VERSLAGEN
EN
MEDEDEELINGEN
DER
KONINKLIJKE
VLAAMSCHE ACADEMIE
VOOR
TA:\L- EN LETTERKUNDE.
IS9S.
Mei, Juni.
GENT
A. SIP FER
Drukker ,Ier /(ol/fllk/ijkt' Vlallmsc!u •. Academie



VERSLAGEN
MEDEDEELINGEN
DER
KONINKLIJKE
VLAAMSCHE ACADEMIE
VOOR
TAAL- EN LETTERKUNDE.
1898.
Januari, Februari, Maart en April
GENT
A. SIP FER
Drukker ,Ier /(ol/fllk/ijkt' Vlallmsc!u •. Academie
. tjI
EN

VERSLAGEN EN MEDEDEELINGEN
DER
KONINKLUKE VLAAMSCHE ACADEIVIIE
VOOR
TAAL- EN LETTERKUNDE.

MEDEDEELINGEN
DER
KONINKLIJKE
VLAAMSCHE ACADEMIE
VOOR
TAAL- EN LETTERKUNDE.
1S9S.
I IP E BE
der Koninkluke Vlaamsche Academie
1898
VERSLAGEN
EN
DER
ACADEMIE
VOOR
LETTERKUNDE .
• 898.
GENT
A. SIPPER
Drukker der IConz"ttklijke Viaamsche Academie

Zitting van 17 Januari 1898.
Aanvvezig de heeren Alberdingk Thijm, bestuurder,
van Even, onderbestuurder, de Potter, bestendige
secretaris ;
de heeren Claeys, Gailliard, Gezelle, Hiel, Willems,
Daems, Obrie, Coopman, de Vos, Broeckaert,
Sermon, Coremans, Bols, de Flou, Claes, Arnold,
werkende leden ;
de heeren jhr. de Gheldere, Janssens, Segers en
de Vreese, briefwisselende leden ;
de heeren jhr. de Pauvv, Genard, Hansen en
baron de Maere verontschuldigen schriftelijk hunne
afwezigheid.
De zitting open verklarende, staat de heer
Bestuurder recht en drukt zich volgender wijze uit :
Heeren, geachte Medeleden der Academie,
Bij de vvisseling des jaars en vooral bij het
aanveerden des ambts, hetwelk mij door u is opgedragen,
heb ik de eer u. hartelijk welkom te heeren
in deze zitting. Betrouwende op de ongemeene
vlijt, voorzichtigheid en wijsheid door mijnen verdienstelijken
voorganger te dezer plaatse, baron
de Maere, en door u alien steeds getoond, zal
mijne taak niet moeielijk zijn in uw midden, waar
altoos de meest weldoende eensgezindheid tusschen
bestuur en de leden der Academie heeft geheerscht.
leest het verslag over de
hetwelk wordt goedgekeurd.
BOEKEN.
de Regeering :
Belgique, nrs 23 en 24
srsten2atiques, 1896.
nationale, I4e deel, 2e aflev.
maatschappij van Geschied- en
Gent, 5 e jaar, nrs 5 en 6.
Wallonia, nr 12.
I.
Bruxelles, jaar, nrs 1, 2, ?Academie royale des Sciences,.
et des Beaux-Arts de Belgique, 1897, nri I.
de l' Academie, Musee beige.
de philologie classique, nr 4.
bibliographique pedagogique -
Musee beige, 8, ro.
Hagelander, 1896-1897.
d'Histoire, 17e deel, nr 4.
beer S. DAEMS :
Uit het leven der pauselijke-
Touaven.
beer D. CLAES :
of de Minderbroedersklokken
St.-7 ruiden.
-6-
het bestuur en de leden der Academie heeft geheerscht.
(Toejuiching.)
De Bestendige Secretaris leest het verslag over de
voorgaande zitting, hetwelk \\'ordt goedgekeurd.
AANGEBODEN BOEKEN.
Door de Regeering :
Bibliographie de Belgique, 1897, nrs 23 en 24
en Tables systématiques, Biographie nationale, 14e deel, 2 e aflev.
Bulletijn der maatschappij van Geschied- en
Oudheidkunde te Gent, se jaar, nrs S en 6.
lVallonia, 1897, n r De Taalstrijd hier en elders, 1897-1898, nr I.
Revue de Bruxelles, 8e jaar, nrs I, 3.
Bulletin de I'Académie rCljl'ale des Sciences,
des Lettres et des Beaux-Arls de Belgique, 1897, nrII.
Annuaire de I'Académie, 1898.
Le Musée beige.
Revue de philologie classique, nr 4.
Bulletin bibliographique et pédagogique du
Musée beige, nrs 8, 9, 10.
De Hagelander, Commission royale d'Histoire, 17e nr Door den heer S. DAEMS :
Voor twee vaders. Uit het leven der pauselijke'
{ouaven.
Door den heer D. CLAES :
Broeder Jan, of de Minderbroedersklokken
te St.-1 ruiden.
— 7 —
Door den beer BROECKAERT
De Raeds-Pensionarissen der stad Dendermonde.
Door den heer PRA_YON :
L'egalite des langues. Lettre ouverte a M.
Tournay-Detillieux, sdnateur, par LUCIUS VINDEX.
Door den heer JOHAN WINKLER :
Herinneringen uit den tijd der liffstraffelijke
rechtspleging.
Door den beer J.-H. GALLEE :
Handivoordenboek van Nederlandsche Synoniemen,
door J.-V. HENDRIKS. Vierde uitgave.
Met eene voorrede van Dr. J.-H. GALLEE.
Van de Societd d'Enzulation, te Brugge, de
4e aflevering, 1897, barer Annales.
Van de Maatschappij der Nederlandsche Taalen
Letterkunde, te Leiden :
Handelingen en Mededeelingen, 1896-18)7.
Levensberichten der afgestorven Medeleden,
1897.
Door het Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen
:
Zelandia illustrata, 2e vervolg.
Geschiedkundige beschrijving van Tholen en
omstreken, door A. HOLLESTELLE.
Van den heer Th. Sevens :
De kerk van 0. L. Vrouw te Kortrijk.
Door den beer Leopold internationaal Privaatrecht in het Burgerlijk Wetboek voor
beer A. Siffer :
Belfort, nr
de Uitgevers van Student, I8e jaar,
e aflevering.
Door de opstellers van jaar, nr 9e jaar, nr I.
Briefwisseling.
afschrift van het koninklijk
besluit, gedagteekend 2 December 1897, waarbij
bestuurder,
en die onderbestuurder,
voor het jaar 1898, worden goedgekeurd.
Commission.
bestendige Commissie voor Middelnederlandsche
letterkunde deelt heer Gailliard
deze besloten :
de Pauvv to belasten met de uitgave van
rol uit de XI Ve eeuw, betrekkelijk
een geding tusschen leperen en Poperinge.
Gailliard en de Vreese,
-8-
heer Leopold de Vos
Het internationaal Privaatrecht in /zet ontwerp
van Burgerlijk Wetboek voor België.
Van den heer A. Siffer :
Het Belfort, 1898, I.
Door de Uitgevers van De Student, 18e jaar,
Ie aflevering.
Biekorf, 8e jaar, nr 24,
ge jaar, nr I.
Ontvangen een afschrift van het gedagteekend 2 waarbij
de kiezing des heeren Alberdingk Thijm tot bestuurder,
en die des heeren van Even, tot onderbestuurder,
jaar 1898, worden goedgekeurd.
Commissiën.
Namens de bestendige Commissie voor Middelnederlandsche
letterkunde deelt de heer Gailliard
mede, dat door deze besloten is :
Jhr. de Pauw te belasten met de uitgave van
eene perkamenten rol uit de XIVe eeuw, betrekkelijk
tot een geding tusschen Ieperen en Poperinge.
Aan de heeren de Flou, Gaillîard en de Vreese,
— 9 —
met de medewerking van Dr. Stoett, de zorg op to
dragen eene critische en vergelijkende tekstuitgave
het licht te geven.
De Commissie verzoekt de Academie over beide
bij dringendheid, uitspraak te doen.
De vergadering, geraadpleegd, keurt deze voorstellen
goed.
den Bestendigen Secretaris worden de
handschriften ter tafel gelegd, ingezonden voor de
dezes jaars
PRIJSVRAAG.
l'aalkundige over het middelnederlandsch
proTa (Oost- en West-Vlaanderen), gelijk
voorkomt in ambtelijke bescheiden en andere
Beene letterkundige strekking vertoonen.
Eene met kenspreuk : Wie warren
one voorvaderen?
PRIJSVRAAG.
Geschiedenis der Zuideli lice Nederlanden, van XVIe eeuw
E6ne verhandeling, kenspreuk : ZESD E PRIJSVRAAG.
VerTameling en oude en
kinderspelen in Vlaamsch
-9-
medewerking de zorg op te
e€ne critische en vergelijkende tekstuitgave
van Sidrac in het licht te geven.
Commissie verzoekt de Academie over beide
voorstellen, bij dringendheid, uitspraak te doen.
vergadering. voorstellen
goed.
Door .Bestendigen Secretaris \vorden de
ter de
letterkundige wedstrijden dezes jaars
TWEEDE PRIJSVRAAG.
Taalkundige studie over het middelnederlandsch
prol a (Oost- en West- Vlaanderen), gelijk
.het voorkomt in ambtelijke bescheiden en andere
opstellen, die geene letterkundige strekking vertoonen.
Eéne verhandeling, met kenspreuk: wa1"en
onl e voorvaderen?
DERDE PRIJSVRAAG.
Geschiedenîs der Nederlandsche taalkunde in
de ZuidelUke Nederlanden, van de XVIe eeuw
tot 1886.
Eéne verhandeling, met kenspreuk Ecce
iterum.
ZESDE PRIJSVRAAG.
Verl ameling en beschrijving van de ouáe en
hedendaagsche kinderspelen in Vlaamsch België'.
- TO -
Drie verhandelingen.
I°, met kenspreuk : Kinderen, speelt,
2°, met kenteeken J. A. K.
3°, met kenspreuk Uit die kennisse komt
die minne.
ZEVENDE PRIJSVRAAG.
De opvoedkunde, het vaderlandsch en het
nzaatschappelijk belang eischen, dat het kind onderweTen
worde door middel zijner moedertaal.
Drie antwoorden :
I°, met kenspreuk : Quid leges sine moribus.
2°, met kenspreuk Eene ongekende Taalc
aanleerend bij middel van eene niet goed gekende
taal strijdt rechtstreeks met de geTonde rede.
3°, met kenspreuk : De taal is de Tiel der
natie.
13uiteng;ew•ane prij5k.arrip.
Idioticon van het Antwerpsch dialect.
Eerie verzameling, met kenspreuk : De yolkstaal
is eene onuitputtelijke mijn.
Bibliographische aanteekening.
In naam des Schrijvers heb ik de eer aan de
Academie een exemplaar aan to bieden van een
bundel gedichten voor de jeugd, getiteld Kinderlust.
Deze bundel, het werk van ons talentvol medelid,
dell peer Th. Coopman, had de eer in het
-- -
1897 met eenen « J. de Keyn-prijs bekroond
worden. En deze eer was ten voile verdiend.
een vak de kinderpoezij
Beperkt alle letterkunde is het getal der
die zulke gedichten juisten toon
treffen, het kind, het jonge
hebben voorgesteld zooals het werkelijk met
naieve en frissche denkbeeiden en gevoelens.
1k mij aan geene overdrijving schuldig te
beweer de Nederlandsche
geene volmaaktere gedichten de nu aan de Academie
dat Coopman's worden naast de Van meesterwerk voor de meer
jeugd.
bundel, sierlijk gedrukt door A. Siffer,
onzer Academie, is opgeluisterd met penteekeningen
van 's dichters zoon, die, alhoewel
van jongen kunstenaar, den geest
kindergedichten treffend schilderen.
WILLEMS.
Dagorde.
gekozen
leden der Commissie van Rekendienst,
loopende jaar : de heeren Claeys, jhr. de
Pauw en Obrie.
-- J 1 -
jaar 1897 met eenen « J. de Keyn-pri j s» bekroond
te worden. En deze eer was ten volle verdiend.
Eenieder weet hoe lastig een vak de kinderpoezij
is. Beperkt in alle letterkunde is het getal der
dichters, die in zulke gedichten den juisten toon
hebben weten te treffen, en het kind, het jonge
kind, hebben voorgesteld zooals het werkelijk is, met
zijne naïeve en frissche denkbeelden en gevoelens.
Ik meen mij aan geene overdrijving schuldig te
maken, wanneer ik beweer dat de N ederlandsche
Letteren geene volmaaktere gedichten voor de eerste
jeugd bezitten dan die, welke ik nu aan de Academie
aanbied, en dat Coopman's Kinderlust waardig is
geplaatst te worden naast de Zonnestralen van
Droogenbroeek, dat meesterwerk voor de meer
gevorderde jeugd.
De bundel, sierlijk gedrukt door A. Siffer,
drukker onzer Academie, is opgeluisterd met penteekeningen
van 's dichters zoon, die, alhoewel
eerstelingen van den jongen kunstenaar, den geest
dezer kindergedichten treffend schilderen.
P. Worden gekozen :
Tot leden der Commissie van Rekendienst,
voor het loopende jaar: de heeren Claeys, jhr. de
Pauwen Obrie.
•••••n••• I 2 ---
Tot leden van de keurraden voor de wedstrijden :
Tweede vraag : de heeren de Flou, Gezelle en
de Vreese ;
Derde vraag : de heeren Coopman, Arnold en
Claes ;
Zesde vraag : de heeren Coopman, Bols en
Broeckaert ;
Zevende vraag : de heeren Coopman, Claes en
Sermon ;
Buitengewone prijskamp : de heeren Coopman,
Coremans en Sermon.
De heer bestuurder verleent het woord aan
den beer De Vreese, die, naar aanleiding van den
omzendbrief vanwege de Commissie tot onderToek
van het Woordenboelc der Nederlandsche Taal,
aan de leden gezonden, eenige inlichtingen geeft
over den toestand van het apparaat van het Woordenboek,
en uiteenzet hoe het de Redactie meestal
stoffelijk onmogelijk is recht te doen aan de klachten,
die in Zuid-Nederland zoo vaak vernomen worden.
Hij richt ten slotte een warmen oproep tot de
leden, om de Redactie in haar moeilijk werk te
steunen, door op de door de Commissie voorgestelde
wijze hunne medewerking te verleenen.
De zitting eindigt te 4 uur.
- I3 -
Zitting van i6 Februari 1898.
Aanwezig de heeren van Even, onderbestuurder,
Potter, bestendige secretaris;
heeren jhr. de Pauw, Gailliard,
Daems, Obrie, Coopman, de Vos,
Bols, de Flou, baron de Maere,
Claes en Arnold, werkende leden ;
heeren Janssens en Segers, briefwisselende
beer laat weten dat hij ter
niet kan aanwezig zijn, moetende de vergadering
van eenen keurraad, te Brussel, biiwonen.
beer Genard laat schriftelijk dat hij
is aanwezig te zijn.
worth het uit Loven medegedeelde
beer Willems, werkend lid,
en in bedenkelijken toestand verkeert.
Na vorige
de bestendige secretaris de lijst neder der
de Regeering :
contre l'Alcoolisme par le
H. Boens.
biographiques Saint Fredegand.
de l' Academie royale des Sciences,
Lettres et des Beaux-Arts de Belgique, 1 2 . - 1 898, nr 1.
- 13-
16 Februari 18g8.
heeren onderbestuurder.
de Potter, bestendige secretaris;
de heeren Claeys, jhr. de Pauw, Gailliard,
Gezelle, Hiel, Daems, Obrie, Coopman, de Vos,
Broeckaert, Sermon, Bols, de Flou, baron de Maere,
Cia es en Arnold, werkende leden;
de heeren Janssens en Segers, briefwisselen de
leden.
De heer Alberdingk Thijm laat weten dat hij ter
zitting niet kan aanwezig zijn, moetende de vergadering
van eenen keurraad, te Brussel, bijwonen.
De heer Génard laat schriftelijk weten dat hij
verhinderd is ter zitting aanwezig te zijn.
Met spijt wordt het uit Loven medegedeelde
bericht ontvangen dat de heer \Villems, werkend lid,
ziek is en in bedenkelijken toestand verkeert.
N a goedkeuring van het verslag over de vorige
zitting legt de bestendige secretaris de lijst neder der
AANGEBODEN BOEKEN.
Door de Regeering;
Manuel populaire contre l'Alcoolisme par Ie
Dr. H. Boëns.
Notices biographiques sur Saint Frédégand.
Bulletin de l'Académie royale des Sciences.
des Lettres et des Beaux-Arts de Befgique, 1897,
nr 12. - 1898, nr I.
— 14
Revue sociale catholique, 1897, nrs I, 2, 3.
Bulletijn der maatschappij van Geschiedenis
en Oudheidkunde to Gent, 1897, nr 7.
Bulletin de l' Agriculture, 1897, nr 6.
Door den heer J. MUYLDERMANS :
Verhandeling over het patriotismus door
7. Lublink. — Lofrede op 7. Lublink door Westerbaen.
Met aanteekeningen heruitgegeven door
J. MUYLDERMANS.
Door den beer GENARD :
Viff gedichten, (1854-1873.)
Door den beer GEZELLE :
Reynaert den Vos ofte het Oordeel der Dieren,
(uitgave van 't einde der XVII le eeuw.)
Door den heer V. DE BELIE :
Stemmen des gemoeds in lijden en verblijden.
Door het Verein fur niederdeutsche Sprachforschung
:
Jahrgang 1896.
Door den beer J. -H. GALLEE
Middeleeuwsche kloosterreg-els.
Oudsaksische Genesis Vs. 288.
Openingsrede der vergadering van het Prov.
Utrechtsch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen.
Mittelniederdeutsches ArTeneibuch.
Segensprfiche.
/ 5
Door de Academie royale d'Archeologie :
Annales, 5e deel, I e aflev.
Bulletin, 1898, nT 1.
Door den beer Fr. van Veerdeghem :
Willem van Afflighem's Sint-Lutgart. Brussel,
1897.
Door den beer EDM. DE GEEST :
Ken u zelf! Nederlandsche dicht- en fabelenkrans.
Brussel. 1897.
Door de Uitgevers van Belfort en Biekorf,
de laatstverschenen afleveringen dezer tijdschriften.
Briefwisseling.
Mededeeling wordt gedaan van eenen brief des
heeren Dr. B. Stallaert, die namens de familie van
wijlen den heer K. Stallaert, lid der Academie,
de voortzetting vraagt van het Glossariu;n van verouderde
rechtstern2en.
Uit de verklaringen der heeren de Flou en
Gailliard blijkt, dat met de aanteekeningen, door
K. Stallaert nagelaten, weinig of niets to doen is;
een geheel nieuw werk moet geleverd worden, wat
veel onderzoek en tijd zal verger.
Op voorstel des heeren de Pauw wordt de brief
van Dr. B. Stallaert verzonden naar de Commissie
- 16
voor MMididddeelnlnedederelralnandsdcshceh e letteren, die in de eerstvolgende
maand vergaderen zal.
De beer Coopman brengt verslag uit namens
de Commissie van Nieuwere Taal- en Letterkunde.
Aangaande de hersamenstelling der twee nieuwe
Commission stelt de afdeeling voor Nieuwere Taalen
Letterkunde voor, dat de Academie zich houde
aan hare in September 1897 genomen beslissing
tot verdediging van de belangen der Commissi6n.
Zij verzoekt dat het Bestuur der Academie
de uitgave van den catalogus der aan de Academie
behoorende boeken zooveel mogelijk bespoedige en
de boekerij voor de Leden toegankelijk stelle.
Ook dat de uitgave van het werk : Onkruid
onder de Tarn'e, bespoedigd worde.
De beer Coopman leest daarna het verslag
over de ill 1897 verschenen afleveringen van het
Woordenboek der Nederlandsche taal, bestemd
voor den beer Minister van Binnenlandsche Zaken
en Openbaar Onderwijs.
De beer Broeckaert biedt, namens de Commissie
van Geschiedenis, Bio- en Bibliographic,
verslag over hare laatstgehouden zitting.
17
De Commissie vraagt, ingevolge het 3e artikel
barer wetten, de toelating om de eerste aflevering
van het Biographisch Woordenboek der Zuidnederlandsche
Schrijvers in druk to geven.
De kopij dezer aflevering, bevattende de levensschets
der Schrijvers, vvier naam begint met de.
letter A, is nagenoeg drukvaardig, zoodat er niet
langer met de uitgave dient gewacht te worden.
Door de Commissie is besloten nadien een
exemplaar der gemelde aflevering te zenden aan
den beer Minister van Binnenlandsche Zaken en
Openbaar Onderwijs, orn dezen hoogen ambtenaar,
bij de aanvraag van een buitengewoon hulpgeld
ter bestrijding der kosten, het bewijs te leveren
dat bedoeld werk hoegenaamd niet te beschouwen
is als eene doublure of als eene vertaling van de
Biographie rationale, met de milde ondersteuning
van het Staatsbestuur uitgegeven door de Academie
royale des Sciences, des Lettres et des Beaux-
Arts de Belgique.
De Commissie noodigt andermaal de heeren
Academieleden, die niet tot de Commissie van
Geschiedenis, Bio- en Bibliographic behooren,
vriendelijk uit tot medewerking aan de ontworpen
uitgave, welker nuttigheid door de Academie reeds
erkend is.
Na eene korte bespreking over het vraagstuk
words beslist, dit aan de dagorde te brengen van
de volgende zitting.
--- 18 —
Bibliographische aanteekening.
Ik heb de eer, de Academie een afdruksel
aan te bieden van Historisch verslag over Joannes
Petrus Minckelers, haar toegezonden door den,
schrijver JOZEF DE RAS, Stadsarchivaris van Maastricht.
Dit werkje is weinig uitgebreid, als niet meer dan
15 bladzijden bevattende, maar 't mag gezegd worden
bijzonder zaakrijk te zijn. Het maakt ons bekend met
een hoogstverdienstelijk man, die in de voorgaande
eeuw tot de geleerdste leeraren der Lovensche Hoogeschool
gerekend en door de mannen van wetenschap,
ook buiten Nederland, ten zeerste gewaardeerd werd.
Natuurwetenschap was zijn vak. Toen in het
jaar 1783 te Parijs de eerste proef gel ► omen was
met de opstijging van eenen luchtbal, vverd onze
geleerde, met Thysbaert, van Boekhoute, aanzocht
ons naar een goedkoop en licht gas te zoeken,
waardoor de luchtballen gemakkelijk konden naar
de hoogte stijgen. Reeds bet jaar nadien waren
beide geleerden met hunne proef klaar en de
toepassing er van, met luchtballen, te Heverlee,
te Loven en te Antwerpen, gelukte volkomen.
Van meerder gewicht was de ontdekking van
Minckelers nopens de ontvlambaarheid van het
kolengas, hetwelk reeds in 1785 (versta wel : in
i785) in de leeszaal van den professor te Loven
tot verlichting vverd aangewend. Om der vvaarheid
wille dient gezegd, dat het hydrogeen reeds in den
w I n -
aanvang der XVIIIe eeuw in Engeland was opgemerkt,
maar eerst in 1774 of 1775 bestudeerd
en van andere gassoorten onderscheiden.
Men nzme in aanmerking dat eerst in 1799,
dus veertien jaren na de vinding van Minckelers,
te Parijs door den scheikundige Lebon kolengas
werd gebezigd, en niet voor 18o4 in Engeland,
door de zoogeheeten « uitvinders » Murdoch en
Windsor. De thermolamp van Lebon geraakte
evenwel gauw in onbruik, en vergeten.
Wel is waar verkreeg Minckelers vinding aanvankelijk
geene algemeene toepassing, maar dit doet
weinig ter zake : professor Morren, Dr. Knapp, Dr.
J.-D. Boeke, Paul Guerin en andere geleerden van
naam en gezag op wetenschappelijk gebied, erkennen
den Maastrichtenaar als den wezenlijken uitvinder
van het lichtgas, uit steenkolen verkregen.
Het komt ons voor dat de heer de Ras den
dank van alien Nederlander verdient om nogmaals,
en ten duidelijkste, de aandacht onzer tijdgenooten
gevestigd te hebben op eenen maar te lang vergeten
landzaat. De vreemdeling, die over onze Zuidergrens
inzonderheid, heeft meer dan eons gepoogd,
zonder het minste recht, tegen alle waarheid in,
gevvichtige uitvindingen, door Nederlanders gedaan,
aan zijne natie toe te schrijven, en beroemde landgenooten
tot Franschmannen om te scheppen. De
geschiedenis, die onverbiddelijk het ware van het
valsche scheidt, zal die kleiiigeestigheid wel voorgoed
beletten wortel te schieten.
- 20 --
Hiertoe echter, zou, naar onze bescheiden
meening, de stad Maastricht vooral dienen mee
te werken. Haar plicht is, door eene openbare veree
ring de groote verdiensten van Minckelers in het
voile licht te doen schitteren, den geleerden Lovenschen
hoogleeraar eene duurzame hulde te bewijzen.
Zijne ontdekking deed niet alleenlijk de scheikundige
wetenschap vooruitgaan, maar zij bracht in het
verlichtingstelsel van geheel de beschaafde vvereld)
eene ontzaglijke omwenteling te weeg.
FR. DE POTTER.
Dagorde.
De vergadering keurt het ontwerp van begrooting
goed, door de Commissie van Rekendienst voorgelegd.
De hersamenstelling der twee nieuwe bestendige-
Commissien, volgens de opmerkingen door den beer -
Minister van Binnenlandsche Zaken en Openbaar
Onderwijs, wordt verdaagd. Het Bestuur zal, samen
met de voorzitters der Commission en met de
heeren Coremans en Janssens, den beer Minister
over de zaak gaan spreken.
De beer Broeckaert leest een opstel, getiteld :
Nog iets over one oude liedjeszangers, hetwelk, opvoorstel
van den Neer onderbestuurder, in de Ver
slagen en Mededeelingen zal opgenomen worden.
Te vier ure wordt de zitting geheven.
- 21 -
Lezing.
NOG IETS OVER ONZE OUDE LIEDJESZANGERS,
door JAN BROECKAERT.
In het « voorhangsel » van den Boerenkrijg,
,door CONSCIENCE, alsmede in het derde hoofdstuk
van het volksverhaal Jan de Lichte en Tijne
bende, door onzen schoonbroeder ERN. TERNEST,
komt eene getrouvve schets voor van den Vlaamschen
liedjeszanger, zooals wij hem alien hebben
gekend, met de onmisbare viool en eerie toegerolde,
ruw geschilderde afbeelding van de « laatste
moord , van het eerie dorp naar het ander reizende
om er, na het eindigen van den goddelijken
dienst, of ten dage der wekelijksche markt, zijne
liederen ten gehoore te brengen en voor eenen
spotprijs, gewoonlijk eenen halven kluit, aan den
man te helpen.
Ook in het uitgebreide historisch gewrocht
over het oude Gent, van onzen onvermoeibaren
secretaris, zijn enkele bladzijden gewijd aan den
man, die gedurende ongeveer veertig jaren de geliefkoosde
zanger was van de Vrijdagmarkt (1).
(1) Namelijk PIETER EGGERICKX, te Gent in 1797 geboren en
aldaar in 1868 overleden. "Lie ook over dezen liedjeszanger FL.
VAN DUYSE, Het eensteminik Fransch en Nederlandsch wereld..
4 k lied, bl. 410 en vlg.
- 2 2 -
Zijnerzijds vergastte een andere onzer vrucht--
baarste schrijvers, de heer POL. DE MONT, ons
in het folkloristische tijdschrift Volkskunde op eene
belangrijke studie over onze Vlaamsche « componisten
ofte liedjeszangers », vvelke door FL. VAN
DUYSE, in zijne bekroonde verhandeling over Het
eenstemmig Fransch en Nederlandsch wereldlijk
lied in de Belgische geniesten, vooral met het oog ,
op de zangwijzen, werd benuttigd.
Met Dr SNELLAERT, den uitgever der Oude
Vlaemsche liederen, overtuigd dat de liedjes onzer
oude marktzangers zoo zeer niet te misprijzen zijn,
ja, dat onder vele der bewaard geblevene de stof
ligt besloten tot de kennis van den openbaren
geest, van de zeden en gewoonten des yolks,
ondernamen wij, voor een paar jaren, op onze
beurt, eenige opzoekingen over het oude straatlied,
welke wij de eer hadden der Koninklijke Vlaamsche
Academie mede te deelen.
Nieuvve opzoekingen, ons ten deele vergemakkelijkt
door de vriendelijke hulp van onze
geachte collega's, de eerwaarde heeren Bols en
Muyldermans, stellen ons heden in staat over -
eenige onzer oude liedjeszangers nadere bijzonderheden
te doen kennen, welke wij hopen dat ze
der aandacht evenzeer niet zullen onwaardig zijn.
Zij betreffen eerst en vooral den beroemdsten
onzer componisten, of rolzangers, met name JOZEF
SADONES, van wien Dr SNELLAERT terecht schreef
dat de 'icicle voor taal en kunst tot zijne nakome-
23 -
lingen is overgegaan. Niet min dan een honderdtal
liedjes, door dien rondreizenden marktzanger opgesteld,
kwamen ons onlangs van •rechts en links
onder het oog en versterken ons in de overtuiging
dat de man, bij eene betere letterkundige opleiding,
een niet onverdienstelijk volksdichter zou geworden
zijn Men verlieze echter niet uit het oog dat de
taalstudie hier te lande in zijnen tijd deerlijk was
veronachtzaamd, zoodat er in de geschiedenis der
Zuidnederlandsche letterkunde weinig dichters van
wezenlijk talent in de tweede helft der XVIIIe
eeuw zijn op te noemen.
JOZEF SADONES, van vvien men gezegd heeft
dat hij eerst op vierentwintigjarigen leeftijd leerde
schrijven, was met eene zeldzame natuurlijke begaafdheid
bedeeld. Toen hij nog geene pen op
het papier kon zetten vloeiden de verzen, of,
zoo men wil, de rijmen, hem met een wonderbaar
gemak uit het hoofd. Lustig van aard en
jegens iedereen gedienstig, was hij dan ook te
Geeraardsbergen, alvvaar hij zich enkele jaren later
had nedergezet, de vriend van het yolk, en wij twijfelen
er niet aan of hij zal in deze stad een der
ieverigste leden geweest zijn van de rederijkkamer,
zooals hij in zijn geboortedorp geene enkele vertooning
van de Constminnende liefhebbers ende
confreers van het gilde van het H. Cruys zal
hebben laten voorbijgaan. Wat hij nadien voor
het tooneel vervaardigde is evenwel niet tot ons
gekomen.
— 4 —
In een zijner liedjes maakt hij ons bekend
wie de vrouw was, welke hij tot gezellinne zijns
levens had uitgekozen 't was Joanna-Philippina
van Werelijkhuy'sen,
dogter van Jan-Baptist,
Den Antwerpschen componist,
Die over vyf en dertig jaer
Het lied in 't land bragt openbaer
Van den vermaerden corporael.
Deze dochter van den Antwerpschen componist,
wiens naam wij in de registers van den
burgerlijken stand der stad Geeraardsbergen aantroffen,
deelde het zoet en zuur• van haren echtgenoot,
't is te zeggen dat zij in dorp en stad,
overal vvaar hij zijnen staak sloeg, zijne liederen
meezong, zooals uit eene Korte Samenspraeke
tusschen den Sanger Sadones, zijne Vrowve en
Dogter en meer andere zijner stukken is op te
maken. Zij hield er daarenboven eenen winkel op
na en overleed in genoemde stad, dertien jaren
na haren man, den 8 Maart 1829.
Het mag ter eere van JOZEF SADONES worden
herhaald dat, op weinige uitzonderingen na,
de deugd en de zedelijkheid in zijne liederen niet
gekwetst werden (I) ; integendeel, wat hij zijnen
toehoorderen voorzong waren hekelingen van alles
(I) Tot de hier bedoelde uitzonderingen behoort het lied, aanvangende
met dezen regel M'hoord de Neerlands Meyskens zingen
x>, voorkomende in Volkskunde, 1890, bl. 71.
— 25 —
wat hem slecht voorkwam, de boozen kastijdende
en de onschuld verdedigende ; waren wijze lessen
en raadgevingen, verzuchtingen tot God en belijdenissen
van een diep ingeworteld geloof ; was, in
een woord, alles wat stichtend en zedelijk is,
•weshalve hij op het yolk eenen wezenlijk beschavenden
invloed moet hebben uitgeoefend,
Men heeft den man verweten dat hij in zijne
historische liederen zich zelven niet altijd gelijk
bleef, heden verguizende wat hij gisteren had
bewierookt ; nu eens den lof uithazuinende van
den kleinzoon van Maria-Theresia, om weinige
maanden nadien zich te verheugen bij den val
van het oude regiem ; dan weer zich in bittere
woorden uitlatende over de •reedheden van het
Schrikbewind, om later, bij het optreden van
Napoleon, in nieuwe geestdrift te ontvlammen en
bij dezes ondergang geene scheldnamen genoeg
vindende om hem nog hatelijker te maken.
Deze onstandvastigheid van onzen liedjeszanger,
eigen aan het yolk, waarmede hij verkeerde,
is, inderdaad, niet te loochenen, en worth door
hem zelven, overigens, ootmoedig beleden in een
zijner liedjes, alwaar hij zegt :
« Gelyk volgens den wind die waeijd,
Den haene op den thoren draeijd,
Zoo heb ik, zanger, ook gedaen,
Om gerust over 't land te gaen ;
— 26 —
op eene andere plaats even openhertig verklarende:
dat, zoo
..... de Liedjes-zangers Schaer
ses mael op seven jaer
Met goeste... of tegen dank,
schilderij en zang (moesten) veranderen D, zulks,
alleen geschiedde « voor hun brood » !
Dat SADONES het in den beginne, als zoovele
anderen, met Napoleon hield, met den man, dien
hij ten hoofde van een zijner liedjes « den herstelder
der religie en verdelger der dwingelandij
noemde, hoeft, ten andere, zoozeer niet te verwonderen,
wanneer men weer dat de groote BILDERDIJK
zelven hem, in een oogenblik van vervoering,
een zijner schoonste lierdichten toewijdde.
Men tong in het openbaar toen ook niet wat
men wilde immers het dient te worden aangestipt
dat de meeste liedjes van SADONES tijdens de
Fransche overheersching de goecfkeuring dragen
van Mr le sous pre de Gand, bewijs nog eens
te meer dat de geestesvoortbrengselen der Vlamingen
onder dit beheei ., tot het eenvoudige yolkslied
toe, aan de censuur waren onderworpen.
Wat weinigen vveten is dat SADONES gedurende
verscheidene jaren, in 't begin dezer eeuw,
eenen almanak uitgaf. Een dezer -volksboekjes,
welke hij liet drukken bij J. Snoeck-Ducaju, in
de Korte Munte, te Gent, is getiteld Nieuwen
Zang almanach voor 't jaer O. H. 7. C. 1810,
inhoudende boven de Weer-Voorzegginge, Jaen--
27 -
en Peirdemerkten etc. De Christelyke Moeder
die met den Gulden A. B. C. het Geloof uytlegt
van aen den val van Adam tot aen de
Hemelvaert Christi. Den geleerden beminden Vader
ondervraeg ende Tijnen Toon die letterkundig beantwoord
hoeveel Vocalen, Klinkers, halve Klinkers
en mede-Klinkers er Tijn, volgens des Roches,
Teer voor alle scholieren. Voorders Rijn
bijgevoegd vele andere Tedige en vermaekelijke
geTangen kluchtige verskens etc. (I). In dit
ongenummerde bladzijden men
onder de Saemenspraeke tusschen vader en Toon
geleerdhyd verzen :
« Indien ik broeders heb onder ons zangers stoet,
Die met misagtinge dit lied zullen beoogen,
Indien zy voorder zyn in 't letterperk gevoed,
Zy konnen 't door hun penn' hun medebroeders toogen
almanak van 1811 behelst, onder andere,
de berijmde van den verloren Toon, aen de vliegende schietspoel de VrugtelooTe
trouw-ontraeding. dit laatste lied legt
vader, wiens in het huwelijksbootje
to stappen, de volgende vermaning in den
mond :
e Jaco, en trouwt u levee niet,
Als gy wilt meester blyven,
Of gy zult komen in 't verdriet!
Daer zyn veel kwaede wyven,
I) In de Bibliotheek der Gentsche Hoogeschool.
Peirdemr!rkten De Christelyke Moeder
den Gulden A. B. C. het Geloof l!Ytlegt
van aen den val van Adam tot aen de
Christi. Den geleerden beminden Vader
{ijnen {oon die letterkundig beantwoord
hoeveel Vocalen. Klinkers, halve Klinkers
en mede-Klinkers er {ijn, volgens des Roches.
{eer nuttig voor alle scholieren. Vaarders {ijn
er bijgevoegd vele andere {edige en vermaekelijke
ge~angen en kluchtige verskens etc. In dit
boekje van 32 ongenummerde bladzijden leest men
de tusschen vader en {oon
wegens de geleerdheyd deze verzen:
« ik broeders heb onder ons zangers stoet,
misagtinge lied zullen beoogen,
voorder zyn in 't letterperk gevoed,
door hun penn' hun medebroeders toogen •.
De almanak van 181 I behelst, onder andere,
berijmde Historie van den verloren {aan, den
Lof aen de vliegende schietspoel en de V"ugteloo{
e trouw-ontraeding. In dit laatste lied legt
hij eenen vader, wiens zoon in het huwelijksbootje
wenscht te stappen, de volgende vermaning in den
mond:
c trouwt u leven niet,
gy wilt meester blyven,
lwmen in 't verdriet!
veel kwaede wyven,
(1) In de Bibliotheek der Gentsche Hoogeschool.
• 28 -
Die scheuren broek en den jupon,
La faridondaine, la faridondon.
En by den bessem staet pipi barbari,
A la facon de barbari, mon ami. 20
De laatste ons van hem bekende almanak verscheen
in 1813, drie jaren v6Or den dood van
den toen 58jarigen marktzanger.
Wij zegden elders dat JozEF SADONES een
zoon had, met name HENDRIK, die zich door
zijne hebbelijkheid in het liedjesmaken insgelijks
vvist te onderscheiden. Als eene biographische bijzonderheid
kunnen wij er bijvoegen dat deze
opvolger van zijnen vader, na, volgens zijne eigene
getuigenis, het Vlaamsch en het Fransch te hebben
geleerd, gedurende 14 maanden en r 0 dagen als
klerk op een bureel schreef, toen hij gedwongen
werd den ransel op te nemen. Gelukkig voor hem
dat de veldtochten van Napoleon toen op hun
einde liepen, zoodat de jeugdige krijgsman, die op
tien dagen fourier werd, zijn vaderland niet verlaten
moest. Hoezeer hem de dienst onder den
e grooten keizer D tegen de borst stootte, hoe
gelukkig hij zich gevoelde bij de overwinning der
Verbondenen op de legers van den Korsikaan, is te
zien in een zijner liedjes, getiteld Maet-geTang
op de luysterlyke victorien behaelt door de geallieerde
troepen op de legers van Napoleon in de
voorledene maend 1814, waarvan het slotvers
van ieder koeplet luidt :
- 29 -
Laet nu de Fransche sauf qui peut dansen,
De geallieerde trekken in Parijs.
Een der dichterlijkste zijner liedjes, hoe gebrekkig
dan ook, is zijn .des en twintigste Meylied,
uit hetwelk wij de volgende regelen overschrijven
:
c Het pluymgediert
Dat vliegt en zwiert,
Het pypt, het zingt en tiereliert
Elk in zyn tael
Maer principael
Den nachtegael
Doet door zyn stemme
En aengenaemen zang
De herten zwemmen
In vreugden, nagten lang.
Met wat genugt
En lief genugt
Vliegt de leeuwerik naer de lugt,
Geeft door zyn zang
Ende geklank
Zyn eedlen Schepper dank.
Ook de oudste zoon van JOZEF SADONES,.
genaamd JAN-BAPTIST, had de dichtergaven van
zijnen vader overgeerfd en was insgelijks moeten
soldaat vvorden. Na den veldslag van Waterloo'
was hij nog immer onder dienst. Wij kennen van
hem een zestal liedjes, waaronder een Vermae-
Icelyk Mey-liedeken, een Sedig en vermaekelyk
Liedeken ofte Samenspraek tusschen eenen jongman
en eene dogter, enz. Tot zelfs de dochter
van JOZEF berijmde eene Samenspraek tusschen
Leo en Sophia, vvelke als vliegblad uitgegeven werd.
— 3o —
met de vermelding, dat het was a de eerste cornpositie
van Sadones dogterken, maer door haer
vader gecorrigeert. »
Laten wij bij deze gelegenheid herinneren dat
een der kleinzonen van den volksgeliefden zanger
gedurende verscheidene jaren te Geeraardsbergen
de tooneelkunst beoefende, als declamator in meer
dan eenen prijskamp bekroond werd, en ook dezes
noon Leo, als tooneelliefhebber, te Gent genoegzaam
bekend is.
Een andere uit de vergetelheid te halen liedjeszanger
van de tweede helft der verledene eeuw
was de Antwerpenaar JAN-BAPTIST COESEMANS,
in onze oogen JOZEF SADONES als componist
zelfs overtreffende, In een zijner liedjes, ter eere
van den bisschop Jacob-Thomas-Jozef-Wellens,
overleden in 1784, noemt COESEMANS, zich « den
oudgrootvader van al de Lied-zangers van Vlaenderen
en Braband. » Hij ook liet geene gelegenheid
voorbij gaan om de staatkundige gebeurtenissen
te bezingen en berijmde, onder andere, in niet
onaardige trippelverzen, eene « Vermaeckelijcke
clucht voorgevallen op de vermaerde prochie van
Broechem, van een grouwsaem vet vercken, dat daer
is geslagen soo mager als eenen Spaenschen anther
ten respecte van den erm-meester.
Wil men er een staaltje van ? Men luistere :
Sa Ranst en Hommegom, al by een,
Balder en Kessel en Heylen te been,
3
Komt al te samen naer hier toegeloopen,
Coes zal u aerdige kluchten verkoopen,
Een geestigheydt, hoort myn bediedt,
't Is op de prochie van Broechem geschiet.
Onderaan dit pawn lezen :
Gerymt en gesongen door Coesernan Jan-Baptist,
Tot Loven wyt vermaert voor goeden componist.
Vermaekelijk Liedeken tot lof der Boeren,
4 (zoo staat er) door vermaerden
Coesemans, van Antwerpen a, vangt
aldus
« Sa, vrienden, aenhoort in musicael
Den lofzang van de boeren ;
Dat mynen stoel is een ockzael,
Gelorie in zegenprael.
Hoe dat den molen keert of draeyt,
den wind door fortse waeyt,
Hoe het proces bier draeyt of keert,
Den landman moet toch zijn geeert,
Den boer die is den Vader.
Na aldus in zestien strophen lof der
hebben bezongen, zijn lied
dezen volgenden :
Vaert wel dan Boerkens excellent,
't Is vyf en twintig jaeren
Dat. ick, Jan Coes, dan heel present
tafel was bekent.
1k sag,
ouden dag.
Myn hair word grys, myn kooten styf,
Beel, myn wijf, een slegt kattijf,
en Vader. »
- 31 -
al te samen naer hier toegeloopen,
Coe. n aerdige kluchten verkoopen,
geestigheydt, hoort myn bediedt,
op de prochie van Broechem geschiet. :0
jacturn staat te lezen:
« gesongen door Coeseman Jan-Baptist,
Loven wyt vermaert voor goeden componist. »
Zijn Liedeken tot lof der Boeren.
« gecomponeert (zoo staat er) door den wyd vermaerden
J.-B. Coesemans, van Antwerpen ll, vangt
aan aldus
« Sa, vrienden, aenhoort in musicael
lofzang van de boeren;
mynen is een ockzael,
in zegenprael.
dat den molen keert of draeyt,
Naer dat den wind door fortse waeyt,
het proces bier draeyt of keert,
landman toch zijn geëert,
is den Vader. »
N a aldus 10 zestien strophen den lof der
boeren te hebben bezongen, eindigt hij zijn lied
met dezen volgenden Adieu ..
« dan Boerkens excellent,
vyf en twintig jaeren
Dat Co es, dan heel present
U tafel was bekent.
Ik neem afscheyd, soo ik sag,
Door oorsaek van den ouden dag.
grys, myn kooten styf,
En Beel, myn wijf, een slegt kattijf,
Adieu dan, Boer en Vader. »
3
Wij kunnen aan den lust niet wederstaan,
betere man, hier het op
Dood van jantje Coes, met permissie door
J.-opgesteld, letterlijk over te schrijven :
Liedjens zangers al te gader,
Wilt nu weenen, kleyn en groot,
Want Jan Coes, den ouden vader,
Onsen goeden vriend is dood.
Hy heeft acht-en-dertig jaeren
Desen schoonen stiel gedaen,
Zonder schatten te vergaeren,
Gelyk het met ons kan gaen.
Liedjens zingen is•geen schanden,
Die den stiel doet na 't behoort,
Het zyn mannen van verstanden
Die iet raers kan brengen voort,
Sonder iernants eer te raeken,
Sonder erg ofte schandael,
En soo aen het geld te geraeken,
Dat is "loch het principael.
Maer wat kan ons schreeuwen ba
En het plaisier,
't Zy op merkten of op straeten,
Het papier veel te dier.
de Doter daer beneven,
den broodkant van gelyk ;
't Is van over lang geschreven :
zelden ryk.
Heb het zelven ondervonden,
zing al twintig jeer;
1 leb gedaen zoo meen'ge ronden
en Oudenaer ;
Maestricht, langs alle zyden,
Holland, Goes.
reysen moet veel lyden,
vader Coes.
32 -
kunnen aan den lust niet wederstaan,
ter betere kennis van den man, hier het Lied oy
de Dood van Jantje eoes, zekeren J .-B. opgesteld, letterlijk over te schrijven;
« te gader,
nu weenen, kleyn en groot,
eoes, den ouden vader,
dood.
heeft acht·en-dertig jaeren
schoonen stiel gedaen,
te vergaeren,
ons kan gaen.
is· geen schanden,
den stiel doet na 't behoort,
zyn mannen van verstanden
DIe iet raers kan brengen voort,
iemants te raeken,
ofte schandael,
500 aen het geld te geraeken,
is uoch het principael.
ons schreeuwen ba,
het zingen met plaisier,
'I Zy op merkten of op straeten,
Hel papier is veel te dier.
Ook de bOler daer beneven,
En den broodkanl van gelyk ;
r, van over lang geschreven:
Zangers worden zelden ryk.
'k Heb het zeI ven ondervonden,
J k zll1g nu al twintig j"er;
'k Ileb gedaen zoo meen'ge ronden :.
Brugge, Oostende en Oude.naer;
Maestricht. Luyk, langs alle zyden,
HoIJa"d, Zeeland en ter Goes.
Die veel rey3en moet veel Iyden,
Gelyk onsen vader eoes.
- 33 -
Maer nu is den man gestorven
Door het zingen met geweld,
Want zyn borst was g'heel bedorven
En zyn ingewant ontstelt.
Hij was noch zoo kloek van herte,
Dat hy maer had kunnen gaen,
En weer zingen zonder smerte,
Maer het was er mee gedaen.
Hoort van Coes zyn laetste woorden,
Korts naer Vasten-avond-dag,
Dat eenider wel aenhoorden,
't Was noch eenen viesen slag :
Ik ben aen myn laetste lieken,
Ja ook aen myn leste vois.
Adieu, Balten, Trien of Mieken,
'k Ga nu zwygen voor altoos.
Heel het land Lai staen verwondert,
Lokeren en Sint Niclaes,
Boom en Schel niet uytgezondert,
Daer was Coes altijd den baes.
Bever heeft veel botervrouwen,
En cleyn Brabant niet te min,
Die van Coes zyn deuntje houwen
Als het ging na hunnen zin.
Maer wat kan het zeggen baeten ?
Coes is dood, hy leeft niet meer !
Wy moeten 't ook al verlaeten,
Zoo heeft ieder zynen keer.
Laet ons Godt zyn ziel opdraegen,
't Is het allerbest van al,
Niemant weet of kan gewaegen
Wie Jan Coes eerst volgen zal.
Adieu Coes, ouden grootvader,
Man van acht en zestig jaer ;
Jan Baptist komt ook al nader
Met de zangers al te gaer.
— 34
'k Hoop den S: pepper aller dingen
Lai ons geven al gelyk
Dat wy saemen mogen zingen
In de vreugd van 't hemelryk.
Indien wij ons niet bedriegen was de maker
van dit lied de hooger genoemde JAN-BAPTIST
VAN WERELIJKHUYSEN, die, onder andere, zijne
snaren stemde bij den dood van « onse genadige
souvereyne Maria-Theresia, van een koude valling
en het borstvvater overleden in den ouderdom van
63 jaeren, tot Weenen den 29 November 1780. »
Dit « treur-gezang » eindigt met het volgende tweeregelig
vers :
« gesongen door Jan-Baptist,
sanger componist. »
Deze JAN-BAPTIST VAN WERELIJ KH UYSEN,
een der laatste Antvverpsche marktzangers, voordat
de Republiek hen het zwijgen oplegde, overleed in
den ouderdom van 73 jaar den 4 Mei 1795, en werd
daags nadien op het O.-L.-Vrouwkerkhof ter aarde
besteld (I).
Voegen wij bij de reeds opgerakelde namen van
op het in het
begin der XIXe eeuw die van ANDRIES VAN LAER
en zijnen Bezel PIETER STEENKISTE; van JAN
van Meer POFFE, wiens werk
in de 18' eeuw na den inval der Franschen, belangrijke
Antwerpsche straatzangers worden
Hoop den Schepper aller dingen
Zal geven al gelyk
wy saemen mogen zingen
de vreugd van 't hemelryk.
niet bedriegen was de maker
dit lied de hooger genoemde JAN-BAPTIST
die, onder zijne
van « onse genadige
Theresia, een koude valling
het borstwater den ouderdom van
jaeren, Weenen den 29 November 1780. ))
« treur-gezang)) volgende tweeregelig
:
« Gereymt ende gesongen door Jan-Baptist,
Liekens-sanger en componist. »
JAN-BAPTIST VAN WERELlJKHUYSEN,
der laatste Antwerpsche marktzangers, voordat
Republiek hen het zwijgen oplegde, overleed in
ouderdom 4 1795, werd
het O.-L.-Vrouwkerkhof ter aarde
(I).
opgerakelde namen van
liedjeszangers op het laatste der XVIIIe en in het
der XIXe eeuw die van ANORIES VAN LA ER
zijnen gezel PI ETER STEENKISTE ; van JAN
(I) Mededeeling van den heer ED. POFFÉ, in wiens werk:
Antwerpen in de 18' eeuw na den inval der Fransehen, belang.
rijke bijzonderheden over de Antwerp5clle straatzanger,; worden
aangetroffen.
— 35 —
RAMACH en CHRISTIAAN SCHOEN EN, welke laatste,
met medewerking van MARTEN DE WEIRDT, een
spotlied schreef op Napoleon, getiteld : Liedeken
van den nieuwen Klaes, om te eindigen met de
mededeeling van een lied : Den lof der Boeren,
welks vervaardiger wij niet weten te noemen. Het
werd gezongen op de wijze van den Koekoek.
« Wie is den vader van het land ?
Den boer.
Wie werkt er met een goet verstand ?
Den boer.
Wie is 't die 's morgens vroeg op staet ?
Wie werkt er vroeg en 's avonds laet ?
Den boer, den boer, den boer.
Wie moet nu geven zyn leste duyt ?
Den hoer.
Wie schudt nu al zyn borzen uit ?
Den hoer.
\Vie geeft er een groot huer en pacht ?
Wie wordt er by mynheer verwacht ?
Den hoer, den boer, den boer.
Wie wint de boekwy, terf en graen ?
Den boer.
Wie moet zyn oorden nu gaey slaen ?
Den boer.
Wie moet nu zorgen voor mynheer ?
Wie heeft Been hors met kroonen meer ?
Den boer, den boer, den boer.
Wie laeft de menschen, kleyn en groot ?
Den hoer.
Wie geeft den armen een stuk brood ?
Den hoer.
Wie is 't die caritaeten doet ?
Wie troost zoo menig armen bket ?
Den hoer, den boer, den hoer.
- 36 -
Wie is het die zyn vrouw bemint ?
Den boer.
Wie is tot werken meest gezind ?
Den boer.
Wie leest er eer het haentje kraeyt ?
Wie is 't die heeft zyn vrouw gepaeyt ?
Den boer, den boer, den boer.
Wie wint er vlas en meerder goet ?
Den boer.
Wie wint potagie in overvloed ?
Den boer.
Wie maakt met ryk en arm accoord ?
Wie kweekt zijn hinders nae Gods woord.?
Den boer, den boer, den boer.
Wie is er vriend van al dat leeft ?
boer.
is 't die alle menschen geeft ?
boer.
Wie hon. 1 de en kleyn
"V,n dof , ters die bedrogen zijn ?
Den hoer, den boer, den boer.
,Vie 't die leeft nae 't woord van God ?
hoer.
voldoet aen Gods gebod ?
boer.
's zondags een pint bier ?
vrouw en kinderen maekt plaisier ?
hoer, boer, den boer.
Wie dan weerd to zyn bemind ?
boer.
Wie is het die den lof verdient ?
boer.
Wie is 't die zegenpraelen zal ?
Wie is den vader van ons al ?
boer, den boer. »
36 -
\Vie het die zyn vrouw bemint?
boer.
is tot werken meest gezind?
boer.
"\Vie leest er eer het haentje ktaeyt?
"\Yie is 't die heeft zyn vrouw gepaeyt?
den boer, den boer.
wint er vlas en meerder goet?
boer.
"\Vie wint potagie in overvloed?
boer.
"\Vie maakt met ryk en arm accoord?
'Vie kweekt zijn ldnders nae Gods woord.?
den boer, den boer.
\\'ic is er vriend van al dat leeft?
Den boer.
ie is 't di~ alle menschen geeft?
Den boer.
\'.ïe h(m1 de kinderen groot en kleyn
V .. doders die bedrogen zijn?
Den' boer, den boer, den boer.
',ï0 is 't die leeft nae 't \Voord van God?
Den boer.
'\ï.', die yoldo2t aen Gods gebod?
Den boer.
',Fie drinkt er 's zondags een pint bier?
~. !.,( vrouwen kinderen maekt plaisier?
Den boer, den boer, den boer.
\Vie is dan weerd te zyn bemind?
Den boer.
'Vie is het die den lof verdient?
Den boer.
'Yie is 't die zegenpraelen zal?
'Vi e is {l en vader van ons al?
Den boer, den boer, den boer. »
— 37 —
Bij het mededeelen dezer staaltjes van met
geheel te versmaden volkspoezie, hoe kunsteloos
ook en hoe verre van de naieve liederen onzer
middeleeuwsche voorouders, kunnen wij ons niet
onthouden het verschil te doen opmerken tusschen
het straatlied van vroeger en dat van heden, welke
pogingen men v66r eenige jaren hebbe in 't werk
gesteld om in den deswege aangeklaagden toestand
te verhelpen. Laat het ons onbewimpeld bekennen :
nog wordt het volkslied ten onzent niet genoeg
als een der doeltreffendste middelen ter beschaving
en verzedelijking der menigte aangewend. Terwijl in
het naburige Duitschland de volkszang, en wel het
.allermeest het vaderlandsche lied, hoog in eere
wordt gehouden en men zich in Holland het hoofd
ontbloot bij het aanheffen van TOLLENS' Wien
Neerlands bloed, bezit Belgie niet eens een eigen
nationaal lied, om in dagen van feestviering en
vreugde, ter vervanging van het onnoozele tralalala,
op de wijze der Brabanconne, te kunnen gezongen
worden. De Vlamingen, het is vvaar, hebben
hunnen fieren, brullenden Vlaamschen leeuu',
welke, met enkele andere bekende strijdliederen,
populair is geworden en blijven zal ; doch op
hoevele liederen van eenen anderen aard, in stad
en dorp vveergalmende, kan er gewezen worden, welke
als de uitdrukking van een rein en edel gevoel onvoorwaardelijk
verdienen te worden aangeprezen? (I)
(I) Dit zij gezegd zonder de loffelijke pogingen te minachten,
door meer dan eenen onzer Vlaamsche dichters ter versprei—
38 —
Vooral het straatlied, door onze langs om schaarscher
wordende marktzangers uitgekraamd en uit
het brein ontstaan van den eenen of anderen rijme
laar is, over het algemeen, zoo plat, zoo onkiesch
geworden, dat men er waarlijk voor blozen moet.
Wij hebben bier niet te onderzoeken waarbij het
komt dat de meeste onzer Vlaamsche dichters er
niet in gelukt zijn hunne liederen bij bet yolk
te doen ingang vinden ; in 't voorbijgaan zij enkel
gezegd dat het gebrek aan genoegzame geestesontwikkeling
der lagere standen daar wel grootendeels
de oorzaak van is ; dat de schuld ook,,
eensdeels, bij sommige liederen- en muziekdichters
zelven ligt, die den eenvoudigen volkstoon
niet weten aan te slaan. Konden de toongevende
marktzangers, onder andere, er toe overgehaald worden
of te zien van de ellendige rhapsoden, waarmede
zij, tot ontstichting van ieder eerlijk gemoed, voor
den dag komen, om die te vervangen door beter
gestelde, met den aard en de verzuchtingen des yolks
overeenstemmende liederen, de volksbeschaving zou
er niet weinig door gebaat zijn ; de taal zou eene
nieuwe glansrijke overwinning te gemoet gaan.
ding van het volkslied aan:ewend. Op straat of in het werkhuis
worden hunne liederen evenwel niet genoeg, in Vlaamsch-
Belgie, aangeheven, en 't is juist omdat zij te luttel bekend zijn
dat wij den wensch uitdrukken daaraan, door alle mogelijke
middelen, te verhelpen.
- 39 -
Zitting van 16 Maart 1898.
Aanwezig de heeren Alberdingk Thijm, bestuurder
; van Even, onderbestuurder de Potter, bestendige
secretaris;
de heeren Claeys, jlir. de Pauw, Gailliard, Gezelle,
Hiel, Daems, Obrie, Coopman, de Vos, Broeckaert,
Sermon, Bols, de Flou, baron de Maere van
Aertryke, Claes, Arnold, werkende leden ;
de heeren de Ceuleneer, jhr. de Gheldere en
de Vreese, briefvvisselende leden.
Door de heeren Janssens, Segers en Muyldermans
is bericht gezonden dat zij verhinderd zijn
de zitting bij to wonen.
Na lezing van het verslag over de voorgaande
zitting, hetwelk goedgekeurd wordt, deelt de bestendige
Secretaris de titels mede der
AANGEBODEN BOEKEN.
Door de Regeering
Bulletin de l' Agriculture, 140 jaar, nr
Compte rendu des seances de la Commission
royale d' Histoire, 1897,. nr 5.
Bulletin de l' Academie Royale des Sciences,
des Lettres et des Beaux-Arts, 1898, nr 1.
Revue sociale catholique, 1897-1898, nrs 4 en 5.
Bibliographie de Belgique 1897, nrs 1, 2, 3.
— 40 —
Door den heer J. BROECKAERT :
Nog iets over onTe oude liedjesTangers. 1898.
Door het Historisch Genootschap van Utrecht :
Documents concernant les relations entre le
Duc d' Anjou et les Pays-Bas. Tome IV.
Door den beer Dr. GRAEVELL
Die vilimesche Beniegung vom alldeutschen
Standpunkt aus dargestelt vom HAROLD ARJUNA.
Berlijn, 1897.
Klassisch oder Volksthrtmlich? Leipzig, 1896.
Dr. Graevell versus Mr. Pray-on.
Door den heer J. BOUCHERY :
Gedichten en GeTangen, 1897.
Door den heer Arseen van der Schelden :
Kleine Nederduitsche Spraekkunst, door J.
V(AN) B(rEsBRoucK). Ieperen, 1844.
Nederduytsche Spraekkunst, door J.-A. TER
BRUGGEN. Antwerpen, 183o.
Nieuwe Nederduytsche Spraek-konst, door J.
DES ROCHES. Gent, 1827.
Kleyne Fransche Spraekkunst, door P. BEHAEGEL.
Brugge, 1836.
Door den heer A. de Schacht, te Ieperen :
Heibloenzen. Dicht- en prarastukken uitgegeven
door de Rederijkkanzer « Trouw en Broeder
liefde » te Turnhout. 184o.
— 41 —
Door de Uitgevers van Biekoil
De 5e en 6e afleveringen, ge jaar.
Door den beer A. SIFTER :
Het Belfort, 1898, nr 3.
Briefwisseling.
Mededeeling wordt gedaan van het overlijden
des heereri P. Willems, werkend lid. — Het Bestuur
heeft aan de familie des ontslapenen eenen brief van
rouwbeklag gezonden.
De heer Bestuurder staat recht en doer lezing
van de redevoering, welke hij namens de Academie
in het sterfhuis, v66r de begraving, heeft uitgesproken
:
Als bestuurder der Koninklijke Vlaamsche Academie
wensch ook ik, in naam dier Academie, een
afscheidsgroet uit te spreken, ter eere van ons
afgestorven hooggeacht meJelid. De vereerde overledene
Loch was het, die de eerste hand aan 't werk
sloeg, om de nieuwe stichting in 1887 te helpen
opbouwen. Hij was daarvan de eerste bestuurder,
en sedert dien tijd heeft hij niet stil gezeten door
woord en daad den bloei der instelling te bevorderen.
Blonken andere leden uit door dichtkunst of
redenaarstalent, Willems was het middenpunt der
— 42  n••n•n 
groep die zich bijzonder met de taalwetenschap
in 't algemeen, en met die der oudste Nederlandsche
dialecten in 't bijzonder bezig hield. In deze eigenlijke
philologie was hij een meester. Deswege
ook verkoos men hem tot voorzitter der afdeeling.
ter verspreiding van oude, nog in 't stof der archieven
berustende handschriften.
De waarschuwing van zijnen in 1846 gestorven
naamgenoot, door dozen in den Messager des
sciences historiques uitgesproken — « Les strangers
emportent les tresors de nos ancetres » moest
meer en meer overbodig gemaakt worden.
Belgi6 zou zijne aloude schatten van letterkundevoortaan
op geene wijs meer prijs geven, maar die
zelf opdelven en aan 't licht brengen. Door Willems
opgewekt, zetten zich de mannen zijner onmiddellijke
omgeving met vlijt en geestdrift aan het werk.
Eene statige rij van boekdeelen prijkt heden reeds
als de vrucht van lien arbeid.
Vervolgens bewijzen de tien jaren Verslagen
en mededeelingen der Academie hoezeer hij ook
werkzaam was als mede-versiaggever der ingezonden
antwoorden bij den jaarlijkschen wedstrijd.
Steeds was hij met een paar andere leden der
Academie de aangewezen persoon om de studiai to
bevorderen betreffende de taal, welke in onze gewesten
geschreven en gesproken vverd, van den tijd
of dat het Nederlandsch, of liever het Dietsch, zich
van de andere Germaansche spraken duidelijk laat
onderscheiden.
- 43 —
Hij hechtte, zoowel uit overtuiging als uit
lokaal-patriotismus, zeer sterk aan de oude Limburgsche
taal en meende niet, gelijk J.-F. Willems
en anderen voorheen, dat het oudste Dietsch zich
van de tegenwoordige Fransche grenzen in West-
Vlaanderen naar andere provincial had uitgebreid,
maar wel, dat de taal der Maasoevers veel ouder
Dietsch laat onderscheiden ; eene meening, welke
(niet onnatuurlijk) door vele Duitsche geleerden,
van onzen tijd wordt bestreden, die in de Nederlansche
spraak van omtrent goo meer de elementen
van het tegenwoordig Hoogduitsch, dan van ons
Nederlandsch willen terugvinden.
Wat er ook van zij — het handhaven der
oudheid onzer landstaal strekt in elk geval den
geleerde tot eer. En wat nu verder zijne werking
in de Academie zelve betreft hij was het ook
die den geest van samenwerking, zonder aanzien
van uiteenloopende meeningen, in de Academie
zocht to handhaven. Alle partijzucht moest bier
uitgesloten blijven, elke overtuiging geeerbiedigd ;
want men verstond de spreuk van het wapen
« Eendracht is macht » en « Concordia parvae
res crescunt ».
Voor die deugden voor de ernst zijner
wetenschap, voor zijnen onvermoeiden arbeid zij
zijne nagedachtenis in eere gehouden, en roepen
wij hem toe : « Requiescat in pace » « Tot
wederziens !
De teraardbestelling werd bijgewoond door drie
— 44 —
leden van het bureel : de heeren Alberdingk Thijm,
van Even en de Potter, en door de heeren Claeys,
Daems, Bols, Claes, Gailliard, Muyldermans, de
Ceuleneer, Segers, jhr. de Gheldere en Janssens.
Door de heeren Coopman, Daems, baron de
Maere d'Aertrycke, de Pau w, de Potter en Hiel
words voorgesteld, flat het bestuur der Academie de
Regeering zou verzoeken het portret te laten schilderen
van den beer Willems, als hulde aan Karen
betreurden eersten bestuurder, om in het lokaal der
Academie te plaatsen. Aangenomen.
De beer de Ceuleneer belast zich met het
-schrijven der levensschets van P. Willems voor
het eerst te verschijnen 5aarboek.
Door den beer Alberdingk Thijm vvordt, namens
de schrijvers, de derde aflevering aangeboden van
het Worterbuch der Elsassischen Mundarten bearbeitet
von E. MARTIN and H. LIENHART. Deze
aflevering bevat de woorden Hud-Kur en blijkt
even merkwaardig te zijn als de vorige.
De heer Th. Arnold vraagt en bekomt het
woord voor de volgende mededeeling
In c'e dude uitgaaf van het bekende werk
Gendsche geschiedenissen... door pater Bern. de
- 45 --
Jonghe (r), wordt gezegd, daar waar sprake is van
de gebeurtenissen die plaats grepen in het Wonderjaar
(r566) : « ... op den 22. [Juli predikte] wederom
« eene andere buyten de Petercelle-Poorte ontrent
• de Stad op den Driesch van S. Pieters-Aelst.
• Hier hadden zy gelyk eene Legerplaetse opgerecht,
die zy met Karren en Wagens beschansd hadden,
• om door niemand onvoorziens verstoort te worden.
Aen alle de Toegangen waeren verscheyde
• Schildwachten gesteld, van welke zommige gewapent
waeren met Pyken, andere met Bylen, en
vele met Vuur-roers : en op de Wegen waeren
wederom andere, die aen het toevloeyende Volk
« den weg aenwezen, om te komen ter plaetse
van de Predikatie. Daer waeren ook verscheyde
• Boek-kraemen voorzien van Psalm-Boekskens en
andere volgens de Ketterye van Calvyn, gelijk
als den Heydelbergschen Catechismus, den welken
« Petrus Dathenus overgezet hadde in 't Vlaemsch.
Men zeyde, dat'er wel acht ofte negen duyzend
Menschen waeren ; voor de welke den Minister
a Hermarius Struycker [ook Strijker genoemd, maar
meer bekend onder den naam Moded], verheven
cc staende op eenen Wagen, predikte tegen de Roomcc
Superstitien. Naer de Predikatie wierden de
a Psalmen gezongen van de geheele menigte, het
• gene zeker meer moest gelyken naer een Gehuyl,
(i) Gent, Wed. Mich. de Goesin (1781), dl. I. blz. i 1.
— 46 —
als naer een Gezang, om dat zy alle in het zingen
u onervaeren waeren... »
Zooals bekend is, vervaardigde Petrus Dathen
(Dathenus) zijne vertaling der Psalmen in Nederlandsch
dicht te Franckenthal, in den Pfaltz, van
waar hij in 1566 hi zijn vaderland, de zuidelijke
Nederlanden, terugkeerde; nog in ditzelfde jaar
vinden vvij hem onder de haagpredikers, te Gent.
Van deze eerste volledige Nederlandsche psalmberijming
verschenen, voor zoo ver bekend is, drie
verschillende drukken met het jaartal 1566 : r°,
gedrukt te Heidelberg, bij Mich. Chiraet, 2°, Ghedruckt
buyten Londen bij mij Merten Wendelen
den 2. dach November, en 30, Ghedruckt inden Tare
ons Heeren M. CCCCC.LXVI., zonder naam van
plaats en drukker.
Voor het oogenblik daargelaten of Heidelberg,
Mich. Chiraet en Merten Wendelen geen schuilnamen
zijn blijit nog de vraag, vvelke van deze drie
uitgaven de eerste is. Als zoodanig beschouwde
men tot heden n° 2, ghedruckt buyten Londen...
Het hierboven medegedeelde uittreksel uit de Gendsche
geschiedenissen levert eater het bewijs dat
deze meening niet de juiste kan zijn, aangezien deze
druk eerst op den 2. dach November 1566 de pers
verliet, tervvijl reeds op den 22. Juli van datzelfde
jaar, te Gent, gedrukte exemplaren der psalmberijming
van Dathenus werden verkocht en gebruikt.
De groote moeilijkheid om hierin tot de waarheid
te komen lag tot hiertoe in de omstandigheid, dat
— 47 —
men de uitgaaf genoemd no 3 slechts uit
aanhalingen kende, en nog niemand daarvan een
exemplaar had gezien. Deze moeilijkheid, welke
gisteren nog bestond, bestaat echter heden niet
meer. Van de uitgaaf Ghedruckt inden lare ons
HeerenM .CCCCC.LXVI., zonder naam van plaats
en drukker, is thans een exemplaar aan het licht
gekomen. Het werd ontdekt door een stadgenoot,
den bekenden musicoloog en kenner van het Nederlandsch
Lied, den beer Florim. van Duyse. Door den
.gelukkigen bezitter van deze buitengevvone bibliographische
zeldzaamheid in de gelegenheid gesteld
.daarmede kennis te maken , maakte ik daarvan
gebruik om te onderzoeken waar en door wien het
boek werd gedrukt. Mijn eerste gedachte was, dat
het een voortbrengsel zou zijn van de Antwerpsche
pers, maar hoe ik ook naar dien kant zocht, de
drukker bleef onvindbaar ; slechts vond ik dat Jan
van Waesberghe aldaar, een jaar later (1567), het
boek herdrukte. Van Antwerpen keerde ik mijne
nasporingen naar onze goede stad Gent, en dit
met beter gevolg. Na lang zoeken vond ik, dat de
uitgaaf der Psalmen van Petrus Dathenus, met
muzieknoten, Ghedruckt inden _fare ons Heeren
M.CCCCC.LXVI, afkomstig is van de pers van den
Gentschen boekdrukker Gelein de Man of Manilius,
die van 1559 tot 1573 drukte. Alle lettersoorten
en beginletters bij den druk van dit psalmboek
gebezigd, zelfs het versiersel voorkomend aan het
einde van het Register, vindt men terug in de andere
— 48 --
uitgaven voortkomende uit dezelfde voortreffelijk
ingerichte boekdrukkerij.
Een andere merkwaardigheid is, dat aan het
hoofd van het bock een gedicht is geplaatst, getiteld :
Tot de Ghemeente Christi, welk gedicht geteekend
is met de spreuk : Vreest wt liefden, d'Heere. Deze
kenspreuk, die men zou kunnen verstaan als to
beteekenen : Vreest uit lief de de Heer, dat is : God,
verbergt echter inderdaad den naam van den, bekenden
Gentschen schilder en rederiiker Lucas d'Heere,
den vriend van Marcus van Vaernewijck, Abraham
Ortelius, Hubertus Goltzius, Pieter de Rijckedoris
Wybo, Cornelius Grapheus, Jan Fruytiers, Willem
Borluut, Jan Radermacher, Philip van Marnix,
Philippe de Mornay, Dominicus Lampsonius, Karel
Utenhove en vele anderen, inzonderheid van Petrus
Dathenus, den dichter der bier besproken eerste
Nederlandsche psalmberijming. Opmerking verdient
de omstandigheid, dat Lucas d'Heere slechts hier
de genoemde kenspreuk bezigde; gewoonlijk teekende
hij zijne letterkundige voortbrengselen met
eene letterkeering van zijn naam : Schade leer u.
Dezelfde schilder-rederijker liet, een jaar vroeger
(r565), eenige psalmen in Nederlandsch dicht en
met de muziek drukken door denzelfden Gelein
Manilius,
Volge nog de boekbeschrijving van de nieuwontdekte
bibliographische zeldzaamheid :
Alle de Psalmen Dauids. Ende andere Lof—
49 —
sanghen wt den Fransoyschen dichte [int ?] Nederduytsch
ouerghesett, fi Door Petrvm Dathenvm. 11 De
welcke men voortaen inde Neder-Illandsche Ghemeynten
ghe-Ifbruycken zal. Jacobi 5. vers. 13. II
Is yemant in lyden onder v? Die bidde : Is II yemant
goets moets? Die singhe Psalmen.
Ghedruckt inden Iare ons Heeren M.CCCCC.LXVI. ii
In-12 0, sign. * en A — Z, 576 ongenommerde blzz.
Titel ; keerz. onbedrukt; Voorreden..., gedagteekmd
7ot Franckenthal den 25. Marti 1566 ... Petrvs
Dathenvs.; Register aller Psalmen., aan het einde
der laatste blz. een figuurlijn ; onbedrukte blz. en
Tot de Ghemeente Christi., aan het einde Vreest
wt liefden d' Heere.; Twee onbedrukte blzz.; Psalmen
..., aan het einde Eynde der Psalmen
Dauids.; Die Mien ghebodIden des Heeren....; Den
lofsangh Zacharie ...; Een lofsangh... Marie ...;
Den lofsangh van it Simeon...; Symbolum Apostolollrum...;
Dat . ghebet onses Heeren ...; Een
cort ghebet voor de Predi cati e. II Ian Wtenhove.
Aan het einde der laatste bladz. : Eynde. (de Y
rom., de drie andere letters goth.). Het eerste couplet
van alle psalmen en lofzangen, met de muziek.
Misschien behooren achter de Gezangen nog de
Formulieren en de Catechismus die ook achter de
!atere uitgaven der Psalmen voorkomen. Dit zal
echter eerst uitgemaakt kunnen worden wanneer
een tweede exemplaar zal gevonden zijn. De laatste
katern (Z) bestaat hier uit een volledig vel druks.
De heer de Vreese drukt den wensch uit,
dat de Academie den beer Minister van Justitie
zou opmerkzaam maken op de taalfouten, vvelke
het Staatsblad ontsieren, en van welice hij enkele
staaltjes mededeelt.
— 5o —
Nopens dit punt ontstaat eene woordenvvisseling,
waar deel aan namen de h2.eren jhr. de
Pauw en de Vos. Laatstgenoemde acht het noodig
dat eene Commissie van bevoegde vertalers der
Belgische Wetten ingericht worde.
De vergadering beslist dit punt nader to zullen
bespreken als het wetsvoorstel der heeren Coremans
en de Vriendt door onze beide wetgevende korpsen
gestemd zal zijn.
Dagorde.
De beer Hiel leest een dichtstuk, getiteld :
De Vorster, hetwelk, op voorstel van den beer
bestuurder, in de Verslagen zal worden opgenomen.
Vervolgens wordt door den beer bestuurder verslag
uitgebracht nopens het bijzonder gehoor, door
het bureel bij den beer Minister van Binnenlandsche
Zaken en Openbaar Onderwijs aangevraagd. Op
verzoek der Academie hadden zich bij de afvaardi.
ging gevoegd de heeren Daems, voorzitter der
Commissie van Nieuwere Taal- en Letterkunde
en Janssens, lid van de Kamer der Volksvertegenwoordigers.
De Neer Coremans, ook daartoe _uitgenoodigd,
had zich wegeris ongesteidheid verontschuldigd.
De beer Minister heeft met de grootste welwillendheid
een geruimen tijd met. genoemde Leden
de verschillende punten aangaande de inrichting der
nieuwe CornmissWn en de uitgave der Biographie van
a.. 51
de Zuidnederlandsche schrijvers besproken, waarna
hij verzocht de aanvrage schriftelijk in to zenden.
Tot vollediging dezer mededeeling leest de
bestendige Secretaris de nota, door hem aan den
beer Minister overhandigd nopens de door de Academie
ontworpen uitgave van de Levensschets der
Zuidnederlandsche schriivers. Deze nota luidt als
volgt :
Het biographisch werk, door de Koninklijke
Vlaamsche Academie ontworpen, zal niet eene vertaling
of doublure zijn der Biographie nationale,
welke de Academie royale des Sciences, des Lettres
et des Beaux-Arts sedert 32 jaren onafgebroken
voortzet.
De Biographie nationale verrneldt niet alleen
de in Belgie geboren Nederlandsche schrijvers, maar
ook staatsmannen, vorsten, veldoversten, heiligen,
kerkvoogden, mannen van allerhande wetenschap en
kunst, en alle schrijvers van ons land, om het even
in welke taal hunne werken zijn opgesteld.
In het werk der Koninklijke Vlaamsche Academie
zal enkel sprake zijn van Nederlandschschrijvende
Belgen, namelijk van zulke, die minstens
ties jaren overleden zijn.
Derhalve mag gezegd worden dat dit werk
ongeveer drie vierden minder uitgebreidheid zal
hebben dan de Biographie nationale.
Te duidelijker zal dit blijken, wanneer wij er op
wijzen dat zekere levensschetsen in de Biographic
eenen buitengewonen omvang hebben :
b v. het artikel 46 kolommen,
Charles-Quint, 336 kolommen druks. Nu, de Cornmissie
van Geschiedenis, Bio• en Bibliographic heeft
beslist, dat Beene leveosschets meer dan tien kolommen
druks zal mogen beslaan.
Andere vergelijking.
Het Biographisch Woordenboek der heeren
FREDERIKS en VAN DEN BRANDEN (2e vermeerderde
uitgave) behelst qi3 bladzijden, en daarin wordt
melding gemaakt van de Nederlandsche schrijvers,
zoovvel die in het Noorden als in het Zuiden
geboren.
Men vindt daarin enkele biographische bijzonderheden,
zonder eenige uitweiding, en de beknopte
lijst van de uitgaven der vermelde schrijvers. Neemt
men nu in aanmerking dat het Biographisch Woordenboek
der Koninklijke Vlaamsche Academie meer
zal bevatten, narnelijk, zooveel mogelijk, eene beoordeeling
der aangehaalde schriften, alsmede dezer
volledige Bibliographic, dan mag men zeggen dat
de door ons ontworpen uitgave hoogstens 4 of
5 deelen, als het werk van FREDERIKS en VAN DEN
BRANDEN, zal uitmaken.
Aan den beer Minister is ook eerie lijst medegedeeld
der namen van Zuidnederlandsche schrijvers,
gerangschikt onder de letter in de Biographic
Deze namen zijn ten getale van 25,
eigenlijk maar een twintigtal, devvij1 daaronder nog
een zestal namen voorkomen, Welke onder letter - 52 -
nationale buitengewonen hebben :
v. het artikel Charlemagne, kolommen,
Quint, Nu, de Commissie
Bio- en Bibliogra phie heeft
geene leve,~sschets meer dan tien kolommen
druks zal mogen beslaan.
vergelijking.
Biographisclz Woordenboek heeren
FRE:DERIKS en VAN DEN BRANDEN (2e vermeerderde:
uitga vel gl8 bladzijden, en daarin wordt
van al schrijvers,
zoowel die in het Noorden als in het Zuiden
enkele biographische bijzonderheden,
en de beknopte
uitgaven der vermelde schrijvers. Neemt
aanmerking dat het Biographisch Woordenboek
Koninklijke Vlaamsche Academie meer
bevatten, namelijk, eene beoordeeling
der aangehaalde schriften, alsmede dezer
Bibliographie, mag men zeggen dat
door ons ontworpen uitgave hoogstens of
als het werk van FREDERIKS en VAN DEN
zal uitmaken.
heer Minister ook eene lijst medegedeeld
namen van Zuidnederlandsche schrijvers,
letter A, de Biographie
nationale. zijn ten getale 25,
dewijl daaronder zestal welke V
— 53 —
zouden dienen te staan. De lijst der Koninklijke
Vlaamsche Academie behelst 69 namen, beginnende
met letter A, zonder diegene te rekenen, welke na
het drukken der lijst opgenomen zijn.
Uit dit alles blijkt dus, dat het door de Koninklijke
Vlaamsche Academie ontworpen werk gebeel
anders zal zijn dan de Biographie nationale, althans
niet als doublure of als eene vertaling daarvan zal
kunnen beschouwd worden.
De heer Broeckaert stelt, namens de Commissic
van Geschiedenis, Bio- en Bibliographie, voor, de eerste
aflevering van bedoeld ‘verk ter perse te laten leggen,
de Commissie, in zitting van heden, het besluit
genomen hebbende om met het werk voort te gaan,
ook al zou de Regeering het daarvoor gevraagde
hulpgeld weigeren. — De vergadering keurt dit voorstel
goed.
De zitting wordt te 4 uur geheven.
- 54-
Lezi i-i g.
DE VORSTER.
EERSTE ZANG.
Het westen vvalmt ; wild waait de wind
Door 't Buggenhoutsche bosch.
Stil aan den boschkant zit een kind,
De blonde haarlok los.
Ze zit, in droom, ter zodenbank,
Voor eenes Vorsters stulp ;
Ze kijkt door 't ruischend loover bang,
Als zoekt ze steun en hulp...
Ze ziet de groene weide niet,
Waaruit de mistwalm doomt,
Ze merkt niet 't hemelsch blauvv verschiet,
Heur herte blijft beschroomd.
Ze luistert niet naar 't liefdelied,
Dat 't boschrijk weiland zingt,
Waardoor 't gevoel der Godheid dringt,
Dat uit den hernel springt.
• • • • -• • • • •
0, Moederaarde, Godes pracht
Wordt over u verspreid !
't Is daarom, dat, ge in liefde, lacht,
Door 's hemels heerlijkheid. »
55
Ze ziet van tijd naar 't uurwerk been,
In hare stulp.
« 't Staat stil. »
Zucht zij, omdat to traag verscheen
Heur man, naar haren wil.
Doch kalmte golfde rondom haar,
Angst drukte op 't zacht gemoed,
Toen weende zij, met bang bezwaar,
Dat vveenen deed haar goed.
Maar trapplend dreunt een sterke slap,
Daar klinkt een lustig lied...
Ze springs vooruit, met handgeklap,
En weg vlucht haar verdriet.
Dan juicht ze, met verliefde stem :
Hij is 't ! 't is hij ! 't is hem !
LIED IN HET BOSCH.
Flink is mijn vrouwken,
Vlijtig en kloek
Altijd is 't vrouwken
Naar mij up zoek.
Ben ik aan 't jagen,
Diep in het bosch...
Hee, mijne zinnen
Laat ze niet los.
Waaija, o waaija,
Waai wilde wind!
Draag snel mijn liedje
Aan lieve kind.
— 56 —
Plots vloog zij aan den kloeken hals
Van haren kloeken man ;
Zij zoende hem zoo zacht en malsch...
Vogels vvat denkt ge ervan?
De vogels vlogen, knikten toe,
Kwetterden lang en luid :
« Die minnen, zijn nooit zoenensmoe!
Nooit gaat hun heillicht uit. »
Het goud der zon, omstralend 't paar,
Speelde van brank tot brank,
En wierp op 't stroomend kroezelhaar,
Van haar,
Robijnen sprank, bij sprank...
't Was of gebloemt van brand en blood,
Door 't geurend loover blonk,
Terwijl het vogelkoor, vol gloed,
Wellustig zong en sprong.
't Was of het kreupelhout verheugd,
Ook zijne stem verhief,
En ritslend ronkte : « Lieve jeugd,
Gij stoute zoenendief. n
Diep keek hij in haar tooveroog,
Blauw als het rein azuur,
Een oog, dat hem nog nooit bedroog,
Puur, als een parel puur!
Dan lachten ze, als een vliegenzwerm,
In 't gui geglans der zon ;
Weer vlogen ze in elkanders arm :
- 57 -
c o, Liefde, o, hemelbron !
• o, Liefde, o, vredebron ! »
Dan zaten zij zich aan den disch,
Den groenen disch in 't gras;
Dan aten zij, onschuldig, frisch,
Niet wetend wat boozes was;
Dan dronken zij van 't bruine bier,
Vertellend dit en dat...
Blijblakend, steeds vol liefdevier :
« o, Liefde, hoogste schat !
« o, Liefde, bloemenpad !
Totdat verdween de zonneschijn,
De mane zwervend trekt
Den mist, die 't slapend bloemelijn,
Als zilvren sprei bedekt.
En eer ze gingen gul to bed
Zacht rusten in de stulp,
Dan stortten zij een vroom gebed,
Aanroepend Godes hulp.
GEBED.
Hi
Heer, Ge zijt groot! zoo roepen wij, uw kinderen,
Wanneer de zon, in tooverglans, ten westen daalt ;
De maan, gelijk een maagd, in reinen eenvoud dwaalt.
Zooals de meerderen vreezen U de minderen,
Want zon en starren vvorden door U overstraald.
Doordringende glanzende Godheid !
Heer, Ge zijt groot !
— 58 —
Zij.
Heer, Ge zijt goed ! 'k Voel vrede, vreugde vloeien
Van nit de kl'einste bloern tot in het menschenhert ;
Waarin Gij liefde stort voor elke zielesmert ;
Het herte dat steeds moet voor U ontgloeien,
Dan zelf, wanneer het door 't onrecht gefolterd werd.
Doorgloeiende glansende goedheid !
Heer, Ge zijt goed !
Te Tamen.
Heer, Ge zijt mild! Hoe zullen wij U loven,
Opdat Ge ons 't daaglijksch brood steeds edelmoedig geev'
Ons werken laat met vlijt, en nog daarboven,
Ons hopen laat, dat 66ns voor ons een engel zweev' ?
o Machtige, minnende mildheid !
Heer, Ge zijt mild !
Heer, Ge zijt schoon! Gij stort in onze zielen
De liefde, die ons t' samen levenscheppend brengt...
De liefde, die verjongt en 't doodsch vernielen
Van de aarde drijft, terwijl.ze uw schoonheid diep bedenkt.
o Scheppende schittrende schoonheid !
Heer, Ge zijt schoon!
....... . . ...
Ze sliepen zacht, in diep gedroom,
Terwijl de zonne zonk ;
En boven hen, van boom tot boom
De wind door het loover drong,
Terwijl hii wisplend zong :
Een lied van trouwe minne
- 59 -
Voor 't lievend huisgezinne.
En bij den milder rnanestraal,
Zoo rein, als maagdelijk kristaal,
Zingzangde zoet de nachtegaal...
Terwijl bij zilvren starrenglans,
De ranken, als in tooverdans,
Zich wederzijds ontmoetten,
Zich streelend fluistrend groetten...
En verder, 't golfgeruisch der Schelde,
Verleidend lekte en lokkend zwelde,
Van liefde en wellust milderend klonk,
Den sterrenglans rnalsch smpkkend dronk...
Verwekkend voile harmonij,
Zoo warm, zoo diep, zoo hoog, zoo blij 1
Frischlievend als het zoenend paar,
Gezegend door d'Alzegenaar...
Dan bergden starren teer hun licht
Voor der mane minnend aangezicht,
Die goot heur lichtgloed lachend uit,
Of was de stulp haar liefdebuit...
Waarin het zoenend zalig paar
Bedankte diep d'Alzegenaar.
TWEEDE ZANG.
Zaagt ge ooit in 't bosch den winternacht?
De sneeuw slaapt, als een lijkenvacht
Op 't kaal geboomte op 's Vorsters stulp.
De wind woelt door die woesternij
d— 6o —
Vergeefs!... en smeekt zoo ruw om hulp !
Wie heeft hier hert en medelij?
't Is niet het bladerloos geboomt,
Waarin geen vogelnestje droomt.
Niet 't landschap, treurend droef in drang
Van 't ijs... Geen vogelzang, geen klank,
Geen bloemenhang bekoren 't land...
't Is of het bang lag door de schand
Te zijn zoo naakt, to zijn ontbloot
Van 't kieurig kleed. Het scheen den dood
Gelijk.
De wind verhief de stem,
Doorvaagde wild den boezem van
Den sneeuvv, en wierp de vlokken dan
In 't duister...
Maar een reuzenrem,
Het bosch, zoo machtig, weerhield hem.
Hij vluchtte 't ijs der woeste Scheld,
Die kermde, knarsde, met geweld;
Hij wrong zich vvervlend rond het bosch,
Als slang.
't Bosch wederstond zoo trots,
'Nen reus gelijk; maar 't zuchtte diep,
Of 't, met gekraak, vergifnis riep.
Geen glans der maan of sterren scheen,
Terwijl ter Vorsters stulp, alleen
Het vrouwken spon, bij 't lampenlicht ;
Met blozend bevend aangezicht,
Opwachtend heuren echtgenoot.
Want schoon ze zich alleen verdroot,
• 61 -
Ze spon steeds neerstig, als een spin,
En zong een lied vol milde min.
SPIN N ELIED.
Des zomers voor de hanen kraaien,
Zit ik aan 't spinnewiel to draaien;
Ik zin :
Terwijl 't gekwik des kwartels schalt,
Terwiil het jachtroer vlamt en knalt.
Ik min
Den Vorster, Moen en kloek,
Ten bosch naar wild op zoek.
ik spin :
Rom, rom, mijn wielken...
'k Verlange naar een zielken.
Des winters, wen de boomen bibbren,
De haasjes op het ijs slim slibbren,
Ik zin
Hij moet door 't killig aaklig weer...
o, Dat hij dra, dra wederkeer'
Ik min
Den man, den braven man,
Die meer doet dan hij kan!
Ik spin :
Rom, rom, mijn wielken !
'k Verlange naar een zielken.
Hij heeft mij, als een lam, genomen,
Ik ben tot hem, als lam, gekomen.
-- 62 —
Ik zin :
Een wilddief loert thans op mijne eer...
o Lieve Vorster, keer dra weer!
Ik min,
Met open hert en arm...
Kom, dat ik mij verwarm' !
Ik spin :
Rom, rom, mijn wielken !
'k Verlange naar een zielken.
Aan hem wijd ik mijn minnend herte,
Nooit wekte hij in mij de smerte.
Ik zin :
'k Bewaar der vrouwen deugd en roem,
Gelijk de maagd der reinheid bloem.
Ik min
Den man, mijn liefdelicht...
o Kvvame dra ons wicht!
Ik spin :
Rom, rom, mijn vvielken !
Verlange naar een zielken.
Ach, in den woesten winternacht,
Terwijl ze koortsig hem verwacht...
Hij jagend zonder maan of ster,
Geslingerd door den wind, ver, ver
Van haar, terwij1 haar angst vermeerdt,
Terwijl de wind, een reuzenzweerd,
De branken breekt, de boomen beukt,
Voelt zij heur harte krank gekreukt,
— 63 —
Voelt zij een siddring in den schoot,
Dat levee meldde en niet den dood.
En door den angst, verrukt-gezind,
Denkt zij aan 't komend schreiend kind,
Denkt zij aan 't komend zuigend kind,
Denkt zij aan 't komend lachend kind!
Geschenk van hem, dien zij bemint.
Doch plots geschokt uit dezen droom,
Vernam zij, ach, vol schrik en schroom,
Hol huivrend huilen rond haar stulp,
Alsof een wolf, door honger krank,
Haar wou bedwelmen, door gejank...
Ze richt zich op, en zoekt naar hulp...
Ze luistert.
Siddrend stolt heur bloed...
Ze hoort grof grollen « wilde woed ! »
Ze zvvijmelt voort en roept naar hulp,
Maar niets gaf antwoord in haar stulp.
De dog alleen bast op heur klacht...
Wee! zwarter werd de zwarte nacht !
o Kwam hij snel weer van de jacht.
Ze wacht naar hem .. ze wacht... ze vvacht.
Plots ploft een klop op hare deur :
« Doe op! — Gij hebt noch kans, noch keur.
Dan schalt een vloek, een schaterlach...
Hier hielp geen kreet, geen angstig ach !
Een tweede klop, een derde klop
Stampt in de deur.
— 64 —
Met rosten kop,
Stond daar de woeste wilddief veur...
Een afgewezen vrijer, wild
Gelijk een everzvvijn... Ze rilt!
Heur stemme stokt. — Hij neemt heur vast...
Hij rukt ze mee, de ruwe Bast.
Een rosse bloeddog springt vooruit,
En bijt hem bloedig in de kuit...
Hij zwaait zijn bijl, en met 'nen slag
Doodt hij den dog, die spartlend lag
In 't bloed, en rolde voor den voet
Stuiptrekkend, van 't lief trouwig wijf.
« Geen moed verloren ! schimpt hij laid...
Hij grijpt haar weer.
Gelijk 'nen stack zoo stijf
Valt zij ten grond, de schoone bruid.
Losdonderend knalt door 't bosch een scho
Hij vlucht en laat haar aan heur lot.
• , •
o, Toen de man 't lief vrouwtje vond,
Haar zoenend de oogen, wang en mond,
Ze droeg to bed.
Wen hij vernam
Heur leed, dan weende hij...
Dolgram
Zwoer hij Geen ruste voor de wraak!
Den dood des schelms, dat is mijn taak
Nog dezen nacht.
Eerst haar gesust
— 65 —
In slaap »
Dan trok hij voort
Onmenschlijk wreed en boos belust
Op moord!
o, Heere God, Gij, goedheid, zweef
Met liefde door het bosch. Geef, geef,
Gevoelens van vergiffenis,
Hoewel de straf rechtveerdig is.
o, God, schoon thans uw rijke pracht,
In 't vvintervvoud, niet geurig lacht;
Schoon er geen bloem, geen zwanendons,
Geen vogelzang, geen biegegons
Uw mildheid melden, malsch en sterk...
o, Heer, volbreng genadewerk!
Schoon alles treurt in doodschen sneeuw!
Vermurw het hert van dezen leeuw;
Straal in zijn ziel 't genadelicht...
Laat 's vrouwkens deugdzaam aangezicht
Hem lokken naar heur kamerkijn,
Want vveldra zal ze moeder zijn.
o, Heer, uw stem words niet verhoord!
Hij vloekt en vliegt vol ‘v ra akzucht voort,
In 't donkerdiep, dol aangespoord
Door eenen wilden vvinterzang,
Die klonk zoo aaklig, barsch en bang
WINTERZANG.
De wind waait moord!
Het bosch braakt moord!
—b6 —
De sneeuvv smacht bloed!
Gansch beheerscht door Satans woord,
Huilt het hert des wrekers : moed!
Voort! voort! voort !
De nacht is zwart,
De wraak is zwart„
Die snakt naar bloed.
Door den helschen gloed getard,
Huilt het hert des wrekers : moed!
Hard! hard! hard !
Het wraakgenot
Behoort aan God
In 's boozen bloed...
Door den dollen drift gedrild,
Huilt het hert des wrekers : moed !
Wild ! wild! wild !
DERDE ZANG.
Hij kwam to huis. Zijn vrouwtje had
Een kind g2kont, een zoontje, dat
Ze in pijnen baarde... vvijl ze zocht
Zoo koortsig naar den man.
Verknocht
Aan liefde en Leven, had ze alleen
De proeve doorgestaan. Geween,
Zoo malsch als melk, wiesch 't rood gelaat
Van 't schreiend wicht. En desperaat,
Ach! kreet ze naar den echtgenoot...
— 67 —
Vat is de moederliefde groot !
Ja, hemelsch groot! — Ze straalt uit God,
Die troostend glanst in 't ergste lot.
Hij kwam to huis.
Zijn vrouwtje stak
Het zoontjen uit naar hem ; hij brak
In tranen los, verplet door smert.
Hij kuste 't kind niet, zag Naar niet,
Maar kloppend joeg 't gezwollen hert ;
Hij zuchtte diep, in bang verdriet ;
Hij raasde dom en halfbevvust,
o, Vrouw 'k heb u nog niet gekust !
Ach, ach, waar is uw lieve lach ?
Ha, Gij beziet me niet? gij rust
Gelukkig ? — Gij hebt niet gemoord !
En toch, ik vind hier bloed... ach ! ach !
o Somber visioen, vveg ! voort ! voort !
Diep ingevallen, stom en bleek,
Bekeek de moeder haren man.
Hij keek geknield ten gronde, keek
En zuchtte :
« Word niet gram !.. wee !.. dan ! »
Dan sprong hij op, hij zag net wicht,
En zoende driftig 't aangezicht
Der bleeke moeder, die schooner scheen
Dan ooit, en, met een schor gesteen,
Omhelsde en lekte hij het kind,
68 --
En raasde weder half ontzind ;
Zij vveent van vreugde en van verdriet...
Hij niet ! want tranen had hij niet.
Niet meer !
o, Heer!
Hij
Mijne geliefde, 'k heb u, ach, vernietigd, verdaan,
Mijne geliefde !
Knielend beken ik den moord, staak uw bitter getraan,
Mijne geliefde !
Siddert mijn hert, en ach, siddert uw Iiidende schoot,
Mijne geliefde ?
Baart ge rnij 't leven tervvijlent ik bracht, ach, den dood,
Mijne geliefde ?
Hij zwijgt een poos. Ze luistert... hoort.
Dan raast hij driftig, angstig voort :
cc Liefde en de dood zijn te zamen gestrengeld,
Geliefde,!
Liefde en de dood zijn te zamen gemengeld,
Geliefde !
Laat ons te zamen thans vluchten,
Geliefde !
Laat ons te zamen thans zuchten,
Geliefde !
Laat ons de helle verwerven,
Geliefde
Laat ons, in wanhoop, dan sterven,
Geliefde !
— 69 —
En beiden kermden « sterven ! sterven !
Wij willen den afgrond thans erven. D
In 't duister diep van 't wilde woud,
Door maan• noch sterrenglans beschouwd,
Kroop rochlend op den killen grond,
Een man, als een gewonde bond ;
Het was de wilddief. 's Vorsters schot
Had hem de levenskracht geknot.
Hij kermde « Heere, ware ik dood !
Wie helpt mij in mijn naren nood ?
Ach, mijne zonden zijn te groot....
'k Voel in mijn lijf zijn moordend lood.
Ach, waarom is zij toch zoo schoon ?
lk minde haar... Mijn min tot loon
Ontving vernieling.
o Mijn God!
Tweemaal doet zij me sterven...
Spot
Had zij voor mij slechts over... Min
Ja, diepe min voor hem !
'k Begin
Den dood te voelen... wee ! is 't kwaad
Te minnen ?
o Voor hem, haat ! haat !
Vloek ! vloek ! den Vorster vloek en wraak
Te laat ! o Heer, vergiffenis
Vergiffenis ik dwaal ! ik mis 1 »
- P/- 0 ---
Hij krimpt in6en, vol kwijl en bloed,
Zijne oogen rolden rood, vol gloed ;
Hij rekte zich plots uit... en beet
Dolgulzig in den sneeuw ; maar Beet
En stikkend bleef zijn dorst.
Hij dacht
Weer aan de schoone vrouw ; hij lacht
Waanzinnig, dan greep hem 't berouw.
Hij wilde zich oprichten.
a Vrouw ! o
Kreet hij : a Vergeef mij, man ! » kreet hij.
a Genade, Heer, heb medelij !.
'k Beveel u, God, mijne arme ziel,
Die, ach, zoo boos, in zonde viel..,
Heer, laat me komen in uw rijk,
Gereinigd van het wereldsch slijk.
Ach, gansch het woud vlamt mij vol vuur !
Dit vuur verslindt mij op den duur...
Wee ! val ik levend in de hel ?
o Schoone vrouw, vaarwel !... vaarwel !
Nog wreeder werd zijn angst vergroot,
Hij hoort een huilend wolfsgejank...
In 't stervend herte galmt 't gezang
Des weerwolfs, aaklig, woest en bang.
ZANG DES WEERWOLFS.
Des nachts, in het duister, in 't diepste van 't bosch,
Daar sluipen de wolven bijeen
71
Daar woedend van honger, ter prooi gaan ze los,
Hun huilen versmacht elk geween.
Wilde woud ! woud ! woud !
Wilde woed ! woed ! woed !
We zijn stout :
We smachten naar vleesch en naar bloed.
Wilde woed !
Ze zoeken de prooi en verslinden die ras,
Met hunnen knarstandenden kop
Ze slurpen het bloed, dat verspat in 'nen plas...
En vreten de knoken gear op.
Wilde woud ! woud ! woud !
Wilde woed ! woed ! woed !
We zijn stout :
We smachten naar vleesch en naar bloed.
Wilde woed !
Het vlucht voor hen, wat er wegslibbren kan,
Beangstigd door vrees en door schrik.
Wee, wee, aan het dier, aan het kind, aan den man !
Door hunnen groenglansenden blik.
Wilde woud I woud ! woud !
Wilde woed ! woed ! woed !
We zijn stout :
We smachten naar vleesch en naar bloed.
Wilde woed!
Het monsterdier, dat lijken uit de graven haalt,
't Gediert, waarvan het ooge scheel, venijuig straalt,
Gediert, dat snood zijn eigen kroost verscheurt, verslindt,
- 72 -
Door wraatzucht nooit verzaad, door honger steeds verblind,
Schoot huilend op hem af... Hij merkt hun tintlend oog...
Hij nijpt zijne oogen toe, wij1 hem de ziel ontvloog...
De gruwel van den dood, ach, brak zijn angstig hert,
Zie, van nabij en uit de vale verre vert !
Verschenen golven wolven, nederploffend op
Het lijk! — ze rukken grollend hem den rossen kop
Van 't lijf... en vochten 't sarnea, als de hel verwoed.
Des morgens gleed de zon in eenen plas van bloed,
Gestold op de ongewroete korst van doodschen sneeuw. .
De rave vlood voor 't licht, met knorrend knarsgeschreeuw
GEHEIME STEM. BIDDEND.
M isericordia,
0, Heere schenk gena !
De zondaar heeft geboet ;
Verloor zijn driftig bloed
Voor eene schoone vrouw,
Voor eene vrome vrouw !
Hij voelde diep berouvv...
Heb deernis net zijn lot...
Voor hem, o milde God,
Misericordia,
0 Heere, schenk gena
VIERDE ZANG.
Het Dendersteedje words bemind,
Door alien, die het kennen
De vreemdling, is hij braaf gezind,
- 73 -
Kan daar zich goed gewennen.
Het yolk is neerstig, nut den geest,
Het houdt ook veel aan spotten
Is het niet stout, 't is onbevreesd,
Het laat zich niet bedotten.
In deze stad, zoo hoog van moed,
Zoo klein van goed !
Was 't paarken komen wonen,
De Vorster werkte daaglijks noest
Voor zijne vrouw, de lieve vrouw !
Hij dacht door vlijt te toonen,
Dat zij den moord vergeten moest,
Dat zij vergeten moest den rouw...
Hij dacht : met hair te wandelen
Langs Tragel, langs Sint-Odulfs-dijk,
Te dempen dezen ruwen rouw .
Ach, gansch zijn liefdehandelen
Verzonk, gelijk 'nen steep in 't slijk.
Hij toont haar 't groene Denderwater,
Hij toont de Schelde, de schallende,
De meeuwen, met hun schor geschater,
Slank zwierend en dan vallende
Den zilvren spiering happend,
En dien in 't rietbosch knappend..,
De zwaluw, met haar schel geschreeuw,
Die sneller vliegt dan de erge meeuw...
Wij1 van den stadhuistoren,
De klokjes klinkklank klepperen ;
De windjes, wild verloren,
74
In notelaren snepperen...
Die trots Tangs Scheldedijken staan,
donkre stijve
Die geven uit den sterksten geur,
Verdrijvend alle zielgezeur...
Hij toont der weiden malsch smaragd,
een lustig liedeken lacht
WEIDELIED. — BOERSCH.
Op eene groene weide,
Droomt 't meisje frisch en fijn.
flikflooien,
Sprak « word het lieveken mijn !
gij zittersbok,
flok...
Slaap rok.
zijn,
de groene weide !
eene groene weide
frisch en fijn,
gezellen
e onzer, maagdelijn !
— neen, gezellen, slecht en slim,
trim...
k frim
weide!
Droomt 't meisje, frisch en fijn
- 74-
I nnotelaren snepperen ...
langs Met hunne donk re stijve blaàn ..
den sterksten geu r,
zielgezeur ...
der weiden malsch s:naragd,
Waarop de meid de koeien wacht,
En soms een lustig liedeken lacht
WElDELlED. - BOERSCH.
weide,
meisje en fijn.
Een snijder kwam flikflooien,
Sprak: « word het lieveken mijn!
- Neen, neen, gij zittersbok,
Flik den frak, vlieg in uw flok ...
'k Slaa p liever in mijn wollen rok.
Eens andren zal ik zij n,
Al op de groene weide!
Op eene groene weide
Droomt 't meisje, frisch en fijn,
Daar zuchten vele gezellen:
« Word onzer, maagdelijn ! »
- Neen, neen, gezellen, slecht en slim,
Ik loop niet geeren op den trim ...
'k Heb liever onzer boeren frim
Eens andren zal ik zijn,
Al op de groene weide!
Op eene groene weide,
frisch fijn
— 75
Een Vorster, vroom van herte,
Sprak : « Liefste kind, wees inijn! »
ja, ja, o Vorster, struisch en trouw,
'k Word seffens uvve trouwe vrouw !
Al brak die trouw, mijn hert door rouw...
'k Zal nooit eens andren zijn,
Al op de groene weide
Ze luistert niet naar '.t boertig boerenlied,
Ze ziet die uitgebreide schoonheid niet,
Die haar omringt... ze zinkt in haar verdriet
Terug...
Ach, soms een zuren sombren lach,
Was 't, wat hij op haar aanzicht glimmen zag.
Neen, niets, niets beurt haar levenslustig op...
Ze denkt steeds, met verkleinden kranken kop,
Aan 't zalig kind, ook aan den wreeden moord...
In haar gemoed verneemt ze een droef accoord.
Ach, 't hert der vrouw is raadselachtig zoet,
Maar in die zoetheid nestelt zwart gebroed.
ACCOORD.
Wie is de moeder ? Wie is haar geliik ?
Loop door de wereld, zoek in 't hemelrijk,
Indien gij ooit een schooner wezen vindt,
Dan zij die baart 'nen engel, — 't zuiver kind !
Ze glanst zoo puur, als 's hemels milde zon,
Doch reiner is zij dan die levensbron !
Ze is eeuwig door haar vruchtbren liefdeschoot...
— 76 —
De moeder overwint gestaag den dood !
o, Moederlief, gij delste sprank van God,
Hoe wrang en wreed is soms uw somber lot.
Haar boorling was gestorven.
Melkloos door
Verdriet, hervond zij niet het liefdespoor,
Dat haar moest geven wil en kracht en moed,
Om sterk te worstlen in den tegenspoed.
Zij lieten dan het bosch.
De stad,
Zoo meenden zij, biedt aan een rijken schat
Om 't leed te lindren... Maar, wee! overal
Vervolgde heur de schim des wilddiefs na...
Vervolgde heur de schim van 't kindje na. .
Hij vverkte fel, maar wroeging kwelde hem,
En moedloos werd hij somber, stuursch weldra.,.
treurde in 't huisje, zuchtend in den klem
Der wanhoop, dat naauw hoorbaar kloeg haar stem.
KLAAGLIED
o Laat mij weenen, vveenen is geen schande,
o God, 'k Breng u mijn iced ter offerande,
Schenk mij 't lief zoontje weer, als Godsgezant,
Als engelzoet....
't Slaapt thans in 't doodendal,
Met bloemen op zijn graf, met 't blij geschal .
Der vooglen... o, 1 k tracht ook dood te zijn,
Om weer mijn kind te zien. Neem in uw hand
Mij !... God, wees goed, wees goed! ach, ach, mijn man!
— 77 —
Een moordenaar! o, welke folterpijn !
Een moordenaar! Hij, hij, hij kwijnt ervan.
Heer! Heer! o weet het niemand, niemand niet?
'k Ben bang!.. God, die het weet, die alles ziet...
Voor God blijft niets verborgen, goed noch kwaad.
MO man, de brave, wreekte rnijnen smaad...
o, Goede God, ach, is dit kwaad, ach, kwaad?
Waar blijft uw raad? Waar blijven troost en raad?
Mijn zoontje stierf ervan. De straf is groot.
Verlos, o Heer, ons beiden uit den nood!
De wroeging is een hellevuur voor ons :
De wooden kloppen, 'k hoor hun wraakgebons.
Ze viel geknield. Fleur man verscheen,
Hij zei : a o Vrouw, staak uw' geween.
De braakloop snelt, rukt door de stad verwoed,
Ontbindt, verslindt en rijk — en arrem bloed...
Ik ging naar menig ziekenbed
Te hidden, thans ben ik besmet.
•
Hij lei zich neder, 't hoofd in brand,
Blauw werden neus en mond en hand,
Dan paars, ijskoud als marmersteen.
Zijn vrouwtje knielde in angstgeween.
Zijn polslag stokte, 't hert sloeg traag,
Geen?, antwoord gaf hij op heur vraag...
Zij lekte druk zijn vunsig vleesch.
Zijn oog zonk diep, zijn stem klonk heesch...
En rolde 't oog in zwarte kringen,
Gereed om binnen 't hoofd to dringen,
— 78 —
Hij kronkelde in de kwaadste krampen...
Verviel hij in dolzinnig stampen;
Zij bleef aan hem, als klimop klampen...
Zij kermde schor « Heer, kunt gij hem niet nemen?
Dan vloek ik.
Doch, met teeder angstig fleemen,
Hernam zij : « Heere God, zoo goed, zoo groot,
Laat mij den man, o schei ons niet!...
De dood is mij ook welkom.
Zie, de morgen kwam,
Een morgen koel en vochtig.
Grillend gram
Sprong 't schuim uit zijnen dorren mond.
Het vuur
Des braakloops brandde bliksmend hem door de aadren...
Zijn blikken smeekten ; « wil mij toch niet naad'ren.
Zij kustte 't schuim van zijnen mond... Hoe zuur!
Ze viel getroffen nevens hem op 't bed,
En stervend zuchtten zij het boetgebed :
« o Heere, gun ons uw genadewet,
Laat onze liefdezonden onverlet!
Laat ons, met diep berouw, to zamen sterven,
Laat ons met tear betrouwen 't hemelrijk verwerven. »
ZANG EENS ENGELS
Ik wacht zoolang, in hemelpracht,
Naar mijne moeder, zoet en zacht,
Naar mijnen vader, koen vol kracht.
o Koomt, mijne ouders lief!
Ik vvacht ! ik wacht
— 79 —
Is er ten hemel schrik noch schroom,
Is er ten hemel slechts een droorn
Van Godes vreugde, vrij en vroom...
o Wacht, mijne ouders lief!
Ik koom ! ik koom !
Ik haal uw beider zielen af;
Il laat ze niet in 't gulzig graf. .
Dit ware God, to wreed een straf.
Klimt op, mijne ouders lief!
'k Daal af, 'k daal af!
De Heere God is mild en goed,
De moedermaagd bermhertig zoet.
Ze wachten u, in hemelgloed.
Klimt op mijne ouders lief!
Met moed ! met moed!
VIJFDE ZANG.
Avond was 't. — Daar stegen de zielen op naar den hemel
Vluchtend de schuimende Schelde, door 't vroolijke Vlaandren ;
Vluchtend de wouden met 't weemlende loof van srnaragd ;
Poelen en heuvlen met spelende beken en bloemen ;
Weiden bedauwd, gansch verzilverd, met dwaallichts doorslingerd ;
Steden in puinen en steden die rezen als reuzen
Vluchtend der vogelenzangen, het dierengehuil,
Menschen gejuich, en gevloek, en gezucht...
Zij, ze vlogen
Dwars door de wielende woelende werelden, blakend in wording.
8o —
Bliksemend, dondrend door 't eindlooze ruim in eeuwigheid!
't Vrouwtje helblinkend in reinheid, als parel der schepping,
Zuiver, doorzichtig, als schittrende lichtgloed der zonne;
Mengsel van leeljen en rozen scheen 't vleeschlijk omhulsel ;
Frisch de maged gelijkend, zoo luchtig, zoo lievend,
Zweefde haar ziel, vol verrukking, ter eeuwige lichtbron.
Wereldsche schoonheid, als bloeme, neen, had haar nog niet begeven
Blonde lokken, als vleugelen, golfden haar op den rugge,
Fladderend, bij geurige vvinden, door de stroomen van 't licht.
't Fonkelend oogje verhelderd door 't blauwe des hemels,
Lachte verlangend vol hoop en vol troost en vol liefde
't Mondje voor 't zoenen geschapen, sidderde als 't roosje,
En haar boezem, zwellende en dalende voelde de Godheid.
Blozende poezelige armkens omknelden de krachtige
Ziele des mannes, een zwarte gestalte, verlammend de
Klimmende schoonheid naar God.
Somber hing hij aan haar,
't Geweten, onrustig gekwollen, door knagende wanhoop ;
Beladen met wraakzucht en moord.
Hare verschijning in 't oord der
Lichtende liefde verwekte een gezang, om de stervenden
In het leven to lokken. Terwijl haar hoofdje hel glansde
Als in een stormval van stralende diamanten, rolden
Ruw en grolden grof, ten voeten des mannes, de donkerste
Wolken, waaruit bliksmende donders schoten.
Lager loeide een warlende afgrond, waaruit de
Wanhopige zielen kermden vergeefs « ontferming ! »
Ziet, geesten zweven tusschen sterrenglansen,
81
Ze wachten naar de reine ziel, de trouwe ;
Want God verleende haar genadekransen...
De geesten zongen : « Kom, o schoone vrouwe.
Aan zijne voeten golfde een aaklig brullen,
Als gingen duivlen gansch 't heelal vernielen ;
Ze huilden « kwaaddoen moet het ruim vervullen,
Door wraak en haat ! wij eischen deze zielen ! »
En al wat kon heur lieflijk hoofd verlichten,
Straalde uit 't verhevenst' deel der hemelgouvve ;
De geesten zongen « Duivels moeten zwichten !
Kom, klim ten hemel ! kom, o schoone vrouwe !
Een star der hope blonk voor hem in 't duister,
Als reine glinsterbloem, die hij betrachtte ;
Het was zijn zoontje, dat vol hemelluister,
Op hem zoo teeder, als op moeder lachte.
Voor den troon der Godheid waren zij verschenen ;
God was vlammenoogend, peilend tijden, die verdwenen ;
Eeuwig scheppend bij 't lofjuichen rond hem henen ;
Scheppend schoonheid, goedheid voor de ziel, de zinnen ;
Scheppend waarheid, voor die wijsheid willen winnen ;
Scheppend roues en ramp voor hen, die boosheid spinnen ;
Voor die boetvol beetren, zuivren hunne zonden,
Is God 't loutrend vuur, dat nooit en is ontbonden !
Is God 't eeuwig licht, dat nooit en is verzwonden !
Menglend de eelste, reinste, rijkste tooverkleuren,
Wekkend de allerfijnste wondervolste geuren,
Schenkend troost en zoetheid aan die minnend treuren.
• 82 -
Bij de mildste melodijen,
Roerend zuchtend bij het zilvren licht der mane ;
Bij de orkaansche reuzenharmonijen,
Dondrend glorievol ter grenzelooze zonnenbane.
Over berg en woud, ter woestenij, ter Wilde zee ;
Scheurend door het ijs, schuiflend over sneeuw ;
Bij 't onnoembre van het eindeloos geloei der stormen,
Bij 't krioelen, ach ! der miljarden, miljarden wormen,
Bij de diepe kalmte, met rusteloos het zonnezaad to vormen,
Troont de Godheid in den onverdoof bren luister,
Stralend met zijn daadkracht door het ondringbaar duister.
Niet 't geringste ontsnapt aan Godes vlammend oogen
En God zag de zielen naar Hem komen toegevlogen.
BOOZE GEESTEN
Ontsluit niet 's hemels poort.
Zij heeft verleid, bekoord,
Door schoonheid, blank als lelie, rood als roze...
Hij heeft door wraak vermoord !
Dus dienden beiden 't helsche booze !
Hee !
Wij eischen deze twee
We sleuren ze mee,
In den afgrond der duisternis, vol wanhoop en wee !
Hee !
GOEDE GEESTEN.
De liefdegloed, met zijnen zaligen zegen,
Straalt God, in voile reinheid, voile schoonheid tegen.
Ach, met haar diep gefolterd hers,
— 83 —
Gevoelt ze wear gansch de aardsche smert !
God, laat ze zweven in het oord van vree ?
Kom mee, o zuivre ziel, kom mee !
God is bermhertig, goed, oneindig groot !
BOOZE GEESTEN.
Hij is aan ons zij is aan ons ! de dood
Is sterk 1 de hel heeft nood !
Hij is aan ons ! zij is aan ons !
VERHAAL.
En duivlen klampen zich aan hem.
Zij prangt hem in den slanken klem
Der armen, heil ! door warme liefde vastgedrukt.
Zij werden beiden roekeloos omlaag gerukt,
In donkre diepten, over helsche vlammen...
Die smakken aaklig, bij 't vloekend grollen van verdoemden
Bij Godes straffend hoofdgefrons !.
EENE STEM.
Wee ! de valsche deugdverbloemden !
BOOZE GEESTEN.
Sterk is de dood !
Aan ons ! aan ons !
De hel heeft nood !
Stort ze in den vlammenden afgrond..
Stort ze in den ijskouden afgrond,
Waar ons voor eeuwig de straf bond.
Met ons ! met ons !
- 84 -
VERHAAL.
Door barer liefde toovermacht
Redt zij hem uit der duivlen klauwen,
En streeft omhoog, met voile kracht...
Tot dat zij wederziet de hemel blauwen...
En ver, zeer ver, zeer ver
Het scheemrend licht van eene liefdester.
Duch duivlen volgden steeds bun spoor,
Steeds vloekend grof bun gruwelkoor,
Bij 's Heeren gram wenkbrouwgefrons •
« Aan ons ! aan ons aan ons ! a
Aan 's hemels poorte stond Maria zoet,
De reine Moeder Gods, in stralengloed.
Haar groote blauwe treurige oogen
Bekeken de arme ziel, met mededoogen,
Bekeken 's Vorsters vrouw.
Maria zei : « Kom !
« Kom in der liefde heiligdom !
Kom in mijne armen blij gevlogen.
Ik draag u voor den rechterstoel van God.
Gij hebt onwetend diep gezondigd, zijtgereinigd door der liefde lot !
De ziele zucht : o vlekkelooze Moedermaagd,
Die 't weldoen in uw blikken draagt,
o Lieve Vrouw, zoo godlijk schoon !
Getvveeen, ja, voor Godes troon...
Moeder der zeven wean,
Getweeen, ja, getweeen !
— 85 —
Ik laai hem niet ! ik laat hem niet! ik laat hem niet I
Gij weet Maria, wat het is to scheiden... heb erbarmen! »
Ze sloot den lieven man nog vaster in hare armen...
Maria schudde 't hoofd, met diep verdriet.
De ziele snikte voort : « ik laat hem niet! ik laat hem niet! »
De duivels huilden voort :
« Zij heeft verleid, bekoord!
Hij heeft door wraak vermoord !
Voort ! voort! voort!
In 't oord -
Der duisternis! de Hellepoel heeft nood !
Het kwaad alleen is groot !
Sterk is de dood !
Ze zijn aan ons! aan ons!
Dan sprak de Vorster vroom en vroed :
« Ga plukken 't frisch gebloemt.
Ten hemel, ja, met vrede in 't mild gemoed.
Erf heerlijk hemelrij . k...
Geef mij nog uwer liefde blijk.
Ga, pluk het frisch gebloemt
'k Verlaat u, o laat mij... Ik ben verdoemd !
Vrouwlief, ik ben verdoemd ! »
De duivlen grepen fluks naar hem,
Zijn vrouw kreet, met bedrukte stem :
« o Man, ik ben met u, dan ook verdoemd !
'k verlaat u niet! 'k verlaat u niet! »
De duivlen grepen ook naar haar,
— 86 —
En vloekten vol genot.
Doch ziet,
In 't ergste van 't gevaar,
Verfrischten tranen zacht Maria's wang...
Zij opent plots de hemelpoort,
En roept . o Heere God, mijn zoon, erbarmen !
Mijn liefdewoord hebt gij steeds mild verhoord;
Genade, zoon, o Heere God, erbarmen! »
De duivlen vluchten vloekend voort ;
Ze tuimlen, ze storten, ze vallen, ze zinken ter helle,
Met huiverend geschal,
Ter belle!
Waaruit de flakkrende vlammende welle
Opborrelt met bruisend en bulderend geknal...
De zielen knielden neer voor Godes troon,
Bij der engelen juichenden zang,
Bij der bazuinen schallenden klank,
In sneeuwglansend gewaad, onnoembaar schoon !
Heil! de alontfermende God, nam ze in zijn vaderarmen
Vol erbarmen !
Hij hiet ze welkom in den eeuwigen vrede...
En 't englenkoor zong, met de beide zielen, juublend mede.
ENGLENKOOR.
Groot is de Heer ! en groot ook zijne daden
Door 't kwade te versmaden ,
Het goede te beloonen,
De deugden rein te kronen.
87 —
Van hemelsfeer tot hemelsfeer,
Groot is de Heer !
Hij, die 't heelal in zijne liefde sloot.
God is groot!
Schoon is de Heer, en schoon door zijne glansen,
Waarin de zonnen dansen,
Om 't Heelal te verlichten,
Het menschenhert te stichten,
Door schoonheidspracht, door schoonheid teen,
Schoon is de Heer!
Hij, die de liefde schonk, als schoonheidsloon.
God is schoon!
Goed is de Heer in zijne heerlijkheden,
Vergeefs wordt nooit gebeden
Door stormen, sterrenstralen,
Voelt men ziin goedheid dalen,
Mild als 't onmeetbaar meer.
Goed is de Heer !
Hij, die de moeder schonk, als hemelgloed.
God is goed !
— 88 —
Zitting van den zo April 1898.
Aanwezig de heeren Alberdingk Thijm, bestuurder,
van Even, onderbestuurder, de Potter, bestendige
secretaris ;
de heeren Claeys, jhr. de Pauw, Gailliard,
Gezelle, Hiel, Snieders, Daems, Obrie, Coopman,
de Vos, Broeckaert, Sermon, Coremans, Bols, de
Flou, baron de Maere, Claes, Arnold, werkende
leder' ;
de heeren Segers en de Vreese, briefwisselende
leden.
Door de heeren Genard en Muyldernians is
bericht gezonden dat zij verhinderd zijn de zitting
bij to wonen.
De bestendige secretaris leest het verslag over
de vorige zitting, hetwelk goedgekeurd wordt.
AANGEBODEN BOEKEN.
Sommaire iddologique des ouvrages et des
revues de philosophie, publid par la revue ndo-scolastique
de Louvain. I e jaar, all. I-XI.
Revue neo-scolastique. Ve jaar, nr I.
Bibliographie de Belgique, 1898, nrs 5 en 6.
Le Musde beige, revue de philologie classique,
1898, Ilr 2.
- 89 -
Bulletin bibliographique et pedagogique du
Musee bel8e, 1898, nrs 1 3.
Bulletijn der Maatschappij van Geschied- en
Oudheidkunde to Gent. jaar, nrs 1-sociale catholique, nr 6.
de l'e'glise de Liege,III.
de l'abbaye de St. Martin, a I.
Vl e jaar, ifs 1-3 en inhoudstafel voor
jaargangen I-De Vlaamsche Kunstbode, 1897.
Bulletin de l' Academie royale des Sciences,
et des Beaux-Arts de Belgique, nr 2.
Memoires couronnes et autres memoires publides
par l' Academie, 80.
den beer DAEMS :
KongoTending. aan den hoogniaardigen
heer Adrianus Deckers, abt der
rending in Kongo.
de heeren Taalstrijd hier en elders, 1897-1898,
2 5.
heer G. :
en bruin. verhalen.
beer J. Bouchery
Kunstbode, 28e nrs t tot 4.
beer ZUYLEN :
L'egalite langues nationales. Rapport pre-
89-
bibliographique et pédagogique du
Musée beige, 1898, nrs I tot 3.
der Maatschappij van Geschied- en
te Gent. 6e jaar, nrs 1-3.
Revue sociale catholique, 1898, nr Cartulaire de l'église St. Lambert de Liége, lIl.
Cartulaire de l'abbaye de St. Martin, à Tournai,
I.
Wallonia, VIe jaar, nrs 1-3 en inhoudstafel voor
de jaargangen I-V.
Vlaamsche Kunstbode, 1897'
de I'Académie royale des Sciences,
des Lettres et des Beaux-Arts de Belgique, 1898 2.
Mémoires couronnés et autres mémoires publiées
par I'Académie, tome 55. 8°.
Door den heer DAEMS:
De Kongorending. Liederkrans aan den hoogwaardigen
heel' Fr. Adrianus Deckers, abt der
Norbertijner rending in Kongo.
Door de heeren COOPMAN en SIFFER
:
De Taalstrijd hier en elders, 1897-1898,
nrs 2 tot 5.
Door den heer G. SEGERS :
Licht en bruin. Twee verhalen.
Door den heer J. Bouchery:
De Vlaamsche Kunstbode, 28e jaarg., nrs I Door den heer PRAYON-VAN ZUYLEN:
L 'égalité des langues nationales. Rapport pré90
—
sente au nom de la Commission parlementaire de
la conference fiamande du Barreau de Bruxelles
par Me A. PRAYON-VAN ZUYLEN.
Door den beer F. BUITENRUST HETTEMA :
Taal en Letteren, 1898, nrs tot 4.
Door de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde
te Leiden :
Tijdschrift, 1898, i e aflevering,
Door den beer V. de Vos, hoofdman van
Kersouwken, te Loven :
Letterkundige Bijdragen (dier Vereeniging)
1897.
Door de Uitgevers van Biekorf, 1898, nrs 6 en 7.
Door den heer A. Suffer :
Het Belfort, 1898, nr 4.
Briefwisseling.
De bestendige secretaris deelt de vergadering
een schrijven mede van den beer Minister van
Binnenlandsche Zaken en Openbaar Onderwijs,
betrekkelijk de ontworpen uitgave van de door
den heer Van Veerdegem onlangs ontdekte fragmenten
eens levens van Ste Lutgardis, in de
Koninklijke Bibliotheek van Kopenhage.
Reeds heeft de Maatschappij der Nederlandsche
91
letterkunde te Leiden, een aanbod gedaan tot uitgave
van dit gedenkteeken, maar de heer Van
Veerdegem heeft gemeend zich eerst tot de Belgische
Regeering te moeten wenden met de vraag :
of een echt Belgisch letterkundig gedenkstuk, het
leven eener nationale heilige, in den vreemde en
op kosten van vreemden in 't licht mag gezonden
worden.
— De vergadering geraadpleegd, drukt de
meening uit, dat een zoo belangrijk gedenkstuk
onzer literatuur zou dienen in Belgi6 uitgegeven
te worden, en zij gelast het bureel deze zienswijze
aan den heer Minister mede te deelen.
De vergadering brengt een gunstig advies uit
over de vraag van den « Werkmanskring » te
Borgerhout, strekkende om eenige door de Koninklijke
Vlaamsche Academie uitgegeven werken voor
zijne Volksboekerij te bekomen.
Namens de Commissie voor Nieuwere Taalen
Letterkunde biedt de heer Coopman verslag
aan over hare te middag gehouden zitting
Door deze afdeeling wordt de vraag gesteld
hoever de werkzaamheden betreffende de terminologie
der Nederlandsche spraakkunst gevorderd zijn
en of er geene reden bestaat tot het vervangen
van de afgestorven Leden dier Commissie, welke
dat onderwerp behandelt.
92 -
Zij legt tevens navolgend voorstel over :
« De Bestendige Secretaris zal elk jaar, in de
« openbare zitting, een door de Academie goed-
« gekeurd heknopt verslag over de uitgeschreven
• wedstrijden voorlezen.
Namens de Commissie tot onderzoek van
het Woordenboek der Nederlandsche taal, legt
de heer Coopman eenen brief (ion Maart 1898)
van den Heer Minister van Binnenlandsche Zaken
en Openbaar Onderwijs over.
« Het is mij aangenaam schrijft de
Heer Minister — « aan die commissie, en in het
cc bijzonder aan haren Secretaris, den beer Coop-
« man, mijnen dank te betuigen voor de zorg
e waarmede zij mij inlichten over een viertal onlangs
ec verschenen afleveringen van het Woordenboek. »
« Hij verlangt « dat de achterstallige verslagen
hem zoo spoedig mogelijk toegestuurd worden »
en « dat voortaan elke nieuw verschenen aflevering
tot een verslag aanleiding geve. »
Uwe Commissie zegt de beer Coopman
heeft eenen staat van zaken opgemaakt. Daaruit
blijkt dat over al de afleveringen van 1896 en
1897 verslag werd uitgebracht. Er bestaan eenige
leemten over het jaar 1895 en over 1890 tot 1892.
De commissie zal ze zoo spoedig mogelijk aanvullen
en, voor het overige, zich beijveren den
Heer Minister te voldoen, daar zij hem dankbaar
is om zijne hoog gewaardeerde belangstelling
in hare werkzaamheden en vooral in den
— 93 —
grooten arbeid van de geleerde Redactie van het
Woordenboek der Nederlandsche Taal. (Toejuichingen.)
Bij doze gelegenheid mag Uwe commissie niet
nalaten een woord van hartelijken dank te richten
tot verscheidene geachte Leden der Academie, die
begrepen hebben dat het ook voor de Koninklijke
Vlaamsche Academie taak en plicht is, het hare
bij te dragen tot de voltooiing van ons Nederlandsch
Taalmuseum, die grootsche schepping van haar
betreurd lid M. de Vries. Met het oog op het
excerpeeren van oudere en nieuvvere Zuidnederlandsche
schrijvers hebben de heeren Arnold,
Bols, Broeckaert, Claes, Claeys, Daems, de Potter,
Gezelle, Segers en Sermon zeer bereidwillig hunne
medewerking toegezegd om aldus de Redactie in
haren moeilijken arbeid te steunen. (Toejuichingen.)
Uwe Commissie houdt zich overtuigd dat nog
andere Leden dat goede voorbeeld zullen navolgen
en lijsten van en aanteekeningen over ten onzent
in gebruik zijnde woorden, uitdrukkingen en beteekenissen
opmaken.
Daartoe zou het raadzaam zijn volgenderwijze
te •erk te gaan.
Voorop dient gesteld te worden, dat de medewerking
liefst betrekking moet hebben op in bewerking
zijnde woorden of reeksen van woorden (voor
het tweede deel, wat onmiddellijk volgt Op Believen ;
voor het derde, op Breien ; voor het vijfde ; op
Ham; voor het elfde, de samenstellingen met Op),
— 94 —
Om de Redactie te kt4nnen dienen met een
opgave van Zuidnederlandsche woorden, uitdrukkingen
en beteekenissen, neme men een der bestaande
woordenboeken, b, v. en liefst de nieuwe uitgave
van Van Dale, alsook de verschillende Zuidnederlandsche
idiotica, en teekene op wat het lezen der
artikels in die werken ingeeft en strekken kan hetzij
tot aanvulling, hetzij tot verbetering van het
gelezene. Wanneer de uitspraak van een woord
van de algemeene Nederlandsche verschilt, trachte
men die zoo nauwkeurig mogelijk te omschrijven
hetzelfde geldt, wanneer geslacht, meervoud of vervoeging
van de gewone afwijken.
Wat het excerpeeren, d. i. het aanteekenen
van woorden uit een gegeven werk, betreft, aan
iedereen words natuurlijk overgelaten die geschriften
te nemen, welke hij verkiest. Het zij ons echter
vergund, daarbij op technische werken uit vroeger
en later tijd de aandacht te vestigen. Door de
zorgen Uwer Commissie zullen aan alle Leden, die
zich bereid verklaren hunne gewaardeerde hulp te
verleenen, de noodige pasklaar gemaakte papierstroken
ter hand gesteld warden. Desverkiezend
zullen ook aanwijzingen verstrekt worden over die
werken uit vroeger tijd, waarvan het bijzonder
wenschelijk is dat ze zouden geexcerpeerd worden,
en verder alle verlangde inlichtingen.
In hare voorlaatste zitting heeft uwe Commissie
onderzocht of het niet mogelijk is de aandacht
van het publiek in Vlaamsch-Belgi op het Neder-
95 -
landsch Woordenboek te vestigen. Uit, den toestand
blijkt — Spreker haalt verscheidene kenmerkende
feiten aan dat de uitgave van het standaardwerk
der Nederlandsche taal, buiten een beperkten kring
belangstelletiden, in Zuid-Nederland niet genoegzaam
bekend is.
Als een eerste middel tot ruimere verspreiding
heeft zij den beer W. de Vreese verzocht een
beknopt opstel over de geschiedenis van het Woordenboek
te schrijven. Ons geacht medelid heeft
bereidvaardig die taak op zich genomen. In Mei
of Juni e. k legs hij ons zijn opstel over en uwe
Commissie zal U alsdan om opneming van dat
stuk in de Verslagen en Mededeelingen der Kon.
Vl. Academie vragen. Afdrukken daarvan zullen aan
de Zuidnederlandsche tijdschriften en dag- en week.-
bladen, aismede aan de voornaamste taal- en letterlievende
genootschappen gezonden worden.
Ten slotte heeft uwe Commissie zich afgevraagd
of ze hare bevoegdheid zou te buiten gaan
door, nevens uwe vlijtige Commissi6n voor Middelnederlandsc
he taal- en letterkunde, voor Geschiedenis,
Bio- en Bibliographic, voor nieuwere Taal- en
Letterkunde, iets te beproeven waardoor niet alleen
de Redactie van het Woordenboek in hooge mate
zou gebaat worden, maar te gelijker tijd kan dienen
tot bevordering der taalstudie, vooral der historische
lexicographic, of ze namelijk geen nut zou stichten
met elk jaar iets uit te geven van de vele kleine en
grootere Latijnsch-Nederlandsche en Fransch-Neder-
96 -
landsche woordenboeken of glossaria enz. uit de
15de en de 16de eeuw, die thans weinig of niet meer
bekend zijn en waarvan er niet zelden maar een
exemplaar is overgebleven
In hare jongste zittingen heeft uwe Commissie
een ontwerp opgemaak 't dat de beer Dr. W. de.
Vreese U aanstonds zal overleggen en toelichten.
Zij hoops dat het U behagen zal op uwe begrooting
over het loopend jaar 1898 een Bering hulpgeld
uit te steken ten einde haar te vergunnen althan&
een paar werkjes bij wijze van proef te laten
drukken.
Mocht na die proefneming tot de algeheele
verwijzenlijking van het ontworpen plan besloten
worden, dan zal uwe Commissie de vrijheid nemen
de medevverking in te roepen van al de Leden
der Academie, die zich willen belasten met de
bewerking en uitgave van een bepaald boek. In
afwachting leg ik, namens de Commissie, het volgende
voorstel over :
« De Kon. VI. Academie keurt, in grondbeginsel,
het ontwerp der Woordenboek-Commissie goed en
veroorlooft haar als proef uit te geven : 1° het
Vocabulaer van Noel de Berlaimont (1542) ; 2° het
Vocabulario para ap•ender Franches Espannol
y Flamincq (1520) D.
De heer Bestuurder verleent nu het woord
aan den beer de Vreese, die het bovenbedoelde
ontwerp volgenderwijze uiteenzet en toelicht :
— 97 —
« Er is geen vverk van historischen aard, waarbij
men straffeloos kan nalaten kennis te nemen en gebruik
te maken van hetgeen reeds door anderen verricht
werd, en op geen ander van dat slag is dit misschien
in zulke hooge mate van toepassing als op het
schrijven van een woordenboek, al is het gebruik in
dezen in tallooze gevallen misbruik gesvorden. Maar
dit mag ons niet tot onbillijkheid doen overslaan, en
de oogen doen sluiten voor de gewichtige diensten
vvelke de oudere woordenboeken aan den jongeren
woordenaar bewijzen of althans ktinnen bewijzen.
In de eerste plaats zijn ze van het hoogste belang
voor de chronologie van de woorden of van dezer
beteekenissen ze stellen ons in staat na te gaan, in
welk jaar een zeker woord voor het eerst werd
opgeteekend, wat natuurlijk slechts zelden, ja nooit
bevvijst dat het tot dan toe onbekend was, maar
meestal dat het tot dan toe nog tot een bepaald
gewest of een bepaalden kring beperkt was en nog
niet in de algemeene, beschaafde taal werd opgenomen.
Het is b. v. algemeen bekend hoe talrijk de
woorden zijn, waarvoor geene oudere bewijsplaats op
te geven is dan het woordenboek van Kiliaan maar
wie met eenigeaandacht de kolommen van het Woordenboelc
d. Nederlandsche Taal doorloopen heeft, zal
weten dat ook andere, veel jongere woordenaren dan
de beroemde corrector van Plantijn soms in dat
voorrecht deelen. Met zooveel te meer reden mag
men dus verwachten, dat ook zijne voorloopers
ons dergelijke diensten zullen bewijzen. Hetzelfde
— 98 —
geldt de beteekenissen der woorden, en nog in
meerdere mate de minder of meer geijkte uitdrukkingen
waarin ze v'oorkornen, spreekwoorden
en zegswijzen, welke iedereen gebruikt en verstaat,
maar land; niet altijd begrijpt,omdat er van
zoo vele in den loop des tijds een gedeelte,
gewoonlijk nog wel het voornaamste gedeelte, is
weggevallen. Denk maar eens aan zegswijzen als :
alle baten helpen, hij slaat er naar. Wat hebben ze
voor eigenaardigs, als u de daarbijbehoorende vergelijking,
die ze tot een geestig of kernachtig gezegde
stempelt, onbekend is, als ge niec weet dat ze oorspronkelijk
luidden, en in de volkstaal ook nu nog
vaak luiden : alle baten helpen, Tel de muis, en Te
piste in de Tee; hij slaat er naar, als de blinde naar
't ei. Soros zit de kracht niet in eene vergelijking
maar in eene tegenstelling; zoo klinkt het b. v. vrij
flauw, als men zegt Droomen is bedrog; maar hoort
ge — met uw verlof — uit den mond van een ongepolijsten
Gentenaar: Droomen is bedrog, maar schijt
in u bedde, ge vindt het nog, eerst dan zijt ge overtuigd
dat droomen geene werkelijkheid is. Welnu, dit
moge u duidelijk ma ken, welk belang voor taal- en
volkskunde de oudere woordenboeken opleveren, aangezien
ze de spreek- en zegswijzen, die thansalleen nog
verminkt uit onze pen komen, meestal in hun voiledigen
vorm opgeven ; en waar dit niet het geval is,
heeft dit begrijpelijkerwijze alweer zijne waarde.
Maar er is nog meer. De oudste en daardoor de belangrijkste
onzer woordenboeken, d. w. z. nagenoeg
— 99 —
alle diegene welke in de i 5de en in de I6de eeuw
verschenen, vverden vervaardigd in een tijd toen er
wel al een schrijftaal was, maar nog geene algemeene
schrijftaal, zoodanig dat zij alle, het eene wat meer
dan het andere, de taal der streek of stad, waar ze ontstonden,
weerspiegelen. Ze leveren aldus een ko6tbaar
en tot nog toe zeer verwaarloosd materiaal voor
de klankleer onzer taal, en daarenboven kunnen de er
in vermelde dialectische vormen in de harden van een
ervaren linguist vaak dienen om de etymologie van
algemeen bekende, maar duistere vvoorden duidelijk
bloot te leggen. Men leze maar eens het artikel
belcaaien in het Woordenb. d. Nederl. Taal. Voor dit
woord werden talrijke verklaringen bedacht, de eene
al even onmogelijk als de andere. Eerst nu is door
Dr. A. Kluyver de ware etymologie gevonden, en dit
zou hem waarschijnlijk niet gelukt zijn, indien hij
niet bekend was geweest met het Zaansche (en dan
ook bij BOEKENOOGEN vermelde) bekeeun-'en, dat
hij in verband kon brengen met het bij Bredero
voorkomende Hollandsche kauwen, vvaarnaast een
vorm kaaien zeer natuurlijk is. Dergelijke dialectische
vormen zijn ook in de oude woordenboeken
volstrekt niet zeldzaam.
lk zou nog lang kunnen voortgaan met het nut
dezer oudere woordenboeken te betoogen in 't algemeen
en in 't bijzonder, maar tegenover deze vergadering
is dit waarlijk overbodig. Het zij genoeg
te zeggen dat, toen Uwe Commissie tot onderzoek
van het Wdb. d. Ndl. Taal naar middelen omzag om
- I 00 -
de Redactie van ons nationaal Taalmuseum in haren
moeilijken arbeid te steunen, al dadelijk hare aandacht
op deze soort van werken vverd gevestigd, en
zij daarover hare gedachten liet gaan, met den uitslag
dat zij besloot U voor te stellen, dat vanwege
de Academie zou uitgegeven worden eene reeks herdrukken
van oudere woordenboeken, hetzij door
leden Uwer Commissie, hetzij door andere leden der
Academie, die daartoe bereid zullen bevonden worden.
Het is daarmede niet uitsluitend de bedoeling,
der Redactie van het Woordenb. d. Nederl. Taal
hulp en bijstand te verleenen, maar in 't algemeen
ook de historische studie der Nederlandsche
lexicographie te bevorderen, waaraan tot nu toe nog
zoo bitter weinig is gedaan. Hoe betrekkelijk gering
zijn b. v, nog altijd onze inlichtingen over de bronnen
van Kiliaan, ook nog na de onderzoekingen van
Dr. Kluyver? Het heeft onze geleerden blijkbaar
minder aan ijver ontbroken dan aan goede gelegenheid
om de stof te bewerken, aangezien de meeste
woordenboeken uit de 15de en I 6 de eeuw zeer zeldzaam
zijn; ja van sommigen is wel de titel, maar
geen exemplaar bekend. Indien de Academie het
plan barer Commissie goedkeurt, zal ze dus een in
veel opzichten nuttig werk mogelijk maken en
in eene werkelijke leemte voorzien.
Het komt er nu op aan te beredeneeren, wat er
zal uitgegeven worden en hoe dit zal moeten geschieden.
Op de eerste vraag kan het antwoord luiden,
- 101 -
dat in 't algemeen in aanmerking komt alles wat voor
1573, d. i. voor PLANTIJN'S Schat der Nederduytscher
Spraken verschenen is. Daarvan is reeds een
zeer bruikbaar, ofschoon nog voor aanvulling vatbaar
overzicht geleverd door ons geacht medelid
Sermon, in zijne in de Verslagen over 't jaar 1891
medegedeelde bibliographie der Vlaamsche Vertaalen
Woordenboeken, v. h. begin der bockdrukkunst
tot den fare 1700. Daaronder vallen al dadelijk of de
groote polyglottische woordenboeken, in dewelke
er aan het Nederlandsch slechts zeer weinig aandacht
is geschonken onder hetgeen er dan nog overblijft,
verdienen de zeldzaamste en ontoegankelijkste
dan natuurlijk de voorkeur.
VVat de tweede vraag betreft, de wijze van uitgave
zal dienen te verschillen al naar het werk dat
aan de beurt komt. De oudste en belangrijkste zijn
immers niet alleen woordenboeken, maar ook handleidingen
om te leeren spreken, zoogenaamde vocabularen
; die dienen dus herdrukt te worden en voorzien
van een register, waardoor men een overzicht
krijgt van al de Nederlandsche woorden die er in voorkomen.
Voor de vvoordenboeken in engeren zin, met
de vreemde taal, Latijn, Spaansch of Fransch, voorop,
dient er overwogen te worden of daarbij hetzelfde
stelsel zal gevolgd worden, ofwel datgene door Prof.
Verdam gevolgd bij de door hem bezorgde nieuwe
uitgave van VAN DERSCHUEREN'S Theutonista. Uwe
Commissie is van meening, dat het vooralsnog niet
wenschelijk is daaromtrent een vaste beslissing te
- 102 -
nemen, maar in elk bijzonder geval de zaak nauwkeurig
te overwegen. Daarentegen kan wel eene algemeen
geldende beslissing genomen worden omtrent de
inleiding tot elk werk : daarin zal telkens het dialect
en de woordenschat, het ontstaan en de betrouwbaarheid
van het opnieuw uitgegeven werk aan eene
grondige critiek dienen ondervvorpen, en verder alle
mogelijke bibliographische bijzonderheden dienen
medegedeeld worden. Op de geheele verzameling
zou dan ten slotte een algemeen register kunnen
gemaakt worden, waarin men met een blik zou
kunnen zien, in welke der• uitgegeven woordenboeken
een bepaald woord al of niet voorkomt, en zoo
omtrent zijne lotgevallen zou ingelicht worden.
Dit is, in korte trekken, het plan dat de Commissie
aan de goedkeuring der Academie onderwerpt,
en waarvoor zij verzoekt dat de noodige credieten
zouden toegestaan worden. De verzameling zou kunnen
begonnen worden met de uitgave der twee
volgende werken
T° het Vocabulaer van Noel de Berlaimont, voor
het eerst verschenen in T5 T 1 : daarvan is echter geen
exemplaar bekend het werd opnieuw gedrukt in
T542, van welke uitgave het eenig bekende exemplaar
in de bibliotheek van den heTtog van Arenberg
te Brussel berust.
2° het Vocabulario Para apt-ender Franches Espannol
y Flamincq (sic) zonder naam des schrijvers
bij Vorsterrnan te Antwerpen in 152o verschenen.
Van dit werk, waarvan het bestaan slechts kort
- 103 -
geleden aan het Licht kwam, berust een eenig exemplaar
in dezelfde particuliere bibliotheek.
De Commissie twijfelt niet of dit plan za1 uwe
goedkeuring verwerven. Er zijn al dikwijls klachten
vernomen, dat de Academie alleen Middelnederlandsche
werken uitgeeft; die klachten zijn wel niet volkomen
billijk : de omstandigheden hebben het tot nog
toe zoo meegebracht, maar dit is een reden te meer
om de handen uit de mouvven te steken en te
bevvijzen dat ook andere uitgaven wel degelijk onze
aandacht bezig houden ».
Door toejuichingen betuigt de vergadering hare
instemming met het plan der Commissie tot
onderzoek van het 1Voordenboek der Nederlandsche
Taal. Het voorstel zal op de dagorde der
volgende zitting gebracht •orden.
De bestendige secretaris vraagt het woord en
doer lezing van het volgende voorstel, door hem
ondervvorpen aan het bureel der Academie, hetvvelk
er zijne goedkeuring aan gegeven heeft :
« De Koninklijke Vlaamsche Academie, ingesteld
ter bevordering van de Nederlandsche Taal
en Letteren, in Belgie;
g Overtuigd dat een der grootste hinderpalen
om de beoogie bevorderin,; te bekomen, tot gister
bestond in den achterlijken toestand onzer taal,
gevolg van het voorrecht, dat de Franschsprekenden
in Belgic, hoewel in minderheid tegenover
de Vlamingen, sedert 183o genoten ;
- 1 04 -
« Overtuigd, gelijk de Academie in zitting van
18 November 1896 verklaarde :
dat het belang van het Vlaamsche yolk
dringend eischt, dat het wet svoorstel betreffende
het gebruik der talen in de wetgeving spoedig en
onveranderd door den Senaat gestemd worde »» ;
« gezien de stemming in den Senaat van 15
April 1898,
« betuigt hare oprechte hulde en erkentenis,
aan de achtbare Leden der Kamer van
Volksvertegenwoordigers en van den Senaat, die
bedoeld wetsvoorstel, op grond van recht en waarheid,
verdedigd en gestemd hebben;
« 2° aan de heeren J. de Vriendt en Coremans,
door wie het voorstel in de Kamer der Yolksvertegen•
oordigers was aangeboden ;
« 3° aan de Regeering, wegens haar onverzettelijk
handhaven van den onverminkten tekst des voorstels,
hetwelk, thans wet geworden, de Vlamingen,
na een 68jarigen, steeds in de wettelijkheid gebleven
kamp, de gelijkheid op taalgebied verzekert. »
De vergadering juicht dit voorstel toe en
beslist dat het zal opgenomen worden in het
verslag over de zitting van heden.
Daarna brengt de heer Bestuurder den heer
Coremans, namens de Academie, hulde wegens
zijn aanhoudend streven in de Wetgevende vergadering
ter bate van de volkstaal. (Toejuichingen.)
De heer Coremans spreekt eenige woorden
van dank uit en herinnert, dat de heeren van
- 105 -
Cauwenbergh, verslaggever over het vvetsontwerp
in de Kamer, en van Vreckem, verslaggever in
den Senaat, mede de erkentenis aller Vlamingen
verdienen. (Toejuichingen.)
Jhr de Pauw wijst er op, dat twee te Gent
verblijvende leden van den Senaat, de beer en Th.
Leger en J. Lammens, in de hulde der Academie
niet vergeten mogen worden ; beide hebben er veel
toe bijgedragen om de bespreking over het vvetsvoorstel,
in den Senaat, met een gelukkig gevolg te
doen bekronen.
Op zijne beurt herinnert de heer Claeys de
vele en buitengewone pogingen, welke van verschillige
zijden gedaan zijn om tot een goeden
uitslag te komen, onder andere de Vlaamsche
drukpers, inzonderheid het Handelsblad van Antwerpen,
opgesteld door den heer Snieders (Toejuichingen)
en het veertigtal volksvergaderingen
in al de deelen van het Vlaamsche land, onder
voorzitting van den beer Obrie. (Toejuichingen.)
De beer Segers deelt aan de vergadering
mede, dat hij, gezamentlijk met den beer Edward
Adriaensen, gemeentesecretaris te Hoogstraten, sinds
eenigen tijd zich bezighoudt met het verzamelen
van bouwstoffen tot het schrijven eener geschiedenis
van hun geboortedorp.
Er bestaat in genoemde Kempische gerneente
eene maatschappij van Rederijkers, Het Eglantier-
I 06 -
ken. Zij werd gesticht in het jaar 1533 door Antoon
van Lalaing, graaf van Hoogstraten. Bij den voorzitter
der maatschappij bevinden zich een aantal
tooneelstukken, welke vroeger door de leden der
kamer werden opgevoerd deze bestaan namelijk uit
15 handschriften en 44 gedrukte stukken. Spreker
heeft nog den tijd niet gehad die stukken aandachtig
te onderzoeken hij hoopt dit weldra te
zullen kunnen doen en in eene der volgende
zittingen der Academie daarover verslag te geven.
Hij leest, als proef, eene voorrede tot een stuk,
Urbina, in 18o5 afgeschreven, en geheel in den
toon der oude Rederijkers opgesteld.
Dagorde.
De vergadering gaat over tot de kiezing van
een werkend lid, ter vervanging van wijlen den
heer P. Willems.
De beer A. Janssens, briefwisselend lid, wordt
gekozen.
Worden benoemd tot leden der Commissie,
die, met de leden des Bestuurs, candidates zullen
voordiagen voor de opene plaatsen, de heeren,
Claeys, de Vos en Obrie.
- 1 07 -
Daarna verleent de heer Bestuurder het woord
aan den heer Seders, die een opstel leest over de
Onovikkeling onTer taal.
Dit stuk zal iri de Verslagen worden opgenomen.
De zitting eindigt to 4 uur.
- 108 -
DE ONTWIKKELING ONZER TAAL.
door GUSTAAF SEGERS.
M. H. Ware ik u een onbekende, zoo zou de
titel dezer voordracht meer beloven, dan ik in staat
ben te houden. Ike uitstekende geleerden, die wij in
onze Academie hebben, en die, door hunne schriften
over vergelijkende taalwetenschap, over den oorsprong
en het wezen onzer taal, over hare ontwikkeling
door de eeuwen been, zulken schoonen naam
hebben vervvorven, konden allicht wanen, dat ik het
wagen zou hun spoor te drukken. Doch, zij hebben
mij aan het werk gezien zij wezen, dat dit boven
mijne macht zou wezen. Misschien is het hun ook
niet onbekend, dat ik den schoonsten tijct mijns
levens aan het onderwijs onzer moedertaal heb gewijd.
Zij zullen het mij aldus niet ten kwade duiden,
wanneer ik door de ontwikkeling der taal, niet hare
vervorming en veredeling door de eeuwen heen versta
, maar wel hare innerlijke loutering, hare verspreiding
bij het yolk en de studeerende jeugd. In
andere woorden, ik vraag de toelating u enkele
beschouwingen over het onderricht onzer Moedertaal
in het Lager en Middelbaar Ondervvijs mede te
deelen.
ik durf verhopen, M. H., dat dit onderwerp,
hoe nederig het ook schijne, op uwe welwillende
- I 09 --
aandacht aanspraak mag maken. In gemoede durf ik
verklaren, dat niets zulken invloed uitoefent op den
wezenlijken bloei onzer taal en letterkunde, en zelfs
op de eigenaardigheid, op de oorspronkelijkheid van
ons Vlaamsch volkskarakter, en aldus op de ontwikkeling
der schoone kunsten in ons heerlijk land
als het onderricht der moedertaal.
« Om aan die bestemming te beantwoorden (de
denkbeelden en gewaarwordingen bij den lezer op te
wekken, zijn taalbewustzijn te verhelderen, het aan
te kweeken tot eene zedelijke kracht) moet zij (de
taal) bovenal op het onderwijs haren invloed doen
gelden. In het onderwijs ligt de toekomst der natie,
en bij dat gewichtigste aller volksbelangen staat het
onderricht in de moedertaal op den voorgrond, want
daarin ligt het krachtigste middel tot ontwikkeling
van den geest, tot waarachtige vorming van den
mensch. Maar het is, helaas ! niet te ontkennen, dat
het taalkundig onderwijs hier te lande niet altijd is
vvat het behoorde te wezen. Wij zijn gelukkig den
tijd te boven van die geestdoovende e redekunstige ontleding,
» die zoo lang als een vloek op onze lagere
scholen rustte. Men begint het doel en de strekking
van het taalonderricht beter te begrijpen. Doch, hoe
dikwijls sukkelt men nog voort in de oude sleur!
Dorre spelregels en spraakkunstige voorschriften,
stijve vormenleer en verwarrende cacographieen
maken nog een al te groot deel, der lessen uit. Er
moet in dat onderwijs meer eenvoud, meer natuur,
meer leven -komen ; het moet, van den geest der taal
de moedertaal
bevvijzen- geven van de vormende
het, goed aangelegd, zoo hooge mate
bezit r). »
de beroernde Nederlandsche Hoogleeraar
bier, met eene aangrijpende waarheid,
toestand onderwijs zijn land, en
H en hij doet dit, op eene zoo beknopte
tevens volledige bij mijne
nog niemand heeft gedaan.
In de eerste plaats zij gezegd, dat, wil men
het taalonderwijs bekomen, het vooral
is, de onderwijzers en leeraars volkomen
op Is dit het
zoo zullen al de opofferingen, vvelke dE
de Gemeentebesturen en de Bijzonderen zich
niets leiden, zullen al uwe raadgevingen,
uwe voorschrifiten kianken blijven.
die leert, noch eerst de wijsheit zoecken,
dwaelt heele meester dwaelt,
den Vondel. Zoo ook Friedrich
Riickert :
Ick lerne nur mit Sicherheit,
Wo ich den Lehrer selber sicher sehe ;
Des Fiihrers Zuversichtlichkeit,
Macht, dass ich zuversichtlich gehe.
(I) M. DE VRIES, Woordenboek der NedfrlantFche erste Deed. In!eiding LXXXVI.
- IlO -
zelve doortrokken, meer liefde voor de moedertaal
wekken, meer bewijzen geven van de vormende
kracht, die het, goed aangelegd, in zoo hooge mate
bezi t (I). ))
Waarlijk, de beroemde Nederlandsche Hoogleeraar
schetst hier, lTIet eene aangrijpende waarheid,
den totstand van het lager onderwijs in zijn land, en
ook in het onze. ij leert ons tevens hoe dit onderwijs
zou moeten zijn, en hij doet dit, op eene zoo beknopte
en tevens zoo volledige wijze, gelijk dit, bij mijne
wete, nog niemand heeft gedaan.
I n de eerste plaats zij gezegd, dat, wil men
uitslagen in het taalonderwijs bekomen, het vooral
noodzakelijk is, dat de onderwijzers en leeraars volkomen
op de hoogte hunner taak zijn. I s dit het
geval niet, zoo zullen al de opofferingen, welke de
Staat, de Gemeentebesturen en de Bijzonderen zich
getroosten, tot niets leiden, zullen al uwe raadgevin·
gen, al uwe voorschriften ijdele klanken blijven.
Moet hij, di.e andren leert. noch eerst de wijsheit zoecken,
Zoo dwàelt het heele school, terwijl de meester dwaelt,
zegt Joost van den Vondel. Zoo ook Friedrid
Rückert
Ick Ieme nur mit Sicherheit,
"\Vo ich den Lehrer selber sic her sehe;
Führers Zuversichtlichkeit,
dass ich zuversichtlich gehe.
M. DE VRIES, FVoordenboek der Ned:'rlan lsche Taal
erste Ded. In:eiding LXXXVI.
is inderdaad eene waarheid, welke alien
vaststellen, die het onderwijs
zijn : de leerlingen hebben juist dezelfde
dezelfde gebreken als hunne
Ik ken lagere onderwijzers, die zulken
de wiskundige
dat zonder professor, aan de
de schitterendste onderscheiding,
examen die wetenschappen aflegden. Welnu,
leerlingen van zulken onderwijzer, jeugdige
hadden het stel- de meetkunde
zoover gebracht, dat een Professor van
de school bezocht, zijne
kon gelooven.
heb onzen Meester Benoit kinderen
eener gemeenteschool, jaren oud,
.die noot muziek kenden, in enkele lessen
oratoria zien aanleeren. Zoo wist
de poezie, er in opgesloten ligt, de
kleurschakeeringen te verklaren,
men het gelaat der kleinen zag, dat eene
wereld in lk ben overtuigd,
indien onze geachte Jhr. de Pauw,
voor eene lagere klas plaatste, hij de jongens
geestdrift voor de geschiedenis der rechtspleging
doen ontvlammen, er in slagen zoude
deze zoo ingewikkelde leerstof volkomen te
.doen waar voor het onderwijs, ook
de opvoeding. Daar is een geheime
- 111
Het is inderdaad eene waarheid, welke allen
hebben kunnen vaststellen, die in het onderwijs
werkzaam zijn: de leerlingen hebben juist dezelfde
eigenschappen, juist dezelfde gebreken als hunne
ieeraars. Ik ken lagere onderwijzers, die zulken
buitengewonen aanleg hebben voor de wiskundige
wetenschappen, dat zij, zonder professor, aan de
hoogeschool, met de sc hitteren"dste onderscheiding,
hun examen in die wetenschappen aflegden. Welnu,
de leerlingen van zulken onderwijzer, jeugdige
volkskinderen, haliden het in de stel- en de meetkunde
zoover gebracht, dat een Professor van
hooger onderwijs, die de school bezocht. zijne
oogen niet kon gelooven.
Ik heb onzen Meester Peter Benoit aan kin,
deren eener gemeenteschool, van twaalf iaren oud,
die geene noot muziek kenden, in enkele lessen
een oratoria zien aanleeren. Zoo bevattelijk wist
hij hun de poezie, die er in opgesloten ligt, de
bewegingen en kleurschakeeringen te verklaren,
dat men op het gelaat der kleinen zag, dat eene
nieuwe wereld in hen opging. Ik ben overtuigd,
dat, indien onze geachte collega, Jhr. de Pauw,
zich voor eene lagere klas plaatste, hij de jongens
in geestdrift voor de geschiedenis der rechtspleging
zoude doen ontvlammen, en er in slagen zoude
hun deze zoo ingewikkelde leerstof volkomen te
doen verstaan.
Hetgeen waar is voor het onderwijs, is ook
waar voor de opvoeding. Daar is een geheime
tusschen leeraar den leerling. Al de
deugden, de ondeugden, de gewoonten
hebbelijkheden vinden een her jeugdige
gemoed. Dit is zoo dat, b. v. om
te vergewissen of de verschillende boeken
leerlingen goed gehouden zijn, het volstaat de
leeraars te onderzoeken.
vraag verschooning, M. H. u met deze
zijde bezig te houden. Van
eenen ik erken het volmondig, ben ik
het onderwijs te spreken, dat men
onze dagen, tot eene zoo brandende
partijzaak verlaagd, waarvoor wij alien
bier zulke rechtzinnige liefde gevoelen. Ook Wilde
zoo goed mogelijk, het hooge gewicht van de
onderwijzers leeraars doen uitschijnen.
zij de kennis onzer moedertaal
doorgedrongen, naarmate zij geestdrift
taak gevoelen, mogen ook de uitslagen
onderwijs worden. is op
niet genoeg, dat onze leeraars op de
bun vak zijn. Zij moeten daar liefde
het vermogen om die liefde in
doen overgaan, volgens het schoone
van Dr Mulder : « Onderwijzen doen liefhebben, men wil aanleeren.
D
onderwijzers, leeraars de
taak ? is uiterst kiesch op
vraag te antwoorden. die in hunne
- 112 -
band tusschen den leeraar en den leerling. Al de
deugden. zoowel als de ondeugden, de gewoonten
en hebbelijkheden vinjen een echo in het jeugdige
gemoed. Dit is zoo waar, dal, b. v. om
zich te vergewissen of de verschillende boeken
der leerlingen goed gehouden zijn, het volstaat de
boeken des leeraa rs te onderzoeken.
Ik vraag verschooning, M. H. u met deze
paedagogische zijde der zaak bezig te houden. Van
den eenen kant, ik er·ken het volmondig, ben ik
gelukkig u over het onderwijs te spreken, dat men
eilaas, in onze dagen, tot eene zoo brandende
partij zaak heeft verlaagd, en waarvoor wij allen
hier zulke rechtzinnige liefde gevoelen. Ook wilde
ik, zoo goed mogelijk, het hooge gewicht van de
opleiding der onderwijzers en leeraars doen uitschijnen.
Naarmate zij in de kennis onzer moedertaal
zijn doorgedrongen, naarmate zij geestdrift
voor hunne taak gevoelen, mogen ook de uitslagen
van hun onderwijs verwacht worden. Het is op
verre na niet genoeg, dat onze leeraars op de
hoogte van hun vak zijn. Zij moeten daar liefde
voor hebben, en het vermogen om die liefde in
anderen te doen overgaan, volgens het schoone
woord van Or Mulder: « Onderwijzen is de kunst
datgene te doen liefhebben, wat men wil aanleeren.
J)
Zijn onze onderwijzers,
hoogte hunner taak? Het
deze vraag te antwoorden.
onze leeraars op de
is uiterst kiesch op
Ik, die in hunne
— 113 —
wereld leef, mag getuigen, dat wij een knap onderwijzerskorps
bezitten, dat vele leeraars zich door
hunne groote verdiensten onderscheiden, en dat
de liefde tot hun ambt het kenmerk is van de
meesten, die gelast zijn onze taal te onderwijzen.
Intusschen meen ik te mogen zeggen, dat het
getal waarlijk bevoegde leeraars in moedertaal,
in de twee graden van middelbaar onderwijs,
onvoldoende is, en dat, voor een niet gering aantal
onderwijzers, eenige weaken niet geheel nutteloos
zullen zijn.
« In het volksonderricht, » zegt terecht Dr De
Vries, « staat het onderricht der Moedertaal, op
den voorgrond. » Velen hebben dit voor mij bewezen.
lk acht het althans niet noodig daar stil bij
te blijven. lk heb vooral te onderzoeken, waarin
hoofdzakelijk het taalonderwijs in de lagere school
hoeft te bestaan. In de eerste plaats moeten de
leerlingen onze moedertaal zoo zuiver, zoo sierlijk
mogelijk leeren spreken. Men kent het oude
deuntje der vijanden onzer taal. De Vlamingen
der verschillende gewesten verstaan elkander niet.
Onze collega, de beer Coremans, heeft dit onlangs
nog, in de Statenkamer, den bodem ingeslagen.
Toch is het waar, dat de letterkundige taal
in ons land minder gekend is, dan men zou
mogen wenschen. In Nederland, Frankrijk, Duitschland
en andere landen, bestaan, evenals te onzent,
gewestspraken. Doch daar wordt aan de verspreiding
der letterkundige taal meer zorg besteed, zoodat
—
het yolk zuiverder spreekt, over meer taalvormen
beschikt, aldus een rniddel ter beschaving
ter hand heeft, dat bier aan velen ontbreekt. Het
is dan ook geen geheim, dat in menige streken
land de gewestelijke taal bijna onbeperkt
er scholen, vooral in de beide
de letterkundige
worth geroepen. De onderwijzers spreken
dag in dag uit, het afschuwelijkste dialect
komt het, dat de kennis onzer taal bij het yolk
wenschen overlaat.
der niet alleen het
Ook het duidelijk, onderscheidelijk
de juiste plaatsing van
klemtoon, de evenredige bepaling van de waarde
lettergrepen, allerbelangrijkst. daarop
de taal onmiddellijk aan nadruk,
en gespierdheid, en bewijst men het
yolk van ons
gevergd worden.
goeden wil kan men bier in tijd de
uitslagen verkrijgen. Ik ken dorpen de
onderwijzers met
onze zaak zijn, het hooge
eener sierlijke uitspraak begrijpen. Geheel
de bevolking spreekt er onze taal op eene wijze, die
mijne hoogvereerde collegas met vreugde zou vervullen,
indien zij er toe besluiten wilden met mij een
kijkje in mijne verrukkelijke geboortestreek te nemen.
Dat dit op de wellevendheid, en zelfs op de zachtheid
-114
hé.t volk er zuiverder spreekt, over meer taalvormen
beschikt, en aldus een middel ter beschaving
hand heeft, dat hier aan velen ontbreekt. Het
dan ook geen geheim, dat in menige streken
van ons land de gewestelijke taal bij:~a onbeperkt
heerscht. Ook bestaan er scholen, vooral in de beide
Vlaanderen, waar nooit de aandacht op de letterkundige
taal wordt geroepèn. De onderwijzers spreken
er, dag in dag uit, h~t afschuwelijkste dIalect;
zoo komt het, dat de kennis onzer taal bij het volk
nog zoo veel te wenschen overlaat.
De zuiverheid der klanken is niet alleen van het
grootste gewicht. Ook het duidêlijk, onderscheiàelijk
uitbrengen der medeklinkers, de juiste plaatsing van
den klem~oon, de evenredige bepaling van de waarde
der lettergrepen, is allerbelangrijkst. Waar daarop
gelet wordt, wint de taal on middellijk aan nadruk,
helderheid en ges?ierdheid, en bewijst men aan het
volk en den Staat de edelste diensten, die van ons
worden.
Met goeden wil kan men hier in korten tijd de
schoonste uitslagen 'Ierkrijgen. Ik ken dorpen in de
Antwerpsche Kempen, waar de onderwijzers met
geestdrift voor onze zaak bezield zijn, en het hooge
belang eener sierlijke uitspraak begrijpen. Geheel
er onze taal wijze, die
collegas vreugde zou vervullen,
indien zij er toe besluiten wilden met mij een
te nemen.
op de wellevendheid, en zelfs op de zachtheid
5 —
zeden den gunstigsten invloed uitoefent, hoeft
wel Been betoog.
over de uitspraak. de
der taal, uitbreiden van
leerlingen.
is oneindig doen. Wij mogen het
verhelen : ons yolk gering.
eenigszins van
taal afwijken, hoort zoo te
den van hen, die zich niet met
bezighouden. Daarbij komt het, dat ons
yolk belang in letterkundige geschriften.
afstand tusschen zijne die des dichters
prozaschrijvers te groot, dan dat er toenadering
kunne bestaan. Deze armoede van ons yolk,
vormen, is voor een
oorzaak, de verhalen, door de
pers verspreid, Vlaanderen zooveel bijval
dergelijke hunnen
de lage driften vleien, verwijdert hun
bijna niet van de taal der onwetenden en
•nbeschaafden. dan ik acht de yolksspraak
niemand is dieper overtuigd, dat zij
grondslag aan de schrijftaal moet dienen. Doch
het van Palm : Ik
vernederen, maar verheffen. Daarbij vergete
men niet, dat slechts die volkeren, welke eene
bezitten, zich
ware letterkunde en wetenschap
beroemen. Ik wil niet spreken over de
- 115 -
der zeden den gunstigsten invloed uitoefent, hoeft
geen Zooveel over de uitspraak. Daarnevens komt de
eigenlijke ontwikkeling der taal, het uitbreiden van
den taalschat der leerlingen.
Hier is oneindig veel te doen. Wij mogen het
niet verhelen: de taalschat van ons volk is gering.
Letterkundige vormen, welke slechts eenigszins van
de dagelijksche taal afwijken, hourt men, om zoo te
zeggen, niet in den mond van hen, die zich niet met
letterkunde bezighouden. Daarbij komt het, dat ons
volk weinig belang stelt in letterkundige geschriften.
De afstand tussc:hen zijne taal en die des dichters
en prozaschrij vers is te groot, dan dat er toenadering
kunne bestaan. Deze armoede van ons volk,
met het oog op de letterkundige vormen, is voor een
groot deel de oorzaak, dat de verhalen, door de
kleine verspreid, in zooveel bijval
hebben. Behalve dat dergelijke geschriften, door hunnen
inhoud, de lage driften vleien. verwijdert hun
vorm zich bijoa niet van de taal der onwetenden en
onbeschaafden. Niemand meer dan ik acht de volksspraak
hoog, niemand is dieper overtuigd, dat zij
tot grondslag aan de schrijftaal moet dienen. Doch
hier vooral past het woord van Van der Palm: Ik
wil u niet vernederen, maar verheffen. Daarbij vergete
men niet, dat slechts die volkeren, welke eene
algemeen erkende, letterkundige taal bezitten, zich
op een voertuig van ware letterkunde en wetenschap
mogen beroemen. I k wil niet spreken over de
— 1'6
middelen, welke dienen aangewend, om de ontwikkeling
der letterkundige taal te bevorderen. Dit zou
beter op een paedagogisch Congres passen. Doch,
aangezien wij ons voor eenigen tijd tot den Heer
Minister van Binnenlandsche Zaken en Openbaar
Qnderwijs gericht hebben, ten einde hem te verzoeken,
zijn gezag te doer gelden, opdat de eenheid
van spelling niet in gevaar worde gebracht, veroorloof
ik mij uw'e welwillende aandacht op deze -
aangelegenheid te roepen. Het belang onzer moedertaal
eischt, dat de onderwijzers en leeraars zich
steeds in eene beschaafde, ietterkundige taal uitdrukken,
en dit ook van hunne leerlingen eischen.
Men drijft weleens den spot met wat men
de schoolmeesterstaal noemt. Men verlieze echter
niet uit het oog, dat overdrijving bier niet schaadt,
en dat de invloed der volksspraak zoo machtig is,
dat het niet lang zal duren, of al wat dit onderwijsonnatuurlijks
zou tevveeg gebracht hebben, zal verdwenen
zijn, terwijl het goede zal behouden blijven.
Ook in andere landen is men van het hooge
belang van dit onderricht in de letterkundige taal overtuigd
: getuigen hiervan de zoo ware woorden van
den gekenden paedagoog Jessen Fur die grosse
Mehrzahl der Kinder ist die Schule der einzige
Ort, an dem sie in unsere volksverbindende Schriftsprache
eindringen kOnnen. Das Vaterhaus umflutet
sie mit anderen Tonen, mit dem Dialekt. Acht .
Jahre sind eine kurze Zeit, jeder T .ag, jede Stunde
ist getreulich zu beniitzen, urn den Schatz, der die
I17
.......,
deutsche Schriftsprache bedeutet, in das Herz des
Kindes zu pflanzen. An der Schwelle der Schule
muss ihnen diese Sprache entgegen tonen und sie ohne
Unterlass bcgleiten, bis sie von der Statte der Bildung
Abschied nehmen. Was ihnen die Jugendzeit
nicht brings, das werden sie in spatern Jahren niemals
erreichen. Vieles konnen sie in der Volgezeit
noch lernen ; die Schriftsprache nicht mein .. denn
draussen fehlt ihnen der Fuhrer, das Vorbild ;
sie horen dort die reine Sprache ihres Lehrers
nicht rnehr ; sie versinken ungetibt und ungefestet
von den edlen Formen der Hochsprache in den
niederen Fluten des Dialekts. »
Hier raakt de schrijver een punt aan, dat
niet uit het oog mag verloren wordenHij zegt,
dat veel, wat in de school niet geleerd words, in
het latere leven kan ingewonnen worden, iets wat
met de letterkundige taal het geval niet is. Elkeen
weet dan ook, dat in de laatste tijden, schier van
niets spraak is geweest, dan van de programmas
der lagere school zoozeer te verzwaren, dat voor
de wezenlijke opvoeding en het eigenlijke taalonderwijs
schier geen tijd overblijft. Verschei
dene vakmannen zijn opgedaagd, elk met eene
-specialiteit gewapend. Elkeen bewees er het hooge
belang van ; het kreeg eene plaats op ons pro-.
gramma, dat thans zoozeer overladen is, dat ik
vele geleerden ken , die het niet belieerschen.
Vooral streeft dit onderwijs er naar een encyclopaedisch
karakter aan te nemen, dat ik als hoogst
— ir8 —
gevaarlijk beschouw. Het voert naar waanwijsheid
aldus wordt ook de grondslag gelegd tot eene
materialistische strekking, waarover ons betreurd
medelid, de heer Micheels, verleden jaar in zulke verheven
beschouvvingen trad. Zonder dezen kant der
zaak thans uitvoerig te behandelen, zij het mij
toegelaten u in bedenking te geven, dat het letter
kundig onderwijs het doeltreffendste middel is om
den idealiteitszin der jongens en meiskens te
bevorderen. Behalve dat de ontwikkeling van geests
en hart, van verstand en gemoed gelijken tred
houdt met de ontwikkeling der taal, hebben wij
daar een allerkrachtigst middel aan de hand, om
het poetisch gevoel der kinderen te versterken..
Gij alien weet, dat de zoogenaamde humaniteiten
den geheelen mensch vormen. De loutering van
de taal der volkskinderen, de lezing en verklaring
van het beste wat onze dichters en prozaschrijvers•
in de kinderliteratuur hebben voortgebracht, en wat
men de lagere humaniteiten heeft genoemd, veredelt,
verfijnt, verbetert ook het jeugdige gemoed, wat
eigenlijk het hoofddoel van het onderwijs, van de
opvoeding is. Wij tellen leden onder ons, die
uitmuntende leesboeken voor de jeugd hebben in
het Licht gegeven. Zij hebben aldus een uitstekenden
dienst aan onze taal, aan de volksopvoeding bewezen.
« Das Lesebuch is nachst die Bibel, » zegt een
Duitsche paedagoog, das vornehmste Buch der
Schule. Es soil eine Auswahl des Besten aus dem
.11.n  9
Geisteslehen zu einem
wahren Volksbuche werden und Mittelpunkt far
gesarnmten sein Es
gilt nach einem Worte von J.-H. Voss in seiner
Luise auszuwahlen : Was das Kindlein lieset mit
Lust, und der Alte mit A ndacht ! waar
woord, H. Opdat eerie bijdrage in een leesbock
passe, van dien aard zijn, dat de
knaap het met lust, de meer gevorderde met belangstelling
leest. Is: es (das Lesebuch) der Jugend
lieb in Schule, was bei
Gebrauche nicht schwer halten kann, so,
das Mannesalter hinilber genommen,
dem selbst gegrundeten Hause noch oft
gern wieder geleszqi werden. (I)
nu de inhoud van het leesboek
« Hier geht denn der .einfache \Veg der
kindlichen Sage und
volkstiirnlichen Marchen, von den Volksspriichen
Sprichwortern, Priarneln und von dem
und sinnigen Dorfgeschichte zu
and bis zu den Meisterwerken
u. u. herauf. Das Lesebuch
soil nicht nur poetische Masterstilcke bieten
Stelle muss auch in
eingeraumt An ihr soil vorztigsweise
Sprache der Schiller getibt werden; sie
(i) Lehrbztclz der Aidogogik. von Dr CHR. SCHUAINNN.
Zweiter Tell. Bl. 250.
- Ilg-
Geistesleben unseres Volkes sein, so das es zu einem
werden Mittelpunkt für
den gesammten Sprachunterricht sein kann. Es
nach einem \Yorte \'on J.- H. Voss in seiner
auszuwahlen: Kindlein lieset mit
und der A ltè mit A ndacht! Een waar
","oorli, M. H. Opdat eene bijdrage in een leesboek
pa~se, moet het van dien aard zijn, dat de
knaa p het met I ust, de meer gevorderde met belangstelling
Is: es (das Lesebuch) der J ugend
wahrhaft lieb geworden in der Schule, was bei
rechtem Gebra uche nicht sch wer halten kann, so
wird es auch in das .\1an n<::salter hinüber genommen,
und in d<::m sclbst gegrundeten Hause noch oft
und gern wieder gdes:n werden. (I)
Welk moet nu de in[lOuJ van het leesboek
zijn? Hier geht denn der 'einfJche Weg der
wahrhaften Bildung, von der kindlichen Sage und
dem volkstümlichen Märchen, von den Volkssprüchen
und Sprichvvörtern, von der Priameln und von dtm
Volksliede und der sinnigen Dorfgeschichte zu
der Kunstdichtung und bis zu den Meisterwerken
unserer Volsepen u. s. u. herauf. Das Lesebuch
soli aber nicht nur poetische Müsterstücke bieten;
eine herrorvragende Stelle muss auch der Prosa 111
demselben eingeräumt werden. An ihr soU vorzügswei
se die Sprache der Schüler geübt werden; sie
I) Lehrbuch der P,ïdo:;o:;ik VOI1 Dr CHR. SCHU~!i\NS.
Z\\'eiter Teil. BI. 250.
I 20 -
die Muster denen die Darstellungsweise der
Schiller hat. Darum wird manches
Milsterstiick Schriftsteller
milssen. Vor ist es
Aufgabe Prosa des Lesebuchs, deutsches
und deutsches kentien lernen in
ausgeiiihrten Bildern. Auch naturhistorische
, geografische , geschichtliche und andere
Aufsatze Meister gehoren in
Lesebuch, wenn man nicht ein besonderes
Lesebuch daneben einfilhren will. » (I)
Duitsche letterkunde ongemeen rijk in
vak. hier ter loops slechts vast, dat de
geen
hooren vvillen. Anderen o. a. « das Alte, das Bekannte
Urbekannte, erkennbar, begreiflich, deutlich
gemacht werden soll. »
mannen van groot gezag, welke
plaatselijk in het leesboek wenschen
Aldus A. Eine zu
Mundart warde dem Schiller
engeren Heimat ohne Orientierung lassen,
wilrde verachten was, unter
Gesichtspunkten betrachtet, unsere voile
wilrde den Schiller um einen
filr Geist und Herz von
(I)
120 -
bietet die Müster denen die Darstellungsweise der
Schüler nachzueifern hat. Darum wird manches
besondere Müsterstück unserer grossen Schriftsteller
Aufnahme finden müssen. Vor allem aber ist es
die Aufgabe der Prosa des Lesebuchs, deutsches
Land und deutsches Leben zu kennen lernen in
lebendig ausgelührten Bildern. Auch naturhisto·
rische, geografische, geschichtliche und andere
realistische Aufsätze grosser Meister gehören in
das Lesebuch, wenn man nicht ein besonderes
realistisches Lesebuch daneben einführen will. » (I)
De Duitscbe letterkunde is ongemeen rijk in
dit vak. Ik stel hier ter loops slechts vast, dat de
meeste onderwijskundigen hoegenaamd van geen
dialekt willen. Diesterweg
vragen dass das Neue durch das Alte, das Bekannte
durch das Urbekannte, erkennbar, begreiflich, deutlich
gemacht werden soli. ))
Men vindt mannen van groot gezag, welke
proeven van plaatselijk dialect in het leesboek wenschen
opgenomen. Aldus A. Richter : Eine zu
geringe Beachtung der Mundart würde dem Schüler
in seiner engeren Heimat oh ne Orientierung lassen,
würde verachten, oder veraçhten lehren, was, unter
richtigen Gesichtspunkten betrachtet, unsere volle
Achtung verdient, würde den Schüler urn einen
Schatz bringen, der für Geist und Herz von
(1) Ibi,~.
- 121 -
gleichem Werte ist, wenn man nur erst seinen
Wert erkannt hat. »
Doch, alien zonder onderscheid, zijn het eens
te verklaren, dat de verheffing van de gewestelijke
taal tot de letterkundige, het hoofddoel der school
hoeft te zijn.
Jets wat daartoe uitmuntend geschikt is, is
het vertellen. De onderwijzer heeft de gelegenheid
zich beschaafd, op gepasten toon uit te drukken;
de leerlingen leeren vele vormen af, die zij anders
bezwaarlijk hooren. Zij worden genoopt, op hunne
beurt, het gehoorde na te vertellen, en oefenen
zich aldus in de mondelinge voordracht. Bij dit
alles streelt het de fantazij der kinderen, en bevordert
het in hooge mate het schriftelijk opstellen.
Het wezenlijke belang van het vertellen wordt door
de opvoedkundigen volmondig erkend u Zeg mij
of gij kunt vertellen u , zegt Leopold in zijne Opvoeding
voor Huis en School, « en ik zal u zeggen
of gij een goei onderwijzer zijt ». Wellicht legt
meer dan een mij ten Taste, dat ik met den tijd
niet medega. Leeren spreken, vertelseltjes vertellen,
dat was goed voor honderd jaar. Leve de wetenschap
! de proefondervindelijke wetenschap ! Weg
met alles wat niet door de zinne .n waargenomen
wordt. Er zijn geene kinderen meer. De schade,
door deze stelsels teweeggebracht, grijpt vender dan
velen wel denken. Het kind moet als kind behandeld
worden, « want » zegt de voortreffelijke Nederlandsche
opvoedkundige Brugsma : « De kindsheid
- 12 2 -
is niet de mannelijke leeftijd, en maakt men kinderen
tot mannetjes en de school tot cen Staatje
zoo bekomt de Staat geene mannen. »
Deze woorden verdienen ons alley aandacht.
Onze letterkunde, wij mogen het met fierheid
zeggen, is ongemeen rijk, aan schriften, die uitrnuntend
voor kinderen geschikt zijn. Wij bezitten zelfs
in ons midden drie dichters, welke, zonder tegenspraak,
het beste hebben voortgebracht, wat tot de
schoolliteratuur behoort. Ik bedoel : Coopman, Hiel
en Van Droogenbroeck, wier Kinderlust, Liederen:
voor groote en kleine Kinderen, Dit Rijn Zonnestralen,
inderdaad op therkwaardige wijze den kin--
dertoon treffen, en een schat voor ons lager
onderwijs mogen genoemd worden. Zij rnoeten
veelvuldig van buiten geleerd en voorgedragen
worden. Niets is nuttiger om het taalbewustzijn te
versterken, den taalschat uit te breiden, en den
letterkundigen zin te louteren.
Eene zaak vooral benadeett het degelijk onderwijs
der moedertaal : het is het al te vroegtijdig
invoeren eener tweede taal. Het is bier de plaats
niet dit punt breedvoerig te bespreken. Zeggen wij
slechts, dat het in mijne streken niet veel kwaads
heeft gesticht. In enkele groote steden daarentegen
is de toestand zeer erg. Doch thans broedt weer
iets, dat rnij met vrees vervult. Ziehier. Enkele
opvoedkundigen, door het feit getroffen, dat het
onderricht der tweede taal in ons lager onderwijs
zulke geringe uitslagen oplevert, zijn tot de slotsom
- 123 -
gekomen, dat alles, wat tot hiertoe, op dit gebied
vverd ondernomen, niet deugt. Zij zeggen : Onze
kinderen, die vijf of zes jaren Fransch leeren,
kennen die taal niet, terwijl een kind van vier jaar
vlotweg zijne moedertaal spreekt, en een Kempische
knaap, die twee jaar te Brussel het barbieren gait
leeren, als een gestampte artiste de la coiffure terug
komt. Zij willen in onze scholen op dezelfde wijze
te vverk gaan, werpen alle spraakkunstregels over
boord, doen alsof de moedertaal niet bestond, en
spreken, van den eersten dag af, uitsluitend de
vreemde taal. Zij beweren, dat dit volstrekt noodzakelijk
is, en voegen er bij, dat de leerling in de
vreemde taal moet leeren denken, en de uitdrukking
rechtstreeks aan het begrip verbinden. Tot hiertoe
heeft men twee methoden in dien zin voorgesteld :
(daar zullen alras andere volgen) de zoogenaamde
rechtstreeksche en de voorstellingsmethode. lk heb
ze krachtdadig bestreden, en ben diep overtuigd,
dat, moesten deze leerwijzen algemeen verbreid worden,
dit het grootste gevaar zou opleveren voor onze
moedertaal.
Flet schijnt mij nutteloos daar op aan te dringen.
Gij begrijpt, MM. dat dergelijke methode,
meer dan elke andere, het taalgevoel der leerlingen
bederft, en aldus aan het eigenaardig wezen der
moedertaal een zvvaren slag toebrengt. Reeds thans
hebben wij zooveel moeite om de galliscismen uit
onze geschriften te wezen, thans reeds vindt men
er zoovelen, vvier taal door een Franschen trechter
- 124 -
wordt gewrongen,maar wat zal het zijn wanneer men,
in de lagere school zelfs, de moedertaal doet wijken
voor de vreemde? Wij kennen de Vlamingen, die
door eene vreemde kindermeid zijn grootgebracht.
Hun mond is verwrongen. Wij kennen hen, die
jaren in den vreemde hebben verbleven, en- er zich
op beroemen verscheidene talen te spreken. Stellig,
het is trevrig hunne taal to vergelijken met die van
hen, welke ter plaatse bleven, waar hunne schommel
stond, en waar de schoone, onvervalschte
moedertaal in het gefluister der dennen, of boven
de purpere hei op te vangen is.
Het wezen van het Lager Onderwijs sluit
overigens de studie der tweede taal uit. Zoolang di t
niet begrepen wordt, zal het zeer moeilijk zijn in onze
gewesten de algemeene, letterkundige taal ernstig te
doen veld winners. Dit is even waar in Vlaanderen als
het in Engeland, Frankrijk of Duitschland zou waar
zijn. Zelfs mag men verklaren, dat daar, gelijk bier,
de moedertaal, ik wil zeggen, de algemeene letterkundige
taal, voor de kinderen, welke zich ter lagere
school aanbieden, eene tweede taal is.
Ziehier. In het land van Waas, gelijk in de
koolstreek van Charleroi, in het Schotsche highland,
gelijk in Thuringen, in het departement der Landes,
gelijk in de provincie Toscanen, heerscht de gewestspraak,
het dialect. Al de volkskinderen, welke ter
schole komen, spreken deze taal Het is het hoofddoel
der lagere school, ik kan er niet genoeg op drukken,
deze gewestspraak tot algemeene, letterkundige taal
- 12 5 —
to verheffen. Dit is waarlijk lager onderwijs De beschaafde,
veredelde gewestspraak, dat is de letterkundige
taal. De onderwijzer, die de gewestspraak des
leerlings tot de letterkundige taal verheft en veredelt,
verheft en veredelt den ganschen mensch ; onze
beschaving en ontwikkeling staat inderdaad in rechtstreeksche
verhouding met de taat, die wij spreken.
De onderwijzer, die de taal zijner leerlingen beschaaft
en uitbreidt, draagt dus meer bij dan wie ook tot de
verstandelijke en zedelijke ontwikkeling van een yolk.
Hij stelt zijnen leerlingen het eenige middel ter hand,
waarmede zij later aan eigen voortvorming kunnen
arbeiden, en haalt den band nauwer toe, die ons als
cultuurvolk vereenigt. De letterkundige taal moet in
de oogen der leerlingen de taal der studie, der
wetenschap, van het goede gezelschap ; in den woord
van de ware beschaving wezen. Daarom moet zij als
zoodanig in de school aanzien worden. `Vat gebeurt
er integendeel, wanneer de Fransche taal ernstig in
onze Vlaamsche scholen onderwezen vvordt ? Daar
neemt deze, in de oogen des onderwijzers, en aldra, in
die der leerlingen, de plaats van de letterkundige taal
in. De moedertaal blijft de ondergeschikte rol van
gewestspraak vervullen. Aan de vreemde taal al de
zorg, wat zuiverheid van uitspraak en netheid van
artikulatie betreft, terwijl slordigheid van voordracht
en onbeholpenheid in den zinnenbouvv schering en
inslag blijven, wat onze moedertaal betreft. Deze
blijft de taal der onwetenden, der ruwheid, terwijl de
vreemde taal als de tolk der geleerden en verfijnden
- I 26
wordt betracht. Vandaar ook dit dubbele verschijnsel,
dat, in landen, waar in de lagere scholen slechts
de moedertaal onderwezen wordt, en dit heeft overal
plaats behalve te onzent — de letterkundige taal zich
dagelijks bij het yolk uitbreidt, terwijl men te onzent
niet zelden het liedje hoort, dat het gansch nutteloos
is dat de kinderen onze moedertaal in de school
leeren, aangezien zij die te huis of op de straat
hebben geleerd. Vandaar ook het zonderlinge gebruik,
dat slechts te onzent bestaat, en u stellig
dikwijls heeft getroffen. Velen onzer medeburgers,
vvanneer zij zich in de Fransche taal uitdrukken,
schamen zich om de minste four, die zij zich tegen de
geslachten der naamwoorden of de vervoeging der
werkwoorden begaan, terwijl zij er niet toe kunnen
besluiten onze taal keurig trachten te spreken. Ja,
velen meenen, dat slordigheid in de mondelinge en
schriftelijke voordracht eigenschappen onzer moedertaal
zijn. Dit is het rechtstreeksch uitvloeisel van het
ondervvijs der tweede taal in de lagere scholen onzer
Vlaamsche gevvesten, en van het overwegend gewicht,
dat aan die taal wordt gehecht. Dit is misschien nog
meer te betreuren, dan het nutteloos tijdverlies,
hetvvelk dit invoeren ten nadeele van de studie onzer
moedertaal, en zelfs van een degelijk volksonderricht,
te weeg brengt.
II.
Ons lager ondervvijs is stelling voor verbetering
vatbaar, wat de ontwikkeling onzer taal betreft.
- 127 -
de is goed daarom het niet te .
betwijfelen, dat, dank an de strorning van onzen
tijd, wij airas de beste uislagen mogen verwachten.
daar, behoudens zeer zeldzame
uitsluitend het voertuig van
onderwijs. Leerlingen onderwijzers spruiten
het eigenlijke yolk, uit de nijverige burgerij
waar onze taal nog schier uitsluitend, en
oorspronkelijk gesproken, en
eere gehouden worth.
met het middelbaar onderwijs
gesteld. Daar zijn vele leerlingen, door de eerste
opvoeding, door miuden, waarin zij
terwij1 vele leeraars
ofwel haar miskennen. Daar
leerlingen, in hunne kinderjaren
te gelijk hebben geleerd. Zij zijn
plaag van de leeraars in de moedertaal. Bij
is alle taalgevoel verloren daarom blijven
ook bijna altijd achterlijk al de vakken
die zoo gelukkig waren, logisch, gelijk
natuur het wil, in de moedertaal ontwikkeld
worden.
in eene taal onderwezen. Dit gebeurt, zooveel ik weet,
slechts in ons land. De Koninklijke Vlaamsche
Academie heeft eene prijsvraag uitgeschreven, waardoor
de mededingers uitgenoodigd worden te bewijzen,
dat moedertaal natuurlijk voertuig van
onderricht lk ben overtuigd, dat onze
- 127 -
Doch, de geest is goed; daHom is het niet te
betwijfelen, dat, dank aan de strooming van onzen
\vi) alras de beste uislagen mogen verwachten.
Onze moedertaal is daar, behoudens zeer zeldzame
uitzonderingen, bijna uitsluitend het voertuig van
het onderwijs. Leerlingen en ondenvijzers spruiten
uit het eigenlijke volk, uit de nijverige burgerij
voort, waar onze taal nog schier uitsluitend, en
daarom vloeiend en oorspronkelijk gesproken, en
rechtzinnig in eere gehouden wordt.
Anders is het met het middelbaar onderwijs
Daar zijn vele leerlingen, door de eerste
huiselijke opvoeding, door het miuden, waarin zij
leven, geheel ontaard, terwijl al te vele leeraars
onze taal niet kennen, ohvel haar miskennen. Daar
heeft men leerlingen, die in hunne kinderjaren
verschillende talen te gelijk hebben geleerd. Zij zijn
de plaag van de leeraars in de moedertaal. Bij
hen is alle taalgevoel verloren; daarom blijven
zij ook bijna altijd achterlijk in al de vakken
tegen hen, die zoo gelukkig waren, logisch, gelijk
de natuur het wil, in de moedertaal ontwikkeld
te worden.
De meeste leervakken worden in eene vreemde
onderwezen. Dit gebeurt, zooveel ik weet,
ons land. De Koninklijke Vlaamsche
prijsvraag waardoor
mededingers uitgenoodigd worden te bewijzen,
dat de moedertaal het na tuurlijk voertuig van
alle onderricht is. Ik ben overtuigd, dat onze
128
-
leeraars in krijt zullen treden, en
stelling op onwecierlegbare en onderwijskundige
doen zien, dat
de leerstof bij middel der
onderwezen, de wetenschap het
kan worden. Slechtsdaar
de bediening bloed in het
vervullen, zich terzelfder tijd
hem vereenzelvigen, en overal gezondheid,
en kracht aanbrengen. Het huidige
uiterst schadelijk voor het taalgevoel ,
ontwikkeling taal, der wetenschappelijke
het bijzonder., en niet het minst voor
wetenschap Waar eene vreemde taal
onderwijs wordt, zullen de antwoorden
leerlingen to dikwijls bloote herhalingen
onderwijs leeraars Wordt de
in voorgehouden, o een
van hun eigen wezen, » en wordt zij
in s waarin de leerling
zielsgevoel lucht geeft, zoo zal de
tot geest doordringen
de leerlingen zullen ze gevoelen, langs
persoonlijke, eigenaardige zijde beschouwen,
verwerken, en er aldus in hooge mate
wij niet gevoelen, bezitten
gelijk Friedrich Ruckert het zoo treffend
zegt :
du denkst, ohne es selbst zu fiihlen,
ein Gedanke nur den andern weiterspiihlen.
Nicht alles was du denkst, nur was du fiihlst ist wahr;
Vlaamsche leeraars In het krijt zullen treden, en
de stelling op onweclerlegbare ziel- en onderwijskundige
gronden staven. Zij zullen doen zien, dat
slechts daar, waar de leerstof bij middel der
moedertaal wordt o:1derwezen, de wetenschap het
geestig eigendom der leerlingen kan worden. Slechtsdaar
kan zij de bediening van het bloed in het
menschelijk lichaam vervullen, zich terzelfder tijd
met hem vereenzelvigen, en overal gezondheid,
versterking en kracht aanbrengen. Het huidige
stelsel is uiterst schadelijk voor het taalgevoel,
voor de ontwikkeling der taal, der wetenschappelijke
taal in het bijzonder., en niet het minst voor
de wetenschap zelf. Waar eene vreemde taal bi}
het onderwijs gebruikt wordt, zullèl1 de antwoórden
der leerlingen al te dikwijls bloote herhalingen
van het onderwijs des leeraars zijn. \Vordt de
wetenschap in de taal voorgehouden, « die een
deel is van hun eigen wezen, ») en wordt zil
ook uitgedrukt in de taal, « waarin de leerling
zijn innigst zielsgevoel lucht geeft, » zoo zal de
leerstof niet alleen onmiddellijk tot den geest doordringen;
de leerlingen zullen ze gevoelen, ze langs
hunne persoonlijke, eigenaardige zijde beschouwen,
ze verwerken, en er zich aldus in hooge mate
door versterken. Wat wij niet gevoelen, bezitten
wij niet; gelijk Friedrich Rückert het zoo treffend
zegt:
Solange Ju nur deokst, ohne es selbst zu fühlen,
Wird em Gedanke nur den andern weiterspühlen.
:Nicht cu fühl;t wahr;
- 129 -
Durchs Denken wird in dir nur das G-efiihlte klar;
Was du Gefiihltes denkst, das wiist du auch behalten,
Und im G-edachtnis wird es ewig nicht veralten.
Het gebruik der vreemde taal, bij alle wetenschappelijk
onderwijs, heeft niet alleen tot nadeel,
dat de wetenschap er door geschaad words, dat
de leerlingen belet worden zich in de Nederlandsche
vaktaal te oefenen. Het heeft daarbii den
schijn, alsof de moedertaal noodzakelijk eene ondergeschikte
rol moet vervullen, dat zij in de keuken
te huis behoort, evenals hare hoovaardige mededingster
in de klas, in de gerechtszaal, in de
ernstige aangelegenheden van het maatschappelijk
leven met een onbeperkt gezig moet heerschen.
Intusschen moeten wij dankbaar erkennen,
dat de wet van 1883 merkelijke verbeteringen
aan den toestand heeft toegebracht. Eene zaak
zouden wij zoo spoedig mogelijk moeten tracbten
te bekomen, namelijk, dat de rekenkunde in onze
taal aangeleerd werde. Vooreerst, omdat dit vak
reeds al de aandacht der leerlingen vergt, dat het
van hunnentwege, veel tot spreken aanleiding geeft,
en dat daarbij onze taal, door hare logische kracht,
door hare woordvorming, en vooral door de juiste,
bepaalde, evenredige beteekenis harer woorden en
uitdrukkingen beter dan welke andere tot dit vak
geschikt is.
De leeraar van moedertaal in onze gestichten
van middelbaar onderwijs, heeft eene bij uitstek
zware taak te vervullen. Zijn onderwijs heeft steeds
— 3o --
te worstelen met dat zijner collegas; het feit zelf,
dat deze, zoomin als de Bestuurder der school,
onze taal niet kennen, vijandelijk jegens haar
gestemd zijn, vverkt even nadeelig op den geest
als op het gemoed der leerlingen. Intusschen hebben
vvij, leeraars, — en zij zijn talrijker dan men
denkt, — die zoo goed op de hoogte hunner taak
zijn, zoozeer in liefde voor onze moedertaal opgaan,
dat zij alle bedekte of open tegenwerking vveten
te verijdelen, de leerlingen begeesteren, en uitslagen
bekomen, die terecht verwonderlijk mogen heeten.
In het Middelbaar Onderwijs moet de taalschat
der leerlingen steeds uitgebreid en gelouterd worden.
Zij moeten zich zuiver en sierlijk mondeling
en schriftelijk leeren uitdrukken, terwij1 zij met de
meesterstukken onzer letterkunde moeten vertrouw d
gemaakt worden.
lk kom op de gesproken taal terug. lk aanzie
die, zelfs in het Middelbaar Ondervvijs, als den
grondslag van alle taalonderricht. Konde men in
onze middelbare scholen, ja in onze athenel, eenen
leeraar aanstellm, welke uitsluitend zou gelast zijn
de mondelinge voordracht der leerlingen te veredelen,
zoo zou deze, indien hij waailijk op de
hoogte zijner taak ware, aan den bloei onzer taal,
zelfs aan de harmonische ontwikkeling der studenten,
de onschatbaarste diensten bewijzen. In
onze Muziekscholen en Conservatorien is men op
den goeden weg. Daar houdt men zich met de
grootste zorg, niet alleen met de uitspraak, ook
/ 3 /
met de vorming der letters, lettergrepen en woorden
bezig, en mag men zich in de schoonste uitslagen
verheugen.
Ook het zingen zelf bevordert in hooge mate
de juiste, duidelijke, onderscheidelijke uitspraak,
behalve, dat men er een krachtig middel ter esthetische,
vaderlandsche en zedelijke opvoeding in
aantreft.
De letterkundige ontleding is een ruim veld,
,dat den leeraar de rijkste oogsten verzekert. Ik
vvijs hier nog niet op de aantrekkelijkheid, welke
dergelijk onderwiis oplevert ik hoef u niet te
doen inzien hoezeer het den letterkundigen gezichteinder
verruimt. Het beste, wat onze prozaschrijvers
en dichters hebben voortgebracht, wordt aan
het opkomend geslacht verklaard. Welke benijdenswaardige
mak ! Meer dan een uwer stelt zich,
evenals ik, eene gansche kias jongens van zeventien
jaar voor, waar de Drie Zustersteden worden
,ontleed. 0, die trek van vaderlandsche trots op
het gelaat der leerlingen, die trillende toon in onze
,eigen stem, hoe ruim weegt dit niet op tegen de
zwarigheden, waarmede wij in onze loopbaan te
kampen hebben !
Ik aanschouw hier de letterkundige ontleding
als een middel ter verrijking van den taalschat,
aldus van de ontwikkeling der taal. Daartoe moet
de tekst volkornen begrepen, moeten de vormen
duidelijk in het geheugen geprent worden. De keus
der stukken is van het grootste belang. Het is
32 -
inderdaad uiterst moeilijk, er hoeft een fijne letterkundige
smaak en eene groote ondervinding toe,
om te beslissen, welke stukken geschikt zijn, one
verrijkend, veredelend op het taalgevoel der leerlingen
te werken. Daar zijn prozastukken en gedichten,
die volkomen voor het begrip der leerlin
gen geschikt zijn, als taal onberispelijk moger
heetea, en zich door hunne hooge letterkundige
waarde onderscheiden, en nochtans, bij het onderricht,
geene vruchten opleveren, omdat hun vorm
niet met dien der leerlingen samensmelt.
In dit opzicht, evenals in zooveel andere,
spans Vondel de kroon. Waarlijk, M. H. gij zult
het mij niet ten kwade duiden, dat ik voor 1.1
niet kan verschijnen zonder den lof van mijnen
lievelingsdichter te verkondigen, die bier min daft
elders lof noodig heeft.
lk bevvonder en bemin den grooten Joost om
vele redenen, niet het minst omdat hij de grootste
van al onze taalleeraars is. Het is wonder, hoe
gemakkelijk zijn vorm zich met de taal der leer-.
lingen vereenigt, en welken veredelenden invloed
hij daarop teweeg brengt. Ik meen de reden hiervaa
te kunnen verklaren. De taal van Vondel is de
natuurlijkste, rechtzinnigste uiting van een der
natuurlijkste, rechtzinnigste menschen, die ooit
hebben geleefd. Dit zal wel geene verklaring
behoeven. Vondel heeft, om zoo te zeggen, zijnetaal
uit den mond des yolks zelf opgenomen, en
ze door zijn scheppend gemoed, en zijn onge—
133 —
Evenaarden patischen geest verwerkt. Hij kon
zijne toevlucht slechts tot weinige gedrukte bronnen
nemen. Ik weet wel, dat mijne achtbare collegas,
die zoowel te huis zijn in onze Middelnederlandsche
Letterkunde, mij kunnen voorhouden, dat
zich ook daar modellen van taal en stijl bevinden.
Joost van den Vondel spreekt dan ook inderdaad
van de « oudhollandsche liederen », welker natuurlijkheid
hij prijst. Toch is het 7eker, dat
zijne voorgangers aan den vorm hunner werken
het belang net hechtten, dat Vondel er aan toekende,
en dat geen hunner den blik zoo diep in
het levee, in de wereld, in het dichterruim had
.geworpen als zijn arendsoog. Hij was dan ook
verplicht zijnen vorm grootendeels zelf te smeden,
en hij was daartoe de man. Met onverdroten
ijver arbeidde hij, en hij liet ons een meesterstuk
gelijk wij er geen tweede kunnen aanwijzen.
Wat ervan zij, wij vveten van Brandt, dat Vondel
bij de levende volksspraak te rade ging. Hij eerbiedigde
die, en veredelde ze terzelfder tijd. Reeds
meer dan eens heb ik hier opgemerkt, dat hij
niet alleen de volksuitdrukkingen van het Noorden
overnam ; herhaalde malen heb ik er op
gewezeu, hoe zijne werken van Zuidelijke wendingen
krielen. Lucifer, ik herhaal het nog, vloeit
over van uitdrukkingen en vormen, van vergelijkingen
toespelingen, vvaarin mijne leerlingen,
uit de verschillende gewesten van Vlaanderen, hun
eigen taaleigen terugvinden, en die daar als
— 134
spreuken Daarom lacht die von rn bun,
zozer toe De lerlingen menen er huneigen
terug te vinden, hoewel de eerste zoo
is. Beide vormen
vele elementen. Daarom vloeien
gemakkelijk samen,. groot voordeel der
die zich zelven gevleid gevoelen, en,
dat het weten, op zulke streelende
Dat de taal van Vondel
zich door hare helderheid, juisth.tid en per.
soonlijkheid springt den aandachtigen
van Woordenboek der Nederlandsche
Taal het oog. De opstellers daarvan halen
uit de werken den grooten
dichter aan. Welnu, elkeen heeft kunnen opmerken,
hoe klaar, duidelijk, aanschouwelijk, schilderachtig
beeld aldus wordt , hetwelk de
willen voorstellen.
om eene andere reden zijn deze werken
bij ons taalonderricht hoogst welkom.
reeds in de Academie over gesproken,
komt het wonderwel te pas. In
gestichten van middelbaar onderwijs moeten,
kunnen Fransche, maar ook de
Engelsche talen grondig onderwezen
Met het oog op den oorspronkelijken
stij1 de moedertaal, levers dit onderwijs gevaren
te meer, daar vele leervakken de
onderwezen worden, en deze te
ook taal van het algemeen bespreuken
gelden. Daarom lacht die VOl m hun
zoozeer toe De leerlingen me.:!nen er hunne! eigen
taal in terug te vinden, hoewel de eerste zoo
oneindig boven de tweede verheven is. Beide vormen
hebben vde gelijke elementen. Daarom vloeien
zij zoo gemakkelijk samen, tot groot voordeel der
studenten, die zich zeI ven gevleid gevoelen, en,
zonder dat zij het weten, op zulke streelende
wijze hunne taal louteren. Dat de taal van Vondel
zich door hare helderheid, juisth.!id en persoonlijkheid
onderscheidt, springt den aandachtigen
lezer van Het Woordenboek der Nederlandsche
Ta..tl in het oog. De opstellers daarvan halen
vele uittreksels uit de werken van den grooten
Welnu, elkeen heeft kunnen opmerken,
hoe klaar, duidelijk, aanschouwelijk, schilderach,
ig het beeld aldus wordt, hetv·.elk de
schrijvers ons willen voorstellen.
Nog om eene andere reden zijn deze werken
van Vondel bij ons taalonderricht hoogst welkom.
Ik heb daar reeds in de Academie over gesproken,
doch hier komt het wonderwel te pas. In
de gestichten van middelbaar onderwijs moeten,
en kunnen niet alleen de Fransche, maar ook de
Duitsche en Engelsche talen grondig onderwezen
worden. Met het oog op den oorspronkelijken
stijl in de moedertaal, levert dit onderwijs gevaren
op, des te meer, daar vele leervakken in de
vreemde taal onderwezen worden, en deze te
onzent veelal ook de taal van het algemeen be—
135 —
stuur der school is. Slechts de leeraar van moedertaal,
die zijn yak volkomen beheerscht, en zijne
leerlingen weet te begeesteren, is daartegen bestand.
Vondel is zijn trouvvste, zijn krachtigste bondgenoot.
Zijne taal is de beste borstvvering tegen
de vreem ie indritigsters. Ik heb dit reeds vroeger
doen uitschijnen, men zal zicli wellicht herinneren
hoe prachtig Nicolaas Beets dezen kant der zaak
uiteenzet.
Een omzendbrief van den Heer Minister van
Binnenlandsche Zaken en Openbaar Onderwijs, gedagtet!
kenA van 2 `_;, October 1897, roept de ernstige
aandacht van de Leeraars der Normaalscholen op
de aanbevolen lezingen. Deze oefeningen waren
reeds in genoemde gestichten in zwang. Gemelde
omzendbrief zet andermaal de leeraars aan er al
hunne zorg aan te wijden. Ik weet niet of de aanbevolen
lezingen in de middelbare onderwijsgestichten
ingevoerd zijn. Daar ik diep overtuigd ben,
dat zij hoogst geschikt zijn, om, in den geest van
Dr De Vries, meer natuur, meer eenvoud, meer
leven in het taalonderwijs te brengen, hetzelve van
den geest der taal te doortrekken, meer liefde voor
de moedertaal te wekken, en meer bewijzen te geven
van hare vormende kracht, veroorloof ik mij er
bier een woord over te reppen. De leerlingen krijgen
uit de bibliotheek der school een boek mede naar
huis. Zij vertellen er, voor de klas, den inhoud van
aan hunne makkers, of stellen de hoofdpunten te
boek. Ik ken lagere onderwijzers, die deze oefening
— 136 —
sinds lang hebben ingevoerd. Men begrijpt hoe
nuttig zij is met het oog op de loutering en uitbreiding
van den taalschat, en van de letterkundige
vorming der leerlingen. Zij geeft den leeraar nog
de gelegenheid eene goede keus te doen, leers de
jongens en meiskens met aandacht lezen, en bevordert
het schriftelijk op.stellen. Ook kunnen de
kinderen zich in het lezen zelf oefenen, jets waartoe
in de school de tijd niet genoeg voorhanden is, en
wat nochtans hoogst noodzakelijk is.
Men moet inderdaad met het yolk omgaan,
om te weten hoe velen er zijn, die niet behoorlijk
kunnen lezen, hoewel zij een volledig lager onderwijs
hebben genoten. Bij het verlaten der school
hadden zij de stoffelijke moeilijkheden van het lezen
niet overwonnea. Zij voelden er aldus geenen lust
toe, zoodat de stroom van het leven alras alles
wegspoelde, wat de school achtergelaten had. Het
spreekt van zelf, dat de keus der boeken bier van
het grootste belang is, zoovvel wat hun vorm als
hun inhoud betreft. Dit is overigens eene zaak,
waarmede wij ons zullen bezig te !louden hebben,
vooral met de prijsboeken, veelal de eenige boeken,
die den toekomstigen werkman mede in het leven
gegeven worden, en die, wel gekozen, zooveel nut
kunnen stichten.
Al deze oefeningen strekken ter ontwikkeling
der taal, doch op voorwaarde, dat de letterkundige
vormen een diepen indruk op de leerlingen teweeg
brengen. Niets is dus heilzamer dan het van buiten
leeren, het voordragen van dichtstukken.
- 137 -
Gedichten voordragen in middelbare schoten?
boor ik vragen. Ik antwoord : Zeker, en zelfs in de
hoogste klassen van de Athenea. Dat is voorgeschreven
« zegt men. » Ja, doch het gebeurt haast
niet. In alien geval is het veel nuttiger dan die
wetenschappelijke theorieen, welke in de Universiteiten
te huis zijn, doch in de middelbare scholen
haast geen nut opleveren.
Gedichten moeten geleerd, goed geleerd en met
gevoel voorgedragen worden. Van de laagste klas
der volksschool tot de hoogste afdeeling van het
college moet deze oefening worden voortgezet. Het
is in het geheel niet moeilijk tien gedichten per
jaar aan te leeren. Men oordeele welken schat van
poezie de jongens en meiskens aldus, na hunnen
schooltijd, mede in bet leven nemen. In de Normaalschool
van Lier moeten de leerlingen elk jaar
voor het minst vijftien gedichten kennen. Op het
eindexamen hebben zij daarenboven verscheidene
uittreksels uit een treurspel van Vondel voor te
dragen. Het lot wijst het stuk aan, dat zij zullen
uitgalmen. Deze oefening acht ik de nuttigste van
alle. Ik spreek nog niet van den gunstigen invloed,
welken zij op het gehoor uitoefent, en aldus medewerkt
om de leerlingen een gekastijden stijI te doen
schrijven. Het springt in het oog, dat zij het poetisch
gevoel loutert, de beschaafde uitspraak, het spreken
met de noodige klem, het behoorlijk plaatsen van
den klemtoon bevordert ; ik wijs er slechts op, dat
zij er vooral toe bijdraagt, om de gewestelijke taal
tot de letterkundige taal te verheff.n.
— 138 —
Dat, M. H. is in mijne oogen het hoofddoel van
het taalondervvijs Onze taal moet de natuurlijkheid,
de ongekunsteldheid, de frischheid der volksspraak
behouden, doch zij mag de eenheid en regelmaat der
letterkundige taal niet ontberen. « De letterkundige
taal, » zegt Dr De Vries, « is de rijpe vrucht van den
vooruitgang der menschheid, eene onbeschrijflijke
weldaad voor ons geslacht, de hoofdvoorwaarde voor
den bloei der letteren. Zij is de afspiegeling en de
kracht der nationaliteit, gelijk de volksspraak het is
van het individueele leven. » Zeer juist. Doch, evenals
de personaliteit des schrijvers immer in zijnen
stijl moet doorstralen, moet ook de levende, lachende
volkstaal door de letterkundige taal komen heenkijken.
lk denk, dat men tot dezen uitslag zal geraken,
indien men den leerling van jongs of veel tot spreken
aanzet, zijne taal trapsgewijze uitbreidt, indien men
hem vele, schoone letterkundige vormen ter beschikking
stelt, zonder zijne eigen taal te willen onderdrukken.
Wij alien hebben onzen vorm door studie en
navolging geleerd. Wanneer vvij onze loopbaari begonnen,
waren wij arm aan letterkundige uitdrukkingen,
ja niet verre van geheel ledig. De must, die
wij rond ons konden oprapen, was niet van zulk
gehalte, dat wij er ons aanzienlijk door konden
verrijken. Slechts door aanvverving van andermans
goed zijn wij eigenaars geworden. Op deze wijze zijn
wij er in gelukt, in mindere of meerdere mate, eene
eigen, persoonlijke taal te krijgen, niet het minst,
- 139 -
daar wij het ruwe goud der volksspraak met de fijnges:
nede juweelen, waarover wij beschikten, konden
sarnenvoegen.
Dit zal ook het geval zijn met onze leerlingen.
Hun vormenvoorraad, hun woordenschat is arm en
Bering, en dit kan niet anders zijn. Door de aaneigening
van het schoonste wat onze meesters gedacht en
gedicht hebben, moat hun voorraad verrijkt en veredeld
worden In de veronderstelling, dat zij, in hunne
mondelinge en schriftelijke voordracht, bij gepaste
gelegenheden, met dit geleend goed pronken, zal dit
geen erg zijn. Het zal, in alien geval, hunnen geest
ontwikke len, hun gevoel verwarmen, en cp hunne
taal beschavend werken. Doch, dit slaafsch navolgen
is niet lang te vreezen. Na verloop van korten tijd
worden de uitdrukkingen en zinswendingen vervormd
en verwerkt. In de eerste periode dezer
vervorruing treden slechts enkele woorden in de
plaats der door den dichter gebruikte. Later schrijven
de leerlingen, nicest onbewust, gelijkvormige zinnen,
als die, welke zij bewonderd en opgenomen hebben,
zij vormen er andere, die er veel gelijkenis mede
hebben, en er oneindig van verschillen. Zij hebben
zich geleidelijk, ongemerkt, eene zuivere taal aangeeigend,
terwijl « ze de beste meesters der kunst
afgeleerd hebben, en, behendig stelende, eenieder het
zijne gelaten. s Ook ken ik geen enkelen onzer
schrijvers, of hij weer, uit de werken onzer nationale
dichters, eenen schat van zinnen en spreuken aan te
halen, en ik heb opgemerkt, dat zij, welke den eigen
-1
40—
aardigsten stijl schrijven, ook het minst verlegen zijn
met herinneringen onzer klassieken. Aldus kunnen
zij, die het rijkst zijn aan eigen goed, best uitpakken
met de schatten van anderen.
Thans wordt het taalgevoel onzer leerlingen
veelal bedorven. Het taalonderwijs is te dor, te
onvruchtbaar. Aan onze moedertaal worden de
noodige sapped onthouden. Zij wordt door de Naar
omringende planten onderdrukt, welken men zoovele
zorgen toedient. Wij moeten zorgen, dat de
geliefkoosde boom welig tiere, en zich hoog boven
de andere gewassen verheffe, die zijnen wasdom
belemmeren.
De onnatuurlijke stijl, de slordige taal waartegen
in den schoot onzer Academie reeds zulke
machtige stemmen zijn opgegaan, is, in hooge mate,
te wijten aan ons taalonderwijs, niet het minst
aan den gang bij het schriftelijk opstellen, die al
te veel in onze Middelbare Gestichten wordt gevolgd.
Men heeft geene zorg gewijd aan de gesproken
taal, men heeft er niet aan gedacht den taalschat
der leerlingen uit te breiden en te louteren, hoe
wilt gij, dat zij een passenden vorm bij de hand
hebben, wanneer zij hunne gedachten schriftelijk
hebben uit te drukken? Zij vertalen of volgen na,
maken opstellen over onderwerpen, die hun vreemd
zijn, worden ziet zelden aanzocht dezelfde zinnen
te gebruiken, zoodat de vorm niet met hen vergroeit,
en zij nooit leeren opstellen, in den zin,
dien wij met recht aan dit woord hechten. Daar,
— 1 4 1 —
de leerlingen gewoon zijn goed te spreken,
waar ze veel hooren vertellen .en zelf veel vertellen;
waar de ontleding goed geschiedt, waar veel
buiten geleerd en uitgegalmd; een
daar, waar den leerling het vverktuig ter
het niet moeilijk het hem
leeren hanteeren.
keus der opstellen is van het allergrootste
De ondervverpen het leven
der jongens en meiskens genomen worden. Wij
vergeten, dat wij zelven bezwaarlijk
men ons een werk opleggen,
geheel buiten onzen kring zou liggen. Het
« nur ins voile is
volkomen van toepassing. Men vergete ook
dat eene oefening vooral dan vruchtbaar is,
vvanneer zij vanwege den leerling eischt,
dezen blijde aandoeningen vervvekt.
onderricht der spraakleer mag natuurlijk
ontbreken. heeft, in het lager, zoowel
in het middelbaar onderwijs, steeds veel te
overgelaten. Het bleef onvruchtbaar, en
geene rekening ware eischen van
degelijk taalonderricht. De meeste handboeken
zelfs van die een zees goeden
naam hebben, zijn geheel onbruikbaar in Men zou haast vvanen, dat de schrijvers
spraakleer als Yak zich zelf beschouwen,
dat geene betrekking heeft met de vvezenlijke
taalstudie. Zij geven bepalingen, voorschrif-
- J4 J -
waar de leerlingen gewoon zijn goed te spreken,
veel hooren vertellen zelf veel vertellen;
waar de ontleding goed geschiedt, waar veel
wordt van buiten geleerd en ui:gegalmd; in een
woord, daar, waar den leerling het werktuig ter
hand wordt gesteld, is het niet moeilijk het hem
te leeren hanteeren.
De keus der opstellen is van het allergrootste
gewicht. De onderwerpen moeten uit het leven
jongens meiskens genomen worden. Wij
mogen niet vergeten, dat wij zei ven bezwaarlijk
zouden slagen, moest men ons een werk opleggen,
dat geheel buiten onzen kring zou liggen. Het
« Greif nur hinein ins volle Menschenleben, » is
hier volkomen van toepassing. Men vergete ook
niet, dat eene oefening vooral dan vruchtbaar is,
wanneer zij vanwege den leerling inspanning eischt,
en bij dezen blijde aandoeningen verwekt.
Het onderricht der spraakleer mag natuurlijk
niet ontbreken. Dit heeft, in het lager, zoowel
als in het middelbaar onderwijs, steeds veel te
wenschen overgelaten. Het bleef onvruchtbaar, en
hield geene rekening met de ware eischen van
een degelijk taalonderricht. De meeste hand boeken
van spraakleer, zelfs van hen, die een zeer goeden
naam hebben, zijn geheel onbruikbaar in de
school. Men zou haast wanen, dat de schrijvers
de spraakleer als een vak op zich zelf beschouwen,
dat geene betrekking heeft met de wezenlijke
taalstudie. Zij geven bepalingen, voorschrif—
1 42 —
ten, uitzonderingen op, die van buiten worden
geleerd, zonder dat zij invloed op de taal der
leerlingen uitoefenen. Een groot deel van den tijd
wordt daaraan besteed. Daarin moet men nog
eene der hoofdoorzaken zoeken van de geringe
uitslagen, die ons taalonderwijs oplevert. Het is er
verre van af, dat ik een vijand van grammaticale
en philologische studien zou wezen. Zeker neen.
Ik bevveer slechts, dat zij in de eerste graden
van het onderwijs geen doel, slechts middel moeten
zijn. (I) In de universiteiten is de theoretische
taalstudie op hare plaats, en daar nog moet zij
hoofdzakelijk dienen om de afkomst, de wording,
de ontwikkeling der taal, hare overeenkomst met
andere talon vast te stellen. Zelfs drukte Dr M. de Vries
menigmaal de overtuiging uit, dat de vvetenschap, —
waarvan hij een der edelste sieraden was, — steeds
voor doel moet hebben, de taal in heel haren
omvang en uitgebreidheid te leeren kennen, hare
innige overeenkomst te doen uitschijnen met het
land, waar zij gesproken wordt, om daar meer
gehechtheid, meer liefde voor te kweeken, en aldus
het stambewustzijn , de vaderlandsliefde , in den
verhevensten zin, te versterken.
(I) Dit houd ik voor zeker, dat men voor het onderwijs
in de Nederlandsche Taal- en Letterkunde aan een Gymnasium
noodig heeft iemand, die is met voor alles linguist en grammaticus,
maar voor alles een goed litterator, een man van
smaak. (VAN HAMEL, Gids, 1893, bl. 505.)
— 1 4-3 —
Wat ervan zij, de voorschriften, die het
gebruik onzer taal beheerschen, dikwijls zelfs de
theorieen, welke daar de reden van opgeven, moeten
in de school geleerd worden. Zij, die alle spraakkundig
onderricht verbannen, bewijzen aan het
taalonderricht den slechtsten dienst. De leerling
gewent zich al te gemakkelijk aan willekeur en
slordigheid toe te geven. Hij kept de vastheid
der grondregels niet, welke nochtans onontbeerlijk
is voor eene beschaafde, letterkundige en wetenschappelijke
taal.
Handboeken voor spraakleer voor het Lager
en Middelbaar onderwijs zijn nog te schrijven,
hoewel wij er dagelijks zien verschijnen. Men vvordt
gewaar, dat slechts de meesters i7 het yak degelijk
werk kunnen leveren. De Grondregels der
Nederlandsche Spelling door Dr Te Winkel, en
het Voorbericht van de Woordenlijst, laatste uitgaaf
door Dr Kluyver, zijn meesterstukken in hunnen
aard. De leeraar leest ze met de grootste belangstelling,
omdat ze bij uitstek bruikbaar zijn, en
omdat ze in eene heerlijke taal zijn geschreven,
in 6en woord, omdat de hand des meesters overal
voelbaar is.
In deze orde van gedachten veroorloof ik
mij de bijzondere aandacht op het Woordenboek
der Nederlandsche Taal te roepen van allen,
die in het onderwijs werkzaam zijn. Dit onvergelijkbaar
werk is bier te lande op verre na niet
gekend, gelijk het dit verdient. Ware het meer in
— 1 44 —
handen onzer letterkundigen, zoo zou hunne taal
en hun stijl er in hooge mate bij winnen, werd
het meer bestudeerd door onze leeraars, zoo zou
zijn invloed op hun onderwijs allergelukkigst vvezen.
De Vries verklaart dan ook, dat zijn streven niet
alleen geweest is een werk te leveren, •aarin men
omtrent eenig punt van spelling, spraakkunst,
afleiding of beteekenis eenige oogenblikkelijke inlichting
verlangt Hij wenscht tevens, dat het werk
gelezen worde, in den zin, dien wij aan dit woord
hechten. Gij zult 'het met mij eens zijn te verklaren,
dat hij en zijne medewerkers er in geslaagd
zijn het Woordenboek aantrekkelijk te maken.
Ik althans, die geen taalkundige ben, mag U
in gemoede verzekeren , dat geen letterkundig,
werk mij zooveel genoegen verschaft, zooveel
belang inboezemt als het Woordenboek. Ik spreek
bier niet van de volledigheid, van de juistheid der
verklaringen en afleidingen. Ik prijs vooral de
zuiverheid, de keurigheid van den stijl en de voortreffelijkheid
der methode. Studeert men met aandacht.
de verschillende beteekenissen van een woord,
zoo bevindt men zich in den toestand van den.
Romeinschen redenaar. Wanneer ik in den .zonneschijn
vvandel, » zegde hij, « wordt mijn aangezicht
gebruind, hoewel ik om eerie andere reden
wandel ; zoo ook voel ik mijnen stijl, bij de lezing
van de werken der groote meesters kleuren. » De
leeraar, die het Woordenboek bestudeert, leert
niet alleen de juiste beteekenis der woorden kenX4
5 --
nen, die hij onder het oog heeft. Hij gewent er
zich ook aan de andere op dezelfde wijze te
verklaren, en daar deze methode, meer dan elke
andere, echo heeft in de klas, voelen de leerlingen
zich genoopt zich op de scheiding en schifting
der vvoorden, op hunne juiste beteekenis en gebruik
toe te leggen. Zij geven zich beter rekenschap van
hunne vormen en wendingen, en leeren deze gebruiken.
In een woord : zoo de geest van het
Woordenboek ons taalkundig onderwijs kon bezielen
zou de loutering, de ware ontwikkeling onzer
taal met reuzenschreden voorwaarts schrijden.
- 146
Zitting van i8 Mei 1898.
Aanwezig de heeren Alberdingk Thijm, bestuurder,
van Even, onderbestuurder, de Potter, bestendige
secretaris;
de heeren Claeys, jhr de Pauw, Gailliard,
Gezelle, Hiel, Daems, Obrie, Coopman, de Vos,
Broeckaert, Sermon, Coremans, Bols, de Flou,
Claes, Arnold, Janssens, werkende leden;.
de heeren de Ceuleneer, Muyldermans, de
Vreese, briefwisselende leden.
De heer baron de Maere d'Aertrycke, werkend
lid, verontschuldigt zich de zitting niet to kunnen
bijwonen.
Na lezing en goedkeuring van het verslag over
de voorgaande zitting legt de bestendige secretaris
de lijst neder der
AANGEBODEN BOEKEN.
Door de Regeering :
Bibliographic de Belgique, 1898, nr 8.
Revue sociale catholique, 1898, nr 7.
Bulletin de l' Agriculture, 1898, nr 2.
Revue de l'Universite de Bruxelles, 1897- 1898,
afl. 4-7.
Pour l' Art et le Progres, door EM. &IELKENS.
Bulletin de l' Academie royale des Sciences,
des Lettres et des Beaux-Arts de Belgique, 1898, nr 3.

Inhoud.
Opgave der ingezonden verhandelinien over de wedstrijden
Bibliographische aanteekening, door den heer P. WILLEms
10
Bibliographische aanteekening, door den beer FR. DE POTTER'. t8
Nog jets over onTe nude, liediesTangers, door den heer j. Bioge
. . . . • • . . • • . . . . • . 2 1
Bibliographische mededeeling, door den, beer TH.q..1. ARNOLD
44
De Vorste'r, door den heer HIE!. • • • . • • • • . • • • 54
Verslag namens de ComMissie van Nieuwere Taal- en Letter
kunde, door den beer COOPMAN, en voorstel tot bet leveren
van bijdragen voor het Woordenboek der Nederi, taal, door
den beer DR VREESE • • • . • • • . . . • . • • • 9 1
Voorstel tot het uitbrengen eener stemming van hulde en dank
aan de Regeering en aan de Wetgeving wegens het stemmen
des wetsvoorstels Corernans-de Vriendt, door den heer
FR. DE POTTER • • • f. . • • • • • • • o3
De Ontwikkeling onTer taal, door'den heer SEGERS 1 o8

Cornmissie
voor Nieuwere Taal en Letteren,
Zating to I 114 uur stip.
ICONINktijKt
t. 5 aikyitstus M98:
VLAAMSCHE ACADEMIC
vook
Taal- en Letterkunde.
V6d. Pvcdt vezwit zittini
• le women, we& zaitkats La.
WeensdaI' I 0
tiezez, te 2 114 uze
ski:, .
ayozele.
Waststeittny van de itn-sovayen vocz 4ei jaaz 1900
2. ..eeziny (lacy den Aez Ofaes : avez Wet /nem -
zehet " eft „.
DE BESTENDIGE SECRETARIS
FRANS DE POTTER.
Let wel
WOENSDAG, io AUGUSTUS
Gent, dr. A. Sifief

— 1 47 —
Mdmoires couronnes, 48e deel, 8°.
Wallonia, 1898, nr 4
Le Musa' beige, Revue de philologie classique,
1898, nr 2. - Idern. Bulletin bibliographique, nr 4.
Door den bestendigen Secretaris der Academie :
De gesteendrukte portretten van Tollens, Maria
Doolaeghe, Mathilde van Peene en den kunstschilder
X. de Cock.
Uit den Vreemde, door J.-P. HASEBROECK.
Door den heer WILLEM DE VREESE
Van Sivighen. (Overdruk.)
Door den heer DE CEULENEER
Ter nagedachtenis van Eugeen Zetternam, door
vrouwe VAN ACKERE, geb. MARIA DOOLAEGHE.
A propos du rapport de la Commission flamande,
par LANGLOIS, 186o.
Gedenicteeleen aen 7.-Fr. Willems toegewijd,
1848.
Jacob van Maerlant, door C.-A. SERRURE,
1867.
Vlaamsche PogiTij, door vrouwe COURTMANS,
gel). BERCHMANS.
Lof van den Landbouiv en der Plantenkweekerif
in Vlaenderen, 1835, door DUMON.
De drie Zangers, Willems, Ledeganck, Van
Duyse, door K. BOGAERD.
LEDEGANCK. Lof der Schilderkunst, en de
ZinnelooTe, 1828.
Aan mijne Medeleden der icon. Maatschappij
.148 —
van Rhetorica, te Gent, door C.-A. VERNIER. 1820.
Door den beer Dr. A.-J.-J. VAN DE VELDE :
Vijf voordrachten over de gisting.
Door den beer J -H. BUITENRUST HETTEMA :
Taal en Letteren, 8e jaar, 4e en 5 e aflev.
Door de Societe d'Emulation, te Brugge,
bijvoeglijke aflevering voor 1897.
Door de Acaddmie royale d'archdologie de
Belgique
Bulletin, 111. 2, 1898.
Door den beer A. Suffer
Het Belfort, 1898, nr 5.
Door de Uitgevers van Biekolf, 1898, nr 8.
Door den beer Arseen van der Schelden :
Nieuwe Fransche Spraekkonst ten gebruyke
der Vlaemingen, 1836.
Namens mejuffer Mathilda Ramboux biedt de
heer H. Sermon, met een waardeerend woord, een
exemplaar aan van den pas verschenen dichtbundel
dezer Schrijfster Wat rei , ;vat Tong dat kwe-
Teltje? HILDA RAM. - Een dankbrief zal aan
de dichteres worden toegestuurd.
— 1 49
De beer bestuurder wenscht den beer Janssens
geluk wegens zijne benoeming tot werkend lid en
de hem verleende bevordering tot officier der
Leopoldsorde.
De heer Janssens dankt de Academie voor de
vereerende onderscheiding, hem door gezegde benoe--
ming bevvezen hij geeft de verzekering dat hij, in
de wetgevende vergadering, en daar buiten, steeds
de belangen der Nederlandsche taal en van het
Vlaamsche yolk zal hlijven behartigen. (Toejuiching.)
De beer Obrie stelt voor, dat het bestuur der
Academie een schrijven zou richten aan den beer
Minister van Justitie, met het doel zijne welwillende
aandacht te vestigen op de noodzakelijkheid om het
opstellen van den Nederlandschen tekst der wetten
en koninklijke besluiten, met het oog op de uitvoering
der onlangs gestemde wet, toe te vertrouwen
aan bevoegde personen. Spreker zegt dat bijna
al de vertalingen, die thans in het. Staatsblad voorkomen,
met uitzondering van die, vvelke uitgaan
van het Ministerie van Spoorwegen en Posterijen,
doorgaans veel te wenschen laten. De beer Obrie
vraagt dat zijn voorstel, bij dringendheid, in aanmerking
genomen worde.
De dringendheid words gestemd en de beraadslaging
over het voorstel geopend.
De beer Coremans drukt de meening uit, dat
15 0 -
het nutteloos is bij den beer Minister aan te dringen,
aangezien deze zich reeds met de inrichting
van den vertalingdienst bezighoudt. Zijns.
inziens ware 't beter een drietal maanden te wachten
en daarna de Academie te laten tusschenkornen,,
in geval de vertalingen niet zouden voldoen.
jhr. de Pauw treedt de zienswijze des heeren
Coremans bij, en acht het minder betamelijk dat,
in de gegeven omstandigheid, de Academie op
dit oogenblik zich tot den beer Minister zou
richten.
Hierop drukt de beer Obrie de meening uit,
dat zijn voorstel niets onbetamelijks behelst. Hij
acht het gevaarlijk, eene proefneming van drie
maanden te laten doen ; moest deze niet goed
afloopen, allerwege zou kfitiek ontstaan, wat zeker
dient vermeden te worden. D e Nederlandsche tekst
der wetten en besluiten behoort van eerstaf aan
onberispelijk te zijn.
De heer Claeys zou het voorstel eenigszins
willen wijzigen. Hij wenscht dat het bestuur den
heer Begerem, Minister van Justitie, de hulde en
den dank der Academie zou betuigen wegens de
stemming van het wetsontwerp der heeren Coremans
en de Vriendt, en tevens de belangstelling
der Academie uitdrukken in het werk, door de
regeering begonnen om een degelijken vertalingdienst
voor het Staatsblad te verzekeren : ook naafi -
het oordeel der Academie is die vertalingdienst
van het hoogste belang; van den beginne of moet
— 151 —
alles zoo worden ingericht dat er geene kritiek
kan over gemaakt worden. (Aangenomen.)
Dagorde.
De vergadering gaat over tot het vaststellen
der lijst van candidaten voor de opene plaatsen.
Bij de namen, voorgesteld door de daartoe benoemde
Commissie, worden eenige andere gevoegd.
De Leden der verschillende keurraden voor
de wedstrijden van 1898 deelen aan de vergadering
hun verslag daarover mede.
Ten slotte komt in behandeling een voorstel
der Commissie voor het Woordenboek der Nederlandsche
Taal, strekkende tot het uitgeven, door
de Academie, van het Vocabulaer van Noel de
Berlaimont (1542), en van het Vocabulario Para
aprender Franches Espannol y Flamincq (1`520).
Na eene korte woordenwisseling, daartoe betrekkelijk,
wordt het voorstel aangenomea.
Te 4 uur verklaart de heer bestuurder de
zitting geheven.
- 152 -
Zitting van 15 Juni.
Aanwezig de heeren Alberdingk Thijm, bestuurder,
van Even, onderbestuurder, de Potter,
bestendige secretaris;
de heeren Claeys, jhr. de Pauw, Gailliard, Gezelle,
Hiel, Daems, Obrie, Coopman, de Vos,
Broeckaert, Sermon, Coremans, Bols, de Flou,
Claes, Arnold, werkende leden;
de heer de Vreese, briefwisselend lid;
Verontschuldigen hunne afwezigheid : de heeren
baron de Maere en Genard.
De bestendige secretaris leest het verslag over
de vorige zitting, hetwelk aangenomen words.
AANGEBODEN BOEKEN.
Door de Regeering :
Revue sociale catholique, nr 8, 2e jaar.
Bulletijn der Maatschappij van Geschied- en
Oudheidkunde to Gent. 6e jaar, nr 5.
Handelingen (idem), 3 e deel, le afl.
Door den Heer Minister van Binnenl. Zaken
en Openbaar Onderwijs :
Revue neo-scolastique, 1898, nr 2.
Bibliographie de Belgique, 1897. Tables.
Idem, r898, nrs 9 en io.
— 153 —
Bulletin de l' Academie royale des Sciences,
des Lettres et des Beaux-Arts de Belgique, 1898,
nr 4.
Tables generales des Memoires de l' Academie
royale des Sciences, des Lettres et des Beaux-Arts
de Belgique (1772-1897).
Wallonia, 1898, nr 6.
Handelingen der Maatschappij van Geschieden
Oudkunde to Gent, 3e deel, I e aflev.
Bulletin, idem, 6e jaar, no 5.
Memoires de l' Academie, 53e deel, 4°.
Bulletin des Commissions royales d'art et c.'archeologie.
Nrs I i en 12, 1897.
Door den beer S. DAEMS :
Voor twee vaders. Tafereelen uit het leven der
pauselijke Zouaven. Tweede uitgave.
Door den beer G. GEZELLE :
Liederen betrekkelijk de Belgische Omwenteling
(183o).
Den bekeerden Boer, of samenspraken tusschen
eenen Patriot ende eenen Boer raekende de troebelen
van deTen tijd. Gent, 1790.
Door den beer P. GENARD :
Mijne laatste nasporingen over de Geboort;-
plaats van Quinten Massijs. 1898.
Aan mijne schoonTuster Mevr. Alph. C.... bif
de plechtige eerste mis van mijnen duurbaren neef...
1892.
54 -
den beer baron MAERE D'AERTRYCKE
de-mer. Du pier de Horst. Observations
et critiques.
beer L. SimoNs :
.Kegge.
beer P.-H. VAN MOERKERKEN :
den beer VAN DEN BERGE-I :
Martelaars der Vrijheid, te Mechelen, in 1898.
heer G. VAN :
Xlle Congres archeologique et historique.
1897 l e deel).
bet Stadsbestuur van Antwerpen :
Antiverpsch Archievenblad, 2 e' 3 e aflev.
den heer SAGERS, te Haarlem
over het Kegelspel (Bekroonde
op de prijsvraag uitgeschreven
Kegelclub « De Kroon n, te Haarlem).
Mejuffer MARIA DU CAJU :
jonge Huishoudster. Leerboek voor de
en lagere scholen.
afleveringen van (nr 6) en
9, io I I), en van Vlaamsche
Kunstbode, nr 5, 1898.
Door den heer baron DE MAERE D'AERTRYCKE:
Bruges-port-de-mer. Du pier de Herst. Observations
et critiques.
Door den heer L. Sn.mxs :
De familie Kegge.
Door den heer P.-H. VAX MOERKERKEN
Antikritiek, 1898.
Door den heer FR. VAN DEN BERGH:
der Vrijheid, te Mechelen, in 1798.
Mechelen, 1898.
Door den zeer eerw. heer G. VAX CASTER :
XIIe Congres archéologique et historique.
Mechelen, 1~97 (Je deel).
Door het Stadsbestuur van Antwerpen:
Antwerpsch Archievenblad, 2" deel, 3e Door deu heer FRANS SAGERS, Haarlem:
Verhandeling over het Kegelspel Antwoorden ingekomen op de prijsvraag uitgeschreven
door de Kegelclub « De Kroon )), te Haarlem).
Door Mejuffer MARIA DU CAJU :
De jonge Huishoudster. Leerboek voor de
huishoudelijke en lagere scholen.
Verder de afleveringen van Belfort (nr en
van Biekorf (nrs 9, 10 en I I J, en van De Vlaamsche
Kunstbode, nf J, 1898.
— 15 5 —
Briefwisseling.
Mededeeling wordt gedaan van een koninklijk
be-sluit, gedagteekend 17 Mei 1898, waarbij de
kiezing des heeren Alf. Janssens tot vverkend lid
wordt goedgekeurd.
De rederijkkarner Het Kersouwke, te Loven,
is voornemens den 26 Juni aanstaande haar 425jarig
bestaan te vieren. Zij verzoekt de Koninklijke Vlaamsche
Academie bij de feesten, welke te dier gelegenheid
zullen plaats hebben, zich te laten vertegenwoordigen.
— De vergadering duidt daartoe den
heer van Even aan.
De beer Gailliard rnaakt, namens de Bestendige
Cornmissie voor Middelnederlandsche letteren, bekend,
dat deze, tot vervulling der plaats van wijlen
den beer P. Willems, voorstelt als candidaten :
den beer K. de Flou.
2° » Edw. van Even.
ii
— 156 —
DER VOOR 1898..
TWEEDE PRIJSVRAAG.
« Men vraagt eene taalkundige studie over
het middelnederlandsch ProTa (Oost en West-
Vlaanderen) gelijk het voorkomt in ambtelijke
bescheiden en andere opstellen, die Beene letterkundige
strekking vertoonen, Tooals : charters,
diploma's, renteboeken, rekeningen, akten van
alien aard, brieven, verslagen, opschriften, enT.
(± 1200 1500). »
van den DE FLOU, eersten
Deze vraag luidde eerst anders. De steller ervan
historische ontwikkeling
Oosten
West-Vlaanderen alleen, maar over het geheele
Zulk verhandeling
werd echter door de Commissie voor het vaststellen
prijsvragen to omvangrijk beschouwd ;
is 't gekomen, dat de tekst der aangenomen
ietwat geworden is het
onderwerp betreft en veel meer beperkt in hare
- 156-
Dagorde.
BEOORDEELING DER WEDSTRIJDEN VOOR 1898.
PRIJSVRAAG.
vraagt eene taalkundige studie over
middelnederlandsch Pro{a (Oost en WestVlaanderen)
het voorkomt in ambtelijke
andere opstellen, die geene letterkundige
strekking vertoonen, {ooals : charters,
renteboeken, rekeningen, akten van
allen aard, brieven, verslagen, opschriften, en{_
(± I.WO tot 1500). ))
Verslag van den heer K. DE FLOU, eersten
verslaggever.
luidde De steller ervan
had eigenlijk eene historische studie over de ontwikkeling
der mnl. spelwijzen bedoeld, niet in Oosten
over het geheele
Nederlandsche taalgebied. Zulk eene verhandeling
door de Commissie voor het vaststellen
der prijsvragen als veel te omvangnJk beschouwd;
en zoo is 't gekomen, Jat de tekst der aangenomen
prijsvraag ietwat onbepaalder geworden is wat het
betreft en meer beperkt hare
omlijsting. Het gebied der Fransch-Vlaamsche dialec-
J 57 -
ten is aldus meteen buiten aanmerking gevallen,
wat oprecht te bejammeren is.
Hoezeer ook beperkt, kon het veld voor een
ernstig onderzoeker nog ruim genoeg heeten : het
eenig ingekomen antwoord, dat niet min dan 319
bladzijden met louter opgaven beslaat, zonder eene
enkele overbodige uitvveiding, is daar een verheugend
bewijs voor. Wij vinden in dat antwoord
verbazend veel, hoe veel er overigens nog in ontbreke
moge.
De schrijver heeft zijne studie methodisch opgevat,
daarin het werkplan volgende, dat door Dr. P.
Tack, voor zijne Oudnederfrankische Grammatiek
gevolgd werd. De provinci0 Oost- en West-Vlaanderen
worden in dialectgewesten ingedeeld (er is
zelfs eene schetskaart bij het werk gevoegd); dan
komt voor ieder gewest de studie van zijn klankwezen,
de samenvatting van de voornaamste kenmerken
van dat klankwezen, en ten slotte de
gevolgtrekkingen die er, uit een taalhistorisch oogpunt,
uit of te leiden zijn. — Het tweede deel van
het werk is gewijd aan de Vormleer, die uiteraard
van kortere behandeling was. — Een derde deel,
van enkele bladzijden, geeft de algemeene gevolgtrekkingen
op.
Het is ons, gezien de weinige dagen tijds
waarover wij konden beschikken, niet mogelijk
geweest, met de oorspronkelijke teksten in de hand,
na te gaan of de conclusion wel altijd kloppen :
trouwens wij achten nog immer van toepassing
— 158 —
hetgeen wij op blzz. 300-302 der Verslagen en
Mededeelingen van 1895 meenden te moeten waarschuwen.
Evenmin konden wij nagaan tot hoever
de Schrijver kon afdwalen met zijn denkbeeld, dat
in de bestudeerde oorkonden « de middeleeuvvsche
volkstaal » tot grondslag gediend heeft en dat « het
middeleeuwsch vlaamsch dialect met het hedendaagsch
vlaamsch dialect overeenkomt ». Verre zou
het ons leiden, moesten wij bier willen afpegelen
in vvelke mate de i in n'air, dair, enz. aan hollandschen
invloed in plaats van een bepaald spellingstelsel
van 1300-r45o toe te wijten is. Maar korter
kan ons bewijs zijn, dat zoo de ,T dikwerf de
plaats der s innam, dit niet geweest is « om
reden van het schrijven eener s... » eene lange S
stond er immers wat gauwer dan eene kronkelige
Z.
Is dit nu eene strekking tot of keuring? Toch
niet, en wij hopen wel, dat de Schrijver, die de
kenspreuk : « Wie waren onze voorvaderen? » aannam,
zijn arbeid niet te vergeefs zal verricht hebben.
Onze geachte medeleden van den keurraad zullen
ongetwijfeld wel de dialectische bijzonderheden
nagaan en tevens de innerlijke waarde van het
geleverde aan de eischen der taalwetenschap toetsen.
Wij zelven hebben ons in de eerste plaats bezig
gehouden met het nazien van een deel der bewijsplaatsen,
die wij gaarne per datum gerangschikt
hadden gevonden, om ze gemakkelijker met de
« gevolgtrekkingen » te vergelijken, wat nu maar
mankend gaat.
— 159
Dit alles inziende, zouden wij willen besluiten
tot het aanhouden der prijsvraag.
Tweede verslag.
Steunende op de bevoegdheid van den steller
der tvveede prijsvraag, en van den derden verslaggever,
laat ik geerne hun oordeel ook het mijne
wezen.
GUIDO GEZELLE.
Kortrijk, 13 Maart 1898.
Versiag van den heer WILLEM DE VREESE,
derden verslaggever.
Ik ben het met den heer De Flou eens, dat
het ingezonden antwoord zeer veel bevat, hoe
veel er overigens nog in ontbreken moge », als
hij daarmede bedoelt : dat het zeer veel bouwstoflen
bevat, waarvan het verzamelen geen geringe
moeite gekost heeft, en ook ik breng den schrijver
desvvegen gaarne de verdiende hulde. Maar het is
niet genoeg met veel vlijt bouwmateriaal te verzamelen,
men moet er ook een gesticht weten mede
op te trekken, dat stevig in de voegen zit, om
den uitgeloofden prijs te verdienen. En aangezien
mijn collegas het om zoo te zeggen aan mij overgelaten
hebben, het werk aan de eischen der taal—
i6o —
wetenschap te toetsen, moet ik in gemoede getuigen ,
dat het niet in zulke mate voldoet, dat het voor
bekroning in aanmerking zou kunnen komen. Het
zou wel niet zeer veel geestesinspanning kosten,
om dit in bijzonderheden met bewijzen te staven ;
maar daarentegen is er eene naar verhouding overbodige
uitvoerigheid toe noodig. Daarom bepaal
ik mij in hoofdzaak tot principieele kwesties
Zoo is er in dit werk veel, dat ik waarlijk met
geen ander epitheton dan het woordje « zonderling »
weet te bestempelen ; dat men niet zou verwachten
bij een man, die allerlei grammatica's van oudere
en jongere Germaansche dialecten aanhaalt, en ze
dus waarschijnlijk ernstig bestudeerd heeft ; een.
mengsel van allernieuwste en van sedert lang verouderde
theorien ; « Neugrammatiker » 's werk in
dialectisch Nederlandsch geschreven ! Blijkbaar is de
schrijver in de historische taalstudie niet zeer diep
gegaan ; hij blijft aan de oppervlakte, en deinst
terug voor de gevolgtrekkingen waartoe ze leidt. Of
liever, ik vermoed dat hij aan die gevolgtrekkingen
heelemaal niet denkt, of wel dat hij ze niet vat. Voor
de grammatica der afzonderlijke Germaansche talen
kent hij de nieuwste werken, maar voor de synthetische
vraagstukken staat hij nog op een lang
verouderd standpunt, al noemt hij Vercoullie's
Algemeene Inleiding, waaruit toch al heel wat te
leered valt, onder zijne bronnen.
Het wil mij vooral voorkomen dat hij te weinig
onderscheid maakt tusschen klanken en letters.
i6 •
Laat ik een voorbeeld onder vele aanhalen. Hoe
kan een man, die elk oogenblik Oudhoogduitsche
en Oudnederfrankische vormen aanhaalt, schrijven :
« Weidra voegt men de oorspronkelijke vvoorden
een of meer letters toe. Aldus zegt Gilliodts
cc (In':r.) worden in, lit, Oc, is tot inne, jnne, uut;
uute, uydt, uuydt ; oock ouch (lees ouck)... ick...
I mmers bier worden gansch verschillende verschijnselen
met elkander gelijk gesteld, en al kan
b. v. voor gevallen als ick, uuydt in zekeren zin,
net het oog op de k en de t, van een « toevoegen
van letters » gesproken worden, in 't algemeen is
dit toch eene uitdrukking die weinig historischen
zin verraadt.
In dezelfde paragraaf heet het verder nog
Op het einde der 1 5e eeuw en in 't begin
« der XVIe wil men zeker spelen en schrijft sommige
4( letters tweemaal als in erfve, graefve, cloochke,
« hoorghele, zyencschene, kvvamp, boom pghaerdt, sa-
# luudt (zie Gilliodts) ».
Wederom worden bier verschijnselen van verschillenden
aard met elkander gelijk gesteld. Maar vooral
dat Teker spelen is kostelijk, want met niet geringe
verwondering vraagt men zich af, welke letters bier
tweemaal geschreven worden? Het is toch wel wat
veel gevergd, to verlangen dat de lezer yin v en f,
d en t, g en h, c of ch en lc, dezelfde letters zou zien.
En waar moet hij ze zoeken in kwamp? 't Is meer
dan bedenkelijk!
Deze paragraaf geeft een voorbeeld van een
162 -
andere fout, die in 't ingezonden werk meermalen
voorkomt. De schrijver, die onder zijne bronnen
vverken van Sievers, Braune, Paul, Franck, Van
Helten, Vercoullie, Tack, opnoemt, heeft bij die
rnannen nog niet genoeg geleerd om met een critisch
oog gehruik te kunnen maken van hetgeen onze
dilettanten hebben geschreven, in casu om te weten
dat de bewerker van den Inventaire des Archives -
de Bruges geen autoriteit is, met wie men afrekent.
Het is natuurlijk volstrekt mijne bedoeling niet van
den beer Gilliodts kwaad te spreken ; maar 't zal
wel veroorloofd zijn te zeggen, dat het niet op het
gebied der taaikunde is, dat de geleerde staatsarchivaris
te Brugge uitblinkt, en ik beklaag den schrijver
van dit werk, dat hij zijne autoriteiten niet
beter weet te kiezen. Overal waar hij de klanken
voor de letters vergeet, is zijn eerbied voor 't geen
de beer Gilliodts geschreven heeft daar meestal de
oorzaak van.
Maar er is toch ook nog eene andere oorzaak
voor zijn hangen aan letterteekens, nl. dat hij weinig
of geen kennis heeft van palaeographie. 1k wed dat
de schriiver nooit een Middelnederlansch handschrift
gezien heeft. De bewering welke reeds door den heer
De Flou aangehaald werd dat de ,T dikwiils de
plaats der s innam, « om reden van het lastig
schrijven eener s... D bewijst dit volkomen.
Dit gebrek aan palaeographische kennis blijkt
overigens nog op menige andere plaats van zijn
werk; zoo heeft hij heel zeker zelfs geen flauw denk—
163 —
beeld van de verhouding der teekens y, ij
onder elkander, zooals uit zijn hoofdstak over de i
ten overvloede blijkt. Fen gedeelte daarvan moge
hier uitvoerig besproken worden : dit zal een uitmuntend
denkbeeld van 't geheele werk geven.
§ i r8 wordt de lange i in Gentsche oorkonden
behandeld. We lezen (ik schrijf letterlijk
« Te Gent is oude i ongeschonden bewaard
« even tot ± 1360 : wiken ... ripen Petit]
de 49 0373) bliven PC 54
• tide PC 55 (1379) (volgen nog talrijke
waarvan het jongste uit het jaar 1385
• met ie, y : scient
S[aint] P[ierre] 338 (1265) blieven
a Mem. Dier. III 610 (1290) (vercrieu
ghee Mem. Dier. V. 134. (1455) sniedere Mem.
• Dier. V 339 (1451); mien Mem: Dier. IV 188
• E. ; by id III 451 (1393) lyde ibidem ;
• met ei ey of y = ei : kyserpoerten Mem.
• 3oo — ryden, reyden Mem. V
559 Mem. V 561 (1480)
cc Mem. Dier. 340 ( , 1 446) ; clynen
• voorseyde Mem. Dier. V 626 ( 1 447)
Mem. 105 (1405) IV
eyser id (r454) eyserinne II
2.16 142o).
a » nu tot grondslag voor
volgende redeneering
- 163 -
beeld van de verhouding der teekens i, ii,y, jr, ij
elkander, zooals uit zijn hoofdstuk over de î
overvloede blijkt. Een gedetlte daarvan moge
hier uitvoerig besproken worden: di t zal een uitmuntend
denkbeeld van 't geheele werk geven.
In § 118 wordt de lange î Gentsche oorkonden
behandeld. We lezen (ik schrijf af!)
:
Gent is oude î ongeschonden bewaard
geb!even tot ± 1360 : wiken... ripen P[etit]
« C[artulaire de Gand] (1373) bliven 54
« (1373); zide PC 55 (1379) talrijke
voorbeelden waarvan het jongste uit het jaar 13S3
dagteekent).
« Daarnevens met overgangs ie, y: scient
« C[artulaire] S[aint] P[ierre] (1265) blieven
« Mem. Dier. III 6ro (1290) wie (wij) ibid; vercrie
« ghen Mém. Dier. V. 134. (1455) sniedere Mém.
« V 339 (r451); mien Mém, Dier. IV 188
« XIVe E.; hy id III 45, (1393) lyde ibidem;
« En met ei ey of y = ei : kyOserpoerten Mém.
« Dier. IV 300 (1383) - ryden, reyden Mém. Dier. V
« 569 (1440) gheteyden Mém. Dier. V 561 (1480)
« lyste leyste Mém. Dier. V 340 (1446); clynen
o
« voorsyde voorseyde Mém. Dier. V 6.1.6 (1447)
« eysere Mém. Dier. IV !OS (1405) eydele id IV
« 3 (1420) eyser id IV 7 (1454) eyserinne id 11
« 216 (14:Jo). ))
Deze « tekst )) dient nu tot grondslag voor
de volgende redeneering :
— 164. —
« Hier komt nu de vraag : wanneer en door
cc welke omstandigheden is i in ei veranderd?
« Wij hebben hooger gezeid dat om eenen
klank te wijzigen men hem eene letter i of e
cc toevoegde (ae ei oe ue) ; bijgevolg moeten wij
in de vormen blieven (129o) sniedere (145r) ver-
• crieghen enz. eenen tvveeklank aannemen ontstaan,
even als in Oost Vlaanderen en soms in West
cc Vlaanderen voor lange kliiikers onder invloed
der volgende i (j) (mari) meere Aud. cleine (cleini
Ohd) Denderm; gebruyckene (gibrilkan) enz,
4( ontstaan, zeg ik, natuurlijk onder invloed der
Brabantsche en Nederfr. dialecten, en der vormen
met ie nevens ee, ei, (stien steen cleen clien
clein) door verkorting van twee lettergrepen,
waarvan de laatste i of j bevatte, b. v. schinit
schient schienen (Vgl hevet hevit heeft heift.).
Deze ie vormen zijn dan langzamerhand met ee
samengevallen en namen deel aan de gekende
cc nederfrankische klankwijziging van 8 in ei (of
y in navolging van oudere i ij) als delen deilen,
is den clein — schie(ee)nt, scheint, schijnt.
« Deze klankwijziging, welke in het Brabantsch
reeds in het begin der 14e eeuw voorkomt, begon
« ook hare werking te Gent (te Dendermonde, te
Aalst nog vroeger) omstreeks 13oo (blieven 1290
cc Gent) en moet aldaar omstreeks 1360 als ei
ey geklonken hebben ; want de schrijfwijze
cc wordt alsdan zeldzaam en doorgaans treft men
do er y, een letterteeken dat i-je oorspr. voorstelt,
— 165 —
doch met de weerde van ei ey (die reeds alsdan
voorkomen), uit gewoonte voorkomt,
cc Deze klankwijziging verraadt dus voor de
e Gentsche en West-Oostvlaamsche dialecten een
nederfrankischen oorsprong; integendeel pleit de
cc zuivere 1, vvelke volgens onze oorkondcn steeds
a in West Vlaanderen en zelts in Oost Vlaandecc
tot Eecloo, Hansbeke, Nokere en Oudenarde
cc stand hield voor een oorspr. Saksisch of Friesch
ct dialect ; Immers in het Ofri in het Nieuwfri, in
cc het Os. in (sic, lees en) in de Saksische dialecten
(Gelderen) heersclit nog deze 1. Ons dunkens
•0 kwam Nederfr. i (ei) in Westelijk Vlaanderen
tegen een sterk Friesch element (i) stuiten. »
Het is niet noodig de verklaring, welke de
schrijver geeft voor den overgang van de (gesloten)
tot den bekenden hedendaagschen ei-klank, in
bijzonderheden te bespreken, die verklaring is volkomen
mislukt, en mid dunkt dat zijn werk er
zeer veel zou bij winnen, als hij deze en dergelijke
uitweidingen, die nog al talrijk zijn, schrapt,
en zich tot eene nauwkeurige beschrijving der
feiten bepaalt.
Laten we even nagaan of uit de aangehaalde
bronnen het bewijs te putten is, dat de nieuwe klank
,omstreeks 1 3 6 o zou ontstaan zijn. Dat men soms de
spelling ie vindt (die in alle gewesten voorkomt),
bewijst vooreerst reeds tegen de hedendaagsche diphthongische
uitspraak ; dat de es chrijver o nder die
vormen met ie andere met y vermeldt, is zon—
166 ---
derling, en bewijst dat hij de waarde der verschillende
teekens niet kent. Immers, i wordt in lettergrepen eenvoudig geschreven ; in geslotene
lettergrepen ii in de oudste stukken, maar al
heel gauvv vrij algemeen if; bestonden
de verschillende schrijfwijzen voor i , t. w. en,
y, dit latste teken met of zonder punt er op.
Natuurlijkervvijze ging men nu het eerie teeken
voor het andere gebruiken, en treft men vaak y
aan met de waarde eerier ij, en omgekeerd. Nu
gebruikt onze man in zijne aanhalingen als in
zijne redeneeringen het teeken y ; waar hij het
vandaan heeft, of waarom hij het gebruikt, zegt
hij nergens. In de door hem aangehaalde bronnen,
noch bij DIERICX, noch in de in de heb ik dit teeken y gevo ► lden,
zooals ik dan ook verwachtte.
Zijne gevolgtrekking berust dus op met y voor ei krserpoerten, 2,29q
(niet 3oo); clynen en voorsyde 2,626; en op zeven
vormen met er voor i : 2,569;
2,56o (niet 561); leyste 2,34o; ersere
2,105; eydele 2,3 (a0 1421, niet 142o); eyser 2,7 ;
(iyden en lyste 2,34o kunnen
immers niet in aanmerking komen, aangezien de
als ze juist is, gelijk staat met Maar het treft den lezer, dat al deze vormen,,
die in zulk belangi ijk vraagstuk als bewijsplaatsen
moeten dienst does, gevonden worden in een werk,
onvertrouwbaarheid algemeen,
- 166-
bewijst dat hij de waarde der verschillende
î wordt in opene
eenvoudig i geschreven; geslotene
: inde oudste stukken, maar al
gauw vrij algemeen ij; daarnaast bestonden
verschillende z, w. i en
y, dit laatste teeken met of zonder punt er op.
Natuurlijkerwijze ging men nu eene teekeu
het andere gebruiken, men vaak y
met de waarde eener omgekeerd. onze in zijne aanhalingen als in
redeneeringen het teeken ; ; waar het
vand'lan waarom het gebruikt, zegt
de door hem aangehaalde bronnen,
bij DIERICX, ir. de Costumen, noch
de Cartularia dit teeken ;. gevOlJden,
ik dan ook verwachtte.
dus op drie vormen
y voor : kyserpoerten, DIERICX 2,299'
300); c[ynen voorwde 2,626; zeven
ey voor î reyden, DIERICX 2,569;
gheteyden 2,560 56 I); leyste 2,340; eysere
2,105; 2,3 (ao '420); eysèr 2,7;
eyserinne 2,216 (Iydell 2,569 [yste 2,340 kunnen
aanmerking komen, aangezien de
y, als ze juist is, gelijk staat met ij).
lezer, dat al dtze vormen"
in zulk belangt ijk vraagstuk als bewijsplaatsen
doen, gevonden worden een werk.
waarvan de volslagen onvertrouwbaarheid algemeen
— 167
bekend is. En dit nu is een voorbeeld van een
groote fout van 't ingezonden antwoord : de schrijver
schijnt er niet het minste besef van te hebben, dat
de vertrouwbaarheid van negen tienden zijner bronnen
meer dan twijfelachtig is ; de waarschuwing
van den beer De Flou, waaraan deze in zijn verslag
zeer te recht herinnert, is blijkbaar niet voor onzen
inzender geschreven. En we hebben het recht hem
daarover lastig te vallen, want er zijn feiten die
zijn critisch vermogen hadden moeten wakker
schudden. Immers het lean hem toch niet onbekend
zijn, dat bij schrijvers uit alle Nederlandsche
gouwen in de 16de eeuw en in de 17de tot even
voor 165o, rijmen van i op ie, of wat hiermede
gelijkstaat, lang niet zeldzaam zijn. Zoo b. v.
Spyse : ghyse (d. i. fr. guise) EVERAERT 25 en
io5; ruwyne (fr. ruine) : zyne, 96; wys avys,
ior; logys bevvys, 107; doctryne : zyne 147;
motyfve : lyfve, 178; logyst ghewyst, 205; ruwyne :
scyne, 248; tydt : niet, MARNIX, Psalm 89, vs.
I I 1 : 112 ; ceremonien tyen (d. i. tempora), HOUWAERT,
Milenus Clachte 117 ; ruvvijne : fijne,
HOUWAERT, Pegasides Plein (ed. 1622) 358 ; spijs
vijs (d. i. vies), Zeeunische Nachtegael 1,7o; nijt
(d. i. afgunst) nijet (nihil) HUYGENS, Ged. 1,59;
vysen (d. i. vieTen) wysen CATS 1,202a; wijs vijs
(d. i. vies) CATS 1,5o5a ; vliet (d. i. v/ijt) : liet
VONDEL, Pascha vs. 1245: '46 ; Afriken Rijcken,
vs. 1127 : '28; jaargetije •Marije, VON DEL, Gijsbr.
v. Amst. vs. 169 : 170; lije (d. i. (ik) lijd). Marije,
— 168 --
vs. 1477 : '78; heerschappye Marye, VONDEL (ed.
Unger) 7,145 ; rijmen : Hymen, VONDEL, Klaghteover
C. Vos, vs. 13 : 16; Scyth lijd, VONDEL,
Maeghden, vs. 677 : 67- 8 ; Sofye : schilderye, VONDEL
(ed. Unger) 18,25; Sofye zye 30,341 ; enz.
Me dunkt, dat deze voorbeelden, die met
weinig moeite met vele andere te vermeerderen
zijn, tot nadenken stemmen (1). Men lette verder nog
op de spelling ijder, ofschoon men zeker nooit
eider gezegd heeft ; op het Zuidnederlandsche iever
en gerief, tegenover 't Noordnederlandsche ijver
en gerijf, evenzoo op Zuidnederlandsch tiger,
d. i. Heger, ook nog zoo bij Vondel, maar thans
in Noord-Nederland sedert lang tijger, op Zndl.
stiel (ambacht) en Nndl. stifi, eigenlijk 't zelfde
woord. Als men dit alles voor oogen heeft, dan
schijnt het niet alleen onmogelijk dat de diphthongische
uitspraak der i reeds in de 14de eeuw zou
ontstaan zijn, maar ook dat dit in de zuidelijke
gewesten zou gebeurd zijn.
Aan de laatste alinea der aanhaling wensch
ik nog eene opmerking vast te knoopen Dezeltde
gedachte spreekt de schrijver uit in zijne inleiding :
« Het en hoeft schier niet meer bewezen, dat het
• middelvlaamsch evenals het nieuvvvlaamsch dia-
« lest doorgaans bepaald Oudnederfrankisch is ;
(I) Natuurlijk komen er ook •rijmen voor van i op el; naar
mijne ondervinding is hun getal , E'er gering. Eene nauwlettende
studie er van zou zeker ook tot de oplossing van het twijfelstuk
veel bijdragen.
169 —
Et dat het Onfr de grondstof, het Ofri en soms
het Os. eenige bijbestanddeelen hebben opge-
« leverd ». Dat schier en het fraaie doorgaans
zijn er waarlijk niet overbodig ! Niet alleen « hoeft
het schier niet meer n , maar 't hoeft heelemaal
niet meer. Wanneer zal men er in Belgie Loch
uitscheiden met dat openstampen van deuren, die
niet gesloten zijn ?
Een uitdrukking, den schrijver van 't ingezonden
antwoord als in den mond bestorven,
is : verval der oude schrijfvvijze. Hij staat dus,
evenals nog zoovele onzer landgenooten, op het
standpunt, dat de vervormingen, die we in de taal
waarnemen,verbasteringen zijn. Maar dat standpunt,
door Max Muller het schitterendst verdedigd en daardoor
het meest verbreid, is sedert lang onhoudbaar
gebleken. Alleen in Belgie schijnen de meesten er nog
altijd niet het flauwste begrip van to hebben dat
er sedert lang betere en gezonder denkbeelden
heerschen. Of van vvaar anders dit vasthouden
aan allerlei vormen, die in de gesproken taal,
hier evenmin als elders, al lang niet meer bestaan?
Als er geen ontwikkeling, d. i. vooruitgang, is,
maar verval, wel waarom dan geen Middelnederlandsch
gesproken, wat zeg ik, Oudnederfrankisch,
neen, Gotisch, of liever Oudgermaansch?
`'Vie beweert dat het Nieuwnederlandsch een verbastering
is van het Middelnederlandsch, beweert
hetzelfde als hij, die zeggen zou dat de spoortrein
••••n••••n., 70 -
een verbastering is van de diligence. Immers, waarom
spreken wij? Ge zult zeggen om onze denkbeelden
uit te drukken. Dit is wel vvaarheid, maar niet de
geheele waarheid. Want wat hebben we er aan, onze
denkbeelden uit te drukken, als er niet nog iemand
bijkomt die ze in zich moet opnemen, . begiijpen.
Het doel van ons spreken is dus : onze gedachten
te doen vatten door een ander. Daaruit volgt noodzakelijk
dat die taal het hoogst staat, of de beste is,
waarvan men zeggen kan, dat ze veel doer begrijpen
met weinig middelen. Vergelijk b. v. arts met
zijn Middellatijnschen grondvorm archiater ;of priester
met Tcpso-136Tepo;. Het eerste is beter dan het tweede
om dezelfde reden, waarom een spoortrein beter is
dan een diligence. Ik verwijs derhalve den schrijver
van het ingezonden vverk naar het fraaie boek
van Otto Jesperson, Progress in Language, waar
hij beter dan ergens elders de overtuiging zal
opdoen, dat de taal niet vervalt, maar vooruitgaat.
Of at las hij zelfs maar het artikel van Prof. Logeman
over Jesperson's werk, in den vijfden jaargang van
Taal en Letteren verschenen, hij zou er al heel wat
mede gebaat worden.
Ook tegen de methode, door den inzender
gevolgd, heb ik gewichtige bezwaren (ofschoon ik
erken dat ze hare voordeelen heeft), o. a. dat er te
veel van elkander gescheiden wordt, dat bij elkander
behoort, en daarenboven en vooral, omdat hij uitgaat
:an hetgeen hij moet bewijzen ! Hij zal, zegt hij, opge171
ven wat er van de Oudnederfrankische klanken in de
dialecten van Brugge, Veurne, Gent enz. geworden
is. Maar juist dat die dialecten bestaan moet onder
.andere uit zijne studie blijken ! Is dus een bedenkelijkepetitio
principii. Toch is het niet mijne bedoeling
te bevveren; dat eene dergelijke schikking geheel
verwerpelijk zou zijn. Integendeel, maar dan moet er
eene verklaring voorafgaan, waarin de schrijver bewijst
de er aan verbonden bezwaren te kennen,
eene verkiaring die bier gemist wordt.
Fen gebrek, dat licht le verhelpen is, bestaat
hierin, dat de verschillende klanken die van een
zelfden Oudnederfrankischen klank voortkomen soms
alle ondereen staan.
Als algemeene opmerking : de geheele verhandeling
is klaarbliikelijk met de grootste haast bewerkt.
De schrijver erkent in een hijgevoegd bericht, dat
ze in alley haast is overgeschreven; ik kan hem niet
kwalijk nemen, dat hij zijn zaak « op haar schoonste
zegt, maar de haast blijkt niet alleen uit het
verschrijven. Posten zijn opengelaten, talrijke cijfers
der bewijsplaatsen komen niet uit, en vooral : de
taal is niet verzorgd ; erger nog : ze is in hooge
mate dialectisch gekleurd. Mij dunks, dit mag niet
.geduld worden. De Academie heeft de nieuwe spelling,
die in den grond toch een vooruitgang is,
afgekeurd ; maar dan mag ze het gebruik eener
dialectische taal niet goedkeuren, want dat is
achteruitgang.
- 172 -
nog een punt. Oost- en West-
Vlaanderen fleet de inzender naar de hedendaagsche
dat is verkeerd,
de letter van de prijsvraag hem daartoe .
het recht. In zijne beordeling herinert de ber
er aan, dat de vraag oorspronkelijk ander&
luidde ; omvangrijker : het geheele Nederlandsche
was in begrepen. De toenmalige
geoordeeld, zeker niet
onrechte, dat ze wel v•at te omvangrijk was,
het onderwerp tot Oost- en \Vest-Vlaanderen
men er goed over nadenkt, dan
die beperking weer te groot. Immers het
het zuidelijk Westvlaamsch de .
tal van Fransch - eenerzijds, en tusschen
Zeeuwsch-Vlaamsch anderzijds
groot, ze niet van elkander mogen
worden. taalgebied tusschen de
Schelde de noordelijke grens van
Fransch met dat van 't land van Aalst, dat
het Brabantsch, is een
rationeel te zijn, om een volkomen
werk kunnen bekomen, de taal
die streek het onderwerp van 't onderzoek
zijn.
en de verdiensten en gebreken
ingezonden werk gewikt en gewogen, helY
de eer aan de Academie voor te stellen :
werk niet te bekronen, maar gedurende een aan te houden, en
Ten slotte nog een punt. Oost- en V\,TestVlaanderen
heeft de inzender naar de hedendaagsche
politieke verdeeling opgevat, en dat is verkeerd,
maar de letter van de prijsvraag gaf hem daartoe
het recht. In zijne beoordeeling herinnert de heer
De Flou er aan, dat de vraag oorspronkelijk anders
luidde; ze was veel omvan~rijker : het geheele N ederlandsche
taalgebied "as er in begrepen. De toenmalige
commissie heeft geoordeeld, en zeker niet
ten onrechte, dat ze wel wat te omvangrijk waST
en het onderwerp tot Oost- en \Vest-Vlaanderen
beperkt. Maar als men er goed over nadenkt, dan
is die beperking nu weer te groot. Immers het
verband tusschen het zuidelijk Westvlaamscil en de
taal van Fransch-Vlaanderen eenerzijds, en tusschen
noordelijk Vlaamsch en Zeeuwsch- Vlaamsch anderzijds
is zoo groot, dat ze niet van elkander mogen
gescheiden worden. Het taalgebied tusschen de
Noordzee, de Schelde en de noordelijke grens van
't Fransch met dat van 't land van Aalst, dat
den overgang vormt tot het Brabantsch, is een
geheel. Om rationeel te zijn, om een volkomen
afgerond werk te kunnen bekomen, zou de taal
van die streek het onderwerp van 't onderzoek
moeten zijn.
Daarop gelet, en de verdiensten en gebreken
van het ingezonden werk gewikt en gewogen, heb
ik de eer aan de Academie voor te stellen:
a) dit werk nict te bekronen, maar b) de
prijsvraag gedurende een jaar aan te houden, en
- 173 -
er de letter zoo van te wijzigen, dat het geheele
Vlaamsche, bovenomgeschreven taalgebied, er in
begrepen zij, b. v. aldus :
Men vraagt eene vergelijkende klank- en vormleer
der verschillende Middelvlaamsche dialecten,
zooals die uit oorkonden Iran opgemaakt worden.
1k ben overtuigd dat door eene dergelijke beslissing
de Academie aan de wetenschap en vooral aan
den schrijver van het ingezonden antwoord een
grooten dienst zal bewijzen.
De vergadering, geraadpleegd, sluit zich aan bij
het gelijkluidend oordeel van de drie leden des
keurraads.
DERDE PRIJSVRAAG.
De geschiedenis der Nederlandsche taalkunde
in de Zuidelijke Nederlanden van de X VIe eeuiv
tot 1886.
Verslag van den heer TH. COOPMAN,
eersten verslaggever.
De eenige in 1896 ingezonden verhandeling
werd, alhoewel ze veel degelijks bevatte, om hare
onvolledigheid en haar ondoelmatig plan niet bekronenswaardig
geacht.
Van eenen tweeden Schrijver, wien « persoonlijke
omstandigheden het onmogelijk gemaakt hadden
den eens op touw gezetten arbeid geregeld voort te
zetten », ontving de Keurraad een dertigtal bladzij—
X74 —
den als proeve van bewerking. « Werd het onderwerp
niet behandeld » berichtte de Schrijver dan
zou hij het gaarne verder bestudeeren, waartoe de
toekomst hem wel den tijd zou geven.
De Koninklijke Vlaamsche Academie hield niet
alleen de vraag aan voor 1898, maar zij 'verhoogde
tevens aanzienlijk het bedrag van den uitgeloofden
prijs; zoodat ik mij destijds met de hoop vleide,
dit jaar ten minste twee Mededingers in het strijdperk
te zien treden.
In weerwil van de belangrijkheid van het onderwerp,
is er maar een antwoord ingekomen.
Schrijver grifte er de Latijnsche, ietwat afgeknotte
kenspreuk « Ecce iterum... » op, welke ik,
beleefdheidshalve, maar niet volledigen zal; immers,
in zake vvedstrijden, wordt zelfs het werk van den
vervelendsten Crispinus met Acaclemische heuschheid
behandeld en met de gestrengste onpartijdigheid
beoordeeld.
« Ecce iterum... » die, naar het mij .toeschijnt,
niet zonder eenige vreesachtigheid zich nogmaals
aanmeldt, weze onbezorgd : de Koninklijke Vlaamsche
Academie heeft bewezen, dat zij met hare -prijskanwen
geen ander doelwit beoogt dan Schrijvers
tot arbeiden aan te porren en hunne aandacht te
vestigen op onderwerpen, die zij anders, om menigvuldige
redenen, wellicht niet eens zouden aandurven
; ook, dat de Academie, weeral in den milden
geest der aanmoediging, niets liever verlangt dan
jaarlijks vele schriften te bekronen en te drukken
— 175 —
die, al mochten ze zelfs in sommige opzichten te
wenschen overlaten, aanleiding kunnen geven tot
critiek, tot diepgrondiger studie, en bijgevolg tot
verdere volmaking. In een land als het onze, waar
nood en plicht gebieden antwoorden uit te lokken op
de vraag « of onze kinderen niet door middel van
hunne moedertaal moeten onderwezen worden?! »,
behoort meesterwerk, natuurlijk, tot de zeldzaamheden;
maar de uitslagen, welke de Koninklijke
Vlaamsche Academie reeds verkregen heeft door hare
wedstrijden en vooral het nut dat deze stichten, laten
verhopen dat zij eenmaal hoogere eischen zal molten
stellen en koningswerk lauweren.
Dat zij inzonderheid gezegd voor alle gemoedelijke
menschen uit het Noorden, die ons uitschrijven
van prijsvragen « verouderd » heeten, daar zij met
onze toestanden weinig of niet bekend zijn.
De aangeboden verhandeling (5o2 bladzijden) is
verdeeld in 7 tijdvakken :
I. — 1475 — 1575;
II. — 1575 --- 1665;
III. — 1665 — 1797;
IV. — 1799 — 1815;
V. 1815 — 183o,
VI. — 183o — 1864;
VII. — 1864 — 1886.
Op de onderverdeeling dier tijdvakken valt,
bier en daar wel wat aan te merken, soms of te
— 176 –
keuren; maar het plan dat « Ecce iterum... »
verkozen heeft, is, over het algemeen, verdienstelijker
als opvatting en krachtiger van bouw dan het niet
zeer oordeelkundig -opgetimrnerd gestel van het in
1896 aangeboden werk. Mogen enkele deelen wel is
waar wat ruw behakt en behamerd en andere met
geen passer afgemeten zijn, zij vormen niettemin met
de overige een geheel dat, al staat het niet haaks,
toch geen onaangenamen indruk maakt.
De verhandeling levert het bewijs, dat mijn
voorgaande, wellicht al to breedvoerig verslag geen
nutteloos werk is geweest : van alles vvat daarin voorkomt
heeft Schrijver bijna niets onverlet gelaten. De
invloed van het Latijn en de worstelstrijd onzer taal
tegen het Fransch worden duidelijk voorgesteld; de
oudheid van de verlenging der a met haarzelve juist
berekend ; eene bone bent uit het leger vvoordenboeken,
dank aan eene behoorlijke indeeling, zoo
nauwkeurig mogelijk gemonsterd ; de onvvetenschappelijke
vvoordafleidkunde op vvetenschappelijke xvijze
afgekeurd.
be versbouwkunde der rederijkers « die tot in
het begin onzer eeuw den eeredienst onzer taal
onderhielden » bleef niet langer onbesproken, en in
het opstel over « taalzuivering » bekleedt Ph. van
Marnix de hem toekomende plaats.
Op Des Roches' nagedachtenis vvordt niet meer
gesmaald 's mans werk, onzalige invloed en benevelde
tijd worden nagenoeg behandeld zoo niet naar
den trant toch met de bedoeling welke den onbevooroordeelden
geschiedschrijver betaamt.
— 1 77 —
Schrijver wijst op het kwijnend kaarslicht onzer
taal in den benarden nacht der Fransche overheersching;
op hare opglinstering, onder Willem I,
tot eene morgenstar in de ochtendschemering van
eene nieuwe toekomst vol schitterende vervvachtingen
; op het onheil dat Naar na de omwenteling
weeral met uitdooving bedreigde.
Kortom, menigen vvenk heeft hij begrepen ; menige
vingerwijzing gevolgd : hij tracht den spellingsoorlog
en dezes wisselvalligheden to schetsen, mede het leven
en streven van Willems, David, Snellaert, Blommaert
en van andere verdienstelijke geleerden Bormans
wordt terecht gehuldigd ; edoch, het kunstig gebeiteld
beeld van den onvergetelijken man, dat in de vroeger
aangeboden verhandeling werd be Qvonderd en geprezen,
komt mij bier zoo verminkt voor, dat ik wel
genoodzaakt ben mij ditmaal openlijk of to vragen
of ik wel den in 1896 besproken schrijver voorheb?
Bormans, aan wien wij voor het overgrootste deel de
eenheid in spelling danken, is na twee jaar wellicht
nog hooger in mijne schatting geklomrnen, zoodat
een eenvoudig borstbeeld niet meer genoegen * kan.
Tamelijk bevredigend, alhoevvel daarom nog op
verre na geen volledig werk, levert de Schrijver met
zijne hoofdstukken over de woordafleidkunde, de
spraakleer, het XIXe-eeuwsche woordenboek, de
Nederlandsche Taal- en Letterkundige Congressen,
de uitgave van de oude gedenkstukken onzer taal, de
rechtsgeleerde en andere bijdragen ; maar zijn opstel
over de versbouwkunde valt in 't geheel niet mede.
178 -
Daarin staat te lezen, blz. 474 :
« Voor navolgingen van klassieke verzen, worde
cc bier erop gewezen — zegt Prof. Vercoullie dat
cc de Grieksche en de klassiek Latijnsche klemtoory
kan daarvoor in aanmerking komen ()).
• Uitgaande van dat grondbeginsel, in algecc
meenen zin althans, schreef de beer J.-A. van
Droogenbroeck-Asselberghs zijne bekroonde ver-
« handeling over de toepassing van het Grieksch
cc en het Latijnsch metrum op de Nederlandsche
« pazij (2). D
Uit die woorden zal iedereen natuurlijk opmaken,
dat hoogleeraar Vercoullie, als voorganger, een
grondbeginsel heeft vooruitgezet, waarop de beer
J.-A. van Droogenbroeck zijn werk gesteund heeft.
Om de waarheid te zeggen en zonder ietwat of
te dingen op de waarde van Professor Vercoullie's
grammatica, dient aangestipt dat de verhandeling
van den dichter Van Droogenbroeck verscheen in
T886 en het bock van den Gentschen Hoogleeraar
eerst in 1892 het licht zag.
Dat te verhelpen is niet moeilijk ; maar als de
Schrijver eenige regelen verder vrij onduidelijk laat
hooren dat de beer Van Droogenbroeck van eene
geheel andere stelling uitgaat dan die, welke Prof.
Vercoullie wordt toegeschreven, dan ziet de zaak er
ki) Schets eener historische Grammatica, bl. 12.
(2) Hayez, Brussel.
— I~9 —
bedenkelijker ult. Mijns dunkens vraag ik niet te veer
zoo ik om eene volledige omwerking van dit gedeelte
verzoek, dat ook in andere opzichten te wenschen
overlaat, daar het al te haastig, zonder de vereischte
aandacht, geschreven werd.
Buiten vele leemten welke in de verhandeling
voorkomen, zijn talrijke sporen van overijling in meer
dan een hoofdstuk en op menige plaats waar te
nemen : soms words een als boomvast aangestipt feit
schier ontworteld, of eene uitgedrukte bronheldere
meening onklaar, enkel door de schuld van eenen
twijfelachtigen volzin of van eene ongenoegzaam
bepaalde aanhaling uit eenig werk.
Dit is echter, in zekeren zin, te vergoelijken,
daar de schrijver aan het opgaren van zijne stof uit
allerlei boeken en tijdschriften blijkbaar veel tijd
besteed en, derhalve, uit nooddwang, zijne aanzienlijke
hoeveelheid ingezamelde aanteekeningen met
veel minder zorg verwerkt heeft ; zelfs treft me soms
in zijne verhandeling eene al te vriendelijk gekleurde
herinnering aan door hem benuttigde opstellen van
andere schrijvers ; zoo o. a. in de studie over het
Rederijkersvers ; ook in het zaakrijk I Ile tijdvak : de
gevolgen der scheuring van Noord en Zuid; ook in
het zeer verdienstelijk hoofdstuk over de taalzuivering.
Tot het vervaardigen van dit laatste heeft hij
een opstel uit het Nederlandsch Museum (I) :
(1) 6' Aflevering, 25 December 1874, blz. 297.
— 18o —
De TaalTuiveraars der XVIe en XV1Ie eeuw
oogenschijnlijk wat langer bekeken dan wenschelijk
was. Al is wat « Ecce iterum.... n over bedoeld
ondervverp mededeelt, vollediger, voor zoo onergdenkend
kan ik hem toch niet houden, dat hij niet
bevroeden zou hoe er altijd en overal vriendschappelijk-
gezinde menschen zijn, die spijkers op laag water
zoeken en die hem, ten onrechte maar niet zonder
eenigen schijn van waarheid, het vervvijt zouden
toeduwen zijne pen eventjes te hebben gedoopt in den
inktpot van den beer J. Ochtmans Sz...
Om bestvvil, verlieze hij dit alles niet uit het
oog bij het aandachtig lezen van de drukproeven.
Blz. 52 staat :
« Zijne [Kiliaan's] Synonymia latino-teutonica
worden uitgegeven te Antwerpen door Emiel Spanoghe
sedert 1589.
De eerste aflevering zag het licht in 1889. Dat is
ja eene schrijffout, maar wat ik betreur is, dat de vermelding
van die voortreffelijke uitgave buiten 'Schrijvers
bestek ligt ; want anders zou hij, die Kiliaen's
feilen met zorg aanhaalt, na ernstige overweging van
Prof. Spanoghe's merkwaardige inleiding en aanmerkingen,
het door hem gebroken evenwicht tusschen
goed en ongoed herstellen, niet ten bate van den onverminkten
en onschendbaren roem van onzen geleerden
Duffelaar, maar ten aanzien van de volledigheid en
de onpartijdigheid van de hier besproken verhandeling.
/ 8 /
Wil hij dat beproeven in eene nota onderaan
hlz. 52, mijn dank zij hem vooraf toegezegd.
Dat hij de streng getrokken grens van de prijsvraag
niet imrner eerbiedigt en uit andere gewesten
wetenswaardigheden aanvoert welke hem, tot opklaring
van de geschiedenis, onontbeerlijk toeschijnen,
zij den Schrijver als eene verdienste aangerekend,
daar hij doorgaans op niet ongepaste wijze te werk
.gaat, alsof het hem duidelijk ware dat het in de
bedoeling van de Koninklijke Vlaamsche Academie
ligt, eerlang eene dergelijke prijsvraag te stellen
betreffende de Noordnederlandsche taalkunde en
,daarover een deel te verlangen, dat met het zijne een
aansluitend geheel zou kunnen uitmaken.
In zijne Algemeene beschouwingen handelt
schrijver over het begrip Taalkunde met het oog
op zijn onderwerp, en bcspreekt hij met lang
Been onaardig zelfvertrouwen de zienswijze daar
omtrent van geleerden als von Raumer, Bockh en
Elze, om, ten slotte, eene bepaling vooruit te
zetten, welke hij als de degelijkste tot richtsnoer
aanneemt, daar ze, volgens hij beweert, van aard
is om de lastig- ste haarkloovers te bevredigen. Zij
luidt aldus
« De philologie heeft tot doel : de kennis van
« al de uitingen van het geestesleven eens yolks,
« bepaaldelijk op het gebied van taal- en letter-
« kunde. »
Dat is voortreffelijk. Edoch, ik houd het
niettemin met hen, die het veel omvattend begrip
- 182
philologie nog eenvoudiger en tevens breeder uitdrukken,
en wel nagenoeg als volgt.
De philologie is de vvetenschappelijke studie
cc van het leven der taal, in verband met de-
« geschiedenis en het leven des yolks. o
Schrijver heeft, gelukkig genoeg, zijne taak.
in meer beperkten zin opgevat en gepoogd, op een
historischen achtergrond, de geschiedenis van de
beoefening der taalkunde in Zuid-Nederland teschetsen.
Meer werd van hem niet gevraagd, tenzij
de best mogelijke uitvoering.
Deze is, in het opzicht van den stijl (I) ea
het evenwicht tusschen de onderscheidene deelen,,
waarlijk niet meesterlijk; maar de aangeboden verhandeling
is goed gedoctin2enteerd zoodat zij, als
eene eerste proeve van dien aard in Zuid-Nederland,
in weerwil van hare onvolrnaaktheid, kan
dienen tot grondslag, vvaar anderen kunnen op
voortbouwen. In dien zin, en met het oog zoowel
op de moeilijkheid van den verlangden arbeid alsop
het nut, voor het onderwijs, van deze verdienstelijke
bijdrage tot de geschiedenis der Nederlandsche
taalkunde in Vlaamsch-Belgie, veroorloof -
ik mij de Koninklijke Vlaamsche Academie teverzoeken
den uitgeloofd en prijs aan de ingezon
den verhandeling toe te kennen en deze te laten
(I) Ook op de taal valt wel iets aan te merken zoo
lees ik o. a. bij n2iddel, beamten„gewetensvol, in een woord,
Henegouwen, Braband, Oudenuerde enz., enz.
-- 183 —
,drukken, met dien verstande dat Schrijver de
proefbladen zorgvuldig nazie.
Brussel, I o April 1898.
Verslag van den heer D. CLAES,
tweeden verslaggever.
Uit het verslag van onzen achtbaren Collega,
den beer Coopman, ziet men duidelijk het plan
van het aangeboden antwoord. Ik sluit me bij
hem aan oai de deugdelijkheid van dat plan en,
in 't algemeen, de rijke uitbreiding daarvan te
erkenrren. Als ik zeg « rijke uitbreiding », dan
is dit echter meer met het oog op de overvloedige,
soms ongeschikte bouwstoffen, door den schrijver
bijeengebracht, dan op de harmonic der samenstelling,
die op vele plaatsen den kunstzin onvoldaan
laat. Tusschen de groote en ook tusschen
de kleinere deelen van het opstel ontbreekt menigmaal
die geleidelijke overgang, die schier onmerkbare
ineensmelting, waardoor het lezen van een
werk zoozeer vergemakkelijkt wordt. Hier en daar
staan de bijzonderheden nog los naast elkander,
ja zouden er soms niet bij verliezen met van
plaats te verwisselen, en gansche reeksen, b. v.
van woordenboeken, lexicons en, op 't einde, eene
litanie van zes en veertig titels van tijdschriften,
worden aangehaald zonder een woordje waardeering
er bij, hetgeen den lezer tot weinig of geen
nut kan strekken.
— 184 —
Wat schrijver in zijn « I Ile Tijdvak :• over
het gebruik van het Fransch in 't onderwijs zegt„
is niet volkomen juist. Onder het Oostenrijksch
bestuur gaven de JezuIeten Neclerlanasche schoolboeken
uit « tot het gebruyk der jonkheyt welkers.
onderwijsinge toevertrouvvt is aen de Paters der
societeyt Jesu in Neder-Land o. a. eene « Landbeschryvinge
» van 242 blz., ac gedrukt tot Brussel
bij P. de Bast, op den Berg van het Hof » in
1762 ».
Het « Ve Tijdvak » (18r,,-183o), zoo dicht
bij ons en toch zoo weinig gekend, blijft ook
hier in de schaduw. Schrijver verdedigt Kinker en
Schrant tegen de ingebeelde beschuldiging, als
zouden zij de oorzaak zijn onzer achterlijkheid
omstreeks 182o; hij hadde beter gedaan met hunnen
invloed to prijzen op de schaar geleerde Vlamingen
(en zelfs Walen), die na 183o bij ons hebben
geschitterd.
De benaming Nederlandsch, waardoor thans
onze taal wordt aangeduid, was toen niet zoo
algemeen, als schrijver zegt. De wet van 1 5den
September 1819 noemt de « taal des lands » alleen
de « Vlaamsche taal ».
Geschiedkundige bijzonderheden als dat onder
het Voorloopig Bestuur, « ons leger ontredderd en
door korpsen vrijwilligers vervangen werd » bleven
liever achterwege. Wat niet bestond kon toch
niet ontredderd worden?
En dergelijke onjuistheden komt men meer
— 185 —
tegen, b. v. : « Zooals de regeering [na 183o]
cc het voorschreef waren die werken [het Wonder-
« jaer van Conscience en Eigenaerdige Verhalen
van van Rijswijck] volgens de oude spelling
cc geschreven. Maar de meesterstukken van hunne
• Noorderbroeders deden hun beseffen hoe gering
hun lezend publiek was, hoe verre verheven in
cc opzicht van vorm die werken waren en zij
lieten hunne misnoegdheid hooren omtrent die
• verachterde schrijfwijze. » (Biz. 297.) In die
aanhaling ziet men tevens een staaltje van redeneering
en stiil.
De regeering had in wetenschappelijke. zaken
aan vrije Beigen niets voor to schrijven ; zij zou
overigens niet geweten hebben welk stelsel, daar
zij eerst in 1836 hare prijsvraag voor een ver
beterd spellingstelsel, uitzond en de aangehaalde
werken reeds in 1837 verschenen. De schrijver
geeft me dat zelf toe, waar hij, twee blz. verder,
zegt
a De prijs werd ezhter niet toegekend, daar,
onzes inziens, zich schaarden -aan de zijde van
Bormans, een weinig de voorschriften (?) van
« het staatsbestuur ontvvijkend aangaande 't alge-
« meen gebruik. »
lk heb dezen volzin letterlijk afgeschreven, en
van dat gehalte komt men er in het werk meer
tegen; zoo staat nog op dezelfde bladzijde de
volgende alinea
Deze commissie, welke Willems tot voor—
786 —
« zitter had gekozen en Bormans tot schrijver. »
De Spellingsoorlog behoort tegenwoordig tot
de geschiedenis en had •el wat breeder mogen
ontwikkeld worden, evenals de taalbeweging in
oostelijk Brabant en in Limburg, waar ik in mijn
verslag van 1896 reeds de aandacht op gevestigd heb.
In 't vervolg van het opstel schijnt de schrijver
vasteren grond te hebben dan in hetgeen \oorgaat.
De bemerking echter, dat Delfortrie de baan
der nieuwere taalkundigen niet gevolgd heeft, verliest
veel van hare waarde, als men zich herinnert
dat de man v66r 1858 zijne verhandeling schreef.
Ook ziet men Prof. David niet gaarne aanhalen
als een man, die « eenige handboeken van
• spraakleer heeft gefabrikeerd » en die zich dan
« meer en meer begon te bekreunen ,orn de innigste
« geheimen der taal ». « Met belangstelling,
gaat de schrijver voort, « zag David het werk
« van Delfortrie verschijnen en las hij het met...
• voldoening... » Verder wordt er aan de verdienste
van David nog al hulde gebracht ; maar
toch heeft de man zich vergist in de etymologie
van ochtend, welke etymologie door schrijver
letterlij k naar Yercoullie's Etymologisch Woordenboek,
dat in 1890 het licht zag, verbeterd wordt.
Schrijver vergat dat hij geschiedenis, geene lettercritiek
moest leveren.
De biographie van J.-Fr. Willems laat veel
te wenschen over, en die van David komt niet
op hare plaats. Wat « den eerw. beer Stroobant »
betreft, dien kan ik niet t'huis wijzen....
— 187 —
Ja, 't einde van dit werk zou wel « losse
blades » kunnen heeten, op de laatste ure met
overijling bijeengeraapt en verzonden.
De taal, waarin het is geschreven, is van
't begin tot het einde stroef en weinig in overeenstemming
met het behandelde onderwerp. De
schrijver ligt met den zinbouw en niet zelden ook
met de spraakkunst en de spelling overhoop. Zijn
Stijl is ongelijk en aanmatigend, gehakt en soms
triviaal, slordig en vol oneigen uitdrukkingen en
vreemde figuren, als ware hij niet gewoon in
't Nederladdsch te schrijven. Zelfs de redeneering
is op vele plaatsen uiterst zwak.
Wij bevinden ons dus tegenover Pen werk, dat
allerbeste hoedanigheden met a fzichtelijke gebreken
vereenigt. Moest het zoo voor het publiek verschijnen,
al de nauwziende lezers zouden heel
vat anders voelen dan bewondering. Welnu, eischt
-de Academie in deze omstandigheid hij den schrijver
.al geen feestgewaad, zij kan hem toch ook niet
in zijn nachtcostuum ontvangen,
Ik stem bijgevolg tegen de bekroning.
Ten bewijze echter dat ik het met den schrijver
wel meen, zou ik hem voorstellen zijnen arbeid in
alle opzichten zorgvuldig te herzien, en aan de
Koninklijke Vlaamsche Academie, hem, indien zij
het werk kan uitgeven, bij wijze van aanmoediging,
de helft van de uitgeloofde som te schenken.
Kamen, 26sten April 1898.
— 188 —
Verslag van den heer Th.-J A. ARNOLD,
derden verslaggever.
Om zich een juist denkbeeld te kunnen vormen
van den inhoud en de waarde van dit tamelijk
breed opgezette werk, is het noodig te doen wat
de S. verzuimd heeft, namelijk daarvan een korte
inhoudsopgave op te maken. Deze volge dus
A lgemeene beschouwingen.
a. Over het begrip taalkunde, met het oog.
op ons onderwerp (blzz. 1-7).
b. Geraadpleegde boeken en bronnen (blzz.
7-1o).
c. Beredeneerd plan (blzz. 11-18).
le Tijdvak, 1475-1575. (Van het jaar der uitgave
van Van der Schuere's Teuthonista, tot de stichting
der Universiteit te Leiden).
Inleiding (blzz. 19-34).
Velerlei woordenboeken (blzz. 35-39).
A. Vergelijkende woordenboeken (blzz. 39-64).
B. Natuurkundige woordenboeken (blzz. 65-8 I).
Synonymia (blzz. 82-94).
Woordenboeken van nieuwere talen (blzz.
95-102).
Spraakleeren (blzz. toq-124).
2e Tijdvak, 1575-7665. (Van de stichting der
Leidsche Universiteit, tot de scheiding van Noord.
en Zuid-Nederland).
1. Onwetenschappelijke woordafleidkunde (blzz.
125-145).
189 —
2. Versbouwkunde der Rederijkers (blzz. 146-
164).
3. Taalzuivering (blzz. 165-194).
4. Nog Woordenboeken.
a. Klassieke (blzz. 195-198).
b. Natuurkundige (blzz. 198-199).
c. Voor nieuwere talen (blzz. 200-206).
3 e Tijdvak, 1565-1797. (Van de scheiding van
Noord en Zuid tot den inval der Franschen in
Belgie).
Gevolgen der scheiding (blzz. 207-235).
4° Tijdvak, 1797-180. (Van den inval der
Franschen tot de oprichting van het Koninkrijk
der Nederlanden (blzz. 236-265).
5 e Tijdvak, 18r5-183o. (Van de oprichting
van het Koninkrijk der Nederlanden tot de Belgische
omwenteling (blzz. 266-294).
6e Tijdvak, 183o-1864. (Van de Belgische
omwenteling, tot op de invoering der eenheid van
spelling).
[Inleiding], blzz. 295-297).
a. De Spellingsoorlog (blzz. 297-338).
b. De Woordafleidkunde (blzz. 339-372).
c. De Spraakleer (blzz. 372-380).
d. Woordenboeken (blzz. 381-383).
e. De oude gedenkteekens onzer taal (blzz.
383-440)-
7e Tijdvak, 1864-3886. (Van de invoering der
eenheid van spelling tot de oprichting der Kon.
Vlaamsche Academie).
1-- 190 -
[Inleiding] (blzz. 441-442)•
a. De congressen (blzz. 442-445).
b. De tongvallen (blzz. 445-472).
c. Versbouwkunde (blzz. 473-477).
d. Volkszeden. Benamingen (blzz. 48o-486).
e. Rechtsgeleerde en andere .bijdragen (blzz.
487-493 )-
f. Tijdschriften (blzz. 494-499).
Besluit -(blzz. 5uo-5o2).
Wanneer men een oog slaat op deze tafel
moet men bekennen, dat de aanmerkingen, door
de HH. Coopman en Claes gemaakt met betrekking
tot de indeeling van het vverk, volkomen
juist zijn. lk zwijg van de tijdvakken deze zijn
hoogst moeilijk of to bakenen„ aangezien de geschiedenis
der Nederlandsche taal in Belgic veelal in
verband staat met staatkundige gebeurtenissen.De
onderverdeelingen dezer tijdvakken zijn echter zeer
onregelmatig, soms allerzonderlingst gekozen. Waarom,
b. v., drie hoofdafdeelingen, tellende acht
onderverdeelingen, zonder eenig onderling verband,
aan de Woord-enboeken gewijd, terwijl de Spraakkunst
zich met dale hooldafdeeling van een en
twintig, en acne onderafdeeling van acht blzz. moet
vergenoegen? Waarom, naast het zwakke hoofdstuk
waarin over de oude Rederijkers wordt gesproken,
niet een ander gesteld over de in BelgiZ zoo
talrijke en invloedrijke Dichtgenootschappen van
later tijd, vvaarin de overleveringen der Rederijkers
tot nog in onze eeuw werden voortgezet? Waarom
- 191 -
de Woordafleidkunde in twee afdeelingen behandeld,
weder ook zonder eenig onderling verband?
W.aarom, in het reeds genoemde aanhangsel,
opgenomen een hoofdstuk : Rechtsgeleerde en
andere bijdragen, wanneer van die andere geen
spoor te vinden is? Kortom, wat de beer Claes
zegt over de indeeling is volkomen waar en
niet te sterk gekleurd. Het geheele werk, zooals
het daar voor ons ligt, bestaat uit een reeks van
monographieen, die men sons best in een andere
volgorde zou kunnen plaatsen zonder dat dit door
den lezer zou worden bemerkt. En dan die onregelmatige
indeeling, met en zonder groote en kleine
letters en cijfers, waarvan de waarde, weike de
S. er aan toekent, twijfelachtig blijft, terwijl voor
het 3e, 4e en 5 e tijdvak geen onderverdeeling wordt
aangenomen!
Beschouwen wij thans het werk zelf eens
wat nader.
In de afdeeling « Geraadpleegde boeken en
bronnen noemt de S., voor de geschiedenis der
taal, geen andere werken dan die van Ypey,
Verdam, te Winkel, de Flou en Herm. Paul.
Zij die meerdere bronnen willen kennen, verwijst
hij naar het Biographisclz Woordenboek van Frederiks
en Van den. Branden, de Vlaamsche Bibliographie
van Fr. de Potter, waaruit de lezer die
zelf kan opzoeken of kiezen, en naar de werken
over letterkundige geschiedenis van Jonckbloet,
ten Brink en te Winkel. Verder kunnen een
192 -
twaalftal tijdschriften en de Jaarboeken der Kon.
Vlaamsche Academie ook nog dienst doen. Na
aldus naar zijne meening aan de eischen van het
opschrift te hebben voldaan, eindigt de S. met de
woorden « het is natuurlijk onnoodig voor een
• omvangrijk werk als dit eene lijst der geraadcc
boeken op te maken ; deze werken wora
den enkel gedeeltelijk ingezien en. kunnen Beene
• eigenlijke bronnen worden genoemd. » Maar
waarom dit dan maar niet alleen gezegd, zonder
een hoogst oppervlakkig en onvolledig hoofdstuk
te betitelen : « Geraadpleegde boeken en bronnen »?
Wat de afdeeling : « Beredeneerd plan D aangaat,
hieromtrent komt mijne meening overeen net die
mijner mede-beoordeelaars. Het plan, de grondslag
van het gebouw zooals het daar geschreven
staat, is zoo kwaad niet. Was de opbouw nu ook
maar in overeenstemming met het plan! Een
enkele blik op de tafel is echter voldoende om
aan te toonm waar de muren niet vvaterpas en
uit het lood staan, waar sommige te zwak zijn,
waar het verband met andere te gering is en niet
zelden geheel ontbreekt.
Na in de Inl2iding tot het le tijdvak (1475-
'575) een kort overzicht van den toestand der
Zuidelijke Nederlanden te hebben gegeven op staat-,
taal- en letterkundig gebied, bespreek t de S. Vander
Schuere's Teuthonista, een paar vocabulaires en
het Spel van den helighen Sacramente vander
Nyeuwervaert.
-- 193 —
Op deze Inleiding volgt eene afdeeling 4. Velerlei
woordenboeken », wederom voorafgegaan door
een overzicht van den toestand der Zuidelijke
Nederlanden na de Hervorming. In de onderaf-
.deeling « Vergelijkende Woordenboeken », maken
wij dan kennis met Curius, Dasypodius, Servilius,
Calepinus, Meunier, Berkelaer, Gallus en Paludanus,
om zoo te komen tot Plantijn en Kiliaan.
Van de meeste dezer schrijvers vindt men echter
niet meer dan de titels hunner werken opgegeven,
soms vergezeld van eene korte levensbeschrijving.
Aan Meurier vooral wordt veel te weinig aandacht
gewijd. In een dozijn regels wordt met hem afgerekend.
Slechts het woordenboek van Kilaan wordt
nog al uitvoerig besproken, aan de hand van
de H H. Herm. Paul, Em. Spanoghe en Kluyver.
Het hierop volgende hoofd : « Natuurkundige
'woordenboeken » is niet te best gekozen, aangezien
in dit hoofdstuk van niets anders sprake is
dan van een paar kruidkundige werken : Den
Herbarius... in dietsche, Den groten Herbarius,
.de lijst van Vlaamsche plantennamen door de
H H. Gailliard en De Flou ontdekt, en het Cruy-dtboeck
van Dodoens. Van de beide eerstgenoemde
werken worden slechts de titels vermeld. Uit het
voorlaatste worden de letters C, 0 en P overgeschreven,
vijf blzz. die niets anders bevatten dan
.eene dorre opsomming van Latijnsche en Nederlandsche
plantennamen, van te minder belang
omdat de bier opgegevene Nederlaiidsche namen
— 1 94 —
slechts plaatselijk zijn, zooals o. a. genoegzaam
blijkt uit Paque's Vlaamsche volksnamen der planten.
Ten aanzien van Dodoens is de S. eenigermate
uavocriger. doch ook over hem hooren wij
niets ' anders dan eenige biographische en bi bliographische
bijzonderheden.
In het hoofdstuk « Synonymia » worden eerst
drie uitgaven genoemd van Pelegrom's Synonymorum
silva, en daarna het aan Kiliaan en de gebroeders
van Raphelingen toegeschreven Promptuarium,
uitgegeven door Em. Spanoghe. De S. maakt zich
echter ook hier het werk weder zeer gemakkelijk,
door niet minder dan negentien kolommen vvoorden
of te schrijven, zonder er eenige aanmerking of
een enkel woord van waardeering aan toe te voegen.
Het hierop volgende hoofdstuk : « Woordenboeken
van nieuvvere talen begint met de opgave
der titels van eenige schoolboeken in 1581 te
Oudenaarde in gebruik, waaronder Een cort ondersouck
des Gheloofs, De Catechismus, De Fonteyne
des levens, De Psalmen Davids, den Zieken-Troost,
en eenige andere, die met taal en taalkunde niets
anders gemeen hebben dan dat ze misschien in de
taal van dien tijd geschreven werden, iets wat
overigens nog volstrekt niet zeker is. Wil men op
deze wijze te werk gaan, dan is het niet moeilijk
nog eenige honderden titels aan deze lijst toe te
voegen. Het overige van dit hoofdstuk bevat ook
weder niets dan datitels van eenige Woordenboeken,
van 1537 tot 1573 verschenen. Slechts bij de Diction___
/9 5
naire flames Francois van Hendrik van den Keere
staat de S. eenige oogenblik ken stil de overige
titels werden uit bibliographieen afgeschreven.
Het hoofdstuk « Spraakleeren » (waarom niet
Spraakkunst?) begint nog al goed, en bespreekt
in de eerste drie bladzijden het gebruik der klinkers
en medeklinkers in het Nederlandsch der 16e eeuw.
Vcrder noemt S. een paar andere taalkundige werken
van Macropedius en Meurier, oin daarna over
te gaan tot een uitvoerige bespreking van de Nederlatsche
S'pellijnghe van Joos Lambrecht., en eenige
andere werken door denzelfden schrijver uitgegeven.
Deze bespreking bevat echter weinig oorspronkelijks,
maar werd voor een goed deel getrokken uit de
inleiding van het bock, uit die van den nieuwen
druk bezorgd door de H H. Heremans en
Van der Haeghen, uit Blommaert's Nederduytsche
schrijvers van Gent, en eenige andere werken. Aan
het einde, eenige vergelijkende aanmerkingen op
de werken van Lambrecht en de Nederduytsche
Orthographie van den Noord-Nederlander Pontus
Heuterus,
Het 2 e tijdvak telt vier hoofdafdeelingen, waarvan
de laatste in drie onderafdeelingen is verdeeld.
In de eerste hoofdafdeeling : K Onwetenschappelijke
woordafleidkunde n behandelt de S., na eerst een
paar Duitschers te hebben genoemd, werken van
Gor. Becanus, Abrah. van der Mijle, Casaubonus,
Vulcanius, Van Szhrieck, Lipsius, Stevin, Frans
van Raphelingen en Franc. Junius. Ofschoon in
— 196 —
dit hoofdstuk bier en daar enkele juiste aanmerkingen
voorkomen, bestaat het loch ook voor het grootste
gedeelte uit niet veel anders dan algerneenheden,
bio- en bibliographische inlichtingen. Vreemd is
het bovendien bier mannen als Lipsius, Stevin,
Junius e. a. in een hoofdstuk getiteld « Onvvetenschappelijke
woordafleidkunde behandeld te zien
te gelijk met Becanus en Van Schrieck, en dit zonder
eenige onderlinge vergelijking.
De Versbouwkunde der Rederijkers », waarover
een lijvig boekdeel zou te schrijven zijn, vvordt
in achttien blzz. meestal uit aanhalingen bestaande,
afgehandeld. Van de tallooze Zuidnederlandsche
Kamers worden er zeventien genoernd, zonder dat
wij aangaande haar en hare werken ook het geringste
vernemen. Verder bevat dit hoofdstuk weinig
anders dan eenige bijzonderheden betreffende de
blazoenen der Kamers, en eenige korte biographische
aanteekeningen over De Roovere, De Dene, Corn.
van Ghistele, Colyn van Rijssele, Houwaert, Van
der Meulen, Van Dale en een paar minderen :
Matthijs de Casteleyn en diens Const van Rhetorike
wordt nog al uitvoerig behandeld, maar van andere
wetgevers op den Rederijkers-parnas : Jan van
Mussem, Ant. Smijters, Ymmeloot en Bauwaert
hoort men niets anders dan de namen, en over de
voor de geschiedenis der taal zoo belangrijke werk,n
door de Rederijkers nagelaten geen woord.
De derde onderafdeeling handelt over « Taalzuivering
» en bevat wel iets goeds, maar te weinig.
— 1 97 —
Acht van de dertig blzz. zijn gewijd aan Jan van
den \Verve en ziin Tresoor der duytsscher talen.
Behalve een uittreksel uit de voorrede van dit werk
vindt men ook hier vveder weinig meet - dan biographische,
bibliographische, genealogische en zelfs
heraldische berichten, en ook deze zijn bovendien
niet altijd nauwkeurig. Zoo verzekert de S. ond. and.,
dat het werk van Van den \Verve zevenmaal werd
herdrukt, terwijl ons daarvan minstens dertien drukken
bekend zijn. Verder treffen wij in dit hoofdstuk
nog aan : korte berichten over Pieter Heyns, Marnix
en Vondel, doch ook deze bestaan meestal uit eenige
uittreksels uit hunne geschriften en uit vverken van
de HH. Paul Fredericq, Fruin, Ochtman, e. a. Aan
het slot zijn eenige blzz, gewijd aan de Noord-Nederlanders
Coornhert, Spieghel, Roemer Visscher en
Hooft. Ten aanzien van Vondel gaat S. eenigermate
to werk zooals zij die van Rubens een Duitscher
zouden willen maken.
In de nag weder in drie onderafdeelingen
gesplitste hoofdafdeeling : « Nog Woordenboeken »
worden ook weer de titels opgegeven van eenige
woordenboeken en andere vverken uit de 17e eeuw,
zonder dat die worden besproken. Onder de « Klassieke
» worden genoemd die van Vladderacke, Van
Vvraesberghe, de Wauquier, Pasor, bevverkt door
Van der Hooght (geen Zuid-Nederlanders), Vaerman
en Binart. Onder de « Natuurkundige » vindt
men wederom niets anders dan de Kruidboeken
van Clusius en De Lobel, en onder de « Lexikons
- 198 -
voor nieuwere talen a vvorden vermeld die van Taye,
Verviers, Mellerna, Sasbout, Rodriguez, De la Porte,
Smyters en een paar anonieme. Bi'j de uamen van
Sasbout en De la Porte treft men eenige taalkundige
aanmerkingen aan, bij de overige bepaalt de S.
zich, zooals gewoonlijk, bij het opgeven der titels.
Ik zou M H H. te veel van uwen tijd en van,
uwe aandacht vorderen, indien ik voortging op=
dezelfde wijze het geheele antwoord op de prijsvraag
te ontleden. Het zij genoeg door eene uitvoeri.ge
bespreking der beide eerste tijdvakken te hebben.
aangetoond, hoe fragmentarisch en oppervlakkig die
zijn bewerkt Wel is waar is er in de niet in onderdeelen
gesplitste tijdvakken 3-5 iets meer samenhang
en jets meer gang, maar toch zijn de reeds opgenoemde
gebreken ook daarin m.erkbaar. Zoo vind
ik het wel wat veel in een hoofdstuk van dertig
blzz. (het 3 e tijdvak) twaalf blzz. of te schrijven uit een
verhandeling van A. de Jager, en evenzeer twaalf blzz.
van d2 dertig (het -4e tijdvak) te vullen met beschouwingen
over Des Roches en zijne werken, terwijl in
nog zes andere blzz. slechts sprake is van Noord-
Nederlanders : Ten Kate, Huydecoper, Frans.
Burman, Clignett en Siegenbeek.
In het 5 e tijdvak spreekt de S. bijna uitsluitend
over De Simpel en Behaeghel, en meer bepaald over
den laatstgenoemde, terwijl met een paar Noord
Nederlanders, die in Zuid-Nederland werkzaam vvaren,
Kinker en Schrant, die toch wel eenige waardeering
verdienden, in eenige weinige regelen wordt afgerekend.
— 1 99 —
tijdvakken zijn vveder onderafdeelingen
gesplitst. In 6 e vindt men eenige
« Spellingsoorlog », meerendeels
uit van
en ook Aan het slot
een blzz, gewijd Rask en de
Grimm, hunne werken.
-- « Woordafleidkunde », « Spraakleer »
« Woordenboeken » ook reeds vroeger
men zoekt hier to vergeefs naar
verband. — In « Woordafleidkunde » worden
blzz. afgeschreven de bekroonde verhandeling
Delfortrie.
7e tijdvak bestaat uit zes nagenoeg geheel
zich zelf staande artikelen, die misschien elk
plaats zouden zijn in eenig tijdschrift.
Daarin wordt gehandeld over « Congressen »,
« », nog eens weder over « Versbouwkunde
», over « Volkszeden [Volks]benamingen
bijdragen en « ». In
« » weder uittreksel van
werken van Schuermans
Dale, terwijl de lijst van tijdschriften en
meer belang is voor
bibliothecaris voor den boekhandelaar, dan
beoefenaar taal of van hare geschiedenis.
vvat dit werk
een zuiver antwoord op de vraag, maar
daarin hoofdzakelijk slechts schrijvers worden
- T99-
De beide laatste tijdvakken zijn weder in onderafdeelingen
gesplItst. I n het 6e vindt men eenige
beschouwingen over den « Spellingsoorlog )), meerendeels
aanhalingen afgeschreven uit werken van
David en Bormans, meer ook niet Aan het slot
worden een paar blzz. gewijd aan Rask en de
gebroeders Grimm, met uittreksels uit hunne werken.
- - Over « Woordatleidkunde )), « Spraakleer»
en « Woordenboeken » werd ook reeds vroeger
gesproken, maar men zoekt hier te vergeefs naar
eenig verband. - In « Woordatleidkunde )) worden
dertien blzz. afgeschreven uit de bekroonde verhandeling
van Delfortrie.
Het tijdvak bestaat uit zes nagenoeg geheel
op zicb zelf staande artikelen, die misschien elk
voor zich op hun plaats zouden zijn in eenig tijdschrift.
Daarin wordt gehandeld over « Congressen »,
Tongvallen ", nog eens weder over « Versbouwkunde
)), over « Volkszeden en [Volks] benamingen»,
Rechtsgeleerde bijdragen en Tijdschriften . In
(( Tongvallen » vindt men weder een uittreksel van
veertien blzz. afgeschreven uit de werken van Schuermans
en Van Dale, terwijl de lijst van tijdschriften en
tijdschriftartikelen eigenlijk van meer belang is voor
den bibliothecaris en voor den boekhandelaar, dan
voor den beoefenaar der taal of van hare geschiedenis.
Uit al wat voorafgaat blijkt, dat dit werk eigenliil(
niet is een zuiver antwoord op de vraag, maar
dat daarin hoofdzakelijk slechts schrijvers worden
- 200 ---
genoemd, die door den bewerker eener geschiedenis
der taal met vrucht kunnen worden geraadpleegd,
want aangaande hunne meening vindt men hier over
het algemeeii bitter weinig. Evenmin als een hoop
steenen, een stapel hout en een put rnortel een
gebouw daarstellen, vormen ook de tallooze hier
opgesomde titels, bio- en bibliographische bijzonderheden,
geen geschiedenis der taalkunde.
Het volgende nog als een staaltje hoe oppervlakkig
S. soms to werk gaat. Onder de door hem
opgenoemde titels noemt hij ook « de Sermoenen van
Pieters », waarvan hij zegt,, juist alsof dit een zeer
bekende zaak was, dat deze in 154o zijn verschenen.
Aangaande den inhoud en de taal van dit boek verneemt
men verder geen woord. De S. heeft hier op het
oog de Sermoenen uitgegeven op den naarii van
K Niclaes Peeters, Minnebroeder ende Gardiaen » en
met het jaartal i52o. Ik zou S. wel eens willen vragen,
op welke gronden zijn zoo stellig uitgedrukte meening
berust, dat dit werk in 1540 en niet in 152o werd
gedrukt, en houd mij verzekerd dat hij op deze vraag
geen antwoord zou kunnen geven, aangezien deze
zaak nog niet uitgemaakt is en zelfs nog in het geheel
niet werd besproken. Wel is waar vond juist uw verslaggever
eenige bibliographische aanvvijzingen voor
deze meening en heeft S. misschien daarover wel
eens hooren spreken, maar deze gronden werden nog
aan niemand medegedeeld, en kunnen bij gevolg nog
door niemand worden aangenomen of verworpen.
Alles bepaalt zich tot hiertoe nog tot het vermoeden,
201 -
dat de Sermoenen waarvan hier sprake is en die
werden uitgegeven met het jaartal 1520, zeer waarschijnlijk
eerst in 154o het Licht zagen.
Taal, stijl en betoogtrant van dit antwoord
werden door de II H. Coopman en Claes voldoende
gekarakteriseerd, zoodat ik volstaan kan met naar
hunne uitspraak te vervvijzen.
Om al de aangevoerde redenen moet ik tegen de
bekroning stemmen, en ben ik zelfs van meening dat
de Academie het werk, zooals het daar ligt, niet kan
laten drukken voorzien van haren stempel.
Met den heer Claes stel ik dus voor, den S. bij
wijze van aanmoediging de helft van den uitgeloofden
prijs toe te kennen, de vraag aan te houden, en daardoor
den S. in de gelegenheid te stellen van zijne vele
bibliographische aanteekeningen gebruik te maken,
orn daaruit samen te stellen een eigenlijke Geschiedenis
der Nederlandsche taalkunde in de Zuidelijke
Nederlanden, van de I6e eeuw tot op het jaar 1886.
De Academie, geraadpleegd, beslist dat de prijs
voc4. de derde vraag, niet kan toegewezen warden.
ZESDE PRIJSVRAAG.
Men vraagt eene Too volledig mop,-elijke ver
Tameling- en nauwkeurige beschrijving van de
rude en hedendaagsche « Kinderspelen » in
Vlaamsch-Belgie, met aanteekening - der daarbij
geTongen liederen (woorden, en in Too ver het
mogelijk is, de muTiek).
- 202 -
Verslag van den heer TH. COOPMAN,
eersten beoordeelaar.
Drie antwoorden :
Nr i met kenspreuk : Kinderen, speelt ;
Nr 2 kenspreuk
o Kindren, ik Tie u Too gaarne spelen;
't Spelen, dat staat u nog Too wel.
PR. VAN DUYSE.
Nr 3 : Uit de kennisse komt die minne.
Van de drie verzamelingen is nr 3 verrevveg de
rijkste; tevens de voormamste in het opzicht der
verscheidenheid.
Zij bevat :
I. Spelen van navolging;
II. Spelen van behendigheid(lichaamsoefening);
III. Spelen van behendigheid (geestesoejening);
IVV . Machtspelen;
V . Springspelen;
VI. Loopspelen ;
V II . Evenniichtspelen ;
Zangspelen, en liedjes en rijmkes gebruikt in
rondedansen fonder gebaren ;
IX. Lijdende spelen ;
X Kansspelen:
XI. Marbelspeleis;
XII. Kaartspelen voor de kinclers ;
XIII. Pandspelen ;
XIV . Kaatsbalspelen ;
- Z03 -
XV . Topspelen ;
XVI. Schietspelen ;
XVII. Spelen met allerlei speeltiiig ;
XVIII. Spelen met levende dieren;
XIX. Kleinekinderspelen;
XX. Handwerkspelen ;
XXI. Plaagspelen;
XXII. Raads:pelen ;
_XXIII. Aftebviken.
In de A-B-C-wijze opgemaakte lijst der vermelde
en beschreven spelen komen niet minder dan 788
benamingen voor, en daaronder zijn de nrs van hoofdstuk
XIII niet eens begrepen. Voorwaar, eene aanzienlijke
hoeveelheid!
Op de waarde van de m. i. redematige indeeling
valt er niet bijzonder veel of te dingen. Edoch, de
vraag is veroorloofd of het misschien niet beter
geweest ware eene andere te volgen, en wel zulk eene
die tot gemakkelijk gebruik van dergelijke verzameling
wellicht geschikter is : b. v. per PLAATS en per
JAARGETIJDE; spelen van LICHAAMSOEFENING
en spelen van VAARDIGHEID; spelen tot NABOOTSING
van groote menschen daden, als ambachten,
kluchten enz.; spelen van•DIERENBEDRIJF of met
DIERENVERBEELDING koetjes koopen, paarden
beslaan, de kat en de muis enz. ; HUISSPELEN
ganzenbord, kaarten, popjes, koken-eten, schaduwen
op den wand, zingen enz., enz.
Oogenschijnlijk is nr 3 het werk van verschei-
Liene personen.
- 204 -
Een der vlijtige Bijdragers count bovenal uit
door de schilderachtige beschrijving der spelen, welke
hij opgeeft. Hierdoor wint de verzameling zeer aan
belangrijkheid.
Ongelukkig genoeg, la ten andere bladzijden,
met het oog op de heldere voorstelling, te wenschen
over.
Het muzikaal gecleelte is te verbeteren : de
noteering is onduidelijk en de becifferin,g ziet er,
ronduit gesproken, insgelijks onbeholpen uit. Ik ben
zoo vrij daarop de gansch bijzondere aandacht der
Verzamelaars te vestigen, opdat zij dit alles met
zorg zouden overzien.
Evenmin geldt ten voordeele van de Opstellers,
dat zij meer dan een lied hebben overgenomen
uit het werk van Lootens en Feys zij vonden bier
de taak goed voorbereid.
Zij zeggen dat zij al de kinderliederen, welke
niet met spelen gepaard gaan, hebben ter zijde
gelaten. Mijns erachtens is dat te bejammeren.
Trouweris, de scheiding tusschen de spel-liedjes en
de andere is nauwelijks te hepalen. Of is het zinged,
in menig geval, ook al geen spel voor de kinderen?
— Natuurlijk hangt bij het verzamelen veel, indien
niet alles, van de goede keuze af.
Eindelijk is er aan te merken dat het aangeboden
handschrift maar handelt over 6ene streak :
West-Vlaanderen. Die wijze van Tanten is geenszins
af te keuren, daar zij instaat voor de zekerheid en
de getrouwheid. Maar de gestelie prijsvraag vergt
205 -
ten minste dat er, bij vergelijking, gesproken wordt
over andere gewesten en plaatsen ; dat ook de
varianten van menig spel en lied opgegeven en
inzonderheid de verschillende benamingen, onder
dewelke sommige spelen elders in Zuid-Nederland
bekend zijn, aangestipt worden.
Een blik op de lijst der werken, welke de
Schrijvers geraadpleegd hebben, Levert dadelijk het
bewijs dat zij verscheidene schriften, die reeds over
de stof bestaan, en die to vinden zijn in Zuid- en
Noordnederlandsche tijdschriften, hebben verwaarloosd.
En waarom ter loops en als het past geen
uitstapje gewaagd op het gebied der Duitsche,
Fransche, Engelsche of Waalsche Folklore? Volgens
de letter van de prijsvraag hoeft dat niet; mar
vluchtige aanteekeningen en zeer beknopte vergelijkingen
blijken hier zoo nuttig, dat ze tot het
opbouvven van een volledig en tevens aantrekkelijk
werk, in meer dan een geval noodzakelijk mogen
heeten.
Het handschrift Nr r bevat 120 spelen; Nr 2
weinig minder dan de helft van N' 3.
Nr 2 verdeelt zijne verzameling als volgt
I° Spelen voor jongens, met speelgerief ;
2° Spelen voor meisjes, met speelgerief ;
3° Spelen Tonder gerief ;
4° KindergeTegden bij het spelen.
- 206
Hij geeft tevens iets over het talon, waarmede
elk spel gewoonlijk begint, en over het pand verbeuren,
dat sommige spelen besluit.
Nr i biedt geene indeeling ; ook geen muzikaal
gedeelte. Dat van Nr 2 is zeer gering.
In 'vide handschriften worden de spelen op
duidelijke wijze uirgelegd. De Schrijver van Nr I is
zelfs een aangenaam verteller.
Eene bijzondere vermelding verdient Nr 2 •
de Verzamelaar beproefde sommige deelen van zijn
werk met penteekeningen van het speelgerief op te
helderen. Dat is, ontegensprekelijk, eene gelukkige
gedachte en eene navolgenswaardige poging.
Ik betreur dat geen der aangeboden handschriften
voor den uirgeloolden prijs in aanmerking kan
genomen worden ; maar ik vlei. mij met de hoop dat
de Koninklijke Vlaamsche Academie, uit hoofde van
den veelbelovenden en aanzienlijken arbeid, welken de
werkzame Mededingers reeds volbracht hebben, de
prijsvraag tot het jaar !goo zal aanhouden.
Brussel, 14 Maart 1898.
Verslag van den heer J. BROECKAERT.
tweeden beoordeelaar.
Met mijn geacht medelid, den heer Coopman,
druk ik mijn spijt uit dat geen der drie ingezondene
handschriften zoo volkomen aan .de gestelde
prijsvraag beantvvoordt om te kunnen bekroond
worden.
- 207 -
De verzamelaar van N° 3 heeft zich ontzaglijk
veel moeite gegeven en verdi-ent eene zeer
eervolle melding Op volledigheid mag zijn werk
evenwel geene aanspraak maken. Het is blijkbaar
dat hij buiten West-Viaanderen op het veld der
kinderspelen al niet ve21 meer geoogst heeft dan
wat er in een drietal tijdschriften : Volk en taal,
Ons Volksleven en 't Daghet in den Oosten,
is aan te treffen. De vergelijking van zijn handschrift
met die zijner mededingers levert het bewijs
dat hij zijne verzarneling aanmerkelijk hadde kunnen
verrijken. Zoo beschrijft N° 2 een aantal
.kinderspelen, welke door N° 3 zijn voorbij gegaan
of op -eene geheel andere wijze worden voorgesteld,
als : boschken schieten, fletsen, flikkeren, hillepillen,
kartetsen, kegelen, klepperen, of klakkeren,
kletsen, loteren, netten breien, pimpeeren, rekkerekketifTer,
den ring doen rollen, rommelpot, op
stelten loopen, slef onder door, schalnzei, tuimelingen
nzaken, uitklossen, de .verkeerde wereld,
Telderen, enT., terwijl de volgende spelen, behandeld
door No r : anzeretsen, achternadoen, baardje
scheren, botten2aat leggen, dretsen, frullen, keperen,
knopken tukkelen, koekoppen, kruiskampen,
keele kuile, lijnen, naaldeken door den draad,
nonnen, ruiteren, rijrij, schoentje, sieken, schaalke
spring en, steene,steene van staken,uurjagen, wijTerken
loopen en enkele andere, eveneens bij N° 3
gemist worden.
De taal van N° 3 is daarbij ook te West2C8
—
Vlaamsch, wat door de Academie niet mag worden
geduld.
Eene niet onbelangrijke bijdrage is No 2.
Zuiverder van taal dan de voorgaande worden de
spelen er alleszins aantrekkelijk afgeschetst, hoezeer
het te betreuren valt dat er van de liederen,
welke met de spelen gepaard gaan, zoo weinig
rekening is gehouden. De verzameling is, ongelukkiglijk,
maar half zoo groot als die van N° 3.
De schrijver van N° i heeft gemeend verschillige
spelen, welke, volgens hem, tot de eigenlijke
Vlaamsche kinderspelen niet behooren, zooals die
met de kaart, het lotospel, het dominospel, het
ganzekens- en arlekijnspel, het damspel, het kiemspel,
enz., te mogen onverlet laten. Zijne bijdrage
is, voor het overige, geenszins onverdienstelijk.
Ik vereenig mij bij het voorstel van den heer
Coopman om de prijsvraag opnieuw uit te schriiven.
Verslag van den heer J. BOLS,
derden beoordeelaar.
Nr 1. De 120 spelen van deze verzameling zijn
levendig en aantrekkelijk beschreven, en bier en daar
door kleine teekeningen aanschouwelijk gemaakt.
Spijtig is't dat nr 1 volstrekt gees muziek geeft :
zoo ontbreekt een noodzakelijk deel van hetgeen bij
de spelende kinderen gehoord words.
Ook wenschte ik orde, in het aanhalen der spe-
209 -
len ; eene goede inhoudstafel hadde dit gebrek eenigszins
kunnen verhelpen; maar die ook ontbreekt.
N" 2. Rond de 3oo spelen worden ons bier aangeboden
een zeer aanzienlijk getal ! En zoo keurig
zijn de twee derden der spelen opgesteld (ik bedoel
vooral de ongeveer 20o spelen door eenen der twee
verzamelaars ingezonden), zoo netjes staan ze daar
afgeschetst, dat ze mij haast drukveerdig voorkomen
't is een waar leesboek. In dit opzicht geven
bedoelde stukken meer dan in de prijsvraag vereischt
werd een bondige maar juiste uitleg was voldoende,
aihoewel ik bier het quod abundat non vitiat met
dankbaar herte toepas.
De muziek, bij 26 spelen gevoegd, de klare
teekeningskens en de gemakkelijke volgorde der stukken
verhoogen merkelijk de weerde van deze zeer
verdienstelijke verzarneling.
Nr 3 geeft ons — en ik sta er verbaasd van —
bij de boo spelen (zonder die to tellen, welke uit de
Bo's Idioticon, uit Gezelle's Loquela, en uit de
folkloristische tijdschriften Volk en Taal, Ons Volksleven
en 't Daghet in den Oosten werden overgenomen),
en, onder die 700 spelen, een honderdtal met
muziek, — de uit Lootens en Feys verzamelde niet
medegerekend.
Eene heerlijke verzameling !
Voegt daarbij eene goede indeeling, de verscheidene
namen der spelen met zorg aangestipt, de
aanduiding der plaatsen waar de spelen werden
opgeteekend, eene doorgaans sobere en toch nauw--
2 I 0 -
teekeningen ter .
- opheldering, hier en dar vergelijkende nota's met
naar oudere en nieuwere schrijvers
vak, en dit alles met eene alphabetische:
voltooid.
Is op nr 3 nogal lets of te keuren ?
Ja -wel :
opstellen die er aan ,
gearbeid heben, zijn volstrekt niet van gelijkegehalte,
een paar stukjes in cijfermuziek werden
groote haast en daardoor min duidelijk afgekribbeld.
sorntijds zeer -
Westvlaamschen versra mij wel
wensch ik, ook in folkloristische
vverken als deze, te zien voor het del vark
eenvoudig verhaalt
hoe de kinderen handelen, doch,de
Tingend zal men vol.-
strekt angstvallig werk en hun naiet
hunne schilderachtige uitroepen, zelfs hun.ne
wondere verminkingen woorden
vreemde de aftebviken) kan met al de eigenaardigheden van
wedergeven : men schrijve echter in de
de mogelijke inachtneming
spraakleerregels. wordt er gehandeld
de folkloristische schriften en liederverzamelingen.
In het onlangs verschenen Deutsches
and Kinderspiel, gewrocht
professor BoHME, dat voor het 2de deel
-, 210-
keurige beschrijving, eene menigte teekeningen ter'
opheldering, hier en daar vergelijkende nota's met
verwijzingen naar oudere en nieuwere schrijvers
over het vak, en dit alles met eene alphabetische:
inhoudstafel voltooid.
I s "p nr 3 nogal iets af te keuren?
Jawel:
De opstellt.'!n der verschillige personen, die er aan'
gearbeid hebben, zijn volstrekt niet van gelijke
gehalte, en een paar stukjes in cijfermuziek werden
met te groote haast en daardoor min duidelijk afgekribbeld.
Ook klinkt de taal somtijds wat te zeer naar
den Westvlaamschen tongval. Men versta mij wel:
de algemeene taal wensch ik, ook in folkloristische
werken als deze, gebruikt te deel van
de beschrijving der spelen, waar men eenvoudig verhaalt
hoe de kinderen handelen; doch.waar men de
kinderen sprekend of ringend opvoert, zal men volstrekt
niet angstvallig te werk gaan, en hun naïet
gesnap, hunne schilderachtige uitroepen, zelfs hunne
dikwijls wondere vermiukingen en geradbraakte woorden
uit vreemde talen (b. v. in de aftelwijren) zoo
getrouw als het kan met al de eigenaardigheden van
den tongval wedergeven: men schrijve echter aangenomene spelling en met de mogelijke inachtneming
der sp filakleerregels. Zoo wordt er gehandeld
in de folkloristische schriften en liederverzamelingen.
In het onlangs verschenen Deutsches.
Kinderlied und Kinderspiel, een nieuw gewrocht
van professor BÖHME, ddt voor het 2 de deel
(Kinderspiel), als mij, voor eery
door onze prijsvraag bedoeld werk dienen kan,
wordt hetzelfde stelsel aangenomen. Zelfs geeft
BOHME de liedjes veelal geheel — spelling
— streek waar ze vandaan
komen.
ingezonden
werken is dees :
Drij kostelijke bijdragen zijn het, niet alleen om
tot kinderspelen
in Vlaamszh-Belgie, maar ook om, door de
ongeboekte uitdrukkingen,
ter verrijking te dienen van onzen woordenschat.
belangrijker zijn deze verzamelingen, dat zij
werden drij verschillende Vlaamsche
nr r Oost-Vlaanderen, nr en nr. 3 in West-Vlaanderen.
bekennen zoozeer ben ik met den
deze ik, min
mijne geachte medeleden MM. Coopman
Broeckaert, de volgende onderscheidingen door
Academie toestaan : den prijs aan
nr 3, eene zeer eervolle melding aan eervoile
1.
vergadering beslist, geen te bekronen.
- :tIl -
(Kinderspiel) , als model, zoo dunkt mij, voor een
door onze prijsvraag bedop-Id dienen kan,
wordt hetzelfde stelsel aan5enomen. Zelfs geeft
BöHM E de liedjes veelal geheel - ook voor de spelling
- in den tongval der streek waar ze \'andaan
Het besluit van mijn onderzoek der drij ingezonden
dees :
bijdragen zijn het, alleen t~t eene volledige verzameling te geraken van de kinderspelen
Vlaams.:h-België, door de
menigte schilderachtige nog ongeboekte uitdrukkingen,
ter verrijking te dienen van onzen woordenschat.
Te belangrijker zijn deze verzamelingen, dat zij
ingeoogst \vtrden in drij verschillende Vlaamsche
gouwen, nr I in Oost-Vlaanderen, nr 2 in de Kempen,
nr 3 in West-Vlaanderen.
Ik moet het bekennen: zoo zeer ben ik met den
uitslag van deze prijsvraag ingenomen, dat ik, min
streng dan mijne geachte medeleden MM. Coopman
en Broeckaert, de volgende onderscheidingen doof
de Açademie zou willen zien toestaan: den prijs aan
3, eene zeer eervolle melding aan nr 2, en eene eervolle
melding aan nr I.
De vergadering beslist, geen der ingezonden
verhandelingen te bekronen.
- 212 -
PRIJSVRAAG.
Waaronz eischen de opvoedkunde, het vaderfandsch
het maatschappelijk belang, dat het
onderweTen ;vorde middel van Tijne
Verslag van den Heer TH. eersten beoordeelaar.
onze taal en voor ons yolk alleszins
gewichtige vraag werd beantwoord door vier
verhandelingen.
Nr i kenspreuk « mcribus.
29 bladzijden.
2 kenspreuk : ongekende Tactic aan-
« leerend bij middel van eene niet goed gekende
« strijdt rechtstreeks met de geTonde rede »)
:94 bladzijden, kl.-fort.
3 (kenspreuk : « jiel der
») groot 6: bladzijden,
(kenspreuk : « tale gaat het
verloren. — Fr. Cort ») 64
Nr I een frisch en vloeiend geschreven
uitboezeming een echt
vveeklaagt de gevolgen
in Vlaamsch-Belgie,
en toornt daaruit voortvloeiende verspilling
van kracht, om het onschatbaar verlies
voor beschaving yolk en voor het
212 -
ZEVENDE PRIJSVRAAG.
Waarom eischen de opvoedkunde, het vaderlandsch
en het maatschappelfjk belang, dat het
kind onderweren warde door middel van tfjne
moedertaal
Heer COOPMAN,
beoordeelaar.
Deze voor onze taal en voor ons volk alleszins
gewichtige vraag werd beantwoord door vier
ingezonden verha ndelingen.
Nr I (kenspreuk: « Quid leges sine 11lcribus.
Cicero) telt 29 bladzijden.
Nr 2 (kenspreuk: Eene ongekende {aak aall~(
leerend bfj middel van eene niet goed gekende
taal strfjdt rechtstreeks met de getande rede )))
bevat :94 bladzijden, kl.-fort.
Nr 3 (kenspreuk : (( De taal is de tiel der
natie ))) is groot 61 bladzijden, gr.-ft.
Nr 4 (kenspreuk (( Met de ta Ie gaat het
vaderland verloren. - Fr. de Cart 11) beslaat 64
bladzijden.
Nr I is een frisch gedacht en vloeiend geschreven
opstel, eene warme uitboezeming van een echt
Vlaamsch gemoed, dat weeklaagt over de gevolgen
van het verfranschend onderwijs in Vlaamsch-België,
toornt om de daaruit voortvloeiende verspilling
tijd en geld; om het onschatbaar verlies
de beschaving van ons volk en voor het
- 21 3 -
algemeen zedelijk en stoffelijk welzijn ; dat
iedereen met kracht en klem opwekt om vastberadener
dan ooit stelling te nemen tegenover de
jammerlijke verbastering die onzen landaard bedreigt.
Nr i is grootendeels louter gevoel; een strijdkreet
mag het heeten; maar niet een wetenschappelijk
werk.
Daar ik het stuk beschouw als eene boeiende
volksvoordracht — de Schrijver zal wellicht zijrien
arbeid tot dat doel weten te benuttigen mag
ik niet nalaten zijne aandacht te vestigen op eene
zeer gewaagde bewering welke in zijn werk voorkomt.
Wat wij [Vlamingen] ook willen » — zegt
hij « is dat de Walen onze taal leeren. »
Dat is volkomen mis.
Wat de Vlamingen willen is : « In Vlaanderen
Vlaamsch ! » niets min, niets meer.
Die leiv.e, waarin hunne kracht besloten ligt,
is de kernachtige uitdrukking van een natuurrecht
da‘ t zij willen winnen en geeerbiedigd zien, en
dat hun, op straffe van ontheiliging van hun
zuiver vaderlandsch credo en van ontzenuwing in
den taalstrijd, het plegen of wenschen van eenig
onrecht ten strengste verbiedt.
Proefondervindelijk weten wij maar al te wel
dat het aanleeren van eene tweede taal in de
lagere school eene paeiagogische ketterij is. Of zou,
wat schadelijk is voor het onderwijs van onze
- 21 4 —
kinderen, wellicht voordeelig wezen voor de ontwikkeling
van de kleine Walen ?
Men werpe niet tegen dat het aantal Walen,.
die zich de Nederlandschz taal eigen maken, met
elk jaar klimt.
Dat de studie van het Hoogduitsch als tweede
verplichte taal in de meeste Waalsche athenwa
vervangen werd door de studie van het Neder--
landsch, is geenszins aan eenige bemoeiing van
den Vlaming of aan de geringste drukking van
de Regeering te wijten wet aan de vrije keuze
onzer Franschsprekende landgenooten De Waalscheouders,
die hunne zonen bestemmen tot het ambtenaaisieven,
beseffen dat het bij den Vlaming allengs.
ernst wordt met zijn « In Vlaanderen Vlaamsch !
Tevens zij er bijgevoegd dat de Waalsche industriel
en koopman, ten gevolge van het steeds toenemend
handelsverkeer tusschen Noord en Zuid,
meer en meer de ervaring opdoet dat hij met
zijn Fransch niet. overal recht komt over den
M oerdijk.
Wel is waar verzacht Schrijver zijne bewering :
de Vlamingen willen dat de Walen de Neder--
landsche taal aanleeren, « niet om hunne taal,
• hunne letterkunde te verdrijven, — niet om
« hunne ontwikkeling te belemmeren, noch om
« hun ras in de toekomst te onderdrukken, maar
« integendeel om den band onzer nationale cent(
heid dichter toe te halen, om de ware versmela
Ling der twee vaderlandsche stammen in de
•1 toekomst te verzekeren. »
- 2 1 5 —
Dat zijn maar woorden. Edoch, bij nadere
overweging zal het den Schrijver duidelijk worden
dat er, in een tweetalig land, van geene volledige,
geene innige broederlijkheid tusschen beide rassen
spraak kan wezen, zoolang beide dezelfde rechten
niet genieten, en dat opslorping door een van
deze, soms voor alle twee doodelijk is.
Schrijver is ook weinig vertrouwd met den
vroegeren en huidigen toestand in het Elzas-
Lothari nger Rijksland, waar, volgens hid vermeent,
de Fransche volkstaal « vernietigd » wordt.
Tot in 1849 bleef het Diltsch de voertaal
van het onderwijs in de Elzasser lagere school,
niet in het lycxum. Het tweede keizerrijk verfranschte
geheel en al het middelbaar en hooger
onderwijs. Toen het, in 1858, de geestelijkheid
van het bisdom Nancy liet verzoeken om hare
hulp te verleenen tot invoering van het uitsluitend
Franszh onderricht in de lagere school,
teekenden 53 dekens, pastoors en professors verzet
aan (1).
Wij vragen — schreven zij o. a. — wat de pastoors
a van al de provincien vragen waar het Fransch niet de yolks-
« taal is, in Bretagne, in Provence, in Beam, in Vlaanderen :
• dat onze taal, het Duitsch, bewaard blijve in onze gemeente-
• scholen als grondslag van het godsdienstonderwijs, en beoefend
• worde als nationale taal., want het schijnt ons natuurlijker van
a het bekende naar het onbekende over te gaan dan omgea
keerd : de kinderen te leeren lezen, schrijven en rekenen
a in het Duitsch, alvorens hun dat alles in het Fransch te
• leeren ; ze vroeg vertrouwd te maken met het onont—
216 —
VOor het uitbreken van den Fransch-Duitschen
oorlog, telde Duitsch-Lotharingen 465 gemeenten
met 297,50o inwoners. Volgens Nabert, waren er
maar 75 gemeenten met enkel 33,000 inwoners,
dus geheel verfranscht.
Voor onze vlaamschgezinde leeraars bevat de
goschiedenis van het onderwijs in Elzas-Lotharingen,
inzonderheid tijdens het tweede keizerrijk, veel stof
tot ernstige studie.
Nr 2 is een omvangrijke arbeid. Het bevat, na
een voorbericht, eene lijst der aangehaalde vverken
en eene inleiding, drie deelen, waarvan het eerste
handelt over den invloed der voertaal van het
onderwijs op de opvoeding » ; het tweede over den
invloed van eene vreemde voertaal van het onderwijs
op de belangen des vaderlands » ; het derde
over den « invloed dier vreemde voertaal op de
maatschappelijke belangen ».
Elk deel 13-2staat uit hoofdstukken en deze weer
uit verscheidene afdeelingen. Wel een bevvijs dat
Schrijver zijn onderwerp ernstig heeft ontleed.
• beerlijk werktuig tot hunne zedelijke opvoeding, iets wat
• stellig veel nuttiger is voor hen dan eenige kwalijk begrepen
e en spoedig vergeten woorden Fransch te stamelen....
«.... Wij meenen dat er geene dringendheid bestaat om uit
• onze scholen de traditioneele taal te verbannen : dat kleed
« van onze gedachte, die onmiskenbare tolk van onze aanhou-
« dende betrekkingen met de naburige bevolkingen van den
Elzas, de Moezel- en de Rijn-provincien. »
(Zie De Taalstrid Hier en Elders, Deel III, blz. 254.)
- 2 17 —
Niet zonder belangstelling heb ik het lijvig
handschrift en sommige bladzijden herhaalde malen
gelezen.
Edoch, al het goede dat ik over deze verhandeling
zou kunnen zeggen, zou niet opwegen tegen een
hoofdbezwaar.
Ik verhaast mij te verklaren dat mijn hezwaar
niet ligt in het gehalte of de strekking van hetgeen
het stuk bevat, maar wel in hetgeen dit niet bevat,
d i. de rijpe vrucht van eigen denken en ondervinden.
Schrijver heeft zijn werk zoodanig overladen
met allerlei, sours bladzijden lange, geleerde en veelal
boeiende aanhalingen uit Dupanloup (t), Charbonneau
(2), Mercier (3), Braun (4), Overberg (5), A.
Van Driessche (6), Spaeninckx (7), J. A. Robyns (8).
enz., enz., at ik, tijdens de lezing, niet zelden het
spoor bijster ben geworden, en mij onwillekeurig
de vraag heb gesteld of de Koninklijke Vlaamsche
Academie eene bijdrage tot de loutere opvoedkunde
had verlangd ?
Schrijver heeft het eigenlijk onderwerp onder
eene vracht veelkleurige bloemen versmacht.
Nr 2 bevat evenvvel veel nuttigs en leerzaams
voor den onderwijzer; maar het beantvvoordt geenszins
aan de eischen der Academie.
Taal en still laten nogal te wenschen over.
(I) De l'Education. — (2) Cours the'orique et pratique de
Pe'das ogle. — (3) Cours de Philosophic. — (4) Cours theorique
et pratique de peclagogie. — (5) Anweisung zum zwechmassiger
Schulunterricht. — (6) Algerneene Methodeleer. — (7) De opvoengsleer.
— (8) Beknopte leergang van opvoedkunde.
2 18 - -
Nr 4 volgde nagenoeg dezelfde methode, met
veel minder pxdagogische kennis of belezenheid,
met meer handigheid. Hij verzamelde het
uit de geschriften van-
Jan van Beers, David, J.-F. Willems, Rooses,
Conscience, Hansen en anderen uit de
Vlaamsche week bladen De Kleine GaTet,
Flaming-ant, Zveep; de
tijdschriften Toekomst, De Vlaamsche School,
T Art moderne, maandblad het Willems-
Fonds enz.; zoodat hij, ten slotte, een wel is waar
onvolledig, niettemin lezenswaardig overzicht
leverde van hetgeen over het bier besproken
Vlaamsche strijders werd gezegd en
.geboekt.
eene boeiende bladzijde uit de geschieklenis
Beweging.
3 is de, mijns erachtens, alleszins uitmuntende
van een' man, die met degelijke vak.-
kennis het kalmen blik
,overziet.
beschouwing
onze het gebied van het onderwijs,
slotte :
Het eenige doelmatige redmiddel voor de
4( van Vlaamsche ligr in het
4 De Vlamingen voor hunne
1( vervlaamsching middel-
- 218
Nt 4 volgde nagenoeg dezelfde methode, met
minder p<edagogische kennis of belezenheid,
maar met meer handigheid. H ij verzamelde het
overgrootste deel zijner stof uit de geschriften van
van Beers, David, J.-F. Wil1ems, Rooses,
Micheels, Conscience, Hansen en anderen; uit de
weekbladt'n De Kerels, De Kleine Gatet,
De Flamingant, Neerlandia, De Zweep; uit de
De Toekomst, De Vlaamsche School,
TArt moderne, het maandblad van het WillemsFondsenz.
; zoodat hij, ten slotte, een wel is waar
.zeer onvolledig, maar niettemin lezenswaardig overzicht
leverde van hetgeen over het hier besproken
onderwerp door Vlaamsche strijders werd gezegd en
geboekt.
Nr 4 is eene boeiende bladzijde UIt de geschiedenis
van de Vlaamsche Beweging.
Nr 3 is de, mijns erachtens, aÎleszins uitmuntende
arbeid van een' man, die met degelijke vakkennis
gewapend, het vraagstuk met kalmen blik
overziet.
In zijne Inleidinf? : eene vluchtige beschouwing
over onzt: taalbeweging op het gebied van het onderwijs,
zegt Schrijver ten slotte:
« Het eenige doelmatige redmiddel voor de
{( toekomst (van het Vlaamsche Volk) ligt in ht:t
(, onderwijs De Vlamingen moeten voor hunne
{( kinderen eene totale vervlaamsching van middel---
2 1 9 -
baar en hooger onderwijs eischen. De moedertaal
« moet het eerste en voornaamste voertuig der
gedachte zijn en blijven. Wij worden over den
« eisch van volkomen gelijkheid voor beide lands-
• talen hevig aangegrepen door de franschgezinde
« volksopleiders. Hun voornaamste argument is, dat
• de Fransche taal beter geschikt is om de yolks-
• beschaving te bevorderen dan de Nederlandsche.
« Dit wordt aanhoudend, doch uiterst lichtzinnig,
4( beweerd. Het werd nooit met doortastende bewijsgronden
gestaafd.
« Wij stellen ons voor, integendeel, te bewijzen,
cc dat de volksopvoeding alleen dan degelijke vruch-
« ten kan voortbrengen, wanneer de moedertaal tot
cc leertaal dient en wanneer de opvoeding en het
« onderwijs zich hoofdzakelijk, voor ons,
4( gen, aan Nederlandsche bronnen laven. Met andere
• a Vlaanderen Vlaamsch!
a in alle ander wijsgestichten van 't Vlaamsche land
• voile Schrijver behandelt : I. OORSPRONG DER TAAL
B1J HET KIND. — LICLIAMELIJKE AAN LEG. —
ZIELKUNDIGI-: AANLEG. — II. ANDERE BESCHOUWINGEN
OVER HET EERSTE SPREKENLEEREN. —
III. DE MOEDERTAAL ALS ONTWIKKELINGS—ELEIvIENT
DER ZIEL. — IV. DE MOEDERTAAL IN HET
ONDERWIJS. V. DE MOEDERTAAL WEKT EN
VERSTERKT DE VADERLANDSLIEFDE. — VI. MAATSCHAPPELIJK
B141LANG VAN DE MOEDERTAAL.
- 219-
« hooger onderwijs eischen. De moedertaal
het eerste en voornaamste voertuig der
« zijn blijven. worden over den
« volkomen beide lands
« hevig aangegrepen door de franschgezinde
is, dat
Cl. Fransche taal beter geschikt is om de volks(
dan de N ederlandsche.
« wordt aanhoudend, doch uiterst lichtzinnig,
~( Het werd nooit met doortastende bewijs(!
gronden gestaafd.
(( voor, integendeel, te bewijzen,
~( volksopvoeding alleen dan degelijke vruch
voortbrengen, wanneer de moedertaal tor
~( en wanneer de opvoeding en het
« hoofdzakelijk, ons, Vlamin~(
N ederlandsche bronnen laven. Met andere
.« woorden,wanneer het « In »
( in alle onderwijsgestichten van 'l Vlaa msche land
.« ten volle behartigd wordt.
))
behandelt: 1. OORSPRONG DER TAAL
BIJ HET KIND. - LICHAMELIJKE AANLEG. -
ZIELKUNDIGE AANLEG. - 11. ANDERE BESCHOUWINGb~
N OVER HET EERSTE SPREKENLEEREN. -
Hl. DE MOEDERTAAL ALS ONTWIKKELINGS-ELE.MENT
DER ZIEL. ,- IV. DE MOEDJ:o:RTAAL IN HET
ONDERWIJS. - V. D[<; MOEDERTAAL WEKT EN
VERSTERKT DE VADERLANDSLIEFDE. - VI. MAATSCHAPPELIJK
BELANG VAN DE STUDIE DER MOEDERTAAL.
- 220 -
Wat te vergeefs wordt nagespeurd in Nr
wordt rijkelijk geschonken door nr 3 : de vrucht van
wellicht jaren overvveging en vvetenschappelijken
arbeid.
Al dadelijk en duidelijk blijkt, dat Schrijver, alsopvoedkundige,
zich ontv•ikkeld heeft in den gestadigen
omgang met de uitstekendste oudere en nieuwere
zielkundigen, inzonderheid in de school der
Duitsche meesters. Dat hij veel heeft gelezen, mar
tevens veel heeft nagedacht en ondervonden, bewijzen
zijne bespiegelende beschouwingen en practische
wenken.
Hij overtuigt, omdat men beseft dat hij ernstig,
weet en innig gevoelt vvat hij zegt; — vertrouwd is
met onzen toestand ; — de wonde kent van onsyolk.
Tervvijl hij het heelmiddel beschrijft, diagnoseert
hij, als 't ware, voorzichtig, vaderlijk en
bemoedigend, de ziekte onzer Vlaamsche samenleving.
Den ontwikkelde zullen die vveinige, doch leerzame
bladzijden welkom wezen; zelfs den bevoor
oordeelde tot nadenken stemmen. De sti.j1 is niet
sierlijk ; wel gemoedelijk en eenvoudig, altijd helder;
zoodat ook de oningewijde, de nederigste huisvader,
het werk met genoegen zal lezen en begrijpen.
Schrijver veroorlove mij zijne gansch bijzondere
aandacht te vestigen op den slotvolzin van hoofdstuk
II :
« Er is evenwel een tijdstip, dat men bij het
aanleeren der vreemde talen niet moet over•
221 -
cc schrijden, zoo men tot een voldoenden uitslag
wil geraken. Dit tijdstip plaatsen wij tusschen
9 en 12 jaar. »
Ten onzent, kunnen die regelen, naar mijne
meening, tot erg misverstand aanleiding geven ;
niet zoo zeer omdat de vrij groote tijdruimte
tusschen 9 en 12 jaar ruim spel laat aan de
onverzadelijke begeerte van hen, die niet willen
zien of weten dat het zv•aartepunt van een goed
geregeld en alleszins vruchtdragend onderwijs niet
ligt in het zoo vroeg mogelijk uitreiken van een
beetje kennis der Fransche taal, maar hoofdzakelijk
omdat Schrijver geen bepaald onderscheid maakt
tusschen lager en middelbaar onderwijs.
lk acht het onnoodig daar verder over uit te
wijden, omdat ik mij voor overtuigd houd dat
Schrijver dien gewaagden volzin nader zal ophelderen,
ten einde elke verkeerde uitlegging te voor
komen. Hem kan het immers niet onbekend zijn
dat de toestand alhier van zulken zonderlingen
aard is dat de advocaten der verfransching, geholpen
door onkunde, vooroordeel of modezucht, door
slaafschen slenter of kortzichtig cigenbelang, de
beste theorien, welke in dentalige landen voor heilzame
toepassing vatbaar zijn, in het tweetalige
Belgi6 zoo weten te wrikken en te wringen, dat
zij ons daarmede in de practijk niet zelden lam
slaan.
Hoe het zij, de aangeboden verhandeling nr 3.
hevat, in haren wellicht al te beknopten vorm,
222 -
zooveel degelijks; ze bespreekt en ontvvikkelt het
gesteld onderwerp met zooveel zaakkennis en
overleg, dat ze, mijns erachtens, den uitgeloofden
prijs ten voile verdient. Met ze uit te geven en
te verspreiden zal de Koninklijke Vlaamsche Academie,
die een ernstig en degelijk propagandeschrift
verlangde, eens te meer nuttig werk verrichten
voor taal en yolk.
Brussel, 7 Maart 1898.
Verslag van den Heer D. CLAES,
tweeden beoordeelaar.
N° 1, « Quid leges sine moribus D
is het werk van eenen jongen schrijver, die,
om de vraag te beantwoorden, meer gelezen en
aangeteekend dan nagedacht heeft; dit blijkt uit
het onsamenhangende, het onbekookte zijner redeneering,
die op vele plaatsen zeer zwak is, en
uit een aantal beschouwingen en aanhalingen uit
schrijvers, welke tot het bereiken van zijn doel
veeleer hinderlijk dan bevorderlijk zijn.
Schrijver beperkt de opgegeven vraag tot het
gebied van het lager onderwijs. Goed; maar hij
hadde toch, al ware 't slechts in 't voorbijgaan ,
op de noodzakelijkheid moeten drukken van ook
in 't middelhaar en 't hooger onderwijs, met uitneming.
van enkele bepaalde vakken, de moedertaal
als voertaal te bezigen, gelijk dat overigens bii
beschaafde volkeren gebruikelijk is.
- 223 -
Hij tracht te bevvijzen dat de opvoeding, in
de breedste beteekenis van 't vvoord (de verstandelijke,
zedelijke, godsdienstige, vaderlandsche, maatschappelijke
opvoeding) iii en door de moedertaal
moet gegeven worden. Dit wordt punt voor punt
ondernomen en nader toegelicht, ook op gezag
van gekende opvoedkundigen en van de voornaamste
naburige volkeren, die in hun lager onderwijs
geene vreernde talen toelaten, en aldus de.
leerlingen veel verder brengen.
1k ben niet van zijn gevoelen, waar hij zegt,
dat kinders, die de gelegenheid hebben om in
hun huis verscheidene talen te leeren spreken,
toch eene normale verstandelijke en zedelijke
ontwikkeling kunnen genieten ». Zeldzame uitzonderingen
kunnen niet als regel gelden, en de
ondervinding leert, dat de verstandelijke ontwikkeling
van zulke kinderen doorgaans ten achter
is, dat zij zich in geene enkele taal vlug kunnen
uitdrukken, en dat zij veelal niet in staat zijn
om in de school de spraakkunst machtig te worden
der taal of der talen, welke, zij bij kindermeiden
hebben leeren spreken.
Overigens schijnt de schrijver zelf maar weinig
van de waarheid zijner stelling doordrongen
want op 't einde van zijn werk brengt hij ernstige
bezwaren in tegen het gesticht der familie de
Kerchove, te Moerbeke, waar jonge kinderen in
vier talen ti., gelijk worden opgevoed!
En toch keurt hij op blz. 18 goed, dat het
- 224
kind, « dat reeds eenen behoorlijken graad van
ontwikkeling bij middel der moedertaal gekregen
heeft, eerie of zelfs meer vreemde talen aanleere »,
ofschoon hij onmiddellijk daarna betreurt, « dat
de kinderlijke hersens met allerlei wetenschappen »
opgevuld worden. Mij dunkt echter, dat het in
't lager onderwijs beter is eenige practische wenken
van wetenschappen te geven, dan in twee,
drie talen te leeren, hoe eene spons, eene slek, een
aal, een kikvorsch enz., heeten.
Ook had ik liever gezien, dat schrijver zich
buiten alle nationaliteit zette om de vraag, die
toch in 't algemeen gesteld is, te beantvvoorden
clan zou hij hair niet gedurig met de Vlaamsche
quaestie vermengd en vervvard hebben. Immers de
stelling Onderwijs door de Moedertaal » is voor
alle volkeren van belang.
\Vat hebben wij bier dan te doen met die lange
bespiegeling over de bekwaamheden, die een onderwijzer
bezitten moet om de jeugd behoorlijk op te
kunnen leiden? met de rechten van den mensch,
dweepzucht en bijgeloof ? met de rechten der Walen
en der Viamingen? met de nationale vlag en de
monumenten van Rogier en Anspach? met de instructies
van Rogier aan Raikem en brokken uit de redevoering
van Picard? wat met de geestdriftige uitroeping
van J.-Fr. Willems :
Laat ons...
Het woordrijk Nederlanisch doen kennen aan heel de aard . ?
lk neem zelfs met den schrijver niet aan, dat de
- 225 ---
Walen (laat staan « heel de aard p) zouden moeten
Vlaamsch leeren ; en al laat het onderwijs der moedertaal
in de vrije scholen van Vlaamsch-Belgie veel
te wenschen, ik keur hem niet goed vvaar hij
.zegt : « Die toestand zal wellicht duren, zoolang de
Staat de hand niet vaster op het onderwijs zal
slaan ; » want de Staat moet zijne handen van onze
Vrijheid af houden.
De taal van dit handschrift laat nog al te wenschen,
en de stijl is zeer ongelijk.
Nr 2. « Eene ongekende zaak aanleeren bij
middel van eene niet goed gekende taal strijdt rechtstreeks
tegeti de gezonde rede.
Hier wordt de vraag van een hooger standpunt
,beschouwd en op alle volkeren toepasselijk gemaakt.
Ook bepaalt de schrijver zijn onderzoek niet tot
het lager onderwijs, maar toont de noodzakelijkheid
aan van de moedertaal als voertaal te gebruiken in
het gev•oon middelbaar onderwijs, de beroepsnolen,
de Latijnsche scholen, en zelfs in de hoogescholen,
daar het gebruik eener vreemde voertaal de goede
uitslagen der studien noodzakelijk verhindert.
Hij heeft de opvoedkunde en de methodeleer
grondig bestudeerd en vveet die doeltreffend op zijn
onderwerp toe te passen, of liever, hij heeft er dit op
de meeste plaatsen schier mee overdekt.
Het plan, volgens hetwelk hij de vraag beschouwd
heeft, keur ik in zijne groote lijnen volkomen
goed. Het kan als volgt worden samengevat
0
a)
0
z
Invloe d der voer taa l
226 -
Het opvattingsvermogen.
b'e
..- De
b De aandacht.
c Het oordeel.
73 verstandelijke d Het besluitvermogen.
o Het geheugen.
aol . 1 De inbeelding.
a Het .studeeren van het karakter..
3. De b De vorming van het geweten.
zedelijke. c Het versterken van den wil.
d De vorming van het gevoelvermogen.
i. Door de opvoeding tegen te wer
ken.
2. Door de rechtstreeksche ontwik-
II. De belangen keling der vaderlandsliefde tedes
vaderlands. I gen te werken.
3. Door de kennis der moedertaal
en de haar verschuldigde achting
tegen te werken.
i. Door het grondig aanleeren
van den Godsdienst te be-
III. De maatschap- lemmeren.
pelijke belangen.
2. Door de zedelijke opvoeding
te verzwakken.
3. Door de verstandelijke ontwikkeling
te verhinderen.
Samenvatting. — Besluit.
Doch daar hij voor zijn werk ontwikkelde lezersmocht
veronderstellen, die lets van ziel- en opvoedkunde
kennen, hadde hij wel gedaan met alle overbodige
bepalingen en toelichtingen ter zijde te laten.
Want zijn werk is, behalve een volledig antwoord op
een schier volledige cursus van
opvoedkunde en methodeleer.
Voorwoord. Inleiding.
( 1. De
' lichamelijke
- 226
- ( f J. De I. lichamelijke
cC
.. 9 2. 1l verstandelijke
a opvaUingsvermogen.
c oordeel.
0. 0
o ~
besluitvermogen.
e geheugen.
o
l
j van het geweten. la H e.t 'studeeren van het karakter,.
c versterken van den wil.
het gevoel vermogen.
c;; ~ I. Door de opvoeding tegen wer-
~ 2. rechtstreeksche ontwik-
~ keling. vaderlandsliefde te--
~ des vaderlands.! ~ 3' de kemlis der moedertaal
'ü verschuldigde ach-
1l ting te werken.
o ;;:
c:;
H
lIl. De maatschappelijke
\
1. het grondig aanleeren
Godsdienst beo.
2· (
verzwakken.
3' verstandelijke ont~
wikkeling - zijn ontwikkelde lezersmocht
iets ziel- en opvoedkunde
alle overbodige
laten.
zijn werk is, behalve op
de gestelde vraag, een schier volledige cursus van
en methodeleer.
-- 227 -
Hij leert ons beurtelings, wat onderwijs, wat
opvoeding is, en het onderscheid tusschen beiden;
hoe de opvoeding verdeeld vvordt; waarin de lichamelijke,
de verstandelijke, de zedelijke opvoeding
bestaat, en zoo voort-, gelijk men uit het hooger
medegedeeld plan duidelijk zien kan.
En alsof hij vreesde, dat de lezer hem op zijn
woord niet mochte gelooven, staaft hij zijne stellingen
door overvloedige en uitgebreide aanhalingen uit
gezaghebbende schrijvers. Na de behandeling van
elk onderdeel bewijst hij dan — en meesterlijk dat
bij de ontwikkeling zoo van het lichaam als van het
verstand en het hart de moedertaal als zekerste, als
noodzakelijke geleidster dient op te treden, terwijl de
tusschenkomst eener vreernde voertaal altijd flood
lottige gevolgen achterlaat.
Het spreekt van zelf dat de schrijver, bii de ontwikkeling
van zulk een uitgebreid plan, nog al aan
herhalingen blootgesteld is.
Slechts een paar keeren verlaat hij zijn algemeen
standpunt, om als Vlaming zijne stelling te verdedigen
; die goed gepaste afwijkingen geven aan zijn
werk de gewenschte verscheidenheid.
Eene enkele maal heeft de schrijver ook wel te
veel willen bewijzen. 1k zeg niet, dat hij ongelijk
heeft met ter bevordering der maatschappelijke belangen
een groot gewicht aan de verstandelijke ontwikkeling
der werkende klassen te hechten en die
ontwikkeling, opdat zij zoo heilzaam en volledig
mogelijk zij, te doen uitgaan van de moedertaal.
- 228 -
Doch daar hij bier het oog op de Viaamsche streken
heeft om er het socialismus uit te vveren, zal ik hem
doen opmerken, dat het socialismus juist daar het
meest aanhangers telt, waar het yolk uitsluitend in
zijne moedertaal ondervvezen — en goed onderwezen
— worth : Duitschland, Holland, Frankrijk en —
Waalsch-Belgi6.
Dit is overigens eene kleine vlek, die gemakkelijk
uit te vvisschen valt, evenals het overtollige van het
pedagogisch gedeelte gemakkelijk is viieg te nemen.
En dan blijft er een antvvoord over, dat zeer volledig
en zeer voldoende is, en waarvan de drie deelen met
eene steeds klimmende belangstelling zullen gelezen
worden, niet alleen door leeraars van alien graad,
maar door alien, die zich rechtstreeks met het groote
vraagstuk van opvoeding en onderwijs bezighouden,
de vaders en moeders er mede in begrepen.
Nr 3. De Taal is de Tiel der natie.
De schrijver van dit opstel redeneert ook uit
een Vlaamsch standpunt; slechts in 't midden van
't vierde hoofdstuk is zijne redeneering, doch gedurende
eenigen tijd slechts, algerneen, vvaar hij met
Comenius de 26 vakken opsomt, « vvaarin het
kind op zesjarigen ouderdom een begin van ontwikkeling
heeft gekregen D .
De vraag was nochtans : « Waarom eischen
de opvoedkunde, het vaderlandsch en maatschappelijk
belang, dat bet kind door middel van zijne
moedertaal ondervvezen worde? D -
- 2 29 -
Die vraag is toepasselijk op alle volkeren
zij diende dus in 't algemeen te worden beantvvoord.
Het eerste hoofdstuk dezer verhandeling heet
« Oorsprong der taal bij het kind. — Lichamelijke
aanleg. Zielkundige aanleg », en gaat uit
van de theorie der overerving.
Men zou die theorie met honderden voorbeelden
uit or.ze onmiddellijke omgeving kunnen
bestrijden. lk zal maar alleen vragen, van wien
de beroemde Conscience zijn Vlaamsch strottenhoofd,
en onze talentvolle staatsminister Beernaert
zijnen Waalschen larynx erfde.
Als men op zulk eenen grondslag bouvvt, dan
is 't niet genoeg te zeggen « de overerving vvordt
niet meer betwist » of « de vraag der overerving is
met de beste bewijsredenen opgelost in de werken
der hedendaagsche zielkundigen... Ribot, Taine,
Spencer, Darwin, Wundt, Preyer », en dan « het
grondbeginsel der overerving op de taalstudie toe
te passen ». Die grondslag verdiende toch wel door
letterlijke aanhalingen (daar komen er in dit antwoord
zoo veel, die minder afdoende zijn) uit die
schrijvers gesteund te worden; want ik neem die
bewering niet aan, en houd, tot het tegenovergestelde
be\Aezen zij, met de beste physiologen
staande, dat er tot hiertoe geen enkel bewijs bestaat,
dat eene aangeworven eigenschap (un caractere
acquis, gelijk de taal) overgezet of overge&fd is.
Evenmin kan ik aannemen, wat in het 5de deel
dezer verhandeling gezegd words : « De vaderlands230
---
liefde is een tamelijk ingewikkeld zielsprodukt.
Wij hebben er de Diem van overgeerfd van onTe
dappere voorouders.
« De bijzondere lichamelijke natuurlijke aanleg.
voor het opvatten en het uiten zijner moedertaal
bij het kind » kan dus niet als « voorname factor
doorgaan. Het kind, « bij zijn tateren en stamelen
n, is werkzaam aan de ontwikkeling der. taal,.
welke het in zijne omgeving hoort spreken, en
die zijne moedertaal uitmaakt, indien zij door
geene andere verdrongen wordt.
In de 2de afd. : Andere beschouwingen over -
het eerste sprekenleeren, wordt afdoende bewezen,
dat men met het kind eene zuivere taal moet
spreken en maar eene. Wat echter het geschiktetijdstip
voor het aanleeren van vreemde talen betreft,
deel ik volkomen het gevoeler. van den eersten
verslaggever.
De moedertaal als oniwikkelingselement der-
Tiel is het opschrift der 3de afdeeling, die geleidelijk,
op vrij algemeen aangenomen grondbeginselen
der zielkunde en met overvloedige citaten
ontwikkeld wordt.
De 4de afd. beet De moedertaal in het onderwijs.
Zeker ware het to wenschen dat onze kinderen
bij het ter schole komen wat meer aanvankelijke
taalkennis hadden. Doch dat is nu eenmaal
gelijk het is; « de ieverige onderwijzer » mag
zich door dien toestand niet « laten afschrikken »,
- 23 1 -
noch de aanhoudende verbeteringen en terechtwijzingen
« vervelend » vinden. Overigens indien
al onze ondervvijzers van de liefde tot de moedertaal
doordrongen waren en zelven de taal grondig
kenden en vloeiend spraken, dan zou de taal
onzer_ scholen aldra verbeteren; dan zouden de
kinderen, als zij groot geworden zijn en eene
beschaafde taal willen spreken, niet verplicht
,gebruik te maken van eene vreemde; dan zouden
de gewestspraken uit de landdagen en andere vergaderingen
van Vlamingen voorgoed verbannen zijn.
Over het onderwijs in de normaalscholen moest
bier dus volstrekt gehandeld worden dat ware
beter te pas gekomen, dan de niet te wettigen
beknibbeling der « schooloverheid » van onze
middelbare scholen en andere afwijkingen, die het
antwoord op de gestelde vraag niet bevorderen,
als b. v. dat het Waalsch niet als voertuig bij
't onderwijs zou kunnen dienen in 't Walenland.
— En waarom niet? Eene halve eeuw geleden
was de Croaatsche taal nog iets gansch onhebbelijks,
en thans troont zij in Croatia in al de
scholen van de lagere tot de hoogere (I). En zoo
« men in de scholen van 't Walenland de Fransche
taal gebruikt, » dat vertraagt in sommige gemeenten
zonderling den vooruitgang van 't lager en zelfs
van 't middelbaar onderwijs.
(I) "Lie De Taalstrild hier en elders, door TH. COOPMAN
, en A. SIFFER, 1877-1898, 5 de afievering.
- 232 -
Naar de schrijver zegt : « Doch voor de
Vlaamsche kinderen is de Nederlandsche taal zoo
bevattelijk, dat zij voor 't onderricht in al de
leervakken een voortreffelijk leermiddel geworden
is », daar zou men hem, met wat goeden, of liever
met wat kwaden veil, fel in 't nauw kunnen brengen !
Eene andere afwijking, die ook meer schaadt
dan baat, is de schijnbare rechtvaardiging van het .
Fransch regiem in de Vlaamsche streken, « vooraleer
de eenheid van spelling bestond ►
De verdere ontwikkeling van deze afdeeling
is zeer geleidelijk geschreven, vooral waar over
het opwekken van den leeslust gehandeld wordt
als een uitmuntend middel voor de vorming van
geest en hart, en over de noodzakelijkheid van
alle vakken in alle graden bij middel van de
moedertaal te onderwijzen. Die voorschriften werden
gestaafd door aanhalingen uit Comenius, Vives,
Mulcaster, Breal en Diesterweg.
In de 5de afd. wordt de stelling bewezen •
De Moedertaal kvekt en versterkt de Vaderlandsliefde.
Belgi6 is een tweetalig land, en alle pogingen
om dit te veranderen zijn te vergeefs geweest.
Het standpunt des schrijvers blijft dus hetzelfde
Vlaamsch. « Heil en voorspoed des vaderlands
verminderen met de onderdrukking van den yolksaard.
De taalkennis is het peil der beschaving
van een yolk en het middel om die beschaving
te bereiken. Daarom is de studie der moedertaal
noodzakelijk. »
— 233 —
En nu volgt eene aanhaling van drie folio
bladz. uit de rede van Dr M. de Vries, Nederlandsche
Taalkunde, om te zeggen, wat de moedertaal
is. Dat bewijs der voortreffelijkheid van
de moedertaal kon wel vroeger geleverd worden,
dunkt me. Drie regelen uit die rede waren hier
voldoende geweest « ...., de afspiegeling onzer
geschiedenis, de uitdrukking van ons volksbestaan,
band en pand onzer nationaliteit. » En daarbij waren
de volgende aanhalingen uit Riehl, Ribot, Rudolf
von Barmier, Johan Meyer en Vreesenmeyer zelfs
overbodig.
De kracht der moedertaal, de indruk op het
yolk van « de Leeuw van Vlaanderen », van een
Vlaamsch feest, een Vlaamsch lied worden met
warmte beschreven ; (loch de aanhaling uit Dittes
kon weer goed gemist worden, bijzonder de volzin
« De taal die het kind van zijne moeder leert en die
het in de school hoort is geene andere dan de
moedertaal. » Dat woordje is roept bij ons eenen
grimlach op de lippen.
« Het weren van vreemden invloed ter ontwikkeling
van het nationaliteitsgevoelen; » de heropbeuring
van onzen Vlaamschen landaard door het
lezen onzer dichters en den omgang met onze rationale
helden wat vaderlandsliefde is (!); de geschiktheid
onzer letterkunde om ons zelfs tot de kennis
der andere volkeren in te leiden ; het gebruik der
moedertaal in het bestuur tot welzijn des vaderlands;
de studie der moedertaal, voor de grooten nood-
234 ----
zakelijk tot vereeniging van alle harten : dat alles
wordt met meer gevoel dan volgorde ontwikkeld.
Eindelijk, de 6 de afdeeling spreekt over het maatschappelijk
belang van de studie der Moedertaal.
Er zit nog al veel goeds in dit gedeelte, maar
het is niet volledig en schijnt met overhaasting
bewerkt to zijn.
Nr 4. « Met de tale gaat het Vaderland verloren
(Fr. de Cort), heeft goede hoedanigheden, maar
nog meer gebreken, onder welke het bijzonderste
is : dat de schrijver een antwoord geleverd heeft
op de vraag : De opvoedkunde, het vaderlandsch
en het maatschappelijk belang eischen, dat het
VLAAMSCHE kind door middel Tyner moedertaal
onderive,ren ivorde. Zijn opstel is dan ook ten
hoogste, gelijk de eerste verslaggev?,r het noemt,
< eene boeiende .bladzijden uit de geschiedenis der
Vlaamsche Beweging ».
Uit hetgene voorgaat ziet men duidelijk dat
nr I en nr 4 voor den prij's niet kunnen in aanmerking
komen.
Nr 2 en nr 3 hebben veel meer, ofschoon ongelijke
verdiensten.
Het uitgebreid plan van nr 2 is tot in zijne
minste bijzonderheden streng afgeteekend, trouw
gevolgd en klaar ontwikkeld. - Het plan van nr 3
bestaat slechts in eenige groote lijnen ; de ontwikkeling
is veel meer beperkt en de redeneering op
sommige plaatsen tamelijk vervvard.
- 235 -4
Nr 2 heeft de vraag beantwoord, gelijk zij gesteld
is.: van uit een algemeen standpunt, ofschoon, waar
't noodig is, de Vlaamsche toestanden voldoende
worden toegelicht. — N r 3 blijft, op enkele plaatsen
na, altijd met de Vlaamsche toestanden bemoeid,
.gelijk nr I en nr 4.
Nr 2 is eene practische verhandeling, een zekere
leiddraad voor opvoeders. Nr 3 is eene tamelijk
sierlijke voordracht voor liethebbers.
Nr 2 is, vooral in het laatste gedeelte : het
maatschappelijk belang, veel vollediger dan nr 3,
dat nochtans de heilzame rol der letterkunde in de
opvoeding beter doet uitkomen.
't Is waar dat in nr 2, gelijk ik het reeds
hooger zeide, veel aanhalingen voorkomen, die bij
eene mogelijke uitgave merkelijk zouden kunnen
ingekort worden ; maar nr 3 bevat, in evenredigheid,
ruim zooveel aanhalingen, waaronder eel).
,aantal, die beter achterwege waren gebleven, ter vvijl,
integendeel, waar het de grondstelling geldt, de zorg
om die te controleeren aan den lezer vvordt overgelaten.
Diensvolgens stel ik aan de Academie voor nr 2,
« Eene ongekende zaak aanleeren bij middel van
,eene niet goed gekende taal, strijdt rechtstreeks
met de gezonde rede », te bekronen.
Namen, den 2den April 1898.
— 236 —
Verslag van den heer H. SERMON,
derden verslaggever.
Ik ben het volkomen eens met de twee voorgaande
verslaggevers over de nrs i en 4. Ik zal dan
hunne verslagen niet naschrijven. Wat nr 3 betreft,
dit werk, hoe weinig uitgebreid ook, heeft goede
hoedanigheden; maar het bevat ook gewaagde stellingen.
Zoo kan ik vooreerst niet aannemen, dat
men eene moedertaal overerft, dat een taterend,
stamerend kind eene moedertaal bezit, of aan die
moedertaal werkzaam is. Het heeft misschien spraakvermogen
; maar taal zal het dan eerst hebben,
wanneer zijne zintuigen hem een wezen in het bewustzijn
kunnen brengen en die vverking in hem
den klank opwekt, dat aan zijne gewaarwording lucht
geeft, of wanneer omgekeerd, de klank het wezen in
het bewustzijn roept. Daar is het oogenblik waarop
de rol der moeder of der min begint, waar de moedertaal
een aanvang neemt en de vreemde taal moot
geweerd worden. Dit alles, alsook de aanhaling
uit Commenius, waren dus beter weggebleven.
Ik ben het met den schrijver ook niet eens,
wanneer hij de geestesontwikkeling der flaminganten
aldus voorstelt, als zouden zij nog niet in
staat zijn een Nederlandsch onderwijs in gansch
zijne uitgebreidheid te geven. Het verslag des heeren
Mac-Leod over het vervlaamschen der Gentsche
hoogeschool en het wetenschappelijk congres, dit jaar
nog te Gent gehouden, spreken dit tegen.
-
237
-
Zeer waar is het wat de schrijver zegt, dat de
schooltaal in Vlaamsch-Belgie nog veel dient verbeterd
te worden ; dat het dialekt spreken der onderwijzers
van alien graad de oorzaak is dat de beschaafde
letterkundige uitspraak in Belgi6 niet meer vooruitgang
gedaan heeft. Hij beschrijft ook zeer wel
den invloed der Vlaamsche letterkunde op de opwekking
der vaderlandsliefde enz. ; doch hij heeft vele
aanhalingen, die niet alleen overbodig, maar zelfs
ongepast zijn. Echter kunnen al de goede hoedanigheden,
welke ik aan dit werk toeken, niet opwegen
tegen die van nr 2.
Dit is eene zeer uitgebreide verhandeling, logisch
en wijsgeerig doorgewerkt. De vraag wordt hier uit
den hooge beschouwd, en het antwoord, in boeken,
hoofdstukken en paragrafen verdeeld, staat daar als
een stevig gebouvv en het zou moeilijk zijn te zeggen
wat ontbreekt.
Deze verhandeling is inderdaad een gansche
cursus van opvoedingsleer en onderwijskunde; maar
men vroeg opvoedingsleer en de schrijver heeft er
gegeven. Hij heeft zijn werk ook met aanhalingen
overladen ; maar deze zijn altijd doeltreffend, nooit
overtollig noch onbeduidend, noch ontleend aan
de schriften der flaminganten. Hij bevecht integendeel
de tegenstrevers der moedertaal in Vlaamsch-
Belgi6 met hunne eigene wapens.
Hij vervalt bier en daar in herhalingen,
mistrouvvt de kennis, de ontwikkeling zijner lezers,
komt wat dikwijls terug op zijn socratischen leer—
238 —
vorm. Men schrabbe dit weg ; doch men zij voorzichtig,
dat men het geheel niet verminke. Deze
verhandeling beantwoordt volkomen de uitgeschreven
vraag, en ik hoop dat de eerste verslaggever met den
tweeden en met mij aan de Academie zal willen vragen
aan dit werk den uitgeloofden prijs toe te kennen.
De Academie, gehoord de mondeling gedane
mededeelingen der heeren beoordeelaars, kent den
uitgeloofden prijs, in verdeeling, toe aan de verhandelingen
nr 2 en nr 3.
De bijgevoegde naambriefjes duiden aan als
schrijvers der verhandeling nr 2 de heeren A. van
Heuverswyn, leeraar in St.-Gregoriusgesticht te
Ledeberg, en Th.van Heuverswyn, hoofdonderwijzer
te Zingem; der verhandeling nr 3, den heer H. Ternmerman,
bestuurder der Staats-Normaalschool te
Lier.
B UITENGEWONE WEDSTRIJD.
Idioticon van het Antwerpsch dialect. (Stad
Antwerpen en Antwerpsche Kempen.)
Verslag van den Heer TH. COOPMAN,
eersten verslaggever.
Het eenig ingezonden handschrift (kenspreuk :
De Volkstaal is eene onuitputtelijke mijn) is waarachtig
eene verzameling van belang : het beslaat
niet minder dan 2176 dicht beschreven bladzijden
- 239 ----
en bevat, naar mijne berekening, ongeveer 12000
behandelde vvoorden.
Met het keuren van elk vvoord uit dien schat
of met het proeven van het aanzienlijk aantal
zegswijzen gaat het gansch natuurlijk niet voor
zulken aangena men arbeid zou de beoordeelaar
over maanden tijds mogen beschikken.
Laat ik mij verhaasten de bekentenis. of te
leggen, dat ik de daaraan bestede uren in 't geheel
niet heklaag bij het lezen van tallooze eigenaardige
uitdrukkingen of snedige spreekwoorden heb ik
dikvvijis innig pret gehad, en ik hoef niet te zeggen
hoe ik mij niet zelden lang verkneukeld heb bij
het vernemen van allerlei pittige gezegden en soms
bijzonder smakelijke vergelijkingen, welke eeuwig
en erfelijk• den Antwerpenaar toebehooren, die zoo
natuurlijk schildert met woorden alsof zijn ontvankelijke
en even licht ontvlambare geest doortrokken
ware met de levendigste kleurstof der
Nederlandsche taal.
Zulk werk, dat op rijkdom roemen mag, te
doorbladeren, was mij een vvezenlijk genot, en niet
zonder moeite had ik er afscheid van genomen,
indien de hoop op spoedig wederzien mij ontzegd
ware geweest.
Van hetgeen de Schrijver biedt, werd het
grootste gedeelte verzameld te Antwerpen en in
de westelijke streek der Kempen, in de kantons
Brecht en Santhoven. Dat belet niet dat zijn oogst
uit het kanton Westerloo en rond Heist-op-den-
240 -
Berg vrij aanzienlijk is. In de Turnhoutsche Kempen
en elders plukte hij menige taalbloem.
Het gewest, vvaar het woord of de uitdrukking
te huis boort, wordt door Schrijver zooveel mogelijk
aangeteekend.
Met genoegen zij vastgesteld dat hij de Bo,
Tuerlinckx, Rutten, Hceufft, Gallee, Draaijer en
Kiliaan aanhaalt, telkens hij een vvoord mededeelt
dat ook bij hen voorkomt.
In zijn voorbericht verklaart hij, waarom hij
niet geaarzeld heeft woorden, vvelke Schu►e rmans
voor Antwerpen en de Kempen opgeeft, nogmaals
te boeken hij verlangde een zoo volledig mogelijk
Antwerpsch Idioticon te leveren en sevens veel
van de woorden, welke in het Algemeen Vlaamsch
Idioticon als Antwerpsch of Kempisch aangemerkt
staan, nauwkeuriger uit te leggen of op volmaakter
wijze door voorbeelden op te helderen.
Uit de vergelijking der beide Idiotica blijkt
dat Schrijver, ook in dit opzicht, zijn best gedaan
en nuttig werk verricht heeft. Het Algemeen
Vlaamsch Idioticon te verbeteren, waar het . moet,
en aan te vullen waar het kan, behoorde tot
zijne taak. Dat is zelfs plicht voor alien, die
zich met de studie onzer gewestspraken onledig
houden., Daardoor verzwakken zij geenszins den
dank, dien wij Schuermans, als baanbreker op
dialectisch gebied, verschuldigd zijn : in weerwil
van 's mans ongemeene vlijt en kennis, kon hij
onmogelijk alles keuren en klaren vat hem van
-
241
-
wijd en zijd door talrijke vrijwillige medewerkers
net geestdrift werd aangekruid.
De zaakrijke inleiding van den Schrijver over
klankleer en spraakkunst, waarin alles, naar het
mij toeschijnt, haarfijn is onderscheiden en even
duidelijk uiteengezet als de woorden verder uitgelegd
zijn, zal ongetwijfeld de goedkeuring verwerven
van mijne geachte Medeleden van de Jury,
die beter dan ik vertrouwd zijn met al de eigenaardigheden
en schakeeringen van den Antwerpschen
en Kempischen tongval.
En al mocht daar iets op of te wijzen vallen,
de hoeveelheid vvoorden en uitdrukkingen, die
Schrijver verzameld heeft, is zoo aanzienlijk en ze
bevat zooveel wat voor hem niet geboekstaafd werd,
nevens veel wat zelfs de algemeene schrijftaal
verfrisschen en verrijken kan, dat ik mij gelukkig
acht de Koninklijke Vlaarnsche Academie te mogen
verzoeken aan dit eenig aangeboden werk den
eersten prijs toe te kennen en het ten spoedigste
te laten drukken.
Brussel, no April 1898.
Versiag van den heer SERMON,
tweeden verslaggever.
De Academie heeft twee prijzen uitgeloofd voor
de twee beste antwoorden op de vraag : Een Idioticon
opstellen van het Anaverpsch dialect, en als be-
242 -
werkingsplan toonde zij de werken van Tuerlinckx
en Rutten aan.
Slechts een antwoord is ingezonden geworden
en het beantwoordt ruimschoots de vraag ; het
geeft zelfs meer. Het is 2.176 dicht ineengeschrevene-
4.° bladzijden groot : gelukkig is het antwoord het
werk van eenen schoonschrijver en lazen wij de 3g
volgeschrevene schrijfboeken gemakkelijk. Ik hely
ze dan ook met het potlood in de hand aandachtig
gelezen.
Het werk is zelfstandig : de schrijver heeft zijne
woorden in de provincie Antwerpen afgeluisterd,
ze nauwkeurig en met veel schranderheid opgeschreven,
zooals de personen, uit wier mond hij
ze gehoord heeft, ze uitspra1en, en met de zinnen
waarin zij voorkwamen. Zeer zelden haalt hij eenen
schrijver aan. Hij heelt bijna al de voorname
Nederlandsche Idiotica geraadpleegd ; maar zij
dienden hem slechts om de woorden terecht te
wijzen, dat is, om aan te duiden, dat zij niet alleen
in Antwerpen, maar ook elders gehoord worden.
Veelmaals verwijst hid naar Kiliaan, soms naar de
Theutonista, enz., wanneer de woorden daarin
voorkomen. Andermaals waagt hij zich op het
gebied der vergelijkende taalkunde, maar dit words
niet algemeen doorgezet. Hij geeft ook doorgaans
bij de names van planten, vogelen, visschen en
insecten, wat hij beet de wetenschappelijke (semi-
Grieksch-Latijnsche) benamingen ; doch deze, alsook
zijne vertalingen uit Kiliaan enz., moeten bij den
druk met veel zorg nagezien worden.
- 243 -
Hij is ook wel bekend met de vakwoorden
van allerlei bedrijven, ambachten, nijverheden, enz.,
en geeft er al de benarningen nauwkeurig van op.
Hij doet zijn werk voorafgaan van de klankleer
des Antwerpschen dialects dit werk ook is zeer
zorgvuldig opgemaakt ; maar daar alles, wat hij
hierover schrijft, alleen op het gehoor berust en
het gehoor bijna bij iederen mensch verschilt,
zijn bier geene opmerkingen op te maken : men
moet het aannemen of verwerpen. Ik vind zijne
klankleer in de algemeene trekken juist ; maar er
is een onderscheid tusschen de klanken van het
dialect der stad Antwerpen en dat der omliggende
dorpen, tusschen dat van Hoogstraten en Turnhout,
van Lier en het Zuid-Oosten der provincie.
Het verschil is niet groat ; maar het bestaat
inderdaad. Mechelen is geheel ter zijde gelaten.
Hij geeft ook eene spraakleer van het Antwerpsch
dialect ; deze ook, vooral in zijne verbuigingsleer,
heeft nogmaals alleen het gehoor tot
waarnemingszintuig, en hierop is dan ook wat
vvij hooger over de klankleer zegden, toepasselijk.
Hij geeft daarin eene lijst van de verschillige
zelfstandige naamwoorden, die in de provincie
Antwerpen een ander geslacht hebben dan in het
woordenboek van de Vries en te Winkel, en dat
getal is tamelijk groot. Hij geeft ook, en zeer
nauwkeurig, de klankverwisseling van al de sterke
werkwoorden.
Als proeve van het Antwerpsch dialect geeft
— 244 —
hij de Parabel van den Verloren Zoon in de taal
van St.-Antonis, een dorm op drij mijlen van
Antwerpen en op den steenweg van Antwerpen
naar Hoogstraten en Turnhout gelegen. Dit is
een echt phonogram van de taal dier plaats.
Bij het lezen van het werk heb ik zoo een
paar honderd opmerkingen gemaakt vvoorden die
ontbreken, andere die mijns inziens nog eene
andere beteekenis hebben dan die, welke hij opgeeft
of waarvan hij de beteekenis verkeerd uitlegt ;
ook spreekwijzen welke, altijd mijns inziens, eene
andere beteekenis hebben dan die, welke hij opgeeft.
Ik zal daarmee mijn verslag niet overladen
want wat zijn zij bij de r,000 die hij juist en
keurig uitlegt I Maar ik stel mij ten dienste der
Academie en des schriivers om ze in de drukproeven
te lasschen.
De schrijver schijnt ook beter bekend te zijn
met bet dialect der provincie dan met dat der
stad. Antwerpen. Inderdaad, eenige namen van booten,
benamingen van schippers- en natiewerk ontbreken
; ook wanneer hij bij sommige woorden,
van Schuermans sprekende, zegt dat hij ze nooit
gehoord heeft, kan ik hem verzekeren dat men
ze te Antwerpen dagelijks vernemen kan.
Het werk zou merkelijk korter zijn, indien
de schrijver de etymologie der woorden meer geraadpleegd
en de verscheidene varianten in de
uitspraak van een zelfde woord achter elkander
geschreven had, in plaats van telkens, bij elke
— 245 —
variante van een woord, opnieuw den geheelen
uitleg te geven en dezelfde voorbeelden neer te
schrijven ; dit schijnt mij wat nutteloos werk.
Eenige zijner taalkundige uitleggingen zijn niet
altijd heel klaar, andere zijn overtollig. Dat hij
zijne voorbeelden in dialect schrijft, dat is noodzakelijk
; maar de uitleggingen moeten in de spelling
van de Vries en te Winkel gesteld zijn.
Het werk kan nu onder taalkundig opzicht iets
te wenschen laten ; maar gelijk het is, is het zeer verdienstelijk,
het is eene mijn van onbekende en gelukkig
gevormde woorden, van spreuken, van in onze
taal noodzakelijk wendingen, die nergens te vinden
en dus den taalkundigen zeer welkom zullen zijn.
Ik en anderen hebben, vooral bij het vertalen, naar
woorden gezocht en wij hebben ze niet gevonden ;
terwijl de schrijver van dit Idiotikon ze uit den
mond des yolks heeft opgevischt. Dit bevvaarheidt
nog eens de spreuk : Vox populi, vox Dei.
Ik aarzel dus geen oogenblik aan de Academie te
-vragen aan dit werk den eersten prijs te willen
toekennen, en ik voeg erbij dat het inderdaad eene
kleine belooning genoeg is voor zulk een arbeid.
Verslag van den heer COREMANS,
derden beoordeelaar.
Het ingezonden werk verdient den uitgeloof-
Zen prijs. Het voorstel mijner collegas van de
— 246 —
Jury : deze belangrijke verzameling, zoo spoedig,
mogelijk, door de Academie te doen uitgeven, stem
ik ten voile bij.
De Academie sluit zich aan bij het oordeel des.
keurraads.
Gezien de belangrijkheid en uitgebreidheid van
het ingezonden werk, stelt de bestendige secretaris
voor, het bedrag der twee uitgeloofde prijzen te
vereenigen. — Aangenomen.
Het naambriefje, bij bet bekroond werk gevoegd,
geopend zijnde, blijkt schrijver er van te
zijn de beer Jozef Cornelissen, onderwijzer te
St.-Antonius-Brecht, met medewerking van den .
heer J.-B. Vervliet, letterkundige te Antwerpen.
Kiezingen.
De Academic gaat over tot de kiezingen voor deopene
plaatsen.
De uitslag zal in de openbare zitting worden.
afgekondigd.
De beer L. Simons leest een opstel, getiteld
Vondel beschouwd als wifsgeer, , hetwelk, op voorstel
van den beer Bestuurder, gedrukt zal worden..
De zitting wordt geheven te 4 uur.
— 247 —
Lezirig.
De beer L. Simons leest een opstel, getiteld :
.Een blik op Vondel, als wijsgeer.
Op voorstel van den Neer Bestuurder zal het
.worden opgenomen in de Verslagen en Mededeelingen.
EEN BLIK OP VONDEL ALS WIJSGEER•
Naar aanleidin8 van den eersten Rei uit « Lucifer >>.
I
Men heeft er ten overvloede op gevvezen, dat
eene degelijke ontwikkeling vereischt wordt om
Vondels werken te verstaan. En inderdaad men
kan den dichter van drie zijden beschouwen. Als
Nederlander en Amsterdammer der 17e eeuw ging
hem het veelzijdig leven en streven van zijnen tijd
ter harte. Als navolger der ouden bepaalde hij
zich niet, als de Rederijkers, bij eene oppervlakkige
kennismaking met de godenwereld, maar
-trachtte hij in hunnen geest door te diingen
ofschoon dit niet wegneemt, dat hij meer dan
eens b. v. in verscheiden hekeldichten, den ouden
goedlachschen en niet al te kieskeurigen volkstoon
weet te treffen. Als godsdienstig man ten slotte
toont hij door de meesterlijke wijze, waarop hij
in zijne leerdichten de gronden van zijn nieuw
— 248 —
geloof blootlegt, dat zijn overgang tot de Katholieke
kerk geen onberaden stap is geweest.
Binnen- en buitenlandsche gebeurtenissen,
Grieksche en Latijnsche schrijvers, Bijbel, Godgeleerdheid,
Kerkgeschiedenis en Wijsbegeerte, ziedaar
zooveel vakken, welke zijn dichterlijk vernuft
ten dienste stonden en welke de moeilijkheden,
voortspruitende uit zijnen gespierden stiil en zijne
meer dan gewone lyrische vlucht, niet weinig,
vermeerderen.
Het scheen mij daarom wenschelijk eenige
beschouwingen in het midden te brengen over
Vondels wijsbegeerte, die het breede en zekere
spoor volgt der scholastieken, vooral van hun
onovertroffen banierdrager, den H. Thomas, door
hem « de godverlichte Aquijn geheeten. (Bespiegelingen
van God en Godsdienst III, 162.)
Op deze Alpentoppen van het menschelijk.
denkvermogen heeft hij het hoogste aangedurfd,
de Theodicea of Godswetenschap, evenals de twee
dichterlijkste wijsgeeren Plato en de H. Augustinus.
Zijne denkbeelden heeft hij in twee gedichten
neergelegd, schoon op verschillende vvijze : beknopt.
in den wereldberoemden Rei uit Lucifer, breed
uitgewerkt in het te weinig gekende leerdicht
Bespiegelingen van God en Godsdienst, in vijf
boeken of zangen.
Het ligt niet op onzen weg, dit leerdicht te
ontleden, wig zullen er slechts gebruik van maken
in zooverre het ter toelichting kan strekken van
— —
Rei uit Lucifer ; nochtans durven vvij beweren
dat het, vat afdoende bewijzen, logischen
en verheven godsvereering
ondienst zou doers als dichterlijk
der Theodicea. drie eerste boeken
bedoeld, wier gehalte zuiver wijsgeerig is.
verkiaren van dezen Rei, (( den schoonsten
door ongewijde lippen de
gezongen gevveest », zal mij alleen
het wijsgeerig houden ; mag
ziehier de reden. Telkens
ik een der talrijke schooluitgaven doorbladerde,
mij afgevraagd, waarom er enkel en alleen
werd van de taal- en .letterkundige
ophelderingen, terwiji zoo
dais Loch bier eenige toelichting vergen, onder
dompertje werden gehouden.
twee bronnen ontleend :
de H. aan de Indien*
met vordert, zullen wig over de bijbel- de zit. net
teksten, in de meeste schooluitgaven
naslaan, heenstappen.
klaar begrip te hebben van den Zang
Tegenzang, wij eerst die algemeene
van Theodicea uiteen te zetten,
vvelke in Rei van toepassing zijn.
handelt over zaken :
Gods natuur en Gods eigenschappen.
Uods bestaan. Twee wegen
kennis staan voor ons verstand open.
- 249 -
den Rei uit Lucifer; nochtans durven wij beweren
dat het, wat afdoende bewijzen, logischen
gedachtengang, innige en verheven godsvereering
betreft, geen ondienst zou doen als dichterlijk
handboek der Thp.odicea. De drie eerste boeken
zijn bedoeld, wier gehalte zuiv~r wijsgeerig is.
Bij het verklaren van dezen Rei, « den schoonsten
lofzang die ooit door ongewijde lippen de
Godheid is gezongen geweest )), zal ik mij alleen
met het wijsgeerig gedeelte bezig houden; dit mag
ongerijmd schijnen, maar ziehier de reden. Telkens
als ik een der talrijke schooluitgaven doorbladerde,
heb ik mij afgevraagd, waarom er enkel en alleen
werk gemaakt werd van de taal- en letterkundige
opheldering.en, terwijl de gedachten zelf, die, zoo
ooit, dan toch hier eenige toelichting vergen, onder
het dompertje werden gehouden.
De gedachten zijn aan twee bronnen ontleend:
aan de Schrift en aan de Wijsbegeerte. Indien
de ZI .. net nIet vordert, zullen WIJ over de bijbelteksten,
welke men in de meeste schooluitgaven
kan naslaan, heenstappen.
Om een klaar begrip te hebben van den Zang
en Tegenzang, dienen wij eerst die algemeene
beginselen van de Theodicea uiteen te zetten,
welke in Lucifers Rei van toepassing zijn.
Deze wetenschap handelt over drie zaken :
Gods bestaan, Gods natuur en Gods eigenschappen.
Beginnen wij met Gods bestaan. Twee wegen
tot kennis staan voor ons verstand open.
— 250 -
Men kan van de feiten uitgaan en van het
bijzondere tot het algemeene, uit het gevolg tot
de oorzaak besluiten. Deze van de ervaring uitgaande
weg beet a posteriori, van achteren, (bij
Vondel ook nog : van onder. Besp. I, 367) en is
die van de natuurwetenschappen, taalkunde enz.
Men kan, buiten de ervaring om, van het
wezen eener zaak uitgaan en van het algemeene
tot het bijzondere of uit de oorzaak tot het gevolg
besluiten.
Deze methode of leerwijze, welke b. v. in de
meetkunde worth toegepast, beet a priori, van voren.
Welnu, Gods bestaan words a posteriori, uit
dat der vvereld bewezen. In het eerste boek der
Bespiegelingen betoot de dichter dat bestaan door
middel van een tiental op den H. Thomas steunende
bewijzen wij zullen er drie van overnemen,
omdat zij ter verklaring zullen dienen van drie
plaatsen uit den zang het eerste is getrokken uit
de werkende oorzaken, het tweede uit de bevveging
en het derde uit de verschillende graden van
volmaaktheden.
I° Wij nemen in de natuur eene reeks oorzaken
waar, waarvan de eene de andere voortbrengt.
Daar het onmogelijk is tot in het oneindige
van oorzaak tot oorzaak op to klimmen, moeten
wij bij eene eerste oorzaak stilstaan :
Een eenige oorzaak en aloudste is werker van
Al wat men met verstand of zinnen grijpen kan,
En die nit zich ontstaat, dat 's God en 't godlijk wezen,
- 25 1 -
Van iedereen bestemd : want alle werken rezen
Uit eenen weiker, niet van zich, dewijl geen schijn
Beweert dat jet zijn zelfs beginsel zoude zijn
En oorzaak. Alle werk, of 't hoogste of 't allerneerste,
Neemt van eene andre macht en van eene allereerste
Grondoorzaak zijn begin, die zelf geen oorzaak kept,
Tenzij men steigren wil en klimmen zonder end
Van trans in trans. (Besp. I, 447-57.) (a)
2° Alle beweging is ten slotte tot eenen beweger,
die onbevvogen is, op te voeren.
Al wat bewogen wordt, van buiten wordt bewogen.
De zon in haren loop bevestigt aan onze oogen
Dat iet bewogen wordt, en dees beweging ziet
Op een beweger, die zelf stille staat of niet.
Indien hij stille staat, zoo blijkt door deze gronden,
Dat de onbeweegde draait zooveel gestarnde ronden.
Dees onbeweegzaarnheid wordt God met recht geacht.
Beweegt zich dees, zoo wordt hij door een hooger macht
Bewogen; en men moet oneindig opwaart stijgen,
Om den beweger, die zich niet beweegt, te krijgen;
Doch reden laat niet toe oneindig voort te gaan.
Besp. I, 385-95. (b)
30 De aardsche zaken zijn, met elkander vergeleken,
meer of minder goed of volmaakt ; dus
bezitten zij hare volmaaktheden niet van natuur,
maar van een wezen dat door zijne natuur bestaat.
Om dit te begrijpen houde men in het oog,
.dat alle volmaaktheid een zeker Tijn, alle onvolmaaktheid
in meerdere of mindere mate een gebrek
aan zijn is; zoodat het niet geen m,erkelijk maar
enkel een denkbeeldig bestaan heeft.
De wereld schuift ons op een heerlijk schouwtooneel
Van allerhande goed. Het een geniet een deel
- 252 -
Of min of meer van 't eerste en beste goed van alien,
In schoonheid, deugd en kracht, — nahr ieders gaven vallert
Uit 's hemels vollen schoot, die min of meer bestort
Naar zijn bescheidenheid al wat deelachtig wordt
Van dees weldadigheid. — Het kan dan geenszins falen
Of alles moet van een, der gaven oorsprong, halen
Den nooddruft en den schat, van boven uitgeschud,
Ter ijl de bronaar springt, die nooit wordt uitgeput.
(Besp. I, 475-84.) (c)
Er bestaat dus een eerste oorzaak en beweger
van al het geschapene, een wezen .dat door zich
zelven, dus noodwendig bestaat er, dat de eenige
bron is van al het goede, dat wij op verschillende
wijzen in de verschillende wezens waarnemen.
Dit wezen heeten wij God.
Gaan wij nu over tot het tweede punt, Gods
natuur.
Het begrip, dat wij ons van God vormen, is dat
hij een oneindig volmaakt of, korter gezegd, een
oneindig wezen is; d. i. dat hij alle inogelijke
volmaaktheden op de volmaaktste vvijze bezit.
Hier mangelt niets, bier is niets anders bij te voegen.
(Besp. II, 404.) (d)
Tot dit begrip kunnen wij langs twee vvegen
geraken : a priori, door uit eerie, om het even
welke, eigenschap Gods tot de overige eigenschappen
te besluiten ; b. v. uit het boven verkregen
gegeven, dat God door zich (a se) bestaat, volgt,
dat hij noodwendig bestaat en bijgevolg het voile
zijn, dus alle volkomenheden bezit. (e)
— 253 —
Men kan ook a posteriori redeneeren door
de volmaaktheden der schepselen, doch met uitsluiting
van alle beperking, aan God toe te wijzen (f).
Doch stelt het begrip, hetwelk wij ons van
het oneindig vvezen uitbeelden, God voor zooals
hij in zich, in werkelijkheid is? Neen, want er is
eene volmaakte en eene onvolmaakte voorstelling
van God; en op dit onderscheid berust juist de
indeeling van Lucifers rei in Zang en Tegenzang.
Eene volmaakte voorstelling (idea adaequata)
van God behoort tot de -onmogelijkheden, omdat
een eindig verstand, zij het mensch of engel, een
oneindig vvezen niet kan beva nen. (g,. Het ligt
dus voor de hand, dat onze voorstelling van God
aan de werkelijkheid geenszins beantvvoorch, niet
alleen wegens de beperktheid van ons denkvermogen,
maar ook omdat wij genoodzaakt zijn
den Schepper uit de volkomenheden der schepselen
te achterhalen, die slechts eene flauvve afspiegeling
zijn van zijne onbegrensde volmaaktheid. (h}
De onmooglijkheid van God in zijn volkomenheden,
Gelijk de schepsels, klaar te kennen spruit uit reden.
Het werk der schepsels en 's werks oorzaak staan gelijk
En even eng bepaald, de Godheid en de blijk
Der Godheid in zijn werk al te ongelijk. De palen
Des schepsels kan men eens, maar nimmer achterhalen
Den onbepaalden (I) God. Geene evenredigheid
(1). Vondel bezigt onbepaald in den zin van « onbegrensd,
oneindig en niet in dien van « indetermine Unger's uitgave
heeft dit niet altijd voor den geest gehad, vandaar de verkeerde
foot bij Besp. II, 126.
- 2 54 -
Is tusschen deze bei : want de Allerhoogste ontzeit
Zijn werk de oneindigheid en sloot het binnen perken.
(Besp. II, 47-55.)
Alvorens tot de opsomming van Gods eigenschappen
te komen, is het onontbeerlijk een onderscheid
to maken tusschen de wijze, waarop de begrensde
volmaaktheden in de schepselen en de onbegrensde
in God zich bevinden. Bij de schepselen worden
de eigenschappen van elkander en van de natuur
-des schepsels onderscheiden. Schoonheid, kracht,
verstand enz. zijn verschillende hoedanigheden, en
ofschoon niet aile menschen schoon, krachtig, ver-
-standig enz. zijn, zijn het toch alien van nature
redelijke wezens. Niet zoo bij God, immers daar
alles, wat in God is, noodwendig is, vallen zijne
eigenschappen met zijn natuur of wezen samen
en kan er geen spraak zijn van hoegenaamd welke
samenstelling. (i)
Het wezen wordt gevolgd van toeval (I) min volkomen.
Dit gaat Gods kroon te na, die wordt hem niet benomen
Door onvolkomenheid. Gods loutre eenvouwigheid
edoogt in ons begrijp ter nood het onderscheid
Van zellefstandigheid en toeval. In Gods wezen
Wordt de enkle wezenheid ten hoogste aangeprezen :
Want God is enkel zijn en wezen ; daarom sluit
Gods loutre eenwezenheid alleen den toeval uit.
(Besp. II, 159-66.)
(I) Toeval, accidens, wat aan eene zaak of persoon behoort,
maar er even goed niet aan behooren kon als schoonheid,
kracht, kleur enz. Elders geeft Vondel een juister term :
gebeurlijk (I, 463), gebeurzaam (II, 84o), gebeurzaamheid (II, 777.)
— 255 —
Indien wij dus in God verschillende eigenschappen
aanwijzen, is dit alleen aan de beperktheid
van ons verstand te wijten, dat slechts door
abstiactie of ontleding in bestanddeelen te werk
gaat.
Indien bier middel waar' Gods wezen te bevatten
Op eene wijze en blik en zonder uit te spatters
Tot dees verscheidenheen, wij schoven fluks een schot
Voor dees vrijmoedigheid en riepen : God is God.
Maar dan bleef Gods natuur met zijn hoedanigheden
Nog even onbekend en buiten 't perk van reden :
Dies dwingen reden, nood en nut ons toe te treen
Op dees verscheidenheid, om dit eenvouwigste Een
Te grijpen dus beknopt, gelijk gemengde dingen,
Die door hun form en stof (I) en anders samenhingen.
(Besp. II, 203-12.)
Welk zijn dan de eigenschappen Gods?
Men onderscheidt twee hootdgroepen, de onvoorwaardelijke
en betrekkelijke eigenschappen (attributa
absoluta en relativa), naar gelang God opzich
zelf of met betrekking tot andere vvezens
(i) Form en stof : forma substantialis en materia prima,.
de twee beginselen die, volgens de scholastieken, het wezen der
stof uitmaken. De materia p. is passief en onbepaald, de forma
s. actief en bepalend; beide kunnen niet afzonderlijk bestaan.
De forma s. maakt de op zich zelf onverschillige materia p.
tot dit of dat lichaam, bewerkt dus de soort (espece) van lichaam.
Bij uitbreiding wordt ook de naam van forma (bij Vondel form)
aan de ziel gegeven, omdat zij het mensche4ik lichaam, dus de
scort, daarstelt, loch deze forma verschilt van de vorige, omdat
zij op zich zelf kin bestaan.
In dezen zin is o. a. Besp. III, 1035 te verstaan : eene
plaats waarvan Unget's uitgave geene poolshoogte kan krijgen..
Men leze er de nota.
— 256 —
beschouwd wordt. De eerste houden geen rekening
van }'et werkelijk bestaan der schepping b. v.
de eeuwigheid, de onmetelijkheid ; de laatste veronderstellen
dat bestaan b. v. de voorzienigheid. (j).
Daar Vondel zich aan deze algemeene indeeling
houdt, is eene verdere splitsing overbodig.
Van Gods enkelvoudigheid (simplicitas), door
Vondel ook « ongemengdheid, eenvouwigheid, onverknochtheid,
louterheid, evenaardigheid, evenwezenheid
» geheeten, is reeds gesproken. (Vgl. i.) Zij
sluit alle samenstelling uit, zoowel stoffelijke als
metaphysische (b. v. vvezen en eigenschappen) en
logische (b. v. geslacht en soort) (u).
In God is alles wezen (essentia).
Deze enkelvoudigheid « het spits van alle
punten », naar dichters heerlijk beeld, en Gods
enkelheid (unicitas) dienen uiteengehouden te worden
: Er is maar een God (k).
Vondel voert verschillende bewijzen aan, wij
geven er 6611 van :
Naar de allerhoogste macht in velen zit gedeeld,
Is geene monarchij; want geen regeerder scheelt
Van anderen, naardien zij evenmoedig draven
En een . gemeenen last gelijkerhand handhaven :
Dus blijkt in dit gebied een meedeelachtigheid
Van macht en van gezag en glans en majesteit;
Want ieder draagt zijn deel : zal nu de staatband klemmen,
Die dees gedeeldheid bindt, zoo geldt er overstemmen,
En elk bijzonder zwicht voor 't algemeen gebied
Dat voegt den aartsmonarch des hemels zeker niet;
Dies zit een enkle macht in top van 't rijk der rijken
En 't lager moet de vlag voor 't enkel eenig strijken.
(Best. II, 453-64).
- 257 -
De onveranderlijkheid (immutabilitas) vrijwaart
Gods vvezen van alle wijziging (m). Op drie wijzen
kan jets veranderen; naar de zelfstandigheid, (welnu
God is geen stof); naar de gebeurzaamheden of
accidentia, (God is eenvoudig); naar de handelingen,
(God is loutere werkstelligheid, actus purus ; iv4yeux,
naar het diepzinnige vvoord van Aristoteles) (1)
De eetavigheid behelst drie bestanddeelen : uitsluiting
van begin, van einde en vooral van alle
opeenvolging of verandering van bestaan. Voor God
is alles tegenwoordig (ii).
Zoo loochent de eeuwigheid in God begin en ende
Want wat beginsel heeft en endt, dat komt en pat'
En lijdt door 't schokken en verandren van zijn staat,
Gelijk een schepsel lijdt en duldt, bij welleks tijden
De tijd bestaat en rolt op wisseling van tijden
En beurt van ', jet en jet te wezen, of van jet
Het wezen van het jet te smitten zien als niet.
(Res,. II, 876-82.)
De alomtegenivoordigheid (ubiquitas), door Vondel
ook a alomheid, overalheid, alomwezenheid »
geheeten, is die eigenschap, waardoor God bij alle
bestaande wezens onmiddellijk, in natuur en in
kracht, nabij of tegenwoordig is (o).
Zij mag niet vervvard worden met de onmeetbaarheid
of onmetelijkheid (immensitas), vvaardoor
God niet alleen bij alle bestaande maar ook bij alle
mogelijke vvezens onmiddellijk tegenwoordig is (p):
De alomtegenvvoordigheid is betrekkelijk en beperkt,
de onmetelijkheid onvoorwaardelijk en on-.
eindig.
kracht en 't wezen van de Godheid leeft volkomen
de allerminste Waar God niet wordt vernomen
nergens : is al seffens, raar zijn inacht
Geen duisternis, geen nacht
Ontschuilt zijn alziende oog. Geveinsdheid noch gepeinzem
Ontschuilen 'heenstraalt door het veinzen,
hart zit, en van 't oog der ziel de nevels vaagt;
met recht den naam van hartekenner draagt.
school-) de Godheid ons gedachten klaar kan weten
de alomwezenheid, nochtans Gods ongeme/en
hierin volkomener in glans,
wezenlijk en eigenlijk en gansch
al vervult en propt en niets laat ledig blijven,
Zoowel beneen gestarnte als daar geen starren drijven.
(Besp. II, 695-7o8.)
wezen of natuur alomtegen--
woordig is, valt zijn wezen (essentia) nietsamen
met dat der schepselen; want dit laatste regelrecht tot het pantheisme of de vereenzelving
van God met natuur of schepping. Alles is in Gods
wezen er toch werkelijk van onder
scheiden, alles is en er toch oneindig
vervvijderd drukt zeer goed uit in de volgende:
repels :
God is plaatseloos alzins in alle dingen
tegenwoordig, hij alles kan doordringen
En blijven smetteloos in wezen, endloos wijd
.Gescheiden van al 't plaatse en tijd.
blijft in louterheid van wezen dichtgesloten.
hij verre en dicht, bijeen en uitgegoten.
(Besj5. II, 7 5-20.)
komen de betrekkelijke eigenschappen aan
beurt. God is alwijs alwetend. In een en
- 258 -
De kracht en 't wezen van de Godheid leeft volkomen
In de allerminste stip. Waar God niet wordt vernomen
Is nergens: want hij is al seffens, raar zijn macht
EI' wezen, overal. Geen dui,ternis, geen nacht
Ontschnilt zijn alziende oog. Geveinsdheid noch gepeinzeTh
Ont.chuilen 't eeuwig licht, dat heemtraalt door het veinzen,
In 't hart zit, en van 't oog der ziel de nevels vaagt;
Dies God met recht den naam van hartekenner draagt.
Maar schonn de Godheid ons gedachten Idaar kan weten
Door de alom wezenheid, nochtans Gods on,femelen
Hoegrootheid is hierin volkomener in glans,
Naardien ze wezenlijk en eigenlijk en gansch
Het al vervnlt en propt en niets laat ledig blijven,
Zoo wel beneên 't gestarnte als daar geen starren drijven.
(Besp. Il, 695-708.)
Ofschoon God in wezen of natuur alomtegen-woorc!
ig valt zijn wezen (essentia) nochtans nier
samen der laa tste leidt
het pantheïsme of de vereenzelving
natuur of schepping. Alles is in Gods
(essentia) en er toch werkelijk van onderscheiden,
alles is God nabij en er toch oneindig
van verwijderd (q).
Vondel drukt dit zeer goed uit In de volgende
regels:
Want Goel is plaatseloos alzins in alle dingen
Zoo tegenwoordig, dat hij alles kan doordringen
En blijven smetteloos in wezen, endloos wijd
Gescheiden van al 't geen bestaat in plaatse en tijd.
Hij blijft in louterheid van wezen dichtgesloten.
Zoo blijft hij verre en dicht, bijeen en uitgegoten.
(Besp. Il, 713.20.)
Nu komen de betrekkelijke eigenschappen aan
de beurt. God is alwijs of alwetend. In een en
- 2 59 -
denzelfden blik ziet God zijn wezen (essentia) en
in zijn wezen alle zoowel bestaande als mogelijke
zaken. Daar God de wereld niet blindelings geschapen
heeft, maar, evenals elk verstandig kunstenaar,
volgens een in zijn geest ontworpen plan, door--
schouwt hij zijn oneindig wezen niet alleen zooals
het in zich zelve is, maar ook zooals het op onuitputtelijke
wijze navolgbaar is door de schepselen.
De schepping is dus niets tinders dan de verwezenlijking
van eenige dier oorbeelden Gods of
ideeen, zooals de goddelijke Plato ze heet (r).
De wijsheid is in God een kennis, die het al
Wat was van eeuwigheid, en is, en worden zal,
Door de allerhoogste en eerste oorzaken, in haar klaarhcid
Bespiegelt in God zelf, den spiegelkloof der waarheid.
'ant die zijn wezen kent begrijpt en kent meteen,
Van haren oorsprong aan, zooveel geschapenheen
En at wat mooglijk is te wezen en te worden,
Te wassen, te vergaan, een ieder op zijne orden,
Ook tot het minste toe; meteen wat ieder ding
Vermag of niet vermag, naar elks bejegening.
(Besp. II, 1077-86.) Men raadplege nog II, 1323-34.
Deze idean van Plato, verbeterd door den
H. Thomas, maken den laatsten grondsiag uit van
alle kennis. Immers terwiji de mensch zelf en alles
wat hem omringt vergankelijk, veranaerlijk, betrekkelijk
is, is diezelfde mensch toegerust met kundigheden,
die eeuwig, onveranderlijk, noodzakelijk zijn.
Dit zijn de verheven kenmerken van al zijne begrippen
omtrent het wezen der zaken (b. v. het wezen
van een mensch, van een cirkel, van een driehoek
- 260 -
en van sommige zijner onmiddellijke gedachten als :
het geheel is grooter dan een zijner deelen, geen
gevoig zonder oorzaak, het kwade moet geschuwd
worden enz.
Waaraan ontleent het menschelijk verstand die
kenmerken tenzij, in laatste reden, aan Gods eeuwige,
onveranderlijke, noodzakelijke natuur, waarvan het
wezen (essentia) der geschapen dingen eene afschaduwing
is? (s)
Ons menschelijk voorstellingsvermogen onderscheidt
bijgevolg twee op elkander volgende handelingen
: de bespiegeling van het wereldplan vanaf
alle eeuwigheid en de verwezenlijking ervan in den
tijd door de schepping. (x)
Schoon Gods bespiegeling het al voorhenen zag
En schikte op 't voorbeeld, dat in zijn voorbeelding lag
Van eeuwigheid, nog stond de wereld eerst te stichten.
(Besp. I, 899-901.)
In werkelijkheid nochtans zijn beide handelingen
een, daar Gods natuur enkelvoudig is. (Vgl.
u.)
Er blijft nog over, met het oog op den rei
uit Lucifer, op vier eigenschappen te wijzen Gods
aln-zacht, algoedheid, zijne instandhouding der schepping
(conservatio) en voorTienigheid. Deze laatste
vloeit voort uit Gods verstand, waardoor hij, gelijk
wij zagen, de wereldorde van eeuvvigheid ontworpen
heeft, en uit zijnen wil, waardoor hij in den
tijd de middelen aanwendt om die wereldorde te
handhaven. (t)
- 261 -
Komen wij nu tot de toepassing van deze
beginselen,
II
Zang.
Vie is het, die zoo hoog gezeten,
Zoo diep in 't grondelooze licht,
Van tijd noch eeuwigheid gemeten,
Noch ronden, zonder tegenwicht,
5 Bij zich bestaat, geen steun van buiten
Ontleent, maar op zich zelven rust,
En in zijn wezen kan besluiten
Wat om en in hem, ombewust
Van wankea, draait, en wordt gedreven,
Om 't een en eenig middelpunt ;
Der zonnen zon, de geest, het leven;
De ziel van alles wat gij hunt
Bevroen, of nimmer meer bevroeden;
Het hart, de bronaar, de oceaan
15 En oorsprong van zoo vele goeden
Als nit hem vloeien, en bestaan
Bij zijn genade, en alvermogen,
En wijsheid, die hun 't wezen schonk
Uit niet, eer dit in top voltogen
20 Paleis, der heemlen hemel, blonk;
Daar wij met vleuglen de oogen dekken,
En vallen, uit eerbiedigheid,
Uit vreeze, in zwijm op 't aanzicht neder ?
AVie is het? noemt, beschrijft ons hem,
25 Met eene serafijnenveder.
Of schort het aan begrip en stem?
Tegenzang.
Dat 's God. Oneindig eeuwig Wezen
Van alle ding, dat wezen heeft,
Vergeef het ons ; o nooit volprezen
3o Van al wat leeft, of niet en leeft,
Nooit uitgesproken, noch to spreken ;
- 262
Vergeef het ons, en scheld ons kwijt
Dat geen verbeelding, tong, noch teeken
U melden kan. Gij waart, gij zijt,
35 Gij blijft dezelfde. Alle englenkennis
En uitspraak. zwak, en onbekwaam,
Is maar ontheiliging, en schennis
Want ieder draagt zijn eigen naam,
Behalve gij. Wie kan u noemen
40 Bij uwen naam ? Wie wordt gewijd
Tot uw orakel? Wie durft roemen ?
Gij zijt alleen dan die gij zijt,
U zelf bekend, en niemand nader.
U zulks te kennen, als . gij waart
45 Der eeuwigheden glans en ader ;
Wien is dat Licht geopenbaard?
Wien is der glansen glans verschenen?
Dat zien is nog een hooger heil
Dan wij van uw genade ontleenen;
50 Dat overschrijdt het perk, en peil
Van ons vermogen. Wij "erouden
In onzen duur; gij nimmermeer.
Uw wezen moet ons onderhouden.
Verhefi. de Godheid : zingt haar eer. (I)
(I) Wij volgen de door Unger herziene uitgave van Van
Lennep wat de plaatsing der leesteekens, maar niet wat de
oude spelling betreft.
Ik neem grif weg aan, dat eene critische uitgave aan Vondels
spelling moet vasthouden, doch is dat aan te bevelen voor
eene schooluitgave ?
Vondels spelling wisselde af. Waartoe dan aan de jongelui
de taak nutteloos saai en moeilijk gemaakt en hunnen geest
afgetrokken van den letterkundigen inhoud om dien te hechten
aan de doode letter ? En nochtans gaan er overal in den lande
stemmen op, om de vereenvoudiging te eischen der huidige
spelling, die op zich zelf reeds te veel tijd in beslag neemt!
Daar wij toch van de scholastieken spreken, kunnen wij wei
met een hunner uitroepen : Credo quia absurdum !
— 263 —
V. 3. van tijd noch eeuwigheid gemeten =
eeuwig. (Vgl. n)
Jonckbloet (G. d. N. L. I V, 162) houdt dit
voor zinledigen klinkklank : « mij geeft het althans
geen denkbeeld van Gods grootheid, dat hij noch
door den tijd, noch door de eeuwigheid bepaald
is (gesteld al, de eeuwigheid ware een maatstaf);
dat hij dus noch tijdelijk, noch eeuwig is. » En
hij verwijst zeer joist naar eene plaats uit de
Besp. 1, 459-61 :
Geen wezen kan men ons betoonen, of de tijd
Besluit het in zijn ronde, of 't spreidt zich evenwijd
Zoo wijd als. de eeuwigheid, en voor en na oneindig.
Inderdaad de eeuvvigheid is Gods eigen mat,
God is zich zelf tot maatstaf.
Cramer kan Jonckbloet's uitspraak niet onderschrijven
; en te recht, al is dan ook de uitdrukking
« noch eeuwigheid gemeten » bij het eerste
zicht wat zonderling. Men zou Racine hetzelfde
voor de voeten kunnen werpen, als hij in Esther
zegt : « Que son nom soft beni... au dela des
temps et des ages, au dela de l'eternite. »
Vondel was doorvoed met den Bijbel ; hij
heeft dus zeker gedacht aan : Dominus regnabit
in aeternum et ultra (Exod. XV, 18), zooals
Busschaert in zijne schooluitgave aanteekent.
Hetzelfde opvallend gezegde staat ook elders
te lezen, een bewijs dat bier iets heel anders dan
Coeval of slordigheid in het spel is
264 -
En heerschen langer en nog wijder dan de ronden
Der endlooze eeuwigheid, aan tijd noch plaats .gebonden..
(L. 396-97.)
Daar duizendduizenden al juichende getuigen
\Vat eer en majesteit, van eeuw noch kreits bepaald,
Uit Gods volkomenheen door 's hemels kreitsen straalt.
(Best. I, 18-20.)
Men kan zelfs staande houden, dat de uitdrukking
wijsgeerig to verdedigen is, daar wij Been
volkomen begrip van de eeuwigheid hebben, gelijk
zij in zich is; wij kennen immers deze eigenschap.
aan God toe door vergelijking met het geschapene,
door « ontzeggen en toe-eigenen, » zooals Vondel
(Besp . II, 65), via remotionis et en2inentiae,
als de schoolsche wijsbegeerte zich uitdrukt. (Vgl. f).
In dien zin is het volkomen waar, dat God door
de eeuwigheid niet gemeten wordt. De dichter
verklaart dit elders door het volgende heerlijke
beeld :
Het leven nestelt hier in Gods turkozen daken
En zweeft door de eeuwigheid, die, hoe men dieper ziet,
Te minder wordt berezkt, en uit het oog verschiet,
Dat, moede en afgemat van uitzien, in die ronden
Een evenwijdde, nooit den omtrek heeft gevonden.
(Besp. II, 996- moo.)
V . 4. noch ronden : noch kreitsen of hemel-
. rzngen, God is alomtegenwoordig. (Vgl. o)
Het is bekend, dat Vondel de leer van Ptolemeils
aankleefde, waardoor ons zonnestelsel in acht
ringen verdeeld wordt, met de aarde tot , -niddelpunt,
waarvan zeven voor de dvk aalsterren en de
aehtste of buitenste voor de vaste sterren.
— 265
God is eeuwig en alomtegenwoordig; ontkenning
van tijd en ruimte gaan bier samen, evenals
in de twee uittreksels, welke wij boven gegeven
hebben. (L. 396, Besp. I, 18-2o.)
1k wijk of van de geijkte verklaring (1), volgens
devvelke « ronden » niet op de ruimte zou
zien, maar op den tijd : « de ronden der eeuwigheid
». (Busschaert.) Tot staving wijst men op
Lucifer 396 (zie boven). Men zou ook nog het
bier voren door Jonckbloet gegeven citaat uit de
Bespiegelingen (1, 459) kunnen aanvoeren, en ik
zelf zal er twee uit hetzelfde gedicht aan toevoegen
(II, 954, 965) waaruit blijkt, dat Vondel zich
de eeuuiigheid onder de gedaante van eenen « ring D
dacht.
Nochtans hoeft men niet diep na te denken
om te zien, dat « ronden » in den zin van « eeuwigheid
» geen steek houdt.
« Van tijd noch eeuwigheid gemeten » kan
door den beugel, wij hebben het aangetoond; doch
« van tijd noch eeuwigheid gemeten, noch eeuwigheden
a is eene lamlendige herhaling, welke Jonckbloet's
afkeurende uitspraak in de hand zou werken.
Dit is van den regen in den drop komen.
(I) Ik moet nochtans eene uitzondering maken voor de
verklaring van N. A. Cramer in de Zwolsche Herdrukken,
blz. 115 : « noch van tijd en eeuwigheid noch van ronden
gemeter, d. i. God is onmEetbaar, zoowel in den tijd als in
de ruimte. Ronden zijn de sferen of kringen zoowel in het
Heelal der werelt v als in der « Heem'len Hemel, en dus
de grootst denkbare deelen der ruimte.
— 266 —
En buitendien is het aan te nemen, dat Vondel
door zulk nietszeggend stopvvoord zijn sti,j1 zou
verwaterd hebben en nog wel in een gedicht, dat
door den spr:ngvloed van elkander steeds voortstuwende
gedachten zoozeer de lyrische saamgedrongenheicl
der Grieksche koren op zijde streeft?
Ook valt het niet moeilijk heel wat meer bewijsplaatsen
bij te brengen van het gebruik van « ronden
a in de beteekenis van plaats, ruimte. Voor
hemelringen :
Gij ziet...
Hoe deze star gedaald, en gene in top daarboven,
De klaarste een minder klare in luister kan verdooven ;
Hoe de eene een kleiner ronde en de andere een grooter schrijft,
De laagste hemel snelst, de hoogste langzaam drijft.
(L. 974 - 77.)
Indien hij stille staat, zoo blijkt door deze gronden,
Dat de onbeweegde -draait zooveel gestarnde ronden.
(Besp. I, 389-90.)
Zoo twee bewegers het beweegde rond bewogen.
(Besp. I, 405•)
Men vraag' naar 't hoogste goed en klimm' door alle ronden.
(Besp. I, 485.)
Dees zat van eeuwigheid, naar zijn begrijp, aan 't stuur
Der Zaken, die rondom in eene ronde draaien.
(Besp. I, 532-33.)
terwijl hij eeuwig draait
De hemelronden, dicht met starren overzaaid.
(Besp. II, 137-38.)
De starren zouden stil in hare ronde staari.
(Besp. HI, 1275.)
- 267 -
Verder Besp. III, 257, 5og, 905.
Elders staat « ronde » voor onbegrensde ruimte
die alleen ontstond
Van eeuwigheid uit zich, in 't onbepaalde rond.
(Besp. I, 1087-88.)
Insgelijks I, 1135.
In plaats van « rond p komt ook K ring
voor, doch toegepast op de ruimte
dus stuit men dan op een
Beweger, die zelf rust en draait al 's hemels ringen.
(Besp. I, 402. Zoo ook II, 938.)
4. fonder tegenwicht : zonder tegengod; God
is alleen of eenig.
Eeti .tegenvvicht is eene kracht, die eene andere
kracht to niet doet. Dit zou het geval zijn, indien
er twee Goden, ook indien er twee vijandige beginselen
bestonden, het eene goed en het andere kwaad,
als bij Zoroaster en bij de Manichee&s. (Vgl. k.)
5. bij rich bestaat : door rich Telven. God
is dP eerste oorzaak van alle werkende oorzaken.
(Vgl. a.)
Dit zelfbestaan (aseitas) is de eerste eigenschap,
welke de redeneering in God ontdekt en waaruit
al de andere a priori afgeleid worden. (Vgl. e.)
Daarorn words de aseitas als Gods hoofdeigenschap
(constitutivunz essentiae Dei) beschouwd.
5. geen steun van buiten ontleent : God is
onafhankelijk ; eene uitbreiding van a bij zich
bestaat ».
— 268 —
Ten bevvijze volgen bier eenige plaatsen, waar
Vondel die twee begrippen bijna vvoordelijk vereenigt
(1).
(I) Als eigenaardigheid zij hier ter loops gewezen op.
eenige reminiscentien, welke in de Bespiegelingen voorkomen.
Het hoofd, gelijk een hof, voor 't rijk verstand gebouwd y
(Besp. III, 107.)
Het brein verstrekt haar hof (L. i2o.)
Hoe blinkt het aangezicht, vol goddelijke zwieren,
Ten hemel opgebeurd, terwijl alle andre dieren
Ter aarde gaan gebukt. (Besp. III, i '3-15.)
Een godheid geeft haar glans door 's menschen oogen hem
De redelijke ziel komt uit zijn tronie zwieren.
Hij heft, terwijl de stomme en redelooze dierea
Naar hunne voeten zien, alleen en trotsch het hoofd
Ten hemel op naar God, zijn schepper hoog geloofd.
(L. 112-16.)
En hoe de ziel alom gaat waren door de leen,
Geheel in ieder lid. (Besp. III, 196-97.)
De onzichtbre ziel bestaat uit geeft en niet uit stof,
Ze is heel in ieder lid. (L. 119-2o.)
Wat taai een band de ziele en 't lichaam samenhoudt,
Een paar al te ongelijk van aard, oneens gezind,
't Welk jaren lang gehuwd zoo noode komt te scheiden,
Dat 's een geheimenis. (Besp. III, 2 15 - 18.)
Wie kan zoo geestig streuglen.
Het lichaam en de ziel ? (L. 105-6.)
Wat telen zee en land al visschen, vogels, dieren,
Die bij hun element of aarde of water tieren
Of zweven in de lucht ? (Besp. III, 281-83.)
- 269 -
De eenige oorzaak, niet te peilen, niet te gronden,
Noch te achterhalen, die alleen nit zich bestzat,
Van elders niets ontleent noch steunsel neemt te baat.
(Besp. -I, 1022-24.)
Ik zag den ommegang van honderd duizend dieren,
Die op het aardrijk treen of in de wolken zwieren,
Of zwemmen in den stroom, zoo ieder is gewend
En leven schept in zijn bijzonder element. (L. 85-88.)
Wat de schoonheid der vrouw betreft, zou men kunnen
denken dat de dichter bezadigder is geworden; doch dacht hij
niet aan zijne overheerlijke beschrijving uit Lucifer, als hij zegt :
Ge zoudt in dit gezang de vrouw nog schooner hooren,
Maar 'k vrees door dees meermin een Heilig te bekoren?
(Besp. 11-1, 449-50.)
Aan den rei uit Gijsbrecht herinnert :
De kuische weduw volge in eenzaamheid de tortel
Op haren dorren rank. (Besp. III, 638-39.)
Men vergelijke :
Door deze liefde treurt
De tortelduif, gescheurd
Van haar beminde tortel.
Zij jammert op de dorre rank
Van eenen boom, verdroogd van wortel,
Haar leven lang. (1 2 69-74.)
Gods wijsheid springt te rugge, om grooter sprong te doen
(Besp. III, 1406.)
kan gelegd worden naast de volgende plaats uit Joseph
in Dothan :
't Gaat boven menschelijk vermoen,
Dat wij met Joseph herwaart reizen
Naar Dothan, en van Memphis deizen,
Om derwaart grooter sprong te doen. (109-12.)
- 270 -
Het eerste wezen, dat alle andre wezens stelt,
Bestaat b zich, door zich, ontleent Keen stain van buiten.
(Best.. II, 8 io-ii.)
Maar God bestaat byi zich, almachtig, rijk en wijs.
Hij leent van buiten fiats. (Besp. IV, 217-18.)
Men vergelijke nog : Besp. I, 653-55.
De schepselen integendeel hebben wel degelijk
eenen steun van buiten, d. i. buiten hunne enkelheid
of individualiteit gelegen, noodig om te bestaan;
's menschen daarzijn b v. hangt van God, van
de ouders en van honderden invloeden, als lucht,
voedsel, enz af.
6. inaar op rich relven rust : is eene gevolgtrekking
uit het onmiddellijk voorafgaande en
behoort diensvolgens ook tot de ontvvikkeling van
het begrip bij zich bestaat ». Al hetgeen buiten
God bestaat kan aan zijne gerustheid of hoogste
.geluk niet het minste ontnemen of toevoegen.
Rust is bier niet in den gewonen zin op te
vatten
Een verrassend samentreffen is ook de beschrijving van
den fenix in de Bespiegelingen (II, 499-51o) en in Joseph in
Dothan We Bedrijf, laatste tooneel), ofschoon de dichter in
het laatste werk heel wat meer kleuren aan zijn tafereel heeft
ten koste gelegd.
Voor Vondels vaardigheid om een zelfde denkbeeld in
altijd nieuwe bewoordingen uit te werken pleit vooral Lucifer,
waar de redenen tot ontevredenheid, door den oproerigen aartsengel
in het s" tooneel van het 2de bedrijf uitgesproken, de
schering en inslag zijn van het 2de, 3de en 4de bedrijf.
- 27 1 -
Een schepsel rust, wanneer het zijn arbeidsvermogen
niet uitoefent, maar in God is geen arbeidsvermogen
(potentia), in hem is alles loutere werkstelligheid
(actus purus) (Vgl. 1); hij is « eeuwig
werrekrijk », naar Vondels uitdrukking. (Besp. II,
829 )
7-1o. en in Tijn weTen kan besluiten wat om en
in hem.... draait en wordt gcdreven 0112 't een en
eenig middelpunt : God is onmetelijk. (Vgl. p.)
Om dezen zin aan 7-10 toe to schrijven lette
men op den samenhang met vv. 11-13 :
I. der Tonnen ion, de geest het leven bijstelling
van « iniddelpunt » ro.
12-13. de Tiel van alles n-'at gij kunt bevroen,
of nimmermeer bevroeden tweede bijstelling van
« middelpunt ».
11-13 zijn de ontwikkeling van o wat... draait
en wordt gedreven ».
In andere woorden wat draait om God? 10 de
stoffelijke wereld v. 11. 2° de verstandelijke wereld
vv. 12-13 ; doch deze omvat twee ongelijksoortige
bestanddeelen : de voorstelling van de bestaande
dingen (van alles ;vat gij kunt bevroenl, de voorstelling
en van de geheimnissen en van de mogelijke
dingen (of nimmermeer bevroeden).
Bij gevolg bevinden zich ook de possibilia in
Gods wezen, en dit sternt met de begripsbepaling,
welke wij van de onmetelijkheid gegeven hebben.
Deze plaats is dus Beene herhaling van a noch
ronden », v. 4.
- 272 -
Treden wij nu in bijzonderheden.
In Tijn IveTen natuur, immers God is in wezen
en in kracht tegenwoordig.
Kan besluiten juister ware : « besluit ».
W at om en in hem : twee punten zijn hier uiteen
te houden. Alles hangt van God of om te worden
en voort te bestaan (om hem); alles bevindt zich
in Gods alomtegenwoordige, of beter, onmetelijke
natuur (in hem), zonder nochtans, naar de pantheIstische
zienswijze met zijne natuur vereenzelvigd te
zijn. (Vgl. q.)
In de uitgave van Verstraeten lees ik aan den
voet der bladzijde : « Dit zelfde gedacht werd omtrent
hetzelfde tijdstip door Pascal aldus uitgedrukt :
Dieu est un cercle dont le centre est partout,
et la circonference nulle part; d. i. ga waar gij
wilt, immer zijt en blijft gij even ver van den omtrek
(dien men veronderstelt Gods onmetelijkheid te bepalen),
en pas zoover gevorderd, alsof gij nog in
't middelpunt van den cirkel stondt. »
Deze diepzinnige gedachte staat reeds bij Vondel
te lezen (I), door wien zij aan Hermes Trismegistus
wordt toegeschreven men oordeele :
(t) In Unger's uitgave (deel 1652-53, bl. 3o) wordt verklaard :
w Mercurius of Hermes Lismegistus, aldus genoemd omdat hij
wijsgeer, leeraar en koning was, zou, volgens de overlevering,
voor Mozes' tijden in Egypte geregeerd en een aantal geleerde
boeken en hieroglyphen geschreven hebben. » Onze dichter had
veel op met dit fabelachtig personage; men leze Besp. IV,
1891-1124; V, 69-7o; 1455-56. Oorspronkelijk is deze Hermes
- 273 —
De groote Trismegist bestemt de vaste gronden,
Daar nergens ommetrek en alzins wordt gevonden
Een ze•e middelpunt in zijn volkomen kloot.
(Bap. II, 735-37.)
Men legge er nog de volgende verzen uit de
Bespiegelingen nevens, waaruit eens te meer zal
blijken, dat dit leerdicht onontbeerlijk is om Lucifers
Rei naar waarde te kunnen schatten
Oneindigheid, gij smilt ten leste in 't eenig een,
Het eenig middelpunt, dat, buiten alle ronden
En sender ommetrek, ook alzins wordt gevonden.
(I, 1072-74.)
Een nakiank van den rei vernemen wij uit
L. 398.
Om God, hoar middelpunt en omloop te gelijk zich draaien.
Men leze nog Altaargeheimnissen I, J3o5-6.
Onbewust van wanken bepaalt « hem » v. 8,
en niet « draait en wordt gedreven », schoon dit
laatste, doelende op vaste natuurwetten, ook een
goeden zin geeft. Hierdoor rust de dichter God uit
met de onveranderlijkheid (Vgl. in) en met de
onbeweeglijkheid te midden van alles wat door hem
bewogen wordt. (Vgl. b.)
Wij verkiezen « onbewust van vvanken » met
dezelfde als de Egyptische godheid Thot; later werd onder dien
naam alles verspreid wat de Neoplatonische school over de geheimenissen
leerde.
— 274 —
a hem » te verbinden, omdat Vondel op verschei--
den plaatsen juist deze tegenstelling tusschen Godsonbeweeglijkheid
en de door hem bewogen natuur
op den voorgrond plaatst.
het onbewogen rijk,
Des albewegers stoel, te schokken noch verzetten,
Terwijl hij 't onder zich al omdraait naar zijn wetter.
(Best. I, 424-26.)
de onpente beweger
Beweegt de lichamen en al 't gestarrend Leger,
En blijft zelf onbeweegd, terwijl hij eeuwig draait
De herneironden, dicht met starren overzaaid.
(Best. II, 1 35-38 .)
Terwijl hij alles hier beweegt en ommedtijft,
En, eeuwig onbeweegd, in staat en wezen blijft.
(Best. III, 1.191-92.)
draait en wordt gedreven : God is de eerste.
oorzaak der bevveging, de « drijfziel » van 't heelal,
naar Vondels goedgekozen uitdrukking. (Vgl. b.)
om 't een en eenig middelpunt : behelst twee
verschillende eigenschappen; God is enkelvoudig
(een) (Vgl. u), God is alleen (eenig) (Vgl. ic).
I. der Tonnen ion: tegenwoordig zegt deze
beeldspraak vrij wat meer dan Vondel kon vermoeden,
daar hij, alhoevvel het stelsel van Copernicus
kennende, de zon om de aarde laat draaien.
de geest, het leven zinvervvant met « zon a
en verbeteren er de zuiver stoffelijke beteekenis van.
de Tiel van enz. God is de grondslag van
alle kennis om drie redenen wij putten onze
wetenschap uit de zinnelijke waarneming van her
- 275 -
door hem geschapene wij danken hem ons denkvermogen
; de kenmerken van onze voorstelling
omtrent de wezens der dingen en van de allereerste
betrekkingen dier wezens (essentiae) onderling berusten
op Gods onveranderlijk wereldplan. (Vgl. s)
Men verlieze niet uit het oog, dat de engelen
bier Gods lofzang aanheffen en dat diensvolgens
de eerst aangevoerde reden op hen niet toepasselijk
is, want het zijn zuivere geesten.
14-15 het hart, de bronadr, de oceaan en
oorsprong van ..iroovele goeden : God is de eerste
oorzaak van alle goed of alle volmaaktheden (Vgl.
goeden : goed, goede dingen (bona) of eenvoudig
n-'erens; want de metaphysica leert, dat elk wezen
goed is (omne ens est bonum).
Wij hebben bier eene opeenstapeling van
zinvervvante woorden, doch zoo dat elke term eene
afzonderlijke zijde van bet denkbeeld uitwerkt.
het hart : omdat volgens het algemeene spraakgebruik
dc goedheid in het hart zetelt ; de bronadr
of voornaamste ader omdat Gods goedheid die
der schepselen overtreft.
Dit eenig beste goed bestaat alleen in God,
En buiten hem bestaan de valsche of mindre goeden,
Gelijk de rede leert, bestemd bij alle vroeden.
(Besp. IV, 718-20.)
De oceaan omdat die hoogste goedheid onbegrensd
is, « gelijk een endelooze en grondelooze
zee. y) (Besp. II, 1158.) de oorsprong : vat eindelijk
de drie beelden samen.
27 6 -
15-16. , Toovele goeden als uit
vloeien en bestaan : oorspiong van alle goed,
want en bestaat u it God.
(Vgl. hem vloeien : schepping niet.
bestaan Gods (conservatio).
volgt (bij zijn genade en alvermogen en
slaat zoowel op « hem vloeien » als
« bestaan », dus zoowel op de schepping als
de instandhouding der schepping. Beide creatio
en de voorTienigheid (Vgl. 17. bij Tzin genade : goedheid ; hij schiep en
bestaande uit goedheid.
was niet gedwongen te scheppen,
eenige is de
eigen natuur, want
dan schepping nooduiendig, oneindig
volmaakt zijn ; iets strijdig met de
feiten dat tot het pantheisme voert
De ronde van den ring der wereld is beperkt,
Ook haar volkomenheid : zoo moet hij, die dit werkt,
werken en de wereld en de schatten
Van haar volkomenheid begrijpen en bevatten :
Want zoo het wezen van een onbepaalde macht
werkt door dwang en arrebeidt met kracht,
Het brengt iet voort, dat van geen palen wordt begrepen,
Van geenen ommekreits besloten noch benepen.
I, 9 67 - 74-)
de wereld is ontstaan en voortbestaat
is aan zijne goedheid liefde te danken.
- 276 -
15-1@. Oorsprong van toovele hem vloeien en bestaan: oorspI ong van alle volmaaktheid vloeit en bestaat u it God.
Vg!. c.)
uit hem vloeien : door de schepping uit niet.
en bestaan : door Gods instandhouding (conservatio).
Wat volgt (bij zijn genade en alvermogen en
wijsheid) slaat zoo wel op « uit hem vloeien )) als
op Er bestaan )), dus zoowel op de schepping als
op de instandhouding der schepping. Beide conservatio maken de voor{ienigheid uit. (Vg!. t)
'7' bU {ijn genade: goedheid; schiep en
onderhoudt het bestaande uit goedheid.
Immers God was niet gedwongen te scheppen,
noch door eenige andere oorzaak, want hij is de
eerste oorzaak, noch door zijn eigen natuur, want
zou de schepping noodwendig, bijgevolg oneindig
volmaakt zijn; iets dat strijdig is met de
felten en dat tot het pantheïsme voert
ring der wereld is beperkt,
volkomenheid : zoo dit werkt,
Vrfiwillig wereld en de schatten
haar volkomenhe;r\ begrijpen bevatten:
zoo het wezen van een onbepaalde macht
Noodwendig arrebeidt met kracht,
brengt iet voort, dat van geen palen wordt begrepen,
geenen ommekreits besloten noch benepen.
(Besp. I, 967-74.)
Indien de wereld is ontstaan en voort bestaat
IS dit aan zijne goedheid of liefde te danken.
- 277 -
De Godheid voelde een gloed van liefde in 't hart ontvonken,
"Toes goedheid en de glans der schoonheid in haar blonken,
En onder 't spiegelen den wil met eenen trek
Verwekten tot dit goed, dees schoonheid zonder vlek.
Gods liefde, door den wil genegen zich te paten,
Wordt zwanger door dien gloed en wil ten beste baren
Dit wonderlijk heelal, wat leeft en niet en leeft,
Daar Gods gelijkenis of min of meer in zweeft,
Naardat ze die beschijnt, beschaduwt uit den hoogen,
Gezind zijn heerlijkheid in ieder te beoogen
En te openbaren, als in een ontsloten troon,
Wat de opperste at bezit van 't endloos goed en schoon.
(Besp. 1I , 1276-86.)
en alvermogen : almacht. Jets uit niets voortbrengdn
en behoeden voor het terugkeeren tot het
Diet veronderstelt Gods almacht.
Nu volgt de almogendheid, waarop - de goisdienst bouwt :
Want God de werela schiep, regeert en onderhouilt
Door de almacht, zonder wie nooit ware uit niet geworden
Dit wonderlijk heelal, gesticht op zulk eene orden,
Waardoor men zeker sluit, dat God dus werrekrijk
Veel werelden uit niet kon scheppen te gelijk.
(Besp. II, ioo 1-6.)
en wijsheid : God heeft het plan der schepping
getrokken en haar een doel aangewezen, naar
welks vervvezenlijking hij streeft, nl. de verheerlijking
zijner goedheid bij monde van de schepselen,
zooals blijkt uit de voorlaatste aanhaling.
(Besp. II, 1282-86.)
17-20. Bij Tijin genade, en alvermogen, en
wijsheid, die hun 't weTen schonk uit niet, eer
dit in top voltogen paleis, der heem'len hemet,
blonk.
- 278 -
Alle door mij geraadpleegde uitgaven plaatserr
een komma na niet, schoon ten onrechte ; doch
wij zullen deze lezing voorloopig aannemen, om
te toonen, tot welke onhoudbare uitkomsten zij leidt.
18. die hun 't weTen schonk uit niet : die hen
schiep uit niet. In de door ons gewraakte veronderstelling
kan die zoowel de drie (genade, alvermogen,
wijsheid) bepalen als het laatste alleen;
doch in dit tweede geval is de zip minder juist
onder wijsgeerig oogpunt.
19-20 dit in top voltogen paleis : de hemel,
waar de engelen dezen lofzang aanheffen.
Welk is nu de samenhang ? God schiep door
zijne genade, alvermog,en en wijsheid de vvereld,
alvorens (eer) de hemel, het verblijf der engelen,
geschapen was! Dit druist tegen het algemeen gevoelen
in. Zulken onzin kan men kwalijk een man
ten laste leggen, die en door de rechtzinnigheid
zijner begrippen omtrent God en door de wiskundige
juistheid, waarmede hij zijne uitdrukkingen
als in eene goudschaal weegt, ons het bewijs levert,
dat hij niet te vergeefs bij de scholastieken ter
school is gegaan.
Om dit euvel te verhelpen late men die
alleen terugzien op wijsheid en verplaatse men het
komma van niet naar schonk :
En wijsheid, die hun 't wezen schonk,
Uit niet eer dit in top voltogen
Paleis, der heemlen hemel bionic.
- 279 -
uit niet bepaalt voltogen : eer dit paleis, uit niet
in top voltogen (uit niet kant en klaar gemaakt),
blonk. Nochtans heeft deze zinswending iets ongewoons,
wij stemmen het toe.
wijsheid, die hun'tkveren schonk: het denkbeeldige
bestaan, dat het werkelijke voorafging. (Vgl. x).
God heeft immers van eeuwigheid, dus ook
eer het verblijf der engelen bestond, het scheppingsplan
in zijnen geest ontworpen.(Vgl. r ) De vv. 18-2o
,ontwikkelen het begrip I« wijsheid », een der drie
,eigenschappen, die tot de schepping medewerkten.
Eene biermede overeenstemmende aanhaling,
'welke tevens onze zienswijze komt bevestigen, yinklen
wij in de Bespiegelingen :
Voor 't scheppen van de hooge en hemelsche gewelven,
Vol engelen, was God alleen en stil zich zelven
Bekend, en zat gerust, vervullende den ring
Van zijne oaeindigheid,. in een bespiegeling
Van zich en zijn nature, in 't diepe licht verborgen,
Dat geene beurten kent, float avondstond, noch morgen.
(Besp. V, 841-46.)
Er bestaat eene merkwaardige overeenkomst
tusschen de voornaamste gedachten van dezen zang
en eene plaats uit de Bespiegelingen, waar de dichter
Gods onsterfelijk 'even schildert :
de vaag des levens, door wiens zegen
De godheid, buiten zich, alleen niet ziet bewegen
roeren wat zich roert, in dien geschapen kring,
Maar ook gedurig hangt in een bespiegeling
Van hare louterheid verrukt en opgetogen ;
Terwijl, gelijk om strijd, Gods wijsheid en vermogen
En goedheid onderling in 't spieglen houden aan,
- 280
En in 't beschouwen van Gods wezen roerloos staan
Gespannen in haar kracht, op 't spits van alle punten,
Die endeloos in Gods volkomenheen uitmanten.
Zoo leeft de onsterflijkheid in zich, gerust en stil
Terwij1 ze buiten zicla door haren vrijen wil
Het al regeert en • stuurt, vrijwillig onbedwongen,
En geenszins door de kracht van haar natuur gedrongen.
(II, 859-72.)
Deze verzen geven ons sevens den sleutel van
op zich zeiven rust » v. 6.
21-23. Vondel bezigt hetzelfde beeld van de
oneindigheid sprekende :
Wie knielt niet, die dit hoort, en valt op 't aanzicht neder ?
(Best. IV, 649.)
27. oneindie wezen samenvatting van den
geheelen zang. (Vgl. d.)
eeuwig weTen : ens en niet essentia, dit laatste
zou hier eenepantheistische stelling opleveren.(Vgl.q.)
28. dat weTen heeft dat een bestaan, en wel
een gebeurlijk bestaan heeft.
33. verbeelding : in den ruimen zin van verstandelijke
voorstelling, begrip (idea). Vgl. v. 26 « of
schort het aan begrip en stem? ,
De verbeelding is, in den engeren zin, het vermogen
om, met behulp van het geheugen, de vroegere
zinnelijke waarnemingen voor den geest to
halen en onderling to verbinden (imaginatio).
Daar God niet onder onze zintuigen valt, staat
hij hiiten het bereik der verbeelding.
In den mond der engelen heeft buitendien
281 —
het woord, in de laatste streng wijsgeerige beteekenis
genomen, slot noch zin.
34. Gij .vaart, gij gij blifft deTelfde
God is eeuwig.
35-37. alle englenkennis enz. Ofschoon de
engelen zuivere geesten zijn en God bij gevolg
door inzage, dus nauwkeuriger dan wij, kennen,
is hunne kennis nochtans van nature beperkt, daar
zij schepselen, dus eindige wizens zijn. (Vgl. g.)
ontheiliging en schennis : Vondel verwijlt gaarne
bij deze gedachte.
Geen letterkunstenaar, hoe taalrijk, hoe beslepen,
Vindt rnerk of woord, dat Gods volkomenheid verbeeldt.
En niet in stee van eer hem zijne glorie steelt.
(Besp. I, 138.40.)
Maar laat ootmoedigheid de stoute tong betoomen :
Haar onvolkomenheici ontluistert Gods volkomen,
En stamelt woord op woord. (Besp. II , 411-13.)
Men vergelijke nog II, 41-46 ; 65-78; I, 32.
38.39 Want ieder draagt Tijn eigen naam
behalve gij : de naam dient om verschillende individuen
of enkelingen van dezelfde soort te onderscheiden,
welnu God is alleen.
Hij (Trismegist) noemt God naamloos ; want men hoeft hem
[niet te noemen,
Die geenen naam behoeft, nu 's wezens enkelheid,
Zijn eigenschap, hem klaar van andren onderscheidt.
(Besp. II, 520-22.)
Men raadplege nog II, 571-75.
- 2 8 2 -
God ontsnapt ook aan elke begripsbepaling of
‘definitie, omdat zijne enkelvoudigheid alle geslacht
.en soort buitensluit. (Vgl. u.)
42 8-ij Tip alleen dan die gij Tip: God als noodwendig
wezen heeft de volheid van het Rijn, uitsluiting van alle Tijn of onvolmaaktheid.
c.)
aan den bijbeltekst : qui sum (Exod. III, 15). De scholastieken zeggen
hetzelfde in andere woorden : esse est substantia.
Vgl. i.)
Maar Gods zelfstandigheid is eigenlijk zijn wezen :
Dus is 't zelfstandigheid al wat Gods wezen heeft,
Aan wiens eenvoudigheid geen toeval hangt of kleeft,
Noch nimmer hechten zal, tenzij men ons wil leeren
kan, vermindren en vermeeren.
dit ontzeggen de bron een
God zijn wezen natuur is, niet._
(Besp. II, 184-9o.)
Daar hij zich zelven noemt in oud Hebreeuwsch : ik ben;
naam, niet voller uit te spreken noch te lezen :
wat is God? wat niet? wat is hij ? wezen.
(1?esp. V , Telf bekend : hij oneindig is.
kent zich zelve alleen geheel van binnen.
(Best. I. 1 34•)
Godheid alleen op 't allernauwst zich zelf.
II, 26.)
Een volmaakt begrip adaequata)
aan elke begripsbepaling of
definitie, enkelvoudigheid alle geslacht
en (Vgl. gij rijt die gij {ijt: noodwendig
,vezen volheid van het rijn, met
alle niet-rijn onvolmaaktheid.
{Vgl. Vondel dacht hier aan den bijbelteks;t : Ego
sum qui sum 11 I, [5). De scholastieken zeggen
hetzelfde in andere woorden: substantia.
(Yg!. is eigenlijk wezen:
't zelfstandigheid al wat Gods wezen heeft,
toeval of kleeft,
hechten zal, tenzij men ons willeeren
Dat God verandren kan, vermindren en vermeeren.
Uit dit ontzeggen vloeit, als uit de bron een ,liet,
Dat God zijn wezen en natuur zs, anders niet ..
(&sp. lI, 184-90.)
hl] zich zei ven oud Hebreeuwsch : ik ben/
Een naam, niet voller uit te spreken noch te lezen:
Want wat is God? wat niet?wat is hij? louter wezen.
(!?esp. V, 64-66.)
43. u relf bekend: omdat hij alleen De Godheid kent zich zelve alleen geheel van binnen.
(Besp. I. 134.)
De Godheid kent alleen op 't allemauwst zich zelf.
(Besp. IT, 26.)
44-47. Een volmaakt begrip (idea adaequata)
- 283 -
van het oneindig wezen is van natuur aan Been eindig
wezen gegeven. (Vgl. d.)
48-49 dat rienis nog een hooger heil dan (het
heil dat) wij van um, genade ontleenen
Verstraeten teekent hierbij aan : « God te zien
in zijne glorie is nog een grooter geluk dan het onze,
mits de engelen (v6Or hunne beproeving) Gods aanschijn
nog niet mochten aanschouvven. »
Volgens het geloof zal ook de mensch dit heil
deelachtig vvorden, want de uitverkorenen zullen
hiernamaals God van aanschijn tot aanschijn aanschouwen,
d. 1. God kennen als oneindig wezen.
Vie zou niet wenschen met de Godheid te verkeeren,
Om in ootmoedigheid en stilheid aan te leer: n,
Totdat, van 't sterflijk pak ontslagen, dees gordijn
Geschoven worde, en (jod ons levendig verschijn!
(Besp. II, 299-302.)
Op deze onmiddellijke inzage van Gods natuur
berust het wezen van de mystiek.
50-51. dat overschrijdt het perk en peil van ons
vermogen : God in rich te kennen als « der eeuwigheden
glans en ader » als « der glansen glans
is aan engel noch mensch vanwege hunne natuur
(vermogen) gegeven, maar kan hun wel door Gods
laatste en hoogste genade verleend worden. (Vgl. g.)
Hiermede hebben wij den diepen zin van Vondels
verhevensten lierzang in het licht gesteld.
Een tegenvoeter van Lucifers rei had Vondel
vOor dertig jaren in Palamedes geleverd, toen hij
- 284 --
het noodlot op hoogdravend boertige wijze bezong,
om de Contra-Remonstranten te . beschimpen :
o Kracht, die niet en zijt te ontvlien,
Geweld, dat tusschen uwe knien
Beklemt de diamanten spil,
Daar 't al op draait "mar uwen
Die hebt , van eeuwigheid gezaaid
't Zaad, daar de tijd zijn vrucht of maait.
o Dwangbestuurster van al 't werk,
Die goon en menschen stelt een perk.
Houvast en anker van 't gesticht
Der wereld, die in tegenwicht
D'hoofdstoffen houdt. 0 zuil, die zelf
Draagt onbezwaard dat zwaar gewelf.
O die met ijzren schepter heerscht
En blijft er laatst en was er eerst,
Die Hemel, Aarde en Hel bestiert
En maakt dat elk uw Godheid viert.
Die op haar beurt de sterren riept
En meerdre en mindre Goden schiept.
Indien men de ondeugende bedoeling ter zijde
laat en den slatigen gang der verzen alleen in aanmerking
neemt, valt het niet te ontkennen, of de
dichter deed hier in dezen aanhef eenen eersten
greep in dezelfde snaren, die later, in Lucifer, het
lied der hemelen vanaf de aarde zouden begeleiden.
Om te besluiten volge bier een overzicht van
Zang en Tegenzang.
De Zang ontwikkelt het onvolmaakt begrip
van het oneindig wezen.
i° absolute of onvoorwaardelijke eigenschappen
Gods. (Vgl. j.)
eeuwigheid (van tijd noch eeuwigheid gemeten);
285- --
alomtegenwoordigheid (1 ) (noch ronden); enkelheid
(zonder tegenwicht) ; zelfbestaan (bij zich bestaat,
geen steun van buiten ontleent, maar op zich
zelven rust); on (en in zijn wezen kan
wat en in hem draait en vvordt
(onbewust wanken)
; 'eene middelpunt).
2° betrekkelijke eigenschappen.
schepping en instandhouding van de wereld,
i. van de stoffelijke wereld (der zonnen zon,
het leven), van de verstandelijke wereld
van alles wat gij kunt bevroen of nimmermeer
en de zedelijke wereld
bronaar, oceaan en oorsprong
van zoovele goeden).
's menschen wil goede
God is de oorsprong van alle « goeden ».
Vondel stemt bier overeen met den Augustinus,
drie zaken in het noodwendig wezen
onderscheidt : finem boni, causam rerum, ratiocinandi
fiduciam.
c) zijn genade); (en
hun 't wezen schonk,
eer dit in top voltogen paleis, der heemlen
blo.nk).
Tegenzang antwoordt, dat het I) De alomtegenwoordigheid is eigenlijk eene betrekkelijke
op hare plaats als onderdeel van Gods
- 285 _ ..
I) ronden) i enkelheid
tegen wicht); zich bestaat,
buiten ontleent, maar op zich
onmetelijkheid (en in zijn wezen kan
besluiten wat om en in hem draait en wordt
gedreven); onveranderlijkheid (onbewust van wanken);
enkelvoudigheid (om 't eene middelpunt).
2° relatieve of betrekkelijke eigenschappen.
a) b) d. i. van de stoffelijke wereld (der zonnen zon,
de geest, het leven), van de verstandelijke wereld
(de ziel van alles wat gij kunt bevroên of nimmermeer
bevroeden) en van de zedelijke wereld
(het hart, de bronàar, de oceaan en oorsprong
zoovele goeden).
Immers 's menschen wil streeft naar het goede
en God is de oorsprong van alle (( goeden )).
hier overeen den H. Augustinus,
die drie zaken in het noodwendig wezen
: finern boni, causarn rerum, ratiocinandi
fiduciarn.
goedheid (bij zijn genade); dj almacht (en
alvermogen); e) wijsheid (die hun 't wezen schonk,
uit niet eer dit in top voltogen paleis, der heemlen
hemel, blonk).
De Tegenzang antwoordt. dat het volmaakt
(r) De alomtegenwoordigheid is eigenlijk eene betrekkelijke
eigenschap, doch is hier op hare plaats als onderdeel van Gods
onmetelijkheid.
— 286 —
begrip van het oneindige wezen buiten het bereik
der schepselen ligt :
r° God to willen verklaren is heiligschennis,
daar men aan zijne onmetelijke grootheid geen
recht kan laten wedervaren.
2° God kent zich zelf alleen.
3° De volmaakte kennis van Gods natuur is
ons door zijne genade weggelegd.
Wij herinneren er nog eens aan, dat de vveinige
verzen, die wij over het hoofd hebben gezien, aan
de H. Schrift zijn ontleend en geene nadere opheldering
vereischen.
Dr L. SIMONS.
- 287 -
Openbare zitting van 16 Juni.
Aanwezig de heeren Alberdingk Thijm, bestuurder,
van Even, onderbestuurder, de Potter,
bestendige secretaris ;
de heeren jhr. de Pauw, Gailliard, Gezelle,,
Hiel, Daems, Obrie, Coopman, de Vos, Broeckaert,
Sermon, Coremans, Bols, de Flou, Claes, Arnold,
werkende leden;
de beer de Vreese, briefwisselend lid;
Verontschuldigen hunne afwezigheid : de heeren
baron de Maere d'Aertrijcke, Claeys en Genard.
Zijn verder aanwezig : de heeren baron R. de
Kerchove, gouverneur van Oost-Vlaanderen ; Braun,
burgemeester van Gent ; de heeren J. Lammens,
senator; de Guchtenaere, lid van de Kamer der
Volksvertegenwoordigers, een aantal beoefenaren
van de Nederlandsche letteren en leeraren van het
middelbaar onderwijs.
Te 2 1/2 uur verklaart de beer bestuurder
de zitting geopend.
Hij dankt de aanwezigen, vooral de overheidspersonen,
voor het blijk van belangstelling, door
hunne tegenwoordigheid aan de werkzaamheden der
Academie betoond, en spreekt daarna de volgende
redevoering uit :
— 288 —
Mijnheer de Gouverneur,
Mijnheer de Burgemeester,
Mijnheeren Senator en Volksvertegenwoordigers ,
Geachte Medeleden,
Goedgunstige Hoorders en Hoorderessen,
Ik zal een paar oogenblikken spreken over
De duidelijkheid in de kunst.
Het en zal geene zoogenaamde « acadernische
redevoering » zijn maar ik voldoe gaarne aan den
gewoonte-plicht van den bestuurder der Academie,
de jaarlijksche plechtige zitting met eene toespraak
te openen.
Ik wil dan ook niet door zwierige volzinnen,
maar wel door, naar ik meen, eenvoudige, gezonde
gedachten uvv medegevoel trachten te. winnen....
De duidelijkheid in de kunst.
Dit ondervverp schijnt al zeer eenvoudig, zeer
nuchter.... En toch is er meer van te zeggen
dan ik in dit oogenblik afhandelen kan.
Wat ik door kunst, vooral door beeldende
kunst versta, heb ik op deze plaats, bij eene
andere gelegenheid, geschetst. Thans wil ik er
alleen aan herinneren, dat tusschen alle kunsten
een innig verband bestaat, en eene en dezelfde
omschrijving of definitie zoowel kan gelden van
de dichtkunst als van de toon-, schilder- en andere
kunsten, ja zelfs van de kunst der voordracht met
het gebarenspel, vroeger weleens danskunst geheeten....
- 289 -
Dat de gedachte die de kunstenaar wil uitdrukken
recht duid elij k aan 't licht moet komen,
om op den toeschouwer of hoorder den gewenschten
indruk te maken, dunkt mil eene stelling die
Been bewijs behoeft, een axioma en toch schijnt
zij menigmaal. door woord en daad geloochend
te worden.
Vele jonge schrijvers juichen •tegenwoordig de
onduidelijkheid toe, en meenen dat de klank vOor
de gedachte gaat. Zich verlatende op eenen zekeren
bijval, achten zij het niet noodig volzinnen
te schrijven (vooral in dichtmaat) wclke slechts
eene enkele, bepaalde beteekenis kunnen hebben.
Men bemerkt al ras dat zij zelven niet altijd
eene juiste verklaring weten te geven van de volzinnen,
van de woorden, die hunne geestdrift,
welke zij gaarne exta7e noemen, bun heeft ingegeven.
In an vvoord, er ontstaat tegenwoordig eene
soort van babylonische spraakverwarring, in de
plaats van een sinxenachtige klaarheid in de kunst.
't Is al te moeielijk hiervan voorbeelden
te geven; men zou daartoe lange aanhalingen
moeten doen, die de tijd niet toelaat, en den schijn
van persoonlijke aanvallen konden hebben...
Ondertusschen wil ik dan toch door het
wijzen op eenige uitdrukkingen mijne bewering
staven.
Ik zal er niet bij stilstaan hoe lachwekkend
het mij voorkomt, dat men bij voorbeeld het
- 290 -
woord bekoren en bekoring in de beteekenis
van tenter, tentation, in den ban doer, zeggende
het is bijkans verouderd, nap- ,enoeg verouderd,
Df thans verouderd of eenvoudig, verouderd; en
de « thans gewone beteekenis » is gelijk charme;
terwiil men niet bedenkt dat m ill ioen en lippen,
dagelijks betuigen dat de volksbeteekenis van bekoring
juist gelijk is aan tentation... Doch dat is
weinig (1).
Wat zegt men van uitdrukkingen als « Opal,
gedroom, »...
« Oceanen van trillende niets, »...
« Eene diep2 ongeborenheid »?
Wat is « een dagende brand van daagschheid,
die iemand dagelijks droomt a?...
\Vat zijn a dooden die elken dag aan leven.
verliezen »?
Wat is « breed blinken van een zee die in
mysteriehand ligt »?
« Tranen die smelten wat was kloek en de
vlam van den levenswil dooden. » Dat is nog.
half mogelijk. Maar hoe denkt men zich :
« Koelen balsem, blank van zilverbrand » of
wat is « het blank van droomen en het blank
(I) Iedereen verstaat op welk werk hier wordt gezinspeeld.
De schrijver dezer bladzijden is bereid van deze en alle volgende
aanhalingen, aan de heden meest gevierde dichters ontleend, de
namen der schrijvers, met boektitels en bladzijden op te geven.
Het is hem niet om de personen maar om gezonde kunst en waar
heid te doen.
- 29 1 -
van sneeuw of een • lotus droomen op wijsheid
vijver » ?.
Wat is Al-God en Al-Natuur anders dan
eenvoudig God en Natuur?
En wat is voor een ziel een eeuw'ge extaTewel...
t Is toch aan de taal geweld doen Zniaarmoed-
voor zivaarmoedigheid to schrijven, als 't duitsche
Schuiermut, of goudecht in plaats van als
echtsoud; mysterzeivoud voor woudmysterie; « in
Paradijs, » voor « in het paradijs »; « rijk Italie
aan Renaissance », voor « Italie rijk aan Renaissance
»; « Regenbogende vvaterklots » in plaats
van als een « regenboog schitterende », gelijk het
valsche vernuft, schittert in het bovenstaande....
De schrijvers van dergelijke taal zouden zich
vvellicht met het voorbeeld der toonkunst willen
dekken, zeggende dat, evenals in de absolute of
orkestmuziek de gedachten onduidelijk, vaag zijn
en daarom toch niet minder dichterlijk dan bouwof
schilderkunst, evenzoo de kunstenaar van het
woord rechte poezie in nevelachtigen vorm uitdrukt
Dit is eerie valsche gevolgtrekking. De absolute
muziek kan Beene gedachte, op litteraire wijze,
beknopt en scherp uitdrukken, evenmin als een
bloemstruik een' perzik kan voortbrengen. Stelt
men dergelijke eischen aan de muziek, dan miskent
men haar karakter...
De du id el ij k he i d eener toonschepping bestaat
alleen in de wijze van opeenvolging der klankverbindingen.
2 92
Wanneer deze aan de menschelijke natuur,
aan verstand en hart beantwoorden, dan is het
toonstuk duidelijk, klaar .
Dat hierbij eene zekere oefening of aanleg van
den hoorder geeischt wordt, spreekt van zelf.
Evenzoo moet men eene taal kennen om een
opstel daarin geschreven te verstaan.
Dat de dichter, in zijne beeldspraak en andere
eigenaardigheden van stijl, zich te richten heeft
naar het yolk waarvoor hij werkt, heeft hij met
andere kunstenaars gemeen.
Dit werd ook gedurende omstreeks veertien
eeuwen onzer jaartelling in Europa algemeen in
acht genomen.
Daarna ontstond eene kwijning in vele kunsten...
Men ging voortaan met eene zekere dolzinnigheid
uitsluitend aan Griekenland en Rome
kunstvormen en beelden ontleenen. De valschelijk
zoogenoemde Renaissance moest noodzakelijk de
duidelijkheid der Nederlandsche kunst omsluieren,
want de nieuwe begrippen waren niet uit de zeden
en overleveringen des yolks opgegroeid.
Door deze kunst bij overeenkomst, deze con -
ventioneele kunst werd alzoo de aard des yolks
miskend. Men herkende dezen niet meer in de bewoners
van den Olymp.
Het yolk geloofde niet aan Pan en de boschnymfen;
het begreep niet waarom men vele schoolboeken
Arcadia's noemde.
De kunst werd het eigendorn der geleerder*.
- 293 -
De aloude heldendichters vond men nog slechts
hier en daar op vuil, grijs papier herdrukt, of
de handschriften onder de schimmel van muffige
vlieringen.
De aloude schilderwerken verdwenen onder de
kalk, of bleven uitsluitend voor eenige rieuwsgierigen
in eene of andere afgelegen zaal bewaard.
Doch, na eenige groote omwentelingen, toen
de 19e eeuw een goed stuk wegs had afgelegd,
kwam weder eene meer duidelijke volkskunst voor
den dag.
Bilderdijk, Ledeganck, Tollens, en vele anderen
kwamen schitteren in den kunsttempel als de
van zon doorschenen beschilderde glasvensters der
schoonste kunstperiode. Bilderdijk zelf gaf aan
onverstaanbare Renaissancisten eenen duidelijkeren
vorm. De b'ouwkunst ging langzamerhand weder
aan hare eischen voldoen ; het stelsel der platte
lijsten, der friezen en architraven, ofschoon heden
nog als onkruid onuitroeibaar, werd stillekensaan
verdrongen door natuurlijker en nationaler vormen.
Men begon weder begrip ervan to krijgen
dat de schilderkunst nog anders spreken kan dan
in een gouden lijst gevat, op het doek, monumentaler
blinken kan, als onderdeel van het bouwwerk
y dat zoo ook de schilder- en beeldhouwkunst,
zich aan de architectuur parende, door deze dienstbaarheid
zelve menigmaal grooter beteekenis krijgt ;
dat de toonkunst (die trouwens hare overleveringen
minder dan andere kunsten had miskend) zich in
- 294 -
ha ren aard mot rich:en naar de eischen van doel,
plaats, gelegenheid; dat het tooneel, de kerk, het
huis eenen verschillenden muziekstijl vorderen.
En wat de taal betreft het was allereerst
Bilderdijk, vvelke haar ontdeed van de versleten
lappen, die haar door gebruik en spelling waren
omgehangen, en duideiijk leven daarover blies;
gelijk de heerlijkste beeldwerken van vroeger eeuw,
door slechtbegrepen vroomheid met smakelooze
sieraden omhangen, op de altaren weder in oorspronkelijke
schoonheid worden hersteld.
De taal, zegt Bilderdijk, in 't jaar 1825, was
geworden
Een laf gezwets, en een onzinnig woordenkleppen,
Waarvan men noch 't verband noch d'eigen aart beseft,
Waarvan geen enkle klank bij 't tong en lippenreppen
De ziel van die ze ontfangt, naar 't Eeuwig Woord verheft.
En verder :
Men volt, tot duizlens toe, het hoofd met vreemd gezwets,
Raast in den Franschen roes, en draaft op Britsche weaken,
Of neemt van Duitschen grond de wartaal tot zijn les.
Zoo vcedt men kindren op.
Bilderdijk herhaalde zijne woedende kreten
tegen de verbastering in 1827 :
...Steeds gewoon in 't Fransch gareel to hollen,
Deed Neerland' nuchtren mee in 't dronken zuizebollen,
Tot heel de helmacht saam kwam hupplen in dien dans
En 't beter yolk geheel verduiveld werd, ja Fransch. (2)
(I) Navonkeling, II, 96.
(2) De voe,- in 't graf, 46,
- 295 -
Met Bilderdijk was de nieuwe geest ontwaakt
Hij voorspelde uit de inwerking van het Nederlandsche
zuiden op het noorden nieuw leven voor
de taal.
In zijne spraakleer (bl. 4o) verdedigde hij de
Westvlaamsche uitspraak en laakte de overheersching
van de Hollandsche gewesttaal, die toch
onlangs de grondslag is geworden der zoogenaamde
verkorte spelling.
In 't zelfde jaar wijdde hij aan de Maatschappij
van taal- en letterkunde te Brugge een gedicht
ter eere van Maerlant en diens klare dichtkunst;
hij noemde die stad de voedster van Neerlands
Poezij •
Waar hadt ge, o Ainstel, toen een stoet van Nachtegalen,
Waar hadt ge uw zangers van het bosch,
Als Vlaandren, rijk in bloei, en fier op beide talen,
Ons Holland Dichters gaf, van Waalsche kluisters los ? (I)
Geen wonder dan ook dat hij zijne spraakleer
vereerde aan dat Genootschap in het land van
Maerlant, met een gedicht op het thema,
Te spreken is 't gevoel des boezems uit te storten.
Uit te storten in het dietsch, dat is : in de
volkstaal, in duidelijke taal te bedieden of te
beduiden wat men gevoelt..
(I) Oprakeling, 139.
296
Doch wat gebeurt er ?
Men werd Bilderdijk, men werd Conscience,
de geheele dichtrenrij van 183o tot 188° moe, en
in plaats van aan eene nieuwe ontwikkeling mede
te werken, wierp de jeugd de groote meesters met
steenen en verkondigde dat eerst met i 8 8o de
ware « woordkunst » was geboren.
J a zelfs vv ordt het heden mode, de jaren
188o tot t 884 reeds tot een overleefd,veel te pruikerig
tijdperk te rekenen.
Het nieuwe licht in de letteren breekt dus eerst
door met het jaar 1885.
Het pas geboren kind werd met het badwater in
het riool geworpen, gelijk het spreekwoord zegt.
Thans wordt er herhaaldelijk als zegekreet uitgeroepen
dat de dichterlijke klaarheid minder waard
is dan de klank der volzinnen. Het werkwoord
verklanken wordt ten troon geheven, als vertegenwoordigende
de hoogste dichtkunst.....
Eene dergelijke beweging vindt men in de
schilderkunst : duidelijke, karaktervolle teekening
wordt weggemoffeld achter het tvvijfelachtige, onklare
impressionisme, symbolisme, enz.. Zoo is datgene
wat vroeger met minachting tooneel-decoratieschildering
werd genoemd en niet anders was dan eene
behendigheid om bij lamplicht, en op eenen zekeren
afstand, den toeschouwer te begoochelen, nu tot punt
van uitgang voor de hoogste kunst verklaard.
De duidelijkheid van het leven op muur en doek
is geen hoofdvereischte meer.....
- 297 -
Hoe verre zijn wij dus hier van de Memlincks
en van Eyken verwijderd, welke, bij alle uitvoerigheid
hunner penseelstreken, aan het innigste leven
der natuur niet to kort doen en wier bedoeling uit
elke tint, uit elke streep schittert, terwij1 de beschouwer
van onze nieuwste landschappen de koelheid van
water en lommer, dat door gele of blauwe plekken
wordt afgebeeld, zeer betwijfelt.
Past men die nieuwe manier op nog andere
kunsten toe, zoo is de vraag : Wat is de waarde eener
voordracht, bij voorbeeld eener tooneelvoorstelling,
waarbij de spelers het publiek voortdurend in twijfel
laten welke soort van rol zij vervullen, indien de
aanplakbrieven het niet verkondden?
Het zijn juist de duidelijk sprekende bijzonderheden
in de voorstelling der karakters, welke het
tooneelspel, en alle voordracht in 't algemeen tot een
groot kunstwerk verheffen....
Ik wil hier gaarne de tegenwerping aannemen,
dat menigmaal in de muziek een plotselijk trompetgeschetter
bij 't naderen van een vijand of een
fortissimokoraal, zelfs van weinig geoefende kelen,
eenen meer wegsleependen indruk kan maken, dan
een in alle fijnheden bestudeerd toonwerk ; dat eenige
los op het doek geworpen, forsche penseelstreken dikwijls
treffelijker schijnen dan de fijnheden van
Van Eyck of Metzu ; dat de reuzenbouwen der
Indische tempels soms meer indruk maken dan de
fijngebeeldhouwde voorgevels in onzen bouwtrant;
dat een forsche schreeuw op tijd en plotselijk geuit
- 29S -
vaak ontzettender werkt dan de fijnste stemtinten
eener schouwspeelster;.... ik beken dat door deze
onvolmaakte kunstuitingen s o m t ij d s meer wordt
bereikt dan door de fijnste duidelijkheid.
Al nemen wij den raad van Boileau ook niet
letterlijk, dat elk kunstwerk, elk dichtwerk vooral,
twintigmaal moet worden herzien, het is en blijft
onbetwijfelbaar zeker, dat onder onze jonge kunstenaars,
ja zelfs onder de meest hegaafde, vooral onder
de kunstenaars met het woord en het penseel, een
aantal gevonden wordt dat, door geestdrift of zucht
naar oorspronkelijkheid medegesleept, aan taal en
stiji to kort doet, en den lezer meer verblindt dan
sticht of roert.
Onze meeste. kunsttentoonstellingen, onze meeste
dichtbundels der laatste jaren kunnen daarvan ge -
tuisen.. .
Wij verheugen ons dat die der leden van de
Academie, aan wie de dichtgave is geschonken, haar
gebruiken, gelijk de plant de zon gebruikt die haar
beschijnt, gelijk de schepper der Iliade of van
Goedroen en het Nevelingenlied, gelijk, de dichter
der Divina Comedia, of die van Hamlet, gelijk een
Palestrina of Lassus, gelijk de bouwmeester van
S. Goedela of der stadhuizen van Brussel, Ieperen,
enz., gelijk in nieuweren tijd een Walter Scott, een
Montalembert, een Bilderdijk,een Conscience — allen
meesters van het woord — de gaven aanwendden hun
door hooger hand geschonken. Gelijk de bloem hare
kleur en geur ontwikkelt volgens de natuur van on&elnhoud.
Versingen over de wedstrijden ••••.••••.• bi. 156-246
Een blik op Vondel als wijsgeer, door den heer L. SaI0M. 247
De duidelijkheid in de Kunst, doot, den heer P. ALBERDINGK THIJM 289
VERSLAGEN
MEDEDEELINGEN
DER
KONINKLIJKE
VLAAMSCHE ACADEMIE
VOOR
TAr\L- EN LETTERKUNDE.
1I~9S.
Juli, Augustus en September.
GENT
A. SIP FER
Drukker ,Ier /(ol/fllk/ijkt' Vlallmsc!u •. Academie

-- 299 -
zochte eigenschappen, zoo ontwikkelt zich de dichtgave
der genoemde meesters volgens hun natuurlijken
hoogeren aanleg, en daaruit vloeiden voort kunstwerken
van gees.t en diepte niet alleen, maar ook van
zonnige klaarheid en duidelijkheid in de onderdeelen.
Moge een Bilderdijk schijnen (zooals sommigen
beweren) zonder ophelderende noten niet verstaan te
kunnen vvorden — dat ligt alleen aan den lezer, die
zich menigmaal boven de aarde tot de Gees ten
wareld niet weet te verheffen.
Wij verheugen ons, ik herhaal het, in de Academie
eene rij van kunstenaars te bezitten, vvelke dc.
klaarheid in de kunst niet minachten gelijk vele.
jongeren, en die aan verhevenheid en adel der gedachte
eene duidelijkheid als die van het onbevvolkte
uitspansel weten te verbinden
Hun zij heil gewenscht ! Moge ik voor de medegedeelde
gedachten mijne hoorders gunstig hebben
gestemd, dan is mijn doel bereikt. (Toejuichingen.),
— 3oo
Zitting van 21 Juli 1898.
Aanwezig de heeren Alberdingk Thijm, bestuurder,
van Even, onderbestuurder, de Potter, bestendige
secretaris :
de heeren Claeys, de Pauw, Gailliard, Gezelle,
Hiel, Daems, Obrie, Coopman, de Vos, Broeckaert,
Sermon, Bols, de Flou, Claes, Arnold en Janssens,
werkende leden ;
de heeren Segers en de Vreese, briefwisselende
leden.
De heeren baron de Maere d'Aertrijcke en
Muyldermans zenden bericht dat zij verhinderd zijn
de zitting bij to wonen.
Na vaststelling van het verslag over de vorige
zitting vvordt door den bestendigen Secretaris de
lijst medegedeeld der
AANGEBODEN BOEKEN.
Door de Regeering :
Bibliographie de Belgique, nrs I I en 12, 1898.
Bulletin de la Commission royale d'Art et
d'Archeologie, 37e jaar, nrs i en 2.
Revue sociale catholique, nr 9.
Bulletin de l'Academie royale des Sciences,
des Lettres et des Beaux Arts de Belgique, nr 5.
Wallonia, nr 6.
Compte rendu des Seances de la Commission
royale d'Histoire nrs 1-4.
— 3ot —
Bulletin de l' Agriculture, nr 8.
Memoires couronnes et memoires des savants
strangers a l' Academie, 55 e deel, 4°.
Door den bestendigen Secretaris der Academie :
De School. Tijdschrift voor opvoeding en
onderwijs onder het bestuur van E.-M. Meganck.
1876-1879, 4 deelen.
De Nieuwe School- en Letterbode, onder redactie
van F.-K.-B. de Paeuw. 1878-1886, 9 deelen.
Het Katholiek Onderwijs. Orgaan der katholieke
volksscholen. 1879-1899, 22 deelen.
Dc Toekomst. Tijdschrift voor opvoeding en
onderwijs. 1895-1899, 5 deelen.
Door den beer J. MUYLDERMANS :
Antwerpen wider de Fransche republiek.
Brieven van A meet Vyncke. Algerie en Zan-
Tibar.
Idem. Midden-Afrika.
Beknopte geschiaenis van den Boerenkrifg,
door J.-FR. PALLEMAERTS.
Door den beer J. BROECKAERT :
Nog lets over onTe oude LiedjesTangers. (Nieuwe
uitgaaf.)
Door de heeren Dr. J. VERDAM en Dr. J.
FRANCK :
Jacob van Maerlant's Strophische Gedichten.
Door den beer E. SOtNS :
Beowulf.
-7. 302 —
Door de Rodenbach's vrienden :
taarboek voor 1898.
Door den beer EDW. PEETERS :
De Vlaamsche Krikstaalkunde.
Door den beer BUITENRUST HETTEMA
Taal en Letteren, 8e jaar, nrs 6 en 7.
Verder de jongstverschenen afleveringen van
Biekorf, her Belfort en de Vlaamsche Kunstbode.
Briefwisseling.
Aan de vergadering wordt een brief medegedeeld
van den heer Minister van Binnenlandschetaken,
meldende dat verlof is gegeven I° aan den
beer De Vreese om te Londen twee handschriften
van Sidrac of te schrijven en te collationneeren ;
2° aan den heer de Pauw, om te Parijs, in de
Bibliotheque nationale, verschillende handschriften
te raadplegen, hem dienstig voor de uitgave der -
kroniek van Froissart.
Bij brief van 6 Juli wordt der Academie bericht,
dat hare begrooting voor het loopende jaar door
den beer Minister van Binnenlandsche Zaken en
Openbaar Onderwijs is goedgekeurd.
Een ander schrijven van denzelfden heer Minister
bericht dat Z. M. de Koning, bij besluit van
3o3
i Juli, heeft goedgekeurd de kiezing des heeren
Lod. de Koninck , tot briefwisselend lid, en van
den beer DI . Ernst Martin, te Straatsburg, tot
buitenlandsch eerelid der Academie.
De heeren Lod. de Koninck en Dr. Ernest
Martin betuigen, schriftelijk, hunnen dank aan de
Academie wegens hunne benoeming.
Bibliographische aanteekening.
De lijst der hoekgeschenken kan ik nog met twee
vermeerderen. De beer Hendrik de Marez, wiens
naam reeds een goeden klank heeft, verzocht mij
aan de Academie een exemplaar te willen overmaken
van zijne twee laatste werkjes : De bruid
van Quinten Metsys, een verhaaltje in drie bedrijven,
en Mijn herte weet, een bundeltje zeer intieme
gedichten. Het eerste dezer werkjes is reeds sedert
eenigen tijd verschenen. Dat het gunstig ontvangen
werd, dat het « een gunstige pers » heeft
gehad, orn een neologisme le gebruiken, is u bekend,
en ik hoef er dus niet verder over te spreken. Het
andere daarentegen heeft nog nauwelijks het licht
gezien. Evenals A. Pierson, had de beer De Marez het
wel molten betitelen intimis. Het zijn verzen geschreyen
ter eere van zeer geliefde bloedverwanten, blijk
gevende van een diepgevvorteld gevoel ; aan de
- 304 -
edelste gewaarwordingen is uitdrukking gegeven irr
eenvoudige, onopgeschroefde en daardoor treffende
woorden.
De schrijver heeft zijne verzen geschreven in
een soort van oudnederlandsch, een soort van.
dilettanten-middelnederlandsch, dat hij niet uitgeeft
voor onberispelijk, maar dat genoeg verschilt
van onze moderne taal om den lezer in den waan
to brengen dat het werkelijk middelnederlandsch
is, en in elk geval aan de verzen een groote
bekoorlijkheid en zangerigheid bijzet.
De heer K. Doudelet heeft ze daarenboven
ge'illustreerd op zeer eigenaardige wijze : de teekeningen,
welke sommigen van De Marez' verzen
hem hebben ingegeven, staan niet alleen bij het
gedicht waarop ze betrekking hebben, maar dienen
elk gedicht tot omlijsting, en steeds in eene andere
orde. Op het eerste gedicht vallen ze niet mee :
er is een zekere geheimzinnigheid, een zekere
onbegrijpelijkheid in, en daar dit ook met 's dichters
werk het geval is, kan men Doudelet's teekeningen
maar begrijpen als men De Marez's
verzen volkomen begrijpt.
W.-L. DE VREESE.
De heer Bestuurder wenscht den heer L. de
Koninck, het nieuwbenoemde briefwisselend lid,
welkom in de Academie, waarop de heer L. de
3o5 —
Koninck de vergadering dank zegt en belooft, in
de mate zijner middelen, to zullen medewerken ter
opluistering der Nederlandsche taal en letteren.
Dagorde.
Worden gekozen tot leden der Commissie, die
prijsvragen zullen voorstellen voor het par 1900:
de heeren Bols, Broeckaert, Coopman, Daems en
Gezelle.
Tot lid der Commissie van Middelnederlandsche
letteren, ter vervanging van wijlen den heer
P. Willems, de heer K. de Flou.
De beer Th.-J.-I. Arnold leest een opstel,
getiteld : Het Nederlandsch in de Gentsche dasbladpers,
hetwelk, op voorstel van den heer bestuurder,
in de Verslagen zal opgenomen worden.
Te 4 ure verklaart de heer Bestuurder de
zitting geheven.
3o6
NEDERLANDSCH DE GENTSCHE
door TH.-J.-I. ARNOLD.
Het komt nog al eens voor dat onze Gentsche
dagbladen, voor zooveel die in het Nederlandsch
zijn opgesteld, zich vroolijk maken over wat ze
het hollandsch-franskiljonisme, waardoor
verstaan het gebruiken van Fransche woorden
Noord-en is dikwijls
die bladen in soort van heiligen
toorn te zien ontbranden, wanneer hun aandacht
wordt getrokken op dit zwak hunner taalbroeders
over den Moerdijk, door een aankondiging,
ander dagbladartikel Noord-
Nederlandsche of komst
het kwaad, zich dikwijls geheel onnoodig
Fransche woorden
bedienen, in de noordelijke gewesten °tide
bestaat, is, te
niet dat de opstellers
bier bedoelde het bespreken van
kwaad wel eens ondoordacht en onzaakkundig
werk gaan, evenmln (T).
sprekend bewijs voor de waarheid
laatste woorden In het te Brussel verschijnend blad Le
Petit bleu artikel opgenomen, het
- 306 -
Lezing.
HET NEDERLANDSOR IN DE GENTSORE
DAGBLADPERS,
TH.-].-l. eens voor dat onze Gentsche
voor zooveel die in het Nederlandsch
vroolijk over ze
noemen het hollandsch-franskiljonisme, waardoor
ze verstaan het gebruiken van Fransche woorden
door de Noord-Nederlanders, en het is dikwijls
vermakelijk die bladen in een soort van heiligen
te zien ontbranden, wanneer hun aandacht
zwak hunner taal broeders
van over den Moerdijk, door een aankondiging,
een bericht of eenig ander dagbladartikel van N oordN
ederlandsche. af komst.
Dat het kwaad, zich dikwijls geheel onnoodig
van vreemde en inzonderheid van Fransche woorden
te bedienen, in de noordelijke gewesten der oude
Nederlanden werkelijk bestaat, is, hoezeer ook te
betreuren, niet te loochenen, maar dal de opstellers
der hier bedoelde dagbladen bij het bespreken van
dit kwaad wel eens ondoordacht en onzaakkundig
te werk gaan, even mln (1).
(I) Ziehier een tamelijk sterk sprekend bewijs voor de waarheid
dezer laat,te woorden : In het te Brussel verschijnend blad LI!
Petzi bleu werd onlangs een artikél opgenomen, waarin ook het
— 3o7
Wanneer onze Waalsche landgenooten aan de
Ylamingen het veelvuldig gebruik van Fransche
-veelvuldig en dikwijls gehee] onnoodig gebruikmaken van Fransche
woordeu door de Noord-Nederlanders werd besproken. Dit artikel
werd naar hit schijnt — helder is de zaak niet — door een
Vlaamsch blad uit de hoofdstad, in het Nederlandsch vertaald
overgenomen, en een Gentsch blad gaf van deze vertaling
een nittreksel, waarin o. a. gezegd wordt « Daar ik eer-
. sister wielreed (sic, voor Terwijl ik eergisteren wielerde, of
fietste) op den steenweg van Delft naar '.c Hage voor
• 's Gravenhage), begon ik na te denken over onze nieuwe
wet op het gebruik van het Vlaamsch (Nederlandsch).... En
• ter747 ik dacht bracht min frets in!" te 's Gravenhage
. (leest Lahaye (sic, voor La Hay e) o Waalsche broeders !
waar ik me.... neerzette aan een tafel van.... het « Central
. Hotel >> (sic). Dat opschrift « Central Hotel . bestaande nit
• twee onloochenbaar Fransche woorden, deed m!Y denken, dat
• ik wellicht te hoastig seweest was om onze schila'ers geluk
• te wenschen met de vermeerdering van werk, die de vertalinsen
zouden aanbrengen..... Daar zoo zittend, vielen de
blikken van den S. op de uitstalling van een winkel van gemaakte
kleederen, en op een aantal Fransche opschriften op de
voorwerpen hevestigd, waaronder ook voorkwamen : jacquet
costuum (sic), Pantalon naar rnaak Complet costuum (sic)
Flanellen kapluiers (sic), enz., en bij het lezen van deze en
nog andere opschriften hief de S. « langzaarn, godvruchtig het
skis Pilsen (sic, voor Pilsener) op dat de fan op de tafel gezet
had, » en ledigde hij dat op de gezondheid van zijn vriend (hier
volgt naam van een Brusse]sch flamingant). De goede bedoeling
van den vertaler van dit artikel uit' Le Petit bleu in aanmezking
nemend. zou men geneigd zijn een aantal der daarin voorkomende
gebreken en objuistheden over het hoofd te zien, maar
zou men toch bij het lezeu der woorden <, Central Hotel, bestaande
nit twee onloochenbaar transche woorden, » ook niet « langzaam,
godvruchtig » zijn glas faro of uitzet kunnen opnemen en
dat ledigen met den wensch, dat de tijd niet meer verre moge
zijn waarin alle Vlaamsche dagbladschrijvers zullen weten, dat
men in het Nederlandsch niet kan zeggen « 0/czar ik eergister
-- 308 —
woorden verwijten, verontschuldigen de laatstgenoemden
zich voornameliik en met recht, door te
wijzen op hun nabuurschap met Frankrijk, en op
de gevolgen eener veeljarige Fransche overheersching.
Bij de bespreking van hetzelfde misbruik, voor
zoover dit ook bij hun noordelijke taal- en
stamverwanten bestaat, vergeten echter vooral sommige
Gentsche dagbladschrijvers, dat de Noord-
Nederlanders dezelfde verontschuldigingen kunnen
doen gelden. Ook deze droegen, gezwegen van
vroegere invloeden, gedurende de jaren 18o6 tot
18 [3 het Pransche juk, en toen na 183o in het
Zuiden het Fransch, misschien wel niet grculdvvettelijk
maar toch feitelijk tot officieele taal was
verheven, verloor het Noorden nog den steun van
een paar millioen taalbroeders in de provincial
Antwerpen, Brabant, de beide Vlaanderen en Limburg.
Officieel werd na 183o tusschen de Noordelijke-
en de Zuidelijke Nederlanden een slagboom
gesteld, waardoor het gebied van de Nederlandsche
taal, hetwelk zich vroeger van den Dollard tot
wielreed,, en dat 4, Central Hotel» geen Fransch maar «onloochen
baar . Engelsch is? Had de Nederlandsche uithangborienschilder
bedoeld Fransch te schrij yen, dan zou hij waanchijMijk Hotel
ccntral hebben gesch ► even! Ook kan bet zijn nut hebben den
vertaler er aan te herinneren, dat PLseti of Plzen een Buheemsche
stay is, en dat het vermaarde, daaruit afkomstige bier dus Pilsener
heet en niet Pilsen, welk laatste would zou kunnen doen .ermoedcn
dat dit bier uit paddestoelen weld gebrouwen. Men
zegt immers ook : Oudenaardsch, Brusselsch, Leuvensch, ens. ?
- 309 -
Duinkerken uitstrekte, in het Zuiden tot den Moerdijk
inkromp.
Wel is waar stonden er bier in BelgiE
al spoedig eenige mannen op die niet tevreden
waren met dezen stand van zaken, maar we
weten, helaas ! maar al te wel, hoe hun pogingen
om de oude landstaal in hoar eer te herstellen
werden tegengewerkt, niet alleen door hoogere en
lagere Besturen, maar ook en wel vooral door
de hoogere maatschappelijke standen, die niets
dan verachting gevoelden voor de taal hunner
groote voorvaderen. Het is nog zoo heel veel....
maanden niet geleden dat een Noord-Nederlander
in het tolbureel te Esschen aangekomen, zijn
verklaring en aangifte in het Fransch moest doen,
en dat hij al wat hij van die taal had geleerd
moest samenrapen om den heeren tolbeambten
aldaar te woord te staan, Wilde hij niet voor een
Zigeuner of een lid van een ver van hier wonenden
volksstam gehouden vvorden. Is het dus vreemd,
dat hij die op de grenzen reeds deze ervaring had
opgedaan, nog meer tot de overtuiging kwam dat
hij in Belgie Fransch moest spreken, wanneer hij
spoorweg- en koffiehuisbedienden, agenten der
openbare macht, nachtwakers, dienstmannen, enz.,
zich van die taal hoorde bedienen ? Is het vreemd
dat hij, weder te huis gekomen, nog in deze
meening versterkt vverd door de ontvangst van
in de Fransche taal geschreven brieven, telegrammen,
aankondigingen, rekeningen, enz , van Zuid—
3io
Nederlanders waarmede hij kennis had gemaakt of
handelsbetrekkingen aapgeknoopt? Dit om te bewijzen,
dat tot op voor korten tijd de Noord-Nederlander,
daar waar hem het veelvuldig gebruik van Fransche
vvoorden werd verweten, met gelijk recht de nabuurschap
van Belgie tot zijn verdediging mocht inroepen,
als de Vlaming de nabuurschap van Frankrijk.
Niettegenstaande hierin gedurende de laatste jaren
veel verbetering is gekomen, zoodat Vlamingen en
Noord-Nederlanders in hun onderling verkeer thans
weder meer de gemeenschappelijke taal gebruiken,
zullen er toch nog wel een paar geslachten. moeten
voorbijgaan, alvorens de nadeelige gevolgen
van vroegere toestanden hun uitwerking op den
Noord-Nederlander geheel zullen hebben verloren.
Immers de grootste tegenstander van Frankrijk,
Duitschland, is dam- om het bevvijs te leveren, hoe
moeilijk het is zich te ontdoen van het gebruik
van woorden die men op moeders schoot heeft
geleerd. Zelfs een Goethe kon zich van dezen
nadeeligen invloed niet losmaken.
De voorstelling van sommigen onder onze
Gentsche dagbladschrijvers, als zouden de Noord-
Nederlanders zich ook niet de minste moeite geven
.om hun taal van die vreemde indringers te zui
veren, is onjuist. Slechte schrijvers zullen er ook
in Noord-Nederland wel altijd blijven bestaan;
maar zij, die het met de taal wel meenen, doen
ook daar zelfs gedurende eeuvven, sedert Coorrihert,
Vondel, Hooft, en anderen tot op onzen tijd,
3 i
hun best om de taal van dit schuim to zuiveren.
De taak is echter zwaar, vooral voor een klein
land. Wetgeving, staats-, gewestelijk- en gemeente
bestuur, rechts- en krijgswezen, dat alles en nog veel
meer is, ook in Noord-Nederland, nog grootendeels
geschoeid op de leest vvaarop het oorspronkelijk
werd vervaardigd, en de mode (hoe vertaalt men
dit woord in het Nederlandsch?) zoowel in het huislijke
als in het openbare leven, komt nog steeds uit
Frankrijk. Met het denkbeeld, de instelling, het
ambt, de gebruiken en de voorwerpen kwamen, en
komen ook thans nog de benamingen mede, en de
Noord-Nederlander geeft dikwijls de voorkeur aan
het vreemde woord, tot dat, liefst Hoor de spraakmakende
gemeente, een gelijkwaardig woord zal
zijn gevonden, in de overtuiging dat zoo'n woord
beter zal zijn dan een meer of minder letterlijke,
dikwijls bespottelijke vertaling of beter gezegd ver
knoeiing, afkomstig uit het brein van een soms
met zenuwachtige haast werkend dagbladschrijver,
wiens blad om zooveel uur en zooveel minuten op
de post bezorgd moet zijn.
Met betrekking hierop een paar voorbeelden. Hoe
zou men b. v. in zuiver Nederlandsch moeten weder--
geven de woorden gouverneur-generaal, commissaris
van politie, auditeur-militair (ambten), robetailleur,
blouse, balayeuse, tournure, enz. (tot de
vrouwelijke kleeding behoorend), blanc-manger, volau-
vent, bouchees van dit of van dat (tafelgerechten),
Wie zou den moed hebben daarvoor in de plaats
- 312 -
te stellen algemeen bestuurder, gevolmachtigde
voor de volkstucht, verhoorder van krijgslieden,
kleermakerskleed, kiel, veegster, draaiing, wit eten,
hapjes, enz. Is vol-au-vent voldoende. vel taald
door : warme vleesch- (of visch)pastei? en is dan
nog het woord pastei zuiver Nederlandsch? Een
zeker luchtig gebak beet : pets de nonne, en
ofschoon ik al dikwijls op hoogst zonderlinge wijs
vertaalde benamingen op Vlaamsche spijskaarten
aantrof, geloof ik toch niet dat het aan iemand
aangenaam zou zijn, de Nederlandsche vertaling
van het laatstgenoemde gerecht op de spijskaart
te vinden.
k erken dat sommige Noordnederlandsche
schrijvers, en inzonderheid dagbladschrijvers, niet
enkel zondigen door het gebruik van soortgelijke
benamingen, en dus door het gebruik van
vreemde zelfst. naamw., maar ook door de bijv.
naamw., de werkw. enz., maar is het billijk den
Noord-Nederlanders hiervan een grief te maken,
vvanneer men zelf schrijft : de conservatieve pers,
de democratische partij, protesteeren, definitieven
uitslag, politieke beschouvvingen, monarchale begrippen,
gouvernementeele kringen, populaire redevoering,
nationaal feest, identiteit der personen,
gestationneerd zijn, akten der justitie, enz. enz.
Zoo ergens dan is voorzeker bier de spreuk geldig :
medice, cura te ipsum ».
Doch het zijn niet slechts de vreemde woorden
die soms in het Noorden worden gebezigd
— 313 —
sommige Gentsche dagbladschrijvers zich
vergetend zij zich dikwijls,
later nog beter zullen zien, aan dezelfde
ook het Noordnederlandsch
uitspraak wordt
lien veroordeeld.
Toen in de maand September van het jaar 1897
Nederlandsch tooneel alhier zijn deuren weer
ontsluiten, las men in een Gentsch dagblad
volgende « De stedelijke Commissie van het
tooneel... beslist de
uitspraak op het tooneel veel zal moeten vercc
dat wij geheele avonden
niet meer zullen [moeten] hooren van au bent
0« fraaie jongen, julie (sic, voor jullie) bent
ajij, enz. »», maar onze eigene landstaal.
» Het is dus klaar dat deze taalgeleerde
met sommige gemeenzame of ook
platte Noordnederlandsche uitdrukkingen,
hierin is hij volkomen zijn recht. Zuiver
te hooren,
hij wensch uitdrukt van te mogen
gebruiken « onze eigene landstaal en
voorkeur geeft aan guider jullie),
huller haar of hun), niulder voor wij),
jaei, soortgelijke niet door letterteekens
is weer te geven, voor hij, enz. In
bericht doelt de S. waarschijnlijk op Noordnederlandsche
tooneelisten die te gemeenzame
taal planken hadden laten hooren.
- 313-
waaraan sommige Gentsche dagbladschrijvers zich
ergeren, daarbij vergetend dat zij zich dikwijls,
zooals we later nog beter zu\1en zien, aan dezelfde
vergrijpen schuldig maken, l ook het Noordnederlandsch
spraakgebruik en zelfs de uitspraak wordt
door hen veroordeeld.
in de maand September van het jaar 1897
het N ederlandsch tooneel alhier zijn deuren weer
zou ontsluiten, las men in een Gentsch dagblad
het volgende : « De stedelijke Commissie van het
« Nederlandsch tooneeI ... heeft ook beslist dat de
« uitspraak op het tooneel veel zal moeten ver{(
vlaamscht worden, en dat wij gehee\e avonden
«niet meer zullen [ moeten] hooren van « « u bent
(( « een fraaie jongen, julie (sic, voor jullie) bent
«« heusch, jou, ju, jij, enz. 11)), maar onze eigene landstaal.
II Het is dus klaar dat deze taalgeleerde
geen vrede heeft met sommige gemeenzame of ook
wel eens platte N oordnederlandsche uitdrukkingen,
en hierin is hij volkomen in zijn recht. Zuiver
Nederlandsch verkiest hij echter ook niet te hooren,
aangezien hij den wensch uitdrukt van te mogen
hooren gebruiken « onze eigene landstaal », en
dus de voorkeur geeft aan gulder (voor : jullie),
hulder (voor : haar of hun), wulder (voor : wij),
jaei, of een soortgelijke klank die niet door Ietterteekens
is weer te geven, voor : hij, enz. dit bericht doelt de S. waarschijnlijk op N oordnederlandsche
tooneelisten die een al te gemeenzame
taal van de planken hadden laten hooren.
— 31 4 —
Maar lag de schuld daarbij wel altijd aan den
speler en niet soms aan het stuk? Is het stuk, of
de taal waarin dat geschreven is niet goed, dat
men het niet opvoere, maar ik ontzeg aan eentooneelspeler
het recht om daarin een plat Holland--
sche, Geldersche, Overi)selsche of Friesche uitdrukking
te vervlaamschen, zooals ik aan eenig
Noordnederlandsch tooneelspeler het recht ontzeg
Vlaamsche vvoorden of zinwendingen een Noordnederlandsch
aanzien te geven. Door zoo te handelen
zou spoedig ook op het tooneel geschieden,
wat in de berichten en in het letterkundig mengelwerk
(feuilleton) van sommige Gentsche dagbla-,
den geschiedt, voor zooveel deze soms stukken bevatten
uit Noordnederlandsche dagbladen overgenomen.
Het gebeurt namelijk niet zelden, dat men
in een Gentsch dagblad een stuk aantreft dat kennelijk
uit een Noordnederlandsche pen is gevloeid, maar
waarin eenige woorden zijn vervlaamscht, misschien
ook vvel eens om te voorkomen dat men zou bemerken,
dat bij de samenstelling van het bericht of:
bij de vertaling van het u feuilleton de schaar
meer dienst heeft gedaan dan de pen. Zoo is het
b. v. niet zeldzaam te midden van een stuk dat
het onmiskenbare karakter draagt van zijn Noordnederlandsche
afkomst, woorden te vinden als
« verschillige D, « morgend », enz., daar waar in.
het oorspronkelijke niets anders kan gestaan hebben
dan « verschillende » en « morgen », terwiji
men soms elders in hetzelfde stuk, het woord
— 315 —
« gulden » aantreft, omdat men vergeten heeft de
guldens tot franken te herleiden.
Niettegenstaande, ondanks alle andere overwegingen,
de hierboven aangehaalde woorden « De
stedelijke Commissie... heeft... beslist » enz., in den
grond getuigen van een goede bedoeling : de zuive
ring der taal en der uitspraak op het tooneel, komt
toch onwillekeurig de vraag bij mij op : Zou de
steller van dit bericht wel de man zijn om in
zoo'n hoogst gewichtige zaak mede te werken. Naar
het mij voorkomt bewijzen reeds de aangehaalde
woorden, dat deze gids volstrekt on bevoegd is om
zijn meening ook maar eenigermate te doen gelden.
U bent een fraaie jongen » is geen Noordneder
landsche uitdrukking; men zal die noch geschreyen
vinden, noch in de spreektaal hooren gebruiken.
Vooral in de spreektaal, waarop het in dit geval
inzonderheid aankomt, heeft de Noord-Nederlander
een zekere voorliefde voor het woord « mom »,
welk vvoord door hem bij verkiezing wordt gebezigd,
daar vvaar de Vlaming de uitdrukking « schoon »
gebruikt. Het woord « fraai » wordt in de Noordnederlandsche
spreektaal bijna nooit gehoord. Men
zal zeggen « jij bent een mooie jongen », maarnegen
maal op de tien zal die uitdrukking verachtelijk
zijn, en luiden « jij bent me ook een
mooie jongen! ». « Jullie een woord dat de
berichtgever niet eens juist weet te schrijven — bent
heusch [dit of dat] ».komt ook slechts in de gemeenzame
spreektaal voor. En klinkt nu « jullie bent
minder goed dan « guider zijt »?
— 316 —
Het vvoord « heusch » (hovesch, hoofsch, hoffelijk,
beleefd) vvel vooral in 's Gravenhage en omstreken,
maar toch ook in geheel Noord- en Zuid-
Holland in gebruik, heeft, zooals dit met meer
andere vvoorden is gegaan, zijn oorspronkelijke
beteekenis geheel verloren, en beteekent thans zooveel
als « inderdaad », « waarlijk » of « in waarheid » .
Voor den taalkundige heeft dit verloopen van de
beteekenis der vvoorden niets vreemds, de oningewijde
kan echter niet begrijpen, dat b. v. het
woord « aardig » in het Noorden een gunstige
beteekenis heeft, omdat die in het Zuiden ongunstig
is. \Vat onze berichtgever door « ju » bedoelt, is
zelfs niet bij benadering te gissen.
Zoo ik dus reeds heb kunnen aantoonen, dat
er voor den Geritschen dagbladschrijver nog wel
iets anders te doen is dan vervvijten te richten tot
zijn Noord-Nederlandsche ambtgenooten, toch blijft
er nog een voornaam punt te bespreken, namelijk
de wijze waarop door sommigen onder onze Gentsche
dagbladschrijvers den taalzuivering D vvordt begrepen
en uitgevoerd. Een der voornaamste Noordnederlandsche
dagbladen, het te 's Gravenhage verschijnend
Vaderland, bespreekt ook nog wel eens de zuiveringswoede
zooals die in sommige Vlaamsche dagbladen
wordt toegepast, en zegt o. a. in zijn nr van
i6 Juni van het loopende jaar : u Het Antwerpsch
u Handelsblad schreef : Stafhouderschap der balie
a van Brussel. Dat wordt een mooi taaltje 1 » Wanneer
het Vaderland zich reeds aan deze uitdrukking
-- 3 17 -
ergert, als vertaling van : « batonnier du barreau
de Bruxelles » (I), hoeveel te meer zou het blad
zich dan ergeren, wanneer de opstellers zich eens
de moeite wilden geven sommige onzer Gentsche
dagbladen, ik wil niet zeggen te lezen, maar slechts
door te zien !
Zoo het zeker is, dat de dagbladpers een grooten
en heilzamen invloed kan uitoefenen op onze
Vlaamsche bevolking, door verspreiding van de
kennis onzer taal en van haar gebruik, niet minder
zeker is het, dat diezelfde pers in dit opzicht hoogst
nadeelig kan werken, vvanneer de opstellers dier
dagbladen de taal niet of slechts zeer onvolkomen
kennen. Hoe het in dit opzicht gesteld is met de
Gentsche bladen, de goed opgestelde niet te na
gesproken, veil ik nog eens nader aantoonen.
Gedurende de laatste maanden heb ik, onder
het lezen, eenige der daarin voorkomende woorden
en uitdrukkingen aangeteekend en die als een tuiltje
te za men gebonden. Op de linten staat geschreven :
Bloemen gegaard in den lusthof der Gentsch-Vlaamsche
dagbladpers, en deze bloemtuil wensch ik in
bewaring te geven aan onze Koninklijke Vlaamsche
Academie, een lichaam niet alleen in het leven
geroepen orn. prijsvragen uit te schrijven en te bekronen
en oude of nieuvve werken over taal- en letterkunde
uit te geven, maar ook om taalpolitie te
(I) In Noord-Nederland heet men deze betrekking : « Deken
van de orde der advocaten
— 318 —
oefenen, overtuigd als ik ben, dat het onder hare
hoede zoo nuttig zal zijn als de voortreffelijkste
taalkundige verhandeling.
Aanbelangd. Een tvveede proef heeft niet min
het Hof en den Jury aanbelangd — voor : een tweede
proef wekte niet minder de belangstelling van het
Hof en van de Gerworenen.
Aangehechte taalmannen. Taalmannen gehecht
aan het Gouvernement voor. : tolken of
taalmannen in dienst der Regeering, of van dem
Staat, gouvernementstolken.
Vertaling van : « interpretes attaches au Gouvernement
». We hebben dus bier een overzetting zooals ik
er eens een aantrof in een aankondiging van een handelaar
in gemaakte kleederen, waarin deze verzekerde :
« een goeden snijder is aan het huis gehecht », waardoor
de man meende uit to drukken : < un bon coupeur
est attache a la maison ».
Zie ook : Gehechte, Krijg -sgehechte, 111ilitaire gehechte
en Zee-geattacheerde.
Aangestipte oorlogschepen. Kruisers sporen
oorlogschepen op, die aangestipt zijn in de omstreken
van ...
Van welk woord zou dit « aangestipt » wel een vertaling
moeten heeten ? van « signales » ?!!
Aankleven. 1)e vraag of de partij het kartel
aankleefde vverd ter stemming gelegd voor : de
vraag, of de party rich bij het kartel aansloot, werd
in stemming gebracht.
- 3 19 -
« Of de partij het kartel aankleefde » is een te woordelijke
vertaling van : « si le parti adherait au cartel ».
Aanspraakmaker. Kroonaanspraakmaker. De
aanspraakmaker houdt zich rustig. — De Spaansche
kroonaanspraakrnaker is te A. aangekomen.
Door « de aanspraakmaker » bedoelt men hier den
pretendent naar de kroon. Wel is waar is « pretendent
geen Nederlandsch, evenmin als « bourgmestre » Fransch
is, maar zou het niet beter geweest zijn hier het vreemde
woord maar te behouden, aangezien het in het Nederlandsch
burgerrecht heeft gekregen, en elders niet te
schrij ven labeurpaarden, locatiebureel, eizz. P
Aanval van een schip voor : aanval op een
schip.
Het schip was toch niet de aanvaller, maar werd
aangevallen.
Actienbehouders voor actienhouders:
« Actienbehouders » zijn K conservateurs d'actions »;
Actienhouders » daarentegen zijn : « actionnaires » of
« porteurs d'actions ›>. Men zou beter gehandeld hebben
wanneer men bier het zuiver Nederlandsche woord aandeelhouders
had gebruikt.
Afgescheurde katholiek. Een afgescheurde
katholiek werd gekozen, voor : een (op staatkundig
gebied) anders denkend Katholiek nerd gekoTen.
Afgescheurd conservatief. — De beer R.,
afgescheurd conservatief,
Slechte vertaling van « Catholique dissident >> en
van « conservateur dissident ».
Afgeweken. Deze zijn voor de overmacht des
- 320 -
vijands afgeweken voor : deTe Rijn voor de over
macht des vijands geweken.
Afw7ken is « devier, s'eloigner, se dk3artir, desister »,
wiiken daarentegen is : « ceder, fuir, evacuer, se retirer
», enz•
Afgewisseld. De voorstelling was zeer afgewisseld
— voor : de voorstelling was 'eer Owlsselend.
Hier heerscht verwarring tusschen de woorden
« alterne » en « varied ». Men zegt, b. v.: voordrachten —
of redevoeringen werden aikewisseld door muziekuitvoeringen,
maar daarentegen : de voorstelling was zeer
afwisselend.
Agent in douanen voor : agent of Taakwaarnerner
bij de tollen of tolbureelen.
Letterlijke vertaling van « agent en douane ».
Allerkleurige twijgen. Anderen losten heele
wagens allerkleurige twijgen — voor : anderen losten
geheele wagenvrachten van veelkleurig gebladerde
takken, of van takken met bladeren van verschillende
kleur.
Slechte vertaling van « rameaux multicolores ». Een
twijg is eigenlijk een tak zonder bladeren (osier).
Antwoordende aan. Antwoordende aan de
dringende vragen voor : antwoordende op de
dringende vragen.
Slechte vertaling van : « repondant aux instances
Avonddagbladen — voor : avondbladen.
Er bestaan toch morgen- en avondbladen, en deze
twee to zamen vormen de dagbladpers.
- 3 21 -
Avondstond. Maatschappij... sloot hare
winterfeesr en een Waarom avondstond? Is avond niet voldoende?
Bakboordwiel, te duiden, het
bakboordszijde geplaatste rad stoomboot.
Ofschoon de woorden wiel en rad dezelfde betee- -
Denis heben, sprekt men toch noit van en wielof
wietenstoombo3t, maar steeds van een raderstoomboot,
als tegenstelling van een schroefstoomboot.
Baldadigaards. hebben eene koe
voor : baldadigen hebben
koe...
Bataillons stichten. vrijwilligers
voor : bataillons vrijwilligers Rijn
Hier heeft men te doers met een slechte keus uit
de vele woorden die het woord K monter » wedergeven.
Bedevaart voorzitten. bedevaart zal voorgezeten
worden door den Bisschop voor : Tal
door den Bisschop.
Het woord « bedevaart » drukt immers beweging
uit. Hoe wil men daarbij K voorzitten »?
Begroet op de Brabanconne. Brabanconne begroet worden voor :
overheden Touden door de klanken der Brabanconne
worden.
Belangvolle voorhandneming. deze
eerie belangvolle voorhandneming.
3::1 De Maatschappij ... sloot hare
winterfeesfen met een muziek- en tooneelavondstond.
avondstoud? Is aZJo1ld voldoende?
gebruikt om aan te duiden, het
aan bakboordszijde geplaatste eener stoomboot.
wie! rad dezelfde beteekenis
hebben, spreekt men toch nooit van een wielof
wielenstoomboJt, maar een raderstoomboot,
als tegenstelling van een schroefstoomboot.
Baldadigaards hebben eene koe
den buik opengesneden - voor: hebben
een koe ..•
BataiIlons stichten. Bataillons vrijwilligers
zijn gesticht - voor: vrijwilligers rijn
ingericht of gevormd.
doen met een slechte keus uit
woorden die het woord ~ monter ~ wedergeven.
De bedevaart zal voorgezeten
worden door den Bisschop -- voor: .. , tal
geleid worden door den Bisschop.
woord « bede,'aart » drukt immers bewegmg
Hoe wil men daarbij " voor ziften »?
op de Brabançonne. De overheden
zouden op de Brabançonne begroet worden - voor:
de overheden {ouden door de klanken der Brabançonne
begroet worden.
Er is in deze
proefnemingen eene voorzeker belangvolle voorhandneming.
— 322 -
De uitdrukking « belangvol >> bestaat tot heden
in het Nederlandsch niet. Men zegt belangrijk (important,
considerable), of belangwekkend (interessant).
Zie ook : Voorhandneming.
Beliegen. De houvveelen zullen spoedig die
spreuk beliegen voor : de houweelen Tullen
spoedig dat geTegde tot een onzvaarheid, of tot
een leugen maken.
Het woord beliegen heeft geen andere beteekenis
dan belasteren (calomnier, denigrer, meclire, detracter).
Berghuis. Hij was beschuldigd een berghuis
gehouden te hebben voor : hij xverd beschuldigd
een pandjeshuis of een huffs van beleening
gehouden te hebben.
Hoe men bier aan het woord beighuis is gekomen,
is miff een raaclsel. Zou men de afleiding moeten zoeken
in een huffs waarin iets geborgen word/ ion garde
quelque chose), zooals men spreekt van een bergplaats?
of zou men moeten denken aan een berg van barmhartigheid
(mont de pike)?
Besluitsel. Dit versiag vvaarin het . besluitsel
wordt uitgesproken voor : dit versiag waarin
het besluit, of de gevolgtrekking wordt uitgesproken.
Bestellen, na uitputting der bisterzegels.
De bureelen zullen die [nieuwe postzegels] aan
het publiek maar mogen bestellen na volkomen
uitputting van de bisterzegels voor : de bureelen
Tullen die... eerst dan aan het publiek mogen
— 323 —
afieveren, u'anneer de voorraad van bisterkleurige
Tegels uitgeput Tal zijn.
Bestuurgebouwen. De muiters vernielden de
bestuurgebouwen voor : de muiters vernielden
de gouvernementsgebouwen, of de gebouwen waarin
het Bestuur Tetelt.
Betalende scholen. — De uitdrukking is
onjuist, want die scholen betalen niet, maar het
daarin gegeven onderwijs wordt betaald. Zou het
niet beter zijn de volgende benamingen aan to
nemen :
Openbare- of Volksschool, voor scholen waarin
zonder betaling onderwijs wordt gegeven.
Bikondere school, voor scholen waarin men
voor het onderwijs betaalt.
Geestelijke- of GeTindteschool (thans BijTondere
school genoemd), voor scholen staande onder
het toezicht der geestelijkheid of van eenige godsdienstige
gezindte.
Bewaard menschenhoofd. Opgedolven... een
bewaard menschenhoofd, met nog de tanden in —
voor : een goed bewaard doodshoofd, hebbende
nog al de tanden.
Bewogen bewoordingen, voor : roerende
of treffende . bewoordingen.
Hoe zou de S. het gemaakt hebben indien hij
had moeten schrijven : hij sprak op bewogen loon in
roerende bewoordingen Men kan toch niet zeggen : Hij
sprak op bewogen toon in bewogen bewoordi-ngen?
— 324 —
Men heeft dus hier te doen met een slechte keus
van het Nederlandsche wo( ,id, om uit te drukken
touchant, emu, sensible, atteltdri, agite, pathetique, enz.
Bezitnemers en door hen bezeten gronden.
Eigenaars, pachters... of andere bezitnemers
zijn gehouden... de distels uit te roeien... die in
de door hen bezeten of gebruikte gronden te vinden
zijn — voor : eigenaars, pachters... of andere .
gebruikers Tijn gehouden de distels uite roeien,
voorkomende op gronden waarvan Tij eigenaars
Rijn, of die Tij in gebruik hebben.
Iemand die grond in gebtuik heeft is toch Been .
bezitnemer .? worden gronden die iemand bezit,
hem bezeten niet wanneer daarop
distels groeien !
Bezwaarder, Feiten aangehaald door den
— voor Feiten, aangehaald door
Openbaar ministerie, den procureurgeneraal.
Hier heeft men een sterk sprekend bewijs voor de
dat onmogelijk is een woord op
good te vertalen.
bestek veroordeeld. [Zoodat] het vonnis
hij bestek... is veroordeeld op eene
rechtsweigering neerkomt — voor .. waarbij
bij verstekw is veroordeeld...
is : « devis », « plan », daarentegen
wil zeggen : « par defaut ».
Een bevel van bijlijfneming.
doen met een slechte keus
het N ederlandsche wo, 'rd, om uit te drukken :
ému, senslble, attelldn, agité, pathétique, enz.
en door hen bezeten gronden.
Eigenaars, pachters... of andere bezitnemers
gehouden ..• de uit roeien... die in
hen bezeten of gebruikte gronden te vinden
- voor : pachters.,. of andere
gebruikers 'lijn gehouden de distels uit te roeien,
gronden waarvan tij eigenaars
rijn, dze tij in gebruik hebben.
grond in gebruik toch geen
bezitncmer? en worden gronden die iemand bezz't,
door hem bezeten,) Zeer zeker niet wanneer daarop
distels groeien!
Bezwaarder. Feiten aangehaald door den
bezwaarder - voor : aangehaald door
het Openbaar ministerie, of door den procureurgeneraal.
heeft men een sterk sprekend bewijs voor de
stelling, dat het dikwijls onmogelijk is een woord op
vreemden bodem ontstaan goed te vertalen.
Bij bestek veroordeeld. [Zoodat] het vonnis
waarbij hij bij bestek ... is veroordeeld op eene
neerkomt - voor : .. hij bij verstek... is veroorcteeld ...
Bestek IS: «devIs ", « », bij verstek « par défaut ".
Bijlijfneming. Een bevel van bijlijfneming.
— 325 —
zal worden uitgevaardigd voor : een bevel tot
gevangenneming Tal worden uitgevaardigd.
Bijkineming is Been vertaling mar een verhanseling
van « prise de corps ».
Bijzonderste merkwaardigheden. Urn de
bijzonderste merkwaardigheden onzer stad te bezoeken
— voor om de voornaamste, of de belangrijkste
merkwaardigheden onzer stad in oogenschouw
te nemen.
Bloedig monster. Het bloedig monster Vacher.
Hier werd niet uitgedrukt wat men bedoelde.
Van een gevecht kan men zeggen dat het bloedig
(sanglant) was, d. w. z. : dat daarbij veel bloed werd
gestort; een mensch of dier kan bloedend zijn (saignant),
d. i. : bloed, of veel bloed verliezend. Daarentegen
heet een monster, zooals dat waarvan hier sprake is :
bloeddorstig of bloedgieri (sanguinaire of avide de sang).
Bloemententoonstellingen (Deze) zijn het
meest grootsche van den vooruitgang gemaakt door
de bloementeelt.
Dit werd den lezers opgedischt als te zijn een
vertaling van : Ces floralies wont le grandiose resume
des progres realises par l'horticulture.
Bloemenkronen die boomen verbinden.
Bloemenkronen zullen de boomen aan elkander
verbinden voor bloemslingers of bloemkransen
Tit/len tusschen de boomen opgehangen worden.
Boordevol. De kerk was boordevol — voor
de kerk was p•opvol of eivol.
— 326 —
Van een kuip, een vat, een emmer, een glas, kortom
van alle vaatwerk kan men zeggen, dat het boordevol is
(plein jusqu'au bord), omdat soortgelijke voorwerpen
een boord hebben. Van een kerk of eenig ander gebouw
laat zich dit echter niet zeggen !
Boot, vol met een veertigtal vrouwen. A. vertelt
dat hij eene boot, vol met een veertigtal vrouwen
zag omslaan voor :.... A. vertelt, dat hij , een
boot Tag omslaan waarin een veertigtal vrouwen.
Bouwingen... om de immer aanzienlijke opeenhooping
der bloemenwonderen te bevatten —
voor : Gebouwen... om de steeds in omvang toe
nemende inTendingen van de wonderen uit de
bloemenwereld te bevatten.
Het bericht waarvan het bovenstaande een vertaling
moest heeten, luidde : « Batiments ... pour
contenir l'amoncellement toujours plus considerable des
merveilles florales ». Door pertalen verstaat men, den
zin wedergeven, en niet, de woorden overzetten of
vervangen door onmogelijke koppelingen, als bloemenwonderen,
enz.
Briefwisselaar. De briefwisselaar van « The
Times voor : de berichtgever of de briefschrijver
van « The Times D .
Briefwisselaar is een onjuiste vertaling van « correspondant
». Men wisselt brieven, men houdt briefwisseling,
maar men is geen briefivissektar zooals men
geldwisselaar kan zijn. Een berichtgever van een dagblad
ontvangt gewoonlijk ge ,:n antwoord op zijn
brieven aan den opsteller, en wisselt dus cook in dezen
zin geen brieven met het blad.
- 327 - -
Daar vergif in zat. Eene flesch daar vergif
in zat — voor : een flesch vergif inhoudende.
Dat hij er geen had. Een man werd aan
gerand door zes personen die hem om geld vroegen.
Toen hij zegde dat hij er geen had begonnen zij
hem te mishandelen voor : Coen hij Tegde
dat hij dat niet •had...
Opmerkelijk en zonderling is het misbruik dat
gemaakt wordt van het woordje cr. In minstens vijf
van de tien zinsneden waarin het gebruikt wordt, is
het overbodig, zooals b. v. in : Op de beurs van Antwerpen
werd cr een bericht ontvangen... In minstens
nog twee andere gevallen wordt het, zooals in het
bovenstaande bericht, verkeerd gebruikt. Zie ook : Geen
naam voeren, en : Iz een holden fist
Diploma met vrucht, enz. A. behaalde een
diploma met de grootste vrucht B.... met groote
vrucht, en C.... met vrucht.
Deze woorden werden gebezigd om uit te drukken,
dat leerlingen een getuigschrift hadden ontvangen
waarin gezegd wordt, dat zij • de leergangen met
vrucht, met groote vrucht, of met de grootste vrucht
hadden gevolgd. Maar drukken dan de woorden : diploma
met vizicht, enz.. het denkbeeld uit?
Doenwijzen. Dergelijke doenwijz®n zullen door
de geheele wereld verfoeid worden — voor : een
dergelijke handebvike Tal, of dergelijke handelingen
Tullen door de geheele wereld verfoeid worden.
— 328 —
Doodslagen. die zijne schoonmoeder heeft
doodslagen voor : die zijn schoonmoeder
heeft doodslaan
Doortocht doorloopen. processie heeft...
doorloopen voor : processie
heeft... haren [gewonen] omgang gedaan.
Duivenwereld. [van den prijskamp]
Ik ben overtuigd dat de duivenwereld te Gent ,
dor welk word men te verstan heft al de duiven
te Gent aanwezig, bitter weinig van die voorwaarden
zal begrepen hebben, weshalve de diertjes dan ookwel
niet in opschudding zullen gebracht zijn. Misschien
meende de steller van het bericht : de der
duiven&thebbers, maar dan had hij dit oak moeten
zeggen.
Durende stoet. een 4otal
voor : voorbijtrekken van den stoet
een 4otal minuten, le cortege a 4o
a passer).
Eenvoudig aangelegd, aangelegde
—voor Eeredienst. verricht door
het 2e voor : waargenomen
2e linietroepen.
V. die zijne schoonmoeder heeft
willen doodslagen voor: V., die rijn schoonmoeder
heeft willen doodslaan,
doorloopen. De processie heeft ••.
haren doortocht doorloopen - voor : de processze
heeft ... haren [gewonen] omgang ged.wn.
Duiven wereld. De voorwaarden [van den prijskamp]
heeft de duiven wereld te Gent in opschudding
gebracht.
ben overtuigd de duiveJZwereld Gent.
door welk woord men te verstaan heeft al de duiven
Gent aanwezig, bitter weinig van die voorwaarden
begrepen hebben, weshal ve de diertjes dan ook
wel opschudding zijn. Misschien
meencie van bericht de wereld der
dw'VeJl/û:f!leólJC1:I', had hij dit ook moeten
De stoet duurde een 40tal
minuten - voor: het voorbijtrekken van den stoet
duurde een 40tal minuten, (Ie cortège a mis +0
minutes à passer).
aangelegd. Eenvoudig aangelegde
menschen - voor: eenvoudige of weinig ontwikkelde
menschen.
De eeredienst wordt verricht door
het2e linie, voor: de eerewacht wordt waarf(enomen
door het 2 e regiment linietroepen.
- 3 29
E(,)redienst is « culte », cerczoacht daarentegen is
« garde d'honneur
Eerlijke juffer. Deze eerlijke juffer was verloofd
voor de-7e eerrame juffer was verloojd.
Hier heerscht verwarring tusschen de woorden :
honnetc ), en <, honorable De S. schijnt niet bemerkt
to hebben, (Tat de beteacnis van het woord cerlk
meer beperkt is dan die van het woord eerzaam.
Etelijke waren — voor : eetwaren.
Etensolie, voor : eetbare olie, olie voor tafelof
keukengebruik (huile comestible).
Fabrikant in geweefselen. De beer S. fabrikant
in geweefselen voor : fabrikant van
geweefde stollen.
Fac-simile afkondigen. De Aurora kondigt
het fac-simile of van het berucht bordered]. — voor :
L'Aurore » geeft het facsimile van het beruchte
bordereel.
Slechte vertaling van : « L' Altrore» publie... Een
afkoncliging kart slechts door middel van het gehoor
verstaan en begrepen worden, en dus niet door middel
van een facsimile in een dagblad uitgegeven.
Gaat stevenen. Het smaldeeltje gaat naar G.
stevenen — voor : het smaldeeltje .dal naar G.
stevenen.
Slechte vertaling van : « va mettre le cap pour G. »
Gangen, waaraan het water ontsnapte. De
oudheidkundigen vonden gangen waaraan het water
— 33o —
de werken moesten ,
worden onderbroken — vor :
Tooveel water werd werken tijdelijk
moesten gestaakt worden.
Gebrekelijk blijven. jongentje zal voor
gebrekelijk blijven voor Tal gebrekkelijk blijven.
vvoord Gebroken worden. vverd been
ongelukkig dat den
gebroken werd voor Hi/ viel, en been. -- viel Too dat Ty den rechter
arm brak.
Gedenkbeeld. vieren en een
verheerlijking oprichten —
voor : ... een gedenkteeken... oprichten.
Gedenkgebouwen. coin missie der gedenk--
gebouvven.
moet vertaling heeten van « la Commission
monuments ». gezegd... voor gedenkteekenen
zijn toch niet alleen gebouwen waarop
heeft?
green naam voeren. een bericht is sprake
een oud-egyptisch graf, waarin vele doodkisten
werden gevonden. Op de meeste dezer kisten
leest van den afgestorvene, « maar
r - : twee
- 330-
zoo overvloedig ontsnapte, dat de werken moestea
worden onderbroken - voor: ... riolen, waardoor
rooveel water werd aangevoerd, dat de wer ken tijdelijk
moesten worden.
Het jongentje zal voor
altijd gebrekelijk blijven - voor: .,. ral voor altijd
gebrekkelij k b! ijven.
Het woord gebrekelijk is een verouderden vorm
van gebrekkelijk.
Hij viel en werd het been
gebroken; Zij viel zoo ongel~kkig dat zij den
rechterarm gebroken werd - voor: Hij viel, en brak
een been.- Zij viel{oo ongelukkig, dat rij den rechter
arm brak.
Men zal de helden vieren en een
gedenkbeeld ter hunner verheerlijking oprichten
voor: .. , en een gedenkteeken ... oprichten.
De commissie der gedenk-gebouwen.
Dit moet de vertaling hee.teIl; van « la Commission
des monl1mt~nts ». Waarom niet gezegd ... 1'001' de gedenkteekeneJZ?
Het zij n toch niet alleen gebouwen waarop
de genoemde Commissie het toezicht héeft?
Geen In een bericht is sprake
van een oud-egyptisch graf, waarin vele doodkisten
werden gevonden. Op de meeste dezer kisten
men den naam van den afgestorvene, « maar
twee voeren er geen naam » - voor : op twee
— 3 31 —
daarvan komt Been naam voor, of wordt Been
naam vermeld.
De naam van den overiedene kan wel op do dood
kist vermeld worden, maar de kist kan dien niet vocren.
En wat komt het woordje er hier doen ?
Zie ook : Dal he) er 4-een had
Geest van verovering. De Amerikanen handelen
dus alleen uit geest van verovering, voor
uit veroveringsTucht.
« Geest van verovering » is een slechte vertaling van
« esprit de conquete ».
Gehechte. De gehechte van Italie gaf te kennen
— voor : de aan het Italiaansch geTantschap toegevoegde
gat te kennen.
Zie ook : Aangehechie, Krijksgehechte, ;;egehechte
en Zee-geol./ached -de.
Geliefden. Twee gene/den, voor : twee gelieven.
Door tzoee geliefden verstiat men twee personen die
door een derden worden beinind; twee gelieven daarentegen
ziin twee personen die malkander beminnen. Hier
is dus verwarring tusschen twee denkbeelden « deux
personnes aimees » of q...cheries » en « deux amants ».
Geschiktmaking voltooien. In den loop der
week zal men de geschiktmaking en de beplanting
voltooien voor Tal men de inrichting
en de beplanting voltooien.
« Geschiktmaking ;) is een slechte vertaling van
arrangement ».
— 332 —
Gewetensvol. Laat ons gewetensvol handelen
voor laat ons in gemoede, of met oprechtheid,
of eerlijk, of met naumigeTetheid handelen.
Men heeft dus keus genoeg van woorden om uit
te drukken « consciencieusement », en behoeft niet zijn
toevlucht te nemen tot gewetensvol, wat geen Nederlandsch
is.
Gewrochten
zijn bijzonder groote, of op bijzonder grootsche wijze
tot stand gebrachte werken : hangende bruggen, tunnels.
kettingspoorwegen, enz., gebouwen als : de pyramiden,
het Alhambra en andere paleizen, de hoofdkerken
van Rome, Venetie, Keulen, Straatsburg, Ulm, enz., de
rneesterstukken van kunst en letterkunde, enz.
In onze dagbladen spreekt men echter dagelijks
van de gewrochten van mijnheer A., B. of C., welke
gewrochten dan doorgaans bestaan uit eenige aan elkaar
gelijmde regels, meestal onnoozele rijmpjes, die er
aanspraak op maken gedichten te zijn: De zoogenaamde
,,,,,ewroehten zijn nog wel eensgea'rochten.
Goed onthaald worden. De lijsten van inschrij
vingen zijn in omloop gebracht en worden
goed onthaald voor : de inschrijvingslijsten Tip?
in omloop gebracht en vinden een goed onthaal.
Door goed onthaald worden verstaat men : in een
gastvrij huis of aan een goede tafel ontvangen te worden
« etre bien recu of « bien regale ), terwiji men hier
wil uitdrukken : « les listes de souscription trouvent bon
accueil >>.
Grenstusschengeval — voor : gebeurtenis op
de grenTen,
—, 333 —
Het woord tusschengeval is nooit goed in de
beteekenis een tusschenkomend geval, grenstusschengeval!
Groeiende eigenschappen. Papier, wiens deeg
groeiende eigenschappen bezit voor : papier,
vervaardigd uit een pap welke vruchtbaarmakende
befit.
Verwarring tusschen : « qualites vegetatives » en
« qualites fertilisantes ».
Heetbloeden. Amerikaansche heetbloeden
- voor : heetbloedigen onder de Amerikanen.
Herkennen. Spanje herkende dit cijfer officieel
- dit cijfer
« avouer », herkennen is
« reconnoitre ».
Houden staan. A. houden staan dat
hij.... — voor heeft staande gehouden dat hij...
staan is « arreter », houden daarentegen
« « Houten beesten. oud-egyptisch
grat] bedekt met beelden, vazen, houten
enz. voor :... hout gebeeldhouwde
dieren, enf.
Houten kasseiding. houten kasseiding verrot voor : houten bestrating is
geheel verrot.
Geeft voorkeur aan het woord kasseiding
van beshyding, wel, op -. -
woord tltssclzengeva! nooit goed in de
beteel,enis van een t2lssc/zenko7llc7ld gezJa!, maar grenstussr/
zmgcva!! !
eigenschappen bezit - voor : papier~
vervaurdigd uit een pap welke vruchtbaarmakende
hoedanigheden be{it.
« qualités végétatives » en
« qualités fertilisar. tes ».
Heetbloeden . De Amerikaansche heet bloeden
voor: de heetbloedigen onder de Amerikanen.
Spanj.: cijfer officieel
voor : Spanje erkende dit cijfer officieel.
Erkennen is «avuuer », herkenllCll daarentegen is
« reconnaître ».
A. heeft houden staan ciat
hij .... - voor A. heeft staande ~ehouden dat hij ...
Houden staan is « arrêter », staande /zouden daarentegen
is « soutenir » of « maintenir
».
De vloer [van een oud-egyptisch
graf] is bedekt met beelden, vazen, houten
beesten, enz. - voor :... in hout gebeeldhouwde
afbeeldsels van dieren, en{.
kasseiding. De houten kasseiding is
geheel verrot - voor : de houten bestrating is
ge/;eel verrot.
men de voorkeur aan het woord kasset'ding
boven dat van bestrating, mij is het wel, op voorwaarde
- 3 34 -
dat de bestrating dan ook uit kasseien (straatsteenen)
bestaat, maar niet uit houten blokken.
Huisgezin van Vlaanderen. Zoodat geheel
het huisgezin van Vlaanderen... bijeen zal zijn.
De woorden : het huisgezin van Vlaanderen moeten
hier dienen om uit te drukken : het gezin — de familie
— van den Graaf van Vlaanderen.
Hulsel (Met een) bevrijden. Het is met een
hulsel van hetzelfde [metaal]mengsel dat de Duitschers...
hunne infanteriekogels bevrijden.
Hier wordt waarschijnlijk een huts of hulze bedoeld,
want een hulsel is een kapsel, een hoofdversiersel.
Bevriiden is vrijmaken (liberer, exempter, delivrer), en
aangezien men kogels geen hoofdversiersel kan opzetten,
en men ze ook niet kan beviiiden of vrijmaken, zal men
hier wel willen uitdrukken dat de kogels door een huts
worden beschut (que les balles sont protegees par une
enveloppe protectrice).
Huurling. Huuraar.
Wat te zery,gen van een vertaling als deze : de voornaamste
hunrling was afwezig (le principal . mercenaire
etait absent), wanneer men wil uitdrukken : de voornaamste
hiturder (le locataire principal etait absent)?
Op een andere plaats vindt men het woord hffitramvoor
huurder.
Ik ben opgestaan.
Zou men niet meenen, dat de man die dit zegde
van de beenen was geraakt, maar weer opgestaan ? Toch
is deze meening niet de juiste : de man (of beter gezegd
de S. van het artikel) geloofde nit te drukken, dat hij
ronduit erkende in opstand to 7zIn gekomen tegen de wet.
— 335 —
pstaan wil zeggen : « se lever », of « se remettre
sur les pieds », in opstand komen daarentegen : « se
revolter ».
In aanzien van de talrijke moeielijkheden —
voor : de talrijke moeielijkheden in aanmerking
genomen.
In asch leggen. Het ware wenschelijk... dat
het gemeentebestuur eene wielrijdersbaan in asch zou
leggen.
In asch leggen wil zeggen verbranden, cu. dit' is
natuurlijk niet de bedoeling. De duidelijkheii vordert
dus een nadere omschrijving. Misschien zou men kunnen
zeggen : een asch7veg voor wielriders lief
Indrukkingen van het oud kerkhof. De
waterput vverd bevoorraad door de indrukkingen van
het oud kerkhof — voor :.de waterput werd gevoed
door het water afkomstig van de doorsijpeling van
het oude kerkhof.
Indrukkingen zijn « empreintes », « impressions »,
terwijl hier bedoeld wordt « infiltrations ».
In een houten kist is er een wiel voor :
in een houten kist is een aangebracht.
Zie ook : Dal hi el- geen had
In galop africhten. Een paard dat drie maanden
in galop was afgericht.
Hier werd bedoeld een paard, dat gedurende drie
maanden was afgericht of geoefend om in galop (springloop)
to loopen; maar dit is toch niet in galop africhten
(dresser au galop)?
— 336 —
Ingang geschieden. De ingang zal geschieden
langs de Xstraat voor : de ingang Tal zijn in
de Xstraat.
Ingebeeldste berichten. De ingebeeldste berichten
zijn in orriloop — voor : de meest denkbeeldige
of hersenschimmige berichten Tijn in omloop.
In geen aanmerking genomen worden. Na
dien datum zullen de ingezonden stukken in geen
aanmerking genomen worden voor : de na dien
datum ingeTonden stukken Tullen niet meer in aanmerking
komen.
Inhuldiging. —
De inhuldiging van een kerk.
De inhuldiging van een standbeeld.
De inhuldiging van een vorst.
Het woord inhuldiging wordt zonder eenig onderscheid
gebezigd in de drie genoemde beteekenissen,
terwiji het slechts in de laatste beteekenis juist is,
Immers, een kerk, een spoorweg, enz. worden ingewijd
(consacre, inaugure), een standbeeld wordt onthu/d
(devoile, action de decouvrir ou de mettre a nu), en een
vorst of ander persoon wordt ingehuldigd (install& investi).
In overtreding genomen. Een persoon is in
overtreding genomen om to baden — voor een
persoon is bekeurd geniorden niegens overtreding
van de voorschriften op het baden.
Jaardoodingen. Betaalbaar in zeven jaardoodingen
voor betaalbaar in Teven jaarlijksche
aflossingen.
— 337 —
Net woord jaardoodingen schijnt mij toe een
niet zeer duidelijke vertaling te zijn van het fransche
« amortissements ».
Jaargetijdige werkstilstanden. ... en zulks
ten bate der huisschilders, vooral van diegenen welke
blootgesteld zijn aan de jaargetijdige werkstilstanden
voor die welke blootgesteld zijn aan arbeidsstilstand
gedurende het ongunstige jaargetij.
Jongelingen verdronken. Tien ,.. jongelingen
zijn verdronken...
Na dit bericht volgt de opgave van de namen
der slachtoffers, waaronder voorkomen : Anna**, Delphina**,
Maria** en josefien**. Maar zijn dit nu namen
van jongelingen? Ik voor mij geloof vastelijk dat de
vier genoemde slachtoffers meisjes of vrouwen waren.
Net woord jongelingen moet hier misschien dienst
doen als tegenstelling van het woord ouderlingen, door
sommige Vlamingen gebruikt voor wide nzannen of grijsaards.
Juweelenkunst. Werklieden... die naar E.
kwameft om de... juweelenkunst te bestudeeren —
voor om de juwelierskunst te leeren.
Kabelbetrekkingen. De kabelbetrekkingen tusschen
A. en B. zijn hersteld — voor : de telegrafische
gemeenschap — of wil men Hever : de kabelverbinding
tusschen A. en B. is hersteld.
Kabel onderbroken. De kabel is steeds onder
broken — voor : de dienst der kabel blifft nog steeds
onderbroken.
— 338 —
Kalme paarden. Hij wilde slechts met zeer
kalme paarden rijden — voor hij wilde slechts met
veer makke, gednieee of handelbare paarden rijden.
Het woord kalm drukt een voorbijgaanden toestand
uit : het weder is kalm, de pots is kalm, de slaap was
kalm, enz. Mak, gedwee of handelbaar daarentegen
drukt een voortdurenden of blijvenden toestand uit.
Kandidaten aanbieden. Kandidaten door de
Vereeniging aan te bieden — voor : kandidaten door
de Vereeniging voor te stellen.
Aanbieden wil zeggen « offrir »; voorstellen daarentegen
: « proposer ».
Kanongeschut. De muziekhief de Brabanconne
aan, begeleid door kanongeschut, voor begeleid
van kanonschoten.
Keizerpaar, voor : keiTerlijk paar.
Er was hier niet sprake van twee keizers, maar
van een keizer en zijn gemalin.
Kieswerkingen —voor: verkiezingsknoeierijen.
Slechte vertaling van « man(ruvres dectorales ».
Kolonie opgericht. Het eiland Mahattan
[Manhattan] ... werd door eenige Hollanders als
kolonie opgericht in 161 2.
Een eiland kan wel als kolonie worden ingericht,
maar wordt niet als zoodanig opgericht.
Koolmijner. Een jonge koolmijner, voor :
een jonge mijn- of kolenmijnwerker.
— 339 —
Nog daargelaten het zonderlinge woord koolmijner,
schijnt de S. niet te weten dat er onderscheid bestaat
tusschen de woorden kool (chow) en kolen of steenkolan
(houille, charbon).
Kortelings. Het programma zal kortelings verschijnen
voor : het programma Tal hinnen kort
verschijnen.
Het woord kortelings kan niet gebruikt worden bij
iets wat in de toekomst ligt, maar slechts bij iets wat
voorbij is. Dit of dat gebeurde kortelings, wil zeggen
dat het onlangs gebeurde. Binnen kort daarentegen
drukt uit dat het «Hang, wela'ra, spoea'ig- zal gebeuren,
en dit wordt hier bedoeld.
Krachtdadigen kop. Zijn gestalte met den
krachtdadigen kop kwam... schoon uit voor : Tijn
gestalte en Tijn- energieke kop kwamen schoon uit.
Hulp, verdediging, bestuur, enz. kunnen krachta'adig
zijn, maar een kop of hoofd ka.n dit niet zijn.
De S. vertaalde hie'r op een verkeerde wijze het
woord e'nergique. De Franschen ontleenden dit woord
aan het Grieksch, en waarom zouden wij gemoedsbezwaren
hebben om hetzelfde te doen en eneigieke kop
te schrijven. Elke omschrijving, als b. v. : met den
ran geestkracht gal/Ike/ien kop. verzwakt het denkbeeld.
Krijgsgehechte. — voor : een aan het geTantschap
toegevoegde uit het leger (attaché militaire).
Zie ook : Aangehechte, Gehechte, Militaire gehechie
en Zee -geattacheerde.
Kroonaanspraakmaker, zie Aanspraakmaker.
— 340 —
Kwetsuur vormen. Zijn aangezicht vormde
nog slechts eene kwetsuur voor : Tijn aangeTicht
(of de plaats daarvan) vertoonde nog slechts een
wonde.
Door een kwetsuur : schram, snede, houw, enz.
wordt een aangezicht niet in een wonde veranderd.
We hebben bier dus een slechte vertaling van het
woord « plaie », waardoor men minder uitdrukt dan
men wil zeggen.
Laan.
Een laan is een meer of minder breede, lijnrecht
loopende weg, meestal een zandweg, aan beide zijden
met boomen beplant, en dikwijls uitloopend op een
een gedenkteeken of ander gebouw, op eenig,
punt in cen bosch, enz., dus dat wat men ook wel dreef
noemt.
Maar kan men dan den naam « laan » geven aan
onze Gentsche « boulevards Niet een dezer beantwoordt
aan de eischen. Zou het dus niet wenschelijk
zijn op te houden, « laan » te noemen met iets wat geen
laan is, maar .waarvan de naam volkomen wordt uitgedrukt
door het woord sing el P
Laatste kabels. De laatste kabels welke Cuba
met de wereld verbinden voor : de laatste kabels
;mike Cuba met het vasteland verbinden.
Cuba ligt toch niet buiten de wereld, en zelfs niet
eens op een andere planeet.
Laatste ministerraden. Herhaaldelijk is zij
[de koningin] bij de laatste ministerraden in tranen
uitgeborsten voor Herhaaldelijk is zij in den
laatsten tijd, onder het voorTitten van den minister
raad in tranen uitffebarsten.
34 1 —
Labeurpaarden. Ter markt waren... labeurpaarden
— voor : ...ploegpaarden.
Landgebied veroveren. De Amerikanen....
maken misbruik van de macht om zich een landgebied
to veroveren voor misbruik van hun
macht, door het veroveren van grondgebied.
Leeraarster, voor onderwijTeres, of leerares.
Legerbedrag, voor : legersterkte.
Levensdurende dwangarbeid. De straf is
veranderd in leven. sdurende dwangarbeid voor
levenslange dwangarbeid.
Levenslange secretaris. De levenslange secretaris
der Academie van Schoone kunsten — voor :
de bestendige- of aanblijvende secretaris...
Slechte vertaling van <, secretaire permanent », of
secretaire perpetuel ».
Letterkundige vertoon ingen. Alwaar hij dezen
winter belangrijke letterkundige vertooningen gege-
Nen heeft.
Wat zou men moeten verstaan door letterkundige
-vertooningen, « representations litteraires »? Men ziet
nog wet eens letterkundik pertoon, maar letterkundige vertoollingen
! !
Lichaam van een bewusteloos meisje. Dinsdag
morgend vond men bij... R. het lichaam van
een bewusteloos zevenjarig meisje.
— 342 —
Zou de ziel van het kind wellicht elders gelegen
hebben? Doch neen, dit kan ook niet zijn, want het
lichaam van het meisje was slechts bewusteloos en
niet dood Expliquera qui pourra!
Lidmaat gebroken. Een vviel is hem over eenbeen
geloopen en dat lidrnaat werd gebroken
voor : een wiel ging over een Tyner beenen, waardoor
het brak.
De S. schijnt ook het onderscheid niet te kennen
tusschen lid (lichaamsdeel) en li dmaat (lid eener gemeente
of van een vereeniging).
Liefde-mededinger voor medeminnaar.
Locatiebureel. Het locatiebureel van den grooten
schouw burg.
Zou het niet beter geweest zijn hier te schrijven :
het plaatsbureel , vooral wanneer men er aanspraak op
maakt mede te werken om de taal van vreemde woorden
te zuiveren ?
Lof maken. Hij heeft den lof der vorstin
gemaakt voor : hij hield een lofrede op de
vorstin.
Slaafsche vertaling van : it faisait l'eloge de la
princesse ».
Lofspraak (de) van Gladstone. De lofspraak.
van Gladstone in de Gemeentekamer zal... verschoven
worden voor : het houden van de plechtige
lofrede (panegyrique) op Gladstone, in het Huis
der Gemeenten, verschoven worden..
- 343 -
Longterende vee. Vleesch afkomstig van longterende
vee voor : vleesch afkornstig van aan
longtering lijdend vee.
Loste een blok. Van een rots loste een kolossale
blok — voor : van een rots raakte een 'eer
groot blok los.
Luchtbal (sic, voor : luchtbol) die personen
bevat. De luchtbol zal drie personen bevatten —
voor : de luchtbol Tal drie personen medevoeren,
of beter gezegd : drie personen Tullen de luchtreis
nzede maken.
De reizigers zitten toch niet in den luchtbol, maar
in de daaraan bevestigde schuit of nand.
Luchtkundigen Te X. is een Congres van
luchtkundigen (meteorologen) (sic) geopend.
Een luchtkundige heet in het Fransch : un ae'rologue ,
een weer kunaV,e daarentegen : un mde'orologue !
Maatschappij tot zelfverdediging. Hij behoort
tot dat slag misdadigers die de maatschappij tot
zelfverdediging gedwongen is onschadelijk to maken
— voor hij behoort tot dat soort van misdadigers
die de maatschappij verplicht is onschadelijk
to maken, daartoe gedwongen door het recht op
Tel fverdediging.
Zou men, de eerste regels lezende, niet gelooven
dat er een Maatschappij tot zelfverdediging bestond?
Machten goedkeuren. De machten van den
beer Q. werden goedgekeurd voor : de geloofs—
344 —
brieven, of : de bewifun van aanstelling, of : ...van
volmacht worden goedgekeurd.
Slaafsche, of beter. gezegd onzinnige vertaling van
« les pouvoirs ».
Machtig werk. H. werkt aan de voltooiing
van zijn machtig werk over R. — voor : ... van Rijn
reusachtig werk over R.
Meer (een) dat gespijsd wordt. Men weet
niet hoe dit meer gespijsd wordt voor : men weet
niet hoe dit meer gevoed wordt.
Merischen en dieren worden gespijsd, of gespyzigd;
een meer, een pomp, enz. worden gevoed, d. i :
van water voorzien, aan den gang gehouden.
Menscherigeschiedenis. De slag bij X. was
een der afgrijslijkste slachterijen in de menschengeschiedenis
— voor ... in de geschiedenis der
menschheid.
Metaalcongres, voor : Congres van metaal-, of
misschien : van ertskundigen.
Onjuiste vertaling van « Congres metallurgique ».
Deze vertaling herinnert mij de metaalkundige weelsels
en het metaalkundig papier, waarvan voor eenige jaren
wend aangekondigd, dat ze in onze stad verkrijgbaar
waren.
Met vrucht onderdrukken. Het eenige wat
men kan hopen is, dat de pijn met vrucht kan worden
onderdrukt.
-- 345 -
Waarschijnlijk wilde men zeggen : ... met vrucht
kan worden bestreden. De volzin, zooals die hier voorkomt
is alleen verstaanbaar, wanneer men de woorden :
met vrucht weglaat. Men kan toch geen pijn onderdrukken
wanneer de bestrijding daarvan zonder vrucht
blij ft !
Middenbes'tuur, middenafdeeling, middenbureel,
voor hoofdbestuur, hoofdafdeeling, hoofdbureel
.
Door een te letterlijke vertaling van « administration
centrale », enz , wordt de overzetting bier werkelijk
zinstorend, want men zou kunnen gelooven dat er
een hoofd-, een midden- en een laag-bestuur bestond.
Militaire gehechte, elders Militaire aangehechte.
De... militaire gehechte verzocht aan P.
hem een verslag te geven.
De titel : Militaire gehechte moet een vertaling
heeten van : </. attache-militaire ». De juistheid der
meening, dat sommige woorden niet vertaald kunnen
worden, schijnen velen onzer dagbladschrijvers maar
niet te begrij pen. Door taalzuiveringswoede aangetast,
trachten ze alle woorden te vertalen, waardoor men
-soms de koddigste benamingen en samenstellingen krijgt,
terwijI ze dikwijls, een paar regels verder spreken van
houtspecimens, serreplanten, labeuipaarden, en z.
Misdadige brand, voor : een brand, aangestoken
door een misdadige hand.
Minister van buitenland — .voor : Minister
van Buitenlandsche Taken.
Miskeerd woord. Laat ons op geen miskeerd
woord twisten.
— 346 —
Een woord : miskeerd bestaat niet. De S. wilde
waarschijnlijk zeggen : laat ons over geen verkeerd, of
slecht gekozen woord twisten.
Is dit vermoeden niet juist, dan ware het te
wenschen dat de vinder van het woord miskeerd het
Fransche woord maar had gebruikt, waarvan hij de
vertaling meende te geven.
Naamlooze diplomaat. Volgens de beweringen
van eenen naamloozen diplomaat — voor : volgens
de beweringen van een ongenoemden diplomaat.
De diplomaat waarvan hier sprake is zal toch
wel een naam gehad hebben, en bij gevolg niet naamloos
geweest zijn, al werd zijn naam niet genoemd.
Question de traduire « anonyme » par naamloos!
Na de gerechten nam de beer B. het woord —
voor : na den maaltijd, of : aan het nagerecht nam
de heer B. het woord.
Nauwelijks vier van de zeven honderd. Van
de zeven honderd duiven zijn er nauwelijks vier
teruggekeerd voor : van de Teven honderd duiven
zijn er maar vier teruggekeerd.
Men wilde immers zeggen, dat slechts (seulement)
vier, en niet dat ler nauwernood (a peine) vier duiven
waren teruggekeerd?
Nering verwekken. De societeit werkt mede
om in de wijk... de nering te verwekken voor :
... de nering op te wekken, op te beuren, of te verlev
endi gen .
— 347 —
Door verzvekken verstaat men lets daarstellen wat
niet bestond, door opwekken: het bestaande meer Leven
geven.
Nieuwgebouwcn huis. De deurappels van een
nieuwgebouwen huis zijn gestolen — voor : de deurknoppen
van een nieuzvgebouwd huis zijn gestolen.
Noodlot verbeiden. Waar A. zijn noodlot
verbeidt — voor : waar A. zijn verder lot afwacht.
Hier heerscht verwarring tusschen de woorden
noodlot (destin) en lot (sort).
Obitsers ontvangen. De Spaansche schepen
hebben de vijandelijke obitsers ontvangen — voor :
De Spaansche schepen werden door de vijandelijke
houwitsers getroflen.
Omreis van voordrachten. G. zou uit Amerika
het voorstel ontvangen hebben eerie omreis van
voordrachten te doen.
Men wilde uitdrukken : dat G. uit Amerika een
voorstel zou hebben ontvangen tot het houden van
voordrachten, bij gelegenhei a' van een rondreis door dit
werelddeel.
Onderrichting gekregen. De Carlisten had-.
den de onderrichting gekregen hun goed en bloed
voor den strijd tegen Amerika ten offer te brengen
voor : den Carlisten was opgelegd, of
bevolen, of aangeTegd...
Onderscheiden naam. A. die zich een onderscheiden
naam in de kunstwereld heeft verworven
- 348 --
— voor : A., die rich een uitstekenden naam in
de kunstwereld heeft verworven .
Onjuiste vertaling van « distingue ».
Ontbindend lijk. Het ontbindend lijk werd
gevonden — voor : het in staat van ontbinding
verkeerend lijk werd gevonden.
Ontgiftingskunde — voor : kennis der tegengiften.
Het woord ontgiftingskunde is niet goed gevormd,
maar ook dan wanneer het goed gevormd zou zijn en
men dus ontgiftigingskunde zou hebben geschreven, zou
het hier niet hebben kunnen dienen, aangezien bedoeld
wordt de kennis der .tegengiften, d. i. de kennis der middelen
om vergiften onschadelijk te maken, en niet, de
kennis om het vergif uit lets zveg te nemen.
Onverschil. De beeldhouwers hebben het vverk
gestaakt, ten gevolge van een onverschil met den
heer G. — voor : ten gevolge van een verschil...
Onverschrokken in den dood gaan. Misdadigers
wier onverschrokken in den dood gaan
iets tragisch heeft voor : misdadi gers, ;vier doodsverachting
iets tragisch heeft.
Oorlogskansen. Het antwoord heeft de oorlogskansen
aanzienlijk vermeerderd voor : het antwoord
heeft de kans op oorlog aanmerkelijk vergroot.
Door oorlogskansen drukt men uit : de wisseling der
kansen gedurende den oorlog.
349 —
Partij (een) kegelen spelen. Eenige jongens
speelden eene partij kegelen voor : eenige jongens
kegelden,
Een part ii kegelen of kegels kan men verkoopen, verplaatsen,
inpakken, wegzenden, enz. enz., maar niet spelen.
Het is de meervoudvorm van het woord kegelen die
belet het to gebruiken als bij : een partij biljart, —
schaak, — dam, — domino, enz.
Plaats (de) van Antwerpen. Het schip was
op de plaats van Antwerpen verzekerd voor :
het schip was op de beurs van Antwerpen ver-
Tekerd.
Slechte vertaling van « place », dat ook bans beteekent,
door plaats.
Planten die in de kroningsweek zullen
bloemen, voor : Tullen bloeien.
Polisseering schier voltrokken. De polisseering
van den overgrooten spiegel is schier vol
trokken — voor : het werk der polijsting van
den overgrooten spiegel is nagenoeg geeindigd.
Ofschoon schier hetzelfde beteekend als bijna
en nagenoeg, wordt het Loch meestal slechts gebezigd
tot versterking, b. v. : hij was zwaar gewond,
ja schier halfdood ; zijn oogen hadden zoozeer
geleden, dat hij schier blind was.
Populisten. Een meerderheid ten deele bestaande
in democraten en populisten — voor : een
meerderheid, voor een gedeelte bestaande uit democraten
en ???
— 35o —
Wat zijn popu/isten Zou men hier moeten denken
aan het Fransche woord populace », en dus aan: gemeen,
gepeupel, grauw ?
Post-onderontvangerij. Bij koninklijk besluit..
is te Y. eene post-onderontvangerij opgericht
voor bij koninklijk besluit... is... een hulp-postbureel
opgericht.
Proppensvol. De zaal was proppensvol, voor
propvol, eivol, stampvol.
Rangen der stallen. De eerste rangen der
stallen zullen voorbehouden zijn voor : de eerste
rijen der stalles Tijn voorbehouden.
Vervvarring tusschen de Fransche woorden : « rang
en « rangee ». Stallen zijn « etables » of « ecuries », stapes
daarentegen zijn koorstoelen of zitplaatsen bij het orkest.
Rechtbank der kapingen. De rechtbank der
kapingen heeft beslist, dat de schepen prijs verklaard
zijn — voor : het prijsgericht (conseil des prises)
heeft de schepen buit verklaard.
Rechterlijke beweging die moet gebeuren.
De rechterlijke beweging die moet gebeuren in het
gebied van het Hof van beroep van Gent — voor : de
opschuiving, die binnen kort Tal moeten pleats
hebben onder het personeel van het Hy van beroep
te Gent.
De in het Fransch opgestelde bladen schreven : « le
mouvement judiciaire qui doit se produire prochainement
dans la ressort de la Cour d'appel de Gand ».
— 35
Redenen der gezondheidsleer. Het dragen
van... vvordt door den minister verboden, dit om
redenen der gezondheidsleer. Men wilde zeggen :
,vordt, om geTondheidsredenen verboden.
De fout spruit voort uit een onjuiste vertaling van
raisons d'hygiene ». En wat komt het ‘‘;oord dit hier
doen? De zin is toch volledig zonder dit leelijke tusschenvoegsel
!
Renbaan (een) voor de eerste maal in Belgie
voor een paardenspel (cirque), voor de eerste
maal in Belgie.
Een renbaan kan toch niet van plaats veranderen
en van elders naar Belgie komen!
Rondreizende biljetten. Er zullen word en
uitgegeven rondreizende biljetten voor wielrijders
voor rondreisbiljetten Poor wielrijders.
Rondreizende biljetten zijn loch « des billets qui font
un voyage circulaire », rondreisbiljetten daarentegen zijn
des billets de voyage circulaire
Schandfeit uitgebroken. Een erg schandfeit
is in Frankrijk uitgebroken voor een ergerlijk
schandaal is in Frankrijk aan den dag gekomen,
of : ruchtbaar geworden.
Schapen wachten. De r3jar. A. wachtte de
schapen — voor hoedde of weidde de schapen.
De wachter toch bewaakt, hoedt of weidt de schapen
(garde, ou surveille les moutons) maar wacht, of
verwacht die niet (ne les attend pas).
— 352
Schot (een) dat al vallende afgaat. Dat
het schot al vallende was afgegaan voor dat
het schot door den val (van het geweer, of van
den persoon die het droeg) was afgegaan.
Het schot was dus niet al vallende afgegaan, maar
door den val afgegaan.
Sieraadplanten, voor sierplanten, of planter
dienende tot versiering.
Slachtoffers (al de) werden de keel overgesneden
en er daarna nog een ko: rd rond gestropt.
Zou men hieruit moeten verstaan, dat aan de ilachtoffers
eerst de keel werd afgesneden, en dat ze daarna ook
nog werden gewurgd? Ik vind geen andere oplossing
voor dit woordenraadsel.
Slagschip, voor oorlogschip.
Slechte gezondheid. De gezondheid is hier
zeer slecht voor : de geTondheidstoestand is hier
,'eer slecht...
Van een plaats kan men niet zeggen, dat Naar gezondheid
goed is of slecht. Van den gezondheidstoestand
kan men echter zeggen, dat ze meer of minder goed is.
Smakelijk. Een smakelijk ingerichte tent
voor : een smaakvol ingerichte tent.
Men kan spreken van een smakellke hutspot, als
zijnde een tegenstelling van een onsmakelijke dito, of
iets dergelijks, maar een tent zou niet zoo kunnen
worden toebereid dat ze smakelijk werd. Hier heerscht
dus weder verwarring van denkbeelden : smakelijk (delicat,
appetissant), en smaakvol (gracieux, de bon goat).
— 353 —
Smaakvol. De aardappelen zijn smaakvol en
goedkoop voor : de aardappelen Tijn smakelijk
en goedkoop.
Hier heeft juist het tegenovergestelde plaats, en
gebruikt men het woord smaakvol, daar waar men het
woord smakelijk had moeten bezigen.
Snelbericht. Een snelbericht van H. werd
ontvangen voor : van H. werd een telegram,
of : een telegraphisch bericht ontvangen.
Het woord telegram is een van die woorden waarvoor
tot heden, in het Nederlandsch en in nog -meer
andere talen, geen gelijkwaardig woord is gevonden.
Men beproefde wel eens « draadbericht » in gebruik ter
brengen, maar sedert de uitvinding van de telephoon
waardoor ook, zij het dan ook op een andere wijze,
berichten langs een draad worden overgebracht, is het
woord « draadbericht » ook niet meer voldoende. Maar
wanneer dit woord niet meer uitdrukt wat men wil
zeggen, hoe dan te oordeelen over snelbericht?
Snelschrift. Een snelschrift, meldende dat
J. overleden was — voor een telegram, meldende
dat J. overleden was.
Misschien was het om niet in eenige weinige regelen
voor de vierde maal het woord depeche te gebruiken, dat
de S., die waarschijnlijk ook bier het woord telegram
te weinig Nederlandsch vond, in dezelfde heteekenis
het woord snelschrift bezigde, zonder te bemerken dat
hij toen iets geheel anders uitdrukte, aangezien door
een snelschrift niet een telegram, maar stenographisch schrift
wordt verstaan.
Snorvrijheid. De koffiehuisbedienden te P
verlangen snorvrijheid.
Door snorren verstaat men een snorrend of brommend
geluid geven, en snorvriiheid is dus vrijheid van
te snorren. In de volkstaal heeft snorren ook nog de
beteekenis van rondrijden (van een huurkoetsier) om
een vrachtje op te loopen, en hieibij kan dus ook snorvrijheid
bestaan. Ik ben er echter zeker van, M. H H., dat
niet een uwer op de gedachte zal komen, dat de S. van
het hier bedoelde bericht wilde uitdrukken, dat de koffijhuisbedienden
te P. vrij willen zijn, in het al of niet
dragen van een snor- of knevelbaard.
X. is zinneloos van spijt voor : is
Tinneloos droefheid.
Aangezien het woord spijt ook beteekent, is
het hier slecht gekozen om uit te drukkeri dat er van
sprake is, en niet van ergernis of gramstorigheid
Splinters (in) geslagen door den donder
voor : splinters geslagen door den bliksem.
Het is toch zeker de bliksem, en niet de donder
die de boomen in splinters sloeg.
Spoorwegdoorgangen.
— Voor : spoorwegovergangen.
Men bedoelde de plaatsen waar rijwegen de spoorwegen
kruisen.
Spoorwegwagens vullen. uit B.
wilden, hadden Ze vulden niettemin de
spoorwegwagens voor : uit B.
vertrekken maar geen geld hadden om de
reis te betalen, namen nochtans in groot 8 -eta
in spoorwegwagens.
een snorrend of brommend
geven, en sJlOrvrvhez'd dus vrijheid van
snorren. In de volkstaal heeft nog van rondrijden (van een huurkoetsier) om
vrach tj e hiel bij dus ook SJlorvrvïzezd
ben er echter zEker van, M. HH .. dat
een uwer op de gedachte zal komen, de S. van
hier bedoelde bericht wilde uitdrukken, dat de koffijhuisbedienden
te vrij willen al of niet
van een snor- of knevelbaard.
Spijt X. is van spijt - voor: X. is
:r.inneloos van droifheid.
woord sPV' dépit hier slecht gekozen uit te drukken er van
droefheid van ergemis gramstorighezd.
(door den donder -
: in splinters geslagen door den bliksem.
is toch zeker de niet de boom en in splinters sloeg.
overgangen.
Voor spoorweg-
waar rijwegen de spoorwegen
Italianen die hadden geen geld. Ze vulden niettemin de
- voor : Italianen, die uit B.
wilden vertrekken maar geen geld hadden om de
de reis te betalen, namen nochtans in groot getal
plaats in de spoorwegwaljens.
354
- 355 —
Spuiten oprichten. De kolonel der pompiers
richtte nog twee spuiten op — voor : stelde nog
twee spuiten in ;perking.
Door oprichten verstaat men : « edger, elever, fonder,»
terwijl hier bedoeld wordt : « mettre en mouvement,
faire fonctionner », enz.
Square (een) oprichten — voor een square
aanleggen.
Hier is het woord oprichten een onjuiste vertaling
van « etablir. »
Staatsminister. Voor : Minister van Staat.
De S. bemerkte niet, dat hij bier juist het tegenovergestelde
zegde van wat hij bedoelde, want terwijI
door Staatsminister bedoeld wordt een « ministre
portefeuille was bier sprake van een Minister van
Staat, dus een « ministre sans portefeuille ».
Stad op den Oceaan. — In laatstgemelde stad,
gelegen op den Oceaan voor : in laatstgemelde
Teestad.
Slechte vertaling van « ville situee sur la mer », of
« sur l'Ocean ».
Stad verlicht. De stad Madrid wordt verlicht
voor : de stad M. wordt jeestelijk verlicht.
Verli cht zal Madrid wel altijd worden, hetzij door
de zon of door de maan, hetzij door electrisch licht,
door gaz, of door olielampen. Maar hier werd toch iets
anders bedoeld dan gewone verlichting !
Stampvolle plaatsen. Stampvol waren alle
plaatsen in den schouwburg.
— 356 —
Een p/aats kan niet meer dan bezel zijn; men Wilde
clan ook uitdrukken, dat alle rangen stampvol waren.
Stoutmoedige misdaad, voor stoute misdaad.
Onjuiste vertaling van « hardi, audacieux ». De
misdadiger kan stoulnwedig of .stouthartig zijn, de misdaad
daarentegen is stout, vermetel, gewaagd, enz.
Talrijke damen. Er waren talrijke damen aanwezig,
voor : er was een talrijke schaar van dames
,aanweTig.
Teekenend voor den man. Het verhoor van
E. is te teekenend voor den man om het zonder
meer voorbij te gaan voor ... is te kenschetsend
voor den man, om het onopgemerkt te laten voorbij
gaan.
Tegengegaan door een hoed. Zij ontving
eene steek, die . door haren hoed gelukkig eenigszins
tegengegaan werd — voor : hij ontving een steek,
die, gelukkigerwij{e, eenigermate gebroken werd
door haar hoed.
Tegensprekelijke stukken voor : tegenstrijdige-
of niet-overeenstemmende stukken.
Tegensprekelijk geoordeeld. Zoolang hij niet
tegensprekelijk zal geoordeeld zijn — voor : Zoolang
hij niet op tegenspraak gevonnisd Tal zijn.
Tegenstrijd. In tegenstrijd met het uitgestrooid
gerucht — voor : in tegenspraak met het uitgestrooid
gerucht.
— 357 —
Zagen wij zoo even het woord iegensprekellle gebruiken,
daar waar tegenstridig were bedoeld, hier heeft juist
het omgekeerde plaats, en schrijft men tegenstrid waar
men iegenspraak had moeten schrijven.
Tegente;tkenen. De procureur-generaal heeft
bet diploma tegengeteekend voor : ...mede-onder-
,teekend.
Hier wordt weder gezondigd door een to letterlijke
vertaling van « contre-signe ».
Terugkeeren. Wij zullen er breedvoerig op
-terugkeeren (retourner) — voor ... op terugkomen
(revenir).
Titels nagemaakt. Titels nagemaakt, en wel
zoo goed dat men er zich aan laat bedriegen voor
aandeelen, actien of effecten nagemaakt, en wel rho
goed dat men rich door de valsche stukken laat
bedriegen.
Ofschoon « titres \> hetzelfde beteekent, wordt de
vertaling daarvan (aids) in het Nederlandsch nooit
gebezigd in de beteekenis van aandeelen, actie'n of efecten.
Toegekend bij algemeenheid, voor : met alge-
,meene stemmen toegekend.
Tombola besloten. Een tombola is van heden
of besloten voor : tot het houden van een tombola
werd heden reeds besloten.
Traagzaam rijden. Indien de wielrijders traagzaam
reden — voor indien de fietsers, of wielers
langraam of gematigd reden.
— 358 —
Trachten talent te hebben.
Bij het ontstaan van een lichten brand in een Franschen
schouwburg, keerde een der tooneelspeelsters zich
tot de in onrust verkeerende toeschouwers, met de verzekering
dat er geen gevaar bestond en het vuur spoedig
gebluscht zou zijn, daarbij voegende : « wij zullen voort
spelen en trachten talent to hebben. » Misschien luidden
hare woorden : nous continuerons Fla representation],
en voegde zij er schertsend bij : et nous tacherons de
montrer du talent. Maar schrijft men nu Nederlandsch
wanneer men deze woorden naar de letter vertaald ?
Treurspel (een) heeft plaats gehad. Te A.
heeft een vreeselijk treurspel plaats gehad voor :
te A nerd een vreeselijk treurspel afgespeeld.
Een treurspel heeft niet plaats, maar word/ gespeeld.
Troepen aanbieden. Bij de wapenschouw
...werden de troepen aangeboden door generaal Z.
— voor u'erden de troepen aangevoerd door
generaal Z.
Een in het Fransch geschreven dagblad had : « les
troupes etaient presentees par le general Z. » De S.
bemerkte niet dat hij uit de vele zinverwante woorden :
« conduire, mener, guider, commander, diriger, presenter,
offrir, » enz , waaruit hij maar te kiezen had, juist het
minst goede woord koos en vertaalde.
Tuchtsoldaten voor soldaten van het strafbataillon
of van de straf-divisie.
Tusschengeval, zie : Grenstusschengeval.
— 359 —
Tusschentij dig bureel. Het tusschentijdig
bureel is gekozen — voor : het voorloopig bureel is
gekoTen.
Slechte vertaling van « bureau int6rimaire ».
Tweede vertooning. De tw?..ede vertooning zal
bestaan uit... voor : als tweede stuk Tal worden
opgevoerd...
Een tweede vertooning wil zeggen, een herhaling van
de eerste. Deze woorden drukken dus uit, dat hetzelfde
stuk nog eens zal worden gespeeld, en niet, dat er nog
een tweede stuk zal worden opg-evoerd.
Twee honderd duizend oranjebloemen
twee honderd duiTend planten met oranje—v-oor :
kleurige bloemen.
Uitwerksel maken. Het tuintje maakte een
goed uitwerksel voor : het tuintje had een goed
aanTicht, of Tag er goed uit.
Slechte vertaling van : « le jardinet faisait un bel
effet. »
Uitzonderlijk. Fen palmboom van uitzonderlijke
afmetingen — voor : een palmboom van buitengewone
afmetingen.
— De omstandigheden zijn zoo uitzonderlijk —
voor : de omstandigheden zijn zoo buitengewoon,
of ongemeen, of ongevoon, enz.
Vaardermaatschappijen. Onze vaardermaatschappijen
hebben zich zondag onderscheiden —
— 36o —
voor onze roeivereenigingen hebben rich Tondag
onderscheiden
Van de kool gestorven voor : aan pestkool
of : aan een pestbuil gestorven.
Vast gehouden door een vast gedacht. Het
woord toont aan hoezeer zijn geest door een vast
gedacht vastgehouden words — voor : het ;word
bewijst hoereer Tijn geest gehecht is aan een overheerschend
denkbeeld (idee fixe).
Vaststellen. De minister is te A. geweest,
om de vernielingen vast te stellen voor : de
minister is te A. geweest om de verwoestingen op
te nemen, of : in oogenschouw te nemen.
Vaststellen wil zeggen : bepalen (de dag is vastgesteld),
of : besluiten (de vergadering heeft niets vastgesteld),
terwiji men hier wil uitdrukken, dat de minister zich
persoonlijk heeft willen overtuigen.
Vaststellingsbureel voor het nazicht...
In zeker bericht words gezegd, dat er sprake is
van de oprichting, te Gent, van een vaststellingsbureel
voor het naricht der gesponnen garens, enz.
Zou men hier bedoelen een bureel van wederzJdsch
toezicht (controle, uit te oefenen door den fabrikant en
door den werkman) op de gesponnen garens, enz.?
Verdelgbooten. Wij hebben twee verdelgbooten
verloreti.
Wat zou toch wel bedoeld worden door het spiksplinter
nieuwe woord verdelgbooten, zeer oniangs door
— 361 —
een Gentsch dagblad gecreeerd, ofte we/ geschapen? Zou
men daardoor moeten verstaan ,een soort van oorlogschepen,
waarvan sprake is in de berichten over den
Spaansch-Amerikaanschen oorlog en destropersgenoemd
Aangezien men nog niet recht schijnt te weten wat
eigenlijk destroyers zijn, gebruiken de fransche bladen
voorloopig nog veel het engelsche woord, zonder daarvan
door vertaling destructeurs te maken. Zouden onze
taalzuiveraars niet voorzichtig handelen wanneer ze dit
voorbeeld navolgden?
Vereenigd onder voorzitterschap van den
Voorzitter. De ministers hebben zich vereenigd
onder voorzitterschap van den Voorzitter voor
Er nerd ministerraad gehouden onder het vooritterschap
van den President.
Onder voorzitterschap van den voorzitter, is weer een
van die uitdrukkingen waardoor onze Vlaamsche dagbladpers
de taal meent te zuiveren, < want het woord
president is immers Fransch ? » — Naar onze meening
is het afkomstig uit het Latiin, en wij zien dus niet in,
waarom een Nederlander het niet even goed mag gebruiken
als een Franschman.
Verhoudenismatig. De teruggave wordt verhoudenismatig
verleend — voor : de teruggave wordt
naar verhouding verleend.
Hoe komt, vooral een Zuid-Neclerlandsch schrijver,
aan dit afschuwelijk germanisme ?
Verlicht met de electriciteit. Het prachtige
gebouw welk zal verlicht worden met de electriciteit
Hierdoor wilde men uitdrukken : het prachhig
gebouw, dat electrisch verlicht worden
— 362 —
Vernielen vergemakken. Ten einde het vernielen
der torpedos te vergemakken — voor : ten
einde het vernielen der torpedos gemakkelijker te
maken.
Verpeinzing. Na afloop van het jaar der verpeinzing
kwam D. te P. terug voor na verloop
van het hem opgelegde jaar van aftondering om
over de Taak te kunnen nadenken, kwam D. te P.
terug.
Verrekijker (een) die ten hemel ziet... De
kijker-Gautier... zal horizontaal rusten op een zeker
getal pilaren : hij zal ten hemel zien in eenen
spiegel, stelsel Fourcault, voor : ???
Wie geeft de verklaring van een [verre]kijker die ten
hemel ziet iiz eenen spiegeP Die 't weet mag het zeggen.
Versierend uitzicht. De kazern zal een....
versierend uitzicht moeten hebben — voor : de
kaTerne Tal een fraai uiterlijk aanTicht moeten
hebben.
Een uitzicht is een gezicht naar buiten, een verschiet,
een vergezicht (perspective). Versierend uitzicht is dus een
geheel onjuiste vertaling van « aspect decoratif
Vervalsching. Het woord Yankee ... is een
vervalsching van Jan Kaas, spotnaam der Hollanders
— voor : ... Yankee is een verbastering van'
?an Kaas...
Het woord is immers geen vervalsching (falsification),
maar een verbastering (degeneration).
— 363 --
Verwittiger. indien de wielrijders hun verwittiger
lieten hooren — voor indien de fietsers
hun sein (het zij dan een tromp, een schel of
iets anders) lieten hooren.
Verwitliger is cen vertaling Celle quelle van het verouderde
fransche woord avertisseur, vervangen door het
woord sip/a/.
Vijftig tot honderd. Ze zijn ten minste ten
getalle van 5o tot too die zich gedurende de wintermaanden
zonder werk bevinden — voor gedurende
de wintermaanden fijn er minstens vijftig
van de honderd fonder ;perk.
Voeling houden. Men kan voor oogenblik
niet zeggen dat de oorlogvoerende partijen
voeling met elkaar houden.
Wat zou men hier wel willen uitdrukken ? Misschien :
Men kan voor het oogenblik niet zeggen, a'at de oorlogvoerende
partijen met elkaar in a,.;.- ; (thing zijn.
Voetstappen doen om tot een zeker doel to
geraken — voor stappen doen, of : pogingen aanwenden...
Hier heerscht verwarring tusschen de woorden voetstaNen
(pas), en stappen, pogingen (d6rnarches).
Volksvergadering. Een volksvergadering ontstond
voor een volksoploop ontstond.
Slechte vertaling van ,< rassemblement populaire.
- 3 04 -
Voorhandneming nemen. De minister heeft
de voorhandneming genomen voor : de minister
heert het eerst een voorstel gedaan, of : heeft
den eersten stoot gegeven.
Men kan de voorhand hebben, en aan de voorhand zitten,
b. v. bij het kaartspel; in figuurlijken zin kan men
ook het woord voorhandgebruiken in de beteekenis van
de voorkeur hebben, maar men kan niet de voorhand nemen
in den zin van « prendre l'initiative ».
Voorkomen van een oordeel. Zelfs komt
nu het vvetenschappelijk oordeel voor van den geleerden
scheikundigen betrekkelijk de vervalsching van...
— voor Teti's komt nu het wetenschappelijk oordeel'
van den geleerden scheikundige ter sprake, betreffende
de vervalsching van. .
Voor mannen van beroep ten onder doen.
De spelers hebben bevvezen dat zip echte artisten
zijn,. en voor mannen van beroep niet moeten
ten onder doen voor : de spelers hebben beweTen
dat Tij echte kunstenaars Tijn, en voor mannen
van het va/c niet behoeven onder te doen.
Voornaamste plaats. Men weer dat de plaats
van gevangenisbestuurder te St.-Gilles een der voornaamste
is van het land — voor : men weet, dat
onder al de Besturen van gevangenissen van het
land de plaats van Bestuurder te St.-Gilles een
der voornaamste is.
Door zich uit te drukken zooals hij dat doet, zegt
de S. dat de plaats van Bestuurder der gevangenis te
— 365 —
St.-Gilles een der voornaamste betrekkingen is van het
land.
Voornamen ingang. Zonder langs den voornamen
ingang van den schouwburg te moeten gaan
— voor Tonder den schouwburg door de hoolddeur
te moeten binnengaan.
Vormen geslagen. Er zullen nieuwe vormen
voor onze pasmunt geslagen worden — voor : er
Tullen nieuwe stempels voor onTe pasmunt gesneden
worden.
Het geld wordt tocli in de Belgische munt niet
gegoten, maar zooals overal elders, geslagen.
Vrouwenbroodwinningen, voor : brood winningen
voor vrouwen.
Vrouwwerken. Eene tentoonstelling van vrouwwerken
voor een tentoonstelling van voorwerpen
door vrouwen vervaardigd.
Waarde van pracht. Eenen breack, welke
een waarde van pracht belooft te zijn.
Wat waarde van pracht wil zeggen, verklaar ik niet te
begrij pen.
Waren slapen. Hunne kinderen waren slapen
— voor hunne kinderen lagen te bed.
Waterverdeeling, Waterdienst, Waters, enz.
— De waterverdeeling van Gent. - De dienst der
waterverdeeling v. G. — Het Bestuur der waters
-- 366 —
v. G. — De waterdienst v. G., alles gebruikt voor :
De waterleiding en het bestuur der waterleiding
van Gent.
Waarom toch deze gedeeltelijk slaafsche en gedeeltelijk
slechte vertalingen van : « Distribution des eaux
de la ville de Gand », « Service » — en « Administration
des eaux de la ville d. G. » gebruikt, wanneer onze
taal het uitstekend gevormde oord waterleiding bezit?
Wederlandsch. Wederlandsche tentoonstelling,
wederiandsche betrekkingen, enz., voor
internationale tentoonstelling, enz.
Het woord internati °mud, aan een doode taal ontleend
heeft, even als zoo vele andere nieuwe woorden,
in verscheidene levende talen burgerrecht gekregen. En
waarom zou men het dan uit het Nederlandsch verbannen,
zoo lang men daarvoor niets beters in de plaats
weet te stellen dan de gedrochtelijke uitdrukking : wederlana'sch
Wederzijdsch geschat. Drie schilderijen wederzijdsch
geschat op 12,000, io,000 en 8,000 frank —
voor : ...drie schilderijen, elk voor rich geschat op...
Het woord « respectivement » wordt bier vertaald
door wederzijdsch (reciproquement).
Weer te herbeginnen. Anders is het weer te
herbeginnen.
Weer beginners is hetzelfde als : herbeginnen, en weer
te herbeginnen is dus een pleonasme, even als : oude grijsaard,
zwarte moor, enz. Hetzelfde is van toepassing op :
— 367 —
Weerbots. — De val van L. zal zijn weerbots
hebben op al de europeesche markten — voor :
een weerslag hebben...
Het woord Dots drukt reeds een ueerslaguit.
Werkende fabrieken. Daar in het noorden van
Frankrijk, de fabrieken 's zondags niet werken
voor niet in werking zijn.
Fabrieken toch zijn wel in werking, maar werken niet.
Werkloosheid. De voortdurende werkloosheid
der Cubanen... begint... de aandacht to trekken
voor : de voortdurende nierkeloosheid der Cubanen...
Werkloos wil zegg( n : zonder werk, werkloos zjn is:
Been werk liebben. Werkekos daarentegen beteekend : niet
werken; wel werk liebben maar dat niet uitvoereii. H et
laatste word bedoeld, en het woord werk/oos is dus hier
onjuist.
Wervelstroom, voor : wervelwind (tourbillon).
Zaal (de) der verloren stappen, voor : ;yacht-
Taal, is een onzinnige vertaling van &Ale des pas
perdus ».
Zakenhandel verstremmen. Daar die verkoopingen
hunnen zakenhandel verstremde en soms
vernietigden voor : daar die verkoopingen den
loop hunner Taken stremden en die soms vernietigden.
Zang- en tooneelkundig avondfeest. Een
zang- en tooneelkundig avondfeest — voor een
avondfeest aan rang en tooneelspel gewijd.
Een avondfeest dat zang- en tooneelkundig is !!!
----- 368
Zeebeweging. Eene be!angrijke zeebeweging is
begonnen voor : er is sneer beweng gekomen
in de schepen der beide vloten.
Zee-geattacheerde luitenant — voor een
luitenant-ter-Tee aan het geTantschap toegevoegd.
— De zee-geattacheerde X. heeft M. in tweegevecht
geroepen voor : de aan het geia.ntschap
toegevoegde uit het TeaveTen...
Zie ook : Aangehechte, Gehechte, Ki* -sgehechte en
Militalve gehechte.
Zeer geleerd zijn. Goed geleerd zijn. Hip
is •zeer geleerd, of... goed geleerd, voor hij heeft
een goed onderwijs genoten.
Hier heerscht verwarring tusschen de woorden
geleerd (savant) en onderzuezen (instruit):
Zenuwachtig spel. De jaren hebben nog geen
vat gehad op zijn krachtig, zenuwachtig spel
voor ... op Tijn krachtig, gespierd spel.
Slechte vertaling van : « jeu nerveux, -vigoureux,
-energique
Zich aanbieden. Drie mannen bieden zich
aan bij een juwelier orn cen horloge te verkoopen.
Slechte vertaling van « trois homm es se presenterent
chez un joaillier.... » In het Nederlatidsch zegt men : drie
mannen zochtten (of trachtten)bij een juwelier een horloge te
verkoopen. In onze taal kan men de woorden « zich
aanbieden » slechts gebruiken claar waar sprake is van
— 369 —
de aanbieding van zijn persoon, b. v. tot het uitvoeren van
eenig werk. Even onjuist is de volgende uitdrukking :
Schepen hebben zich voor de haven aangeboden
— voor : schepen zijn voor de haven verschenen.
Zich bereid maken een verlof te nemen.
De heeren J. en O. maakten zich bereid een verlof
van eenige maanden te nemen — voor : maakten
rich gereed om van eenige maanden verly te gaan
genieten.
Zich bereid maken is geen Nederlandsch, en een verlof
kan men niet nemen.
Zich voordoen. Een spoorwegongeluk heeft
zich voorgedaan voor : een spoorwegongeluk
heeft plaats gehad.
Zich voordoen is : zich vedoozzen (se montrer).
Zinnelooshuis. Een ontsnapte uit het zinnelooshuis
voor een ontsnapte uit het gesticht voor
TinnelooTen of voor krankrinnigen.
- 3 70 -
LETTERKUNDIGE WEDSTRIJDEN
-vc•or 1 900.
I.
Middelnederlandsche Taal - en Letterkunde.
Men vraagt eene vergelijkende klank- en vormleer der verschillende
Middelvlaamsche dialecten, 'ooals die uit
oorkonden kan opgemaakt worden.
Prijs : Goo frank of een gouden gedenkpenning van
gelijke waarde.
II.
Nieuwere Taal- en Letterkunde.
Geschiedenis der Nederlandsche taalkunde in de Zuidelijke
Nederlanden, van de _XVIe eeuw tot 1886.
Prijs 800 frank, of een gouden gedenkpenning van
dezelfde waarde.
III.
Vak- en Kunstwoorden.
Eene volledige Nederlandsch-Fransch en Fransch-Nederlandsche
vakwoordenlijst over het « Notariaat a.
Prijs 5oo frank, of een gouden gedenkpenning van
gelijke waarde.
IV.
Eene volledige Nederlandsch-Fransche en Fransch-Nederlandsche
Woordenitjst over de « Veeartsenijkunde.
Met bijvoeging van de gewestelijke woorden en uitdrukkingen,
en teekeningen waar het past.
In het antwoord zullen de Mededingers ook zooveel
mogelijk de Fransche, Hoogduitsche en Engelsche benamingen
mededeelen.
Prijs 600 frank, of een gouden gedenkpenning van
gelijke waarde.
- 37 1 -
%'Vecistrij den. voter 1 901.
V.
Zuidnederlandsche Folklore.
Eene Too volledig mogelijke verrameling en nauwkeurige
beschrijving van de oude en hedendaagsche « kinderspelen
» in Vlaarnsch-Belgie, met aanteekening der
daarbtj geTongen liederen (woorden, en in Too ver het
mogelijk is, de muTiek).
1e prijs : 800 frank, of een gouden gedenkpenning van
gelijke waarde.
2e prijs : 400 frank, of een gouden gedenkpenning van
gelijke waarde.
VI.
Eene volledige Kunst- en Valiwoordenlijst over het ambacht
van den 0 Loodgieter en Zinkbewerker » (met het oog
op de bouwkunde), Tooveel mogelijk met bijvoeging
van de afbeelding der opgegeven voorwerpen en van de
Fransche, Hoogduitsche en Engelsche benamingen.
Prijs : 5oo frank, of een gouden gedenkpenning van
gelijke waarde.
ES uiten gevvc• xviecistirij d.
Gewesttaal.
Een Too volledig mogelijk Idioticon over het « Meetjesland.»
1 0 prijs : 400 frank, of een gouden gedenkpenning van
gelijke waarde.
2e prijs : 200 frank, of een gouden gedenkpenning van
gelijke waarde.
- 372 -
.NAT v co co r 1902
Taalkunde.
(Bibliographie en Nederlandsche
lexicographic 15', :6' 17 9 Prijs : 600 frank, of een gouden gedenkpenning van
gelijke waarde.
Kunstgeschiedenis .
der Brugsche Schilayerschool
Prijs : 600 frank of een gouden gedenkpenning van
gelijke waarde.
1f4/NrclstrijcIn -vcom- 1903
Vak- en Kunstwoorden.
VakwoordenlUst over de « Zeevisscherij
met afbeelding van de vermelde voorwerpen
en met opgave van de Fransche, Hoogduitsche en
Prijs 600 frank, of een gouden gedenkpenning van
gelijke waarde.
de co c3r- 1 9 04.
kieschiedenis van den Werkmansstand in de Nederlandsche
gewesten van Belgic.
A
van on'en Werkmansstand in de 13e 14e ceuw.
600 frank, of een gouden gedenkpenning.
B.
onTen. Werkmansstand de t 5e 16e Prijs : 600 frank, of een gouden gedenkpenning.
C.
on.ren Werkmansstand in de 17e 18' : 600 frank, of een gouden gedenkpenning.
•
"VVcd""'trijden voor 190':;;:
Geschiedenis (Blbliagraphie en Critiek) der Nederlandsche
lexicographie in de 'en 17" eeuw.
Prijs: 600 frank, of een gouden gedenkpenning van
Kunstgeschiedenis.
Geschiedenis de,' Brugsche Schilderschool.
Prijs: 600 frank of een gouden gedenkpenning van
waarde.
"'''Vedstrijden VOOl' 1903
en Kunstwoorden.
Eene volledige Nederlandsche Vakwoordenlijst over de « Zeevisscherij
», met afbeelding van de vermelde voorwerpen
én met opgave van de Frallsche, Hoogduitsche en
Engelsche benamingen.
: of een gouden gedenkpenning van
waarde.
VVedstrijden voor 1904.
Geschiedenis den de Nederlandsche
België.
A.
Geschiedenis van on ren Werkmansstand in de 13" en 14" eeuw.
Prijs : 600 frank, of een gouden gedenkpenning.
B.
Geschiedenis van onten Werkmansstand in de IS" en 16" eeuw.
600 frank, of een gouden gedenkpenning.
c.
Geschiedenis van on{en Wel'kmansstand in de 17" en 18' eeuw
Prijs : 600 frank, of een gouden geJenkpenning.
B. Den schrijver, die in een werk de Brie gestelde
,rijsvragen op bekronenswaardige wijze beantwoordt, wordt
een prijs van 2,000 frank toegekend.
Voor de wedstrijden worden enkel handschriften en niet
te voren uitgegeven stukken aanvaard. De werken moeten
leesbaar in het Nederlandsch geschreven zijn.
De schrijver stelt zijnen naam op zijn opstel niet ; hij
voorziet dit slechts van eene kenspreuk, welke hij, met opgave
van zijnen naam en woonplaats, in een gesloten briefje, dat
dezelfde spreuk tot opschrift heeft, herhaalt. Voldoet hij
aan de laatste bepaling niet, dan kan de prijs hem gewei-
-gerd worden.
De mededingende handschriften voor de.wedstrijden moeten
vrachtvrij ten huize van den bestendigen Secretaris (den beer
Fr. de Potter, Godshuizendreef, 29) ingezonden zijn voor den
Januari van het jaar des wedstrijds. De antwoorden op den
-wedstrijd over de Geschiedenis van den Werkmansstand
moeten ingezonden worden voor i December 1902.
Ike stukken, na den voorgeschreven dag ontvangen, of
zulke, welker opstellers zich op eenige manier zullen doen
kennen, worden nit den wedstrijd gesloten.
mededingers wordt aanbevolen een volledig afschrift
van bun werk te bewaren, om dit te kunnen benuttigen in geval
de keurraad het bekronenswaardig zou oordeelen, maar wijzigingen
of b voegingen zou vorderen aleer het te laten drukken.
In geen geval wordt het bekroor.de handschrift aan den Inzender
teruggeven.
er aan eenig bekronenswaardig gekeurd werk wijzigingen
toe te brengen, dan zal bet bedrag van den prijs niet
cerder gegeven worden dan nadat de keurraad bet drukvaardig
.zal verklaard hebLen.
De Academie eischt voor de werken de grootste nauwkeurigheid
in aanhalingeu vraagt uit dien hoofde
dat de Mededingers de uitgaven, alsook de bladzijde der
door hen aangehaalde boeken, aanduiden. — Zij meent den
Mededingeren te moeten berichten dat al de handschriften,
haar oordeel onderworpen, eigendom in hare
.archieven bewaard blijven, en zich het recht voorhehoudt
deze, geheel of gedeeltelijk, in druk te geven.
Van de niet ter uitgave aangenomen stukken zullen de
op hunne kosten, een afschrift kunnen bekomen,
overeenkomst met den bestendigen Secretaris.
DE BESTUURDER,
DE BESTENDIGE SECRETARIS, DE POTTER.
N. B. in een de drie gestelde
.prijsvragen op bekronenswaardig'! wijze beantwoordt, wordt
van 2,000 toegekend.
VOORWAARDEN.
wedstrijden worden enkel handschriften niet
voren uitgegeven stukken aanvaard. De werken moeten
het N ederlan,:sch geschreven zijn.
schrijver zIJn opstel niet; hij
kenspreuk, welke hij, met opgave
zijnen en woonplaats, in een gesloten brie1ïe, dat
spreuk opschrift heeft, herhaalt. Voldoet hij
de laatste bepaling dan kan de prijs hem gewei·
gerd mededingende voor de· wedstrijden moeten
vrachtz'rij van den bestendigen Secretaris (den heer
de Potter, Godshuizendreef, 29) ingezonden vóór den
I jaar des wedstr~ids. De den
wedstrijd Geschiedenis van den Werkmansstand
ingezonden vóór I December 1902.
De t!en voorgeschreven dag ontvangen, of
welker opstellers zich op eenige manier zullen doen
uit den wedstrijd gesloten.
Den mededingers wordt aanbevolen een volledig afschrift
VGn hUil werk te b~waren, dit te kunnen benuttigen in geval
keurraad het bekronenswaardig zou oordeelen, maar wijzigingen
b voegingen vorderen te laten drukken.
geen geval wordt het bekroor:de handschrift aan den Inzender
Zijn oan eenig bekr.menswaardig gekeurd werk wijzi.
gingen brengen, zal het bedrag van den prijs niet
eerder nadat de keurraad het drukvaardig
zal verklaard hebten.
Academie werken de grootste nauw·
keurigheid in de aanhalingen en vraagt ui! dien hoofde
de Mededingers UItgaven, alsook de bladzijde der
hen aangehaalde boeken, - Zij meent den
te dat al de handschriften,
aan haar oordeel onderworpen, als haar eigendom in hare
archieven bew3ard blijven, en zij zich het recht voorhehoudt
druk te geven.
de niet ter Uitgave aangenomen stukken zullen de
Mededingers, op hnnne kosten, een '!fschrift kunnen bekomen,
mits overeenkomst met den bestendigen Secretari"
BESTENDIGE SECRETARIS,
FR. DE POTTER.
RF:STUURDER,
P. ALBERDINGK THIJM.
373
— 374 —
Zitting van io Augustus 1898.
Aanvvezig de heeren Alberdingk Thijm, bestuur
der, van Even, onderbestuurder, de Potter, bestendige
secretaris :
de heeren Claeys, Gailliard, Gezelle, Hiel,
Obrie, Coopman, de Vos, Broeckaert, Sermon,
Bols, de Flou, Claes, Arnold en Janssens, werkende
leden ;
de heer de Vreese, briefwisselend lid.
De heeren Daems, baron de Maere d'Aertrijcke,
Arnold en Segers zenden bericht, dat zij
verhinderd zijn de zitting bij to wonen.
Na vaststelling van het verslag over de vorige
zitting words door den bestendigen Secretaris de
lijst medegedeeld der
AANGEBODEN BOEKEN.
Door de Regeering :
Institut colonial international. Compte-rendu
de la session tenue a Berlin, en 1897.
La Main-d'oeuvre aux Colonies. Documents
officiels. Tome III.
Le Regime foncier aux Colonies. Documents
officiels. Tome I.
375
Etude sur la propriete fonciere dans les villes
du moren-dge, par G. DES MAREZ.
Bibliographie de Belgique, nr 13.
Wallonia, nr 7.
Bulletijn van den Geschied- en Oudheidkundigen
Kring van Gent, nr 6.
Door den heer Dr J.-A. Worp :
De gedichten van Constantijn Huygens ,
VIIIe deel.
Door den bestendigen Secretaris :
Herinnering van het eeuwfeest van den Boerenkrijg
te Overmeire.
Door de Koninklijke Academie der Schoone
Kunsten te Antwerpen :
yaarlijksch verslag (1897-1898) dier instelling . .
Door de Academie rorale d' Archeologie :
Annales, 5 r e deel, 2 e aflev.
Verder, de laatst verschenen afleveringen van de
Vlaamsche Kunstbode, het Belfort, Biekorf, De
Taalstrijd hier en elders.
Op verzoek van het Bestuur zal de beer
Th.-I.-J. Arnold de levensschets schrijven van
Dr Acquoy voor het eerstvolgend 7aarboek der
Academie.
— 376 —
De beer Coopman geeft verslag over de in
den voormiddag gehouden zitting der Commissie
voor Nieuwere Taal en Letteren. Die Commissie
stelt voor, dat het verslag des keurraads over
den driejaarlijkschen Staatswedstrijd voor tooneelletterkunde,
door het Staatsblad afgekondigd, in
de Verslagen en Mededeelingen worde opgenomen.
— Het bestuur der Academie zal den beer
Minister vergunning vragen het bedoelde stuk of
te kondigen.
Dagorde.
De beer Coopman geeft verslag over de
zitting der Commissie, belast met het voorstellen
van onderwerpen voor de letterkundige wedstrijden.
De Academie doer eene keuze uit de aangegeven
onderwerpen en bepaalt de waarde der
toe te kennen belooningen.
Daarna verleent de beer Bestuurder het woord
aan den beer Claes, die een opstel leest, getiteld :
Eene kortswijlige verhandeling over het artikel
« Op ». — Dat stuk zal in de Verslagen en
Mededeelingen worden opgenomen.
De zitting wordt te 4 uur gesloten verklaard.
— —
g.
Eene kortswijlige Verhandeling over
het partikel « Op »,
door den beer D. CLAES.
Onlangs werden we door ons wakker medelid,
Dr om, mogelijk, aan
Redactie van het Woordenboek eene behulpzames
leenen door het excerpeeren eenen of
anderen vroegeren of hedendaagschen Nederlandschen
van onze eigene schriften ; en
met de studie
't verzocht daar vooral onze
aandacht te willen op vestigen.
beleefd en redelijk verzoek wijst men niet
licht van der hand. 1k heb dan het laatste gedeelte
zijne uitnoodiging als eerste onderwerp mijner
ben gegaan naar de
uitdrukkingen, woordje op
voorkomt, niet zoozeer bij oudere of nieuwere
bij de spraakmakende gemeente, die
zooveel ongekende of ongewaardeerde taalschatten
in eere houdt ; en de vrucht mijner opzoekingen
ben ik zoo vrij, bij wijze van leesbeurt, aan onze
achtbare vergadering op te disschen. 't Gerecht is
- 377 -
I~ezing.
kortswijlige Verhandeling over
partikel (( Op »,
heer D. CLAES.
ons wakker medelid,
Dr de Vreese, aangemaand om, zoo mogelijk, aan
de Redactie van het Woordenboek eene behulpzame
hand te leenen door het excerpeeren van eenen of
of hedendaagschen N ederlandschen
schrijver, ja van onze eigene schriften; en
dewijl de Redactie thans druk bezig is met de studie
van partikel op, verzocht hij ons, dáár vooral onze
te op vestigen.
Zulk beleefd en redelijk verzoek wijst men niet
Ik heb dan het laatste gedeelte
van zijne uitnoodiging als eerste onderwerp mijner
studie genomen, en ben op zoek gegaan naar de
veelvuldige uitdrukkingen, waar het woordje op
in voorkomt, niet zoozeer bij oudere of nieuwere
schrijvers, als bij de spraakmakende gemeente, die
ongekende of ongewaardeerde taalschatten
eere houdt; en de vrucht mijner opzoekingen
zoo vrij, bij wijze van leesbeurt, aan onze
op disschen. 't Gerecht is
378 —
droog van zijne natuur ; 't is de saus, die er smaak
geven. Zal de mijne genoeg gebonden,
niet te lang en waterachtig zijn die vraag zal
wanneer hij, eindemijner
lezing, mijne aanhoorders tellen zal.
ik wit u vooreerst verzekeren, achtbare
uwe aandacht niet van 't vestigen wil ;
schier alleen nagegaan in bijzonderheden,
en vermits
een goed aantal zullen ontsnappen,
zal langwijligheid, ik, niet onder
voornaamste gebreken dezer voorlezing vallen.
onderscheidene die aanneemt,
zeer moeilijk, daar de beteekenis
veelal door het volgende woord, of door
de geheele uitdrukking aan wordt medegedeeld.
onmiddellijke toekomst aan te duiden
men b. v. zeggen : de boomen zijn uitbotten r
de bloemen zijn
zijn de eieren
'men van eene
is ; iemand staat verhuizen,
sours wel zoo erg, verongelukken,
ofvvel hij ligt huis staat
tand uitvallen ; merrie staat
eene koe men zelfs
iemand schoone staat, en als
natuur; de saus, die er smaak
moet aan geven. Zal de mijne genoeg gebonden,
te lang en waterachtig zijn 1 Op za~
iemand kunnen antwoorden, wanneer hij, op 't eindemijner
mijne aanhoorders tellen zal.
En ik wil u vooreerst verzekeren, achtbare
Collega's, dat ik uwe aandacht niet op de gansche
levensgeschiedenis van 'r kleine op vestigen wil;
ik heb die schier alleen nagegaan in bijzonderhedenf
welke doorgaans minder gekend zijn; en vermits
er mij onder deze nog een goed aantal zullen ontsnappen,
zal de langwijligheid, hoop ik, nier onder
de voornaamste gebreken dezer voorlezing vallen.
De onderscheidene beteekenissen, die op aanneemt,
juist bepalen is zeer moeilijk, d<:Iar de beteekenis
er veelal door het volgende woord, of door
uitdrukking aan wordt medegedeeld.
Om eene onmiddellijke toekomst aan te duiden
zal men b. v. zeggen: de boomen zijn op uitbotten,.
de bloemen zijn op ('t) opengaan, het zaad is op
't uitkomen, de vogels zijn op 't uitvliegen, de eieren
zijn op .'t kippen, en vandaar spreekt men van eene
zaak, die op 't kippen is; iemand staat op vertrek,
op uitgaan, op uitrijden, op inpakken, op verhuizen;
op uitscheiden, maar ook soms wel op springen,
op vallen of, ruim zoo erg, op verdrinken, op verongelukken,
ofwel hij ligt op sterven. Een huis staat
op invallen, een tand op uitvallen; eene merrie staat
op veulen, eene koe op kalven. Zoo zegt men zelfs
dat iemand op eene schoone plaats staat. en als
— 379 —
't op schaapscheren aankomt, d. i, op slot van rekeping,
wordt die aan eenen anderen gegeven.
Veel dikwijler nog hecht op aan de uitdrukking
de beteekenis van staat of beweging, ook beweging
des gemoeds.
Gelijk men op reis, op marsch, op tocht, op
jacht, op missie, op visiet, op bezoek, op soirée
zaat of is, zoo gaat of is men ook op studie, op
school, wanneer men nl. voor eenen bepaalden tijd
elders gaat studeeren ; de soldaat gaat op verlof,
op groot verlof, op ziekverlof (met verlof gaan kan
alleen gebruikt worden, als er nadere omstandigheden
worden uitgedrukt ; en zoo onze recruten hier
en daar in verlof gaan, daar is de verfranschende
kazerne de schuld van); soms geraakt hij voor eene
kleinigheid op strafdivisie. In den schoonsten tijd
van ons leven gingen wij op vacantie, als reeds
vele onzer makkers op een kantoor schreven, op
stiel of op een ambacht waren, op eenen winkel
of eene fabriek werkten.
Wij verzoeken iemand Gp de kermis, op de
bruiloft, op de koffie ; en die iemand gaat of komt
dan bij ons op de kermis, terwijl een andere, die
nergens verzocht is, op zijne eigen beurs naar de
kermis gaat. Zoo iemand wordt dan dikwijls nagegeven,
dat hij op gang (niet to verwafren met in
gang), op slenter, op trant, op scheut, op zwik,
op zwier, op schok, op schokkel, op sjok, op sjoekkel
(sukkel), op rabot (en ribaude) gaat, terwijl de
vrouwen op marode gaan, heel vreedzaam. Men
— 38o —
verwarre op sukkel zijn niet met aan den sukkel
zijn, dat beteekent : ziekelijk zijn of ook wel geene
voorspoedige zaken drijven. Het tegendeel is op trek
of goed op trek zijn, dat verscheidene toepassingen
heeft.
Een paard, dat dwaas words, gaat op den loop
of op hol. Van een voorwerp, dat uitgeleend is,
zegt men : het is op leen.
Van iemand die met lust en zonder achterdenken
aan eenen doorgaans niet zwaren, dikwijls
nutteloozen arbeid bezig is, beet het : zij is op haren
wasch, op haren strijk, op haren naad, op haren
zang, op haren taffel, of ook wel op haren zaag,
klap, tater, praat, preutel, sammel, zanik, zeever,
en als de kranke herstelt en het voedsel hem weer
begint to smaken, dan komt hij weer op zijnen
eet.
Van ziekten gesproken, die krijgt men o. a.
op de oogen, op de borst, op de longen, op de
blaas ; maar als ge iemand niet andermans gebreken
aan den neus, maar zijne eigen overtredingen
op den neus hangt, dat kan hem zwaar op de maag
liggen, en daarvoor kan hij soms lang gebeten,
kwaad, duivelsch zijn op u, zoodanig dat indien ge
op zijn geleeg (zijn kasteel, zijn goed, zijne hoeve)
kwaamt, hij er u met zijn honden zou doen van
of jagen of u eenvoudig op straat zetten. Misschien
zouden de menschen dan tot u zeggen : Ge zijt
op uw recht uitgestreken, d. i. ge kri)gt loon mar
werken.
• 38x —
Doch ik spreek, alsof ik iets op u te verhalen
had. Anderen, minder kiesch, zouden zich misschien
verschoonen met te zeggen : ik zweer op mijn conscience,
op mijne eer, op mijii ziel, op mijn ziele
zaligheid, dat het zoo niet is; ik zal er hoegenaamd
geenen eed op doen, maar u eenvoudig,
met de hand op het hart, zeggen : dat was geenszins
mijne bedoeling.
Nu dat ik u weer op de lucht gebracht heb,
zie ik, dat ik met u den weg op zeven ga, en dat
op hier eerder wike, dan staat of beweging aanduidt.
Komen we dus een weinig op onze stappen
terug, en laat me u intusschen vertellen dat men
mij ooit kwalijk genomen heeft, dat ik in 't veld
wandelen schreef, daar men beweerde, dat het moest
op 't veld wandelen zijn. Dat was water op mijnen
molen ; want op 't kadaster, gelijk op de plakbrieven
van alle echte Vlaamsche notarissen en op de tong
van al degenen, die de taal onzer vaderen in eere
houden, gebruikt men op, wanneer het hooge, in
vvanneer het lage velden, weiden, straten geldt. Te
Brussel zegt men : op de Hoogstraat en in de
Nieuwstraat; te Loven : op de Eversche (Naamsche)
straat en in de Tiensche straat ; te Tienen op de
Lange Bergstraat en in de Spiegelstraat... Wij zeggen
te Neerlinter : op de Kommerstraat, op den
Roelkouter, op den Duiveneer, op den Wijnmere,
op den Heibosch (een veld, waar vroeger een bosch
stond) naast in de Geetstraat, in 't Mereveld, in
de Hel, in de Lisschebeemd, in den Vorschenzang,.
— 382 —
in het Broek. En tervvijI we bier zijn : de koeien
gaan in de weide, wanneer men ze geregeld t'huis
haalt, tenzij echter dat het weiland niet gevrijd zou
zijn en zij moeten gehoed worden ; dan gaan zij
op de klaveren, loopen zij op de stoppelen ; maar
men zet de koeien op de weide, gelijk men de
ossen op stal, de varkens op de kooi zet met het
inzicht om ze te laten vet worden. Voor de varkens
gebruikt men ook : op vet leggen ; maar dit hoort tot
eene andere categorie. Men zegt er staat of er ligt
schoon hooi op de wet; doch van graan sprekende
zegt men : er is veel graan in 't veld, voordat het
gepikt (gemaaid) is; maar daarna : er is veel graan
op 't veld. Hier is 't misschien de plaats om de
notarissen te herinneren, dat hunne voorgangers
hooi en graan steeds op stole (niet op stain), en
alleen boomen op slam verkochten.
Dat is mijn zwak, waarde Collegas : als ik
in 't veld ben, weet ik van geen t'huiskomen. Och
we zitten Loch zoo lang op ons studeervertrek-, ik
ten minste, daar het mijne op de eerste verdieping
ligt, om reden... Dat zal ik maar heist niet zeggen ;
daarbij mijne vrouw heeft gaarne veel orde in de
onderste vertrekken. Ook van daarboven zie ik meer,
gelijk de dorpsheeren, die in de kerk hunne plaats
op het koor hebben, de kwajongens, die op eenen
boom kruipen, en veel meer dan de brave lieden,
die op de poort zitten.
't Is ook waarschijnlijk om de gedachte hoog,
die ermede verbonden is, dat men zegt op 't rapport,
— 383 —
op de static, op 't kantoor, op 't bureel, op de
post, op 't gouvernement ; maar in het paleis, dewijl
men daar niet meer hooger klimt.
Op beteekent ook weleens het middel of het
oogmerk, dat door de volgende gedachte vvordt uitgedrukt,
als in : op zijne eigen beurs reizen (wat
we reeds tegenkwamen), op een andermans beurs
teren, op eene beurs studeeren, op zijne ronde gaan,
op zoek gaan, op inlichting of informatie gaan,
op zijnen bedel, op zijnen schuffel (schoffel) gaan,
op proviand uitgaan, op zijn pintjes, op zijn druppeltjes
of borreljes gaan.
Gelijk we reeds z3gen, ligt het varken, staat
de os op vet; zoo staan ook de koeien op 't droog,
wanneer ze geen groen voedsel meer krijgen, wat
dus heel wat anders is dan : de koeien staan
droog, geven nml. geen melk meer.
Het koperwerk in de keuken staat op den blink;
andere svoorbeelden ken ik in dien aard niet.
Kleederen worden op de maat, op den koop,
soms wel op den groei gemaakt en op de maat
gekocht. — Geld wordt op interest uitgezet, en
vroeger vverden de jongens van gegoede lieden, die
hunne kinderen niet lieten studeeren, maar hun
toch gaarne eene tweede taal zagen leeren, op wissel
gedaan; zoo hadden de vaders niet item zooveel
op de maand of op 't jaar uit to geven, maar betaalden
malkander met gesloten beurzen, hetgeen zeer
wel strookte met de zeden onzer burgerij, die nog
al op hare tasch gezeten, of, in andere woorden,
zeer houvast was.
- 384 -
Terwijl we nu toch o» dat kapittel zijn, van
't geld namelijk, zal ik daar voortgaan om te doen
zien, dat op ook wel de wijze of den tijd kan
beteekenen. Iedereen vveet wat op rekening betalen
is. Zulks doet iemand veelal uit flood maar op
termijn betalen, is betrekkelijk nieuw en vooral in
den laatsten tijd in de mode geraakt. Al wat ge
uitdenken kunt : meubels, kleederen, wijn, sigaren,
boeken per gewicht, kan men op termijn betalen,
de kroozen, de risico's en de premie natuurlijk
meegerekend. Wanneer men op pensioen gesteld is,
gelijk ik, doet men aan zulke speculaties niet mee,
evenmin als de ambtenaars, die op vvachtgeld of
de officiers, die op halve of op fransche solde (in
de kazerne gaat nog alles op zijn Fransch) gezet
worden, omdat alles bij hen niet op zijn plooikens
of op zijn streepje was. Doch op dat gebied zal ik
me niet verder wagen, anders mocht een belanghebbende
mij op den degen beroepen. Ik wil me
overigens op mijn fatsoen houden en hem geene
gelegenheid geven om op mijne kap te praten.
Hoe meer men zich op het gebied van op
beweegt, hoe meer noten het op zijnen zang krijgt
en hoe meer het op een uitgestrekter gebied aanspraak
maken wil. Op 't advies van wijze menschen
en om van wijzere menschen niet op de vingeren
te krijgen, zal ik, om deze studie te eindigen, zoo
niet op rijm dan toch op de letter spreken en zeggen :
zoo men op zijn teenen, op zijn bloote voeten,
op zijn zokken enz. gaat, op rij of op root mar—
385 —
cheert, waarom zou men dan niet op stap mogen
gaan, terwiji de muziek, op maat de Vlaamsche
Leeuni doet schallen ? Verbied dan aan de boeren
op slag te dorschen en op eenen wip, op eenen wind,
op eenen vloek zijn er honderd om u uit te lachen.
Dat oude taalvormen verslijten, ja, verdwijnen
kunnen, dat neem ik aan ; maar laat ze toch hunne
eigene dood sterven begraaf ze niet levend, dat
is onmenschelijk.
Verschoon mij, achtbare Collega's, 't was op u
niet gemunt ; ik ben overtuigd, dat gij met menschlievende
gevoelens bezield zijt, en dat gij, met
Dautzenberg, « van de breede schaal onzer moederspraak
geene enkele noot wenscht te missen n. Ik
bedank ci integendeel voor uwe geduldige aandacht,
en durf op uwe welwillende aanmerkingen, rekenen,
ten gevolge van welke uit deze onvolmaakte studie
misschien eenig nut zou kunnen voortspruiten.
Namen, 7en Mei 1898.
— 386 —
Driejaarlijksche prijskamp voor Nederlandsche
Tooneelletterkunde (XIVe tijdvak), beoordeeld
door Leden der Koninklijke Vlaamsche
Academie.
VERSLAG.
Aan dPn heer F. Schollaert, Minister van Binnenlandsche
Zaken en Openbaar Onderwijs, te
Brussel.
WelEd. Gestrenge Heer,
De Jury, ingesteld om den veertienden driejaarlijkschen
prijskamp voor Nederlandsche tooneelletterkunde
te beoordeelen, heeft de eer bij
dezen verslag over hare vverkzaamheid uit te
brengen.
De volgende stukken werden vanwege Uw
departement aan Naar oordeel onderworpen :
A. — In handschrift :
ALBERT (I.), Germanicus, treurspel in 5 bedrijven.
Id., De wulpsche Vrouw, comedie in 3 bedrijven.
BAUWENS (I), Twee Tijgerinnen of een Vrouwenstrijd
om de heerschappij, treurspel in 5
bedrijven.
BILLIET (P.), De Rechte Weg, tooneelspel
in 3 bedrijven.
DAN DOTS (A.), De Wraak, drama in 5 bedrijven,
Id., Huwelijksstrijd, tooneelspel in z bedrijf.
— 387 —
DE CNEUDT (R.), Een Kruisweg, drama in
4 bedrijven.
DE KINDER (C.), De Abenceragen, drama in
4 bedrijven.
Id., Hilda, lyrisch drama in 4 bedrijven.
Id en MALSCHA RT (J.) Antoon van Dyck,
zangspel in 4 bedrijven.
DE MEYERE (V.), Gunlang en Helga, drama
in 3 bedrijven.
DE STOBBELEERE (T.), De Gevolgen van een
Schab, blijspel in i bedrijf.
DE T1ERE (N.), Pietje, comedie in I bedrijf.
DE VISSCHERE (C.), De 'uiarte Koning, blijspel
in r bedrijf.
DIELEMANS (G.), Een gewichtige Stap, comedie-
blijspel in 4 bedrijven.
GITTENS (F.), Van Blek in 'tjaar 30, drama
in 5 bedrijven.
HALLER (J.-L.), Rollo van Moerland, tooneelspel
in 5 bedrijven.
GITTENS (F.), Mellusina, een Lentedroom,
sprookje in 4 bedrijven.
HAUGEN (J.), De PleitersTiekte, drama in
5 bedrijven.
JACOBS (1-1 ), De Borstspeld, blijspel in 1
bedrijf.
KERVYN DE VOLKAERSBEKE (Baron) en VAN
BRITSOM (K ), Besloten Tijd, drama in 5 bedrijven.
KINTS (P.), De Plaag van den Dag, blijspel
in r bedrijf.
LIEVEVROUW-COOPMAN, Clodvig en Clothildis,
Iyrisch stuk in 5 bedrijven.
Id., De Ware Schuldigen, comedie in 3
bedrijven.
— 388 —
LIEVEVROUW-COOPMAN, Het Huis in de
Peperstraat, blijspel in 1 bedrijf.
MATTHYS (E.), Een haastig Woord, blijspel
in i bedrijf.
PEERENBOOM (L.), 35 Milliards, blijspel in
3 bedrijven.
RAmBoux (M.), Cools, een held van 1798,
tooneelspel in 3 bedrijven.
ROELAND (E.), Het Kersenhof, tooneelspel
in 3 bedrijven.
Id., Mijnheer de Vertegenwoordiger, blijspel
in 3 bedrijven.
VAN ASSCHE (P.), Hedwig, spel in 5 bedrijven.
VAN DEN BOSSCHE, Broederliefde, tooneelspel
in i bedrijf.
VAN DE WIELE (M.) en ICKX (L.), De Erfvlek,
tooneelstuk in 5 bedrijven.
VAN GOETHEM (E), Door Oomen opgevoed,
blijspel in 3 hedrijven.
VAN HAUTE (D.\, Ark van Noe, tooneelspel
in 5 bedrijven.
VAN LAER (F.), De Filistijnen, blijspel in 4 bedrijven.
VERHULST (R ), Vorst en Volk, drama in
5 bedrijven.
Id., De Lauwerkroon, zangdicht in 3 bedrijven.
VERSCHUEREN (E.), Een Ridder geboren, blijspel
in i bedrijf.
VERSCHUEREN (J.), Look in den Meersch,
blijspel in i bedrijf.
VERSNAEYEN (K.), Bij den Kolonel, blijspel
in r bedrijf.
WYTYNCK (J.), Onze neef Sixtus, blijspel in
i bedrijf.
— 389 —
B. — In druk :
ALBERT (I.), De LiefdeTuster, comedic in 3
bedrijven.
ANRI (P.), Maartsche Buien, blijspel in 2 bedrijven.
BLOCK (B.), De Fabriekbestuurder, tooneelspel
in 3 bedrijven.
DE MONT (P.), Prinses Zonneschijn, spel in
3 bedrijven.
DE TIER; (N.), Eene Misdadige, drama in
4 bedrijven.
DE VISSCHERE (C.), Tante Pliek en Nonkel
Flak, comedie-blijspel in 2 bedrijven.
Id., Zielestrijd, drama in 5 bedrijven.
DU CATILLON (L.), Liefdebloem, spel in 5 bedrijven.
HEGENSCHEIDT (A,), Starkadd, drama in 5
bedrijven.
HENDRICKX (A.), Pier Lala, blijspel in 3 bedrijven.
LiEvEVROUW-COOPMAN, Bloedvijanden, drama
in 4 bedrijven.
Id., De Gasthuisnon, drama in i bedrijf.
MELIS (H.), Koning Hagen, treurspel in 5 bedrijven.
Id., Schuldeloos, drama in 3 bedrijven.
Id., Een Onweer, blijspel in i bedrijf.
RAMBOUX (M.), Godelieve, muziekdrama in
3 bedrijven.
ROELAND (E.), Een broeder, comedic in 2 bedrijven,
STAPPAERT (J.), Martha of Laster en Onschuld
, tooneelspel in 4 bedrijven.
Id., Moeder Rika, blijspel in i bedrijf.
- 390 -
SUETENS (W .), Vergeten, . tooneelspel in afdeelingen.
VAN CUYCK (F.), De Kinderen beschikken,
tooneelspel in 4 tafereelen.
Al dadelijk wenscht de jury er Uwe aandacht op
te vestigen, dat op deze breede lijst een vijftal zangspelen
voork omen, die volgens het reglement van
den prijskamp voor bekroning niet kunnen in aanmerking
komen. De jury heeft ze niettemin gelezen,
en bevonden dat twee daarvan met lof verdienen
vermeld te worden, te weten : De Lawverkroon,
door R. Verhuist, en Prinses Zonneschijn, door
P. de Mont. Het eerste is Lang geen onaardig libretto;
er is wel vat weinig handeling in, maar de zangerige
verzen zijn talrijk en in het metrum is er veel
afwisseling; geestdriftige liefde voor Vlaamschen
volksaard en Vlaamsche kunst waait er den lezer
uit tegen. Het andere is voor het tooneel minder
geschikt : een vaardig machinist zal tot de opvoering
even onontbeerlijk zijn als een kundig componist
mar als dichtwerk staat het hoog.
Gelet op de onmiskenbare vlucht, welke het
Nederlandsch lyrisch tooneel in de laatste jaren
genomen heeft en die zooveel goeds voorspelt voor
de toekomst, neemt de jury de vrijheid in overweging
te geven, het reglement van den prijskamp zoo te
wijzigen, dat in 't vervolg ook zangspelen kunnen
mededingen. Dit zou ongetwijfeld een krachtige
spoorslag zijn voor onze dichters om hunne krachten
— i91 -
nog meer dan tot nog toe geschiedde aan dit dank
baar vak te vvagen.
Uit het getal der ingezonden werken blijkt, dat
het vak steeds met liefde beoefend wordt, en de
jury meent te mogen getuigen : in 't algemeen ook
met goed gevolg. Wel zijn er on.der — waartoe het
verheeld? — die volkomen waardeloos zijn, en verheffen
een aantal zich niet boven de middelmaat,
maar de kleine helft zijn stukken, die niet ontbloot
zijn van wezenlijke verdiensten, verschillende in hun
aard en in hun graad, maar dan toch verdiensten.
Het gebrek, dat men nog altijd het meest aantreft,
is gemis aan oorspronkelijkheid : men blijft te veel
aan oude patronen hangen. Is het gemakzucht of
berekening?
Met bijzonder genoegen vermeldt de jury, dat
vele schrijvers in de roemrijke tijdperken der landsgeschiedenis,
en vooral in de Germaansche oudheid,
hunne inspiratie liebben gezocht. Dit verdient waardeering
en toejuiching (want goede hi storische spelen
sterken het nationaal bewustzijn), al mag de waarschuwing
niet achterwege blijven, dat grondige
kennis van de beschavingsgeschiedenis der volkeren,
en niet alleen van de levensgeschiedenis der vorsten,
een eerste vereischte tot slagen is. Anders loopt men
gevaar — en meer dan een onder de inzenders is
er dan ook niet aan ontsnapt historische stukken
te schrijven die om zoo te zeggen in om het even
welk tijdperk kunnen spelen, als men maar de
-- 392 -
namen der personages verandert, — en zoo 'n stuk
is een onding.
De jury verheugt zich, WelEdele heer Minister,
dat in het opzicht der zedelijkheid onze tooneelletterkunde
in 't algemeen zoo goed als niets te
wenschen overlaat_ Onze schrijvers vermeiden zich
niet in zinnelijke liefde noch in obscene toestanden ;
onkiesche aardigheden noch onkuische woordspelingen
jagen ze na. Niet dat daarin geene kunst kan
liggen, maar die kunst wordt dun toch besteed aan
iets dat van lagere orde is, en alleen het hoogere
wekt blijvende bevvondering. Blijkt daaruit de algemeene
geest der schrijvers, wederkeerig leert men
er dien van hun publiek uit kennen.
Evenmin zoeken onze schrijvers, op zeer enkele
na, hunne kracht in grove woorden. Een stuk
vooral maakt daarop, tot het leedwezen der jury,
eene uitzondering, en dit is des te meer te bejammeren,
daar 't bewuste spel het werk is van een schrijver
die bewezen heeft dat hij beter kan. Hoe goed de
bedoelingen ook molten vvezen, toch mag de bijval
niet een belooning zijn voor het streelen der lagere
aandoeningen van het menschelijk gemoed.
Na de schifting bleven een negental stukken tot
nadere bespreking aangehouden ; ze zullen weidra
genoemd worden. Daar het echter de bedoeling van
de jury niet is — zooals overigens reeds uit het
bovenstaande blijkt dat alleen die stukken eenige
verdienste zouden hebben, dient eerst melding gemaakt
te worden van de volgende :
— 393 —
Twee Tijgerinnen enT., door I. Bauwens ;
Gunlang en Helga, door V. de Meyere ;
De Borstspeld, door H. Jacobs ;
De Plaag van den Dag, door P. Kints ;
De Gasthuisnon, door Lievevrouw-Coopman, en
Eene Misdadige, door N. De Tiere,
aan welke stukken een woord van lof niet mag onthouden
worden, al konden zij ten slotte om zeer
uiteenloopende redenen niet verder in aanmerking
komen. Het eerste zit zeer goed ineen ; 't is echter
geen greep in de geschiedenis, maar veeleer de l'histoire
en action : het is alles gif en moord, van
't begin tot het einde ; het eerste en het tweede bedrijf
boeien, maar al de andere vervelen, omdat ze herhalingen
zijn dezer eerste ; de historische getrouwheid,
waaraan de schrijver heel wat zorg en studie
heeft besteed, kan onmogelijk den somberen indruk,
welke al die schelmerijen (met nauwelijks een lichtpunt
in het tweede bedrijf) to vveeg brengen, goed
maken. — In het tweede der genoemde spelen is er
volkomen getnis aan handeling en de inhoud is verre
van nieuw ; de schrijver behoort tot de school dergenen
die niet karakterschildering, maar zoogenaamde
passieschildering betrachten ; alleen het derde bedrijf
is mooi, en geeft blijken van een onmiskenbaar dichterlijk
talent, dat belooft — De Plaag van den
Dag is eene goed geziene zedenschets ; het bevat
verschillendegoede tooneelen, maar het voornaamste,
la scene a faire, is volkomen mislukt. – De Gasthuisnon
heeft een zeer groot gebrek : de fabel is wel
394 —
wat al te onwaarschijnlijk ; de schrijver is ongelukkig
geweest bij het zoeken naar een aanleiding om zijne
heldin zoo buitengewoon spraakzaam te maken. —
Het stuk van N. de Tiere is het werk van een
tooneelkenner ; de handeling stokt bijna geen oogenblik,
maar 't is uitermate ruw en grof : geen drama,
maar een melodrama. — De Borstspeld is niet
onaardig vanwege de natuurlijkheid van het gesprek,
maar het onderwerp is niet zeer nieuw, en sommige
toestanden zijn ook niet geheel natuurlijk.
Zoo kwam de jury er toe, tot nadere bespreking
aan te houden
Dielemans, Een gewichtige Skip, waaruit veel
tooneelkennis blijkt, en dat vrij lustig is, maar toch
niet boeit, omdat het bekende voorschrift : Qui ne
salt se borner, ne sut jamais ecrire, volkomen uit
het oog verloren is : bijna twee bedrijven zijn noodig
voor de expositie ! Overigens zit er waarheid, natuurlijkheid
en gezonde humor in 't werk.
Du Catillon, Liefdebloem, dat werkelijk geen
slecht beeld geeft van den rampzaligen tijd, Coen onze
Vlaamsche jongens tot kanonvleesch moesten dienen;
maar de intrige is wet vvat oud. Het Vlaamsche
volksleven is echter goed geschetst.
Roeland, Een Broeder, eene comedie in den
waren zin des woords, die wel wat meer had kunnen
uitgewerkt worden : alles geschiedt nu te plotseling ;
het stuk wordt daarenboven ontsierd door de melodramatische
rol van Dr Heimbrecht. Overigens zit
het stukje, ats tooneelwerk, goed ineen ; de gesprekken
zijn natuurlijk. lietzelfde geldt het Kersenhof
van denzelfden schrijver, maar in dit werk zijn de
toestanden wel vvat gezocht. Ten slotte mad, het niet
verzwegen worden, dat de beer Roeland erbarmelijk
Nederlandsch schrijft.
Lievevrouw, Schuldigen,
munten uit als tooneelvverk, vooral het eerste,
waarvan de toestanden en gesprekken zeer natuurlijk
zijn. Toch kan Bloedvijanden geen bevredigenden
indruk maken : 't is een aaneenschakeling van twisten
en vechtpartijen ; De ware Schuldigen is wel
wat onwaarschijnlijk, en sommige toestanden zijn
Gittens, Mellusina, een stuk dat niet altijd zeer
zijn geheel wel wat al te zinnelijk ;
maar er is veel dichterlijks in.
Verder H egenscheidt , Starkadd en Melis, Koning
Hagen, vvaaromtrent de jury van stonden aan
eens was, dat deze twee stukken boven al de andere
uitmunten, maar Coen er, na lange bespreking, diende
beslist te worden of een van beide den palm verdiende,
ja hetwelk, luidde het gevoelen van de meerderheid
tegen twee).
besluit ligt in geenen deele ten gronde
gedachte, zou deze prijskamp bij de vorige
jury wenscht integendeel te getuigen,
dat er vooruitgang is waar te nemen. Dat
geen paar dozijnen meesterstukken ingezonden
vvie het onzer letterkunde tot grief
Neen, overwegingen van anderen
werd de beslissing ingegeven.
- 395 -
natuurlijk. Hetzelfde geldt het maar in dit de
wat gezocht. slotte mag het niet
worden, dat de heer Roeland erbarmelijk
N ederlandsch schrijft.
Bloedvijanden en De ware Schuldigen,
als tooneelwerk, vooral het eerste,
toestanden en gesprekken zeer natuurlijk
kan bevredigenden
maken: 'is een aaneenschakeling van t'.visten
en vechtpartijen; ware Schuldigen wel
sommige toestanden zijn
onvoldoende gemotiveerd.
niet altijd zeer
duidelijk is, en in zijn geheel wel wat al te zinnelijk;
veel die hterlijks in.
Hegenscheidt, KOIzing
waaromtrent de jury het van stonden aan
deze twee stukken boven al de andere
maar toen er, diende
een van beide den palm verdiende,
en zoo ja hetwelk, luidde het gevoelen van de meerderheid
ontkennend (drie stemmen tegen twee).
Aan dit besluit ligt in geenen deele ten gronde
de gedachte, als zou deze prijskamp bij de vorige
achterstaan : de jury wenscht integendeel te getuigen,
dat er vooruitgang waar te nemen. Dat
er geen paar dozijnen meesterstukken ingezonden
werden, wie zal het onzer letterkunde tot grief
aanrekenen? Neen, door overweginben van anderen
aard werd de besli5sing ingegeven.
— 396
Tot nog toe werd de driejaarlijksche prijskamp
uit den aard der zaak beschouwd als eene buitengewone
aanmoediging voor onze tooneelschrijvers,
naast het premiastelsel : de premie is de gevvone
aanmoediging voor verdienstelijke vverken ; de prijs
is de buitengewone aanmoediging voor het vverk
dat boven al de andere uitsteekt, dat het verdienstelijkste
is.
De jury meent, Mijnheer de Minister, dat het
oogenblik gekomen is, om met deze overlevering
af te breken dat de stand onzer tooneelletterkunde
gunstig genoeg is, ja dringend gebiedt, om den
driejaarlijkschen prijskamp als iets hooger te gaan
beschouwen ; met andere woorden, dat de eischen,
waaraan een stuk moet voldoen om bekroond te
kunnen worden, van nu af hooger dienen gesteld
te vvorden.
En inderdaad. In de eerste plaats zijn bij
het premienstelsel, dat niet geringe stoffelijke voordeelen
oplevert, in de laatste jaren nog andere
aanrnoedigingen gekomen. De jury bedoelt vooral
den driejaarlijkschen prijskamp door de stad Antwerpen
ingesteld, waarbij voor elk vak een prijs
wordt uitgeloofd. Deze prijskamp heeft nu al drie
tijdperken beleefd. Op hare beurt heeft de stad
Gent een wedstrijd uitgeschreven voor eene comedie,
waarmede de nieuwe Nederlandsche schouvvburg,
aldaar in opbouw, zou kunnen geopend worden,
en het is waarschijnlijk, althans mogelijk, dat ook
deze wedstrijd periodiek zal worden. In deze
— 397 —
omstandigheden komt het de jury wenschelijk voor,
ja, het schijnt haar een onafwijsbare plicht toe,
dat de prijs, welke de hoogere Regeering om de
drie jaar uitlooft, eene hoogere beteekenis en
grootere innerlijke waarde verkrijge ; dat hij de
hoogste eer worde, waar een schrijver kunne naar
staan.
Maar ook daarvan afgezien schijnt het noodig,
in het welbegrepen belting onzer letterkunde en
harer beoefenaars zelven, hoogere eischen te stellen.
Onafgebroken vooruitgang is slechts dan mogelijk,
wanneer men het peil, dat dient bereikt te worden,
steeds hooger stelt. En waar is de waarborg dat
er steeds naar volmaaktheid zal gestreefd worden,
wanneer de prijs altoos toegekend wordt aan het
verdienstelijkste onder de ingezonden stukken? Dit
verdienstelijkste ten opzichte der andere kan immers
op zich zelf een middelmatig werk zijn, om niet
erger te zeggen?
De jury meent dat het in de laatste jaren
genoegzaam gebleken is, en dat het uit dezen
prijskamp weer ten overvloede blijkt, dat er onder
de beoefenaars onzer tooneelletterkunde mannen
genoeg zijn die, begaafd met vernuft, talent en,
verbeelding, aan hoogere eischen kunnen voldoen,
als ze maar niet op Bien tegen ernstige studie,
zonder dewelke niemand tot iets komt; en dat
derhalve het onderzoek der ingezonden werken niet
meer moet draaien om de vraag « Welk stuk
is het beste? D maar om deze : « Welk stuk voldoet
— 398 —
aan de eischen, welke in het vak gesteld worden ?
Welke die eischen zijn, behoeft in dit verslag
natuurlijk niet uiteengezet te worden. Aileen op
enkele punten vvenscht de jury met nadruk te
wijzen.
Wil een werk een zekeren graad van volmaaktheid
hebben, dan dient ook de vorm in zeer
hooge mate gekuischt, ja onberispelijk te zijn; het
dient in eene zuivere, fraaie taal gesteld te zijn.
Het -wil der jury voorkomen, dat de vverken onzer
tooneelschrijvers in dit opzicht nog altijd veel te
wenschen overlaten. Klinkt het niet, zoo botst
het, » schijnt de leus der meesten te zijn. Maar
niet alleen geven ze zich heel weinig moeite om
zich in hun stijl boven het allergewoonste spraakgebruik
te verheffen, dit laatste schijnen ze zelfs
niet te kennen. Velen, om niet te zeggen de
meesten, schrijven eene taal, die den naam van
Nederlandsch nog nauwelijks verdient : zoo sterk
staan ze onder den invloed van de taal onzer
zuiderburen. Ze schrijven Fransch met Nederlandsche
klanken. Woorden, waaraan eene beteekenis
wordt toegekend, die in onze taal onbekend
is, maar aan 't Fransch ontleend vverd andere,
welke in 't Nederlandsch niet bestaan, maar naar
voorbeeld van Fransche gevormd zijn, en waarvoor
een echt Germaansch vvoord meestal verwaarloosd
wordt, uen lezer komen ze bij de vleet
onder de oogen. En als het daar nog maar bij
bleef! Maar ook de syntaxis zit vol barbarismen :
3 99
ontelbaar, talloos zijn de fouten, vergrijpen zou
ik haast zeggen, die in dit opzicht tegen ons
Nederlandsch taaleigen worden gemaakt, ja gepleegd.
De jury acht het derhalve haar plicht, eene waarschuwende
stern te laten hooren, en er met nadruk
op te wijzen dat meesterschap over de taal een
eerste vereischte voor duurzamen bijval is. Immers,
hoe willen de toeschouwers een stuk begrijpen,
laat staan smaken en toejuichen, wanneer het vol
zit van zonderlinge woorden en zinswendingen die
hun op zijn allerminst vreemd zijn ? Doch niet
alleen van dit standpunt mag de zaak beschouwd
vvorden. Men bedenke welk een invloed ons tooneel
kan en dient uit te oefenen op de loutering
van de taal des yolks, zal bet zijne roeping volbrengen.
Of wat zullen onze tooneelschrijvers,
wien het toch niet alleen om eigen glorie, maar
ook om die van taal- en letterkunde te doen is,
antwoorden, wanneer men hen mocht beschuldigen
dat zij de taal buns yolks helpen verbasteren ? Hoe
zullen ze zich verantwoorden?
Nog een ander punt, dat den vorm betreft :
het is zeer noodig, wil onze tooneelletterkunde
eene hoogere vlucht nemen, dat onze schrijvers
-moeite doen om zich boven het gewone, het alledaagsche
te verheffen, maar dan dienen de gedachten
en gewaarwordingen ook op verhevener wijze
uitgedrukt te worden. Zelfs in de beste onder de
ingezonden werken is wanverhouding tusschen
gedachte en inkleeding niet zeldzaam : in bombast
- 400 -
en gemaaktheid zoeken onze schrijvers maar al te
vaak verhevenheid ; platheid meenen ze natuurlijkheid
of eenvoud te zijn.
Hoe vreemd het moge voorkomen, wil de
jury er ten slotte nog de aandacht op vestigen,
dat practische tooneelkennis den schrijver onontbeerlijk
is. Zoo iets spreekt van zelf, zal men
zeggen ; maar als men de ingezonden werken leest,
kan men de gedachte niet weren dat weren de
meeste en de grootste belanghebbenden toch waarlijk
niet! Fen spel dient toch wel om gespeeld
te worden. Goed speelbaar zijn is dus eene eerste
vereischte, en toch wordt ze zoo vaak uit het
oog verloren. Het is zelfs lang niet zeldzaam, dat
de waarde van een stuk als tooneelwerk -in omgekeerde
verhouding staat tot zijn waarde als dichtwerk;
of dat het wel als tooneelwerk, maar niet
als dichtwerk verdiensten heeft.
Uitgaande van deze overwegingen en begin
selen, WelEdele beer de Minister, meent de jury den
uitgeloofden prijs niet te moeten toekennen. De
beide stukken, welke haar de beste toeschijnen,
hebben naast groote verdiensten nog grootere
gebreken.
Al wijst men, in Koning Hagen van H. Melis,
op de goed geslaagde rol van Brunehilde, wier
karakter goed getroffen is en goed volgehouden
wordt, en waarmede hare taal zoo goed overeenstemt;
op verschillende fraaie tooneelen, zoo bij voorbeeld op
het treffend slot van het derde bedrijf, enz., men kan
— 401 —
niet vergeten dat de inhoud langdradig, ja ingewikkeld
is; dat de toeschouwer tot het einde van het tweede
bedrijf moet wachten, voor hij mag weten dat Haduland
koning Hagen's zoon is ; dat het laatste tooneel
van het derde bedrijf alle kracht verliest, ja onbegrijpelijk
en onaannemelijk wordt voor personages
en toeschouwers, aangezien van Hagen's visioen,
zooals de schrijver het noemt, voor hen alien niets
te zien is alleen de lever kan het kennen uit
's schrijvers tooneelaanwijzing ; last not least : dat
verscheidene malen personages verschijnen en verdwijnen,
zonder reden of oorzaak ; dat andere, te
weten de slaaf Hegel en misschien ook wel Brunehilde
(zie het tweede tooneel van het vierde bedrijf)
bekend zijn met het geheim, zonder dat men kan
vermoeden, laat staan begrijpen, hoe ze er achter
gekomen zijn, terwijl Hegel's wetenschap hem
noch iemand anders tot iets dient ; dat ten slotte
de ontknooping, nl. de uitspraak der Goden, die
bevelen dat Haduland tot zoen van Hagen's schuld
zal kampen met hem die « kwaad bedreef », dit
is met Baldvvig, volkomen onaannemelijk is. Voeg
daarbij dat de verzen eentonig, zelfs flauw zijn,
en volstrekt niet vrij van fouten tegen het metrum
en het Nederlandsch taaleigen, en men zal begrijpen
dat de jury aan dit werk geen prijs kon
toekennen.
Wat Hegenscheidt's Starkadd betreft, dit staat
hooger, vooral als dichtwerk. De twee eerste bedrijven
zijn uitmuntend geslaagd : de schrijver heeft
- 402 -
Shakespeare goed begrepen, aangezien hij in deze
twee bedrijven iets waarlijk Shdkespeariaansch
heeft weten te geven. Daar tegenover staat het
niet gering te achten gebrek, dat de handeling in
het derde en in het vierde bedrijf nagenoeg stil
ligt (eerst op het einde van het vierde bedrijf verneemt
Starkadd, dat koning Froth eigenlijk door
Ingel en Saemund vermoord werd); dat sommige
toestanden onaannemelijk zijn (b. v. dat Starkadd
niet reeds veel vroeger de waarheid over Froth's
dood zou begrepen hebben uit het eerste bedrijf
zou men immers vermoeden dat. de skald den
sluwen Saemund doorzien heeft, enz ), andere niet
nieuw, zooals het spel met de kroon op het einde
van 't tweede bedrijf, al kan men niet ontkennen
dat het daar zeer goed aangebracht is. De verzen
vijfvoetige jamben zijn vol zwier, maar
talrijk zijn die, welke door den beugel niet kunnen,
't zij er in tegen het metrum gezondigd
wordt, 't zij ze door fouten tegen het Nederlandsch
taaleigen, namelijk door gallicismen, ontsierd worden.
In zuiverheid van taal staat Hegenscheidt
zelfs bij Melis achtf...r. Gelet op dit alles, kon dus
ook aan dit werk de palm niet toegewezen vvorden.
De jury stelt U derhalve voor, WelEdele heer
Minister, dat de hooge Regeering een nieuw tijdvak
zou open verklaren, en de twee beste der thans
ingezonden werken : A. HEGENSCHEIDT'S Starkadd,
in de eerste plaats, en H. MELIS' Koning
- 403 -
Hagen, in de t•eede, met eene « letterkundige
aanmoediging >> vereeren, om aldus de verdiensten
dezer beide zeer zeker veelbelovende schrijvers
openlijk te erkennen.
Dit verslag mag niet gesloten worden zonder
een woord van hartelijken dank, gericht tot het
Vlaamsch bureel van Uw departement, voor de
steeds zoo vvelwillend verleende hulp bij de werkzaamheid
der jury ; en vooral niet zonder de
eerbiedige betuiging gericht tot U zelven, WelEdele
Heer Minister, dat de leden dezer jury zich
dankbaar vereerd achten door het vertrouwen, dat
Gij in hen hebt gesteld.
Aldus gedaan te Brussel, den 3u Juni 1898.
De Jury,
Leden van de Koninklijke Vlaamsche Academie :
De Vow-Titter,
P. ALBERDINGK THIJM.
De Secretaris, tevens verslaggever,
WILLEM DE VREESE.
De leden :
TH. COOPMAN, GUSTAAF SEGERS, D. CLAES.
-- 404 —
Zitting van 28 September 1898.
Aanwezig de heeren P. Alberdingk Thijm,
bestuurder, van Even, onderbestuurder, de Potter,
bestendige secretaris ;
de heeren Claeys, jhr. de Pauw, Gailliard,
Gezelle, Hiel, Snieders, Daems, Obrie, Coopman,
de Vos, Broeckaert, Sermon, Coremans, Bols, de
Flou, Claes, Arnold, werkende leden ;
de heer Segers, briefwisselend lid.
De heeren Genard, Hansen en baron de Maere
d'Aertrijcke zenden bericht dat zij de vergadering
niet kunnen bijwonen.
De bestendige Secretaris leest het verslag over
de voorgaande zitting, hetwelk zonder opmerkingen
wordt aangenomen.
AANGEBODEN BOEKEN.
Door de Regeering :
Bibliographie de Belgique, 1898, nrs 14-15.
Bulletin de la Societe d'Etudes coloniales, nr 3.
Memoires couronnes de l' Academie royale de
Belgique, 4°, tome LVI.
Revue sociale catholique nr
Revue neo-scolastique , nr 3. — Sommaire
ideologique, etc., nr i3.
Bulletin de l' Agriculture, nr 4.
Bulletin de l' Academie royale des Sciences, des
Lettres et des Beaux-Arts de Belgique, nrs 7 en 8.
— 405
Revue de l'Universite de Bruxelles, n" i o.
Musee beige, nr. Bulletin bibliographique
et pddagogique, Or 5-Door de Regeering van het Koninkrijk der
Nederlanden :
Rijks-Museum te Amsterdam. Tekst van
Viet. de Stuers ; platen van Dr. Cuypers.
Door den beer E. van Even :
425jarig yubelfeest der Rederijkkamer « het
Kersouniken », te Loven Door den beer CLAES
langue a ?usage
ecoles et moyennes de la Belgique
wallonne.
den beer J. Droogenbroeck :
beoefening Moedertael te Leuven,
kamers van Rhetorica dier stad, C.-SERR URE.
beer S. DAEMS :
voor
OnTe Boeren. uitgesproken te Heren ,
thals op het jubelfest van den Boerenkijg.
den beer J. :
bekeeringe van Albine, dochter
Historisch tooneelstuk de
2de helft der XVIIIe eeuw.
den Oudheidkundigen
van Dendermonde, i e 2e afl., 1898.
l' Université de Bruxelles, nrs 8-10.
Le Musée beIge, nr 3. Bulle:in bibliographique
et pédagogiqul?, nr 5 -7.
Regeering het Koninkrijk der
Nederlanden:
Het Rijks-Museum te Amsterdam. Tekst van
Jhr. Viel. de Stuers; platen van Dr. Cuypers.
heer E. van Even:
Jubelfeest Rederijkkamer « het
Kersouwken », te Loven (Programma).
den heer CLAES :
Cours pratique de langue flamande à l'usage
des écoles primaires et moyennes de la Belgique
wallOlwe _
Door den heer J. van Droogenbroeck :
Over de beoifeninfj der Moedertael te Leuven,
en de kamers van Rhetorica dier stad, door
C .. -P. SERRURE.
Door den heer S. DAEMS :
Maria-Almanak voor 189{).
ante Boeren. Lofrede uitgesproken te Heren ..
thais op het jubelfeest van den Boerenkijg.
Door den. heer J. Broeckaert :
De wonderlijke bekeeringe van Albine, dochter
van Migranius... Historisch tooneelstuk van de
2 de helft der XV/JIe eeuw.
Gedenkschriften van den Oudheidkundigen
Kring van Dendermonde, Ie en 2e aft, 1898.
406 —
Verhandeling over de Vlaamsche Beweging,.
door P. VERMEIRE.
Door den beer De Ceuleneer :
Theoretische en praktische leergang der Nederlandsche
taal, door G. CLAE'-EN.
A propos du Rapport de la Commission flamande.
186o.
Door de Koninklijke Academie van Amsterdam :
De civitates van Gallie, door S. MULLER.
Der Kamp Twischen Rom and Samnium, door
C.-P. BURGER.
Verslagen en Mededeelingen, 1897 en 1898,
2 deelen.
Jaarboek voor 1897.
Door den heer J. TE WINKEL :
Eene halve eeuiv. 1848-1898. Historisch G
denkboek.
Door den heer R. FRUIN :
Bijdragen voor geschiedenis en oudheidkunde,
nr 3.
Door de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde,
to Leiden :
Spelen van Cornelis Everaert, l e aflevering.
Tijdschrzft, 3e aflevering, 1898.
Door den beer P.-P. Denys :
K.-L. Ledeganck aan Blieck.
Door den Oudheidkundigen Kring van 't Land
van Waas :
Annalen, 17e deel, 3 e aflevering.
— 407 —
Door het Friesch Genootschap :
De vrije Fries, 4e reeks, 1 e deel, 2e afl.
696 Verslag der Handelingen, 1896-1897.
Door den heer Arseen van der Schelden :
Mijner edele Kunstvriendin David, geboren
Mathilda van Peene, door ARTHUR C.
Aanspraek gedaen by de inhuldiging van Willerns'
gedenkstuk, op den St Amandsheuvel, den
26 July 1848, door F.-A. SNELLAERT.
Door mejuffer MARIA DU CAJU :
Arithmetique de l'e'pargne et de la prevoyance.
SoyeT prevoyants.
Le livre de re'pargne et de la prevoyance.
Het boek van SpaarTaamheid en VooruitTicht.
Door den heer J. BULUENRUST HETTEMA :
Taal en Letteren, en 9e afleveringen.
Door de Societe d'Emulation, te Brugge
Annales, 1898, nr 4.
Door den heer I1. ROES, te Alfen (Gelderland) :
(Lijst van) Liederboekjes in de eerste helft der
17e eeuw verschenen, nrs 2 en 3.
Verder : de laatstuitgekomen afleveringen van
De Student, Biekolf, Vlaamsche Kunstbode, Leuvensche
Bijdragen, het 2e deel der Memoires presentes
au XIIe congres archeologique et historique
de Malines, Revue bibliographique beige.
Nadat de beer bestuurder de vergadering eenige
- 408 -
inlichtingen heeft gegeven omtrent den dienst der
boekerij, vraagt de beer van Even het woord voor
de volgende
Bibliographische mededeeling :
In de Bibliotheek van wijlen mijnen broeder
Philip-Antoon van Even ontdekte ik een handschrift,
bevattende den letterarbeid van een tot heden geheel
onbekend gebleven Vlaamschen dichter van het einde
der 17e eeuw. lk heb de eer het onzer Koninklijke
Academie ten geschenke aan te bieden. Het is een
band in folio van 556 bladzijden. Het uiterlijlce
laat te wenschen ; men ziet duidelijk dat het lange
jaren ergens op eenen zolder heeft gelegen.
De dichter is JACOB VAN NETHEN, te Loven
geboren den 27 October 1654, uit Joos Nethen
en Maria Puts. H ij behoorde tot het patriciaat, had
eene letterkundige opleiding genoten en bediende
den post van rentmeester bij den Prins van Rubempre
Ten jare 167o was er te Loven een gezelschap
van Toonkunde tot stand gekomen onder den naam
van Lovaniensis musicus Academia. Het bestond
uit liefhebbers die veelal tot den adel behoorden,
doch het had slechts een bestaan van twaalf jaren.
Onze dichter vervulde den post van penningmeester
der vereeniging en was derhalve in bezit van het
rekenboek. Daar het ophouden der Maatschappij
dit boek in onbruik had gebracht, benuttigde J. van
Nethen het tot het overschrijven zijner gediehten.
— 409 —
't Is het handschrift, dat ik hier tafel leg. Behalve
de verzen van onzen dichter bevat het boek de
namen der leden van de Lovaniensis musicus Academia,
alsmede eenige niet onbelangrijke rekeningen
dezer vereeniging.
JACOB VAN NETHEN schreef vooral tusschen
de jaren 1691 en 1696. Over 's mans waarde als
dichter • is mij niet vergund te handelen : tijdgebrek
heeft mij niet toegelaten zijn nog al uitgebreiden
arbeid te lezen. Het weinige, dat ik er
van las, gaf mij de verzekering dat hij een man
van belezenheid was en met het rijm gemakkelijk
omging. Hij schreef godsdienstige en zedelijke
bespiegelingen, gelegenheidstukken en talrijke liederen,
waarvan er drie in muziek gebracht zijn.
Aangenaam ware het mij te vernemen dat onze
medeleden de heeren Bols en Broeckaert het
wilden onderzoeken, en dat zij daarin 't een en
't ander mochten aantreflen hetwelk zou molten
beschouvvd worden als den reeds belangrijken lie-
.derenschat der Vlamingen te verrijken.
Dagorde.
(Geheime Zitting.)
De beer Bestuurder legt in bespreking eenen
brief van den beer Minister van Binnenlandsche
Zaken en Openbaar Ondervvijs, ten antwoorde op
het verslag, hem door het bureel, namens de Aca-
410 -
demie, gedaan, betrekkelijk de offici6ele erkenning
der bestendige commissie van Nieuwere Taal- en
Letterkunde en die van Geschiedenis, Bio- en
Bibliographie.
De heeren Coremans, Daems, Claeys, de Pauw
en Coopman nemen beurtelings het woord, waarna
de vergadering beslist :
i° de verdere bespreking te verdagen tot de
maand November
2° het bestuur drie leden (een lid voor elke
Commissie) toe te voegen om een volledig verslag
uit te brengen, dat den Leden zal toegestuurd
worden voor de zitting der maand November. —
Worden als leden door de Commissie aangeduid
: de heeren Coopman, jhr. de Pauw en Obrie.
Gewone Zitting.
Daarna verleent de beer Bestuurder het woord
aan den beer Janssens, die lezing doet van een
opstel, getiteld Verstrooide perels.
Nadat de heer Bestuurder den beer Janssens
dank gezegd heeft voor zijne belangrijke mededeeling,
verklaart hij de zitting geeindigd.
— 4 11 —
VERSTROOIDE PERELS,
door J.-M. JANSSENS.
heeft er, bij 't doorbiaderen van oude
soms oude beeldekens santjes gevonden,
van zoo wat io centim. op 7 1/2 groot,
eene in perkament, de andere in oud papier,
bovenhelft eene kleine kopersnede, de
een twaalftal veizen versierd?
zwart, andere geschilderd (I), sommige
de keerzijde doodmaren van het
dezer eeuvv. Voorzeker hebben menigenonder
u zulke ontmoetingen gedaan, geglimlacht bij
kunstelooze der prentjes en, met zekere verwondering,
daaronder gelezen.
daar, bij oude lieden, te lande, vindt
van die santjes. Doch de meeste zijn
indien zij niet, het album van
of den anderen verzamelaar werden op-
t) Het gebruik van die prentjes te schilderen 1728 - 17 29 het meest hebben toegenomen, toen Abr.
verlichter, deken St-Lucasgilde was. gebruikte
J.-B. Witt gasten beeldekens of zetten
verlichten) en Geloude 't geen ::even buitengewonen
nergens elders een voorbeeld
vindt. Lig,geren van St ROMBOUTS
en LERIUS, JULIEN DE KONINCK, Antwerpen,
II, bl. 756.
- 4 11 -
Lezing.
PERELS,
A.-J.-M. JANSSENS.
Wie heeft er, bij 't door bladeren van oude
boeken, niet soms oude beeldekens of santjes gevonden,
wat 10 centimo op 7 1/2 groot,
de eene in perkament, de andere in oud papier,
de bovenhelft met eene kleine kopersnede, de
onderhelft met een twaalftal velizen versierd 1
Vele zijn zwart, andere geschilderd (I), sommige
dragen op de keerzijde dood maren van het
begin dezer eeu w. Voorzeker hebben menigenonder
u zulke ontmoetingen gedaan, geglimlacht bij
het kunstelooze der prentjes en, met zekere verwondering,
daaronder de eenvoudige versjes gelezen.
Hier en daar, bij oude lieden, te lande, vindt
men nog van die santjes. Doch de meeste zijn
verloren geraakt, indien zij niet, in het album van
den eenen of den anderen verzamelaar werden op-
(I) Het gebruik van die prentjes te schilderen moet in de
jaren 1728,1729 het meest hebben topgenomen, toen Abr.
Geloude, verlichter, deken van St·Lucasgilde was. Alsdan gebruikte
J.·B. de \Vit! 5 ,leelgasten om beeldekens af te zetten
(te verlichten) en Abr. 'Geloude 8, 't geen "enen buitengewonen
zwang verraadt, waarvan men nergens elders een voorbeeld
vin,lt. (Liggeren van St Lucasgilde, door ROMBOUTS
en VAN LERIUS, uitgegeven door DE KONINCK, Antwerpen,
1I, bI. ïS6.
- 412 -
genomen al waar zij, of om hunne oudheid, of
om de kopersnede, of om de kleuren, of om het
perkament, of om de doodmaren zijn bewaard
gebleven.
Tot nu toe heeft niemand, naar mijn wete,
zijne aandacht op de letterkundige weerde der
gedichtjes gevestigd, noch getracht deze Verstrooide
Perels op te zoeken, te schatten, nog min den
oorsprong er van en, indien het mogelijk ware, den
vermoedelijken dichter op te sporen. Deze taak
heeft mij bekoord.
Doch, vooraleer de vruchten mijner opzoekingen
mede te deelen, wil ik eerst eenen twijfel
oplossen, die misschien in uwen geest is ontstaan,
namelijk dezen : zijn die godvruchtige rijmkens
wel weerd dat er eene ernstige Academie bij
stilhoude ?
Op deze vraag aarzel ik niet ronduit ja
te antvvoorden, omdat zij een bewijs zijn van den
rijkdom onzer taal, eene schakel in de geschiedenis
onzer letteren; omdat zij door onze vaderen
bemind werden, en ten huidigen dage nog genietbaar
zijn.
Een rijkdom zijn ze, dien Frankrijk ons benijden
mag. Ge weet dat het gebededicht, sinds de
zedelooze Verlaine, in eenige vlagen van berouw,
gebeden heeft gedicht, ons als eene Parijsche nieuwigheid
wordt aangeprezen, en dat zelfs de Fransche
grootspraak durft uitroepen dat niemand, v66r
Verlaine, gebeden heeft kunnen dichten. Op dien
— 4 13 —
Franschen bluf geven de Versrtooide Perels een
klinkend antwoord.
Eene schakel zijn ze. Ja, eene onmisbare schakel,
die Dietsce Rime, bij voorbeeld, door onzen achtbaren
collega jhr de Gheldere uitgegeven, en de
berijmde gebeden, door de achtbare medeleden, de
heeren de Flou en Gailliard in 't British Museum
afgeschreven, aan de godvruchtige werken van dichter
Gezelle komt verbinden.
De dichtkunst der laatste eeuwen leeft niet
alleen in de gemoedelijke zededichten, zeer tatrijk
in dien tijd, door onze voorvaderen zoo geern
rond den heerd gelezen zij leeft ook in ontelbare
saiitjes met gebeden versierd. 't Is aan de vleugelen
dier vliegende biadjes dat de dichtkunst hare heiligste
gedachten vertrouwde ; 't is in dien nederigen vorm
dat zij in de gebedeboeken onzer vaderen plaats
vond, en met hen naar het altaar des Heeren
optoog.
Gelukkige tijd, toen de dichter zijne stem aan
de geloovigen leende, om tot God to spreken !
Dan drong hij diep in het herte des yolks.
Laat mij hier eene persoonlijke herinnering
toe, die mij telkens nog treft wanneer ik er aan
denk.
Eens droeg ik naar de kerk een familiestuk
mede een oud gebeden boek ; 't was een Fransch
nogal.
Hoezeer werd ik getroffen, toen ik, op de plaats
der communiegebeden, een toegevou wen bladje
— 44 —
vond, wellicht door eene dierbare hand geschreven.
Ik deed zorgvuldig de versletene plooien open
het waren twee gemoedelijke Vlaamsche dichtjes,
« voor en na de H. Communie D. Hoe dikwijls en
hoe vurig had eene heilige Tame die niet gelezen?
Getroffen was ik, ja, niet alleen als Christen, maar
als Vlaming, als dichter. Zie, zegde ik, wanneer
onze vaderen, door hunne opvoeding misleid, het
Fransch gebruikten, dan voelden zij nochtans de
ontoereikendheid dier taal in de plechtigste oogenblikken
van het Christen leven.
Vlaamsch moesten zij hebben voor het innigste
zielsgesprek. De goddelijke taal des gedichts was
alleen hunne Godsmeekende lippen weerdig.
Diezelfde indruk ontroert de ziel bij het lezen
dier honderden gedichtjes door het godvruchtig
gebruik onzer vaderen geheiligd.
Eene korte lezing zal hiervan, hoop ik, het
bevvijs geven.
Vergunt mij lien perelkens uit het schrijn te
halen, in afwachting dat ik gansch de verzarneling,
in kostelijke snoeren aaneengeregen, late
schitteren in Vlaanderens letterkroon.
Zijn gebeden aan Xaverius, Magdalena, Maria,
Jezus, de H. Drievuldigheid en drij verzuchtingen
over het bitter lijden Christi.
De kleinste gedichtjes laat ik daar, alsook deze,
waar de ontwikkeling der tafereelen en parabels,
met de verplichte toepassing er van, te weinig plaats
aan de vrije vlucht der dichtkunst overlaat.
41 5 -
Doch ik mag verzekeren dat honderden perels
voor de volgende niet moeten onderdoen.
Aan Franciscus Xaverius (I).
(Naamloos, ook S. Verbruggen.)
Noch Indisch gout, noch s' werels goet
Outstack, Xaveri, u gemoet :
Der zielen winst was uwen schat
Die had alleen u hert bevat.
G'en socht noch peerels noch gesteent
Maer traenen, die den sondaer weent.
Och mocht t'mij door u voorspraeck sijn
Dat al mijn werck, mijn moeijt, mijn pijn
Cost dienen tot der zielenwinst
En dat ik achte alderminst
Al wat de werelt meest werdeeit
En aen de ziel het meeste deert.
Hoe schoon die tranenperels !
Aan Magdalena.
(F. Huberti, S. Verbrusgen, J. Hertsens.)
Sondaeres, die Christi voeten
Met boetveerdigh nat begiet
Om uw sondig quaedt to boeten,
Jesus door genade schiet
In uw ziel een soeten regen,
by wascht uw smetten af;
Gy verkrygt den hemel-seghen
Vry van sonden ende straf.
Jesu! geeft myn herte suchten
(i) De spelling is trouw gevolgd. De lezer zal genoeg bemerken
dat de toonlooze e niet wegvalt voor eenen klinker, en
dat wiens ea then in twee lettergrepen worden gelezen.
— 416 —
En myn oogen droef getraen
Op dat ick de sonden vluchteo
En beween, die 'k heb' begaan.
Hoe diep gevoeld
Aan Maria.
(Corn. de Boudt, F. Huberti.)
0 Maria graci-bron
Schoonder als de guide son,
Claerder als de silvre maen
Die men 's avents op siet staen;
Oversuyver leli bloem,
Uytgelesen maeghden rom,
Bidt u alderliefste kindt
T'geen ghy boven al bcmint
Dat myn duysterheyt verdwynt
En syn gratie my beschynt
Op dat ick geheel verlight
Magh voldoen aen myne plicht.
Hoe echt lyrisch !
Nog aan Maria.
(F. Huberti.)
Lieve Moeder, suyver Maeght
Die voor Jesum sorge draeght
En voor ons hebt opgevoe,tt
Ousen Heer, ons hoogste goedt.
Uwe vreught was wonder grout,
Als hy Sat in uwen schoot,
Als hy soogh aen uwe borst
Om to laeven synen dorst,
Als g'hem kuste aen den mondt
Oft hem in syn doecxskens wondt,
Voor dees sorgh, voor dese vlydt
Syt van ons gebenedyt.
Hoe teeder!
4 1 7 ----
Aan Jezus en Maria.
(Corn. de Boudt, F. Huberti.)
Jesus en Maria soet,
Hulp in mynen tegenspoet,
Wegh tot myne saligheyt
Sterckte in myn flouwigheyt,
En op dat ick niet en misch,
Licht in myne duysternis,
Steunstock op dat ick niet val
Troost in alle ongeval,
Blyschap als ick droefheyt ly,
Wapens waer me dat ick stry,
Staet my by in alien noodt,
In myn leven, in myn dood.
Hoe krachtig !
Aan Jezus.
(F. Huberti, C. de Boudt.)
O Jesu! jesu! Jesu soet !
Ghy syt myn hoop myn eenigh goedt
Ghy syt die ick alleen bemin
Uyt heel myn hert, gedacht en sin
Och oft ghy altyt in myn hert
Gedacht en sin gevonden werdt
O wat geluck was dat voor my,
Dat ghy, o Jesus ! heerschappy
Had in myn hert en dat myn ziel
U eeuwighlyck in haer behiel
K'en vreesde dan noyt ongeval;
Want in u Jesus had ick t' Al.
Hoe diep godvruchtig
— 4 1 8 —
Aan de H. Dryvuldigheid.
(F. Hubert", Is. Hertsens.)
Eeuwig God, dry-eenig Wesen
Vader, Soon en heylig Geest,
Uwen Naem moet syn gepresen
G'eert, gekent, bemint, gevreest
Suyvert my van alle sonden,
Dat myn tong bequame werdt
Om uw glori te verkonden
Stelt uw wooning in myn hert.
K' singe : lof zy uwen Naeme
Alderhoogste Maiesteyt,
Vader, Soon en Geest te saeme,
Nu en inder eeuwigheydt
Hoe statig
Op Jesus Lijden.
(F. Huberti.)
O alder•soetste lydsaemheydt!
O wondere sachtmoedigheydt
O goedtheydt sonder eynd' oft maet,
Die al ons schuldt te boven gaet
In al uw' lijden, en verdriet
En klaeght ghy, oft en dreyght ghy niet
Ey siet myn' droeve traenen aen
En hoort de banghe suchten gaen,
Die schieten uyt myn rouwigh hert
Dat door uw Doodt ghemorselt wert
Verschoont toch Jesu myn misdaedt
Vergeeft my, Jesu, al myn quaedt.
Hoe smeekend
— 4 1 9 —
Op de afdoening van het Kruis.
(F. Hubert?'.)
Van 't Cruys wordt Jesus afgedaen
Men siet syn vrinden opwaerts gaen
De nagels worden uyt-geboort
Geen droever sught wirt oyt gehoort
Dan als Maria 't lichaem sagh
hooft op hooft to neder lagh
Bedroeft, beswaert, vol druk en rouw
In pyn en smert, noyt droever vrouw
Ach! was myn hert nu Jesus graf
Ach! dat den lieer die ionst my gaf!
Hoe treffend van bevveging !
Op de wonde der rechte hand.
(F. Huberti, C. de Boudt, A. G. fleydrie.x.)
Jesu, k' bid u door de wonde,
Die ghij in u rechte handt
Hebt ontfangen voor myn sonden,
Stelt my aen den rechten leant,
Als ghy sittend, op een wolcke
Sult op dien ionghsten dagh
Oordeel over alle volcken
Strycken, geeft clan, dat ick magh
Hooren : court gebenedyde,
Comt besit myns Vaders ryck,
T' geen by u van alle tyden
Heeft bereydt voor eeuwighlyck.
Hoe Vondeliaansch van snede!
Nu wij de letterkundige weerde der gedichtjes
hebben getoetst, zullen wij eenen oogslag op den
samenhang van het geheele werpen.
Rond de 5oo gedichtjes heb ik nu verzarneld,
— 420 —
dank aan de ieverige medewerking van talrijke
vrienden en kennissen, aan wie ik heden gelukkig
ben mijnen innigsten dank te betuigen (i).
De verzameling bestaat uit genummerde reeksen
en ongenummerde.
De eerste zijn volledig. Drie boekskens heb
ik aangetroffen, waarin sommige reeksen zijn bijeengebonden.
De volledige reeksen (meest in 't zwart)
dragen den naam van F. Huberti. Men vindt
dezelfde ook geschilderd, soms met eenen anderen
naam en soms ongenummerd.
Ook wel met een klein verschil in den tekst.
Die reeksen bestaan uit :
7 santjes met 12 verzen Onze Vader.
6 » 8 Wees gegroet.
12 » 12 Het Geloof.
TO » 12 Tien Geboden.
12 Het Lijden.
24 » 8 De Passie-uren.
128 » 8 De Evangeli6n.
De ongenummerde santjes bestaan uit gedichten
over het Lijden, evangeli&I en godvruchtige uitboezemingen
ten getalle van 16o, meest van 12
(I) De heer Vervliet, de E. H. Rose] en E. Pater Droeshout
van Antwerpen; vrouw Weyn en M. van Poeck, van
Sint-Nicolaas ; M. Briers van Hasselt; Z. E. H. De Schrevel,
van Brugge; Z. E. H. Muyldermans van Mechelen; E. H. Gezelle
van Kortrijk; EE. Paters Discalsen en Predikheeren van Gent
en inenige anderen stelden hunne moeite en hunne kostbare
verzamelingen te mijnen dienste.
- 42 1 -
verzen, 48 over Heiligen van 12 verzen, en een
zestigtal van 2 en 4 verzen van minder belang.
Hoeveel er nog te vinden zijn, kan ik natuurlijk
niet weten.
De namen, die het meeste voorkomen, zijn
F. Huberti, Susanna Verbruggen, Corn. de Boudt,
Michel Bunel, A.-J. Heydreix, Isabella Hertsens
L. Fruytiers.
Enkele santjes dragen den naam van Jo van
Sande, M. Cabbaye, Vereycken, Van Bale, C. van
Merlen.
Eenige zijn naamloos, doch schijnen mij meestal
aan Huberti te moeten toegeschreven worden. Somtijds
staan er twee namen te lezen, zooals
J.-C. Craen — F. Huberti.
Al deze namen zijn namen van plaatsnijders,
die in de kunstwereld weinig gekend zijn.
De Liggeren van St. -Lucasgilde, zoo nauwkeurig
door Rornbauts en Van Lerius uitgegeven,
leveren ons aangaande die kunstenaars de volgende
inlichtingen :
F. Huberti (eigenlijk Frans Huybrechts) werkte
van 1656 tot 1687 (r).
S. Verbruggen staat vermeld in 't jaar 1711 (2).
M. Bunel werkte van 1699 tot 1735 (3).
(1) Liv;eren van St.-Lucasgilde, bl. 276, 341, 389,
409, 527.
(2) Idem II, 670, 673.
(3) Idem 609, 613, 788.
- 422 -
C. de Boudt werkte van 1687 tot 1735 (i).
L. Fruytiers werkte van 175o tot 1753 (2).
De anderen zijn van hetzelfde tijdvak, tot
J.-C. Craen, den laatste, die in 178o vermeld
staat (3).
Izabella Hertsens en A.-J. Heydreix, wier
namen in de Liggeren niet te vinden zijn, behooren
waarschijnlijk tot de jaren 1736, 1737 —
'748, 1749 xvaar de rekeningen van ontbreken.
Uit dit alles mogen wij de volgende besluitselen
trekken :
1° Dat de plaatsnijder, wiens werken nog meest
te vinden zijn, namelijk F. Huberti, ook de eerste
was in tijdsorde.
2° Dat zijn werk, gedurende meer dan honderd
jaar, is nagemaakt geworden, somtijds tot
zeven maal toe, door verschillende plaatsnijders ;
bij zoo verre dat rond 178o, Huberti's naam alle
beteekenis verloren hebbende, de plaatsnijder J.-C.
Craen dien naam behield en zijn eigen naam
er nevens zette.
3° Dat de gemelde gedichten meestal moeten
gemaakt zijn \Toot. 1687, jaar van Huberti's dood.
Nu wij het tijdstip der kopersneden hebben
vastgesteld, blijft er ons den oorsprong der sant-
(t) Idem 521, 757.
(2) Idem 794, 801.
(3) Idem 847.
— 423 —
jes na te gaan. Zoeken wij eerst of gem21de gedichten
in boeken te vinden zijn.
Toen ik de eerste ontdekte en die aaii Biekorf
mededeelde, gingen mijn gedachten van Poirters
naar Vondel. Ja, naar Vondel zelven, en dit moet
niet verwonderen als gij den meesterlijken versbouw
hebt opgemerkt van het gebed aan de Wonde
der rechte Hand.
Nochtans is er in Vondel niets van te vinden.
Enkel hier en daar een half vers van het Onze
Vader en van de Tien Geboden getuigen van eene
al te nauwkeurige navolging vanwege de Santjesdichters.
In Poirters vind ik een en kel dichtje in zijn geheel,
in den Spiegel van Phila8ie, te weten een gebed
voor de geloovige zielen, aldus beginnende :
Verlost, o Jesu, uit de pijn
Verder ook bier daar een half vers.
In een boek, gedrukt bij Wwe Jacobs in 171 it
onder den naam van Godvruchtigheyt der Uytverkoren,
behelzende een soort van Kruisweg van.
18 statia, vind ik gedichten uit Poirters afvvisselend
met andere uit de santjes; somtijds verzen
uit beide bronnen ondereen.
Niets anders heb ik in boeken kunnen vinden.
Trachten vvij nu het doel der santjes na te
gaan.
Voorzeker zijn deze eene tegenwerking geweest
tegen het protestantismus en wel bijzonderlijk te
Antwerpen.
— 424
t Is daar dat de santjes gesneden zijn
ook wel gedicht. Sommige bijzonderheden van spelling
en van rijm duiden het aan (1).
De gedichten der santjes kunnen, nog min dan
de prentjes, uit eene bloote koophandelsonderneming
voortgesproten zijn. De eenheid van geest en
de breedte van opvatting verraden het werk eener
kloosterorde. (2)
Nu, ied,reen kent de machtige werking der
vermaarde societeit Jesu te Antwerpen in de XVI
en XVII eeuwen.
Door hare uitgebreide sodaliteiten deed zij
Karen invloed in al de rangen der maatschappij
gevoelen. Niet min dan zes sodaliteiten bloeiden er
te dien tijde, en Rubens zelf schaamde zich niet
er deel van te ma ken. (3)
(I) Spreckt en breckt, tydt en euwighheyt.
(2) -Wij lezen in den Catalogue raisonne des trois freres
Wierix par M. L. Alvin, Bruxelles 1866, introduction p. xxi?
a Jusqu'au milieu du XVII siede la fabrication des images
« de piete a ete pour la Belgique l'objet d'une industrie con-
« siderable dont la ville d'Anvers etait le siege. Elle occupait
• un tres grand nombre d'ouvriers d'artisans et d'artistes. C'est
« dans cette pepiniere que se sont developpes les plus habilcs
a graveurs qui furent les initiateurs du reste de 1'Europe....
a Les peres de la Compagnie de Jesus se sont constammant
« appliqués a propager les images de saintete, c'etait dans 1?.ur
• pensee un moyen efficace (le combattre le progres du protes-
• tantisme. Les freres Wierix ont travaille habituelltmient sous
« la direction et pour le compte des Jesuites. »
(3) Les anciennes congregations a Anvers. Precii historiques
1882 passim.
— 425 —
Aan de leden dezer sodaliteiten werden suffragidn
of maandpatronen uitgedeeld, en lang heb
ik gemeend dat onze Verstrooide perels suffragien
waren, doch verdere navorschingen hebben deze
pissing niet gestaafd.
Immers die suffragidn ziin gekend, pater
Ad. Poirters heeft er voor de sufjragien der heiligen
geschreven (1),die men denkt eerie vertaling to zijn
der Fasti Mariani van Bruner, en deze behelzen
geen gedichten.
't Is dus voor een ander doel dat die santjes
moeten gediend hebben, waarschijnlijk, als aanmoediging
van de kinderen voor het nierk der
Christelijke Leering, waar de Jeziaeten het bestier
van hadden en waar de sodaliteiten zoo machtig
aan medewerkten (2)
(1) Volksalma'zak voor Nederduitsche Katholieken, 1873. —
Pater Adrianus Poirters, S. T., door H.-G. Allard IA, 27.
(2) e Precis historiques, 1882.) Depuis l'annee 1591, sans
• parler des eglises paroissiales, six autres locaux etaient ouverts
« aux Jesuites pour l'instruction des enfants du peuple... Bientot
• le nombre s'eleva jusqu'a seize : en 161o, grace aux zele des
• congreganistes, douze nouvelles ecoles s'y ajoutaient. Pour attirer
« a l'instruction religieuse les enfants de la classe ouvriere, on
• leur donnait dans la matinee des dimanches des classes de
« lecture et d'ecriture. Les membres des sodalites allaient fre-
« quemment les encourager en leur distribuant de modestes recom
t penses.
Une socialite speciale fut fondee en 1618 sous le nom de
sodalite des cathe'thismes sous la protection de Saint Charles
Borromee. Les associes visitaient les ecoles, interrogeaient les
-enfants et distribuaient des recompenses. 1)
— 426 —
gebruik santjes te geven bestond
de eerste helft der zeventiende eeuw te-
Meenen. Jezuieten van Kortrijk, die daar den
toelagen van de stag
het aankoopen van (I).
die in de catechismussen
er dus zonder rijmkens,.
slechts 1656 begon te etsen.
men nu op 't gedacht gekomen van
te prentjes er -
verskens bij te voegen? 't Was waarschijnlijk
om minder onkost meer goed te
plaatsnijders niet van
't geen de onze ook niet waren. Deverskens
spraken minder tot tot het
smaak van het yolk.
wie hadden paters Jezuieten van Antwerpen
onder hen, orn het dichtwerk aan te
vangen? Wel, Poirters zelven, hem ,
die den grotsten bijval toen verwierf met zijne
zedeboeken, rijmkens doorspekt
die der werelt in
1644, 1658 voor de
en stierf in 1674.
tot )687. Dus
kon hij i 8 jaar met P. Poirters werken.
Histoire vale de Menin, le Rembry-
Barth, boekd. bl. 713.
Nederlandsche Katholieken, 1872, H.
j. bl. rio.
Het gebruik van santjes te geven bestond
reeds in de eerste helft der zeventiende eeuw te'
Meenen, De Jezuïeten van Kortrijk, die daar den
catechismus leerden, ontvingen toelagen VJn de stad
voor het aankoopen van boecxkens en sentjens J).
De eerste santjes, die men in de catechismussen
deelde, waren er dus zonder rijmkens,.
aangezien Huybrecht slechts in 1656 begon te etsen.
Hoe is men nu op 't gedacht gekomen van
minder belang te hechten aan de prentjes en er
geestelijke verskens bij te voegen1 't Was waarschijnlijk
om met minder onkost meer goed te
stichten. De plaatsnijders moesten dan niet van
eersten rang zijn, t geen de onze ook niet waren. De
verskens spr~ ken minder tot de oogen dan tot het
hert, ze vielen gansch in den smaak van het volk.
En wie hadden de paters Jezu'ieten van Antwerpen
toen onder hen, om het dichtwerk aan te
vangen1 Wel, pater Adrianus Poirters zelven, hem
die den grootsten bijval toen verwierf met zijne
predikingen en zedeboeken, beide met rijmkens doorspekt
(2), die de ydelhert der werelt schreef in.
164+, in 1658 Rosalia, opzettelijk gemaakt voor sodaliteit der jongelingen, en ~tierf in 1674.
Huybrechts werkte van 1656 lot 1687. Duskon
.8 jaar met P. Poirters werken.
(I) Histoire de la vzlle de ilfenill, par Ie Dr RembryBarth,
boekd, IV, bI. 713.
(2) Volksalmanak voor Nederlandsche fi(atholieken, 1872, H_
J. Hallard, bI. 116.
— 427 —
1k heb voile vertrouwen dat de nauwkeurige
opzoekingen die de E. P. Droeshout thans doet,
om de volledige geschiedenis op te maken der
Societeit Jesu, te Antwerpen, ons vveldra met zekerheid
de betrekkingen zullen doen kennen, die ik
vermoed tusschen Poirters, Huybrechts en de sodaliteit
der Christelijke Leering bestaan te hebben.
Het werk der Christelijke Leering bestaat nog
te Antwerpen, en over weinige jaren deelde het
nog suffragien aan zijne leden uit. Deze, in 1836
gedrukt door J. van Merlen, Korte-Nieuwstraat,
droegen nog de kopersneden van Huberti boven op
het blad geprent; de verzen hebben met den gedrukten
tekst niets gemeens.
Ik vermoed dat die plaatjes, voor de santjes der
kinderen gemaakt, na de afschaffing der Jezuieten
in 't bezit van het werk der Christelijke Leering
gebleven zijn, en later, nadat de plaatjes uit den
smaak der kinderen waren geraakt, op de suffragi6n
te pas gebracht.
Stellig zijn deze bewijzen niet, ik beken het
gewillig. Doch indien iemand mijne gissingen wilde
tegenspreken, zou ik hem vragen : wie anders dan
Poirters, in de tweede helft der XVIIe eeuw, te
Antwerpen bekwaam was om de lieve verzen der
Verstrooide perels te dichten ?
In afwachting houd ik het voor hoogst waarschijnlijk
dat pater Adriaan Poirters de dichter
is, dien wij zoeken, hetzij hij alleen of met de
medehulp zijner kloostergenooten de santjes dichtte.
428 --
We weten dat Poirters, naar 't voorbeeld van
Rubens, somtijds het mindere werk door anderen,
onder zijne leading, liet verrichten (r). Mogelijk
is het ook dat deze medewerkers den arbeid nog
eenige jaren na Poirters' dood hebben voortgezet,
zoolang er nog handschriften van den meester
voorhanden waren.
Mijne taak is volbracht.
Ik wilde vier duizend vijf honderd verzen,
van de tweede helft der XVII° eeuw, uit de vergetelheid
redden, en zooveel perels aan de kroon
hechten van onzen gemoedelijksten dichter uit dien
tijd. Aan u, Mijne Heeren, over het welgelukken
mijner pogingen te oordeelen.
Mocht mijn nederig werk de aandacht van
meer geleerden, op een te veel verwaarloosd punt
onzer lettergeschiederiis vestigen, mocht het de verzamelaars,
met wie ik nog niet in betrekking kwam,
aanzetten om mij hunne schatten bekend te maken,
opdat de heruitgave, die ik bereid, zoo volledig
mogelijk vveze, dan ware mijn vurigste wensch
vervuld.
(1) Volksalmanak voor Nederlandsche Intholieken 1872,
H. J. Allaid, blad. 87, nota 2.
41,
VERSLAGEN
MEDEDEELINGEN
DER
KONINKLIJKE
VLAAMSCHE ACADEMIE
VOOR
TAAL- EN LETTERKUNDE.
1~9~.
October, November en December.
GENT
A. SIP FER
Drukker ,Ier /(ol/fllk/ijkt' Vlallmsc!u •. Academie
EN

— 42 9 —
,fitting van ig October 1898.
Aanwezig de heeren Al berdingk Thijm, bestuurder,
van Even, onderbestuurder, de Potter, bestendige
secretaris;
de heeren Claeys, jhr, de Pauw, Hiel, Snieders,
Daems, Obrie, Coopman, de Vos, Broeckaert, Sermon,
Coremans, Bols, de Flou en Arnold, werkende
leden ;
de heeren jhr. de Gheldere- en de Vreese, briefwisseler.
de leden.
De heeren Genard, Hansen, Claes en Gezelle,
werkende leden, zenden bericht dat zij tot hun
leedwezen de zitting niet kunnen bijwonen.
Na lezing van het verslag over de voorgaande
zitting, hetwelk zonder opmerkingen wont aangenomen,
deelt de secretaris de titels mede der
AANGEBODEN BOEKEN.
Door de Regeering
Arbeidsblad. Derde jaargang 1898.
Bibliographie de Belgique, 1898, nrs 16-18.
Wallonia, nrs 8 en 9, 1898.
Revue sociale catholique, 1898, nr 12.
Compte rendu des seances de la Commission
royale d'histoire, 1898, nr 5.
— 430 —
Door de Academie royale d'Archeologie de
Belgique
Annales, 1898, nr 3.
Bulletin, 1898, nr 3.
Door het bestuur der Koninklijke Bibliotheek
te 's Gravenhage
Verslag over 1897.
Door den heer J. Broeckaert :
Le flamand dans l'enseignement par 7. van
Beers.
Door den heer Em. Gielkens :
La liberte individuelle, nr I.
Door den heer F. Buitenrust Hettema :
Taal en Letteren, 1898, nr 10.
Verder de aflevering van Bel fort, 1898, nr i0,
Briefwisseling.
De beet Minister van Landbouw en Openbare
Werken bericht de Academie, dat hij het door haar
aangevraagde borstbeeld van Jacob van Maerlant
besteld heeft aan den beeldhouvver Jespers, te Ant-.
werpen.
1.111•1111.
De heer Alberdingk Thijm biedt, namens den
heer E. Martin, buitenlandsch eerelid, de 4e afleve—
431 —
ring aan van het Worterbuch der Elsassichen
Mundarten, een werk dat getuigt van groote geleerdheid
en waar ook vele bijdragen in voorkomen voor
de kennis der Nederlandsche taal. Namens de
vergadering zal den heer Martin dank worden gezegd
voor zijn hoogstgewaardeerd geschenk.
Door den beer Bestuurder vvordt den leden
herinnerd dat zij volgens het I 3e artikel der Wetten
der instelling verplicht zijn, om de drie jaar, een
onuitgegeven opstel, als lezing, aan te bieden.
Thr de Pauw vraagt het woord.
-Jij vestigt de aandacht der leden, die zich bezighouden
met de uitgave van middelnederlandsche
-schriften, op eene uitgave der « Commission royale
d'Histoire », bevattende Instructions pour la publication
des .fextes historiques. Het hier ontwikkelde
-stelsel nopens de wijze van uitgave (verkorte woorden,
ponctuatie, enz.) is gegrond op de zienswijze
van befaamde Nederlandsche, Hoogduitsche en
Fransche geleerden, en Spreker acht het wenschelijk,
dat het gevolgd wierde door al degenen, die
oude teksten in het licht ;even.
Dagorde.
De beer W. de Vreese, alvorens tot de door
hem aangekondigde lezing over te gaan, deelt de
vergadering, in korte vvoorden, den uitslag mede
zijner zending te Londen.
— 432 —
Vervolgens doer hij lezing van zijn opstel over
Cornelis Everaert, den Brugschen rederijker van
het einde der XVe en het begin der XVIe eeuw,
welk opstel de vergadering beslist in de Verslagen
Academie te nemen.
zitting words te 4 uur gesloten.
EVERAERT,
beer W. DE VREESE.
in
laatste werd verrijkt, is er een, waarop ik
met eenigen aandrang uwe aandacht wensch te
: bedoel de van CORNELIS
EVERAERT, Maatschappij Nederlandsche
te Leiden, met inleiding en
uitgegeven door Dr. J. Muller
Dr. L. Scharpe, waarvan d e I ste is.
mij vergund het groove belang dezer uitgave
een enkel woord te betoogen.
eer het bestaan deze spelen en dat
hun schrijver bekend gemaakt te hebben,
alvveer aan den onvergetelijken Jan-
Frans die zooveel schrijvers en werken
doet hij lezing opstel over
Everaert, den Brugschen rederijker van
einde der XV· het begin der XVle eeuw,
ops~el de vergadering b(;:slist i:1 de der Academie op te nemen.
De zitting wordt te 4 uur gesloten.
Lezing_
OVER CORNELIS EVERAER'l',
door den heer W. DE VREESE.
Onder de werken, waarmede onze bibliotheek ia
de laat3te weken werd verrijkt, is er een, waarop ik
eenigen aandrang uwe aandacht wensch te
vestigen : ik bedoel de Spelen van CORNELIS
E-/ERAERT, vanwege de Maatschappij der Nederla':
1dsche Letterkunde te Leiden, met inleiding en
aanteekeningen uitgegeven door Dr. J. W. Muller
en Dr. L. Scharpé, waarvan de rste aflevering
verschenen is.
Het zij mij vergund het groot.e belang dezer uitgave
met een enkel woord te betoogen.
De eer het bestaan van deze spelen en dat
van hun schrijver bekend gemaakt te hebben,
komt alweer toe aan den onvergetelijk en J anFrans
Willems, die zooveel schrijver.:; en werken
- 43 3 -
aan de vergetelheid onttrokken heeft, Reeds in 1842,
al meer dan een halve eeuw plaatste hij
in zijn Belgisch Museum een kort artikel, nauwelijks
elf bladzijden groot, waarin hij de lijst van
EVERAERT's werken opgaf zooals die te vinden
waren in een handschrift, dat toen pas in de Koninklijke
Bibliotheek te Brussel was aangeland, en tot
nog toe is deze zelfde codex voor verreweg het
grootste deel dezer vverken de eenige bron gebleven.
Er komen 35 stukken van zijne hand in voor.
Daaronder vindt men, zoo verzekeren de uitgevers in
hun zeer lezenswaardig prospectus, nagenoeg alle
toenmaals gangbare soorten van dramatische poezie
vertegenwoordigd spelen van sinne (sommige zuiver
allegorisch, andere ter eere van heiligen of bij
gelegenheid van kerkelijke en andere feesten gedicht),
wagenspelen, tafelspelen en esbatementen. De bundel
vormt alzoo eene belangrijke bijdrage tot de vollediger
en juister kennis der rederijkers uit de eerste
helit dier eeuw, waarvan betrekkelijk zoo weinig
stukken bewaard zijn gebleven. Die spelen van sinne
en esbatementen mogen als kunstvver ken den hedendaagschen
smaak niet altijd bevredigen, er is Loch
genoeg in dat niet alleen voor eene historische
beschouwing waarde heeft. »
Beter dan de uitgevers het in hun prospectus
doen, kan ik het belang van EVERAERT's werken
niet in het licht stellen; laat mij er dus nog een
en ander uit aanhalen.
a Maar vooral a., zoo luidt het vender, « zijn deze
— 434 —
dramatische vcortbrengselen voor ons belangrijk,
omdat zij ons een tafereel ophangen van den
toestand der Nederlanden, inzonderheid van Vlaanderen,
onder de regeering van Karel V. Wij
gevoelen ook in die veelal gekunstelde verzen het
leven van dien tijd, wij hooren er de stem des
yolks. De klachten over den oorlog, waardoor
landbouw en nijverheid zich onrustig en gedrukt
gevoelen, over « dOnghelycke Munte, » waardoor
de burgerij de middelen mist om te leven en « den
Scaemelen Aerbeyder » te laten leven, lossen zich
op in het telkens opnieuw geuite verlangen naar
« Pays a, die alles weer tot bloei zal brengen. Wij
zien bovendien in de esbatementen het huiselijk leven
der smalle gemeente afgebeeld en hare ondeugden,
vooral de echtelijke ontrouw, bespot, in de ernstige.
spelen de zelfzucht van het yolk, maar ook de
hebzucht der geestelijken gegispt.
Toch, al durft EVERAERT niet alleen klagen
over de toestanden en gebreken van zijn tijd, maar
ze ook. scherp hekelen — zoo onbewimpeld en stout
was zijne taal, dat hij van een paar stukken zeif
mededeelt dat het hem « was verboden te spelene
omdat jc (er) te veil de waerheyt jn noopte »
hij blijft een gehoorzaam onderdaan des Keizers,
een getrouvv zoon der Kerk. Hij vermaant het vo!k
tot gehoorzaamheid en lijdzaamheid, en helpt met
hartelijke vroomheid de kerkelijke feesten van geestelijke
personen en broederschappen opluisteren;
« Luthersch » is voor hem, evenals voor ANNA
- 435 -
BIJNS, gelijkbeteekenend met « ongeloovig, wereldsch,
hebzuchtig. »
Omtrent het belang voor de taalkunde zegt
het prospectus :
« Ademen de tooneelstukken derhalve den geest
van het einde der middeleeuwen even voor de groote
omwenteling der zestiende eeuw, de vorm is hiermede
in overeenstemming. De taal is in hare grammatische
vormen nog die der middeleeuwen, met eene
sterke Westvlaamsche tint. EVERAERT's taal verdient
bestudeerd to worden, in hare betrekking tot
die van zijn gewestgenoot MAERLANT, tot die zijner
oudere en jongere tijdgenooten (het Westvlaamsch
van DE ROOVERE en DE DENE, het Brabantsch
van ANNA BIJNS enz ) en tot de hedendaagsche
spreektaal van West-Vlaanderen. Voor die studie,
en ook voor die van den versbouw, den rhythmus,
de rijmkunst der rederijkers — onderzoekingen,
welker grondsiagen nog nauwelijks gelegd zijn —
'evert deze bundel een schat van bouwstoffen. D
Niettegenstaande dit onwaardeerbaar belang,
is van EVERAERT's werken voor de kennis onzer
taal en letterkunde in de laatste jaren der 15de
eeuw nog nauwelijks partij getrokken. Van de
35 stukken, die he Brusselsch handschrift bevat,
zijn slechts 6 geheel en 3 gedeeltelijk in verschillende
tijdschriften en verzamelwerken, meestal zeer onnauwkeurig,
uitgegeven. Oorzaak daarvan is in de
eerste plaats zeker, dat het wetenschappelijk leven
tot voor vveinig jaren op het Middelnederlandsch.
- 436 -
geconcentreerd bleef, zooals overigens begrijpelijk
Was. Wie, zooals De Vries, een nieuwe vvetenschap
sticht, haar recht op 't bestaan verdedigen en haar
voortbestaan verzekeren moet, kan niet aan alles
gelijke aandacht schenken. De omvang der taak
heeft er zeker ook iets toe gedaan : men vindt moei-
Iijk uitgevers voor een werk dat vveinig of geene
winst afwerpt. En misschien ook wel de nogal slechte
faam, welke Willems aan CORNELIS EVERAERT
bezorgd heeft : wel roemt hij de geestig- en kluchtigheid
dezer esbatementen, maar hij t oegt er toch
onmiddellijk bij : « Jammer maer, dat zy meestal
loshandig, ja op sommige plaetsen zelfs obsceen
zyn, zoo dat ik het niet zou durven wagen dezelve
in haer geheel to laten drukken. »
Het blijkt nu, dat Willems wel vvat overdreven
heeft : zoo erg is het niet. Het toeval wil, dat deze
eerste aflevering bijna alle esbatementen bevat,
zoodat we dus nu reeds met zekerheid kunnen
weten, waar het op staat.
In de laatste jaren heeft de Nederlandsche literatuur
werken opgeleverd, die nog heel wat vetter
zijn. De goede Willems had overigens vergeten, dat
al die stukken geschreven zijn net een streng zedelijk
doel, en dat de zedeles op het einde van 't stuk
nog eens met klem vvordt uitgesproken en uiteengezet
met eene Soms overweldigende uitvoerigheid.
Daarenboven, men was in de I 5de eeuw nog lang
zoo kieschkeurig niet als thins — overigens bij
bet eigenlijke yolk is daar al weinig verandering
— 437 —
in gekomen —, en een uitgever kan in geeri geval
aansprakelijk gesteld worden voor gedachten en
gezegden, die hij in de eerste plaats als historische
dingen beschouwt, die voor hem stof zijn voor het
historisch wet enschappelijk onderzoek. Daaromtrent
is men het nu vrijwel eons.
In de laatste jaren is de alleenheerschappij der
Middelnederlandsche taalstudie wel wat aan het
tanen gegaan, en is men zich met de studie van het
Nederlandsch der 16cle eeuw war meer gaan bezig
houden. Men denke maar aan KLUYVER'S Proeve
eener critiek op het woordenboek van Kiliaan
(1884), aan LUBACH, Over de verbuiging van het
werkwoord in het Nederlandsch der Testiende eeuw
(1890, aan KOLTHOFF, Het substantief in het
Nederlandsch der 16" eeuw 084, tot op zekere
hoogte ook aan HEINSIUS' Klank- en Buigingsleer
van de Taal des Statenbijbels (1897), aan de
uitgave van A. Bijns, door Bogaers, Jonckbloet en V.
Helten, aan de uitgave van het Spel van den helschen
Schippere, aan den herdruk der gedichten van Jonker
Van der Noot, door niemand minder dan Verwey
bezorgd, enz. Het is dus begrijpelijk dat men eindelijk
ook aan de werken van Cornelis Everaert heeft
geda.chr, vooral nu men in Noord-Nederland erkent,
dat- de taal der zuidelijke gewesten veel meer liestanddeelen
heeft geleverd voor de tegenwoordige algemeene
taal, dan men lang gemeend heeft. In een
bekend artikel, Spreelctaal en Schrifftaal, in den
eersten jaargang van Taal en Letteren verschenen,
- 438 -
heeft Dr. J. W. Muller dit overtuigend bewezen.
vreemds dat juist hij aan de Maatschappii
der Nederlandsche Letterkunde te Leiden heeft voorgesteld,
eene uitgave der werken van CORNELIS ,
EVERAERT, in ale opzichten vor de studie onzer
taal en letterkunde zoo geschikt, onder hare hoede te
alleen was er ons borg voor, dat
ooit in 't Woordenb.
d. Nederl. Taal de artikels van zijne hand gelezery
zeker getroffen zijn diepe
en tot acribie gedreven,
eigenschappen hij overigens ook,
alle zijne andere werken getoond heeft te bezitten
in zijne dissertatie, oude en jongere
van den Reinaert, zijne verhandeling
Taalvormen Reinaert I en II, uitgave van Hystorie van Reinaert die
Vos, alles « vorarbeiten D uitgave
van den Reinaert, juweel onzer Middelnederlandsche
al deze werken heett het kenmerkend ver--
schil en overeenkomst taal van Noord
Zuid steeds aandacht bezig gehouden. Men
om
EVERAERT's J. W. Muller is daarbij op den gelukkigen inval
zich de medewerking te verzekeren van
L. Scharpe, een der beste leerlingen Prof.
beer Scharpe is, zooals bekend is,
van geboorte ; zich daarenheeft
J. W. Muller dit overtuigend bewezen.
Niets vreemds dus, dat juist hij aan de Maatschappif
Leiden heeft voorgesteld,
eene uitgave der werken van CORNELlSEVERA.
ERT, in alle opzichten voor de studie onzer
ges.:hikt, onder hare hoede te
nemen. Zijn naam alleen was er oes borg voor, dat
het degelijk werk zou zijn. Wie 00it in 't Nederl. Taal artikels zijne hand gelezen
heeft, is zeker getroffen geworden door zijn diepe
geleerdheid, critischen zin en tot acribie gedreven
accuratesse, eigenschappen welke hij overigens ook.
in alle zijne andere werken getoond heeft te bezitten:
reeds in zijne dissertatie, De oude en jongere
bewerking van den Reinaert, later in zijne verhandeling
De Taalvormen van Reinaert I en 11, in
zijne uitgave van Die Hystorie van Reinaert die
allès « vorarbeiten II voor eene nieuwe uitgave
den het juweel onzer Middelnederlandsche
literatuur.
In al deze werken heelt het kenmerkend verschil
en overeenkomst tusschen de taal van Noord
en Zuid steeds zijne aandacht bezig gehouden. Men
mag dus wel zeggen, dat hij de aangewezen man is 0 m
de uitgave van EVERA.ERT's werken te ondernemen.
Dr. J. W. Muller is daarbij op den gelukkigen inval
gekomen, zich de medewerking te verzekeren van
Dr. L. Scharpé, een der beste leerlingen van Prof.
Vercoullie. De heer Scharpé is, zooals bekend is,
Westvlaming v:m geboorte; hij houdt ~ich daaren–
43 9 —
boven sedert verscheidene jaren met de studie der
Vlaamsche rederijkers uit den aanvang der 16de eeuw
bezig, zoodat de uitgave door zijne medewerking
zeer zeker aanmerkelijk zal gebaat worden. Daardoor
heeft Dr. Muller aan zijne landgenooten een wijs
voorbeeld gegeven, dat, het is te hopen, navolging
zal vinden. Wil de Nederlandsche taalkunde vorderingen
maken, dan is grondige studie der Zuidnederlandsche
dialecten een eerste vereischte. Die studie
is voor ons, Vlamingen, Brabanders en Limburgers,
licht : die dialecten zijn voor ons levende talen,
aan de Noordnederlanders onbekend, en moeilijk om
te kennen. De geschriften uit vroeger tijd, dank zij
het conservatisme onzer dialecten, verstaan wij met
weinig moeite, daar waar een Noordnederlander
met veel moeite er gevvoonlijk nog niet in slaagt.
Daartegenover staat, dat hij het tegenwoordig Nederlandsch
beter kept (zijn taal is niet besmet met
tallooze gallicismen), en dat hij als wetenschappelijk
man beter geoefend is : het dilettantisme zit ons nog
te veel in 't bloed. Van samenwerking van Noordmet
Zuidnederlandsche geleerden is dus het beste
te verwachten. Ook in deze uitgave. De tekst wordt
zuiver diplomatisch (alleen met verbetering der blijkbare
schrijffouten) afgedrukt, met behoud der oude
lees- of scheiteekens van het handschrift, en verder
alleen voor zoover noodig voorzien van leesteekens.
Hij zal worden voorafgegaan door eene Inleiding
over het leven en de werken des dichters, zijne taal,
zijn versbouw enz., en gevolgd door Aanteekenin—
440 —
gen, waarin vooreerst het weinige dat bekend is
omtrent de bronnen of de historisch2 aanleiding
tot het schrijven van elk stuk zal vvorden medegedeeld,
en vender zooveel mogelijk al die plaatsen
toegelicht zullen worden, vvelke ten opzichte van
den zinsbouw of uit hoofde van toespelingen op
personen, plaatsen, gebeurtenissen, toestanden, verklaring
behoeven.
Het voornemen bestaat, na voltooiing der
uitgave, er een afzonderlijk verkrijgbaar glossarium
aan toe te voegen, als bijdrage tot een woordenboek
van de taal der 16de eeuw, iets vvaarvan het
gemis reeds sedert lang gevoeld words.
Doch nog in een ander opzicht is deze uitgave
belangrijk zij is een vrucht van den nieuwen
geest, die in de laatste jaren in de Leidsche Maatschappij
gevaren is. Er is een tijd geweest, dat
al vvie de pen hanteerde met fierheid op het titelblad
zijner werken schreef : Lid van de Maatschappij
der Nederlandsche Letter/cunde te Leiden,
evenals men met fierheid schrijft : Lid der Koninklijke
Vlaamsche Academie. Maar die tijd is lang
voorbij. Ten eerste, omdat in Noord-Nederland
dergelijke maatschappijen eenigszins in ongenade
gevallen zijn; ten tweede door de schuld der Maatschappij
zelt. Ze was zachtjes aan ingedommeld. Er
heerschte onwerkzaamheid, scherp afstekende met
den vverklust, waaraan de uitgave van MAERLANT's
Spieghel Ilistcriael door DE VRIES, van Die Rose
en van HILLEGAERSBERCH's werken door VERVVIJS,
— 44 1 —
van den Seghelijn door VERDAM te danken zijn; de
maatschappij was, vooral na 188o, het jaar waarin
De Nieuwe Gids opgericht werd, zachtjes aan de
incarnatie van de oude garde geworden, of werd
althans zoo beschouwd. Ten onrechte, blijkt het
nu. Er heerscht thans « reges leben. » De Theutonista
is uitgegeven; de werken van EVERAERT
verschijnen, een herdruk van de Vele Geneuchlike
dichten en van de Kluchten van Piet Hooft, eene
uitgave van de Reis van Mandeville, van de
brieven van Huygens, van Willem van Afflighem's
Leven van S. Lutgardis zijn op het getouw ; over
enkele vveken verschijnt een werk van Dr. Hesseling
over het Afrikaansch Nederlandsch, alsook de
eerste aflevering der taalkaart. Gedachtig aan het
feit dat in Noord-Nederland kunst geen regeerings-
Taak is, streeft de Maatschappij naar de hooge
eer, daar te worden een middenpunt van wetenschappelijk
leven, eene officieuse Academie.
1k geloof, dat we hier den invloed bespeuren
van den werklust en de werkkracht, welke de
Koninklijke Vlaamsche Academie sedert twaalf jaar
ten toon spreidt, en dat deze geen peter belooning
voor haar streven zou kunnen ontvangen, dan hetgeen
haar bier geboden wordt : door haar voorbeeld
anderen tot navolging van haar doen te
hebben opgewekt.
— 442 —
:fitting van i6 November 1898.
Aanwezig de heeren Alberdingk Thijm, bestuur
der, van Even, onderbestuurder, de Potter, bestendige
secretaris ;
de heeren Claeys, jhr. de Pauw, Gailliard,
Gezelle, Hiel , Snieders, Daems, Obrie, Coopman,
de Vos, Broeckaert, Sermon, Coremans, Bols, de .
Flou, baron de Maere van Aertrijcke, Claes, Arnold
en Janssens, werkende leden ;
de beer W. de Vreese, briefwisselend lid.
De heeren Genard en Hansen zenden bericht
dat zij ter zitting niet kunnen aanwezig ziin.
De bestendige Secretaris leest het verslag over
de vorige zitting, hetwelk zonder opmerkingen
wordt aangenomen.
AANGEBODEN BOEKEN.
Door de Regeering
Bibliotheca belgica. 142° en I43 e afleveringen.
Bibliographic de Belgique, II" 20, 21 en 22.
Revue sociale catholique, 3me armee, n° r.
Sommaire ideologique des ouvrages et des
revues de philosophic.
Door den beer S. DAEMS
Kanselstoffen, 3e deel.
— 443 —
Door den beer J. MUYLDERMANS :
One Boeren van 1798. Lofrede op het eeuwfeest
van den Boerenkrijg te Mechelen.
Door den beer J.-FR. PALLEMA.ERTS :
Boom tijdens de Fransche omwenteling.
Door den beer E. LEEN :
Herinnering aan de feesten der honderdste
verjaring van den Boerenkrijg te Hassell.
Door den heer F. BUITENR.UST HETTEMA :
Taal en Letteren, 1898, 1 I e afl.
Door den heer AL. VAN NESTE :
Rijk geworden ! drama in 3 bedrijven.
De laatstverschenen afleveringen van het Belfort,
het Kempisch Museum en de Vlaamsche Kunstbode.
Briefwisseling.
De heer P. Tack, leeraar aan het Koninklijk
Atheneum te Hoei, zendt een hs. getiteld Bibliographic
van de oudnederlandsche bronnen en
Geschiedenis van de studie deter bronnen. —
Dit werk words, ten onderzoeke, verzonden naar
de Commissie voor Middelnederlandsche Letteren.
De Commissie voor Geschiedenis, Bio- en
Bibliographie verzoekt het Bureel der Academie,
— 444 —
den beer Minister van Binnenlandsche Zaken en
Openbaar Onderwijs eenige afdrukselen te vragen
van het gedrukt verslag, aangeboden aan de Regeering
door de Commissie, ingesteld bij koninklijk
besluit van 10 Mei 1886 voor het vaststellen van
de names der Belgische gemeenten. -- Het Bureel
zal aan dien wensch voldoen.
Dagorde.
De vergadering gaat over tot de kiezing van
den bestuurder voor het jaar 1899.
Wordt gekozen, de heer Ed. van Even, thans
onderbestuurder.
Vervolger:s wordt overgegaan tot de kiezing van
den onderbestuurder voor hetzelfde tijdstip. De -
beer S. Daem3 wordt gekozen.
De heeren van Even en Daems betuigen de
vergadering hunnen dank voor het hun gegeven
blijk van vertrouwen en verklaren den hun opgedragen
last te willen aanvaarden, zeker als zij
zijn van de vvelwillende ondersteuning van al de
Leden der Academie.
Daarna geeft de heer bestuurder een kort
verslag over de werkzaamheden der Commissie,
welke tot last gekregen had om de voorstellen
der Regeering, betrekkelijk de offici6ele erkenning
van de beide laatstingerichte bestendige Commiste
onderzoeken.
— 44 5 —
De bestendige- Secretaris leest daarop het ontwerp
van vertoog, namens bedoelde Commissie
opgesteld en bestemd om medegedeeld to worden
aan den heer Minister van Binnenlandsche Zaken
en Openbaar Onderwijs.
Dit opstel wordt door de vergadering zonder
oprnerkingen aangenomen, waarna de beer bestuurder
de zitting geheven verklaart.
— 446 —
Zitting van 21 December 1898.
Aanwezig de heeren Alberdingk Thijm, bestuurder,
van Even, onderbestuurder, de Potter, bestendige
secretaris;
de heeren Claeys, jhr. de Pauw, Gailliard, Gezelle,
Hiel, Daems, Obrie, CoJpman, de Vos,
Broeckaert, Sermon, Bols, de Flou, baron de Maere
van Aertrijcke en Claes, werkende leden;
de heeren jhr. de Gheldere, de Ceuleneer, de
Vreese en Muyldermans, briefwisselende leden.
Na lezing en goedkeuring van het verslag over
de voorgaande zitting legt de bestendige secretaris
de lijst neder der
AANGEBODEN BOEKEN.
Door de Regeering :
Le Regime des Protectorats, I e deel.
Le Re'gime foncier aux Colonies, 2e deel.
Bibliographie de Belgique, 1898, nr 22.
Revue sociale catholique, 3 e jaar, nr 2.
Bulletin des Commissions royales d'art et d'archeologie,
1898, 3 e en 4e afleveringen.
Bulletijn der maatschappij van Geschied- en
Oudheidkunde to Gent, 6e jaar, nr 7.
Wallonia, 1898, nr 6.
— 447 ---
Door het Gemeentebestuur van Oudenaarde :
Verslag over het bestuur en den toestand der
stadsTaken in 1896-1897.
Door den beer S. I)aems
De Kempische Lier. (25 zangstukken )
Door den beer J. BOLS :
Eenige regeltjes. Handboeksken niaar de
Vlaamsche studenten hunne moedertaal behoorlijk
in leeren schrijven en uitspreken, door J Bols
en J. de Ruysscher. Vijfde uitgaaf.
Door den Oudheidkundigen Kring des Lands
van Waas :
Annales, 18c deel, I e aflev.
Verder de laatst uitgekomen afleveringen van
het Belfort, De Vlaamsche Kunstbode, Tijdschrift
voor Nederlandsche Taal- en Letterkunde en
Biekorf.
Briefwisseling.
Bij een schrijven van i i December bericht de
beer Minister van Landbouw en Openbare Werken
dat de kunstschilder Otto, to Loven, het hem door
de Regeering bestelde portret van wijlen hoogleeraar
P. Willems heeft voltooid, en dat dit kunststuk
eerstdaags naar het lokaal der Academie zal
worden gezonden. — Den heere Minister zal een
brief van bedariking worden gezonden,
— 448
De beer Coopman brengt verslag uit over de
morgenzitting van de bestendige Commissie voor
Nieuwere Taal- en Letterkunde.
Werden gekozen tot voorzitter der afdeeling
(le Januari 1899 — 31 December 1900) : de beer
Dr. Hansen ; tot ondervoorzitter, de heer Dr. J.
Obrie ; tot secretaris, de heer Coopman.
In die Commissie werd het vraagstuk betreffende
het eigendomsrecht van door de Academie uitgegeven
bekroonde verhandelingen opgeworpen en
besp•oken. Dr. J. Obrie heeft daarover een verslag
uitgebracht, waarmede de Commissie instemt.
Dat verslag luidt aldus (i) :
« De vraag of de steller van eene bekroonde
verhandeling, die door de Academie werd uitgegeven,
het recht heeft deze verhandeling opnieuw
uit te geven, ook zonder tusschenkomst der Academie,
aarzel ik niet bevestigend te beantwoorden.
Naar luid toch van art. i der wet van 22 Maart
1886 heeft de schrijver van een werk alleen en
uitsluitend het recht, dat werk uit te geven zooals
hij het zal goedvinden (2). Ingevolge art. 3 derzelfde
wet kan dat eigendomsrecht door den schrijver,
(1) Op verzoek der Commissie en met toestemming der Academie
opgenomen in de Verslaqen en Mededeelinsen.
(2) Wet van 22 Maart i886, art. i : « L'auteur d'une ceuvre
litteraire ou artistique a seul le droit de la reproduire ou d'en
autoriser la reproduction, de quelque maniere et sous quelqu .e forme
que ce soit.
— 449 —
overeenkomstig de regelen van het Burgerlijk Wetboek,
geheel of gedeeltelijk worden overgelaten of
overgedragen. Wanneer nu iemand een' antwoord
op eene door onze Academie uitgeschreven prijsvraag
inzendt, dan onderwerpt hij zich vooraf aan
de door haar gestelde voorwaarden. Ilij gaat met
haar eene voorwaardelijke overeenkomst aan, waardoor
hij zich verbindt, in geval van bekroning, haar
de beschikking over zijn vverk in zekere mate, d.
i. gedeeltelijk over te laten. Om nu uit te maken
welk de omvang van die overlating is, m. a. vv.
om te zien in hoeverre hij van zijn eigendomsrecht
ten behoeve der Academie, heeft afstand gedaan,
moet men natuurlijk de voorwaarden, die
telkens bij het uitschrijven der wedstrijden, overeenkomstig
de Wetten der Academie worden gesteld,
nauwkeurig onderzoeken. Nu daaruit blijkt ten
duidelijkste dat wanneer de Academie ecn ingezonden
handschrift bekroont, zij daarvan den eigendom
verkrijgt (Art. 44 der Wetten der Academie).
Zij heeft ook het recht de bekroonde werken te
laten drukken dat spruit uit art. 43 der Wetten.
Maar verder gaat haar recht niet.
Een eersten grond voor die meening vind ik
in art. 44. onzer Wetten, waarin, nadat de hand.-
schriften der verhandelingen zijn verklaard eigendom
der Academie te zijn, wordt bepaald « Echter
kunnen de schrijvers, op hunne kosten, afschrift •
hunner werken ontvangen ». Die bepaling geldt
voor alle verhandelingen, die op eene prijsvraag
— 450 —
vverden ingezonden, om het even of zij al dan niet
bekroond werden.
Overigens al bestond deze bepaling niet, toch
zou men m. i. den schrijver eener verhandeling
het recht niet kunnen ontzeggen zijn werk te laten
opnieuw uitgeven, wanneer hij dat zou goedvinden.
Hij heeft afstand gedaan van een recht, en zooeven
heb ik den omvang van dien afstand bepaald.
Hij heeft dus zijn recht gedeeltelijk verloren, in
zooverre dat de Academie zijn handschrift, vvaarvan
zij den eigendom heeft verkregen, mag laten
drukken. Maar kan men zeggen dat hij zich ten
eeuwigen dage elk ander eigendomsrecht op dat werk
heeft ontzegd ? Zeker lag dit niet in zijne bedoeling.
Het is een algemeene rechtsregel dat niemand kan
ondersteld worden van zijn recht te hebben afstand
gedaan Het zou dus moeten blijken uit de bewoordingen
onzer Wetten of uit die der voorvvaarden
van den vvedstrijcl dat de Academie zich het voile,
onbeperkte eigendomsrecht op het ingezonden handschrift
heeft willen verzekeren. En dat is zeer zeker
niet het geval.
De Academie is Beene uit.geversfirma, die tracht
winsten te bekomen door het uitgeven van letterkundige
werken. Maar zelfs indien dit het geval
was, zelfs indien zij als zoodanig optrad, toch zou
haar gedeeltelijk recht op het bekroonde werk nooit
tot gevolg kunnen hebben aan den schrijver het
recht tot het uitgeven van zijn werk te ontnemen,
omdat dit niet uitdrukkelijk werd overeengekomcn.
4 51 —
In dat geval zou men zich ten voordeele van den
schrijver kunnen beroepen op art. 1162 van het
Burgerlijk Wetboek, hetwelk bepaalt dat, in geval
van twijfel, eene overeenkomst moet uitgelegd
worden tegen hem, die iets bedongen, en ten voordeele
van hem, die zich verbonden heeft.
Het is bijna overbodig te zeggen dat deze oplossing
als het ware noodzakelijker wijs ook moet
Belden voor die andere vraag Heeft de steller
van eene bekroonde verhandeling, die door de
Academie werd uitgegeven, het recht daarvan eene
vertaling te laten verschijnen ?
Het vertaalrecht is overigens een gedeelte van
het eigendomsrecht van den schrijver. Dat vvordt
uitdrukkelijk gezegd in art. 12 der Wet van 22
Maart 1886 : « Le droit de l'auteur sur une oeuvre
litteraire comprend le droit exclusif d'en faire ou
d'en autoriser la traduction ». De schrijver der verhandeling
heeft aan de Academie zijn vertaalrecht
Diet afgestaan, dus blijft het hem alleen toe behooren.
J. OBRIE.
Ten slotte verlangt de Commissie voor Nieuwere
Taal- en Letterkunde overlegging van het verslag
der vverkzaamheden van de Commissie, vvelke belast
werd met het opmaken van een ontvverp tot vaststelling
van de terminologie der Nederlandsche
spraakkunst.
4 52 —
stamens de Commissie, welke belast is met
verslag uit te brengen over de afleveringen van het
Woordenboek der Nederlandsche taal, deelt de beer
Coopman mede dat zij, door bemiddeling van den
beer de Hoon, Substituut van den Procureur des
Konings, te Brussel, uit de nalatenschap van den
beer de Hondt, een handschrift ter inzage heeft ontvangen,
t. w. : Dictionnaire de quelques termes
flamands extraits des anciennes coutumes, chartes
et sentences de Flandre etc., par E. van Acker,
Conseiller a la Cour d' Appel, 1867.
Aan de Redactie van het Woordenboek der
Nederlandsche taal, te Leiden, werd door die Commissie,
met een schrijven d. d. 12 December 1. 1.,
overgemaakt :
I° een exemplaar in losse, aan eene zijde bedrukte
vellen van het door de Academie bekroonde werk
Verouderde woorden bij Kiliaan door JAcoBs ;
2° een dito van het bekroond Antwerpsch Idioticon
door CORN ELISSEN, voor zoover beide werken
afgedrukt zijn. (Het vervolg zal regelmatig nagestuurd
worden) ;
3° Excerpten uit :
A) TH. COO PMAN, Kinderlust, Gent 1897 ;
B) G. SEGERS, De Familie De Meulenaere,
Antwerpen, 1896 ;
C) id. Licht en Bruin, Antwerpen 1898 ;
D) id. Verschillende artikels in Belgische
tijdschrif ten ;
- 453 -
PLACCATEN VAN VLAANDEREN ;
4° een exemplaar der werken onder 3, b en
c vermeld.
De Commissie zegt den heeren Jan Broeckaert,
werkend lid der Academie, en G. Segers, briefwisselend
lid, dank voor de door hen bezorgde
excerpten en zij stelt er prigs op den heer Dr. Guido
Gezelle hare erkentelijkheid te betuigen voor de
voorbeeldige wijze, waarop dit geacht Medelid den
oproep van de Commissie, tot medewerking aan
het Woordenboek der Nederlandsche taal, heeft
beantwoord : Dr. Guido Gezelle stelde ter beschikking
van Dr. VV. de Vreese, die belast is het met
overzicht van het Zuidnederlandsch in bedoeld
Woordenboek, zijne uitgebreide verzameling excerpten
(ongeveer 100,000), meestal uit Zuidnederlandsche
schrijvers, om ze ten bate van het Woordenboek
te gebruiken. (Toejuichingen).
Aan de Redactie werd insgelijks medegedeeld
dat door de Kon. Vl. Academie maatregelen zijn
genomen om na te gaan, in hoeverre de opgaven
in het Algemeen Vlaan2sch Idioticon van Schuermans
al of niet juist zijn, met het doel den uitslag
van dit onderzoek aan de Redactie over te maken.
Weldra zal den beer Minister van Binnenlandsche
Zaken en Openbaar Onderwijs verslag worden uitgebracht
over de laatst verschenen afleveringen
van bet Woordenboek.
Ten slotte, zegt de heer Cooprnan, achten wij
ons gelukkig U te mogen mededeelen dat de beide
— 454 —
Vocabularia, tot welker uitgavo, gij gereedelijk
beslist hebt, bijna geheel zijn afgedrukt, dank aan
den loffelijken ijver van ons geacht Medelid Dr.
de Vreese, die zijn verblijf te Londen heeft te
nutte getnaakt om aldaar het vocabulaar van Noel
de Ber!aimont met uitgaven uit later tijd te vergelijken.
Tevens werd door hem naar 65 bibliotheken
in Europa een rondschrijven gestuurd, ten einde
inlichtingen over die Vocabularia in te winnen.
De vergadering betuigt den beer Coopman en
zijne Medeleden der Commissie haren dank voor
hunne werkzaamheid.
De beer de Vreese biedt, namens den beer Alfons
Roersch, een exemplaar aan van de door dezen uitgegeven
Correspondance inedite de Loaeus (JAN
VAN LOO), abt van Eversham, met eene inleiding en
aanteekeningen voorzien door den uitgever. — Bedankingen
worden gestemd aan den beer Roersch.
De beer Obrie biedt, namens den schrijver, een
afdruksel aan van Bellerophon, symphonisch en
lyrisch gedicht, door ISIDOOR ALBERT. - Bedankingen
aan den schrijver.
Jhr. de Pauw doet de volgende medededing
De Koninklijke Vlaamsche Academie, voorge-
455 -
nomen liebbende alles te verzamelen wat, in welke
taal ook, verschijnt over den heldhaftigen Boerenkrijg
en Besloten Tijd van het einde der verledene
eeuw, heb ik de eer Naar, namens den schrijver,
een weak aan te bieden, dat eene bijzondere melding
verdient; ik bedoel Le Dossier d'un Brigand, par
Th. de Lantsheere, ancien Batonnier (i).
Die a gewezen stafhouder », die bescheiden en
te recht dien eervollen titel, hem eertijds door zijne
confraters, advocaten te Brussel, geschonken, verkiest
boven alle andere, is de Staatsminister, lange jaren
Voorzitter van de Kamer der Volksvertegenwoordigers,
oud-Minister van Justitie, Groot-Officier der Leopoidsorde,
Groot-Kruis en Commandeur van nog
sneer; en die « Brigand » is geen andere dan zijn
eigen grootvader, in zijn leven erfgriffier van Opwijk
en Lebbeke en van het Leenhof van Dendermonde,
die op 1798 door de handlangers en bevelhebbers
der Fransche Republiek , als verdachte (suspect)
's nachts in zijn bed werd aangehouden, naar Parijs
gevoerd, en zes lange maanden zonder vonnis in den
Temple vverd gevarigen gehouden. Hij was de broeder
van den eerwaarden Vicaris-generaal Jan-Huibrecht
de Lantsheere, secretaris van Zijne Hoogw. den Kardinaal
van Franckenberg, bisschop van Mechelen,
die zich tegen den Burgerlijken Eed had verzet, en
dit republikeinsch misdrijf moest boeten in de gevan-
(I) Brussel, Paul Lacomblez, 1898, 8°, 77 bladziiden,
- 456 -
genissen van Belgie, Frankrijk en Itali6, door bijna
twintig jaren opsluiting, eerst als een der gijzelaars
voor de betaling der zestig , miljoen, op ons land
gesteld, clan als verdacht van opstand. Het is een feit
van beteekenis dat een zoo hooggeplaatst man als de
Staatsminister de Lantsheere er fier over is, de kleinzoon
en -neef te heeten van zulke vrome, vreedzame
en onverschrok ken mannen, en dat hij zich de moeite
heeft getroost, te Parijs den geheimen bundel van
dien verdachten onschuldige te Faan uitschrijven en
uitpluizen, om ons te toonen in hoeverre de schandalige
verdenkingen van de Fransche uitbuiters in
ons land aan een groot getal onzer burgers en
boeren, vrede en vrijheid, goed en bloed konden
kosten. Doch, wat in onze oogen de getrouwe en
beknopte ontleding dier lange en ongehoorde proceduur
merkwaardig maakt, is, in de eerste plaats,
de hulde door den schrijver gebracht aan een' onzer
geliefdste en beroemdste medeleden, Emanuel H iel, die
een dier episoden in fraaie verzen heeft bezongen (r),
en aan vvien hij den eervollen naam van « vriend »
geeft ; in de tweede plaats, het tevens verschrikkend
en koddig misverstand der vreemde vervolgers en
rechters, die onze taal niet machtig waren. Onder de
vooi naamste vvenken of bewijzen van plichtigheid
tegen den « brigand» ingebracht, vverd er gewezen op
(I) nTILM DE LANTSHEERE, « Tafereelen uit den beloken
tijd, 1798 »; in de Dietsclle Warande (1895), 31 blz.
— 457 —
eenen vertrouwelijken brief door dezes vrouw aan
haren « allerliefsten man » in het gevang gestuurd,
waarin zij hem o. a. teederlijk zegde Ik heb
verstaan uit UE brief, dat UE wel tot Parijs
gearriveerd zyt, alsook dat UE hope heeft van
haest te mogen afkom.en Dit minzaam en
eerbiedig UE kvvam nog meermalen in den brief
voor. Nu, het is om niet te gelooven maar de
Fransche vertaler had verstaan « que WEL est
« arrive a Paris et que UE espere pouvoir sortir
« d'affaire »! En zoo nog twee, drie onzinnen,
die tot den allerkomieksten uitslag brengen dat
de rechter, die den verdachten gevangene ondervroeg,
hem vraagde : « Qu'est-ce que le citoyen Wel
dont elle vous parle et pourquoi est-il ddtenu?
— Quel est l'individu qu'elle vous designe par
les deux lettres, initiales sans doute, UE? » — En
aan zulke brabbeltaal en rechters (?) waren de vrijheid,
de fortuin, het leven onzer voorouders blootgesteld!
« Indien ik ooit » doet de schrijver met reden
opmerken, « mij mocht verheugen, als Minister
van het Rechtswezen, de wet, die in strafzaken
het gebruik der Vlaamsche taal in Belgie regelt,
e te hebben verdedigd en onderteekend (den 17 Au-
« gustus 1873), dan is het wel als ik deze gevaar-
« lijke klucht te lezen kwam ».
Die woorden spreken waarheid, want het was
de laatste maal niet dat, zelfs onder een vaderlandsch
bestuur, onschuldigen hebben kunnen verdacht
- 458 -
of zelfs veroordeeld worden door de onkunde van
rechters, die de taal des lands niet machtig waren.
Het zou te lang zijn in al de bijzonderheden
dier belangrijke levensbeschrijving te treden. Overigens
na deze grap, oit l'odieux se le dispute au ridicule,
moet men maar de ladder optrekken Doch,
gelijk de schrijver het zeer wel zegt, bet lot van
dien gevaarlijken « brigand » is hetgene geweest
van honderden zijner landgenoten ab uno disce
omnes. En daarom is deze familiegebeurtenis eene
kostbare bijdrage, van groot belang voor de algemeene
geschiedenis van ons dierbaar Vaderland.
(Toejuiching.)
Dagorde.
De vergadering keurt de rekening goed over het
jaar 1898, voorgelegd namens de Commissie van
Rekendienst.
De heer Hiel, ingeschreven voor de lezing van
het vervolg zijns gedichts : Besloten Tijd, vraagt
die lezing te mogen doen in de maand Januari 1899.
De vergadering stemt met dit voorstel in en de beer
Bestuurder verleent het woord aan den beer Broeckaert
voor eene biographische mededeeling over de
Vlaamsche dichteres ELIZABETH VAN DEN HOVE.
Dit opstel zal in de Verslagen en Mededeelingen
opgenomen worden.
Te 3 1/2 uur verklaart de beer Bestuurder de
zitting geheven.
- 45 9
ELIZABETH VAN DEN HOVE
NEDERLANDSCHE DICHTERES
(1666-1751)
door JAN BROECKAERT.
Drie maanden geleden bood onze veelgeachte
onderbestuurder, de beer van Even, ons den letterarbeid
aan van eenen totdan toe onbekend gebleven
Vlaamschen dichter der XVIIe eeuw, met name
JACOB VAN NETHEN. In afwachting dat mij de
gelegenheid gegeven zij het handschrift van dien
beoefenaar der vaderlandsche letteren, met het oog
op de daarin voorkomende liederen, te onderzoeken,
heb ik, op mijne beurt, het genoegen de aandacht
der Koninklijke Vlaamsche Academie te vestigen op
eene insgelijks tot dusverre onbekende Nederlandsche
dichteres van het laatste vierde der XVIIe en de
eerste helft der XVIIIe eeuw, wier pennevruchten,
eenen bundel vormende van 203 bladzijden in folio,
mij door eenen barer afstammelingen uit Dendermonde
met de meeste bereidwilligheid werden toevertrouvvd.
De naam dezer dichteres was ELIZABETH VAN
DEN HOVE, gesproten uit eene Noord-Nederlandsche,
Roomsch-katholieke familie, gevestigd te Baarland,
een dorp op het Zeeuwsche eiland Zuid-Beveland,
alwaar haar vader het beroep van Brouwer uitoefende
— 460 —
en dijkgraaf was. Hij overleed op slechts twee en
veertigjarigen ouderdom , eene zeer godvruchtige
weduwe achterlatende, met niet min dan twaalf
kinderen, waaronder een zoon, die later priester
werd, en onze dichteres, te Baarland ter wereld
gekomen in den loop van 1666.
In een harer opstellen verhaalt zij ons hoe hare
moeder, na den dood haars geliefden echtgenoots,
zich mettervvoon ging nederzetten te Goes, terwijl
zij zelve, vermoedelijk om er hare opvoeding te voltrekken,
naar Mechelen gezonden werd. Het was in
deze stad dat zij, na de hand te hebben afgewezen
van eenen welhebbende gereformeerde, nog maar
twintig jaren oud in het huwelijk trad met Hendrik
Bruynincx, den zevensten zoon van eenen ervaren
koopman uit Rozendaal, wiens zes andere zoons den
geestelijken staat hadden omhelsd. Dit huwelijk werd
in de kerk van de Rijke Claren te Mechelen den
8 December 1686 ingezegend.
Hendrik Bruynincx, van wien, in 't voorbijgaan
gezegd, ons geleerd medelid professor de Ceuleneer,
van moeders zijde, afstamt, staat in de gedenkschriften
der familie als een bekwaam apotheker te bock. Hij
zette zich neder te Goes, de verblijfplaats zijner
schoonrnoeder, en werd er vader van vijf dochters
en zeven zoons, waaronder Jan, de jongste, die zich
te Aalst in den echt verbond met Joanna-Petronella
Touriani, en Dendermonde kwam bewonen, alwaar
hij weldra aan het hoofd stond van eenen voorspoedigen
wijnhandel, tot heden door de familie Bruynincx
voortgezet.
- 461 -
Uit het huwelijk der laatstgenoemden werd den
18 October 1733 te Dendermonde een zoon geboren,
met name Frans-Lucas Bruynincx, die er in 't college
der Augustijnen, later ter hoogeschool van Leuven,
zulke schitterende studi&I deed, dat hij den graad
van doctor in de godgeleerdheid bekwam en in 1769
door Gudwal Seiger, prelaat der St.-Pietersabdij te
Gent, geroepen werd om in dit sticht de jonge kloosterlingen
tot de kennis dier wetenschap op te leiden.
Men week dat hij, het voetspoor drukkende van
PIETER-ADRIAAN VAN DEN BROUCKE, dezen anderen
beroemden Dendermondenaar, ook met bijval de
Latijnsche her bespeelde. Hij overleed te Gent den
13 Januari 1779 (I).
Eene halve eeuw lang, min negen weken, sleet
onze dichteres aan de zijde van haren geliefden echtgenoot,
niet zonder tegen de onverdraagzaamheid
der andersdenkende bevolking van ter Goes soms
eenen hevigen strijd te hebben moeten voeren. Toen
zij vijftig jaren oud was kwam haar het ongeluk
over met blindheid te worden geslagen. Hoe pijnlijk
haar zulks ook viel, toch onderstond zij haar lot
met gelatenheid, in de hoop eenmaal het gezicht
weder te bekomen. Drie jaren nadien, inderdaad,
dank aan eene gelukkige behandeling van den Rozen-
(I) 's Mans levensschets werd door ons medegedeeld in de
Gedenkschriften van den Oudheidkundigen Kring der stad en des
voormalzgen Lands van Dendermonde, ze reeks, V1, hi. 201 - 216•
— 462 —
daalschen heelmeester Velthoff, mock zij zicli in
eene volledige herstelling verheugen.
Den 29 September 1736 weduwe geworden ,
verliet EliTabeth van den Hove korts daarna hare
verblijfplaats, om haren intrek te nemen bij een
barer kinderen te Dendermonde, alwaar zij in den
gezegenden ouderdom van 85 jaren, den II Mei 1751
ontsliep. Hare stoffelijke overblijfselen werden in de
Collegiate kerk van O.-L.-Vrouw ter aarde besteld.
Het handschrift, of liever eene der kopijen van
het handschrift onzer dichteres is getiteld : Invallende
gedachten, gemaeckt door EliTabeth van den Hove,
htyrsvroulve Sr Henricus Bruynincx, apothecaris,
naer dat haere oogen sijn gepelt tot Roosendaal
door den operateur Velthoff, op den 2 April
1720, voorsien met alderleije soorten van dichten,
haeren Man ende Kinderen, oudt
He bevat vier en negentig dichtstukken
van godsdienstigen en zedelijken aard, de
meeste ontleend aan de Schrift, waarmede zij in
't bijzonder vertrouwd schijnt te zijn geweest.
In hare tot den leser vraagt zij verschooning
voor de geringe dichtwaarde van haar
werk, dat zij, nederig, zegt te zijn gemaakt van
u een cleyn vrouwverstand », die er enkel op uit
was de gevoelens, welke in hare ziel opwelden, tot
les en leering barer geliefden, op het papier te storten.
Mijne dichtkunst », zegt zij :
Velthoff, mocht zich in
volledige herstelling verheugen.
29 weduwe geworden,
Eli{.:lbeth van den Hove hare
om haren intrek nemen bij een
harer Dendermonde, den
jaren, den 14 175 I
Hare stoffelijke overblijfselen werden in de
Collegiale van ter aarde besteld.
liever eene der kopijen van
onzer dichteres is getiteld: gemaeckt door Eli{abeth van den Hove,
hl!ysvrouwe van Sr Henricus Bruynincx, apothecaris,
naer dat haere oogen sijn gepelt tot Roosendaal
door den operateur Velthotf, op den :] April
voonien met alderleije soorten van dichten,
opgedraegen aen 1weren l-Jan ende Kinderen, oudt
t' seventig jaeren. Het bevat vier en negentig dichtstukken
godsdienstigen zedelijken de
de H. in
vertrou wd hare Aenspraeke tot den leser verschooning
geringe dichtwaarde van haar
nederig, zegt te zijn gemaakt van
« vrouwverstand », enkel op uit
gevoelens, welke in hare ziel opwelden, tot
leering harer het papier te storten.
« )), zegt zij:
- 463 -
Is maar eenvoudig wcrk, dat ieder can verstaan ;
Ick haal seen heydens volck noch philosophen aan,
Daar de poeten must Naar dichten mee op-proncken,
En doen door Venus vier de jonge herten voncken.
Ick soeck maar door Godts geest een ieder raat te geven,
En hoe een mensch bestaat en hoe hij dient te levee.
Ick heb gecomponeert voor droeve en blijde lien,
Dat kunt gij in mijn boeck en in mijn dichten sien.
Hare aanspraak sluit met deze regelen, welke
het bewijs opleveren dat zij met de spreuk van
HORATIUS : poeta nascitur, non fit, niet onbekend
was :
« Maar door de studie wordt men echter gcen poeet,
Dat is een gaaf van Godt, gelijck een ieder weet ;
Hiertoe is studie, kunst en alle vlijt verloren :
Niets maakt poeten, maar men wordt poeet geboren. »
Het is mijn inzicht niet den dichtarbeid van
ELIZABETH VAN DEN HOVE bier te ontleden noch
er verdere uittreksels van mede te deelen. Wat in
hare verzen vooral uitschijnt is een diep ingeworteld
geloof in de goedheid en de almacht des Heeren,
eene volkomene onderwerping in den goddelijken
wil, en, zooals lk zegde, eene ongemeene bekendheid
met de gezamenlijke bijbelboeken, van welke zij
schier op iedere bladzijde het bewijs geeft. Hooge
dichterlijke vlucht is er in wat zij schreef niet waar
te nemen ; hare verzen zijn niet altijd even vioeiend
en zondigen weleens tegen de regels der prosodic ;
doch als men in acht neernt dat zij eerst, naar hare
getuigenis, beginnen dichten is toen de lentetijd
haars levens reeds lang voorbij was, dan baart het
- 464 -
gene verwondering zoo zij met de goede diChterg
van haren tijd niet kan vergeleken worden.
Zij heeft echter genoegzame verdiensten opdat
haar naam aan de vergetelheid ontrukt worde.
ERRATUM.
Bl. 443 staat Oudnederlandsche bronnen. — Lees Oudnederfrankische
bronnen.
INFIOUDSTAFEL.
A.
131adz.
ALBERDINGK TH1JM (P.), benoemd tot bestuurder voor 1898,
8. — Lijkrede over P. Willems, 41. — De duidelijkhcid
in de kunst 288
ARNOLD (TH.-J.-I.), Mededeeling over Petrus Dathen, 44. —
Verslag over eerie verhandefing voor de wedstrijden, 188.
— Het Nederlandsch is de Gentsche dagbladpers . 305
B.
Boeken (Aangeboden) 5, 13, 39, 88, 146, 152, 300, 374, 4 04,
4 2 9, 446
(J.), verslag over verhandelingen voor de wedstrijden, 208. BOLS
— Benoemd tot lid der Commissie voor het voorstellen
van prijsvragen 305
BROECKAERT (J.), Nos- iets over ooze oude liedjeszang -ers, 21.
— Verslag over verhandelingen voor de wedstrijden, 206.
— Benoemd tot lid der Commissie voor het voorstellen
van prijsvragen 303. — Elizabeth van den Hove . . . • 459
C.
CLAES (D.), verslagen over verhandelingen voor de wedstrijden,
183, 222. - Kortswiilige verhandeling over het partikel
«Op» • • • • 377
CLAEYS (H.), gekozen tot lid der Rekendienst-Commissie,
— Benoemd tot lid der Commissie, die candidaten voorstelt
voor de opene plaatsen 106
Commissie van 1\Tieuwere Taal- en Letterkunde. Verslagen in
haren naam uitgebracht door den heer Coopman . 16, 91, 448
- 466 -
Bladz.
Commissie voor Geschiedenis, Bio- en Bibliographie. Verslagen
in haren naam uitgebracht door den heer J. Broeckaert. 17
COOPMAN (TH.), Verslagen over verhandelingen voor de wedstrijden,
173, 202, 212, - Benoemd tot lid der Commissie
voor het voorstellen van prijsvragen, 305. Verslag
namens de Commissie voor het Nederlandsch Woordenboek
. • 45 2
COREMANS (ED.), verslag over ene verhandeling vor de
wedstrijden 245
(JozEF), bekroond door de Academie 238
D.
DAEMS (S.), benoemd tot lid der Commissie voor het voorstellen
van prijsvragen 305. — Idem tot onderbestuurder voor
1899 . • • 444
DE FLOU (K.), belast met eene critische uitgave van 9
— Verslag over eene verhandeling voor de wedstrijden DE KONINCK (L.), benoemd tot briefwisselend lid 303
DE PAUW (JHR.), belast met de uitgave eener perkamenten
rolle van de XIV° eeuw, 8. — Gekozen tot lid der Rekendienst-
Commissie, .Wordt belast met het raadplegen
van handschriften te Parijs 302. Bibliographische mededeeling
• • 454
DE POTTER (FR.), Bibliographische aanteekening, i8. — Vooistel
betrekkelijk een adres aan de Regeering en aan de
Wetgeving 103
Vos (AM.), benoemd tot lid der Commissie, belast met
het voordragen von candidates voor de opene plaatsen . . io6
VREESE (W.), belast met eene critische uitgave van — Idem met de uitgave van het I/ocabulaer van Noel
de Berlaimont, en van het Para ajbrender
Es pannol Flamincq, 151. — Belast met het
afschrijven van handschriften te Londen, 302. Bibliographische
aanteekening, 303. — Verslag over den driejaarlijkschen
wedstrijd voor Nederlandsche tooneelletterkunde,
386. — Everaert 432
G.
GAILLIARD (EDw.), belast, met de heeren de Vreese en de
Flout met eene critische uitgave van . .
9
Bio· en Bibliographie. Verslagen
door den heer J. Broeckaert. 17
(TH.l, Verslagen over verhandelingen wedstrijden,
173. 202, 212, 238. - lid der Commissie
voor, tellen van prijsvragen, 305. - Nederlandsch Woonlenboek
• - • _ • - - _ • • • • • • • • • • 452
COREMANS (ED.), verslag over eene verhandeling voor de
••••• - • • • • • • • • • • 245
CORNELISSEN JOZEF), Academie ••••• 238
D.
DilEMS lid der Commissit: voor het voorstellen
305. - onder bestuurder voor
• • • • • • • • • • • • • • • • • 444
DE FLOU (K.), eene critische uitgave van Sidrac, 9.
- eene voor wedstrijden •• 156
(L.), benoemd lid _ ••••• 303
DE PAUW (JHR.), uitgave eener perkament~n
XIV· - Rekendienst-
I I. - Wordt het raadplegen
- mededeeling.
• • • • • • • • • • - • . 454
(FR.), Bibliographische aanteekening. 18. - VOOlstel
Regeering en aan de
'vVetgeving • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • 103
DE Vos (AM.), lid der Commissie, belast met
wn candidaten voür de opene plaatsen _ • 106
DE VREE,E ('V.). eene uitgave van Sidrac,
9. - Vocab1l1aer het Vocabulario para aprender
Franches Espa1l1101 y Flatnincq, 151. - met af;ehrij "en van handschriften te Londen, 302. - Bibliographische
- driejaarlijkschen
voor N ederlandsche tooneelletterkunde,
386. - Over Cornelis Everaert ••••••• 432
G.
GAILLlAll.D EDW.), belast, met de en de
Flou, met eene critische uitgave van Sidrac • • •• 9
— 467 --
Bladz
GEZELLE (G.1, benoemd tot lid der Commissie voor het voorstellen
van prijsvragen 305
H.
HIEL (EM.), De Forster, gedicht 54
J•
JANSSENS (A.), gekozen tot werkend lid, 106. Verstrooide
perels .. • • • 4 1 1
L.
Levensbeschrijving der Zuidntderlandsche schrijvers. Ontwerp
daar van
M.
Maerlant's borstbeeld door de Regeering voor de Academie
besteld • • . • • • • • 430
O.
OBRIE (J.), gekozen tot lid der Rekendienst-Commissie, I I. —
Idem der Commissie, belast met het voordragen van
ca3didaten voor de opene plaatsen, 106. — Stelt voor
den heer Minister van Justitie te verzoeken eenen behoorlijken
vertalingdienst in te riehten • 1 49
R.
RAMBOUX (MATHILDE), aanbieding van eenen door haar
geschreven dichtbundel . . . . . 1 48
S.
SEGERS (G.). De ontwikkeling onzer taal . . . 108
SERMON (H.). Verslag over verhandelingen voor de wedstrijden
236, 241
SIMONS (L.). Een blik op Vondel, als wijsgeer 247
STALLAERT (B.). Vraagt aan de Academie de voortzetting van
het Glossarium door K. Stallaert ...
•
15
T.
TACK (P.) zendt een hs., getiteld Bibliographie van de oudnederfrankische
bronnen en Geschiedenis van de studie
dezer bronnen . .
• 443
,168
Bladz
TEMMERMAN (HO, bekroond door de Academie 238
Tooneelletterkunde (Nederlandsche). Driejaarlijksche wedstiijd
Verslag der jury 386
v.
VAN EVEN (Ell.), benoemd tot orderbestuurder voor 1898, 8.
— Bibliographische aanteekening : Jacob van Nethen, 408.
Benoemd tot bestuurder voor 1899 . 444
VERVLIET (j.-B.), bekroond door de Academie 246
W.
Wedstrijden voor 1898. Ingezonden verhandelingen, 9 —
Benoeming der keurraden, 12. - Wedstrijden voor 1900-
1904 37c)
WILLEMS (P.). Bibliographische aanteekening, io: Bericht
van zijn overlijden, 4 t. — Voorstel tot het schilderen
van zijn portret. 44

Inhoud.
Over earl/dis Evel'aert, door den heet' W. 0': VREF.S~ ••• 433
Ol'el' het eigendoms,'echt van dool' de Academie lIitgegevell
verhalldelillgen, door den heer J, DaRIE , • 448
Ribliographische mededeeling, door jhr, NAP, DE PAUW. 455
Eli:rabctlz Val! den Hove, door den heer J, BROECKi\ERT. +59