; ik vergeef hear, 
u, en ben het ongelukkigste schepsel dat er bestaat. Moge 
spoedig de dood..." 
»De dood, de dood, altijd de dood! Het schijnt dat die een

DE TWEE SPANJAARDEtt. 703 
redmiddel bij elle onheilen is. Is er sprake van eene ongenade, 
de dood zal die doen ophouden. Spreekt men van 
acne onregtvaardigheid, de dood zal u wreken. Denkt men 
aan beleedigingen, aan onderdrukking, de dood maakt alien 
gelijk. En als wij verwijlen bij onze eigen misdadigheirl, de 
dood zal die kwijtschelden. Alzoo de dood, altijd de dood ! 
Doch waarom niet liever leven en ons zelven voldoening geven? 
Waarom niet ons wreken en alzoo ten minste een oogenblik 
gelukkig zijn ? Hoor, Mariquita ... Maar het is noodeloos, 
dat ik het u zeg en gij kunt het nu nit u zelve wel gissen. 
Ik heb eene persoon bij a geplaatst, die mij geheel is toegedean 
en u altijd ziet en hoort, en als deze weggejaagd werd, 
zou ik er honderd andere voor in de pleats stellen. En nog 
andere heb ik reeds sinds langen tijd Kier rondom geplaatst, 
en ik zou u met geweld hebben kunnen wegvoeren en bij mij 
'lemon ... Maar, waartoe zou ik dat gedaan hebben ? Ale ik 
u in mijne magt had gehad, wet zou ik met u gedaan hubben 
? Sinds geruimen tijd dacht ik hierover na en, zoo lang 
ik mij die vraag niet voldoende beantwoorden kon , kondt gij 
gerust en veilig voortleven, en nooit konde ik tot eene voldoende 
beantwoording dier vraag geraken ... Maar gisteren 
avond kreeg ik berigt, dat gij, wakker of droomende, altijd 
met berouw aan den armen verraden Perko dacht. Van dat 
uur, van dat oogenblik of wist ik, wet meta to doen. Zeg 
mij, zeg mij , Mariquita, zeg mij..." 
,,Of ik a bemin, Perico ? Of ik a bemin ? Is dit het, wat 
gij wilt weten ? Of ik u bemin ? 0, geloof mij , niet slechts 
na bemin ik a, maar ik beminde a altijd, zelfs toen, toen ik 
den read mUner moeder volgende, en terwijl het mij niet moeijelijk 
gemaakt werd door uwe telkens wederkeerende opvliegendheid, 
mijn best deed om u weg te jagen en dien anderen 
te lokken ; ik beminde u, als ik, willens zijnde hem toe te 
lagchen , genoodzaakt was mij in het geheugen terug te roepen 
en na te volgen de lachjes en de zoete woorden, die ik vroeger 
bij u geleerd had, die gij mij wist in te geven, gij 41146; 
en het ging mij nooit meer regt van harte, en ik beminde u 
zelfs op die avonden , op welke ik alle moeite deed om u to 
vergeten. Maar nu doe ik ,er geene poging meer toe, neen, ik 
heb de overtuiging gekregen dat het niet mogelijk is, en an weet 
en gevoel ik, dat ik zonder u niet kan leven."

704 DE TWEE SPASJAARDEN. 
JO dank, dank! lieve Mariquita, gij zult de mijne wezen; 
boor nu, want wij hebben niet veel tijd om zamen to spreken. 
Over drie nachten... maar zult gij den moed hebben met mij 
to gaan, om het leven van een sluiker, van een bandiet to 
leiden? Uit de maatschappij verjaagd; ontvlugt als onreine 
dieren door hen, die wij willen naderen ; vervolgd als wilde 
beesten door hen, die wij willen ontvlugten; nooit te slapen, 
dan ten halve; tot tijdverdrijf gedurende de nachtwaken bet 
praten over dievenvangers, biechtvaders en galgen; schelmen 
tot gezellen; vrienden geene; wetten, die ons terughouden, 
geene andere, dan de vrees, die wij alien gemeen hebben; en 
eindelijk geene andere verdediging, dan die van ons eigen 
steal; ziedaar ons lot." 
”Ik weet het, ik weet het. Maar wie heeft u in dat leven 
gejaagd? Wie moet er u in volgen? Wie zal bet verzachten, 
als zulks mogelijk is? Wie zal er u misschien uit terugtrekken 
? Waar haar geliefde is, daar roept de pligt de ongelukkige 
Mariquita. En waar hear geliefde zich bevindt, daar 
zal zij welligt verpoozing kunnen vinden van de smart, die 
bear verscheurt en zal het vuur, dat hear verteert, kunnen 
verdooven. Hier kan ik onmogelijk langer een schuldeloos 
meisje blijven; char, ook te midden van schelmen, zal ik de 
deugdzame vrouw zijn... van mijn geliefde. Perico! Pericol 
geef mij de hand, hier door deze tralien been, to midden dezer 
duisternis, met God alleen tot getuige, en noem mij de uwe; 
en kom dan om uwe bruid weg te voeren, wanneer gij maar 
wilt; limn om hear weg to voeren, waarheen gij wilt; kom 
om er mede te doen, al wat gij wilt... al was het, om u to 
wreken. Perico! mijn Perico! horn nader, geef mij de hand 
door deze tralien heen, geef mij uw woord, neem het mijne, 
dat ik de uwe ben... Maar ach ! antwoordt gij niet, Perico? 
Waarom treedt gij terug? Waar gaat gij been?... Waar gnat 
gij been, Perico? Perico! Waarom antwoordt gij niet, en 
waar gaat gij been? Antwoord toch !" 
Met deze en andere angstvolle kreten, vervolgde het ongelukkige 
on buiten zich zelve gebragte meisje haren thans 
zwijgenden en dooven minnaar, die, zonder to antwoorden en 
zonder eenig geluid of teeken te geven, verdween. En toen 
kwam in bet onverstandige en bijgeloovige meisje op nieuw 
de twijfel op, of het niet slechts eene verschijning van den

DE TWEE SPANJAARDE5. 705 
geest hears minnaars geweest kon zijn. Te meer bleef zij bij 
deze gedachte stilstaan en hield het bijna voor zeker, toen 
zij, haastig naar buiten geloopen naar de plaats wear Perico 
gestaan had, alsmede near die, waar zij hem had zien verdwijnen, 
hem niet vond, hoorde, noch zag, en ook in de 
verte Beene gedaante noch schaduw ontwaarde, terwijl slechts 
diepe duisternis en doodsche stilte om haar heerschten. 
Evenwel, na zich in hare kamer terug begeven en er den 
ganschen nacht, zoo mede den volgenden, over nagedacht to 
hebben, kwam zij tot de overtuiging, dat bet Perico geweest 
was; dat hij, niettegenstaande de gevaren, waarin hij verkeerde, 
wel degelijk in leven was; haar, niettegenstaande zij 
hem zoo verraden had, toch nog innig beminde; en dat hij 
bet plan had opgevat, haar binnen drie nachten met geweld 
to komen wegvoeren. En zoo was het inderdaad. En men 
behoeft Diet te zeggen, of Perico goed of slecht handelde, met 
of zonder verstand; want men weet het van der jeugd af, 
dat de liefde zich niet laat gezeggen. Wel laat zij zich some 
beheerschen door andere driften, die haar vergezellen. Zoo 
zien wij den gierigaard, als hij verliefd is, alles aan zijne 
liefde opofferen, behalve zijn geld; zoo den drin'kebrar alles, 
behalve den drank; zoo den speler alles, behalve de kaarten 
en de dobbelsteenen; en den ligt vertoornden mede alles, behalve 
zijne wraak. En gij, meisjes, bedenkt bet wet, om 
niet te veel te verwachten van uwe minnaars. En gij, vrouwen, 
als gij bet geluk hebt, dat uw man eene zijner passitin aan 
u heeft ten offer gebragt, acht dit het schoonste geschenk, dat 
hij u tot bewijs zijner liefde kan doen, en houdt hem in 't 
vervolg voor een echtgenoot, zoo ale ze niet bij dozijnen te 
vinden zijn. En ik zou niet willen zeggen, dat Perico misschien 
niet eenmaal een goed echtgenoot had kunnen worden 
en, als zijne beminde het zich waardig gemaakt had, ook niet 
in staat zou geweest zijn, om haar ook nog eens zijn hoogmoed 
ten offer te brengen, die zijne grootste ondeugd was en 
waaruit helaas! de meeste andere voortvloeijen. Maar, bet 
mope dan zijne of hare schuld geweest zijn, zeker is het, dat 
Perico toenmaals niet geneigd was haar dat offer te brengen. 
Aij was gekomen, zoo ale hij zelf gezegd bad, op het berigt, 
dat hij van eene kamerjuffer van Mariquita bekomen had, dat 
deze den ganschen nacht doorbragt met over hem te weenen

706 DE TWEE SPANJAARDEN. 
en :naar hem te verlangen; hij was gekomen vooreerst am 
naar de waarheid van dat berigt onderzoek te doen en te zien, 
of zij de door hem te geven teekens sou beantwoorden; vervolgens 
ow, als zij antwoordde, naar beneden kwam en van 
hare vernieuwde liefde deed blijken, afspraak met hear te 
maken om haar te schaken en met zich te voeren, zonder 
voor als nog aan trouwen te denken. Maar toen Mariquita 
dat woord van verloofde uitsprak en hare hand door het tralievenster 
stak, om zich voor een wettig huwelijk aan hem te 
serbinden, ontwaakte eensklaps in zijn gemoed op nieuw, — en 
eenmaal weder ontwaakt, kreeg op nieuw geheel de overhand — 
zijn aangeboren trots, die op zoo wreede wijze en zoo aanhoutiend, 
van den aanvang hunner liefde af, gekrenkt was 
geworden; en hij was op het punt om haar een hard antwoord 
te geven, dat, als hij het uitgesproken had, hunne liefde of 
zelfs het leven van Mariquita zou hebben geknakt. Maar hij 
sprak dat woord niet uit, trad terug en vlugtte, zoo snel hij 
kon, van hear weg, om de gelegenheid en zoo mogelijk ook 
zich zelven te ontvlugten. Daarna kwam hij van de eene 
gedachte op de andere, en duizenderlei voornemens en besluiten 
volgden zich in die drie dagen op; want onbeschrijfelijk 
is de inwendige strijd van den van nature sterken man, die 
door bet gelijktijdig woelen van den toorn en de liefde in zijn 
gemoed, zwak geworden is. Het laatste besluit, waar hij zich 
aan hield, niet als het beste, zelfs in zijn eigen oordeel, maar 
als dat, 't welk, zonder lets te beslissen, hem in de gelegenheid 
stelde om aan beide passien te kunnen voldoen, was ow 
tot Mariquita terug te keeren en haar bepaald, zonder ophelderingen, 
ja zelfs zonder hear tijd te geven am op nieuw 
van trouwen te spreken , met geweld weg te voeren. Dearom, 
in pleats van hear op nieuw aan het tralievenster te 
roepen, overlegde hij, met behulp van de voor zijne zaak gekochte 
kamerjuffer, het huis binnen te sluipen, er onder bijstand 
van zijne makkers heimelijk of met geweld in door te 
dringen en, in de kamer van Mariquita gekomen, Lear, hetzij 
gewillig, hetzij tegen wil en dank, weg te voeren. En zoo 
als alles afgesproken was, zoo werd het ook ten uitvoer gebragt. 
Terwiji hun door het kamerjuffertje de weg gewezen 
werd , kwamen zij stil binnen , vervolgden hun weg doer, 
voor den tot aan de , kamer der twee vrouwen, openden de

Mt TWEE sPessAArrnm. 

deur, •traden ijlings voor het bed en Eaten er bet Licht van 
hunne lantaarnen op vallen, om haar in in het oog te krijgen 
en te vatten maar vonden het bed ledig en de moeder 
slapende op het hare. En toen zij zich tot de kamerjuffer 
wendden, zwoer doze niet te weten waar zij was en Dolia 
Ramona, door het rumoer wakker geworden, slaakte luide 
kreten en zwoer, toen men haar ondervroeg, hetzelfde. De 
mannen doorzochten daarop het gansche huis, hoe wel te vergeefs. 
Middelerwijl ontwaakten Don Louis en al zijne bedienden en 
begonnen aanvankelijk met zich te verdedigen; vervolgens zich 
van wapens voorzien hebbende en de gesteldheid der plaats 
beter kennende, werden zij van aangevallenen weldra aanyellers. Pistool- on geweerschoten knalden. Er kwam yolk 
van buiten toeschieten en er werd beftig gestreden. Twee of 
drie van beide kanten bleven dood op de plaats, anderen 
werden gewond. Maar de overige sluikers ontkwamen en 
onder hen, voortgesleept en als 't ware met geweld meegevoerd Perico, die, bedekt met bloed en wonden, maar meer 
dan ooit waanzinnig van woede, wilde blijven, totdat hij zich 

man tegen man zou kunnen meten met zijnen nu meer dan 
ooit gehaten mededinger. 

Hoe voorts alles zich dien nacht in zijn geheel had toegedragon en hoe Mariquita verdwenen was, kwam noch Perico, 
noch Don Louis ooit te weten ; en het niet wetende, beschuldigden zij elkander van uit vrees of minnenijd, of om zich 
op den anderen te wreken , het ongelukkige meisje te hebben 
geroofd en vervolgens vermoord, of wel, hear hier of daar 
verborgen te houden. Want, zoo als meer gebeurt tusschen 
hen, die door een hevigen hartstogt worden gedreven, er was 
Beene slechtheid, waartoe de een den ander niet in staat 
rekende en waarvan zij elkander niet dagelijks meer on meer 
beschuldigden. Het gevolg was, dat zij hoe banger zoo woedender op elkander werden. Perico verzamelde op nieuw 
zijne sluikers, om hen nogmaals tot eene onderneming tegen 
het huis van Don Louis op te zetten. En deze, er de lucht 
van gekregen hebbende, verliet Ciclana on spoedde ,zich naar 
Seville, naar Cordova , naar Granada, ja zelfs naar het kamp 
bij Gibraltar, om de geregtshoven, de gouverneurs der provincien en de bevelhebbers der troepen op nieuw en dringend 
aan te sporen , om de preinie op het hoofd van Perico gesteld, 


708 DE TWEE SPANJAARDEN. 
te verdubbelen, om geheele benden van policiebeambten en 
geregtsdienaren op hem of te zenden , ja zelfs infanterie en 
cavallerie. En zoo werden de sluikers, die in die streken 
enders schier ongemoeid leefden , meer en meer bedreigd en 
gedrongen, zich alien to vereenigen onder de aanvoering van 
Perico, die voor den dappersten en knapsten gehouden werd. 
En nu begonnen zij alien gezamenlijk hunne vervolgers aan 
te vallen , nu eens zich to verstrooijen, dan weder zich eensklaps 
to vereenigen, om op de kust het lossen van een schip 
met contrabande to dekken of in de bergen de lange treinen 
van muildieren , beladen met verboden wear, te escorteren. 
Te dier tijd toch was in Spanje de vreemde koopwaar ten 
strengste verboden, en nog wel die bet meest, die het land 
zelf niet opleverde en die men dos het meest noodig had, 
zoodat men er, ook omdat ze verboden was, het dubbele van 
de waarde en soma nog meer, voor betaalde, hetwelk ten 
gevolge had, dat zij van elle de vier zijden van bet Rijk onophoudelijk 
werd ingesloken, en wel in grootere hoeveelheden 
dan welligt het geval zou zijn geweest bij wettig veroorloofden 
invoer. Edoch met dit onderscheid, dat de schatkist er bij 
Teed, die geene inkomende regten ontving; dat de verbruikers 
er bij leden, die bet dubbel der waarde en meer moesten betalen 
; dat ook de kooplieden er bij leden, die wel dour verkochten 
, maar ook dour hadden moeten inkoopen. Slechts zij 
wonnen er bij, grooten of kleinen , landgenooten of vreemdelingen 
, die met openbaar geweld of door list de verboden waar 
binnenvoerden en sluikers genaamd werden. En bet waren 
niet slechts de schatkist en de beurzen der verbruikers en der 
kooplieden, die bij dezen stand van zaken schade leden. Meer 
nog was dit het geval met de zedelUkheid van alle diegenen, 
die meer of minder in de ongeoorloofde winsten deelden. Die 
sluikerU toch was bijna noodzakelUk geworden ; in de algemeene 
meening was zij onschuldig; de grooten des lands boden 
de behulpzame hand, lachten er om on beroemden er zich op, 
als zij er door list of behendigheid in konden slagen, terwijl 
de mannen uit het yolk het braaf en knap achtten, het met 
openlijk geweld te doen. En zoo was de naam van sluiker, 
die elders gesehuwd wordt, als het ware een eernaam geworden. 
Dit evenwel had het voordeel, dat zij zich overigens 
betoomden. Want den nacht, waarin zij in het huis van Don

DE TWEE SPANUAARDEE. 709 
Louis binnendrongen , was er door niemand iets het geringste 
ontvreernd ; en den volgen den morgen scheen het meer, dat 
een gezelschap van vrienden , dan wel eene bende werkelijke 
roovers, binnengedrongen was, om alles 't onderst boven te 
keeren. 
Die scherpere vervolgingen evenwel, waaraan de makkers 
van Perico, zoo ten gevolge van de tegen hen uitgesproken 
veroordeelingen , als van de troepenbewegingen , die Don Louis 
tegen hen had in 't leven geroepen , nu blootstonden , bragten 
weldra te weeg, dat zij hoe langer zoo meer zich van de kusten 
moesten verwijderen en in de bergen terugtrekken , zoodat zij 
hun gewoon sluikershedrijf niet langer konden uitoefenen. 
Hierdoor in 't naauw gebragt , kwam een hunner op zekeren 
avond op de gedachte, dat, dear zij nu zoo geruimen tijd zich 
hadden opgehouden met door sluikerij de regten der schatkist 
te verkorten en dit hun nu door die strengere vervolgingen 
verder onmogolijk werd gemaakt, zij nu ook het geld der 
schatkist wel mogten aantasten, en dus den volgenden dag 
eene onderneming wagen tegen een transport van geld bestemd 
voor het leger, 't welk zij wisten, dat door het gebergte 
wear zij zich ophielden , moest passeren. Hij wilt dit denkbeeld 
bU zijne makkers ingang to doen vinden, en bet baatte 
weinig, dat Perico er zich met alle magt tegen verzette en 
hen nu eens door redenering tot betere gedachten trachtte to 
brengen, door hen op hunne tot dus verre ongeschonden sluikerseer 
te wijzen , dan weder met de pistool in de hand den eersten 
den beaten, die er verder van durfde reppen , over hoop 
dreigde te schieten. — Al heviger tooneelen volgden. Perico 
zag in, dat men zUn gezag niet langer eerbiedigde en dat hU 
het noch door overreding, noch door geweld zou kunnen 
keeren. Hij nam toes een kort besluit, let zijn gezag neder, 
ontsloeg hen van de hem gezworen gehoorzaamheid en zich 
zelven van alle verantwoordelUkheid , zeide zijne makkers 
vaarwel, en verdween in de duisternis. 
Alvorens den draad van ons verhaal weder op te vatten, is het 
noodig, dat wij een uitstap doen op bet veld der historie. Vd6r 
1808 werd Spanje geregeerd door een Xoning, die den gansehen 
dag en elle dagen, niet enders deed dan jagen ; door eene Xoningin, 
MENGELW. 1859. Ne. XV. 46

710 DE TWEE SPANJAARDEL 
die niet veel goeds uitrigtte en door een gunsteling, die alles 
deed. Die man was eerste minister, hoold van het leger en 
van de vloot, in den woord alles. Hij word de Prins de 
la Paz genoemd ; zijn naam was Godoy. Meer naar waarheid 
zou men hem den Prins der slavernij geheeten hebben, zoo groot was de afhankelijkheid , waarin hij de Spanjaarden 
van zich en van Frankrijk geketend hield. Over die 
al hankelijkheid , vooral van vreemden , waren de Spanjaarden 
uiterst gebelgd. En hetzij dat hij in dat gevoel begon te deelen, 
doordien ook in den meest verdorven Spanjaard de afkeer 
van vreemde overheersching eindelUk weer boven komt, hetzij 
dat hij Napoleon begon te vreezen , of wel Napoleon hem te 
verdenken, — zeker is bet, dat in 1807, het jaar waarin wij 
met ons verhaal gebleven zijn, de vriendschap tusschen die 
beiden verstoord werd en de Prins de la Paz zelfs Napoleon, die 
in den oorlog met Pruissen verwikkeld, zich toen op grooten 
afstand beyond, begon te dreigen. Napoleon antwoordde voor 
bet oogenblik niet; maar toen hij als overwinnaar uit Pruissen 
was teruggekeerd, dreigde bij op zijne beurt en joeg den onvoorzigtigen 
man schrik aan. Het gevolg was, dat er tusschen 
die beide mannen eon verraderlijk verdrag tot stand 
kwam, op kosten , zoo als meer gebeurt, van een derde, die 
zwakker was, namelijk van Portugal. Doch het nog grooter 
voordeel, dat Napoleon hieruit wilde trekken , bestond daarin , 
dat hij nu zijne legerbenden het schiereiland kon doen binnentrekken. 
En toen dit eenmaal geschied was, werd er over 
bet laatste verdrag niet meer gesproken , maar wel over andere 
geheime, die nooit geheel bekend zijn geworden, maar 
waarin vermoedelijk gehandeld werd over het verdeelen of 
verkleinen van Spanje, of ook wel, om den Koning en het 
gansche koninklijke geslacht naar America to doen verhuizen 
en zoo den troon ledig en als door zijne wettige bezitters verlaten 
, te krijgen, die dan door den eersten den besten in bezit 
zou kunnen worden genomen. Er ontstond een gerucht, dat 
de koninklijke familie, die zich te Aranjuez beyond, van dear 
over Cadix naar America wilde vertrekken. Het yolk van 
Aranjuez kwazi in opstand, om het vertrek van het Hof te 
beletten. De Prins do la Paz vlugtte en hield zich schuil. 
Drie dagea en drie nachten fang spoorde men hem, als een 
wild beest, op, en toen hij eindelijk gevonden was, sou men

DE TWEE SPANJAARDEN. 

hem buiten twijfel ter dood gebragt hebben, ale niet de Kroonprins Ferdinand tusschen beiden gekomen was. Deze was 
meer dan eenig ander door den gunsteling vervolgd geworden 
en echter redde hij hem op dien dag het leven , 't welk dezen 
voorzeker tot den schoonsten zijns levens maakte. Hetgeen 
nu volgde was, dat de oude Koning afstand deed, Ferdinand 
den troon beklom en onverwijld naar Madrid toog, onder de 
algemeene toejuichingen. Maar gelijktijdig kwam Murat met 
het Franeche leger aan. Deze wilde den nieuwen Koning 
niet erkennen. Toen trokken near Bayona, als om de bemiddeling en de deffnitieve beslissing van Keizer Napoleon in 
te roepen, eerst de Koning Vader en de Koningin Moeder, 
en vervolgens, op onedele wijze daartoe uitgelokt en door 
slechten read gedreven , ook Ferdinand en zijn broeder Don 
Carlos. Te Bayona grepen ware kiucht- en treurspelen plaats, 
die hiermede eindigden dat alien gezamenlijk aNtand deden in 
handen van Napoleon, en deze sijn broeder Joseph tot Koning van 
Spanje benoemde, als ware er blechts sprake van het voorzien in eene vacante prefectuur. Murat wilde middelerwij1 de 
laatste wettige vorsten, Don Antonio den oom, Don Francesco 
den laatsten breeder en de Koningin van Etruriti, de caster 
van Koning Ferdinand, nit Madrid doen vertrekken. De 
koetsen stonden gereed, de muildieren waren aangespannen 

en ook het geleide was reeds aanwezig, alles in den voorhof 
en voor den hoofdingang van het paleis. Dit werd gezien 
door eenigen uit het yolk, die to hoop begonnen to loopen, en 
de muildieren uit te spannen , waarop zij terug werden gedreven , maar op nieuw toeliepen. Men begon van weerszijden to wapen te roepen en elkander onvervrachts in de 
straten aan to vallen , de Franschen met hunne sabels en 
munitie-geweren, de Spanjaarden met jagtgeweren en zakmessen. Ten laatste kwamen de Franschen in behoorlijke 
orde uit het kamp buiten de stad aanrukken en de Spanjaarden, nn ook geordend, trokken near de kazerne der artillerie , onder aanvoering van Danis en Velarde, twee jonge 
kapiteins, die weldra onder het parlementeren bij hunne stukken gedood werden. De road van Kastilie en de overige 
magistraatspersonen en gezaghebbende mannen kwamen toen 
in plegtstatigen optogt to voorschijn , traders to midden der 
strijders on de opetand werd gesust. In den nacht die volgde, 

46 * 


712 DE TWEE SPANJAARDEN. 
vestigde zich in het Posthuis eene militaire commissie, en twee 
of drie piketten van gendarmen en soldaten bezetten het Prado 
en de Zonnepoort. Vervolgens werden in de straten gearresteend, 
vonr de militaire commissie gesleept, veroordeeld en 
geexecuteerd in weinige uren, volgens sommigen eenige dozijnen, 
volgens anderen honderdtallen van mannen nit het yolk; en 
zulks om hen, die dat lot trof, tot een voorbeeld te stellen; 
want onmogelijk kon men op die wijze de schuldigen, zoo er 
werkelijk schuldigen waren, onderscheiden. Maar al diegenen 
, die vreesden van deelneming verdacht te zullen worden 
, verlieten den volgenden morgen de stud en verspreidden 
zich door geheel Spanje; en naauwelijks was een hunner en 
met hem de tijding van den beruchten en nimmer to vergeten 
2den Mei ergens aangekomen , of elke stud, elk vlek en elk 
dorp kwam in opstand en zwoer den Franschen oorlog en 
wraak. De indringers zagen zich daardoor beperkt tot den 
hoofdweg van Frankrijk op Madrid, en daar zij zich ruirn 
baan wilden maken , rigtten zij legerafdeelitmen op verschillende 
punten des lands en eene er van op Saragossa, waar 
zij tot midden in de stud binnendrongen, doch vervolgens met 
behulp van dakpannen en straatsteenen weder buiten de poort 
gedreven werden. En then eerst was men er op bedacbt 
om deze te sluiten , kanonnen op de muren te slepen , verschansingen 
op te werden en verder al datgene te doen, 
wat noodig was om een beleg te verduren , woardoor de stad 
zich een onsterfelij ken roem verworven heeft. Eene andere 
legerafdeeiing trok op Valencia, en ook deze werd van voor 
de poorten teruggedreven. Eene derde rigtte zich naar Andaluski. 
Daze, aangevoerd door Generaal Dupont, drong ongehinderd 
door tot aan de Guadalquivirbrug bij Alcolea; 
ook daar vond zij Been ernstigen tegenstand, en dien na een 
gevecht van weinige uren te boven gekomen zijnde, trok zij 
nog denzelfden avond de hoofdplaats Cordova binnen, eene 
magtige en rijke stud, waar de Franschen rust hielden om to 
plunderen en zich te goed te doen. 
Het gevecht bij Alcolea, het beschieten der brug met kanon, 
het doorwaden van de rivier, de vlugt der Spanjaarden over 
de vlakte, hunne vervolging door den vijand , de slechte of 
liever niet-verdediging der stud en het als over winnaars binnentrekken 
der Franschen, had men beter dun ergens anders

DE TWEE SPANJAARDEN. 713 
kunnen aanschouwen van zekere rotsen, die een terras vormden 
boven Cordova en een belvedere of schoonzigt over de stad, 
den omtrek en den prachtigen loop van de Guadalquivir. 
Daar boven beyond zich eene congregatie van wereldlijke 
kluizenaars, die Beene kerkelijke gelofte hebben gedaan , maar 
een zeer strengen regel volgen van stilzwijgen , eenzaamheid 
en boetedoeningen, en wel z66 gestreng, dat weinigen er !anger 
dan een of twee jaren in leven blUven. Evenwel, in weerwil 
van dien regel en van hunne afzondering van de wereld, waren 
zij reeds sinds verscheidene dagen met de rampen van het 
vaderland bekend geworden ; en zoowel in de kerk, waar allOdn 
zij zamen kwamen, als in hunne eenzame en van elkander 
verwijderde hutten, deden zij gebeden, kastijdingen en nieuwe 
boetedoeningen, als de eenige hulp, welke die heilige mannen 
in hunnen stand aan bet in gevaar verkeerende vaderland 
meenden te kunnen wijderi. Een jeugdig nieuweling vooral, 
betzij hij meer geestdrift had voor het vaderland, hetzij dat 
alle geestdrift in de jeugd grooter is, zich niet vergenoegende 
met de gewone boetedoeningen, noch met de opgelegde buitengewone, 
voegde er uit eigen beweging nog andere bij en besteedde 
er den ganschen dag en nacht aan. En zoo gebeurde 
bet, dat hij, of eerder wakker zUnde dan de anderen, Of beter 
bet gebulder van het kanon en het snel zich opvolgen van 
de geweervuren kennende, een en ander dien morgen bet 
eerst hoorde. Dit deed hem op eens zijne gebeden staken; en 
zich buiten zijne but begeven hebbende, bleef hij bij den ingang 
staan, om met gespitste ooren te hooren en met wijd geopende 
oogen te zien, wat er omging. Toen het rumoer naderbij 
kwam, zag men ook de andere kluizenaars, de een na den 
ander, de hoofden buiten hunne hutten steken ; maar meer 
gehoorzaam aan hun regel, traden zij spoedig weer binnen 
om hunne gebeden te hervatten. Aileen de jeugdige nieuweling 
bleef uren lang staan, totdat hij eindelijk door den prior 
van verre gezien en door een bijzonder geluid van de kiok 
aangemaand werd, om acht te geven op zich zelven en tot 
zijne gebeden terug te keeren ; en hij deed het. Maai. kort 
daarop, geen weerstand kunnende bieden aan de verzoeking, 
trad bij op nieuw near buiten en gaf zich als tegen wil en 
dank op nieuw over aan die zoo weinig ascetische beschouwing 
van het kanongebulder en geweervuur, van het oprukken der

714 DE TWEE SPANJAARDEN. 
infanterie en de charges der cavallerie, die elkander onophoude1ijk 
opvolgden. Eindelijk, tegen bet midden van den dag, 
zag men lungs de bogtige rotspaden opklimmen en near de 
kluizenarij zich rigten, eerst een paar en vervolgens geheele 
dozijnen mannen en vrouwen, en voornamelijk geestelijken, 
beladen met kerkaieraden en andere kostbaarheden, om die in 
de afgelegene en arme kluizenarij te komen verbergen. Toen 
echter trok de prior, voor zulk een buitengewoon voorval 
niet gebeel alleen verantwoordelijk willende blijven, de klok 
en riep al de broeders naar het kerkje. Dear kwamen 
weidra de vlugtelingen met bun last aan en leiden dien 
op en your de atoep en onder het portaal neder. En zoo 
zag men dear verward door en op elkander liggen prachtige 
en rijke kerkgewaden, miskelken, hostiekastjes en ander 
zilverwerk en ook rijke wereldsche zaken, prachtige wapens 
en vrouwenkoatbaarheden. Sommigen van die arme kluizenaars 
wendden er de oogen van af, uit vreea voor wereldache 
gedachten, en anderen, zoovele heilige kostbaarheden 
zoo verward en ten deele beschadigd door elkander ziende 
liggen , vergaten bonne geloften van stilzwijgen en lieten 
eon n't is zonde" zich ontglippen. Ooze jeugdige nieuweling
, evenwei kon er de oogen niet van afkeeren , en 
die own wares niet meer neargeslagen noch kalm, maar 
staarden vu.rig en toornig op de rijke geweren en dolken, die 
hem maar al te zeer tegenglinsterden. Wel bemerkte de prior 
milks en bevel hij hem om weg te gaan ; maar er heerschte 
reeds eene zoo groote verwarring, dat men zelfs de kommando's 
van een geoefend kapitein niet zou gehoord bebben, Iaat 
Stalin die van een nederigen prior van kluizenaars. De nieuweling 
bemerkte bet evenwel en gehoorzaamde, loch spoedig 
keerde hij terug en het tweede bevel gehoorzaamde hij slechts 
ten halve, want zich omgekeerd hebbende ging hij naar den 
a,nderen kant, zonder zich te verwijderen; en bkj bet derde 
weerstond hij openlijk en zag misschien zelfs wel den prior 
toornig aan. Deze haalde de schouders op en drong er niet 
verder op aan, daar hij zijn gezag op dusdanige wijze niet 
wilde in de waagschaal stellen. Toen de nieuweling des avonds 
in de but des priors geroepen word, ging hij er been en kwam 
er weldra weder uit... niet langer als nieuweling, noch ook 
als geerdend kluizenaar, maar gekleed els een Andalu,sisch

DE TWEE SPANJAARDEN. 715 

majo, met het wambuis, de korte broek met gonden knoopen, 
de kousen van zijde, de lederen digt met knoopen bezette 
slopkousen, den rooden gordel met twee poor pistolen en den 
dolk, de muts op het linker oor en over den regter schouder 
het voortreffelijke Engelsche geweer met twee loopen. 

Men zal wel al long gegist hebben, dat deze dos ontordende 
nieuweling-kluizenaar niemand tinders was noch konde zijn, 
don onze oude bekende Perico. En zoo was het inderdaad. 
Veel elende en grooten angst had hij menigwerf uitgestaan 
sedert dien avond, waarop hij zijne makkers de sluikers had 
verlaten. Door bosschen en longs rotsen had hij geheel alleen 
rondgezworven, nu eens de gastvrijheid ontvangende voor niet, 
don weder daarvoor de weinige kroonen betalende, die here 
waren overgebleven. Vervolgens had hij middel gevonden 
om geld van huis to laten komen; en zoo ontbraken hem de 
middelen voor zijn onderhoud niet en leetde hij ook vrij gerust 
met opzigt tot zijne vervolgers, die Of zijn spoor hadden ver. 
loren, Of, door de woelingen in den stoat reeds hegonnen 
waren, aan heel wat enders to denken hadden. Maar, daat 
dat leven buiten de maatschappij en die gestadige onzekerheid 
omtrent zijne persoonlijke veiligheid, hem waren gaan ver. 
velen, begon hij wear meer aan de oorzaak van dat alles te 
denken en woog hem die zwaarder don ooit. Boven alles be. 
treurde hij het, dat hij niets meer van Mariquita wist, en 
zelfs was hij door zijne spionnen of relatian onderrigt geworden, 
dat Dona Ramona en Don Louis evenmin iets van hoar wisten. 

En dear zijn gansche leven aan die liefde king en het leven 
hem, na het verlies dier liefde, to zwaar begon te vallen, 
had hij er eindelijk toe besloten, om het in die kluizenarij te 
gaan eindigen, wear wij hem zoo straks gevonden hebben. 
Daar evenwel die roeping niet de regte was, als voortgespro. 
ten uit wereldsche inzigten, zoo ging die ook spoedig weer 
door andere wereldsche beweegredenen to loot. Do prior hon. 
delde dus zeer goed, met zulk een voor de zaak zoo sleeht 
gestemden broeder niet longer te behouden. Te meet, dear 
14, na zijn ontslag bekomen to hebben, in pleats van zich 
daardoor vernederd of beleedigd to gevoelen en met neergeslagen blik, als een weggejaagde, heen to gaan, naanvvelijka 
den voet buiten de omheining der kluizenarij gezet had, of 
hij scheen eer een vogel, dien teen de kooi opent, en die or 


716 DE TWEE SPANJAARDEN. 
buiten getreden , zijne vleugels uitslaat en zich regt toe regt 
aan in eens door, zoo ver hij maar kan, van zijne gevangenis 
verwijdert en niet eer zijne vaart vermindert noch nederdaalt, 
v66rdat hem de krachten om verder te vliegen begeven. Zoo 
deed Perico, en men kan wet zeggen , dat hij aan de vogels 
hunne vleugels of aan den reebok zijne vlugheid benijdde; z66 
snel spoedde hij zich, van de eene rots op de andere springende 
, naar beneden en ijlde voorts over de vlakte naar de 
stad, steeds vervuld met de vreugd van weder het luchtige 
pak aan, en zijne goede wapens bij zich te hebben en daarop 
zoo trotsch als een jong luitenant op zijne dpauletten. De 
stad even wel niet durvende binnentreden , daar hij nog bij tijds 
bedacht, dat die door den vijand bezet was, en een man gewapend 
als hij daar dus niet welkom zou wezen , keerde hij 
op zijne schreden terug en kwam aan een eenzaam te midden 
der vlakte gelegen oud huis, waar men hem voor een der vlugtelingen 
hield , te meer daar hij beter dan iemand de bijzonderheden 
van den dag verhalen kon en hij zich, toen men 
hem den echten Spaanschen kost, alle soorten van vleesch 
ondereengemengd en duchtig gekrnid , voorzette , daar regt te 
goed aan deed, als hebbende sedert vele maanden zelfs den 
reuk van bet vleesch niet genoten , zoodat men spoedig in de 
meening versterkt werd , dat hij den ganschen dag moest gevochten 
hebben en vervolgens gevlugt zijn, zonder zich een 
oogenblik te kunnen gunnen om uit te rusten of wat voedsel 
te gebruiken. Ook bet bed, dat men hem na bet eindigen van 
zijn hartig maal aanwees, beviel hem, ofschoon boersch, vrij 
wat beter dan de naakte planken , waarop hij tot dus verre 
in de kluizenarij geslapen had. Hij zou dus in weinige minuten 
in een diepen slaap gedompeld zijn geweest, wanneer zijne lotgevallen 
niet van dien aard waren geweest, dat zij hem in 
diepe gedachten moesten doen vervallen. 
Het verledene was hem, als men er de liefde van Mariquita 
afrekent , niets; bet tegenwoordige, niets ; en de toekomst ... 
dat, wat hij er zelf van maken wilde. Perico was een van 
diegenen, die liever vooruit dan naar achteren zien. Toch 
verwijlden zijne gedachten ook in het verledene en bet tegenwoordige, 
totdat hij, hetzij ten gevolge van den goeden masttUd 
, van bet goede bed, van zijne vermoeijenis of van zUn 
jeugdigen leeftUd, in slaap viel nog v66r hij bij zich zelven

DE TWEE SPANJAARDEN. 717 
alles goed overlegd had. Maar zijn gedachtenloop ging voort, 
ook in den slaap en in zijne droomen. In zijn verward brein 
volgden zich op de tooneelen zijner jeugd, zijne spelen aan 
bet strand in de weiden en bij de kudden; de school en zijne 
kameraden, de gedachtenlooze vrolijkheid der jeugd; de eerste 
jongelingsjaren, zijne eerste liefde en ale die er volgden, als 
't ware de voorboden van die ware, diepgevoelde liefde, die 
vervolgens het geheele leven beheerscht, het ten goede of ook 
wel te gronde rigt. Daarop kwam hem een en andermaal 
voor den geest de beeldtenis zijner geliefde, eerst teeder, vervolgens 
aanvallig, daarop hem minnend en eindelijk hem verradend. 
Toen werd hem door de smart de borst als toegeknepen, 
zijn hoofd gloeide en 110 werd half wakker; doch spoedig 
weder ingeslapen, zag hij niets dan wapenen, van top tot 
teen gewapenden, schermutselingen en veldslagen, en met eene 
geheel ongekende vreugd wierp hij zich er midden in en ontwaakte 
met even oorlogskreet op de lippen. En zoo keerde hij 
tot zijne eerste overweging terug; en nu niet Langer bij bet 
verledene verwijlende, gaf hij zich geheel aan de toekomst 
over. Maar toen hij er zijne gedachten bij bepalen wilde, 
ontsnapten ze hem weder, even als de nevel- en wolken- 
'beelden, die, als men er op staart, zich oplossen en verdwijnen. 
No, geheel ongeduld en begeerte om lets wezenlijks 
te zien, wat dit dan ook wezen mogt, stond hij op, 
ging naar buiten, en het achter de stad Licht ziende worden, 
gaf hij zijne wapens in bewaring aan hen, die hem geherbergd 
hadden, verwisselde zijne kleedij tegen eene grove 
boersche, begaf zich op weg, trad met de landbewoners, die 
stadwaarts begonnen to gaan, onopgemerkt Cordova binnen 
en begon daar ales in oogenschouw te nemen. 
Hij merkte op, dat de legerbenden, die de faam gezegd had 
uit oude geoefende soldaten to bestaan, uit recruten zamengesteld 
waren; hen, die de vrees gezegd had ontelbaar te zijn, 
zag hij binnen eene stad bijeenverzameld; de zoogenaamde 
reuzen waren mannetjes; die onvermoeibaar genoemd waren, 
bezweken van afmatting en van de hitte; zij ten laatste, die 
goed gedisciplineerd moesten heeten, deden wat zij wilden, 
zonderden zich van den troep af, gingen op bait uit en zorg-. 
den slecht voor hunne eigene veiligheid. nWel zoo," zeide 
Perico, nik weet wel, dat 1k maar een eenvoudig sluiker

718 DE TWEE SPASJAARDEST. 
geweest ben. Maar als wij ons zoo gedragen hadden, zouden 
wij het zeker niet lang tegen de douanen uitgehouden hebben, 
die tien- ja dikwerf twintigmaal sterker waren dan 
wij. Maar wij weerden ons voor onze eigene rekening, en 
de douanen voor die van een ander. Deze schijnen wel 
douanen. En als ik hun slechts een kleinen troep goede sluikers, 
voor eigen rekening vechtende, konde tegenstellen, wat 
schoone slagen zouden wij niet doen, hoe zouden wij hen 
overvallen en in de pan hakken en vervolgens weer verdwUnen! 
0 mijne goede vrienden, waar zijt gij ? Wear zou ik u 
kunnen vinden ?" En zoo voortredenerende dwaalde hij door 
de straten der stad, en hoe !anger zoo meer zaken opmerkende, 
die hem in zijne meening versterkten, kwam hij tot het besluit 
om zijne oude makkers op te sporen en, als de gelegenheid 
hem gunstig was, hen van het slechte leven, dat zij 
leidden, of to brengen en hen van vijanden tot vrienden en 
verdedigers van het vaderland en den honing te maken. En 
dadelijk handen aan he werk slaande, ging Perico in de 
herbergen en op de pleinen gesprekken aanknoopen, om behendiglijk 
nit te vorschen, al wat hij kon to weten komen 
betrekkelijk de sterkte en de positie van de daar gevestigde 
legerafdeeling en van at de andere legers, die de vijand over 
het schiereiland verspreid had; vooral ook niet vergetende 
de volksopstanden en elle openbare aangelegenheden, waarmede 
hij zich tot nu toe nimmer had ingelaten. Daarop naar 
het oude huis teruggekeerd, bragt hij daar nogmaals een nacht 
door, maar nu goed wakker, met zijn plan voor de toekomst 
goed te overleggen en vast te stellen. En naauwelijks was 
de morgen aangebroken, of hij vertrok, behoorlijk gewapend. 
De hoofdwegen vermUdende, rigtte hij zich langs de bij- en 
rotspaden der Sierra Morena naar Baylen, doorwaadde vervolgens 
to Menjibar de Guadalquivir, liet nu Jaen ter regteren 
Granada ter linkerzijde en kwam in de rigting van het 
Alhama-gebergte op zekeren avond in eene yenta of eenzaam 
staande herberg aan, de eerste, waar de sluikers van die streken 
gewoon waren zamen to komen. Wel vend hij er voor het 
oogenblik geen enkelen, maar hij vernam van den waard de 
plaatsen waar hij hen konde vinden, en hoevele en welke 
op elke pleats; welk leven zij geleid hadden sedert hij hen 
verlaten had, en al de andere bijzonderheden, die hem noodig

DE TWEE SPANJAARDEN. 719 
waren te weten voor de regeling van zijn plan. En zoo stelde 
hij, in den nacht die volgde, zijn plan vast, hoe en wanneer 
on waar en tot wie hij zich wenden zoo. En hoe naauwgezet 
van geweten hij ale sluiker ook geweest was, no ale partijboofd 
was hij zulks in 't geheel niet meer, maar koos tot zijne 
hulp niet hen die bet zuiverste geweten badden , maar wel 
de stoutsten, de behendigsten en de your elke onderneming 
meest geschikten , ja zelfs ook denzelfden schavuit, die vroeger 
zijn tegenstander geweest was, begrijpende, dat deze, die, tot 
bet slechte gedreven, de vereisebte kracht en het noodige gezag 
bezeten had om bet ten uitvoer te brengen, nu ook ten 
goede gerigt, de onmisbare bekwaamheid daartoe zoude hebben. 
Nadat Perico hen, wie hij zocht, gevonden en met dezelfde 
geestdrift voor de goede zaak bezield had, door met hen op 
bunne wijze te redeneren en hun in de eerste plaats hun eigen 
belang en vervolgens ook den roem dien zij verwerven zouden 
, voor oogen te houden , deed hij zijne zaak zd6 goed, dat 
bet bem gelukte, in acht dagen ongeveer bonderd van die 
zwervende sluikers bijeen te krijgen. En in eene vergadering, 
gehouden in eene donkere vallei van de Sierra di Ronda, werd 
bij als bun aanvoerder erkend en uitgeroepen. 
Toen trad hij eene geheel nieuwe loopbaan in. Twee zijner 
meest vertrouwden zond hij near de eilanden van den Guadalquivir, 
om daar bet vermeerderde en verbeterde berigt te 
brengen, dat hij Perico door het algemeen goedvinden van 
gebeel bet dappere yolk van de beide rijken van Granada en 
Jaen tot den rang van aanvoerder was verheven van ale de 
tegen de Franschen bestemde ligte troepen. Hij zelf trek intusschen 
met zijne honderd dapperen, die elken dag in getal 
toenamen , en die hij slechts de voorhoede noemde, near San 
Roque, waar een werkelijk leger gevormd werd onder commando 
van den beroemden Castailos. Deze, die kapiteingeneraal 
was van het legerkamp tegen de Engelschen van 
Gibraltar, bad, zoodra hij to weten was gekomen, dat de 
Franschen zijn vaderland waren binnengedrongen en zijn Vorst 
tot bun gevangenen hadden gemaakt, en dat ale wettig gezag 
verdreven was of in staat van ontbinding verkeerde, op eigen 
gezag vrede gesloten met de Engelschen ; en geholpen door 
dezen en ook door de insgelijks tegen de Franschen in opstand 
gekomene Junta van deed hij no zijn uiterste best om

720 DE TWEE SPANJAAEDEN. 
zijn leger te verdubbelen en bet marsch- en slagvaardig tegen 
Dupont te maken. En daar ook hij tot diegenen behoorde, 
die hun tijd niet verspillen met het opperen van kleingeestige 
bedenkingen en zwarigheden , als de tijd van handelen voor 
het algemeen welzijn gekomen is, ontving hij Perico en zijne 
manschap als refit welkome lieden. Dat zij gratie of pardon 
behoefden wegens de tegen hen uitgesproken vonnissen, daarvan 
werd niet gerept; er werd slechts gesproken van belooningen, 
van militaire rangen en bevorderingen, en hij stelde 
Perico tot kolonel aan over de manschap, die hij met zich 
had gebragt. En toen nu ook de mannen, die hij uit zijn 
voormalig woonoord wachtende was, waren aangekomen, trok 
onze nieuwe kolonel naar den omtrek van Cordova en Andujar, 
waar hij zich vereenigde met andere hoofden van onregelmatige 
troepen, guerilla's genaamd; en deze deden voorts 
gezamenlijk hun best, om Dupont en zijne Franschen te verontrusten 
, telkens onverhoeds aan te vallen, afbreuk te doen 
en of te snijden van de andere Fransche legerafdeelingen. Dit 
had ten gevolge, dat Dupont, daar de opstand algemeen scheen, 
bevreesd begon te worden; en dat Castanos, Reding, Pan, 
Coupigny en andere Spaansche generattls, die zich aan hen 
aangesloten hadden, hier de lucht van krijgende, to meer moed 
schepten en alle te zamen eene dreigende bonding tegen Dupont 
begonnen aan te nemen. Deze, duchtende dat hem de terugtogt 
zou worden afgesneden, verliet Cordova en trok terug tot 
Andujar en Badza, de passen van den Guadalquivir blijvende 
verdedigen en zich op den weg naar Madrid in den zadel 
houdende. Het Spaansche leger marcheerde nu in front tegen 
hem op, daarbij den geheelen linkeroever der rivier bezet houdende, 
gelijk hij den regter. En zoo begon van die zijde van 
het schiereiland de geregelde oorlog. 
Het doet mij Teed dat ik, eene novelle schrijvende, nog 
!anger over dezen oorlog moet spreken; maar het is onvermijdelijk, 
om tot het eind van mijn verhaal te kunnen geraken. 
Castagos stond met het gros van zijn leger tegenover 
de brag van Andujar, op de heuvels genaamd Los Visos; 
Reding met eene andere afdeeling Spanjaarden hooger op en 
regts van de Guadalquivir tegenover den waadbare plants bij 
Menjibar. Eenige dagen grepen er schermutselingen en kleine 
ontmoetingen plaats; het waren wel geene gevechten van aan

DE TWEE SPANJAARDEN. 721 
belang, maar zij bragten er de Spanjaarden toe, om werkelijk 
aanvallers te worden , en de Franschen om werkelijk te gaan 
retireren. Beide bewegingen geschiedden gelijktijdig. Reding, 
de genoemde waadbare plaats doorgetrokken zijnde en zich 
voorts links wendende, trok near Baylen op den weg van 
Madrid, om aan Dupont den pas of te snijden. Deze verliet 
denzelfden nacht Andujar en kwam bij het aanbreken van 
den dag bij Baylen aan, en ontmoette Reding die het reeds 
bezet hield. Castaiios , onderrigt, dat Andujar ontruimd was, 
trok de brug over en voorwaarts, totdat hij op Dupont stuitte; 
en middelerwiji kwam van den anderen kant uit Madrid eene 
nieuwe Fransehe hulpbende, aangevoerd door Vedel, aanrukken. 
En zoo greep het zonderlinge toeval plaats, dat vier 
vijandelijke legeraideelingen zich door elkander ingesloten bovonden. 
De eerste, onder den Spanjaard Castaios, van het 
zuiden oprukkende; de tweede, onder den Franschman Dupont, 
door hem op de hielen gezeten , en op zijne beurt inhoudende 
op de derde, onder Reding, die beurtelings bet hoofd moest 
bieden aan Dupont en aan Vedel; de vierde eindelijk, onder 
Vedel, die uit de Sierra Morena kwam afzakken. De verdere 
bijzonderheden van dezen beroemden veldslag van Baylen worden 
nog heden ten dage, zoo in als buiten Spanje, verschillend 
verhaald. De overwinnaars betwistten elkander bet grootste 
aandeel in de overwinning; en de overwonnenen wierpen de 
schuld mede op elkander. De uitslag was, dat Dupont tegen 
den middag, meer afgemat dan overwonnen , in onderhandeling 
trad om zich over te geven; dat Vedel terugtrok en dat 
de Spanjaarden overwinnaars bleven en dus de voorwaarden 
voorsehreven. En daar deze zeer hard waren, had men drie 
voile dagen noodig om tot een verdrag te geraken ; dat eerst 
tot stand kwam, nadat de Franschen gecapituleerd hadden. 
Maar keeren wij eindelijk tot Perico terug. Deze had zich 
reeds eenigen tijd in den omtrek van Menjibar bevonden, en 
dear hij die plaatsen beter kende dan iemand enders, was hij 
van diegenen geweest, die met Reding de waadbare plaats 
doorgetrokken waren, of liever, hij had het vOLir hem gedaan, 
want hij maakte zijne voorhoede uit en had hem den weg 
gebaand tot aan Baylen. Voorts, terwijl Reding met het gros 
van zijn leger den omtrek bezette, was hij nog meer voorwaarts 
getrokken, om zich in gemeenschap te stellen met andere

722 DE TWEE SPANJAARDEN. 
guerilla's en benden opstandelingen , die men van de zijde van 
Cordova boven op de bergen ontwaar werd. Dit was eene 
zeer gewigtige onderneming, wij1 door bet tot stand brengen 
van die gemeenschap, de cirkel, welken men om Dupont been 
wilde trekken , gesloten was, terwijI men Vedel er buiten hield. 
Perico volvoerde dien last met grooten moed en vlugheid, en 
na zich in korten tijd door zijne couriers met die andere 
guerilla's in gemeenschap gesteld te hebben, hield hij stand 
en vatte post. Maar weldra zag hij eene legerbende van Vedel 
op zich afkomen , en bespeurende dat hij bet tegen deze niet 
zonde kunnen uithouden, vroeg hU aan die guerilla's om onverwijIde 
hulp en begon inmiddels het gevecht, zonder den 
veel talrijker vijand to tellen. Toch zoude hij, hoe dapper 
ook zich verdedigende, vermits de vijand veel ster!;er was en 
telkens nieuwen toevoer ontving, met de zijnen hebben moeten 
wijken , ale hij niet weldra in de verte nit die guerilla's zich 
eene sterke bende had zien vormen, die in allerij1 met luchtigen 
tred hem ter hulpe snelde. Blijde kreten deden zich 
hooren, en naauwelijks had bij die beantwoord, of bU zag ze 
reeds op twee geweerschoten afstands genaderd, terwij1 de 
kapitein, die nog de driftigste van alien scheen , reeds staan 
bleef, zich omkeerde en zUne manschap eenige oogenblikken 
liet stilhouden , om haar bekoorlijk in bet gelid to scharen. 
En naauwelijks had hU zulks gedaan , of hij rukte op nieuw 
met gezwinden pas voorwaarts en stond in een oogwenk Perico 
ter zijde. Toen, dear het vuur en de kruiddamp hem belette 
te onderscheiden , vroeg de nieuwe kapitein, wittir de kolonel 
of kommandant van den post zich beyond, en toen deze hem 
gewezen was, trad hij vol ijver op hem toe en zijn hoogeren 
in rang met den degen groetende, sprak hij: »Mijne meerderen 
zenden mij onder uwe orders..." en wilde er bijvoegen 
»kolonel". Maar op dat oogenblik ontmoetten hunne oogen 
elkander en herkenden zij de een den ander. ,Perico!" riep 
de eerste uit. »Don Louis!" de andere. Beiden sprongen zij 
een pas achterwaarts en waren als op het punt hunne degens 
tegen elkander to keeren. Don Louis echter kwam bet eerst 
tot zich zelven en zeide op kalmen toon : »Kolonel, ik sta 
onder uwe orders en, hoewel jong officier, zal geen mijner 
ondergeschikten mij in gehoorzaamheid de loef afsteken. Het 
schijnt mij toe, dat gij geen tijd te verliezen hebt, ow er de 
proef van te nemen. `Vat is mijn post?"

DE TWEE EPANJAARDEN. 723 
naast mij," zeide Perico, reeds gerustgesteld, abler, 
naast mij; ik kies altijd den besten post, en gij moet er uw 
deel van hebben. Laat owe manschap, goad geordend gelijk 
zij reeds is, opmarcheren en den post innemen van dit brave 
yolk, dat moede begint te worden en een weinig ontredderd 
door de tal•ijke door bet kanon gemaakte ruimten. Voorwaarts 
, voorwaarts, in goede orde! En gij, mijne kinderen, 
langzaam terug, tusschen de ledige ruimten, maar houdt het 
your gaande, tot het bonne goed aan den gang is... Goed 
zoo, goed zoo; langzaam terug, langzaam. En als gij op tweehonderd 
pas zijt, gij Nero, en gij Rosso en gij Guapo, dan 
laat gij hen eenige minuten rusten en deelt nieuwe patronen 
uit; voorts formeert gij op nieuw de pelotons, wat minder in 
getal, maar wat grooter; want ze zijn te klein geworden. Dat 
maakt geene goede vertooning, en de vijand schept er te veel 
moed nit... goad, goed zoo. En gij, pas aangekomenen! gezwinde 
pas, marsch ... en nu, halt! begint te vuren." Vervolgens 
zijne karabijn grijpende, laadde hij die vlugger dan iemand, 
en was de eenige van de zijnen, die niet terugtrad om uit te rusten 
, maar plaatste zich naast Don Louis en vocht nevens hem. 
Want ook Don Louis, dit ziende, stak zijn degen op, greep 
een geweer en vuurde trots den besten soldaat. Kort daarop, 
toen de manschap van Perico wat gerust had en op nieuw 
geordend was, trad ook deze weder in de linie; en toen, daar 
zij alien gezamenlijk reeds sterker waren dan de vijand, trokken 
zij stout op hem in en noodzaakten hem terug te trekken, dat 
hij evenwel in goede orde deed, en waarbij hij van tijd tot 
tijd stand hield en weerstand bood. Nu beval Perico, dat 
eerst de zijnen moesten avanceren om den vijand te vervolgen, 
vervolgens die van Don Louis, dan weder de zijnen, om 
op nieuw vervangen te worden door de anderen; hij zelf evenwel 
en Don Louis waren altijd onder diegenen, die avaneeerden 
, beiden bevonden zij zich steeds aan het hoofd van bet 
yolk, zonder elkander een oogenblik te verlaten en beiden 
wedijverden nu op edele wijze met elkander op kosten van 
de vijanden van bun vaderland. Toen eindelijk bet terugtrekken 
der Franschen tot vlugten was overgeslagen, begonnen 
at de Spanjaarden gezamenitjk hen met gezwinden pas te vervolgen 
tot aan het gros van het Fransche leger; en toen eerst 
bidden Perico en Don Louis stand, vroegen de bevelen hunner

724 DE TWEE SPANJAARDEN. 
generaals en ontvingen order om bij elkander te blUven en 
gezamenlijk de Franschen dien nacht in bet oocr te houden 
en tot zoo lang bet verdrag gesloten zou zUn. En zoo deden 
zij, posteerden hunne manschap tot dat einde en namen, na 
het vallen van den avond, plaats bij hetzelfde bivouacvuur 
en aan denzelfden veldketel. 
Nadat de maaltijd gebindigd was en de overige officieren 
zich naar hunne posten hadden begeven , bleven onze beide 
tegenpartijders daar eindelijk alleen en onder vier oogen, dat 
een gewenscht en tevens gevreesd oogenblik is voor een ieder 
die, een edel en moedig hart hebbende, gaarne vrede zou willen 
maken, maar niet weet of hij het wel mag; en op elke 
wijze een einde verlangt aan den twijfel of men vriend of 
vijand is. Naauwelijks had de manschap zich verwijderd, of 
Don Louis ving aan: »Man ! er is heel wat tijd verloopen, 
sedert wij elkander niet onder vier oogen hebben gezien. De 
laatste maal hadt gij welligt reden om ontevreden op mU to 
zijn ; gelijk ik misschien daarna op u. Maar, wat van dit 
alles ook zij en wat ik toen ter tijd ook van u hoorde zeggen, 
zeker is het, dat ik bet voornaamste niet gehoord heb, dat 
niet, wat ik nu met mijne eigen oogen zie: dat gij kolonel 
zijt en aanvoerder in dienst van bet vaderland en van onzen 
ongelukkigen Heer en Koning, dien God behoede! en dat wel 
een aanvoerder zoo goed en zoo dapper, als er een is, die 
voor deze heilige zaak de wapens draagt. En ik ben er de 
man niet naar, om, dit en de tijden waarin wij leven in aanmerking 
genomen , nog langer to hechten aan de vooroordeelen 
rnijner geboorte of van mijne opvoeding; noch om niet te gelooven 
, dat men adeldom kan verkrijgen door edele daden, 
gelijk ik die thans door u hob zien bedrijven... Daarom, 
Mijnheer! en van nu voortaan beschouw ik u als mijne gelUken 
en zal u ten alien tijde... daar hebt gij mijne hand er 
op... mijn mij waardigen vijand achten." 
Reeds had Perico zijne hand uitgestoken , maar nu, bij dat 
onverwachte voorstel, trok hij die als onwillekeurig terug. 
Kort daarop evenwel, en met een ligten glimlach, booghartiger 
misschien dan de hooghartige woorden van Don Louis, 
stak hij ze op nieuw uit, greep die van Don Louis en ze 
stevig drukkende, zeide hij: »Goed dan, wij molten dan vijanden 
zijn en ik neem u als zoodanig aan, maar ik waarschuw u,

DE TWEE SPANJAARDEN. 725 
dat ik het doe zonder die dankbaarheid te gevoelen , die gij 
van mij schijnt te verlangen. 1k weet het, ik gevoel het, ik 
ben die voortaan niet meer verschuldigd. Vroeger uw mindere 
door geboorte, door maatschappelijken stand, en meer 
nog door het droevige leven , dat ik eenigen tijd geleid heb, 
ben ik thans uws gelijke ; zelfs, als gij op den rang wily letten 
die mij geschonken is, ben ik uw meerdere geworden door 
mijne krijgsbedrijven. Deswege zou ik u nu kunnen weigeren, 
gelijk gij vroeger mij geweigerd hebt. Maar ik wil het evenwel 
daarom niet doen Toch ook neem ik het niet aan." 
En dus sprekende, stootte hij de hand van Don Louis 
van zich, die verontwaardigd onwillekeurig naar zijn degen 
greep. Maar Perico, die minder door zijn rang, minder door 
zijne krijgsbedrijven, dan we1 door zijne edeler gezindheid de 
meerdere van hen beiden geworden was, vervolgde ; »Hoor, , 
Don Louis ! het is thans geen tijd om te twisten over wie het 
meest beleedigd heeft , noch wie de meerdere of mindere is; 
ook is bet geen tijd om... van minnarijen te gewagen of zich 
het hart week to maken , nu geheel Spanje door de vreemdelingen 
is bezet, nu onze Koning ons op misdadige wijze is 
ontvoerd, nu Vaderland en Koning beiden al onze krachtsinspanning 
eischen , nu al onze gedachten, onze zwaarden, 
onze dolken , onze armen , ziel en ligchaam, in can woord alles 
gewijd moeten worden aan de heilige verdediging, aan de heilige 
herwinning van het verlorene. Aanschouw daar beneden die 
regimenten, dat geschut, dat leger dat zij onverwinnelijk noemden. 
En nu hebben de dappere Castaiios, de dappere Reding 
en ik mag er bijvoegen voor het geringe aandeel dat ik er 
aan gehad heb, ook de dappere Perico de sluiker, het overwonnen, 
vernederd en daar ginds opgesloten, als een woedenden 
stier, die uitgeput en magteloos in het worstelperk staat, wear 
hij niet meer levend kan uitkomen. En wij, wij zijn het, wij 
dwazen die ons nog kort geleden hunne minderen achtten, wij 
zijn het, die hen in dien toestand gebragt hebben! Voortaan 
moeten daarop alleen onze gedachten gerigt zijn, dat wij al 
hunne landslieden hetzelfde doen wedervaren , en hen alien niet 
slechts uit het schoone Andalusid, maar uit het geheele schiereiland 
verdrijven ! Wij zullen de Portugezen gaan bevrijden; 
aan de Engelschen de vrees gaan benemen ; Frankrijk misschien 
binnentrekken , om al de volken van den overweldiger 
MENGELW. 1859. N°. XV. 47

726 DE TWEE SPANJAAEDEN. 
te bevrijden. Nu heeft het uur voor Spanje geslagen. Nu, 
verlost van den ellendigen Godoy, hebben wij het juk afgeschud 
, het hoofd opwaarts geheven. Nu zijn wij weôr Spanjaarden 
geworden , waardige afstammelingen van Cortes , van 
Pizarro, van den grooten kapitein , van Ferdinand en Isabella, 
van den grooten Cid, van Guzman den Goeden , van hen alien, 
die wij dagelijks bezingen en die in onzen mond eeuwig voortleven 
... Hal misschien zal ook de naam van Perico den 
sluiker eenmaal beroemd wezen! Man, wilt gij dat alles wegwerpen 
met te denken aan nietige zaken , aan dingen, die tot 
het verledene behooren ? Man, daar hebt gij mijne hand, de 
hand van een vriend , als gij wilt ... maar tot vijand krijgt 
gij mt.) niet weder, v6Ordat ik tUd zal hebben er aan te denken, 
vciOrdat wij de Bidassoa zullen overgetrokken zijn en op Franschen 
bodem zullen staan." 
Don Louis hoorde hem zwijgend, met kloppend hart, aan; 
en daar ook hij een jeugdig hart had, ook hij Spanjaard was, 
ook hij zich met zijne geheele ziel aan de heilige zaak had 
gewijd , moest ook hij wel in vuur geraken door die schoone 
woorden, zoo vol geestdrift door Perico uitgesproken en zulks 
op een toon en met eerie uitdrukking , die menigmaal meer 
tot het hart spreken dan de woorden zeive. Daarom stak ook 
hij op nieuw de hand uit en vatte die van Perico. En nadat 
hunne handen eenige oogenblikken vereenigd waren geweest, 
ontmoetten ook hunne blikken elkander en zij lazen elkander 
in de ziel; beiden openden zij gelijktUdig de armen en drukten 
elkander aan de Borst: ettelUke mannelijke tranen ontsnapten 
hun, en zij zwoeren elkander eeuwige vriendschap. 
En zij hielden dien eed. Geene opheldering over de eerste 
oorzaak hunner vijandschap ging hunne verzoening vooraf. 
Eerst later volgde die, en toen zagen zij, dat zij beiden minder 
schuld hadden gehad, dan zij gemeend hadden. Met opzigt 
tot Mariquita overtuigden zij zich, dat de een niet meer van 
haar wist dan de ander, en besloten er uit, dat zij in dienzelfden 
nacht moest ontvlugt zijn, waarin de sluikers een inval 
gedaan hadden in het buitenhuis te Ciclana. Don Louis beteed, 
dat hij zelf niet geweten had, wat bij wilde, toen hij 
haar het hof maakte; dat hij wel genoeg van haar gehouden 
had, om haar op geeneriei wijze eenig kwaad te willen aandoen 
; maar niet genoeg om te kunnen besluiten, haar tot zijne

DE TWEE SPANJAARDEN. 727 
vrouw te nemen. Zoo leefde 14j van den eenen dag op den 
anderen, schepte behagen in haar te zien , haar te beminnen 
en, zoo als hij meende, door haar bemind te worden, totdat 
hij eindelijk , haar geheel ziende veranderen en droevig gestemd 
worden, welligt op het punt stond het Us te breken en 
haar te huwen, juist toen zij zoo plotseling verdween. Perico 
verhaalde bet 's nachts aan het tralievenster voorgevallene, 
zijn twijfel of hij haar zou huwen of niet, en zijn besluit om 
haar in elk geval te schaken juist in dien nacht, waarin ook 
hij was teleurgesteld geworden door haar niet te vinden. Vervolgens 
verdiepten zij zich te zamen in ijdele gissingen, soms 
verbleven zij geruimen tijd zonder er weder van te spreken, 
dan weder spraken zij er vriendschappelijk over, maar niets 
gebeurde er meer, dat hunne vriendschap stoorde. Don Louis 
bleef bij Perico, zoo als het heette als zijn luitenant, dock 
eigenlijk was hij meer zijn plaatsvervanger of wel zijn gelijke. 
Beiden wierven eene zeer talrijke bende aan en voerden 
daarover vele jaren lang, als waren zij broeders, het bevel, 
Diet slechts zoo lang de zaken van hun vaderland voorspoedig 
gingen, maar ook later in den tegenspoed; zoodat hunne guerilla-
bende niet langer, zoo als vroeger, die van den sluiker 
heette, maar langen tijd de guerilla van de beide broeders 
genoemd werd; en die bende was door geheel Spanje beroemd 
niet alleen door hare buitengewone dapperheid , goede tucht 
en vlugheid, maar ook door de broederlijke Heide, die uit 
liefde voor het vaderland de vorige hevige vijandschap was 
opgevolgd. 
Hier zouden wij ons verhaal kunnen eindigen , ware het niet, 
dat deze of gene welligt nog lets van Mariquita wilde vernemen. 
Slechts het volgende zijn wij van haar te weten gekomen. 
In 't begin van 1810, toen de Franschen de Sierra Morena 
overheerscht hadden, Andalusia binnengetrokken waren, Sevilie 
hadden ingenomen en nu op Cadix trokken , spoedde de 
Hertog van Albuquerque zich naar die stad, om ze in tijds 
te bezetten. Onze vrienden, die tot het leger van dien dapperen 
jeugdigen bevelhebber behoorden , wilden zich, daar zij 
guerilla's waren , niet binnen eene vesting laten opsluiten. 
Daarom verlieten zij hem en trokken te zamen naar Estremadura, 
om daar, tot aan de grenzen van Portugal, den oorlog 
in het klein te voeren. Aldaar op zekeren avond bij een 
vrouwenklooster gekomen zijnde, traden zij, toen bet reeds 
donker begon te worden, in de kerk op bet oogenblik dat de 
dienst stond te eindigen , en hoorden onder het koorgezang 
eene stem, die hen beiden het hart deed opspringen. Onwillekeurig 
sloegen zij de oogen op elkander, stonden eene wijle 
stil en gingen, then de dienst geeindigd was, te zamen naar 
buiten. Nadat zij elkander de band gedrukt hadden, zeide 
Perico : wij den vijand niet gaan opzoeken ?" Don 
Louis antwoordde »Laat ons den geheelen nacht doormarcheren 
en hem bij het eanbreken van den dag verrassen I" 
Perico voegde er bij : » en op die v% tze hem van dit verblijf 
des vredes verwijderen." 
47*

728 DE TWEE SPANJAARDEN. 
De beide broeders drukten elkander op nieuw de hand, en 
de tamboer werd geroepen, dien zij het teeken tot vertrekken 
lieten geven. 
WEDER BEN STER VAN DEN INDUSTRIELEN HEMEL. 
Pas heeft Engeland zijn grooten spoorweg-aanlegger ROB. 
STEPHENSON begraven , of een ander der coryphaeen van het 
industriewezen is zijn collega en vriend gevolgd , bijna mag 
men zeggen, gesneuveld op het veld van eer. Wij bedoelen 
J. K. BRUNEL, den zoon van dien BRUNEL, wiens naam ook 
bij ons bekend is, als van den aanlegger van den Tunnel 
onder de Theems. De zoon was niet minder bekwaam dan 
de vader en in alien gevalle is hij verstandig genoeg geweest, 
om zich geene muntstukken in den strot te stoppen , — eene aardigheid 
die, zoo als men weet, aan den vader het leven gekost 
zou hebben, ware men niet eindelijk op het vernuftige idde 
gekomen, om den man 't onderste boven te zetten , en zoo het 
hardnekkige muntstuk dood eenvoudig omlaag en naar buiten te 
werken. Reeds bij dienzelfden tunnelbouw heeft onze jonge 
BRUNEL meer dan eens gevaar geloopen van te verdrinken bij de 
doorbraken, die nog al dikwijls hebben pleats gehad ; maar hij 
kon goed zwemmen en heeft er bij geluk het leven afgebragt. 
Gelukkig, want hij heeft later nog belangrijke diensten aan het 
industriöle Engeland bewezen , door het oprigten van groote 
spoorwegbruggen , tunnels en ook havenwerken. Ook bij het 
crystallen paleis heeft men zijn read met goed gevolg mede 
ingewonnen , en gedurende den Russischen oorlog heeft hij zich 
verdienstelijk gernaakt door het oprigten van een zeer groot, 
en toch doelmatig hospitaal te Renkioi in de Dardanellen , dat, 
meen ik mij te herinneren, zoo wat klaar was, toen men het 
niet meer noodig had. Vooral was hij een groote voorstander 
van ijzeren schepen en de aanwending van de schroef bij de 
Engelsche marine, — eene zaak, die niet alleen het geheele 
zeewezen eene andere gedaante heeft gegeven, maar zelfs in 
den loop der wereldgeschiedenis van onberekenbaar gewigt kan 
zijn. Volgens zeggen echter is die liefhebberij hem juist de 
dood geweest. Het denkbeeld van een monsterschip als de 
Leviathan of Great Eastern is van hem uitgegaan, en door hem 
dan ook ten uitvoer gebragt. Maar de bezwaren hierbij te 
overwinnen zijn zoo menigvuldig en de inspanningen daarbij 
zoo groot geweest dat men beweert, dat dit veel tot zijn vroegtijdigen 
dood bijgedragen heeft, hoewel hij reeds sedert eenige 
jaren sukkelende was. Hoe het zij, terwijI hij met de voorbereidende 
maatregelen voor de proefvaart van den Great 
Eastern bezig was, is hij door eene beroerte getroffen en to 
Westminster, den 1 5den Sept. 1859, gestorven. Ilij is dus gesnenveld 
wel niet ale een krijger op het slagveld, maar ale een soldaat 
door de vermoeijenissen van den krijg. Boven en behalve zijne 
groote kundigheden zal zijn eerlijk , nederig en aangenaam 
karakter hem tot blijvenden room zijn.

MENGELWERK. 
KUNST EN KERK IN HALM 
Om het leven der zuidelijke en vooral der Italiaansche landen 
to begrijpen, moet men in de eerste plaats ddne zijde daarvan 
beschouwen, waarvan men zich aan deze zijde der Alpen niet 
ligt eon goed denkbeeld vormt. Wij bedoelen den kunstsmaak 
of de kunstbehoefte des yolks en de wijze waarop die bevredigd 
wordt. Wij hebben hierbij niet het oog op vAsiat's (*) 
uitspraak, dat de Italiaansche lucht aan het yolk eene ontvankelijkheid 
voor kunst geeft, waarvan het barbaarsche 
noorden geen begrip heeft. Ongetwijfeld is er zelfs nu nog 
waarheid in deze woorden. Maar toch is bij de beschaafden 
onder de noordelijke volken, de verhouding sedert die uitspraak 
juist omgekeerd geworden, en zijn wij, barbaren, dikwijls 
in staat, om den wansmaak bij de bewoneren van het 
Transalpijnsche teregt te wijzen. 
Nogtans is de behoefte aan kunstgenot van het Italiaansche 
yolk ontwijfelbaar groot, hoe ontaard die ook zij; en het is 
zeer belangrijk na te gaan, in welke mate de eenige in Italie 
heerschende magt, de kerk, zich het monopolie heeft toegedigend, 
om die behoefte te bevredigen, en op die wijze de 
zinnelijkheid des yolks tot haar voordeel aan to wenden. 
Wanneer men de geschiedenis van deze pogingen leest, dan 
ziet men het streven om de kunst in handen der kerk te 
monopoliseren, dhn langs dozen dan langs genen weg zich 
openbaren. Waar verbodsbepalingen vol te houden zijn, wordt 
(*) In de hoop den lezer niet te beleedigen door de onderstelling dat 
OIORGIO VASfiRI hem minder bekend is, herinneren wij, dat hij een Toscaansch 
schilder en bouwkundige uit de 16e eeuw was (1512-74), en leerling 
van MICHEL ANGELO. Als schilder heeft hij echter minder room gemaakt 
dan als schrijver over kunst. Zijn werk: Vite de' pia eccellenti 
pittori, seultori ed arehitetti (Levens der uitstekendste schilders, enz.), 
waarop hier gedoeld wordt, heeft nog steeds groote waarde voor de kunstgeschiedenis, 
vooral van dien tHd. 
MENGELW. 1859. i°. XVI.

730 BUVST EN RER1 
dit middel to baat genomen, waardoor van zelf elle concurrentie 
ophoudt. Waar men met andere wereldsche magten moet concurreren, 
worden ongehoorde sommen aan doze soort van overvleugeling 
besteed. Maar altijd is men als in open strijd tegen 
mededingers in het verwerven van de gunst des kunstminnenden 
yolks, en men is bet zich steeds bewust , dat van overwinnen 
of verliezen in dezen strijd het bestaan of ondergaan van de 
kerk afhangt. 
De Roomsche kerk toch kan , op den eenmaal ingeslagen 
weg, geene andere magt in de harten der menschen nevens 
zich dulden. Zij wil alldcn heerschen ; zij wil den geheelen 
mensch. Maar getrouw aan haar beginsel , dat het doel de 
middelen heiligt , komt het er niet op aan op welke wijze het 
de harten zal innemen. Het protestantismus tracht tot den 
mensch ingang te vinden van de zijde zijner meer verheven 
eigenschappen , en van het verstand (misschien wel wat 
eenzijdig veel van deze zijde). Het catholicismus is minder 
keurig op de wijze hoe, als het maar ingang vindt. Kan 
dit niet door middel van 's menschen hoogere vermogens, 
dan maar van de lagere , van het gevoel , en zelfs van de zinnelijkheid. 
Van daar dat uitwendige vertoon, dat werken op 
de zinnen, dat den protestant zoo geheel onvereenigbaar schijnt 
met het verhevene der godsdienst. Doch in andere landen 
moet de kerk, naast de protestantsche genootschappen geplaatst 
, dat streven wel zoo veel mogelijk vermommen , en aan 
haar uitwendig vertoon meer den schijn en bet voorwendsel van 
hoogere bedoelingen geven. In Italib echter, waar zij nooit 
de mededingende kerk nevens zich gehad heeft, vertoont zij 
zich zonder masker; daar heeft zij alleen to strijden met de 
wereldsche magten, en zij schroomt niet dien strijd ook met 
wereldsche wapenen te voeren. Daar lokt zij de zielen met 
uitwendig vertoon. 
De tooneelkunst heeft zich eerst na langdurige inspanningen 
kunnen losrukken van de banden , die haar aan de kerk bonden 
en door de kerk waren opgelegd. Maar nu zij tot eene zelfstandige 
wereldlijke magt is aangegroeid , nu tracht de kerk 
met haar te concurreren. Zij zag al spoedig in wat gevaarlijke 
mededingster deze kunst voor haar zou kunnen worden, 
en daarom moesten aanvankelijk, gelijk men weet, alle pogingen 
om op die wijze het yolk bezig te houden in den belemmerenden

Iv ITALIC. 731 
vorm van de zoogenaamde mysterign (*) en kloosterspellen 
gewrongen worden. Doch hoe langer hoe meer begon het 
wereldlijke en leeken-element zich daar in te dringen. Daarom 
deden de Jezulten nog eene poging om de tooneelkunst, die 
aan de handen der kerk dreigde to ontsnappen, voor haar to 
herwinnen. Onder hunne pogingen in dezen geest heeft vooral 
veel opzien gebaard de monster-comedie : strijd van den 
aartsengel MICHA.EL met LUCIPER" , die omtrent het jaar 1597 
op de openbare markt door hen opgevoerd werd, waarbij 
onder anderen een koor van niet minder dan 900 personen 
optrad. Veertig jaren later gaven de Jezulten te Napels ter 
eere van de Infantin eene voorstelling , die 7000 ducaten 
kostte, en waarbij, reeds de vertooning gezien werd van kinderen 
, die op wolken heen en weer voeren, eene uitvinding, 
die bij den Jezuitenstifi in de schilderkunst zoo grooten opgang 
heeft gemaakt. Bij dezelfde gelegenheid gaven ook de Benedictijner-
nonnen van Santa MARIA. Donn' ALBINA. voorstellingen 
voor dames, zonder het echter al to kwalijk to nemen , dat 
een aantal cavaliers door de bovenste vensters der kerk mede 
toeschouwers waren van dit heilige schouwspel. 
Toen echter in Napels de onderkoning MONTEREY ZOO zeer 
voor deze kunst in geestdrift geraakte , dat hij tot elken 
prijs den stand der tooneelisten wilde ondersteund hebben, en 
daartoe zelfs (door eene maandelijksche tooneelbelasting van 
vier caroler-guldens) de Spaansche officieren en eene zekere 
klasse onbeschermde vrouwen dwong om den schouwburg te 
bezoeken, — toen werd ook op andere plaatsen de smaak 
voor deze soort van vermakelijkheden algemeen, en langzamerhand 
moest op die wijze het monopolie van tooneelvoorstellingen 
to geven aan de kerk ontvallen. Wanneer wij aan de 
scheppingen van CALDERON en SHARESPEARE herinneren , van 
wie de eerste nog dikwijls de inzigten der kerk diende , terwijl 
de tweede geheel aan de dienst der kunst was gewijd, 
dan zou eene vergelijking redenen genoeg aan de hand geven, 
(*) De mysteri6n waren in de middeleeuwen wat later (met groot versehil) de 
tooneelapelen geworden zijn. Het waren vertooningen der bijbelsche geschiedeniasen 
, vooral de lijdensgesehiedenis, of andere bijbelsche personen betreffende (moralitates), 
in den aanvang alleen door monniken en kerkelijke personen gespeeld. 
48 *

732 KuNsT EN REEK 
om ons to verheugen, dat in dezen wedstrijd langzamerhand 
de kerk het onderspit heeft gedolven. 
Tegenwoordig is de tooneelkunst eene magt geworden , die 
even bezwaarlijk te onderdrukken zou zijn als b. v. de drukpers. 
Al wat zelfs in Rome daartegen gedaan kan worden, 
bepaalt zich hiertoe, dat haar enkele gedwongen vacanties 
worden opgelegd , b. v. van asch-woensdag tot Pinkster, , — 
wat altijd nog eene niet onbelangrijke schorsing is, die velen 
van onze tooneelkassen niet zouden kunnen doorstaan. 
Gedurende die dagen nu treedt de kerk weer in haar oude 
regt, om zelve en wel alleen de zinnen des yolks bezig te 
houden , en het is uit alles wat zij doet duidelijk, dat zij zich 
nog geroepen acht, om ook op deze wijze tot de gemoederen te 
spreken. 
Daar echter de tooneelkunst juist in Italie zich tot eene 
groote hoogte ontwikkeld heeft, zoo moet de kerk, als eenvoudige 
dilettant, het opgeven, om zooals vroeger door kerkelijk 
tooneelspel met het wereldlijke te concurreren. Er worden 
nog wel altijd geestelijke comedies opgevoerd , tot welke 
voorstellingen men zonder veel moeite toegang krijgen kan; 
maar zij bepalen zich meer tot de private schouwburgen der 
geestelijke huizen , en hebben geen publiek karakter in den 
Italiaanschen zin. De wedstrijd in 't groot heeft de kerk 
moeten opgeven. Maar in 't klein is er nog altijd een zekeren 
wedstrijd to bespeuren , en overal komt het streven duidelijk 
uit, om onderhoudend te zijn, to vermaken , om »volle zalen" 
to hebben. Een verblijf te Rome gedurende dezen vastentijd 
kan ons hiervan overtuigen. 
Hier worden de onderaardsche met doodshoofden en skeletten 
opgetuigde kapellen van de Engelsbrug en bij de monniken 
naast het Tritonsplein geopend , feestelijk verlicht, bewierookt 
en den ganschen dag door bezocht door menschen die voor de 
variatie eens to berge gerezen haren willen hebben. — Ginds 
kloutert en kruipt bet de hooge stoep van de Ara Celi op, 
om midden in het schip der kerk kleine opgeflikte meisjes de 
zoogenaamde kinderpreken to hooren opzeggen , dat is: gedichten 
in den vorm van dialogen , die den bambino (het kind 
JEzus), de madre di dio (moeder Gods), den buon padre Giuseppe 
(goeden vader JOZEF), of de immacolata concezione (onbevlekte 
ontvangenis) bezingen. Of de stroom der nieuwsgierigen

IN ITALI6. 733 
beweegt zich naar den bambino van Ara Celi zeif, naar die 
wonderpop , die gedurende de revolutiedagen in den pauselijken 
wagen rondgereden werd , om dien daardoor misschien te behouden 
voor het auto-da-fd-lot, dat hem dreigde. Elders ziet 
men, in de Sant-Onofrio-kerk eene voorstelling van de zoogenaamde 
disputen van den dotto en rozzo (geleerde en leek); 
en dit spiegelgevecht in den ouden stijl der theologen wordt 
met zoo veel warmte gevoerd , dat de godgeleerde en de leek 
op het punt schijnen elkander bij de haren te krijgen , en terwijI 
de eene met verpletterende straatgeestigheid alle heiligen 
en vromen bespot , en de andere in zijn bekeeringsijver zijne 
tegenpartij in grappigheid nog tracht te overtreffen, weergalmt 
het gewelf van het eerwaardige gebouw van het gelach der 
verzamelde toeschouwers. 
En niet minder worden op de openbare straat pogingen gedaan 
om de voorbijgangers te boeijen. Tegenover het Pantheon 
b. v. wordt plotseling van de geleende tafel van den 
eersten den besten pizzicatore een kansel geimproviseerd. Een 
paar oude of jonge lediggangers maken ruimte en noodigen 
de goede burgerij uit om te blijven staan. De een of andere 
pater of frater in langen rok beklimt den kermiskansel en 
improviseert van God en BEOLZEBUB, van hemel en hel, bovenal 
echter van de onbevlekte maagd. Tot besluit grijpt hij een 
gereed gehouden crucifix aan, knielt er voor, spreekt het aan 
en laat alle aanwezenden zijne woorden nazeggen; dan springt 
hij van zijne tafel en heeft daarmede zijn dagwerk verrigt. 
Eene dergelijke vermakelijkheid lokt de menigte naar het 
Colosseum. Zoo als men weet is dit oude strijdperk van 
mensch en dier tegenwoordig met een aantal voorstellingen 
nit de lijdensgeschiedenis versierd , en op een der dagen van 
den vastentijd , en dikwijls ook nog op andere, wordt hier 
eene monnikenpreek gehouden. Door de indrukwekkende vertooning 
daarbij heeft zij weer uitwerking, want eene schaar 
van vermomden , zooals men ze bij begrafenissen ziet, staat 
rondom de trappen van den grooten kansel en vormt eene 
soort van koor bij de opgewon den alleenspraak van den 
monnik. 
Evenzoo is in deze dagen de vlugge redenaar van het gezelschap 
van JEZITS , de pater CURCI, steeds op zijn post. Hij 
weet eene menigte fijne opmerkingen te pas te brengen , en

734 KUNST EN KERK 
wanneer hij van tijd door gelaatsuitdrukking eene sarcastische 
wending daaraan geeft, dan doet hij dit in het voile 
bewustzijn , dat ook op hem, den geleerden Jezulet, de verpligting 
rust, om niet alleen te moraliseren, maar ook te 
diverteren. 
Is het echter een Jubilaeum of eenige andere aanleiding 
tot eene groote kerkelijke plegtigheid, dan zijn er 
ook vreemde redenaars, gelijk b. v. de kardinaal wisEmmi 
(tevens blijspeldichter), die eene menigte van toeschouwers 
aanlokken ; en dan stijgen de prijzen der klapstoelen bij den 
dag hooger. 
En dit is nog maar een der wegen, waarop de stile tijd 
van sluiting der wereldlUke schouwburgen in een zeer luidruchtigen 
veranderd, en de groote hoop voortdurend geboeid 
en uit de werkplaatsen gehouden wordt. Maar bovendien 
neemt men zijne toevlugt tot allerlei decorative vertooningen, 
om het gemis van bet tooneel en zijne begoocheling zoo weinig 
mogelijk te doen gevoelen. In vele kerken houdt gedurende 
het geheele jaar het spel niet op. Daar zijn in de garderobe 
naast de Sacristie blaauwe , gels en met goud geborduurde 
rokken, voor de beschermheiligen, voor de Drie 
IConingen, voor de herders, voor de santa virgin en alle 
andere heiligen. En weêr naast die garde-robe, in rommelige, 
naar wierook riekende kamers, staan ledepoppen en beelden 
van was of bout, — heiligen zoodra de garde-robe er zich 
over ontfermd heeft, maar morsig en wormstekig in het negligó 
van de rommelkamer. Nadert nu een groote feestdag, dan 
wordt de kerkedienaar in 't roode pak een gewigtig persoon, 
die geen tijd weer heeft om iemand te groeten en hoogatens 
nog voor het altaar zijne buiging maakt. Dan haalt hij, door de 
gehuurde fachini geholpen, uit de rommelkamer voor den dag, 
-wat nog maar aan elkaar wil blijven zitten; dan wordt gewasschen 
en gepoetst, gewit en opgezet wat de tand des tijds 
maar verschoond heeft; dan worden de zdtmgelapte personen 
in fluweel en gala-gewaad gestoken , de diadeem hun opgezet, of 
zelfs wel roijaal op den houten kop vastgespijkerd, en men brengt 
ze in allerlei posities tot staan in de kunstmatige natuur van 
palmboomtakken, waar zij kunstmatig verlicht en met een 
traliehek omgeven , met hunne geschilderde oogen woken lang

IN ITALIe. 735 
de gapende menigte aanstaren , om na volbragte dienst weder 
near de duisternis van de rommelkamer te verkassen. 
Altijd zijn er op hooge feesten een groot aantal van zulke stomme 
vertooningen in de kerken van Rome, en het is niet to verwonderen, 
dat er tusschen deze een zeer merkbare wedstrijd ontstaat, 
om elkander in aanlokkendheid en pracht de loef of to steken. — 
Op deze wijze wordt van het theater-levee gered wat maar 
mogelijk is. Maar het spreekt van zelf, dat zulk een kunstminnend 
yolk als de Italianen zijn, nog andere houdpunten 
aanbiedt , waaraan het te vatten en te leiden is ; en zoo wordt 
dan ook langs andere wegen geene moeite ontzien. Hoe veel 
de schilderkunst in de dienst der kerk gepresteerd heeft, behoeft 
niet meer herinnerd te worden. Alle Italiaansche kerken 
zijn met kostbare schilderijen , al zijn het dan ook niet elle 
meesterstukken, opgevuld. De particuliere verzamelingen hebben 
hunne schatten meest uit de kerken gehaald, maar deze 
hebben nog altijd voorraad genoeg, en zoo vindt deze rigting 
van den kunstsmaak bier voldoende bevrediging. Niet 
minder heeft zich de beeldhouwkunst onder de bescherming 
van den priesterstaf ontwikkeld. Tallooze marmeren beelden 
prijken in de nissen en galerijen. Marmeren engelen , marmeren, 
wolken , marmeren pausen en heiligen , — wear men 
den blik wendt , kunstproducten , ofschoon ook bepaald uit den 
minder roemrijken tijd der kunst. En gelijk overal, zoo heeft 
men ook in Italiii de kerken aan de rotlucht prijsgegeven om 
der wille van de prachtige grafmonumenten. Zoo is dus de 
boeldhouwkunst even ale de schilderkunst op elle mogelijke 
wijzen te hulp geroepen, om maar aan de kunstbehoefte van 
het Italiaansche yolk genoegen te geven. 
Nog eene andere belangrijke magt, om tot het gevoel en de 
zinnen der menschen to spreken, bleef er over: de muziek. 
Hier echter heeft de kerk zich in verlegenheid bevonden. Men 
hoort in Italid nog altijd bij bepaalde gelegenheden oude muziek, 
b. v. het Ambrosiaansche loflied en dergelijken. Vooral de 
monniken blijven getrouw aan deze overoude wijzen, waarme8 
hun geheele zijn als 't ware schijnt zamengegroeid. Zoo is er 
in de Sixtijnsche kapel en in eene nevenkapel van de St. Peterskerk 
nog gelegenheid, om oude muziek te hooren , ofschoon 
niet altijd uit den besten tijd, waartoe wij natuurlijk noch 
de Gregoriaansche en Ambrosiaansche mogen rekenen , noch

736 KUNST EN KERK 
die der manieristen , die den stijl van PEROOLESES en PALESTRINA. 
trachten te moderniseren. De werkelijk degelijke 
muziek is echter op weinige uitzonderingen na uit de kerken 
van Italie verdwenen. 
Dit is misschien een der ongunstigste teekenen van den toestand 
der Italiaansche kerk. Want bet wezen der muziek is 
opregtheid. In elke andere kunst is geveinsdheid eerder mogelijk. 
Men ziet dit het duidelijkste daar waar godsdienstige gevoelens 
uitgedrukt moeten worden. Zoo was het b. v. werkelijk 
eene filling van godsdienstigen eerbied , die den anders zoo ligtzinnigen 
Rossm aangreep, toen hij , na een wilden nacht, tusschen 
stukgeslagen glazen en verhavende Bacchuskransen op 
den van wijn kleverigen grond ontwakende, het gebed van 
zijne opera Moses neerschreef, schoon hij dan ook, overeenkomstig 
zijne natuur, , in den toon eener Venetiaansche Romance 
verviel. Maar alle mogelijke inspanning heeft den Heer 
VON FLOTOW in zijn Maria-lied geen spoor van heilig gevoel 
kunnen inblazen. Dat gaat nu eenmaal niet; de muziek heeft 
geen masker. 
Nu vindt men echter reeds sedert verscheiden jaren in geheel 
Italie noch componisten , die in den waren zin des woords 
heilige muziek kunnen maken , noch ook toehoorders, wien 
de bestaande composities uit den goeden tijd tot in het hart 
dringen. Sedert de merkwaardige zonderling PHILIPPUS VAN 
NERI de Congregatie van priesters van het Oratorium stichtte, 
en den smaak voor het drama door het kerkelijke oratorium 
trachtte te verdringen , — sedert Bien tijd heeft men van eeuw 
tot eeuw zich beijverd om de gevaarlijke wereldlijke concurrent, 
de opera, hare aantrekkelijkheid of te luisteren ; CEVA, 
PARIATI, ORSIN/ , ZENO, SPAGNA, eindelijk zelfs METASTASIO hebben 
teksten voor Oratorien zamengelapt, en na het voorbeeld 
van EMILIO DA CAVALIERE hebben LEO, JOMELLI, BUONONCINI 
en anderen , CALDARA niet te vergeten , muziek bij daze teksten 
geleverd; — maar steeds is men aan den opera-stijl al nader 
en nader gekomen , en eindelijk hebben zich de poorten der 
kerken voor de melodien der opera's geopend. Nog eene 
schrede verder en de opera zelf verhuist daarheen, van waar 
uit zij zoo lang beoorloogd is. Het ontbreekt waarlijk niet 
aan den goeden wil daartoe.

Is mute. 737 
Bij de vele bewijzen hiervoor, die wij op de plaats zelve 
bij ons rustig rondzien bijeen zamelden , vinden wij o. a. ook 
nog eene mededeeling in KESTNER'S Bornische Studien, die dit 
punt niet onaardig in 't licht stelt. KESTNER , ondanks zijne 
diplomatische positie in Rome steeds met artistes van alle 
vakken in betrekking, werd op zekeren morgen door een Italiaanschen 
vriend met een bezoek verrast, terwijl hij zich juist 
met de vrolijke aria: non pill andrai Farfallone amoroso! amuseerde. 
De Italiaan dirigeerde het koor der Franciscanerkerk 
te Frascati. ”Wat duivel zingt gij daar ?" riep hij den ander 
toe. nNiets voor u," antwoordde KESTNER ; ”grappen van een 
vrolijken barbier over een verliefden page. Hebt gij nooit van 
FIGARO gehoord ?" — ',Noah. Maar het air is uitmuntend (toed 
voor eene mijner missen , mij ontbrak nog juist het Gloria 
in excelsis." En zoo kwam de vrolijke aria werkelijk in de 
kerk van Frascati, waar zij sedert, met eenige tekstveranderingen, 
eene der geliefkoosde airs van de messa cantata geworden 
is. 
Diensvolgens zal men zich ook niet verwonderen, wanneer 
men bij Jubilaea , zooals b. v. dat ter eere van de onbevlekte 
ontvangenis in de Roomsche Chiesa nuova onder directie van 
cAPoccr, oratorien en opera-musiek afwisselend en door elkahr 
hoort. Bij dat groote Jubilaeum had men gelegenheid om op 
te merken, hoe, behalve het draperen en illumineren, de 
muziek op alle mogelijke wijzen tot heil der kerk werd te 
baat genomen. Nadat het geheele ruim van de Chiesa nuova 
met troonhemels overdekt was, werden hoog boven in het 
dwarsschip de twee steenen koorbalcons bezet , die ieder een 
orgel, muziekanten en zangers bevatten, terwijl in een ander 
gedeelte der kerk, hemelhoog en voor bet oog verborgen, een 
hoopje zangers bij wijze van echo een onverwacht antwoord 
of wisselgezang hooren liet. Rekent men daarbij de transparentenpracht 
aan het altaar, , de onoverzienbare menschenmassa 
, het late uur, — dan zal men begrijpen dat al het 
mogelijke voorhanden was, om een inderdaad grootschen indruk 
te weeg te brengen. En toch moest men al tamelijk lang aan 
de in verval geraakte muziek der Italianen gewend zijn , om 
zelfs eene uitvoering met zoo veel omslag opgeluisterd ten einde 
toe aan te hooren. Men verbeelde zich, dat GABRIELI, NANNINI,

738 KUNST EN KERK 
TARTINT, BELLINI en cAPoccr zelven broederlijk in eene soort 
van muziek-kaleidoscoop dooreengeschud werden , dat midden 
in een oud stuk eene opera-aria volgt, en men zal zich zoo 
wat een begrip kunnen vormen van het kunstgenot , dat de 
rotte vrucht van al die inspanningeri is. Daarbij bedenke 
men, dat, wat men voor een paar weken in den schouwburg 
Apollo geapplaudisseerd heeft — en dan nog, omdat de prima 
donna eens regt op hear dreef was, — dat men datzelfde stuk 
hier door den pieperigen gesnedene van de pauselijke kapel in 
den jammerlijksten mannensopraan hoort afzingen, MUSTAPHA 
heet hij, misschien om aan zijne Turksche lotgenooten, de 
wachters van het serail, te herinneren, — en men zal moeten 
erkennen, dat de Italiaansche kerk, tusschen traditie en modernisatie 
ingeklemd , op het punt der muziek niet ongelijk is aan 
den lamme, die met behulp zijner krukken een dansje probeert 
te doen , om zijne lamheid te verbergen. 
Het ernstige orgel wordt bij dit opera-systeem compleet eene 
caricatuur. De voile langgerekte toonen , die zoo indrukwekkend 
aan de rijke symphonie van een natuurlijken storm herinneren, 
worden tot een blatend staccato verhakt en trippelen 
kinderachtig voort, als een Nestor, die weer kindsch geworden 
is. Niets onbehagelijkers dan het prestissimo-gesnap van een 
Donnizettischen Doctor BARTOLO op de omvangrijke longen 
van een orgel. Het orgel is daarom ook in miscrediet gekomen. 
In het Napolitaansche heeft men de militaire musiek 
mede in dienst genomen. Bij het feest van den heiligen JANIJAEMS 
trommelt het en blaast bet den ganschen dag van het 
koor, en men vindt BELLINI voor deze feesten bijna reeds te 
ernetig. Bij alle landfeesten, die in Italie eigenlijk niets enders 
dan kerkelijke feesten zijn , ligt het alleen aan de bekrompenheid 
der plattelands gemeentenkassen , als er geene militaire muziek 
in de kerken en bij de processies gehoord wordt. Het militaire 
muziek-corps bij het feest van den heiligen ANTONIO te Massa, 
kwam, toen wij daar waren , in zulk eene opgewondenheid van 
muziekale geestdrift, dat er een half dozijn ruiten uit de looden 
ramen der kerk sprongen. Daar men bovendien den beschermheilige 
tevens door krachtige v66r de kerk afgestoken kanonsalvo's 
eer bewijst , en men ook tot zijne eer eene soort jaarmarkt 
houdt, met tombola's , 's avonds vuurwerk en lucht

IN 'TALI& 739 
ballons, enz., — en dus alles doet wat maar leven en geraas 
maakt, zoo kan deze onkerkelijke muziek op deze feesten volstrekt 
niet meer vreemd en hinderend zijn. Hier heeft de 
kerk zonder complimenten de rol der kermis-industrielen op 
zich genomen, laat niet toe, dat zich een enkele concurrent 
nevens haar plaatst, en heeft stoutweg het ideaal geproclameerd, 
waartoe zij in de steden nog maar half en aarzelend 
komen durft, om namelijk in naam en van wege de kerk al 
datgene aan het yolk te verschaffen, dat het in zijne kunstliefde 
maar verlangt. 
Duidelijk is bet, dat dit doel eerst dan bereikt zou kunnen 
worden, als de Italiaansche kerk eene zekere binnen haar 
bereik liggende grens van kunstontwikkeling, even als de 
oude Aegyptenaren, kon vaststellen, en op die wijze de vorderingen 
der kunst zelve kon verhinderen. Op het terrein van 
geestontwikkeling tracht zij dit nog te doen door bet onderwijs 
der jeugd, waar zij kan, in hare magt, dat wil zeggen 
onder haren druk, te houden; en er is geen twijfel, dat zij 
ook met betrekking tot de kunst dezen weg kiezen zou, als 
het in hare magt stond. In vroegere. tijden was dit eerder 
mogelijk, en men vindt in de geachiedenia van elke kunst 
een trap van ontwikkeling, die langen tijd stationair bleef, 
omdat een zekere heilige eerbied verhinderde dien te overschrijden. 
Maar tegenwoordig heeft de kerk naauwelijks nog 
in de vakken die geheel op haar gebied vallen, iets mede in 
te brengen. Toen FLATZ te Rome de arme zielen in 't vagevuur 
met kleederen afschilderde, en voor alle niet-catholieken 
die hem bezochten, daardoor aanschouwelijk maakte, dat er 
naar de nieuwste opvatting zelfa in het vagevuur geene sprake 
meer was van een werkelijk brandend vuur en van halfgebraden 
arme zondaars, — toen kwam de met de traditie 
strijdige nieuwigheid den pans pm Nono zoo bedenkelijk voor, 
dat hij van het Vaticaan naar de Piazza di Spagna reed en 
de drie treden naar het atelier van vLATZ opklom. Hij stond 
lang voor de schilderij, en mag wel zijne eigen denkbeelden 
over deze nieuwe mode gehad hebben. Maar toen hij wegging, 
gaf hij zijne volledige instemming to kennen met de 
idde, dat het klearenverbod geen kunstenaar zou terughouden, 
om zich aan het vrij moeijelijke vleeschkleurschilderen door

740 
KUNIST EN KERN 
passende costumen , ook zelfs bij voorstellingen van het vagevuur, 
of te maken. 
Over het algemeen wordt er op deze wijze in 't klein en 
zonder bepaald plan en zamenhang zoo wat geschipperd. Men vergenoegt 
zich, om, zonder door eenigen puriteinschen afkeer tegen 
de vermaakszucht van het yolk geleid te worden , het al datgene 
te bederven , dat het niet regtstreeks van wege de kerk 
ontvangt. Zoo heeft men aan de publieke improvisators op 
ruwe wijze een einde gemaakt, en wij hebben Italie van het 
eene tot het andere eind rondgezworven , zonder ergens op 
markt of straat een dezer waarlijk onschadelijke redenaars 
aangetroffen te hebben. Nogtans lazen zij , zoo als men weet, 
meestal maar hun ARIOSTO TASSO of DANTE, en waren door 
hunne naïve bijvoegingen eene soort van middelaren tusschen 
het leerzame maar ongelikte yolk en zijne groote geesten uit 
vroeger eeuwen. Waarom vervolgt men de mannen van dit 
gilde, die van nature uit den grond waren opgeschoten , en die 
men wenschen zou in elk ander land te kunnen verplaatsen ? 
Maar nog ijverzuchtiger is de Italiaansche kerk op eene 
andere vermakelijkheid , misschien de beste van alien, die, bet 
midden houdende tusschen spel en kunst , zich uit den opgeruimden 
geest van een gelukkig yolk kan ontwikkelen. Wij 
bedoelen den dans. Men hecht echter aan dit woord ligt een 
to noordsch begrip. Die zich ons kermis-dansvermaak voorstelt, 
zal van oordeel zijn, dat daaraan waarlijk niet veel 
verloren is, als deze soort van dans afgeschaft werd. Daar 
zou men ook niet veel tegen kunnen zeggen , altijd wanneer 
men iets in de plaats kon vinden , want 's menschen overvloedige 
kracht wil nu eenmaal eens van tijd tot tijd uitrazen 
, en het is per slot van rekening nog niet de ergste 
manier van uitrazen , al wordt er ook eens een bebloede kop 
of een gescheurd kleed afgehaald. Maar aan gindsche zijde 
der Alpen komt men met zijn maatstaf van noordsche uitgelatenheid 
niet teregt. Er is een ongeloofelUke afstand tusschen 
ons boeren- en werkvolk en dezelfde standen in Italie. 
Reeds door hunne matigheid in 't gebruik van geestrijke dranken 
zijn de Italianen ons ver vooruit; men ziet daar geene 
vrolijkheid , die in de flesch harm oorsprong heeft. Daarbij 
komt de groote ingetogenheid van het vrouwelijke geslacht.

IN' mule. 741 

Wanneer wij lezen, dat de Franschen gaarne uit Rome en 
de Oostenrijkers uit Ancona zouden willen vertrekken , dan 
zijn de vrouwen daar grootendeels de schuld van. Nooit hebben wij in Rome of Ancona iets van die ligt aangeknoopte 
betrekkingen tusschen soldaten en vrouwelijke dienstboden bespeurd , die wij bij ons en in Frankrijk altijd zien. En deze 
ingetogenheid bestaat niet alleen tegenover vreemdelingen, 
maar bijna in dezelfde mate tegenover landgenooten. Der-
halve heeft ook de natuurlijkste vorm van toenadering tusschen de beide geslachten, de dans, in Italie niets van dat 
ruwe, waaraan onze eeuw nog wel lang te beschaven zal hebben. Hij heeft hier inderdaad een huiselijk karakter. In elk 
huis kan men een tambourijn vinden , en reeds de kinder-
hand oefent zich op dit eenvoudigste aller instrumenten. Gezang — ook eene kunst waarin ieder zonder uitzondering zich 
oefent, behoeft er nog maar bij te komen , en het orkest is 
klaar. De behoefte aan betaalde muziekanten en ook aan eene 
danszaal valt zoo weg. Maar ook een danser kan de danseuse 
missen eene zuster, eene buur, ja zelfs eene oude, zijn haar 
volmaakt even welkom ; want het komt bij haren dans niet 
op den vis-a-vis aan, zij danst geheel op zich zelve , en bij 
de schuchterheid, die in hare opvoeding ligt, voelt zij zich 
nog vrijer,, als zij haars gelijke tegenover zich heeft. Nu verbeelde men zich dit yolk, dat zoo ligt zijn speelman gevonden 
heeft, in de vrolijke feestelijkheid zijner voormalige Octoberfeesten , zooals het en famille naar buiten, voor Rome's poorten, 
stroomt, en zich daar in den opschik van zijden gewaad, 
gouden kettingen en blinkende haarnaalden in zijne schoonheid verheugt ; of zooals het 's avonds op de platte daken aan 
de golf van Napels, na volbragt dagwerk, in de koelte adem 
schept en tusschen het zingen eens naar den tambourijn grijpt, 
om te genieten van zijne vlugheid en zijn ingeboren adel van 
ligchaarnsbewegingen ; — men stelle zich dit gaarne en onschuldig dansende yolk voor, en trachte dan te raden, waarom 

de dans hem verboden is ... waarom anders , dan om de opgegeven reden: omdat de Italiaansche kerk deze kunst tot nog 
toe niet onder haar bereik heeft weten te brengen , en omdat 
zij nu eenmaal niet gedoogen wil, dat het yolk zich zonder 
hare hulp vermaakt. 


742 KUNST EN RERK IY ITALIe. 
Daarbij begrijpt men, dat er niets tegen in gebragt wordt, 
ale diegenen die niet tot het zoogenaamde yolk behooren, 
bale geven en bezoeken , ja dat men op dit punt de flaauwste 
tegenstrijdigheden ontmoet. Immers gedurende den ganschen 
tijd dat de theaters geopend zijn, worden onze moderne onnatuurlijke 
en due ook onbehagelijke balletten zonder eenige 
beperking geduld , terwijl de Verdische opera's eigenlijk juist 
voor deze tusschenbedrij ven van de zoogenaamde opera seria 
berekend zijn; en in het Teatro San Carlo danst nog altijd 
het genoeg uitgelagchen koor in zijn kikkergroene costuumbroekjes. 
— Maar de volksdans is verboden. 
Men komt in de verzoeking om op de omstandigheid te 
wijzen, dat immers koning DAVID voor de bondsarke danste, 
en dat due met een weinig goeden wil, en ale de pans ook 
maar voorgaan wou , ook deze kunst wel weer uit hare verschovenheid 
op te heffen en in de dienst van het plegtstatige 
to stellen zou zijn, wanneer zij nu eenmaal ale bloot wereldlijke 
vermakelijkheid door de kerk voor te los wordt gehouden. 
Wij zullen eindigen. Waar de Italiaansche kerk zich maar 
aan het yolk opdringen kan , daar geschiedt dit, zoo niet goedschiks, 
dan langs den weg van gebod en verbod. Tot dat 
einde heeft zij van de kunst ale bijwerk zich toegeeigend zooveel 
ale maar mogelijk was. In haar streven om elken poleslag 
van het yolk te regelen, heeft zij zich tot dienaresse van 
hare kunstbehoefte verlaagd , en heeft deze zelfs in bloote 
kijklust en in den honger naar sterke zinnelijke indrukken 
laten ontaarden , daar zij ale niet meer dan dilettant in de 
kunst geene ware ingeving volgt , maar zich naar den schijnbaar 
spoedigsten opgang rigten moet. Zoo is het haar gegaan 
ale den stroom, die, zijn bed verlatende , zijne wateren ver 
over de vruchtbare landen uitbreidt , maar daarbij aan diepte 
en kracht verloor, wat aan breedte gewonnen scheen: zij verliest 
diepte en verliest die dagelijks meer.
(Uit Die Grenzboten.)

DE JAGER VAX DE PARCE. 743 
DE JAGER VAN DE PARCK. 
EENE BETUWSCHE VERTELLING UIT HET LAATST DER 
XVIc EEUW, 
DOOR 
DOHHS.. HE. JONCKERS. 
— — — Bloedt is, zonder noodt gestort, 
's Verwinners naem' een vlek, die niet verwonnen wordt, 
HOOFT Baeto. 
I. 
Wat willen boven dat elzenboschje met zijne enkele hoog 
uitstekende iepen die wild zwierende, wild gierende kraaijen 
en raven ? Hun somber gekras stemt we! met den benevelden 
horizon, en met de holle windstooten , die de iepentoppen 
schudden zonder de lagere takken te raken , en wier morgengroet 
ge als voorboO moogt nemen van een stormigen herfstdag. 
n't Kan niet voor niet zijn, dat die vogels daar zoo rondvliegen 
en schreeuwen. Zij rieken, of zij zien daar een aas." 
Z66 denkt de kloeke jager van de Parck , die er daarom, eene 
wijde sloot met zijn stevigen polestok overspringende, regelregt 
op aankomt; en zijn vermoeden wordt tot zekerheid, als 
zijn vooruitgesneld, langs den grond snuffelend hondenpaar 
juist bij 't boschje zijn loop inhoudt, de snoeten in de lucht 
steekt, en een langgerekt klaaggehuil aanheft. 
lijkt naar onraad," mompelde de jager, terwijl hij 
zijne karabijn ter hand nam, het kruid op de pan nazag, en 
de brandende lont gereed hield. Na deze voorzorgen had hij 
de honden spoedig ingehaald , en zoodra dezen bespeurden, 
dat hij op den elzenpas afging, maakten zij zich al jankend 
op de beenen, om hem den weg te wijzen. 
Zij drongen het hout in, juist ter plaatse waar de jager 
zich verbeeldde een dof gekreun te hooren. Plotseling stonden 
zij weder stil, en hernieuwden hun gehuil. Ongeduldig boog 
en brak hun meester de hem belemmerende twijgen weg; en 
ziedaar, waar een smal binnenpaadje zich door de struiken



DE JAGER VAN DE PARCH.


heenslingerde, lag een menschelijk ligchaam, bewegingloos naar 
't scheen , op den grond uitgestrekt. 

De jager van de Parck was een kloeke dertiger, die dus 
den ouderdom, waarin de fijne snaren van 't nog jeugdig gevoel bij de minste aanraking trillen , reeds lang achter zich 
had, en wien daarenboven zijn beroep en de woeste tijd, 
weaken hij beleefde — men schreef MDLXXIX — het gelaat 
verweerd , en den boezem gehard hadden. 't Was hem niets 
ongewoons , ook niets ontstellends meer, een lijk te zien. Toch 
ontvoer hem, zoodra hij dit vermoedelijke lijk wat scherper 
in 't oog vatte , een kreet aid raauw en zoo schril, of hij 
zelf door het doodelijk staal of lood ware getroffen geworden. 
Niet evenwel dat de schrik hem verlamde en de magt tot 
handelen benana ; in ddn ondeelbaar oogenblik was hij bij den 
gevallene. 

»Geregte Hemel! wie heeft dat gedaan ?" riep hij vertwijfelend, 
terwijl hij, de karabijn van zich werpende , bij den gewonde 
negrknielde. Het bloed vloot in stroomen uit eene nog versche, 
maar diepe kogelwonde in de borst. In ademlooze spanning 
bragt de jager zijne hand aan 't hart: het klopte , flaauw 
voorzeker,, maar toch , het stond niet stil. Toen rukte hij 
ijlings wambuis en hemd open, scheurde een Hard van 't laatste af, dat hij op de wonde leide , en den gordel, waarin hij 
zijn kruidhoren droeg, daarover heen gespende en zoo eng 
mogelijk toehalende , gelukte 't hem de bloedstorting te stelpen. 
Thans zag hij om naar water, ten einde den gekwetste tot 
bewustheid te brengen en te verkwikken , doch in de waterrijke Betuwe was — althans bij een weiman van minder rang, 
die ze niet met wijn kon vullen — de veldflesch nog onbekend : er schoot dus niets anders over dan den, eerst natuurlijk geledigden , kruidhoren daartoe te bezigen. Onderwijl 
de jager zich alzoo daarmea naar de straks vermelde sloot 
begaf — het water was verre van zuiver, dock er was geen 
beter in de nabijheid — werden de welafgerigte honden met 
de bewaking, ook van 't anders onder zulke omstandigheden 
niet zonder gevaar achter to laten geweer belast. Trouwens, 
zij hoefden 't niet lang op hun post uit te harden, daar de 
angst zijns harten hun heer vleugels gaf. 

Wederom knielde deze bij den verslagene neder, en bevochtigde vlijtig diens hoofdslapen , polsen , en lippen. Eerst 


DE JAGER VAN DE FARCE. 745 
nogtans moest een tweede horen gehaald, en ten deele gebruikt 
worden, v&irdat de matte oogleden zich een weinig 
begonnen te openen, en ook bet bewustzijn langzaam terugkeerde. 
»Waar ben ik ?" fluisterde de gewonde, wiens voorkomen — 
de meerdere jeugd en tengerheid er afgerekend — veelzins 
met dat des jagers overeenstemde. »Zijt gij dat, RANDOLF?" 
»Ja , ja, EGBERT 1" riep de aangesprokene, en helle tranen 
drongen hem uit de oogen. »Ik ben het, uw eigen trouwe 
RANDOLF. Goddank dat gij nog leeft ; och, had ik u maar eer 
gevonden I" 
»Ik ga sterven, broeder. Help mij bidden, dat de Heer 
mij genadig zij." 
»Spreek z66 niet, EGBERT! ge zijt immers nu al beter dan 
straks, en als ge nog maar iets mddr bijgekomen zijt, draag 
ik u naar 't naaste huis, en Baal den Meester uit Arnhem 
bij u. 't Is alleen 't vele bloedverlies, waardoor ge u zoo 
zwak voelt, arme jongen." 
»Maar die zwakheid zal mij den dood doen, MANDOLIN" Daar 
scheen het plotseling, of hij zijne eigene bewering woit logenstraffen 
, want met een zekeren schrik , die voor een oogwenk 
een hoog rood over zijne bleeke wangen goot, schoot hij overeinde, 
en zeide met een sterke stem: »Hoe 't zij, levend of 
dood, beloof mij dat ge mij niet bij hair brengen zult." 
»Zoo u dat te veel aandoet, goed, EGBERT. Anders, 't is 
digt bij, en ge zoudt er zeker 't zorgzaamst verpleegd worden." 
»Nooit, zeg ik u, nooit! Maar groet haar van mij — zult 
gij, RANDOLF? - en meld haar, dat ik haar lief heb gehad 
tot mijn lesten ademtogt." 
Hij zeeg achterover, en, bespoedigd door de onvoorzigtige 
opwinding, verscheen de vale doodskleur z66 kennelijk op zijn 
gelaat, dat zelfs RANDOLF niet meer hoopte. 
,,EGBERT, liefste broeder!" riep hij op den toon van iemand, 
wien een onverantwoordelijk verzuim te binnen komt, doch 
te gelijk met oogen, die van grimmigheid blaakten : »nog maar 
66n woord, Oda Onkel! De naam van den moorder, van den 
laffen , gevloekten moorder, dat ik u wreke!" 
»Ik wensch te scheiden in vrede met de gebeele wereld," 
antwoordde de jongeling, wiens frissche levensbloem z66 vroeg 
en z66 wreed werd afgesneden. »Mij gedenkt wat we onlangs 
mEXGELw. 1859. N°. XVI. 49

746 
DE JAGER VAN DE PARCK. 
Dominus BOUMA te Nijmegen hoorden pre6ken van de penningen 
en de talenten." 
Dat zachtmoedige vergevingswoord was EGBERTS uiterste 
krachtsinspanning. Nog een poos ademde hij luide en zwaar, 
toen korter en zachter — een vredige glimlach verhelderde, 
als een zonnestraal bij betrokken lucht, zijne vriendelijke gelaatstrekken 
, en verdween weder, om voor verstijving en strakheid 
te wijken 't Was geen gewaand lijk meer dat de 
troostelooze RANDOM? omhelsde. 
Hij sprong schielijk op, toen hij na lang en bang luisteren 
tegen wil en dank van zijns broeders dood zeker was, maar 
stortte even schielijk weder op de knie. »Vergelding, Regter 
der wereld !" schreeuwde hij met zaamgenepen handen en opwaarts 
vlammende blikken. 
Had RANDOM? omgezien, en ware zijn anders zoo scherp 
gezigt niet door droefheid verduisterd, hij zou op eenigen afstand 
achter zich een hoofd ontwaard hebben met ruwe wezenstrekken 
en met zwarte, kroeze, ongeordende haren , dat 
nu eens door de elzentakken zich naar voren gebogen, dan 
eens, waar 't gevaar liep van ontdekt te worden, zich snel 
had teruggetrokken , maar dat thane voor goed verdween. De 
man, die alzoo het gansche treurige schouwspel had afgegluurd, 
stond in dezen omtrek algemeen bekend onder den 
naam van oz den Wildstrooper. Zijn geweerschot, at werd 
het, om boeten of, gelijk men toen zeide, breuken te vermijden 
, meestal bij maanlicht afgevuurd, miste even zelden 
als dat van RANDOM?. 
u. 
Zij beginnen reeds tot de ouden van dagen to behooren, die 
bet Huis de Parck, weleer in de Over-Betuwe onder Elst 
gelegen , nog gekend hebben. Maar zoovelen er nog over zijn, 
getuigen ze alien nit dEin mond — en de voor ons liggende 
afbeeldingen van 1744 hechten aan die getuigenis haar zegel — 
dat het onder de Over-Betuwsche Edelhuizen onbetwistbaar 
de kroon der schoonheid spande. Te midden van zijne fraaije 
hoven , lanen, en bosschen rees het op als een vorst, en in 't 
water zijner grachten spiegelden zich tinnen , bij wier versiering 
de toenmalige architectuur al hare kunst had uitgeput.

DE JAGER VAN DE PARCH. 747 
Afgescheiden van dit hoofdgebouw zag men op 't voorplein , 
doch een weinig bezijden af, eene wel even nette, maar lager 
en eenvoudiger huizing ; en hier was het .dat RANDOLF en 
EGBERT het eerste levenslicht aanschouwd hadden. Zij waren 
de zonen van den nu sinds eenige jaren overleden hovenier 
van de Parck , die — in goeden zin evenwel — zijns meesters 
albeschik plag te heeten , en hadden door de goede gunst van 
den Edelman , welke onwillekeurig van den trouwen dienaar 
op diens kinderen was overgegaan, de ouderlijke woning blijven 
inhouden: EGBERT als opvolger van zijn vader, RANDOLF na 
een pool wachtens als die van den ouden jager EMMERT, voor 
wiens handlanger en lieveling hij al van zijne jongensjaren 
af had bekend gestaan. 
't Was juist geen gemakkelijke zaak , om met den ouden 
BUYBERT op zoo'n goeden voet te raken. Want de eerste stap, 
dien men daartoe doen moest — zelf genegenheid voor hem 
op te vatten — werd vrij bezwaarlijk gemaakt door zijne 
onzachte en wrevelige manieren , die volkomen aan zijn ruw 
uiterlijk beantwoordden. Maar ook wanneer men zich nit welgemeende 
vriendschap aan hem aansloot , duurde het zeer lang, 
eer hij van zijn kant eenige vriendschap toonde , welke dan 
bovendien zijne korzelige buijen nog niet eens verminderde, 
maar ze zelfs bij voorkeur over 't hoofd van den begunstigde 
scheen to doen losbarsten. Daaromtrent ging het RANDOLF niet 
beter dan anderen ; maar zijne vroegtijdige en hartstogtelijke 
liefde voor de jagt had hem eene onbegrensde achting voor 
den man, die dit edel handwerk z66 in den grond verstond, 
ingeboezemd , en bragt to weeg, dat hij al zijne uitvallen, ja 
zelfs oorvijgen, verdroeg met z6O eerbiedige onderwerping, dat 
ze den harden weiman op 't laatst vermurwde , vooral wijl hij 
van lieverlede trotsch werd op een kweekeling, bij wiens leergierigheid 
en behendigheid geen zijner lessen verloren ging. 
En daar RANDOLF, ook toen hij een man geworden was, de 
eigenheden van den oude met het geduld van een zoon ontzien 
bleef, werd de band tusschen hen beide met de jaren 
vaster in stee van losser ; en het was wel hoofdzakelijk om 
RANDOLFS wil, dat HIIICBERT wiens krachten eigenlijk nog 
weinig waren afgenomen , zijn jagerspost opgaf, en, daar hij 
een goeden stuiver gelds had opgegaard , van het Sint-Catharijnen-
Gasthuis te Arnhem den Hof, dien dit gesticht in 't 
49 *

748 DE JAGER VAN DE PARCK. 
naburige Elden bezat, in pacht nam. Hij had kennis van de 
boerderij genoeg, om over zijne arbeiders behoorlijk opzigt to 
houden , en gezond verstand genoeg, om zich niet door verwaarloozing 
van zijn nieuw bedrijf te gronde te rigten; maar 
toch werd menige najaarsdag — en wel de onstuimigste bij 
voorkeur, want een storm was HOYBERTS lievelingsweOr — 
door hem uitgebroken, om RANDOLF nog eens op de welbekende 
jagtgronden to vergezellen. 
De twintigjarige KLAERE was EITYBERTS ddnig kind. Indien 
er een twistappel tusschen RANDOLF en EGBERT had kitnnen 
geworpen worden , zij zoude het geweest zijn. Maar deze beide 
jongelingen waren van kindsbeen of — spijt het verschil van 
aard en beroep , en misschien daardoor zelfs nog wel meer — 
zdd innig aan elkander verknocht, dat geene vrouwenliefde 
bij hen op de vroegere regten der broederliefde inbreuk maken 
kon. Hun wedijver bepaalde zich, om eerst het kind, daarna 
het meisje, met at wat binnen hun bereik viel en hear genoegen 
doen kon to overladen. Dan, EGBERTS bloemen en 
vruchten — meer nog zijne vier jaren jonger wonnen het 
van RANDOLFS wildbraad en bont. Wel droeg KLAERE ook den 
oudsten broeder geen kwaad hart toe, en had hij allddn om 
hare hand gedongen , dan ware hij hoogstwaarschijnlijk geslaagd 
; maar nu zij kiezen mogt, behield EGBERT den boventoon. 
Dat had RANDOLF niet zoodra bespeurd, of hij was edelmoedig 
teruggetreden , zelfs ondanks den verklaarden wensch 
des vaders , wiens stugge natuur zoo min den »verwijfden" 
EGBERT ale zijn »treuzelend" handwerk lijden mogt, en het 
hem veeleer tot schande dan tot verdienste aanrekende , dat 
hij een even bekwaam en vlijtig leerling van zijn vader geweest 
was, ale RANDOLF van hem. Nogtans , daar deze, hoe 
willig enders ook zich naar de grillen van zijn ouden vriend 
te schikken, ditmaal volstandig weigeren bleef om zijn brooder 
in den weg te staan en de goede KLAERE verdriet to doen, en 
hij zelf zich bovendien, schoon hij het tegendeel bij hoog en 
laag bezwoer, met at zijne norschheid door den wil van zijn 
dochtertje regeren liet, beperkte zich zijne tegenkanting tot 
zure gezigten en grommige woorden , wanneer EGBERT en 
KLAERE er bij waren, en tot geduchte verwenschingen, wanneer 
hij met RANDOLF alleen was, die dan at zijn best moest 
doen om zijne Lang verkropte en daardoor des te heviger op

DE JAGER VAN DE PARC1. 749 
bruisende drift to sussen, en voor zijne moeite doorgaans zelf 
eenige scheidwoorden over de flaauwbeid, waarmee hij zich 
zijn meisje liet ontvrijen , naar 't hoofd kreeg. 
Wanneer EGBERTS tuinen meer opleverden dan de adellijke 
tafel en de keukendisch vereischten, en hij met dat overtollige 
naar Arnhem ter markte ging, dan plag hij gemeenlijk, in 
geval de kruiwagen niet al te zwaar geladen was op de heenreis 
, en enders op den terugweg, een tamelijk wijden omweg 
te maken , ten einde zijne KLAERE ter loops eens te kunnen 
aanspreken. Nu leverde wel is waar de late herfst niet altijd 
zoovele nieuwe groenten of vruchten meer op; maar de jongman 
was joist ter wille van dien omweg zrici bijzonder op 
zijn Arnhemschen marktgang gesteld geworden , dat hij dairop 
telkens eenige noodige boodschappen in voorraad had, die hem, 
al was 't bijwijlen geheel zonder kruiwagen, naar de stad 
riepen. Dus had hij dan ook in dien noodlottigen ochtend 
met een vrolijk hart het zoo vaak betreden pad ingeslagen, 
en was op slechts korten afstand van de woning der geliefde 
door het doodelijke lood getroffen. Een gelukkig toeval, zoo 
hier nog van geluk mogt gesproken worden, had gewild, dat 
zijn broeder, van wien hij een lagchend afscheid had genomen, 
naderhand op den inval was gekomen, om den ouden IMYBERT 
tot een jagttogt uit to noodigen , en hem zdridoende althans 
nog zieltogende had kunnen weervinden. 
Het duurde eene geruime wijl, eer RANDOLF , bij 't lijk zijns 
broeders neergeknield, zich in zOOverre van de doffe verbijetering, 
waarin hij na de eerste uitbarsting zijner smart verzonken 
was, hersteld had, dat hij aan de noodzakelijkheid kon 
denken, om het doode ligchaam naar veiliger en voegelijker 
pleats te vervoeren. Intusschen, schoon hij EGBERTS wensch 
wade eerbiedigen , en daarom besloten had zijn overschot niet 
eerst naar HDYBERTS huizing, maar aanstonds naar zijne eigene 
to doen overbrengen, zag hij wel in, dat hij in elk geval de 
arme KLAERE niet van het droevig uiteinde 'mars geliefden 
onkundig mogt laten , en met geweld zich losscheurende van 
een schouwspel, 't geen, hoe vreeselijk ook, hem ale met toovermagt 
kluisterde, begaf hij zich met wankelen step naar de 
hoeve. Hoe KLAERE naar haren minnaar heenvloog, hem — 
helaas, to vergeefs! — bij zijn naam riep, en met hare tranen 
besproeide, is te natuurlijk om in 't breede verhaald te worden.

7 50 DE JAGER VAN DE FARM 
Lnttel ontroering daarentegen betoonde de oude weiman, wiens 
ingenomenheid tegen den jongen tuinier ook door zijn jammerlijk 
omkomen niet kon worden uitgedelgd. IIij bood evenwel, 
schoon tamelijk schoorvoetende, aan, het lijk voorloopig 
bij zich in huis te nemen, maar scheen zeer tevreden, toen 
RANDOLF dit afsloeg, en enkel zijn wagen en arbeider begeerde. 
Met behulp alzoo van dezen werd de jongeling welhaast 
levenloos neèrgelegd in hetzelfde vertrek, 't geen hij kort 
te voren gezond en blijmoedig was uitgetreden ; en vier dagen 
later rustte hij in een vrede, dien zijn moorder gewis verloren 
had, op het Elster kerkhof, naast den vader, voor wien hij, 
als BENJAMIN, een zoon des ouderdoms was geweest. 
III. 
Wie was de moorder? ',Green ander" — had de oude 
EDYBERT reeds in de eerste oogenblikken tot RANDOLF gezegd — 
”dan die stroopende schobbejak, dien ik daar straks nog met 
zijn geweer in de buurt heb zien rondsluipen. Heugt het u 
niet, wat hij ons eens dreigde, toen we hem zijn gestolen 
hazen we& afnamen? De lafaard heeft zeker op den onweerbren 
knaap verhaald, dat hij ons mannen niet aandurfde." 
Inderdaad, die beschuldiging had alle waarschijnlijkheid voor 
zich. Behalve het voorval, door HUMERI' te berde gebragt, 
en waarbij hij zich werkelijk dreigementen van bloedige wraak 
had laten ontglippen, had de wildstrooper zulk eerie lange lijst 
van grieven tegen de beide jagers, die in bun beroepsijver 
hem meer dan deElne boete, en 66ns zelfs een verblijf in 't 
gevangenhok, op den hals gehaald hadden, dat het, althans 
bij z66 ruw een vagebond, niet nitermate bevreemden kon, 
wanneer hij, tegen hen zelven niet opgewassen , hen in den 
broeder des ddnen en aanstaanden schoonzoon des anderen 
als met deCn slag had willen treffen. Aan den anderen kant 
diende men echter in aanmerking te nemen, dat deze omstandigheden 
ook wel eens een noodlottigen argwaan tegen een 
geheel onschuldige konden gaande maken. 
Dat was het, wat Heer CAREL VAN LIJNDEN, destijds zoowel 
Heer van de Parck als Ambtman en Rigter van Over- 
Betuwe, zijn burgtzaat en regtsgehoorige RANDOLF onder 't oog 
bragt, toen deze 's anderen daags na den moord zich tot hem 
wendde om justitie.

DE JAGER VAN DE PARCH. 751 
»'t Is al kwaad wat een vijand doet ," zeide de verstandige 
Edelman ; »daarom had ik liever ddn bewijs dan een dozijn 
vermoedens, RANDOLF. Gister was ik ter kwader uur niet 
bij huis; maar thans wil ik zonder uitstel de plek zelve gaan 
onderzoeken , of we diar soms nog iets ontdekken mogten om 
ons op 't regte spoor te brengen." 
»Dit raapte ik er op," gaf de jager ten antwoord, een zilveren 
wambuisknoop voor den dag halende. »'t Lag onder 
een paar elzenstruiken , waar de moorder, om na zijn schot 
spoedig weg te komen, met zOtiveel geweld en haast doorheen 
is gedrongen, dat die knoop hem, zonder dat hij 't merkte, 
door de erg gehavende en geknakte takken is afgescheurd." 
De Rigter nam het schijnbaar beuzelachtige voorwerp, en 
bekeek het naauwkeurig. Na den afloop van zijn onderzoek 
schudde hij, als teleurgesteld, het hoofd. »Daar is," zeide 
hij, »geen onderscheidend merkteeken aan te bespeuren, of 
het moest bier van onder dat liggende kruisje zijn; doch dat 
is er misschien bloot voor tijdverdrijf ingekrast, en hoeft dus 
niet op 't heele stel te zijn overgebragt. Toch zullen we de 
vondst niet ligtvaardig wegwerpen 't zou de eerste keer niet 
wezen, dat een moord door een .kleinigheid aan 't licht kwam. 
Maar OT de Wildstrooper is te arm om zilveren knoopen te 
dragen hebt gij ze ooit aan hem gezien ?" 
»Neen ," zeide RANDOLF onovertuigd en half gemelijk; »maar 
'k heb hem over 't geheel in langen tijd niet gezien : hij kan 
ze zich hebben aangeschaft." 
»Dat gelooft gij zelf niet, RANDOLF. Maar meen nu niet, 
mijn arme jongen, dat de dood van den goeden , trouwen 
EGBERT mij niet ter harte gaat , en dat ik niet alles zal beproeven 
om den doodslager op te sporen en te straffen. In 
deze troebele tijden zou ik 't eerst van alien op eenig verloopen 
soldenier geraden hebben, ware 't lijk niet ongeplunderd 
gelaten , en de zilveren knoop gevonden , die eerder aan 
burger of boer doet denken. Die knoop, ik moet er bij blijven, 
schijnt mij bij oT ook wel volstrekt niet te passen, maar 
in elk geval zal hij toch een streng verhoor ondergaan; want 
al is hij zelf de handdadige niet, hij lieeft zich toch in de 
nabijheid bevonden , en zou ons dus misschien eenig bescheid 
van den booswicht weten te geven." 
Werkelijk begaf zich niet vele minuten na dit gesprek een

752 DE JAGER VAN DE FARM 
tweetal dienaars van den Geregte op weg near de but van 
den verdachte, die, uit klei en zoden zaArageflanst, en in een 
woest, moerassig oord onder digt geboomte verscholen , zijn 
armelijk en verwilderd leven op 't duidelijkst kenteekende. 
Dan, oT de Wildstrooper was verdwenen. Dat zijne afwezigheid 
niet als Touter toevallig en tijdelijk moest beschouwd worden, 
bewees de omstandigheid, dat al wat eenigzins vervoerbear 
was en eenige waarde had even als de eigenaar vermist 
werd, terwijl het overige , 't geen door hem niet meêgenomen 
of ergens verborgen had kunnen worden, moedwillig 
was verminkt en vernield. 
De Ambtman stelde al wat in zijn vermogen was te werk, 
om den voortvlugtige, die nu door alien, hem zelven niet meer 
nitgezonderd, schuldig geacht werd, uit te vinden ; maar bij 
den verwarden toestand des lands, en bij de eigen jurisdictie 
van elke provincie, waarop de eene tegenover de andere jaloersch 
was, kon er met de vlijtigste pogingen luttel worden 
uitgerigt; en er verliepen ddn, twee jaren, waarin men onder 
de Betuwers van EGBERTS vermoedelijken moordenaar niets zag 
of vernam, behalve een los gerucht, dat hij door een elders 
woonachtig Elstenaar, die op weg door een Spaanschen troep 
was aangerand, bij dezen herkend zou zijn. 
Er verliepen ddn, twee jaren; en de alvermogende tijd, zonder 
EGBERTS beeld uit RLAERE'S en RANDOLFS geheugen to wisschen, 
deed toch hun beider wilde smart in zachtere weemoedigheid 
overgaan. Zij waren de ddnigen, die met naauwer 
banden dan van gewone bekendschap aan den ongelukkigen 
jongeling waren verbonden geweest, de ddnigen dus, die 't 
niet moede konden worden met elkander over hem to spreken; 
en geen wonder alzoo, dat zij na zijn dood elka6r zochten, 
en liefst met hun beiden alleen waren, om zijne gezegden, zijne 
gewoonten, zijn treurig uiteinde voor de honderdste maal met 
elkaer to mogen ophalen. Dat hieronder langzamerhand, zonder 
dat hij 't zelf wist, de oude liefde — die niet roest, zoo 't 
spreekwoord waarheid zegt — bij RANDOLF in 't spel kwam, 
en dat de welwillendheid, waarmee KLAERE den broeder haars 
minnaars altijd had bejegend, even onbewust in hartelijke genegenheid 
overging, is voorzeker in de geschiedenis van 't 
menschelijke hart geen zoo ongewoon verschijnsel, dat iemand 
or te bijster vreemd van zal opzien. Reeds werden zij door

DE JAGER VAN DE PARCS. 753 
al de Elster en Eldener dorpelingen als een aanstaand echtpaar 
beschouwd, en HIITRERTS lievelingswensch scheen der vervulling 
nabij te zijn; onderling evenwel hadden zij nog geen 
woord over liefde gewisseld. 
IV. 
Inmiddels had RANDOLF een — we moeten bekennen, niet 
zeer gevaarlijken — mededinger gekregen in den persoon van 
den Herr Hauptmann — gelijk hij zich zelf met de hem eigen 
nederigheid betitelde — Freyherr RABO VON DONNERSTEIN. Zijne 
Vrijheerlijke Genade was met snorren , strikken, en pluimen 
niet karig voorzien, en het bolle, vuurroode gelaat sprak er 
borg voor, dat hij volstrekt geen aartsvijand was van den toen 
gebruikelijken Duitschen dronk. In zwetsen en snoeven stak 
men hem zoo ligt de loef niet af; maar schoon hij verbazend 
veel van zijne heldenfeiten en lidteekenen — welke laatste 
hij nogtans nit bescheidenheid onder zijne kleedij verborg — 
wist te vertellen, en zich zelfs beroemde, in ddn treffen met 
eigen hand een dozijn kampioenen te hebben neèrgelegd, het 
tooneel zijner daden bleef (even als de plek, waar zijne Heerlijke 
goederen lagen), door de onverschilligheid van den grooten 
man op zulke nietige bijpunten, voor zijne hoorders een diep 
geheim ; en ook, zoodra men hem naar de partij vroeg, welke 
hij aankleefde, stoof hij in arren moede op, en bulderde den 
vrager toe: »Meint Er etwa, der Freyherr VON DONNERSTEIN 
sollte irgendwo seyn, wo das Recht nicht ist?" 
ZOOveel echter kon men, bij alle betwijfeling van 's mans 
strikte waarheidsliefde en bij al zijne achterhoudendheid, met 
tamelijke zekerheid aannemen, dat hij, aan welke zijde en in 
welken rang dan ook, ten minste eenige rol in den toenmaligen 
Nederlandschen vrijheidsoorlog vervulde. Alschoon hij namelijk 
in 't stedeke Huessen — destijds onder 't Fiirstendom Cleve 
en dus onder onzijdig grondgebied behoorende, en van ouds 
tot op heden toe een geliefkoosd verblijf van dienstdoende en 
uitgediende krijgers — heette te wonen , begunstigde hij de 
burgerij niet alleen maar zelden, en meest nog in den winter, 
welks hinderpalen toen het oorlogshandwerk grootendeels deden 
staken, met zijn bijzijn; maar ook was het door 't hem dienstbaar 
gezin, dat bij zijne afwezigheid zijn huis in orde hield, 
bespied en uitgelekt, hoe hun meester na elke terugkomst in

754 DE JAGER VAN DE PARC1C. 
de stilte des nachts nevens eenige welgevulde geldzakken een 
tal van min of meer kostbare voorwerpen ontpakte, die wet 
slechts als soldatenbuit bij elka6r konden zijn geraakt. Trouwens, 
de edele heer had 266r mime middelen noodig, wilde 
hij de goede sier volhouden, die hij zich zelven z66 gaarne 
gunde, en waarin hij zijne stadgenooten diende te laten deelen, 
ten einde, bij gebrek van beter aanspraken, althans om zijne 
maaltijden door hen gegerd, en niet naar de herkomst van 
zijn rijkdom gevraagd te worden. 
Huessen grenst naast aan Elden ; en zoo was de faam van 
KLAERE'S schoonheid en haars vaders welgesteldheid ook tot 
den »Herr Hauptmann" doorgedrongen. lilt nieuwsgierigheid 
ging hij haar eens zien ; en ziedaar, de volgens zijne eigen 
dure verzekering nooit verwonnen strijder liet zich door de 
nog niet eons aanmoedigende blikken van een zwak meisje 
z66 heelemaal en z66 hals over hoofd verwinnen, dat hij 't 
reeds op den terugweg in ernstige overweging nem, of het 
toch niet veel aangenamer wezen zou om van de vermoeijenissen 
des oorlogs bij eene jonge gade, dan, zooals nu, in een 
le6g vertrek uit te rusten. Ook was de uitslag zijner beraadslagingen 
voor RLAERE z66 gunstig, dat hij 's anderen daags 
in zijn zwierigsten dos en in 't voile gevoel zijner onweérstaanbaarheid 
bij haar en baron vader aanzoek deed om bare 
hand. Was dit aanzoek in de meest hoogdravende bewoordingen 
vervat, het antwoord van den sturen weiman was des 
te korter en barscher, terwijl ook zijne dochter onbegrijpelijker 
wijze de meest mogelijke bereidvaardigheid aan den 
dag leide, om zich in dezen aan de vaderlijke uitspraak te 
onderwerpen. 
»Donnerwetter !" brak de Duitscher los : was ist des? Mich 
abweisen! mich ! Einen Reichsbaron, einen Kapitan, einen 
gefeierten Krieger ! Sprechen nicht schon meine Narben fur 
mich? Hier ein Hau, and dort ein Han ..." 
»Als ge u niet gaauw wegpakt, windburn kunt ge er nog 
een bij krijgen," viol IWYBERT driftig in, en maakte eene beweging 
naar zijn hartsvanger, die digt bij hem tegen den 
wand hing. 
De »gefeierte Krieger" — nog bijkans nuchteren en dus nog 
niet al to moedig — bond aanstonds in. »Herr HUBERT wird 
der getatischten Hoffnung ein rasches Wort zu verzeihen wissen.

DE JAGER VAN DE FARM. 755 
Dafiir biirget mich seine allbekannte Groszmuth und Rechtschaffenheit. 
Ich meinte ja fiirwahr auch nichts Rises. Ich 
wollte nur ..." 
»Nu , boos of goed gemeend, maak er een eind aan ," hervatte 
RDYSERT ongeduldig. »Grj komt om mijne dochter: zij 
wil u niet hebben, en ik wil u haar niet geven ; dat hebben 
we u allebei duidelijk en stellig genoeg aan 't verstand gebragt 
: wat doet ge dan langer hier ?" 
»Scheiden thut Weh !" bragt de ongelukkige minnaar in, 
even of hij reeds met het lied van AGATBE bekend ware geweest. 
Daar de oude echter weer naar den verdachten hartsvanger 
omzag, achtte hij 't nu toch geraden , om onder herhaalde 
betuigingen van zijne »llochachtung und Verzweiflung" 
den aftogt te blazen. Daar was niettemin bij dat heengaan 
iets in zijn oog — en 't werd met onrust door KLAERE Opgemerkt 
— dat voor een gewonen Bramarbas te woest en te 
valsch geleek. 
De eene week met dat al volgde de andere , zonder dat 
KLAERE'S onrust in 't minst werd geregtvaardigd. 't Zij vrees 
voor spot of wel zijne gewone beweegreden hem wegdreef, 
DONNERSTEIN had nog den eigensten dag, die hem een blaauwen 
scheen kostte , zijn woonstadje verlaten , en liet er zich in 
langen tijd niet weer zien. 
't Was in 't drukste van den oogst : RIIYBERT was met zijne 
daghuurders ver weg aan den veldarbeid doende, en KLAERE 
had zich in den achtermiddag, toen er binnenshuis niets meer 
voor haar te verrigten viel, met eenig werk op de houten 
bank naast de voordeur neergezet , gedurig uitziende naar RANDOLE, 
die, door geen oogst verlet , beloofd had haar vroegtijdig 
gezelschap to komen houden , en zonder wien zij zich 
in hare eenzaamheid reeds eenzaam begon te gevoelen. Zij 
hoorde eenig gerucht ; doch toen zij hare ooren scherpte, leek 
het haar als paardengetrappel toe, 't geen eerst naderbij scheen 
te komen, maar op geen zeer verren afstand , naar 't haar ten 
minste dacht , plotseling ophield. In 't begin kwam haar dit 
vrij zonderling voor, en mengde zich wel eenige angst in 't 
verlangen waarmee zij RANDOLF te gemoet zag ; doch toen 
alles stil bleef, ontgaf zij zich langzamerhand hare schrikbeelden 
, waarover zij nich trouwens in een dusdanigen tijd 
niet behoefde te schamen. En inderdaad , 't waren juist dit

756 DE JAGER VAN DE PARCK. 
maal geene ijdele vermoedens , die haar in spanning gebragt 
hadden; want nagenoeg op 't zelfde oogenblik, dat zij hare 
vrees liet varen, slopen twee mannen, voorover gebukt en op 
hunne teenen, langs eene sleedoornhaag, die, den tuin van de 
hoeve omsluitende , hen ongezien in de nabijheid der huizing 
brengen kon; en, daar zij thans nog te ver van deze verwijderd 
waren, dan dat de toon althans van gedempte stemmen 
tot diartoe reiken kon, fluisterde een der beide den ander 
toe: nwees toch niet zd6 dwaas: ik heb gisteren op mijn 
bedelaarstogt alles goed opgenomen en uitgehoord : zij moet 
thuis, en zij moet er allddn zijn." Die bewering bleek dan 
ook spoedig op goeden grond to steunen , toen zij, door eene 
opening der heg heenglurende , de weer geheel argelooze 
XLAERE ontwaarden. 
Nu was hun besluit ras genomen. Onverhoeds sprongen zij 
to voorschijn, grepen het meisje aan, en trachtten haar met 
zich me6 te slepen naar de plek, waar hunne paarden waren 
aangebonden. Hare luide gillen werden gesmoord, door haar 
een doek, tot een bal zahmgewrongen, in den mond te duwen; 
en ook haar heftig worstelen zou haar tegen twee sterke mannen 
niet lang gebaat hebben, hadde zich niet ddnsklaps, toen hare 
ontvoering reeds beslist scheen, het gefluit van een geweerkogel 
doen vernemen, ten gevolge waarvan de regterarm van 
den voortvarendsten aanvaller — denzelfde ook, dien wij vooraf 
zijn makker moed hoorden inboezemen — bloedend en verlamd 
langs zUne zijde neerzonk. 
Door wien dit reddende, maar tevens zoo hagchelijke schot 
was afgevuurd, zal wel geraden zijn eer we 't. ne6rschrUven. 
RornoLF had in de verte KLAERE'S gevaar bespeurd; en door 
EGBERTS lot, 't geen hem nog altijd voor den geest zweefde, 
't eerst aan een moord denkende, had hij, uit vrees van te 
laat te komen, op Gods hulp en zijn nooit missend oog betrouwd; 
to meer daar diegene, op wien hij mikken moest, zich 
tusschen hem en 't meisje in beyond, en haar dus als 't 
ware tot een schild diende. Maar de kogel had naauw den 
loop verlaten , of de jager, thans door dubbele bekommering 
gepijnigd , vloog meer vooruit dan hij liep, om, naar hij 
hoopte, KLAERE ongekwetst te vinden, en alsdan met de kolf 
to voltooijen wat het kruid begonnen had. 
De booswichten wachtten zijne komst niet af. Vreemd genoeg,

DE JAGER VAN DE PARCH. 757 
scheen de getroffene nog een oogwenk in twijfel, maar daar 
zijn medgezel onmiddellijk het hazepad was opgegaan, en hij 
zelf door zijn gewonden arm meerendeels buiten gevecht gesteld 
werd, volgde hij, schoon zijns ondanks en met een vloek 
tusschen de tanden, bet voorbeeld van den bloodaard. Beider 
vlugt bleef onverhinderd ; want RANDOLF, onzeker of niet nog 
meer schurken zich in den omtrek schuil hielden, durfde het 
half bezwijmde meisje niet alleen te laten, en eer hij zijne 
karabijn op nieuw geladen had, was het tweetal uit het gezigt. 
Maar KLAERE, van hare eerste ontsteltenis bekomen , 
sloeg de blanke armen om den hats van haren beschermer, 
en dankte hem z66 hartelijk en vurig, dat hem nu eindelijk 
eene liefdesbekentenis van de lippen vloeide, die niet onbeantwoord 
bleef. Eene nieuwe en schoone gelukszon brak in 
deze onvergetelijke oogenblikken voor bet minnende paar van 
achter de donkere wolken door, die haar tot dusverre omfloersd 
hadden ; en op hare vriendelijke stralen wierp zelfs de 
gedachtenis van den armen EGBERT geene dreigende schaduw; 
want zij waren zich bewust, dat zij hem elkander niet wilden 
helpen vergeten, maar herdenken , en dat hij gewis, zoo hij 't 
vermogt, zijne goedkeuring aan hunne verbindtenis hechten zou. 
Wie KLAERE'S aanranders geweest waren, kwam men niet 
te weten; zij zelve echter verzekerde, dat, hoezeer hun gelaat 
door een digt masker onzigtbaar was gemaakt , een hem ontvallen 
airaftwort" haar den Duitscher had verraden , terwiji 
ook de stem van den door RANDOLF verwonde haar niet 
vreemd had geklonken. 
V. 
Tijdens dit voorval schreef men nu reeds MDLXXXI. De 
krijg, die tachtig jaren duren zou, woedde voort, en de daaraan 
verbonden overlast drukte steeds gevoeliger, op den dorper 
nog meer dan op den poorter. Menige plunderbende liep het 
platteland af, en zondigde op naam van deze of gene partij. 
Op de Veluwe en in 't aangrenzende Sticht vreesde men inzonderheid 
voor een zekeren WOLF VAN FRANKFORT, een partijganger 
des Prinsen van PARMA, die met de zijnen , meest bij 
nacht en ontijde, als eene vlugt havikken of gieren op de 
weerlooze ingezetenen neerschoot. Zijn naam zweefde dezer 
dagen nog meer dan vroeger op de tong, wijl hij aan den

758 DE JAGER VAN DE PARCR. 

meineedigen Drossaard van Hattem, LODEWIJK VAN MONTFOORT, 
de hand had geleend , om zich op verraderlijke wijze van den 
Burgt der stad meester to maken. Na 't volvoeren van den 
aanslag had hij zich echter aanstonds weer teruggetrokken, en 
met een aantal nieuwe strooperijen en brandschattingen de 
hervatting van zijn gewoon handwerk ingewijd , lang v66rdat 
de burgt, die slechts door een veertig soldaten , van MAERTEN 
SCHENCK uit zijn hula Blijenbeek gezonden , bewaard werd, 
weer in de magt der onzen raakte, en de Drossaard nevens 
zijn zoon WILLE1 het wélverdiende loon zijner landverraderij 

ontving. 

Op een der laatste rooftogten van WOLF was hij verder dan 
enders naar den Rhijnzoom afgezworven , en zoodoende begon 
men ook in de Betuwe voor eene »invasie" van zijnentwege 
beducht te worden. Aan de mogelijkheid daarvan had ook 
Biuquorx wel eens, en — ter oorzake vooral van KLAERE en 
haren vader, wier hoeve wel eenigzins aan den eersten aanval lag — met ongerustheid gedacht; doch, gelijk 't gemeenlijk 
gaat, juist toen 't gevaar inderdaad nabij was, had hij er 't 
minste vermoeden van. Hij had eene ongemeen gelukkige jagt 
gehad, en wandelde nu met gevulde weitasch en in opgeruimde stemming van den kant van Arnhem af, den Rhijndijk 
langs, naar de woning zijner welbeminde, toen een ruiter, van 
top tot teen in 't harnas, hem spoorslags achterop reed, onder 
't voorbijrijden hem even in 't aangezigt zag, en daarop dens-
slags de vaart van zijn klepper inhield. 

»Ge komt mij als geroepen, RANDOLP !" riep hij dezen toe, 

die verwonderd opzag: »de oude grombeer zou mij misschien 

niet eens willen aanhooren of gelooven. Maar, 't is wear, 

z66 kant ge mij niet kennen." En hij sloeg haastig zijn vizier 

op, maar ook aldus kostte het den jager moeite, om in die 

gansch veranderde kleedij de trekken van zijn ouden vijand, 

oT den Wildstrooper, weer te vinden. 

Met de eerste herinnering echter bruiste ook de sluimerende 

wraakdrift weder op; en onder den uitroep: »Moordenaar I" 

greep hij onwillekeurig naar 't op zijn schouder rustend geweer. 

»Zoo ik 't ware, dorst ik u dan onder de oogen te komen? — Ik 

ken van ouds uwe karabijn veel te goed, om u onnoodig to sarren." 

»Waarom waart ge dan weg, toen men u zocht? Waarom 

kwaamt ge niet op, om u te zuiveren ?" 


DE JAGER VAN DE PARCK. 759 
»Omdat niemand mij geloofd zou hebben. Zeg eens zelf, 
hoe ik 't had moeten aanleggen, om te bewijzen dat ik niet 
gedaan had, wat ieder door mij gedaan wort hebben, en waar 
geen mensch bij was geweest om anders te getuigen. Dr had 
geen zin om jaar en dag op suspicie achter de tralies te zitten." 
»Ge zijt toch dienzelfden ochtend bij den elzenpas gezien." 
»En die mij gezien heeft, heeft daar, zoo 'k gehoord heb, 
een zilveren knoop van zijn buis bij ingeschoten. Bij mij 
hoefde men then geen zilver te zoeken, RANDOLF." 
De jager schrikte op, als stak hem een adder. Zonder evenwel 
daarop acht to slaan, of misschien te willen slaan , voer 
de ander na een oogenblik zwijgens voort: »Komaan, ge vertrouwt 
mij nog niet, zie ik wel; maar wat dunkt u dan van 
de reden , waarom ik hier ben ? Binnen een paar uren wordt 
de Hof van den ouden BUYBERT door den troep van WOLF VAN 
FRANKFORT uitgeplunderd en zijne dochter geschaakt: die boodschap 
woti ik hdm brengen, en nu breng ik ze u. Wat meent 
ge, zou een vijand zich met zoo'n waarschuwing belast hebben? 
— Maar, gents bloed! ik heb u alre6 te lang opgehouden 
: de tijd dringt, zoo ge het meisje redden wilt." — Meteen 
zwenkte hij schielijk zijn paard om ; en eer RANDOLF, door 
de tegenstrijdigste aandoeningen geslingerd en verbijsterd, hem 
goed of kwaad antwoorden kon , was hij reeds buiten gehoor, 
en, achter eene kromming van den dijk , ook welhaast buiten 
gezigt. 
Zoolang de jager hem nog in 't oog had, stond hij als door 
eene toovermagt aan den grond gekluisterd. Eerst toen zich 
van den gewezen wildstrooper schijn noch schaduw meer ontwaren 
liet, keerde zijne bezinning terug ; maar toen ook, elke 
gedachte behalve die aan KLAERE'S veiligheid voor dit oogenblik 
van zich afzettende , ijlde hij, zonder cons adem to scheppen 
, ddor naar hare woning. 
De huiskamer was ledig ; want vader en dochter waren 
buiten op 't erf aan eenig landelijk werk bezig, zoodat zelfs 
't gerucht van RANDOLFS onstuimig binnenkomen hen niet bereikte. 
Teleurgesteld, en beangst dat zij misschien tot eene 
tijdige vlugt niet aanstonds bij de hand mogten zijn, wilde 
hij naar achter snellen ; daar viel zijn blik onverhoeds op het 
wambuis met zilveren knoopen , 't geen HIITBERT eer hij aan 
den arbeid ging, uitgetrokken en over een stoel geworpen had.

760 DE JAGER VAN DE PARCK. 
Al was op dat tijdstip zijn eigen , ja KLAERE'S leven er meé 
gemoeid geweest, RANDOLF had niet kunnen nalaten, die knoopen 
even to bezien. Een oogopslag vergewiste hem, hoe het noodlottige 
liggende kruisje — een waarmerk van eigendom bij 
mogelijk verlies — op gddn van alien ontbrak, maar hoe het 
nogtans op e'en van alien eenigzins anders was ingesneden, 
ongeveer gelijk ons latere schrift van 't vroegere pleegt te 
verschillen ; terwijl ook die knoop zelf niet gehddl eenerlei van 
maaksel met de overigen leek to zijn. Zoo scheen de wenk, 
door OT gegeven , zich bier op 't overtuigendst aan RANDOLF 
te bevestigen: daarbij vlogen honderd herinneringen, die zijn 
argwaan nog meer voedsel gaven , hem door 't hoofd, inzonderheid 
hoe HIITBERT ieder gesprek over EGBERTS moord, en 
met name over dien gevonden knoop, vermeed of afsneed; 
masr op eens riep KLAERE'S welbekende tred hem de reden 
van zijn hierzijn weder voor den geest, en nogmaals behaalde 
de vrees voor hare veiligheid over elk ander gevoel de zege. 
»ZU ten minste is onschuldig !" mompelde hij bij zich zelf, en 
in korte woorden maakte hij haar en haren vader schoon 
hij dezen voor 't eerst van zijn leven niet dan met heimelijken 
afkeer kon aanzien — met de ramp, die hun boven 't hoofd 
hing, bekend. 
Wat HIIYBERT aan geld en geldswaarde bezat, was, voor 
zooverre men het me6dragen kon, spoedig bijeengeraapt; en, 
nadat zijne en RANDOLFS honden , wier geblaf hen in ongelegenheid 
brengen kon, buiten waren vastgelegd , verliet men 
de hoeve, met oogmerk om op de Parck des Rigters hulp in 
te roepen, en onderweg den een en anderen buur, op wien 't 
misschien van 's gelijken gemunt mogt wezen , te waarschuwen. 
Naauwelijks eehter hadden zij een paar stappen gedaan, of 
de avond wind droeg van uit de verte den hoefslag hunner 
naderende belagers tot hen over. Thans word hun toestand 
inderdaad hagchelijk ; want het pad, 't welk zij hadden willen 
volgen, liep dwars door een open veld, waarop zij nu niet 
ver genoeg weg weer konden komen , om niet gezien en 
achterhaald to worden. Het geradenste was, zich voorshands 
ergens te verschuilen ; maar hiertoe bood niets in den omtrek 
zich aan, dan juist het elzenboschje, waarin de ongelukkige 
EGBERT zijn dood had gevonden. Door geen van de drie vlugtelingen 
was het sinds weer betreden, en bij RANDOLF verzette

DE JAGER VAN DE PARCK. 7C1 
er zich thins alles tegen, om het aan IIDYBERTS zijde binnen 
te gaan ; doch, zoo hij KLAERE behouden wilde zien, schoot 
er geen andere keus over. Stilzwijgend wees hij met zijn 
vinger de plek aan : KLAERE trilde aan zijn arm, en zag vragend 
op naar zijn doodsbleek gelaat : »het moet 1" fluisterde hij somber. 
De oude weiman daarentegen liet geenerhande ontroering blijken 
, hetzij dan dat zijne ijzeren natuur werkelijk te hard 
daarvoor was, of wel zich te hard wist te houden. 
Het voetpad in den pas, waarvan vroeger melding is gemaakt 
, kwam naar den kant der hoeve op een Breeden rijweg 
uit, die den zoom van 't boschje tamelijk digt voorbijstreek. 
Van dien kant daagden eerlang de gevreesde ruiters op ; doch 
zoo gemakkelijk zij zelven van binnen konden worden gadegeslagen 
, zoo onmogelijk was het hun, om, inzonderheid bij 
de invallende schemering , naar binnen te zien : eenig onvoorzigtig 
gedruisch slechts had hun de aldiar weggedokenen kunnen 
verraden. 
De bevelbebber van den troep, aan den geduchten vederbos 
van zijn helm kenlijk , s166t, zonderling genoeg , den trein, in 
steel van dien aan te voeren. Naast hem reed or de Wildstrooper. 
Onwillekeurig stiet RANDOLIP , die hem nil dadelijk 
herkende, binnensmonds zijn naam uit. 
»Hij l" herhaalde BUYBERT op denzelfden gedempten toon, 
maar die bij hem van innerlijken wrok beefde , en te gelijk 
sloeg hij, als ware hij de tijdsgelegenheid t' eenemaal vergeten 
, de hand aan 't door hem meegenomen geweer. 
»Laat uw wapen rusten ," zeide RA.NDOLP strak en ernstig: 
»gij hebt het ligt al te veel gebruikt, en zoudt het thins zeker 
gebruiken tot ons alley verderf. Dezen keer ook ten minste hebben 
we ons over dien man niet te beklagen, en ge weet zelf misschien 
beter dan ik, of wij 't wel ooit met regt hebben gedaan." 
Bij die woorden, z66 gehddl anders van inhond en klank, dan 
hij 't van zijn voormaligen leerling gewend was, zag de oude 
verbaasd op, maar bleef, wat bij zijne geaardheid opmerkelijk 
te noemen was, het antwoord schuldig. Ook s.LAERE staarde 
haren verloofde aan, als had zijne taal haar, bij den schrik 
van 't oogenblik , nieuwe onrust verwekt. 
»Laat ons gaan 1" sprak hij, opstaande en elke verdere vraag 
afsnijdende : »Zij hebben ons nu den rug gewend, en zullen , 
eer we buiten hun bereik zijn, wel niet meer omzien. En al 
MENGELW. 1859. r. XVI. 50

;62 DE JAGER VAN DE PARCh. 
deden zij 't ook, 't wordt hand over hand donkerder. Voordat 
zij dan verder 't huis van boven tot beneden doorzocht 
hebben, sporen zij ons gewis buiten niet na; want zij weten 
niet dat we gewaarschuwd zUn." 
De angst gaf, als gewoonlijk, vleugels, en het eerste kwartier 
afstands werd in de helft van dien tijd afgelegd. 
»Luister, RANDOLF zeide KLAERE, plotseling stilstaande. 
»God zij ons genadig! zij vervolgen ons." 
»Het meisje heeft gelijk ," bevestigde de oude EIIIYBERT, insgelijks 
ophoudende. »Ik hoor hunne paarden duidelijk: 't zijn 
er evenwel maar twee of drie." 
»Geen nood," antwoordde RANDOLF bemoedigend: nik ben 
er op verdacht geweest, en heb daarom den kant van deze 
drooge sloot gehouden. Klimt of en legt er u plat in neer, 
dan zal niemand u bij avond merken: de jager heeft immers 
dikwijls bij dig nog geen erg in den haas, die eene greb of 
graaf tot zijn leger kiest." 
Zijne voorspelling bleek waarheid; want de ruiters kwamen 
en reden voorbij en weder terug, zonder iets ontdekt te hebben. 
Na hun vertrek kwamen de vlugtelingen weer te voorschUn 
, en spoedden nu in an adem voort, tot zij ten langen 
leste zich zonder vermetelheid als ontkomen mogten beschouwen, 
en voor 't eerst achter zich om durfden zien. Een altUd 
indruk- maar ook altijd huiveringwekkend schouwspel wachtte 
hen. Over de plek, waar de Hof van 't Sint-Catharijnen- 
Gasthuis liggen moest, steeg eene digte witte rookwolk omhoog, 
waardddr, op den eigen stond dat zij er hunne blikken 
heenwendden , eene laaije vlam zich kronkelde, die de dampzuil 
eensslags tot eene vuurzuil omschiep. De stroopers badden, 
om zich op de ontvlogene vogels te wreken, het achtergelaten 
nest leeggeroofd en in brand gestoken. 
VI. 
»Bedenk wat ge doet, RANDOLE! 't Is een ruw handwerk, 
waar de schutter op menschen in stee van op hazen mikt," 
zeide de Heer van de Parck twee dagen na dien noodlottigen 
avond tot zijn jager. 
»Ook zou mijne conscientie mij er over wroegen, Edele Heer, 
zoo de krijg niet voor vaderland en religie gevoerd wierde." 
»Maar indien die u z6Ozeer ter harte lagen, waarom is dan 
dat plan niet vroeger bij u opgekomen ?"

DE JAGER VAN DE PARCK. 703 
»Toen hielden sterke banden mij hier vast, Uwe Edelheid. 
Nu echter die banden voor goed verbroken zijn, en ik in gedn 
geval aan dezen oord blijven kan, acht ik het de beste keus te 
zijn, zoo ik mijn leven aan de goede zaak der Vrijheid toewijd." 
»Maar KLAERE dan?" 
»Van een huwelijk tusschen KLAERE en mij kan nooit iets 
inkomen, Edele Heer! 't Is juist dairom, dat ik heenga." 
»Waarlijk ? Dat zou ik niet gedacht hebben. Maar, wddt 
zij of haar vader van uw vertrek ?" 
»Neen, en ik bid ook Uwe Edelheid, hun niets daarvan 
te melden eer zij mij missen. Ligt zouden ze mij dringen hen 
niet te verlaten, en 't zou mij pijn doen, neen to zeggen." 
»Zoudt gij dat neen volhouden?" 
elk zou het moeten doen." 
3)RANDOLF ik bleef Hever!" zeide de Ambtman, terwijl hij, 
spijt zijne hoogwelgeborenheid, zijn trouwen jager bij de hand 
greep. 
»Dat ik het mogt!" antwoordde RANDOLF met afgewend gelaat. 
»Gij hebt mij niet alles gezegd." 
),Wat ik verzweeg, Edele Heer, is niet mijn eigen geheim." 
»Zou lk niets kunnen doen om uw besluit to veranderen?" 
»Ach neen, Uwe Edelheid." 
»Gij hebt mij lang en ijverig gediend, RANDOLF : kan ik 
ten minste niet eenige weerdienst bewijzen?" 
»Ik deed slechts mijn pligt, en heb mijn loon meer dan 
dubbel weg. Maar zoo 't Uwe Edelheid goedvond, dat de 
oude HIIIIIERT en zijne dochter, in geval zij dat althans verkozen 
, ons huisje mogten blijven bewonen ..." 
»Ileb dicirvoor geene zorg. Voor een oud dienaar is er 
altijd een onderkomen op de Para." 
»Met de jagt moet Uwe Edelheid door mijne schuld niet 
in verlegenheid raken. Ter nood kon EIIIITBERT zijn vroegeren 
post weer opvatten: hij is" — en hier speelde een vreemde, 
bittere grimlach om zijne lippen — »het schieten nog lang niet 
verleerd. Maar, heeft Uwe Edelheid daar soma wat op tegen, 
dan zal de jonge RIJCK mijne plaats wel vervangen: hij is 
honderde malen met mij uitgegaan, en heeft de grepen zd6 
goed van mij afgezien, dat hij maar weinig meer voor mij 
onderdoet." 
»Rum mag uw opvolger worden , RANDOLF ; maar ik stel 
50

764 DE JAG ER VAN DE PAROK. 
hem alleen tijdelijk aan ; want ik hoop nog immer, dat gij 
vroeg of laat tot ons terugkeert." 
»Alles staat in Gods hand" zeide de jager, droefgeestig 
zijn hoofd schuddende — maar enders Doch nog 66n 
woord, Uwe Edelheid. Zoo OT de Wildstrooper ooit weèr in 
deze streken komt, doe hem dan geen leed; ik heb hem gezien 
en gesproken , en hou hem onschuldig aan mijns broeders dood." 
De mededeeling was nieuw want op RANDOLFS begeerte 
hadden ook KLA ERE en BUTRERT van diens ontmoeting met 
den strooper gezwegen — en zij verraste den Heer van de 
Parck. »Moogt ge mij dairvan niet racer zeggen , RANDOLF?" 
vroeg hij. »Want dit gaat eigenlijk den Ambtman en Rigter 
aan, die zijn eed om de justitie te handhaven , behoort gestand 
te doen." 
»Meer dan dit zouden pijn en banden zelfs mij niet afpersen. 
Ook weet ik luttel meer; ja, met zekerheid niets. — 
En nu, Edele Heer, vergun mij te scheiden. God zegene u 
en de nwen in lengte van dagen I" 
Om alle navraag te vermijden , had RANDOLF in stilte zijn 
bundel vooruitgezonden , en wandelde nu met zijne karabijn 
de laan van de Parck nit, even alsof hij enkel ter jagt ging. 
Vergeefsche voorzorg ! de liefde had oog en oor gescberpt, en 
aan 't einde der laan stond KLAERE met natbekreten Wang 
op hem to wachten. 
»Om Godswil, RANDOLF, wat wilt ge van ons weg en in 
den oorlog? — Neen , neen , bedenk voor mij geene ijdele nitvlugten: 
helaas, ik weet alles." 
ITGij weet niet alles, arme KLAERE ! enders zoudt ge 66k 
weten, dat ik bier niet meer verwijlen kan noch mag." 
»Ik weet het wel; onder al 't gevaar van eergisteren nacht 
heb ik uwe duistere uitdrukkingen begrepen. Maar, RANDOLF, 
dat schrikkelijk vermoeden is immers nog geen bewezen waarheld: 
is er dan heel geene mogelijkheid van vergissing, van 
bedrog?" 
»Ja wel, KLAERE , en mijn bloed mogt vlieten tot den lesten 
druppel, zoo ik daarmee de ontdekking van zulk eene vergissing 
of bedrog koopen kon ; maar zoolang ze niet ontdekt 
zijn , kan ik dien man geen vader noemen, noch harden 't in 
zijne nabijheid." 
',Maar dan is 't billijk, dat wij pan, en niet gij I Zou ik

DE JAGER VAN DE PARCH. 

tt, tot dank dat ge tweemaal mijn redder waart , uit uw eigen 

huis verjagen ?" 

»Gij verjaagt mij niet, goede KLAERE. In deze streek, waar 

mij alles aan u en aan EGBERT herinnert, zou ik, nu 'k u 

beide missen moet, rust noch duur hebben : te midden van 

't krijgarnmoer laten zich de gedachten eerder verzetten." 

»Gij wilt dan niet meer aan mij denken ?" 

»Ach, KLAERE, ik vrees dat het mij luttel baten zal of ik 
't al wil, en dat ik u in mijn waken en droomen zien zal zoolang ik leef... Doch, wat toef ik langer, en strooi woorden 
in den wind ? Voor daze wereld zijn wij gescheiden, en niet 
dan de dood kan ons bijaanbrengen. Vaarwel, KLAERE! vaarwel voor altijd , mijne adrste en danigste liefde I" 

Daarmee sloeg hij zijn arm om haar heen , drukte haar een 
onstuimigen afscheidskus op de lippen , en ijide voort als een 
verloren man. AtArmoLF I" riep zij hem wanhopig smeekende 
na , en nog eenmaal blikte hij om, als ware die stem hem 
onwe6rstaanbaar, en wuifde met de hand. Toen verdween hij 
tusschen de windingen van een digtbegroeid kreupelbosch, en 
zelfs KLAERE'S herhaalde roep bragt hem niet weder. 

VII. 
»Op den 8. November 1582" — meldt ons de Chronyk van 
Arnhem — ',werdt wourre VAN FRANKFORT, onder anderen om 
dat by tot het in brand steken van den hoff van het Gasthuys van S. Catharinen, in Averbetuwe tho Elden gelegen, 
verghangen jaer ein vndt tachentich, last gegeven hadt, to 
dezer stede met den strop aan die gaighe gestraft." Hij was 
met zijne bent, zeer tegen zijn zin, de ruiters van den eraaf 
van ROBENLO in den mond geloopen, toen dezen, onder wie 
zich nu ook RANDOLF beyond, tot het ontzet van Lochem optrokken. Hoe verbaasd stond de jager — en niet minder, 
toen de mare tot hen overwoei , de goede poorters der stad 
Huessen — bij de onvoorziene ontdekking, dat de beruchte 
plunderaar aan en dezelfde man was met den doorluchtigen, 
hoogdapperen Freyherr VON DONNERSTEIN ! Laat zich van grootspraak zalden veel groots voorspellen , hier nam ze voorwaar 
al een bijster jammerlijk einde. 

Hoezeer OT de Wildstrooper, gelijk we weten, te Elden door 
RANDOLF onder WOLFS knechten was opgemerkt, had hij hem 


766 DE JAGER VAN DE PARCH. 
Kier evenwel noch onder de veralagenen, noch onder de gevangenen 
kunnen uitvinden ; hij behoorde due vermoedelijk 
tot de weinige ontkomenen. RANDOLP zelven voerde de loop 
des krijgs voortaan nu her- dan gindswaarts. Had daarbij 
de liefde voor geboortegrond en godsdienst zijn moed niet geschraagd, 
menigmaal zou zijn besluit hem berouwd hebben. 
Immers, met zijn ernstig, strikt zedelijk karakter kon hij in 
't woeste soldatenleven luttel behagen scheppen, maar dan ook 
weérkeerig den schimp zijner ruwere kameraden bezwaarlijk 
ontgaan. Een kwaad gesternte trouwens mogt men 't wel 
noemen, dat hem juist onder de vanen van HOHENLO gevoerd 
had, van wiens persoon en manschap een geenszins partijdig 
tijdgenoot, EVERHARDT VAN REYDT, ons eene getuigenis als 
deze heeft nagelaten: »Graef PHILIPS VAN HOHENLO hadde wel 
eenes Leeuwen hert, eii een heerlyck schoon aensien van persoon, 
maer met alien ghene ervaringhe , noeh lust ende yver 
om te leeren, noch oock van natueren eenige sorghe oft voorsichticheyt: 
was den wijn ende vrouwen so toeghedaen , dat 
by ter liefde van dien somwijlen die uren vergat, die by 
sells tot eenen aenslach bestemt hadde. Sijn exempel volghden 
meest alle Colonellen , Ritmeesters ende Capiteyns; die Meester 
was met suypen , vloecken , hoeren , met wildicheydt, scheen 
die manlyckste Krijghsman te wesen. Eerbaerheydt van !even 
wert bespot, ende uytgeleyt voor gebreck van couragie." Gelukkig 
nog voor RANDOLF, dat dit laatste verwijt niet wel meer 
op hem passen wed, sedert hij een en andermaal zulke doorslaande 
blijken van buitengemeene onverschrokkenheid gegeven 
had, dat de Veldoverste zelf, bij alle ongelijkheid van zeden, 
toch ook gelijkheid van kloekhartigheid in hem erkende, en 
hem nit dien hoofde een wonderlijk soort van achting en 
vriendschap, met spotzucht en tegenzin doormengeld, bewees, 
die hem met dat al op den duur aan eene wachtmeestersplaats 
bij de karabiniers verhielp. 
Met dien rang sedert kort bekleed , vinden we hem terug 
op den 16den van Grasmaand 1587. PARMA'S Spanjaarden lagen 
voor het sterke Grave: HOHENLO, geholpen door LEICESTER'S 
Engelschen onder aanvoering van den wakkeren JOHN NORRITS, 
stelde — schoon, door de flaauwmoedigheid des Heeren VAN 
HEMERT , die daarbinnen als Gouverneur gebood , te vergeefs — 
alles in 't werk , om de stad te redden. Paardenvolk was er

DE JAGER VAN DE PARCK. 

van weerskanten weinig, wijl het er niet veel dienst bewijzen 
kon ; onder dat kleine getal echter had soammo's keus ook 
RANDOLF opgenomen. Dat die keuze welgezien was, bleek op 
evengemelden dag, toen de strUd gevoerd werd om eene schans, 
die 's nachts te voren door de Staatschen was opgeworpen, om 
van daar het kasteel Batenborgh, 't welk hunne convooijen 
den pas naar Grave belemmerde, door geweld van geschut 
ter overgave te dwingen. 

De Veldheer had zijn nieuwen wachtmeester bij de schans-. 
gravers geplaatst, om in tijd van nood tot renbode to dienen. 
Zoodra derhalve de Spaanschen, die gelukkig eerst 's oebtends 
van 't nieuwbegonnen werk de lucht hadden gekregen , hen 
met groote overmagt op 't lUf kwamen vallen , gaf RANDOLF 
zijn ros de sporen , en bragt door zijn spoed te weeg, dat er 
nog even bij tijds uit het legerkamp eene hulpbende kon worden afgezonden , die de reeds vlugtende soldaten en werklieden 
tot staan bragt, den vijand voorbij de aangevangen schans tot 
bij zijne eigene sterkten terugdreef, en dusdoende eene over-
winning behaalde, welke twee dagen later de begeerde inneming van Batenborgh ten gevolge had. 

Met de door hem ingeroepen versterking teruggekeerd, moest 
RANDOLF zich wel is waar, om geene verwarring in de gelederen te brengen , achter het voetvolk houden ; maar hij behoefde UAL. toch, dank zij zijne vbrdragende karabijn , niet 
werkeloos te blijven. Dat ondervond , onder meer, de Spaansche musketier, die reeds op Graaf PHILIPS VAN NASSAU — 
,,een jonc aencomende Heer, die met een langen spies hem 
dapperlyck tegens den vyandt bewees" — had aangelegd: RAN-. 
DOLFS zeker schot redde voor ditmaal den jeugdigen Nassouwer van den vroegen heldendood, die hem eenige jaren later 
aan de Lippe verbeidde. 

Op datzelfde oogenblik streek een vijandelijk miter — want 
ook de Koningschen hadden uit gelijke voorzorg als hunne 
tegenpartij ddn of twee paarden bij zich — op niet verren 
afstand RANDOLF voorbij, en rende met lossen teugel voort in 
de rigting van Batenborgh. Hij was — niet zonder groot 
gevaar, doch ten zijnen gelukke eerst nu, en allddn door RANDOLF, opgemerkt — wel langs een zijweg, maar toch onder 
't bereik hunner kogels, om de Staatschen heen gereden; met 
welk oogmerk liet zich ligtelijk gissen , om namelijk aan de 


768 DE JAGER VAN DE PARCK. 
Batenborghsche bezetting het bevel tot een uitval, en alzoo de 
to sterk wordende Nederlanders en Engelschen tusschen twee 
vuren to brengen. Eene zoodanige boodschap moest RANDOLP 
natuurlijk tot elken prijs zoeken te verijdelen , en hij zag daar 
kans toe, doordien het dier, dat hij bereed, maar zelden zijne 
weerga vond in snelheid. Het handhaafde zijn roem ook thans: 
binnen een paar minuten zag de Spaansche ruiter, wilde hij 
niet ruggelings getroffen worden , zich genoodzaakt den kop 
van zijn paard om to wenden. Nu vielen de schoten der beide 
kampioenen nagenoeg te gelijk: zonder eenig meerder gevolg 
echter, dan dat RANDOLFS helm een deel van zijn vederbos 
verloor, en dat de ander even naar zijn ligt geschramden hale 
tastte. Te gespannen om 't roer van nieuws to laden, te bezorgd 
ook dat de een den ander voorkomen zou, lieten zij 
met de linkerhand, waarme6 zij de teugels hielden , nu ook 
de karabijnen op den zadelknop rusten, en haalden met de 
regter hunne rapieren voor den dag. De strijd was te heftig 
om langdurig to zijn : RANDOLP ontving een steek door den 
linkerarm , dat geweer en teugels hem ontvielen, zijn bestrijder 
echter zonk ter aarde met doorboorde borst. Wild steigerde 
het ros van den gevallene op, en holde met wijde sprongen 
het vrije veld in : de Batenborghschen bekwamen geene tijding, 
en de zege verbleef aan de onzen. 
Uit een gevoel van mensehlievendheid, waardoor RANDOLP 
zich niet minder dan door zijne ingetogenheid van 't meerendeel 
zijner krijgsgezellen onderscheidde, had hij — ter overreding 
van dezen voorwendende , dat de gekwetste misschien 
belangrijke inlichtingen geven kon — er voor gezorgd , dat 
zijn vijand , spoediger en beter dan anders 't geval zou geweest 
zijn, naar eene der legertenten vervoerd werd en aldanr 
de noodige oppassing erlangde. ZUne eigene wonde , die hij 
aanvankelijk luttel geteld had, bleek aldra , schoon dan ook 
niet gevaarlijk , nogtans beduidend genoeg te zijn, om hem, 
bij de gebrekkige heelkundige hulp dier dagen , een stijven 
arm te doen houden. 
Hij had zijn overwonneling — daar zij met gesloten vizier 
gevochten hadden , en RANDOLP , om zoo voor den ander als 
voor zich den thans maar al to bezetten heelmeester met den 
eersten op to zoeken, aan zijne makkers slechts de plek gewezen 
had waar de gevallene lag — tot dusverre niet van

DE JAGER VAN DE PARCK. 769 
aangezigt gezien, evenmin als deze hem. De gevangene inmiddels 
had naar zijn naam gevraagd, en toen hem die gezegd 
was, eene in 't oog loopende ontsteltenis getoond; waarop eerlang 
, toen zijn toestand hand over hand verergerde, het dringende 
verzoek volgde , om v6(ir zijn dood den wachtmeester 
onder vier oogen to spreken. RANDOM'', die zoowel als de 
overigen dacht, dat het hier alleen krijgszaken gelden zou, 
voldeed gereedelijk aan 't verlangen des stervenden; maar stond 
niet weinig verbaasd, toen deze, zich op zijne legerste6 met 
moeite overeind beurende, geen ander bleek te zijn dan or, 
de gewezen wildstrooper. 
”Ik heb u veel leeds berokkend, RANDOLF ," begon hij met 
zwakke stem : nhet weinige, dat gij mij hebt toegevoegd, heb 
ik met een woeker, waar ik nu zelf van ijze , vergolden. 
Neen , val mij niet in de rede , mijne uren zijn geteld , en de 
conscientie punt mij onverduurbaar, zoolang ik voor 't minst 
niet good gemaakt heb wat ik nog vermag. Weet dan : ik 
haatte u, al waart gij op de jagt mijn kwelduivel, niet half 
zoo veel als uw broeder, omdat ik in 't geheim eene hopelooze 
, maar onstuimige liefde voor de schoone KLAERE had 
opgevat, wier bezit thans aan hem to beurt zou vallen. Toch 
zou ik — want mijne rekening is to zwaar, dan dat ik er, 
door een ander te sparen, nog aan mag toedoen — uit mij 
zelven wel niet tot een moord besloten hebben , ware 't niet 
dat ik op dien ongeluksmorgen , terwijl ik mij bij EGBERTS 
nadering als strooper verborg, den geweerloop van den ouden 
HEYBERT tusschen de struiken door op hem had gerigt gezien. 
Bijkans gelijktijdig kreeg uw broeder zelf hem in 't oog, en 
de blik, waarmee hij zijn belager heeft aangezien , moet wel 
doordringend geweest zijn, want de oude trok den haan of 
met eene bevende hand en haast zonder doel. 1k zag vooruit 
dat hij niet raken kan , en plotseling rees de helsche gedachte, 
die ik naderhand wel duizendmaal verwenscht heb, bij mij 
op, om in ddn en 't zelfde oogenblik als hij los te drukken, 
en alsdan EGBERTS dood, die aan mijn kogel zou to wijten 
zijn, op hem te schuiven. Toen EIITBERT nevens zijn eigen 
schot nog een ander hoorde vallen, brak hij, om weg te komen, 
door takken en twijgen heen , of de Booze hem op de hielen 
zat ; en toen ik dus later van een gevonden knoop hoorde, 
viel 't mij gemakkelijk to radon, door wien die verloren was.

770 DE JAGER VAN DE PARCH. 
Maar daar hij mij in de vroegte bij zijne hoeve gezien had, 
en dat andere schot derhalve, zoodra hij van den eersten schrik 
bedaard was, hem niet z66 onverklaarbaar meer bleef, was 
hij, eer ik hem aanklagen kon, mij al vd6r geweest, en ik 
kon ligt nagaan, dat hij gereeder dan ik zou geloofd worden. 
Dus was vlugten veiligst, en daar ik DONNERSTEIN zeer goed 
ala WOLF VAN FRANKFORT kende, omdat ik hem vroeger eens 
op een van zijne nachtelijke roovertogten ontmoet en de behulpzame 
hand geleend had, weifelde ik niet waarheen. Ik 
was 't, die hem bij de door u verijdelde schaking van KLAERE 
verzelde; maar mijn plan was, om het meisje voor mij zelf 
to behouden, en mij van den laffen Duitachen snoever, des 
noods door mijn goeden degen, of te maken. Toen waren we 
maar met ons beide, en 't zou dus gegaan zijn; maar ala hij 
daarna met de geheele bende, tegen wier overmagt ik hem 
KLAERE niet had kunnen betwisten, een aanval op den Hof 
beraamde, achtte ik het van twee kwaden 't beste, om onder 
den schijn van verspieding vooruit te rijden, en de bedreigden 
in tijds te waarschuwen. Den afloop kent gij zelf, en bij mijne 
verdere lotgevallen hebt ge geen belang: allddn, ik ben na uw 
vertrek nog ddns in de Betuwe geweest, en toen ik diar van 
uwe schielijke verdwijning hoorde, begreep ik maar al te wel, 
dat ze door den wenk, welken ik u dien avond uit boosaardigheid 
gegeven had, moest zijn veroorzaakt; maar no weet 
gij het dan, dat de oude EGBERTS eigenlijke moordenaar niet 
geweest is, en dat ge alzoo dairom van KLAERE niet gescheiden 
hoeft te blijven. Op de waarheid van wat ik u nd verhaald 
heb kunt ge gerust staat maken; want, geloof mij, de 
dood is voor een zondaar als ik ben veel te vreeselijk, om 
onder zijne aanraking te liegen." 
't Zal zeker naauwelijks noodig zijn onzen lezers te herinneren, 
dat, gelijk deze woorden door den uitgeputten lijder 
niet alien in ddn adem d6Or gesproken werden, zij ook evenmin 
door RANDOLF - hoewel hij zich hierin op de begeerte 
des anderen zooveel mogelijk bedwong — gehddl zonder eenigen 
vragenden of verwonderden uitroep werden aangehoord; doch 
om onduidelijkheid en langwijligheid voor te komen, hebben 
we gemeend de vermelding dier tusschenpoozen en tusschenvoegingen, 
als tot de gesehiedenis zelve niet afdoende, zonder 
bezwaar achterwege te kunnen laten. Toen OT met zijn verheal 
ten einde was, viel hij van vermoeijenis op zijne peluw 
terug, en RANDOLF stond eene wijle zwijgende v66r hem, van 
al 't gehoorde verbijsterd. Daar rigtte zich de gewonde nog 
ddnmaal met inspanning van al zijne krachten op• »RA.NoomP1" 
riep hij, »Gods gerigt is no reeds over mij, en heeft mij door 
uwe hand doen vallen; zult ge hiernamaals dat gerigt door uwe 
getuigenis verzwaren, of kunt ge mij mijne euveldaad vergeven?" 
RANDOLF zag hem aan, en het bleeke, door doodsangst en 
wroeging vertrokken gelaat delgde den laatsten wortel der oude 
veete uit zijne borst. Ook herdacht hij, wat verzoenlijkheid 
zijn broeder zelf betoond had in zijn uiterste. »Zoo waarlijk 
moge God mijne eigen ziele genadig zijn," sprak hij op be

DE JAGER VAN DE PARC/C. 771 
wogen en plegtigen toon, ,,als ik u van ganscher harte vergeve 
al wat gij mij of de mijnen ooit misdeedt. Ja, stond 
bet in mijn vermogen, arme man, volgaarne schonk ik u de 
gezondheid en 't leven terug, die ik u, al was 't ook niet uit 
wreak, benomen heb I" 
nIleb dank I" murmelde de lijder zacht, en zonk op nieuw 
achterover: ditmaal om niet weer op te rijzen , want na weinige 
seconden ademde hij niet meer. Ernstig en peinzende 
verliet RANDOLF de tent. 
Na verloop van eenige dagen begeerde en verkreeg hij zijn 
ontslag. De verstijfde arm maakte hem werkelijk min geschikt 
voor de krijgsdienst ; maar wij zouden niet durven beweren 
, dat 's wachtmeesters afkeer van een ongeregeld leven 
het vritgen — en 's veldheers afkeer van een geregeld het 
Oven van dat ontslag niet eenigzins gemakkelijker zou gemaakt 
hebben. En mogelijk zelfs, dat op 't besluit van den 
eerstgenoemde OTS berigten mede wel eenigen , ware 't ook 
voor hemzelven verborgen invloed uitoefenden. 
VIII. 
Sinds RANDOLPS heengaan was er in den ouden HUYBERT 
lust noch tier meer. Zijn kweekeling en ddnige vriend was 
weg; hij zag zijne dochter in stilte treuren; eene voorgenomen, 
schoon dan al niet voltrokken bloedschuld, waarin hij tevens 
de grondoorzaak van al zijn overig verdriet moest erkennen, 
drukte zwaar op zijn geweten. Zoo deed de vergeldende hand 
des Goddelijken Regters zich ook aan hdm gevoelen; en 't zij 
tot zijne eere gezegd , dat hij er niet tegen opstond , maar er 
zich onder verootmoedigde. Zijne neteligheid week, en maakte 
voor zachtzinnigheid plaats; doch hij sprak zelden meer, en 
kwijnde langzamerhand weg. Op zijn sterfbed ontlastte hij 
zijn overkropt gemoed voor zijn kind; en, hoe jammerlijk hear 
levensgeluk ook door zijn wanbedrijf verstoord ware, uit het 
innigst barer ziele en met de teederste kinderlijke liefde bad 
zij met en voor haren vader tot den Vader driarboven, die 
zich op dat gebed ook aan ddzen boetvaardigen zondaar openbaarde 
als den God aller vertroostingen. 
Reeds was er meer dan een jaar na den dood des ouden 
mans verloopen, en KLAERE, op hare bede tot kamermeisje 
harer Edelvrouwe aangenomen, had de haar niet meer voegende, 
vereenzelvigde mooning met een klein vertrekje op 't 
kasteel verwisseld, — toen zij zich eens op een Zondagavond op 
diezelfde vaak door haar bezochte plek aan 't einde der Parcksche 
laan beyond, waar zij RANDOLP voor de laatste maal gezien 
had. Tegen een eikenboom geleund, stond zij daar, als 
gewoonlijk, te mijmeren over 't lief en Iced hares levens. 
Eenig geruisch wekte haar, en zij zag een man naderen, voor 
wiens soldatenkleedij en houding zij eerst ietwat vrees opvatte, 
maar die haar to gelijk zee bekend voorkwam, dat zij haar 
voornemen om naar huis te keeren al uit en uit bleef stellen,

/72 DE JAGER WAN DE PARCK. 
tot hij eindelijk vlak van' haar stond, en beide met een kreet 
van verrassing en vreugde elkander in de armen vielen. »RANDour 
I" ,KLAERE I" de plotselinge ontmoeting deed alle terughouding 
vergeten , en wischte alle verwijdering uit. Trouwens, 
tot deze was door HUYBERTS dood ook de laatste aanleiding 
weggenomen, en van nu aan stond aan de vereeniging van 't 
hardbeproefde paar geen enkele hinderpaal meer in den weg. 
BU zijn vertrek uit het leger was RANDOLF nogtans hiervan 
onkundig geweest, en had hij zich enkel voorgesteld, OM KLAERE, 
naar wie zijn hart hem als met geweld heentrok , nog edns 
weder te zien , en alsdan daar zijn wedrzin om IWYBERT 
ale vader te erkennen en met hem zaim te wonen, door OTS 
schuldbelijdenis niet zoo gehddl werd opgeheven ale deze bij 
meerdere stompheid van gevoel zich inbeeldde — de voorspraak 
van zijn voormaligen Heer in te roepen , mu elders in de eene 
of andere dienstbetrekking geplaatst te worden. Of hij, eens 
op de Parck aangeland, aan KLAERE'S minnig gelaat duurzamen 
warstand geboden , en de kracht gevonden zou hebben om haar 
op nieuw te verlaten , laat zich moeijelijk vooruit beoordeelen, 
daar de verzoeking hem reeds op de veerpont te Nijmegen, 
waar bij van den schipper HUYBERTS overlijden vernam, was 
kwijtgescholden. Hoe dit zij, thins dacht hij er gewis niet 
weer aan om KLAERE vaarwel te zeggen , al moesten zij 't welligt 
gezamenlijk de Parck doen. 
Doch ook hiervoor bestond geene zwarigheid; trouwens, wanneer 
na gestadigen rampspoed de kens zich ten langen leste 
keert, doet zij 't zelden ten halve. RANDOLFS kwetsuur maakte 
hem het schieten wel wat onhandzamer, maar niet ondoenlijk; 
en wanneer hij zich aan de manier, waarop hij thans het 
geweer moest hanteren , eene pool zou gewend hebben, zou 
hij een niet veel minder uitnemend jager wezen dan te voren. 
Heer CAREL VAN LIJNDEN had zich stipt aan zijne toezegging 
gehouden , en RIJCIC had den post van RANDOLF als 't ware 
slechts bij den dag waargenomen ; daarbij was 't voor den 
Ambt- en Edelman juist geene zoo groote zaak , om den oppassenden 
jongman ergens enders met eene boschwachterplaats 
schadeloos te stellen. Ook omtrent het oude jagershuisje was 
tot nog toe geen andere beschikking gemaakt, dan dat er, 
om 't niet geheel ledg te laten staan, een paar bedienden van 
't slot in vernachtten ; en zoo kon het due door RANDOLF aanstonds 
weer worden betrokken. 
Hij betrok het na luttel weken ook werkelijk met zijne 
KLAERE, en werd weder ale van ouds de Tager van de Parck. 
Eerlang schonk zijne huisvrouw hem een zoon, en in 't vervolg 
nog eene dochter: de eerste voerde den bij beide echte- 
Hagen in heilig aandenken gehouden familienaam EGBERT. 
Heteren, 10 Sept. 1859.