-- - - -- --_-----=.
,-------------------
VERSLAGEN
MEDEDEELINGEN
DER
KONINKLIJKE
VLAAMSCHE ACADEMIE
VOOR
T AAL- EN LETTERKUNDE.
1902.
April.
(JEN'!
A. SI~'FEj:~
Drukke, rltr !(tlIdllklijl.·" Vtaamsclz!! .. 4.cade1Jlzr
19°2
„, ,


- - ---- -- -- - - - --,
I,
VERSLAGEN
MEDEDEELINGEN
DER
KONINKLIJKE
VLAAMSCHE ACADEMIE
VOOR
TAAL- EN LETTERKUNDE.
I!)02.
Januari en Februari.
GENT
19°2

VERSLAGEN EN MEDEDEELINGEN
DER
KONINKLIJKE VLAAMSCHE ACADEMIE
VOOR
TAAL- EN LETTERKUNDE.

VERSLAGEN
EN
MEDEDEELINGEN
DER
KONINKLIJKE
VLAAMSCHE ACADEMIE
VOOR
TAAL- EN LETTERKUNDE.
1 902.
GENT
A.. SlI FFEit
Drukker der Koninklijke Vlaamsche Academie
1902

5
Zitting van 15 Januari 1902.
Aanwezig de heeres J. Obrie, bestuurder, J van
Droogenbroeck, onderbestuurder, Fr. de Potter,
bestendige secretaris;
de heeren H. Claeys, Jhr. N. de Pauw, Ec w.
Gailliard, P. Alberdingk Thijm, S. Daems, Th.
Coopman, Am. de Vos, J. Broeckaert, Edw. van
Even, H. Sermon, J Bols, K. de Flou, D Claes,
A. Janssens, Jhr. K. de Gheldere, A. Prayon-van
Zuylen, Ad. de Ceuleneer, G. Segers, werkende
leden;
Jhr. F. van der Haeghen, binnenlandsch eerelid ;
de heeren Am. Joos en W. de Vreese, brief
wisselende leden.
Na vaststelling van het verslag over de vorige
zitting wordt de lijst medegedeeld der
AANGEBODEN BOEKEN.
Door de Regeering :
Bibliographic de Belgique, nrs 22, 23 en 24.
Idem. Sommaires des périodiques, 1901, nr I o
en i 1.
Revue de 1'Université de Bruxelles, 7e jaar, nr 3.
Revue Sociale catholique, 6e jaar, nr 3.
Annales des travaux publics de Belgique,
1901, nr o.
Bulletin bibliographique et pédagogique du
Musée beige, 1901, nr jo.
Maatschappij der• Nederlandsche Letterkunde,
Leiden :
Handelingen en Mededeelingen, 1901. --
I dem Bijlagen.
voor Nederlandsche Taal- en Letterkunde,
r 9e deel.
de het der
Taal :
De 2e aflev. van het 6e deel : de Hoogeschool Rijsel et Memoires l'Université de Lille,
1889-1 goo.
d'embrologie, nr I.
paléographique du Nord de la France.
et documents historiques reproduits
la phototypie et publiés avec transcription
partielle JULES FLAMMERMONT. nr 2.)
den ISEGHEM, procureurgeneraal
bij Gent
Notariat. Le recrutement
notaires. 19 00.
competence, nombre des notaires.
19 01.
van Taalstrijd
hier en elders, Biekorf, het Katholiek Onderwijs,
St.-Cassianusblad, Dietsche Warande en
.~ 6
Door de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde,
te Leiden :
en Mededeelingen, 1900-19°1. -
Idem Bijlagen.
Tijdschrift voor Nederlandsche Taal- en Letter
kunde, 1ge deel.
Door de Redactie van het Woordenboek der
Nederlandsche Taal:
2 e aflev. van het deel: Hebben-Heer.
Door de Vrije Hoogeschool te Rijsel :
Travaux et Mémoites de l'Université de Lil/e~
1900.
Atlas d'embrologie, I.
Album paléographique du Nord de la France.
Cartes et documents historiques reproduits
par la photo!ypie et publiés avec transcription
partielIe par jULES FLAMMERl\lONT. (Atlas nr 2.)
Door den heer P. VAN ISEGHEM, procureurgeneraal
bij het Beroepshof van Gent
L'organisation du Notariat. Le recrutement
des notaires. 1900.
Idem. Ressort, compétence, nombre des notaires.
'90J.
De laatstverschenen afleveringen van De T aalstrijd
hier en elders, Biekorf, het Katholiek Onderwijs,
St.-Cassianusblad, Dietsche Warande en
Belfort.
— 7 --
Briefwisseling.
De bestendige secretaris deelt een afschrift mede
van het koninklijk besluit, gedagteekend 10 December
1901, goedkeurende de kiezing, gedaan door de
Academie in hare zitting van 20 November 1901,
1° van den heer J. Obrie tot bestuurder, en 2 0. van
den heer J. van Droogenbroeck tot onderbestuurder
voor "het ingetreden jaar.
De heer Bestuurder staat recht en richt tot
de vergadering de volgende toespraak :
MIJNE HEEREN,
Bij het aanvaarden van de leiding uwer werkzaamheden
beschouw ik het als .een groot voorrecht
hier hulde te mogen brengen aan mijn hooggeschatten
voorganger en vriend, den heer Coopman,
voor al het goede, dat hij voor onze Academie
heeft tot stand gebracht. I k houd me overtuigd
dat ik ook uw aller tolk zal zijn, wanneer ik
hem tevens dank zeg voor den ijver en de . toewijding,
waarmede hij steeds de belangen dezer
instelling behartigde.
Des te aangenamer is mij deze taak, daar ik
weet dat hij alles wat hij deed om de waardigheid
en het aanzien der Academie te handhaven
en te verhoogen, hij steeds een ideaal voor oogen
had, dat ook het mijne is. Hij wilde ze maken
tot eene baak, die haar licht zou laten uitstralen
niet alleen in het algemeen over alles, wat tot van Nederlandsche taal en Nederlandsche
letterkunde behoort, maar in het bijzonder over
de Nederlandsche wetenschap, die in de laatste
jaren, dank zij het flinke optreden van jonge geleerden,
hare rechtmatige plaats in de Vlaamsche
Beweging is komen innemen.
En al mochten nu al zijne wenschen niet in
vervulling zijn gekomen, al mocht hij dus zijn
ideaal nog niet geheel hebben bereikt, toch zal
hem eene zalige voldoening zijn het bewustzijn
te mogen hebben dat door zijn arbeid de
Academie een grooten stap nader tot het verwezenlijken
van dat ideaal heeft gedaan. De heer van Droogenbroeck betuigt zijnen dank
het bestuur
geroepen Hij zal dit het hem
blijk van trachten te beantwoorden
eene volkomene toewijding aan de
Geheel zijn vorig
was verpand de Vlaamsche zaak; hij zal
weg verder opgaan ! aanteekening.
heer Jan Eouchery de eer
Koninklijke Academie een exemplaar
te bieden van zijn jongstverschenen werk :
-8-
ht:t algemeen wat tot het
gebied van Nederlandsche taal en Nederlandsche
het bijzonder over
Nederlandsche wetenschap. die de laatste
dank zij het flinke optreden van jonge geleerden,
hare rechtmatige plaats de Vlaamsche
komen innemen.
mochten nu al zijne wenschen in
zijn al mocht hij dus zijn
geheel hebben bereikt, toch zal
het hem eene zalige voldoening zijn het bewustzijn
te mogen hebben dat door zijn arbeid de
nader het verwezenlijken
heeft gedaan. (Toejuichingen.)
zijnen dank
aan de Academie omdat zij hem mede tot het bestuur
der instelling geroepen heeft. Hij zal dit het hem
geschonken blijk vertrouwen trachten te beantwoorden
door eene volkomene toewijding aan de
Koninklijke Vlaamsche Academie. Geheel zijn vorig
leven was verpand aan de Vlaa msche zaak; hij zal
dienzelfden weg verder opgaan! (Toejuichingen.)
Bibliographische aanteekening.
Namens den heer Jan Bouchery heb ik de eer
de Koninklijke Vlaamsche Academie een exemplaar
aan te bieden van zijn jongstverschenen werk :
— 9 _
Filips van Artevelde. Dichtverhaal in tien rangen.
Mij schijnt dat het poëtisch verhaal, in onze
letterkunde, door Tollens, van Duyse, van Ryswyck,
van Beers en anderen met zooveel geluk beoefend,
thans schier geheel verwaarloosd wordt.
Het werk van Bouchery volgt nagenoeg de
geschiedenis; doch het is met romantische tafereelen
doorweven, die de poëtische vlucht en het belang
in hooge mate bevorderen. Het gedicht is in eene
zeer sierlijke taal en tevens vloeiend geschreven en.
ademt een krachtigen vaderlandschen geest.
Men leest het dan ook met belangstelling, en
het brengt een zeer gunstigen indruk te weeg.
G. SEGERS.
Ik heb de eer, in den naam van den schrijver,
U een werk aan te bieden, getiteld : Le Ministire
de Botto-Adorno dans les Pays-Bas autrichiens,
pendant le règne de Marie- Thérèse (1749-1753), par
M. Joseph Laenen, docteur en philosophie et lettres,
ancien élère de l'école des chartes a Paris, etc.
Dit ministerie is in de geschiedenis van België
weinig gekend, en het verdient dit nochtans te zijn.
Antoniotto, markies Botta -Adorno, werd te
Pavia geboren, uit een voornaam Genueesch geslacht.
Op vijftienjarigen ouderdom trad hij in de
orde van Malta en ging in 1709 tot den dienst
van het hof van Weenen over, waar hij zijne
eerste veldtochten deed onder Prins Eugeen van
Savoie. In 1725 was hij colonel, in 1735 generaal-
TO --
majoor ; hij nam deel aan de verschillige oorlogen
welke Oostenrijk op dit tijdstip voerde. Van 1737
tot 1739 deed Botta eenen veldtocht tegen de Turken;
den 3 Juli 1738 hielp hij den slag bij Cornia
winnen. Voor en gedurende den opvolgings-oorlog
werd hij naar Berlijn en St.-Petersburg gezonden,
waar hij zeer getrouwe, zoo niet altijd gelukkige
diensten bewees. Eene ongelukkige samenzwering
aan het Russisch hof, waarin hij een zekeren
rol schijnt gespeeld te hebben, deed hem voor
eenigen tijd in ongenade vallen. In 1745 kwam
Botta weer in gunst, kreeg het opperbevel in Italië
en behaalde de zegepraal te Plaisance.
Een geschil tusschen Botta en den koning Karel-
Emmanuel, alsook een opstand, welke te Genua
uitbrak en Botta met de Oostenrijkers uit het land
dreef, dwongen hem zijn ontslag te geven.
Dat was de man, dien Maria-Theresia in 1749
als gevolmachtigden minister naar België zond.
Wat hij hier te doen had, vatte hem de keizerin
in drie punten te zamen : het leger vergrooten, de
financiën verbeteren en 's volks welzijn ontwikkelen.
Dit heeft Botta hier in korten tijd en op
merkwaardige wijze gedaan.
Hij heeft 's lands verdediging heringericht, en
een aanzienlijk leger te voet gebracht; hij stelde
een einde aan de talrijke misbruiken, welke in
het bestuur van 's lands geldwezen geslopen waren ;
hij vond talrijke hulpmiddelen voor de koninklijke
schatkist; tezelfder tijd graafde hij vaarten, trok
II -
steenwegen, richtte zeehavens in, verbrak ongerechte
ttactaten, wierp de hinderpalen van het tolwezen
om, deed tal van nijverheidsgestichten ontstaan,
zond onze voortbrengsels naar den vreemde ; in een
woord, hij beschermde en verdedigde telken stand
en op alle wijze onzen handel en onze nijverheid.
Sterk door de grootheid van het beoogde doel,
worstelde hij tegen alle hinderpalen : hij deed de
ikzucht der Raden van Weenen buigen, bestreed
en overwon het wantrouwen der Staten, de ijverzucht
der provinciën, en, zonder tegen de wetten
noch de voorrechten des lands in te gaan, deed
hij de inzichten d:;s bestuurs en het welzijn des
volks zegepralen ; door omwegen leidde hij de bijzonderen
tot hunne ware belangen. Dus een sterk
leger, het verbeterde geldbeheer, een heropkomende
hangel, eene bloeiende nijverheid, eene breede poort
geopend voor rijkdom en welvaart : dit is de balans
van 't ministerie Botto-Adorno in Zuid-Nederland.
H. S ERMON.
De heer Segers onderhoudt de vergadering
aangaande zekere wijzigingen, door de Académie
royale de Belgique toegebracht aan het reglement
voor den Bergmann-prijskamp (eene in 't Nederlandsch
opgestelde geschiedenis eener gemeente uit
de Vlaamschsprekende gewesten). Volgens dit reglement
zou elke provincie, bij beurt, deel kunnen
nemen aan dien wedstrijd; nu aan de provincie
Oost-Vlaanderen de beurt gekomen was, werd deze
afgeschaft en de wedstrijd geopend voor al de Vlaamsche
gemeenten, zonder dat eenige redenen voor die
wijziging op te geven zijn.
Door den heer Jhr. de Pauw worden ook eenige
bedenkingen medegedeeld betreffende bedoelde wijziging,
de heer van Droogenbroeck herinnert de
stichting van dien wedstrijd, ingericht op verzoek van
des schrijvers weduwe met het bedrag van den prijs,
door Tony Bergmann behaald in den vijfjaarlijkschen
Nederlandsche Een reglement
voor dien wedstrijd werd aan de Regeering
door weduwe Bergmann zelve, bij
van 21 October 1875, en ook door koninklijk
goedgekeurd.
verdere bespreking wordt het Bureel gelast
deze quaestie grondig te onderzoeken.
Men gaat over tot de dagorde.
heiren Claeys, Jhr. de Pauw en de Ceuleneer
leden der Commissie
Rekendienst het jaar 1902, de het Bureel.
den heer Broeckaert wordt medegedeeld
Conn missie voor Geschiedenis, Bio- en Bibliographie
heeft Werden gekozen
: de heer ondervoorzitter
de h'lou, secretaris de heer Broeckaert.
- 12 -
beurt gekomen was, werd de~e
de wedstrijd geopend voor al de Vlaamsche
gemeenten, zonder dat eenige redenen voor die
geven zijn.
worden ook eenige
medegedeeld betreffende bedoelde wijziging,
en de heer van Droogenbroeck herinnert de
van wedstrijd, ingericht op verzoek van
schrijvers weduwe met het bedrag van den prijs,
Bergmann behaald in den vijfjaarlijkschen
wedstrijd voor N ederlandsche letterkunde. Een reglement
voor dien wedstrijd werd aan de Regeering
voorgesteld door de weduwe Bergmann zelve, bij
brief van 21 1875, en ook door koninklijk
besluit goedgekeurd.
Na verdere bespreking wordt het Bureel gelast
tot de dagorde.
De heeren Claeys, Jhr. de Pauwen de Ceuleneer
worden herbenoemd tot leden der Commissie
van Rekendienst voor het jaar 1902, waartoe ook
behooren de leden van het Bureel.
Door den heer Broeckaert wordt medegedeeld
dat de Cam missie voor Geschiedenis, Bio- en Bibliographie
haar bureel heeft vernieuwd. Werden gekozen:
tot voorzitter de heer Bols, tot ondervoorzitter
de heer de Flou, tot secretaris de heer Broeckaert.
-- 1 3 --
De heer Bestuurder verleent thans het woord
aan den heer Broeckaert, die lezing doet van een
opstel, getiteld : Bijdrage tot de geschiedenis van
den Vlaamschen Taalstrijd, waarna de heer de
Vreese spreekt over het Woordenboek der Nederlandsche
Taal en de critiek in Zuid-Nederland.
Nadat de heer Bestuurder beiden leden den
dank der vergadering voor hunne mededeelingen
heeft betuigd, stelt hij voor, deze in de Verslagen
te laten drukken. (Aangenomen.)
Te 4 1/4 ure wordt de zitting gesloten.
Lezin ,, er^.
DE GESCHIEDENIS
VAN DEN
VLAAMSCHEN TAALSTRIJD
door BROECKAERT.
Dat de Vlaa msche Beweging, na zoovele jaren
strijdens, het zegelied niet mag aanheffen,
niet alleen aan de stelselmatige tegenkanting
wel het
de onverschilligheid een groot
Vlaamschen zelf, aan , verslapping
van het nationaal gevoel, het niet genoeg
te schrijven.
reeds, het dient te worden erkend, hebben
Vlamingen, deze laatste jaren, op het
zoovele
zijn er herstellen, zooveel is
te doen om het volk uit zijnen sluimer wakker
schudden, het de oogen voor de waarheid te doen
openen. en zijner zake vijandigen het verkeerde
overtuigen, dan dat
den oproep onzer voorgangers getrouw, niet
hoopvol zouden blijven vooruitstreven.
ik ' ter vetvulling mijner spreekbeurt,
de ons dierbare beweging
woorden het midden te brengen,
- 14-
Lezingen.
BIJDRAGE TOT mi GESOHIEDENIS
DEN
VLAAM SC HEN JAN BROECKAERT.
de Vlaa na zoovele jaren
strijdeQs, nog immer het zegelied niet mag aanheffen,
is niet alleen aan de stelselmatige tegenkanting
harer vijanden, maar ook, en misschien wel het
allermeest, aan de onverschilligheid van een groot
gedeelte des Vlaamschen volks zelf, aan de verslapping
van het nationaal gevoel, het niet genoeg
beseffen zijner eigenwaarde toe te schrijven.
Veel reeds. het dient te worden erkend, hebben
de Vlamingen, vooral in deze laatste jaren, op het
gebied hunner taalrechten veroverd; doch nog zoovele
grieven zijn er te herstellen, nog zoo veel is
er te doen om het volk uit zijnen sluimer wakker
te schudden, het de oogen voor de waarheid te doen
openen en de zijner zake vijandigen van het verkeerde
hunner handelwijze te overtuigen, dan dat
wij, den oproep onzer voorgangers getrouw, niet
moedig en hoopvol zouden blijven vooruitstreven.
Zoo ik heden, ter veI;.vulIing mijner spreekbeurt,
verkozen heb over de ons dierbare beweging
eenige woorden in het midden te brengen,
15 --
dan is mijne bedoeling geenszin s mijne medekampers
tot -et volhouden van den strijd aan te wakkeren
; de meesten hunner hebben er sinds lang,
even roemrijk al s op het bloedige slagveld, hunne
sporen bij verdiend, en mogen de getuigenis afleggen
dat zij het beste deel hunner krachten ten voordeele
hunner land- en taalgenooten hebben ten offer
gebracht. Evenmin heb ik het noodig de middelen
te bespreken, reeds zoo dikwijls en tot vervelens
toe aangeduid, om een einde te stellen aan eenen
toestand, die voor de eer en de toekomst der
Belgische natie hoe langer zoo gevaarlijker wordt.
Ik wenschte alleen door eenige nieuwe voorbeelden
aan te wonen hoe zij het mis op hebben dezulken,
die beweren dat de Vlaamsche Beweging slechts
van gisteren dagteekent, alsof de liefde voor de
moedertaal zoo maar opeens in - de harten der
Vlamingen zou ontstaan zijn en deze zich om haar
voor 183o niet het minst zouden hebben bekommerd.
De geschiedenis is daar om te bewijzen dat
de Vlamingen van voor eeuwen en eeuwen, zoodra
zij als een zelfstandig volk optraden, met denzelfden
geest als hunne negentiende-eeuwsche nazaten, ter
handhaving hunner taalrechten evenzeer als ter
verdediging hunner vrijheden bezield waren. Reeds
in. 1 838 wees JAN-FRANS WILLEMS er op (1), hoe
(1) Belgisch Museum, 1838, bl. 387.
6
de Gentenaars in 1290 een gewijsde van het parlement
van Parijs wisten af te dwingen, waarbij
bepaald werd dat de taal voor de rechtbanken ira
Vlaanderen de Vlaamsche moest zijn, dus de bekrachtiging
van de leus, welke de Vlamingen van dezen
tijd op hun vaandel hebben geschreven : « In Vlaanderen
Vlaamsch! »
Men herinnere zich, onder andere, de krachtdadige
houding der Gentsche gemeentemannen toen,
bij de troonsbestijging van Jan-Zonder-Vrees, zij
dezen vorst de verbintenis deden bezegelen dat de
zaken tusschen de Leden van Vlaanderen en het
hoogere bestuur voortaan in het Vlaamsch zouden
worden behandeld. Zoozeer hielden -zij aan de
getrouwe nakoming dezer verbintenis, dat zij de
brieven, hun in eene vreemde taal toegestuurd ,.
onbeantwoord lieten, en het magistraat, in eene
gedenkwaardige oorkonde, beval « dat men gheenen
walschen mandemente obedeyren en zoude ». Zulke
manmoedige, onverschrokken taal, de afstammelingen
der fiere Germanen kenmerkende, voerde
men reeds in de XIIe eeuw, toen de schrijver van
het beroemde middeleeuwsch epos deze woorde n.
in den mond legde van Grimbert den das, sprekende
tot den loozen Reinaert :
. . . , oom, walsche di?
Of gi jet wilt, spreect jegen mi
In dietsche, dat ict mach verstaen ^.
Niet alleen de wethouders der stad Gent, ook
die van Brugge toonden zich onverzoenlijk, waar
— 17 —
het hunne plechtig bezworen voorrechten en de
moedertaal gold. Met de vertegenwoordigers der
andere goede steden weigerden zij niet meer noch
min dan den opvolger van Philip den Stoute te
gaan verwelkomen te Rijsel, omdat deze stad in
Walsch-Vlaanderen was gelegen, zoodat hij verplicht
was hen te gemoet te komen tot Meenen, de eerste
stad van het eigenlijke Vlaamsche land, alwaar zij
hem stout en onbewimpeld hunne grieven blootlegden
(i).
De Vlamingen, men weet het, hadden er vooral
op aangedrongen dat hun vorst niet, zooals de
overledene hertog, Frankrijk zou blijven bewonen,
maar zich, te midden zijner onderdanen, in Vlaanderen
zou vestigen. Hij had hun dat ook plechtig
beloofd ; doch nauwelijks verscheen hij nu en dan
eens, 't zij te Gent of te Brugge, of de staatkundige
aangelegenheden riepen hem telkens weder
te Parijs, wat tot bittere klachten vanwege de
Vlamingen aanleiding gaf.
Het waren nogmaals de Bruggelingen, die er
toe besloten den hertog zijne belofte te herinneren.
Men leest in de rekening van het Brugsche Vrije,
over 1411-1413, dat den vrijdag z5 Maart de burgemeesters
Arnout Brantin en Jan de Grijsperre,
vergezeld van Mr Pieter Bije en de afgezanten der
andere steden, zich naar Parijs begaven, ten einde
(t) Annales de la Socié té historiqzce d' Ypres. VI.
-- 18
den hertog te verzoeken met zijne gemalin, de
dochter van den koning van Frankrijk, naar Vlaanderen
te komen, of, zoo hem zulks onmogelijk was,
zijnen zoon in de plaats te zenden en dezen alzulke
macht te geven. « datter sijn lant bi bewaert wa re a.
Hun verlangen zou volkomen bevredigd wezen,
indien mevrouw van Charolais, 's hertogen schoondochter,
hier insgelijks mocht komen « residencien
doen ende de tale, condicie ende manieren vanden
lande leeren » (1).
(t) Arnout Brantin, Meester jan van Grysperre ende meester
Pieter Bye, svridaghes den XX. Ve in maerte, te Parijs metten ghedeputeerden
vanden anderen leden, omme onser gheduchter vrauwen,
dewelke langhe tijd in Bourgoengen ghezijn hadde, ende
onlanx te Parijs tomen was, te welcomme ende onsen gheduchten
heere te biddene dat hem ghelieven wilde, metgaders onser
gheduchter vrauwen, te sinen lande van Vlaendre te commene,
of, daer hi niet ne mochte mids belette, dat hi hebben mochte
van sconinx zaken, dat hem ghelieven wilde cortelix mijnen
heere van Chaerlais, zinen zone, den welken (hi) doe ter tideri
bi hem ontboden hadde te Parijs, binnen sinen lande van Vlaendren
weder te zendene ende hem zulke macht gheven datter
sijn lant bi bewaert ware, ende anden coninc so doen dat hi
mer vrauwen van Chaerlais zijn wijt, hem telivereeren wilde,
te dien hende datzoe, metghaders hem, binnen den lande van
Vlaendre residencien doen mochte, ende de tale, condicie end e .
manieren vanden lande leeren, omme twelke zoe ghescepen ware
meer de goede lieden vanden lande te beminnen ende zij hare;
up iwelke onse gheduchte heere dede verandwoorden dat hi
noch onse gheduchte vrauwe, sine gheselnede, jeghenwordelic
te sinen lande van Vlaenderen niet comen ne mochte, maer
soude cortelix minen heere van Chaerlais weder zenden, ghelijc
dat an hem versocht hadden ghezijn, ende anden coninc gheerne
zine neerensticheit bezeghen omme mer vrauwen van Chaerlais
te hebbene, ende omme de voordernesse vander zake, wilde dat
Mag het uit het antwoord van Jan-Zonder-
Vrees aan de vertegenwoordigers der Vlaamsche
gemeenten worden betwijfeld of deze laatste wensch
werd ingewilligd, zooveel is althans zeker dat zijne
verdere regeering, wat de eerbiediging der landtaal
betreft, geene stof meer gaf om de Vlamingen te
misnoegen.
de taal onder Philip den Goede
en zijne opvolgers uit het huis van Burgondië gesteld
was ; hoe zij, na gedurende het leenroerig tijdvak
in tal van meesterstukken te hebben uitgeblonken,
van lieverlede ontaardde en verwaarloosd werd, is
weiden.
Zooals ons betreurd medelid MATHOT het in eene
_zijner voordrachten zeer wel zegde, « verkreeg de
Fransche hoftaal te dien tijde in onze gewesten
_zulken invloed, zij dreigde de
alleen buiten de hoogere kringen der
maar buiten het bestuur des lands
te dringen ».
de voorseide ghedeputebrde sghelix verzochten an den coninc,
ende ooc mede an minen heere van Guyenne dat hi den coninc,
zinera vader, sghelicx bidden wilde, dewelke ghedeputeerde an
den coninc dit verzocht hebbende, dede de coninc de goede
lieden vanden lande van Vlaendren zeere bedancken dat zij hare
ghedeputeerde an hem ghezonden hadden, ende up thand dat
zij an hem versocht hadden, zoude cortelix advis hebben ende
zo doen dat de goede lieden van sinen lande van Vlaendre
vernoucht zouden zijn.
(Rekening van het Brugsche Vrile ,1411-1413,
bl. XLVIII v°, in 't Staatsarchief te Brugge).
-- 19 -
Mag uit het antwoord van Jan-ZonderVrees
aan de vertegenwoordigers der Vlaamsche
gemeenten althans zeker dat zijne
regeering, landtaal
de Vlamingen te
Hoe het met de taal onder Philip den Goede
opvolgers van was; na gedurende het leenroerig tijdvak
tal van meesterstukken te hebben uitgeblonken,
lieverlede ontaardde is
genoegzaam gekend om er langer over uit te weiden.
ons betreurd medelid MATHOT het in eene
zijner voordrachten zeer wel (( verkreeg de
te tijde in onze gewesten
zulken overwegenden invloed, dat zij dreigde de
Dietsche niet alleen buiten de hoogere kringen der
samenleving, maar ook buiten bet bestuur des lands
dringen )).
voorseide ghedeputeerde sghelix verzochten au den coninc,
ooc mede an minen heere van Guyenne dat hi den coninc,
zinen bidden wilde, dewelke ghedeputeerde an
den coninc dit verzocht hebbende, dede de coninc de goede
lieden vanden lande van Vlaendren zeere bedancken dat zij hare
ghedeputeerde an ende up thand dat
zij an hem versocht hadden, zoude cortelix advis hebben ende
zo doen dat de goede lieden van sinen lande van Vlaendre
wel vernoucht zouden zijn.
(Rekening van het Brugsche Vri/e, 1411-1413,
bi. XL VlIr v·, in 't Staatsarchief te Brugge).
20 -
En toch, hoe de franschdolheid zich van de
hoogere standen mocht hebben meester gemaakt ;
welke middelen er werden aangewend om onzen.
landaard te verbasteren, toch bleef het Vlaamsche
volk, door de verschillende staatsstormen heen,,
getrouw aan alles wat vanouds her zijne eigendommelijkheid
uitmaakt, en noch den listigen Burgondiër,
noch Spanje, noch Oostenrijk, • noch wie
ook, die over Vlaanderen den schepter voerde, kon
het gelukken het vaderlandsch karakter, en wel
het allerminst de liefde voor hunne taal bij de
Vlamingen uit te dooven.
Getrouwe bewakers van 's volks vrijheden e n.
rechten, lieten de bestuurders onzer steden en gemeenten
geene gelegenheid voorbijgaan om door.
woorden en daden te toonen dat zij er aan hielden
deze onverminkt te blijven bezitten. De moedertaal
stond bij hen op den eersten rang, en alhoewel
ze niet meer zoo zuiver kunnende schrijven als in
de letterkundige voortbrengselen der middeleeuwen,
vonden. zij het niet dan natuurlijk deze in alle
omstandigheden de plaats te geven, welke haar
toekomt. Zoo deed het magistraat van Kaprijk in
1517 de aloude keuren en verordeningen dier gemeente
« uuten walsche in vlaemsche » vertalen,.
en dit, zegt de rekening over gemeld jaar, « om
ze den ghemeenen volcke te beth te kennen te
gheven » (O. Zoo verdedigden nogmaals de Gente-
(i) DE POTTER en BROECKAERT, Geschiedeni s v an .Kaprijk,
bl. iOI.
naren de taal als het schild der vrijheid in 1539,
toen zij de brieven, hun door Karel V toegezonden,
niet « alle in
», begerende « dat men se translateren
soude in vlaemsche », waarin de graaf van
Roeulx, toe te
(i).
van het natuurlijk grondbeginsel dat
gehouden taal te
kennen van het volk, waarmede zij moeten omgaan,
vergde het magistraat der genoemde stad
1636, dat de toen opengevallen plaats van hoogbaljuw
gegeven worden aan iemand, die het
Vlaarrlsch Machtig zich te Gent vestigen
ten einde staat te stellen zijn ambt
te oefenen (2)
1349 bepaalde Lodewijk van Male,
inwoners der stad Dendermonde,
andere rechterlijke beambten aldaar voortaan
benoemd worden geboren Vlamingen,
wat evenwel later, vooral in de laatste eeuwen,
over het hoofd werd gezien (3).
het Vlaamsche land,
i) Memorieboek II, 158.
DE POTTER, Cartulaire de bl. (3) « vander ende schepenen ende andere, noch andere gheen Vlaminc nu voort.
in 't stedelijk archief Dendermonde.)
- 21 -
het schild der vrijheid in 1539,
zij de brieven, hun door Karel V toegezonden,
zegden niet te verstaan, « midts dat ze alle in
walsche waren 'l, begerende « Jat men se translateren
vlaemsche Il, waarin de graaf van
Rreulx, 's vorsten afgezant, gedwongen was toe te
stemmen I).
Uitgaande van het natuurlijk grondbeginsel dat
de openbare ambtenaren gehouden zijn de taal te
volk, waarmede moeten omgaan,
vergde hel magistraat der genoemde stad
in 1636, dat de toen opengevallen plaats van hoogbaljuw
zou gegeven worden aan iemand, die het
Vlaamsch inachtig was en zich te Gent vestigen
zou, ten einde hem in staat te stellen zijn ambt
naar behooren uit te oefenen (2)
Reeds in J 349 bepaalde Lodewijk van Male,
op verzoek van de inwoners del" stad Dendermonde,
dat geene andere rechterlijke beambten aldaar voortaan
zouden benoemd worden dan geboren Vlamingen,
wat evenwel later, vooral in de laatste eeuwen,
-over het hoofd werd gezien (3).
Onder de wethouders van het Vlaamsche land,
(I) Memorieboek der stad Ghent, I1, 158.
(2) FR. DE POTTER, Petit Cartulai,-e de Gand, bI. 220.
(3) « Item dat die vander poort voors. ende van den lande
mannen, schepenen ende andere. gheenen vremden officiers, bailliu
andere van buten slants, die gheen Vlaminc zij, ontfaen
zullen van nu voort .•
(Charter, in 't stedelijk aró'hief van Dendermonde,)
- 2 2 -
die zich in de XVIIIe eeuw het meest door hunne
de volkstaal onderscheidden er
voor in de bres sprongen, verdienen de hoofdschepenen
Waas eene eervolle vermelding.
Toen hun in 1755 vanwege de regeering
afdruksels werden gezonden van twee vorstelijke
de gewone plaatsen te
worden afgekondigd, lieten zij op ene belefde,
weten niet te kunnen
voldoen, vermits (zegden zij) « de voorseyde
• ordonnantien de fransche taele ende dat
die taele
« verstaende ». Zij vroegen derhalve de vertolking
bedoelde « ordonnantien in de moederlijke'
« opdat zij souden van eenieder verstaenbaer
a », en het was genoeg deze stem te doen
hoorgin, de goede rede, om hen voldoening
te geven. was echter 1761, na
zaak aan het advies van den Raad van Vlaanderen
hebben onderworpen, dat Maria-Theresi a.
alle edicten, plakkaten en verordeningen
voor de Vlaamsche voortaan in het
te vaardigen (t).
Even krachtdadig en met onwederlegbare bewijs-
(I) Ie Bijlage.
Iet ambachtsbestuur Assenede, onder andere, had in
het hoofdcollege van 't Land van Waas eeneberaadslaging
uitgebracht.
(DE POTTER en BROECEAERT, Assenede, bl. 91.)
~. 22 -
zich in de XVI IIe eeuw het meest door hunne
gehechtheid aan de volkstaal onderscheidden en er
de bres sprongen, verdienen de hoofdschepenen
des Lands van Waas eene eervolle vermelding.
Toen 1755 vanwege de regeering
gezonden van twee vorstelijke
besluiten, bestemd om op de gewone plaatsen te
worden afgekondigd, lieten zij op eene beleefde,.
maar krachtdadige wijze welen daaraan niet te kunnen
voldoen, vermits (zegden zij) « de voorseyde
Cl ordollnantien sijn in de fransche taele ende dat
« weynige inwoonders van desen lande die taeleo
j( sijn verstaende 11. Zij vroegen derhalve de vertolking
der bedoelde « ordonnantien in de moederlijke
taele, opdat zij souden van eenieder verstaenbaer
c zijn 11, en het was genoeg deze stem te doen
hooren, de stem der goede rede, om hen voldoening
re geven. Het was echter eerst in 1761, na
de zaak aan het advies van den Raad van Vlaanderen
te hebben onderworpen, dat Maria-Theresia
bevel gaf, alle edicten, plakkaten en verordeningen
voor de Vlaamsche gewesten voortaan in Vlaamsch uit te vaardigen (I).
bewijs-
r" Bijlage.
H.et ambachtsbestuur van As.enede, ond.er andere, had in
denzelfden zin als het hoofdcollege van 't Land van Waas eeneberaadslaging
uitgebracht.
(DE POTTER en BROECKAERT, Geschiedenis
van Assenede, bI.
Vlaanderen eenige jaren
tegen de weigering van sommige tiendehellers
voor de rechtbanken te verschijnen, onder
dat zij 't Vlaamsch waren gedagvaard.
.Dit was, grond, loop van het
doel zich aan hunne
eischers, meest parochiepastoors
kerkbesturen, dient
aangemerkt dat het vreemdelingen waren,
met deze uitvlucht voor den dag kwamen.
zijn vertoog regeering aan dezen
toestand einde te stellen,
Raad van Vlaanderen de
handelwijze tiendeheffers doen
het op aankwam
Vlaamsche voor gerecht te dagen,
tijd hunne belastingen kwet_n,
zij, tegen alle recht en rede, uitsluitelijk
Fransch, en het omgekeerde zou door die heeren
geduld worden? De Raad van Vlaanderen
dit terecht eene ongerijmdheid. « Il est
« con nu de le monde, (zoo drukte hij zich,
« se trouve dans la Flandre
« commanderies de l'ordre teuto-
« les commandeurs, qui régulièrement
cc sont percoivent dimes dans nos
Il a dans la même province des
évêques étrangers, que des abbés, tant corri-
« mandataires autres, qui même lèvent des
cc dimes Flandre, uns sont alle
23
redenen kwam de Raad van Vlaanderen eenige jaren
later op tegen de weigering van sommige tiendeheffers
vóor de rechtbanken te verschijnen, onder
voorwendsel dat zij in 't Vlaamsch waren gedagvaard.
Dit was, in den grond, den loop van het
gerecht tegenhouden, met het doel zich aan hunne
verplichtingen tegenover de eischers, meest parochiepastoors
en kerkbesturen, te onttrekken. Het dient
te worden aangemerkt dat het vreemdelingen waren,
die met deze uitvlucht voor den dag kwamen.
In zijn verloog aan de regeering om aan dezen
tijd- en geldkostenden toestand een einde te stellen,
had de Raad van Vlaanderen geene moeite om de
tegenstrijdige handel wijze der tiendeheffers te doen
uitschijnen. Immers, wanneer het er op aankwam
de Vlaamsche boeren vóor het gerecht te dagen,
wanneer deze niet op tijd hunne belastingen kweLn,
bezigden tegen alle recht en rede, uitsluitelijk
het Franseh, en het omgekeerde zou door die heeren
niet geduld worden 1 De Raad van Vlaanderen
noemde dit terecht eene ongerijmdheid. II IJ est
{( connu de tout Ie monde, (zoo drukte hij zich,
(( onder andere, uit) qu'il se trouve dans la Flandre
(I flamingante des commanderies de l'ordre teuto
« nique, dont les commandellrs, qui régulièrement
II sant allemands, perçoivent des dim es dans nos
« provinces. Il y a dans la même province des
« évêq ues étrangers, ainsi que des abbés, ta nt com(
I mandataires qu autres, qui de même lèvent des
(I dîmes dans la Flandre, dont les uns sant alle—
24 —
<c mands, italiens, d'autres anglais ou de quelqu'autre
<c nation. Or, en admettant le système des décima-
•
teurs, il s'en suivroit que les habitants de la
^c Flandre flamingante, ainsi que les a vocats et les
u juges, devroient posséder toures les différentes
tc langues propres à ces décimateurs ».
Zulke eisch kon in een « land van rechte »,
zooals onze voorouders het noemden, niet worden
aangenomen, en het zal geene verwondering baren
te vernemen dat hij van hooger hand dan ook
verworpen werd. De desbetreffende brief van de
keizerin, onder dagteekening van 14 Januari 1775,
zal men hierachter onder de bijlagen aantreffen (1).
Evenals onze rechters en wethouders, onderscheidde
de geestelijkheid zich over het algemeen
door hare gehechtheid aan de taal, welke degene
was van het volk, dat zij moest stichten en onder- .
wijzen ; zij leverde daardoor het bewijs, dat zij die
taal als eenen band aanzag, die beiden nauwer met
elkander kon vereenigen. Het zou niet moeilijk
vallen daarvan verscheidene voorbeelden aan te halen.
Bepale ik mij met, voor het slot, den inhoud
bekend te maken van een vertoog, door het kapittel
van Ste-Pharaildis, te Gent, op het laatste der
XVIIIe eeuw aan de Staten gestuurd, en waarin
het zijne ontevredenheid lucht gaf over de benoeming
eens nieuwen proosten, graaf de Torrès, kanunnik
(t) II' Bijlage.
van St.-Baafs, die met het Vlaamsch hoegenaamd
bekend was.
De kapittelheeren, nauw er gezet om hunne
en voorrechten te doen eerbiedigen, waren
deze benoeming, die zij zeiden door den vorst
te zijn gedaan, zoo
in hunnen schik, dat zij vlakaf weigerden
nieuwen titularis, alleen omdat hij een vreemdeling
de taal des volks niet verstond,
erkennen. Zij eischten dus noch min noch meer
de intrekking zijner benoeming, en voerden
dat door Maria van Burgondië, ten verzoeke
prelaten en collegiale kerken, bij haar decreet
22 Mei 1477, verklaard geworden, dat
vreemdelingen de bediening
geestelijke beneficiën mochten worden toegelaten,
en dat alle tegenstrijdige acten als nietig
beschouwd te worden.
herinnerden daarbij aan de Vlamingen
onder dagteekening van 28 Maart
verscheidene graven van Vlaanderen,
bekrachtigd, en bewezen,
in hand, zij ten volle in
poet benoeming den heer
Torres ken ren, en tegen inambttreding
verzetten.
was de hoofdreden welke hen
het indienen van hun bezwaarschrift aandreef :
a immers diende het aangemerkt te
worden, de proost van Ste-Pharaildis met een
25
van St.-Baafs, die met het Vlaamsch hoegenaamd
niet bekend was.
De kapittelheeren, nauwer op gezet om hunne
rechten en voorrechten te doen eerbiedigen, waren
met deze benoeming, die zij zeiden door den vorst
zonder kennis van zaken te zijn gedaan, zoo
weinig in hunnen schik, dat zij vlakaf weigerden
den nieuwen titularis, alleen omdat hij een vreemdeling
was en de taal des volks niet verstond,
te erkennen. Zij eischten dus noch min noch meer
dan de intrekking zijner benoeming. en voerden
aan, dar door Maria van Burgondië, ten verzoeke
der prelaten en collegiale kerken, bij haar decreet
van 22 Mei 1477, was verklaard g~worden, dat
voortaan geene vreemdelingen tot de bediening
der geestelijke beneficiën mochten worden toegelaten.
en dat alle tegenstrijdige acten als nietig
en zonder waarde dienden beschouwd te worden.
Ook herinnerden zij daarbij het aan de Vlamingen
verleende octrooi, onder dagteekening va 11 28 Maart
1514, door verscheidene graven van Vlaanderen,
onder andere door Philip II met deze wetten in de hand, dat zij ten volle in
hun recht waren met de benoeming van den heer
de Torrès af te keuren, en zich tegen zijne inambttreding
te verzetten.
Doch dit was de hoofd reden niet welke hen
tot het indienen van hun bezwaarschrift aandreef:
{\ immers (zeiden zij) diende het aangemerkt te
worden, dat de proost van S'c·Pharaïldis met een
— 26 --
zielenbeheer belast, hetwelk hij onmogelijk kon .
hij de taal zijner onderhoorigen
verstond, met wie hij dagelijks in betrekkingen
», om de misselijke benoeming
van hunnen nieuwen proost op de klaarblijkelijkste
betongen, zij de getuigenis
van het Concilie van Trenten, hetwelk eene
had aangenomen, dat een zielenherder
moet, zijn het Gods te
zich van zijne toehoorders te doen
men niet opwerpe (vervolgden zij) dat de
Torrés door eenen vicaris kan doen
er op antwoorden, dat,
canoniek een met geestelijke
bekleede personen, door rich celven
bekwaamheid om zijne bediening
te werk gaan, ware de deur
misbruiken en nadeelige gevolgen
niets zou beletten, de meeste
pastorijen alzoo door vreemdelingen te voorwendsel dienst zou
de onderpastoors. '
cc is een bekend feit, (voegden de kanunniken
de pauselijke gezanten, bij hunne intrede
afleggen, geene priesterlijke
zielenlast verbonden
aan andere personen, dan die de landtaal kennen,
op », en om vertoog nog mee r
edict van kracht bij te zeten, beriepen
- 26-
zielen beheer was belast, hetwelk hij onmogelijk kon
waarnemen indien hij de taal zijner onderhoorigen
niet verstond, met wie hij dagelijks in betrekkingen
moest komen )), en, om de misselijke benoeming
van hunnen meuwen proost op de klaarblijkelijkste
wijze te betoogen, riepen zij de getuigenis
in van het Concilie van Trenten, hetwelk tot eene'
leerstelling had aangenomen, dat een zielenherder
bijzonder moet. bekwaam zijn het woord Gods te
verkondigen en zich van zijne toehoorders te doen
verstaan.
« Dat men nier opwerpe (vervolgden zij) dat de
heer de Torrès zich door eenen vicaris kan doen
vervangen, want wij zullen er op antwoorden, dat,
volgens het canoniek recht, een met geestelijke
waardigheid bekleede personen, ,ich ,elven
de bekwaamheid moet bezitten om zijne bediening
uit te oefenen; anders te werk gaan, ware de deur
voor eene menigte misbruiken en nadeelige gevolgen
wijd openzetten, en niets zou belelten, de meeste
onzer pastorijen alzoo door vreemdelingen laten
bekleeden, onder voorwendsel dat de dienst zou
kunnen verricht worden door de onderpastoors. »
11 Het is een bekend feit, (voegden de kanunniken
er bij) dat de pauselijke gezanten, bij hunne intrede
in de Nederlanden, den eed afleggen, geene priesterlijke
waardigheden. aan welken zielenlast verbonden
is, aan andere personen, dan die de landtaal kennen,
op te dragen )), en om aan hun verloog nog meer
kracht bij te zetten, beriepen zij zich op een edict van
— 27 —
keizer Karel, van 't jaar 1541, waarbij de bedoelde
plaatsvervanging volstrekt verboden werd (r).
De kapittelheeren van Ste-Pharaildis deden nog
meer : zij haalden aan, dat door het hof van Spanje,
in 1670, zekere Pieter Perez Fagla, die ook niets
van het Vlaamsch wist, tot proost van hun sticht
was benoemd geworden, en dat het toenmalige
kapittel zich met kracht daartegen verzette, bij
zoo verre dat de gekozene gedwongen werd van
zijne plaats af te zien, en, bij koninklijk besluit
van 7 Juli deszelfden jaars, door Karel Vrients,
die de vereischte hoedanigheden bezat, vervangen
werd (2).
(I) . ....... que lettres de placet ne seront accordées sur
privilège de non résider sur les cures, ou sur dispense d'áge, ou
qu'il ne scait le language du pays, ny aussy sur coadjutories,
de prébende's ou aultres bénéfices simples ».
(Placcaeten van Vlaenderen, I, 779.)
(2) Dit gedenkwaardig verzet besloeg een tiental bladzijden
van het besluitboek des kapittels, dat wij, tot ons spijt,
in de archieven niet hebben teruggevonden. Alleen het volgende
kunnen wij er uit mededeelen :
Dni ,ie capitulo post varias contestationes petiverunt terminum
deliberandi a commissariis, qui concesserunt quatriduum.
Voorders de heeren van het capittel, voor reden van rejectie
vanden voornomden Fagle allegerende dat syne brieven geobtineert
sub- ende obreptief sijn, doordien het noodig was dat
hij sonde weten de Vlaemsche taele, conform het decreet van
de princesse Maria, hertoginne van Bourgoignen, van den
28 Mey 1 477, oock hetgone vanden prince van Spaignen,
28 Maerte 1514, dat geen vreerndelijngen binnen dese provintie
en souden moghen bedienen eenige beneficien ofte officien, dan
wel ende alleene de inborelynghen van de selve provintie. Item
— 28 —
De vertooners hadden er kunnen bijvoegen
dat de proost van Ste-Pharaïldis van rechtswege
deel uitmakende van de Staten van Vlaanderen,
alwaar alles in de landtaal geschiedde, de graaf
de Torres in de onmogelijkheid was te verstaan
wat er in die vergadering verhandeld werd.
Nog voor de kapittelheeren van Ste-Phara'i1-
dis zich in zulke gegronde, krachtdadige bewoordingen
hadden uitgedrukt (t), had de zaak niet
weinig de gemoederen te Gent in opschudding
gebracht. Vooral de Staten van Vlaanderen, van
wier houding de te nemen beslissing grootendeels
zou afhangen, waren er ten hoogste mede bekommerd.
Van den eenen kant verklaarden zij onbewimpeld
de klacht niet te mogen afwijzen, zonder
te kort te blijven aan de heiligste hunner plichten
; van den anderen waren zij er mede verlegen,
wegens de moeilijkheden, welke de zaak .zou kun
nen voor gevolg hebben Vooraleer zich dus anderszins
te uiten, vonden zij het geraadzaam zich te
wenden tot den gevolmachtigden minister des keizers
te Brussel, ten einde van hem te vernemen wat
er hun te doen stond (2).
bij hetgone van Carel den vyfden, 20 November 1515, insge-'
lycks als leert ZYPEUS, de _lure pontificio novo, lib. I, de
Constitz:
(Archief van 't Ste-Pharaïldis- kapittel, in 't Staatsarchief
te Gent.)
(I) IIIe Bijlage.
(2) IVe Bijlage.
— 29 —
Ons is het antwoord van den minister niet
in handen gevallen, doch wat wij weten, is dat
de Staten van Vlaanderen den 7 December 1793
de besturen der steden en kastelnijen van hun
gebied uitnoodigden over het grondwettelijk punt,
in het vertoogschrift der kapittelheeren aangeraakt,
te beraadslagen en hun advies vóór den 16 derzelfde
maand in te dienen (I).
De uitslag van dit onderzoek, het eerste referendum
van dien aard misschien, dat in Vlaamsch-
België plaats had, is voor de geschiedenis van onzen
taalstrijd niet zonder belang, en verdient, zoo niet
geheel, dan toch in hoofdzaak, le worden bekend
gemaakt.
Ziehier vooreerst het antwoord van het magistraat
der stad Gent, op den Sermo collegiis, het
onderwerp zijner beraadslaging in volle collatie
hebbende uitgemaakt.
« lee generaele vergaederinge der Staeten te
cc authoriseren om de voornoemde representatie van
a het capittel van Sinte Pharaildis aen Z. H. toe
<c te zenden ende dezelve op het alderkragtigste te
« ondersteunen, alsmede om haer met die van
« het voorseyde capittel te voegen, ten eynde van
« hun in cas den heere graeve de Torrès zich vercc
stonde te adresseren in gereguleerde justitie, om uyt
« kragte van de gemelde brieven hem in possessie
• te stellen, daer jegens te opposeren. n
( 1) Ve Bijlage.
— 3o
Het advies van het bestuur der kastelnij van
den Oudenburcbt luidde bondig maar krachtig
« Niet alleen van zonder tydverlies jegens dese
u benoeming kragtiglyk by het serenissime gou-
« vernement te representeren, nemaer oock om de
« saecke in gereguleerde justitie gesaementlyck met
« hetselve capittel te defenderen, indien genoemden
a heer de Torrès verstonde syne benoeminge aldaer
« te verdedigen ».
Namens de « hoogpointers » der kastelnij van
Oudenaarde werd geantwoord met evenveel nadruk :
« Dat het ten hoogsten noodsaeckelyck is dat
cc de Staeten de noodige demarchen doen om te
« beletten dat de vreemdelingen niet en continueren
u van met de beste beneficien wegli te gaen, naementcc
lyck die aen dewelcke ziellast vast is, of stemmen
« in den Staet, ter grootti schaede vanden lande, over
« welckers belangen sy voteren sonder intrest in
« te hebben, en ten grooten nadeele van de religie,
a dewelcke sy noch door predicatien noch andersints
« en konnen ondersteunen by het voick die hun
« niet verstaet.
« Diergelycke provisien ten nadeele van d'inboorcc
linghen hebben in alle landen altydt stoffe van
cc troubel en misnoegen voor 't voick geweest, soo
a ons genoegsaem bewysen d'annalen van Vranck-
« ryck, als wanneer d'Italiaensche partye aldaer
u heerschte, en onse eygene jaerboeken, als wanneer
« de Spaensche alhier d'overhand had.
« Dat men naersiet de chronologische lysten
-- 3 i ---
a van de capittels in Sanderus, men sal bevinden
« dat alle de Nederlanders, die alhier tot d'hooge
<c beneficien verheven syn geweest, alle mannen syn
« geweest van seer groote geleertheyt, bequaemheyt
en deugden, en dat telkens als er eenen
• uytlander bevonden wordt gepromoveert, syne
(c eenige titels zyn syne geboorte of protectie. »
Het antwoord van het stedelijk bestuur van
Dendermonde was in even gunstigen zin opgesteld.
Moest de keizer, tegen alle recht, de benoeming
van den graaf de Torrès handhaven, dan diende
daartegen door alle wettelijke middelen te worden
ingegaan
Dat van het magistraat van Oudenaarde luidde
« Dat den Staet sigh moet mede voeghen met
cc het capittel van St. Pharaildis, om in justitie
« reglée sigh te opposeren jegens het nemen van
« possessie door den grave de Torrès, naer alvooren
« nochtans aen de Majesteyt eene respectu .euse repre-
K sentatie te hebben gedaen ten aensien der gemelde
« collatie. »
Het hoofdcollege van 't Land van Aalst bepaalde
zich met de « memorie t'appuyeren op de
motiven .ende redenen aldaer opgehaelt. ».
De wethouders van Ninove achtten het zich
tot eene plicht « als lid van den Staet deszelfs
constitutie, privilegien ende voorrechten te handhaeven
en tegen alle hindernissen te beschermen.
Ook de hoofdschepenen van 't Land van Waas
en het ambachtsbestuur van Assenede verhaastten
-- 3 2 -
zich het vertoog des kapittels uit al hunne krachten
te ondersteunen. « Er is niets zoo redelyck » (zoa
schreef laatstgemeld bestuur) « als dat den Staet
« secoureert desselfs members, ingevalle dezelve
« in hunne rechten en privilegien beleedigt worden,.
• welck secours ende intercessie wet naementlyck .
« in het geval voorhanden dienen plaats te hebben,
« niet alleenelyck om dies wille den voors graeve
« de Torrès notoirelyck inhabiel is tot de voorseyde
weerdigheyd, nemaer ook omdat den Staet onder- «
« vonden heeft van wat slegt gevolg het is te gedoo-
« gen eenigen act, die strydig is aen de rechten .
« ende privilegien vanden Lande in het generael,,
« ende van eenigen member in het bysonder, waer-
« over wy van advys zyn, niet alleen het gegrond
« vertoog van het voors. capittel by den troon
• van onsen doorluchtigen monarch te ondersteunen,
« nemaer zelfs oock. in gevalle den voormelden
« graeve de Torrès zig van dese by hen, geimpe-
« treerde patenten wilde prevaleeren jegens het ge
« seyde capittel, dat den Staet sig voege met hetselve
« capittel om daeromtrent in gereguleerde justitie
formele oppositie te doen. » «
Uit het West-Vlaamsche gedeelte van het land
kwamen even krachtige stemmen op tegen de gedane
benoeming. De wethouders der kastelnij van Kortrijk
ondersteunden de vraag zooveel te meer « omdat
a den regel, van de cancellerie de idiomate by
« d'auteuren aensien wordt als gefondeert op het .
^^ goddelyck recht, waeraen niet en can gederogeert .
33
« welcke reden Z M. Keyzer Karel
« V, by zyn edict van october 1541, expresselyk
{c het regium niet
tc sal toegestaen worden op de dispensatie van
« d'onwetendheid der ten opzigte van de
« curata. »
Het antwoord van het stedelijk bestuur van
wel dat van de burgemeesters
en die insgelijks
benoeming afkeurden. Alleen verlangden zij
de zaak tot het uiterste te drijven, doch den
verzoeken in het vervolg geene andere
geboren Vlamingen tot dergelijke bedieningen
te benoemen.
antwoorden luidden meer of : min
namelijk het hoofdcollege der
des Lands van Dendermonde, van het
Kortrijk van de afgevaardigden
der geestelijkheid van het Gentsche bisdom.
hoofdschepenen Dendermonde bestond
er reden om tegen de benoeming van
Torrés « vermits (beweer-
« eenieder dat voor ende onder
4 geluckige regeering van Maria-Theresia er
« bisschoppen proosten van
niet meer kundig in
« vlaemsche grave Torrés,
« welckers men geerie recla-
<c gedaen en a Z. erbiedig verzoeken in hetoekomende gene war-
- 33-
« worden, om welcke reden Z Keyzer Karel
by zyn edict van 20 1541. expresselyk
« gestatueert heeft dat het placetum regium « en sal toegestae.n worden op de dispensatie c d'on wetend heid der taele ten of'zigte van de
c beneficia curata. I)
antwoord het ~tedelijk bestuur van
Brugge was niet ingekomen, wel dat van de burgemeesters
en schepenen van den Vrije, die insgelijks
de benoeming afkeurden. Alleen verlangden zij
niet de zaak tot bet uiterste te drijven, doch den
keizer te verzoeken in het vervolg geene andere
dan geboren Vlamingen tot dergelijke bedieningen
nog te benoemen.
Slechts drie antwoorden luidden meer of min
ongunstig, namelijk die van het boofdcollege der
stad en des Lands van Dendermonde; van het
gemeentebestuur van Kortrijk en van de afgevaar:digden
der geestelijkheid van het Gentsche bisdom.
Volgens de hoofdschepenen van Dendermonde be,.
stond er geene reden om tegen de benoeming van
den graaf de Torrès op te komen « vermits (beweer..,
« de zij) het eenieder bekent is dat voor ende onder
Ij de geluckige regeering van Maria-Theresia er
aertsbisschoppen, bisschoppen en proosten van
« capittels zijn geweest, die niet meer kundig " de vlaemsche taele waeren als den grave Torrès,
ende jegens welckers aenstellinge men geeue re~la:(
I matien gedaen en heeft. » Toch zouden zij Z.M.
eerbiedig verzoeken in het t.oekomende geene waar.,.
- 34 ^
digheden, als zulke waarvan er spraak was, meer
op te dragen dan aan Vlamingen, of ten minste
aan hen, die zouden geboren zijn in de eene of
de andere Nederlandsche provincie,« waar de Vlaemsche
de landspraek is. a
Volgens het gemeentebestuur van Kortrijk moest
het den souverein vrij staan te benoemen wien hij
het verkieslijkst achtte, zonder onderscheid of hij
al dan niet een geboren Vlaming was. Aan de
geestelijke overheid te oordeelen of hij daartoe de
noodige bekwaamheden bezat.
Het antwoord van de Gentsche geestelijkheid,
zonder den eigenlijken grond der zaak, de taelquaestie,
te bespreken, was vervat in de volgende
bewoordingen :
« In aendagt genomen dat het niet teenemael
cc en blyckt dat deze nominatie eene infractie is
a aen de constitutie, en al den anderen kant over-
• wegende dat het eene saeke is in dewelke het
« Capittel van St. Pharalldis beweert dat den heer
« graeve de Torrès inhabiel is tot de genoemde
cc plaatse, ende in tegendeel den heer de Torrès houd
« staen dat deze inhabiliteiten geen plaetse zoude
• hebben, zijn van advies deliberatief dat deze zaek,
« ist dat het behaegt aen de partijen, kan geventi-
« leert worden in gereguleerde justitie, maer dat
« den Staet zig daer in niet en zal wikkelen, totdat
« het opentlyck consteert dat de nominatie door
« den souvereyn tot de prosdije waerlyck strijt
tegen de constitutie. » rc
— 35
Gesteund door de overgroote meerderheid der
geraadpleegde steden en kastelnijen, besloten de
Staten van Vlaanderen, in hunne eerstvolgende vergadering
van 28 December, een beroep te doen
zij wisten met de beste gevoelens
jegens zijne Belgische onderdanen bezield te zijn.
nadrukkelijk, hoezeer
de benoeming van eenen vreemdeling de gemoederen
zij in strijd was met de eeuwenoude
wetten en gebruiken, zooveel te gevoeliger
Vlamingen, hier te lande geene
bekwaam en verdienstelijk genoeg
de waardigheid proost eens kapittels
worden. Moest de zaak voor het gerecht
zij zou ten voordeele der
Zij verzochten derhalve bemiddeling
vorst, opdat heer Torrès zou
afstand doen van de hem opgedragen bediening;
op dien voet zouden ale verdere moeilijkheden uit
(i ) .
vertoog der Staten van Vlaanderen
den keizer acht genomen, aarzelde hij,
beslissing terug te komen?
alleen is bekend dat de graaf de Torrès geen
dat plaats onbezet
De tijden waren, ten andere, voor Frans II
behalve geruststellend. Sombere wolken, pas
(I) VIe Bijlage.
- -
de overgroote meerderheid der
steden en kastelnijen, besloten de
van Vlaanderen, in hunne eerstvolgende vergadering
van Decem ber, een beroep te doen
op den keizer, dien zij wisten met de beste gevoelens
Belgische onderdanen zijn.
Beleefd, maar nadru kkelijk, wezen zij er op hoezeer
van vreemdeling de gtmoederen
had verbitterd; hoe zij in strijd was met de eeuwenoude
wetten en gebruiken, zooveel te gevoeliger
voor de Vlamingen, alsof er hier te lande geene
personen waren, bekwaam en verdienstelijk genoeg
om tot de waardigheid van proost eens kapittels
verheven te worden. Moest de zaakvóor het gerecht
komen, geen twijfel, of zij zou ten voordeele der
eischers uitvallen. Zij verzochten derhalve de bemid~
deling van den vorst, opdat de heer de Torrès zou
van de hem opgedragen bediening;
op dien voet zouden alle verdere moeilijkheden uit
den weg worden geruimd (I).
Werd het vertoog der Staten van Vlaanderen
door den keizer in acht genomen, of aarzelde hij,
op zijne eerst genomen beslissing terug te komen ~
Dit alleen is bekend dat de graaf Je Torrès geen
bezit nam van de proosdij en dat de plaats onbezet
bleef. De tijden waren, ten andere, voor Frans 11
alles behalve geruststellend. Sombere wolken, pa's
(I) VI" Bijlage.
36 ----
eenige maanden te voren verdreven, kwamen weder
op aan den staatkundigen gezichteinder. Nauwelijkshad
de keizer, onder de juichkreten der bevolking,.
trouw gezworen aan de Blijde Inkomst en zich
als hertog van Brabant doen inhuldigen, of de Franschen,
die gezworen vijanden van ons volksbestaan,
vielen met geweld andermaal in het land, en wonnen
den vermaarden veldslag van Fleurus, die over het
lot der Nederlanden besliste.
Wat de Vlamingen gedurende eeuwen hadden.
lief gehad en verdedigd, hunne vrijheden en voorrechten,
hunne zelfstandigheid en hunne taal, dit
alles werd hun opeens door de zoogezegde gelu k
en gelijkheid anbrengende Franschen ontweldigd of
Van het kapittel van Ste-Pharáildis,,
evenals van onze aloude gilden andere instellingen,
bleef alleen de herinnering over. Tot zelfs
.naam van Vlaanderen de wereldkaart
zuchtten de Belgen onder
dwangbeheer Frankrijk ; deze vijf
twintig jaren waren genoeg om hier meer
stichten dan onze voorouders ooit
hadden beleefd. Zonder eigenlijk hun grootsch verledene
gansch te verloochenen, lieten vele
Vlamingen, vooral in de steden, zich den blinddoe k
vor de ogen schuiven en verfranschen. De tijd
was nochtans niet lang voorbij dat de benoeming
van graaf de Torrés allerwege in Vlaanderen een
luidklinkend en het.
- 36-
verdreven, weder
aan den staatkundigen gezichteinder. Nauwelijkshad
de keizer, onder de juichkreten der bevolking"
aan de Blijde Inkomst en zich
Franschen,
die gezworen vijanden van ons volksbestaan,
wonnen.
veldslag van Fleurus, over het
der Nederlanden besliste.
de Vlamingen gedurende eeuwen hadden
verdedigd, hunne vrijheden en voorrechten,
zelfstandigheid taal, dit
opeens door de zoogezegde geluk
en gelijkheid aanbrengende Fransehen ontweldigd of
aan boeien gelegd. Van het kapittel van Ste-Pharaïldis~
onze aloude gilden en andere instellingen,
bleef alleen de herinnering over. Tot zelfs
de naam van Vlaanderen werd van de wereldkaart
gevaagd.
Het vierde eener eeuw zuchtten de Belgen onder
het dwangbeheer van Frankrijk; doch deze vijt
en twintig jaren waren genoeg om Hier meer
onheilen te stichten dan onze voorouders ooit
Zonder eigenlijk hun grootsch verledene
heel en gansch te verloochenen, lieten vele
zich den blinddoek
vóor de oogen schuiven en verfranschen. De tijd
nochtans niet lang voorbij dat de benoeming
graaf de Torrès allerwege in Vlaanderen een
krachtig, luidklinkend protest had uitgelokt, en hel
— 37 —
bewijs was geleverd dat men niet verstond zich
door den vreemdeling, al zou hij ook priester zijn,
te laten overrompelen of ter zijde duwen. Eilaas, de
nationale geest, weleer zoo levendig, was bij een
groot gedeelte des Vlaamschen volks weldra verdoofd,
en er zouden jaren verloopen eer er een
man zou opstaan, die zijne verdwaalde landgenooten
tot het besef van hunnen oorsprong zou heropwekken,
en den kamp voor eigen taal en wezen
tegen de verbasteraars van onzen landaard in het
leven riep.
Die man was JAN-FRANS WILLEMS, de vader
der Vlaamsche Beweging.
-- 38 --
Wy hebben ontfanghen Ul. brief de daete 18 deser, ons
daernevens toesendende uwe gedruckte exemplairen van Haere-
Majesteyts ordonnantien, d'eene nopende de fraudeurs van haere
rechten ende d'ander regarderende de judicature van deselve
Majt' ordonnantie, om daervan de publicatie ende af ixie te doen
ter plaetse gecosturneert, dan vermits de voors. ordonnantien syn
in de fransche taele ende dat weynige inwoonders van desen lande
die taele syn verstaende, soo hebben d'eere van Ul. te informeren
dat wy, om te voorcommen de exceptien, dewelcke ter dier oorisaecke
souden connen ingespannen worden ende de inconvenienten,
dewelcke daeruyt souden connen commen te reysen,.
hebben goet gevonden te supercederen van deselve publicatie
te doen, sooveel te meer dat d'een derselve ordonnantien i s.
behelsende grote strafen, selfs van de dodt, Ul. aensoeckende
van ons te dier causen voor diligent te houden ende van deselve
ordonnantien gelieve te doen translatteren in de moederlycke
taele, opdat sy souden voor eenieder verstaenbaer syn, hetwelcke
requisitum van de weth, alsmede opdat er vande voors.
ordonnantien in de provincie maer een en hetselve translaet ea
soude wesen.
Wij hebben d'eer van te blijven met respect, hooge ende
mogende heeren Ul. ootmoedige en onderdanige dienaren, hoogbailliu
ende hooftschepenen van den lande van \Vaes.
Tot Sinte Nicolaes den 24 December 1 755.
L'Impératrice Reine,
Chers et bien amés, ensuite de votre représentation du
io de mois, concernant l'envoi des édits, placcarts et ordonnances
au pals de Waes, nous vous remettons pour votre information
la dépêche nous avons adressée aujourd'huy á sujet au
.
président de notre conseil en Flandres.
38 -
BIJLAGEN.
1.
hebben ontfanghen UI. brief de daete 18 deser,ons
gedruckte exemplairen van Haert"
.l\1ajesteyts ordonnan tien, fraudeurs vau haere
d'ander regarderende judicature van deselve
Maj" affixie te doen
plaetse gecosturneert, vermits de voors. oràonnantien syn
inwoonders van desen lande
taele syn verstaende, hebben van UI. te informeren
wy, om te voorcommen de exceptien, dewelcke ter dier oor·
saecke ingespannen de inconvenienten,
dewelcke daeruyt souden conoen COffilnen te reysen,.
gevonden te supercederen van deselve publicatie
doen, sooveel te meer dat d'een ordonnantien is
behelsende groote straffen, selfs van de doodt, UI. aensoeckende
te dier eaus en voor diligent te houden ende van deselve
gelieve doen translatteren in de moederlycke
souden voor eenieder verstaenbaer syn, hetwelcke
een reqmsitum is van de weth, alsmede opdat er vande voors.
in provincie maer een en hetselve translaet ensoude
wesen.
te blijven met respect, hooge ende
UI. ootmoedige en onderdanige hoog.
bailliu van den \Vaes.
Sinte Nicolaes den 24 December 1755.
bien amés, ensuite de volre représentation du
10 ce concernanll'envoi païs Waes, vousremettons information
dépêche que nous avoDs adressée aujourd'huy ce sujet notre conseil
- 39 --
A tapt, chers et bien amés, Dieu vous ah en sa sainte
garde.
De Bruxelles, le 26 Novembre 1761,
N. Nt
Par ordre de Sa Majesté.
De Reul.
Aux Députés des Etats de Flandres.
L'Impératrice Reine,
Tres cher et féal, ayant vu ce que vous avez mandé á notre
missive par votre lettre du 5 de ce mois, au sujet de la difficulté
qui se rencontre au pays de Waes á la publication des deux
ordonnances du 2 Décembre 1755, parce qu'il n'y en a pas été
envoié d'exemplaires flamauds, nous vous ordonnons á la délibération
de notre Sine gouverneur général des Pays-Bas, de charger
en notre nom et de nos conseillers fiscaux, de les traduire en
flamand, cela fait, vous ferez passer, par le canal de notre conseil
provincial, au pays de Waes, pour y être publiés á la maniére
accoutumée, et vous nous ferez conster dans la quinzaine de
l'exécution de ces ordres ; au surplus vous envois ez au pays de
Waes, par le canal du même Conseil, à qui vous communiquerez
notre présente dépêche pour sa direction, un exemplaire flamand
de 1'oluoinance du 31 octobre dernier, concernant les bourses
fondées dams l'uuiverstté de Louvain, voulant que la même chose
soit observée pour tous les édits, placcards et ordonnances qui
devront être publiés à l'avenir.
A taut, tres cher et féal, Dieu vous ait en sa sainte garde.
Bruxelles, le 26 Novembre 1761.
lie heul ; Nevt.
Au President du Conseil en Flandres.
Euele, weerdige ende voorsienige Ileeren.
Mijnheereu, de heeren vau het hooftcollegie van het lant
van Waes, op den ontfanck bij gewoonelijcke brieven van uytsent
van den raede in V laenderen van twee ordonnantien ofte placcaeten
van 2 December 1755, sigh hebbende geexcuseert vande
publicatie daervan te doen, omdat de exemplairen hull ten dien
— 40 --
eynde toegezonden waeren in de fransche taele, dewelcke het
meeste deel van hunne inwoonders niet en verstaen, ende daerop
gecomen sijnde in discussie met den heer procureur generael,
hadden ons versocht van daer over representatie te doen, als
regarderende de generaliteyt van de provintie, tgene wij hebben
gedaen, daerin oock compreherende de ordonnantie van den
31 October lestleden, raeckende de borsen ghefondeert in d'universiteit
van Loven, die hun insgelijks bij exemplair in het fransch
was toegezonden, ende wij hebben daerop outfangen de dispositie
van haere Majt, begrepen in den brief vanden 26 November,
geadresseert aen den raede in Vlaenderen, benevens den genen
van deselve daete, beede bij copie autenticque hier nevens gaende.
Wij sijn van gevoelen dat in de plaetsen alwaer de publicatie
der voorgemelde ordonnantien paisibelijck is gedaen geweest ende
daerop geene difficulteyt en is gemaekt, sulcx in dat regard
dient in ruste gelaeten te worden; maer alsoo het alleszints
conveniert dat voor het toecommende alle ordonnantien ende
placcaeten worden gepubliceert in de taele van het lant, gelijck
wij in de gemelde representatie met bondighe redenen hebben
bewesen, ende dat selfs de exceptie op de publicatie in eene
vreemde taele, die' het gemeente niet en verstaet, pochte geobligeert
en is te. verstaan, omtrent soude van deselve kracht wezen
als degene op de non publicatie; wij sijn oock van gevoelen
dat het seer oirbaer soude wezen voor het toecommende, het
cas voorvallende, dat alle magistraten ghélijckelijck souden handelen,
ende in cas van noode sigh voor de gemelde dispositie
souden bedienen.
Blijven, edele, weerde ende voorsienige Meeren.
Ul. ootmoedige Dienaren,
De ghedeputeerde van de Staeten van Vlaanderen.
M. de Bisschop.
Uyt onse vergaderinghe binnen den Stadthuyse van Gent,
den 14 December 1761.
(Archief van het Hoofdcollege des Lands van Waas).
41 -
II.
L'Impératrice Reine.
Très-cher, chers et féaux.
Sur le rapport qui nous a été fait de. votre représentation
-du z6 Novembre de 1'annéé dernière, nous vous faisons la présente,
la délibération du Sme duc Charles Alexandre de Lorraine et
de Bar, notre lieutenant gouverneur et capitaine général des
Pays-Bas, pour vous dire, qu'il est permis à tout habitant de la
Flandre, lorsqu'il s'adresse à un tribunal compétent, établi dans
vette province, sans avoir égard a la nation de la partie contre
laquelle la poursuite est intentée, et sans que de ce ladite
partie puisse refuser de contester les conclusions prises à sa charge,
interdisant à tout juge d'admettre aucun souténement contraire
à vette disposition, que nous vous chargeons de faire publier
en la manière accoutumée; vous prévenant au surplus, que nous
avons communiqué à crux de none grand Conseil une copie de
notre présente dépêche, pour son information et direction.
A tant, très-cher, chers et féaux, Dieu vous ait en sa garde.
Par ordre de sa Majesté.
Au Conseil de Flandre.
Bruxelles II Janvier 1775.
de Ghent.
Staatsarchief te Messeigneurs,
Le Chapitre de L'haraïlde de Gand en moment de son devoir, d'exposer à vos Pères
de la Patrie, comme . défenseurs la constitution,
1'extrême perplexité ou it se trouve. On vient en effet de surprendre
A son égard la religion de notre Auguste Souverain, en ob tenant
obrepticement des Lettres- patentes pour prévtité de Eglise,
vontre les droits, usages, coutumes et privilèges du pays, et
,contre les siens en particulier.
C'est le comte de Torrés, chanoine St. Bavon,
- 4 1 -
11.
Très.cher, féaux.
Ie rappmt qui été fait de. votre représentation
.du 26 de I'annéè dernière, 11 du Sm. duc Charles Alexandre de Bar, notre lieutenant capitaine général vous tout habitant uu tribunal compétent, établi ~ette avoir à de la partie contre
poursuite est intentée, et sans chef ladite
conte,ter interdisalll à juge d'admettre aucun soulénement ceUe- nous faire publier
manière accoutumée; vous prévenant au surplus, nous
communiqné à ceux de notie conseil une pour son illformation et direction.
tant, très.chcr, vous ait en sainte
11 P. de Ghent.
Conseil de Flandrl!.
(Staatsarchie.f tt! Gent.)
III.
Chapître S'" I:'b.ara'ilde croit qu'il est en ce
son devoir, û'exposer à Seigneuries, comme Pères
Patrie, gardiens et défenseurs de la constitution,
I'extrême perpleKité iJ se trouve. On vient en effet de surprendre
à la notre Auguste Souverain, en obtenant
Lettres.ponr la prévöté de son Eglise,
'Contre coutumes privilèges pays, et
-contre en Monsieur Ie comte de Torrés, chanoine de St. Ba\'0n,
-
42
-
qui en vertu de ces Lettres-patentes, s'est présenté pour être mis
en possession de la dite prévóté.
Nous avons cru devoir nous mettre en opposition, en refusant
de l'admettre. Nous lui avons notifié, qu'étant étranger et ne
possédant pas la Langue Flamande, it n'avoit pas les qualités
réquises, pour obtenir légalement cette place, à laquelle est
attachée charge d'ámes.
Il vous est connu, Messeigneurs, que la Princesse Marie,
Duchesse de Bourgogne, sur les instances des Prélats et des
Eglises collégiales, représentant le clergé, a déclaré par un Décret
du 28 Mai 1477, que les benefices écclésiastiques, consistans, en
dignités, ne seroient pas dorénavant conférées aux étrangers; ce
qu'elle a promis d'observer et de faire observer par ses successeurs,
ajoutant que tout acte y contraire devroit être regardé comme nul
et sans valeur, d'ou it s'ensuit qu'elle donne la faculté à ses sujets
de ne pas mettre à exécution les dispositions contraires à cette
loi. La même chose à été accordée et octroyée par forme de
privilege aux Flamands, à l'exception des chevaliers de la
Toison d'Or, le 28 Mars I K 14. Cette même loi a été renouvellée
par plusieurs Comtes de Flandre, et notamment par Philippe
second.
Néanmoins ce n'est pas là, Messeigneurs, la raison principale,
qui nous a engages à cette opposition.
Personne ne contestera au prévót de Ste Pharaïlde charge
d'ámes, á regard des chanoines et autres suppóts du dit Chapitre,
conme Chapelains, Receveurs, Chan tres, Musiciens, Sonneurs,
Sacristains, Bedeau, Maitre d'Ecole, Enfans de cheeur etc., il est
donc de toute nécessité qu'il cache la Langue Flamande, pour
remplir ses devoirs de Pasteur vis-à-vis de ces personnes.
Eq  effet, selon le concile de Trente « un Pasteur doit surtout
« • être capable d'entendre les confessions du clergé et de ceux
« qui lui sont soumis, leur administrer les Sacrements, leur en
« expliquer la vertu et la manière de les recevoir, leur interpreter
• les divines écritures, leur donner les conseils I.écessaires à leur
« salut, leur recommander l'observation des jeunes et des jours
« de fêtes, et plusieurs autres choses semblables. '
Or, tout vela ne peut être exécuté par un Recteur ou Curé
étranger, qui ne possède pas la langue du pays; donc il est constant
qu'on ne peut admettre aucunement pour Prévót de Ste Pharailde,
une personne qui ne possède pas la langue flamande.
.- 43 -
Qu'on n'objecte pas que Monsieur le Comte de Torrés pourroit
exercer ses fonctions de Pasteur par un Vicaire ; car le droit
canonique requiert de la part d'un Pasteur, en prenant possession,
la capacité actuelle, pour s'acquitter des fonctions de sa charge.
D'ailleurs, presque tous les curés ayant un Vicaire, it s'en sui v roit
qu'on pourroit nommer presque à toutes .les cures de la Flandre
des étrangers, qui ne sauroient pas la langue, sous pré.exte
qu'ils pourroient se faire remplacer par un Vicaire. Aussi Charles
Quint lui-même (I), en 1541, donna-t-il un Edict par lequel it
déclaroit que les provisions apostoliques pour bénéfices à charge
d'ámes, ne seroient point dorénavant placetées, à moms que
les pourvus ne sussent la langue du pays, et que de tels bénéfices
ne pourroient être desservis par un substitut. On pourroit peut-être
opposer „que des personnes qui ne possédoient pas la langue,
ont étè nommées a des bénéfices à charge d'ámes; mais it est
constant que l'abus ne détruit pas la loi. En outre les Conites
de Flandre ont toujours, conformément aux usages anciens
de notre Chápitre en particulier, évité de nommer à la Pré' óté
de Ste Pharaïlde quelqu'un, qui ignorát la Langue Thyoise,
excepté dans un seul cas, oil le chápitre, après avoir fait une
vigoureuse résistance, triompha complettement. Il ' est bon que
Vos Seigneuries soient instruites en détail de ce fait mémorable,
consigné dans un Registre, que nous avons l'honneur d'ouvrir
en votre présence.
L'an 1670, la cour d'Espagne conféra la Prévóté de Ste
Pharailde à Pierre Perez Eagle, qui ne possédoit pas la Langue
Flamande; alors le Chàpitre s'opposa fortement à la prise de
possession du pourvu; les débats à ce sujet allèrent si loin, que
Pon jugea prudent sans doute d'engager le pourvu contre les
loix canoniques et les loix du pays, à donner sa démission, d'après
laquelle le Souverain nomma a la Prévóté le 7 Juillet 1670, le
sieur Charles Vrients, qui avoit les qualités requises.
Puis donc que les loix et usages, tant du Pays en général, que
les Coutumes, de notre chapitre en particulier, demandent pour la
(t) C'est un fait avéré et connu de tout le monde que les
Nonces Apostoliques à leur entrée dans les Pays-Bas prêtent
serment de ne donner de provision de bénéfices à charge d'àmes
à personne qui ignore la langue.
..— 44 —
place en question une personne, qui sache la Langue Flamande, i [
semble que la bonne foi du Souverain a été surprise en nommant
a lá Prévoté de Ste Pharaïlde M. le Comte de ['orrés, qui ne la
possède aucunement.
Tels soot, autre autres, Messeigneurs, les motifs de réclamation
que nous avons l'honneur de vous présenter.
Il vous sera facile d'appercevoir, que cette réclamation tient
non seulement aux intérêts de notre Chapitre en particulier, mais
même à ceux de toute la Province. Il est en effet connu de tout
le monde que Francois second, notre Auguste Souverain, lors
de son inauguration jura solemnellement par son Altesse Royale
le Duc de Saxe-Teschen, muni de ses pleins-pouvoits, « qu'il
« maintiendroit cette Province dans ses privilèges, coutumes et
« usages, tant écclésiastiques que séculiers, et que comme Comte
• de Flandre it ne souffriroit point que rien fut altéré ou diminué,
« en Pun ou à l'autre d'iceux. »
C'est aussi ce qui nous a déterminé à nous adresser a Vous,
Dignes Représentants du Peuple Flamand, Pères de Ia Patrie, pour
vous prier de faire parvenir jusqu'au pied du Trone notre très
juste et très respectueuse réclamation. Présentée par Vous, elle
sera d'autant mieux accueillie, que Vous travaillez de commun accord
avec notre Monarque bienfaisant, au bonheur de ses peuples et
A. la prospérité de toute la Province. Nous osons espérer en
attendant, que vous daignerez Vous joindre à nous, pour former
opposition en justice réglée à la prise de possession de M. le Comte
de Torrés, s'il entreprenoit de la faire valoir juridiquement.
C'est la grace etc.
De Mandato Reverendorum Adm. Dominorum de Caaitulo,
C. F. AUDENROGGHE, Can. et Secret.
IV.
A son Excellence le M. inistre plénipotentiaire etc. à Bruxelles.
Les Etas de Flandre vont être obligés d'entrer dans une
affaire infiniment désagréable, et dont l'éclat ne pourra que porter
le plus grand préjudice au service de Sa Majesté.
La nomination de M. Torrés, chanoine de St. Bavon, a la
prévóté de Ste Pharaïlde, fait ici la sensation la plus désavantageuse
et ne peut manquer de produire le plus mauvais effet.
- ,4 5 -
Nous sommes même informés avec certitude que le Chapitre
de Ste Pharaïlde est décidé à s'opposer à la prise de possession de
M. Torrés, et de s'appuyer sur des motifs qu'il sera très difficile
de combattre. I1 est en effet certain que le prévót de cette église
a charge d'ámes à l'égard des chanoines et de tous les suppots,
et que par conséquent ii doit, d'après toutes les loix canoniques et
celles du pays, savoir la langue flamande, dont néanmoins it n'a
la moindre teinture.
Un fait notoire à toute la Flandre rend la chose incontestable.
En 167o, Cour d'Espagne ayant nommé à Ia prévóté de Ste-
le sleur Pierre Perez Fagle, qui ignorait la langue du
pays, le Chapitre s'opposa en conséquence à sa prise de possession
plus grande rigueur, malgré la saisie de son temporel et
la condamnation de chacun de ses membres à une amende pécuniaire
très considérable. Les choses furent portées si loin que la
jugea prudent, pour éviter des débats ultérieurs infiniment
dangereux, d'engager le pourvu' à désister.
Le Chapitre de Ste Pharaïlde très informé de ce fait mémorable,
parait être consigné au long dans ses registres, ne
pas de appuyer. it se propose même de le faire
avec une multitude d'autres raisons d'opposition,
une requête qu'il a arrêté de nous présenter au premier
Monseigneur, dans quel embarras nous altons nous
cóté nous sentons toute la force de ses raisons,
pou.rrons pas, nous vis a vis de la
nation, empécher de prendre en la justice Za cause
se propose defendre. D'un autre cóté, nous prévoyons
l'affaire aiant requis un nouvel éclat par le recours aux Etats,
it en tésultera les suites fácheuses pour la reunion des
parait être en ce moment critique le plus grand
bien doft aspirer.
nous avons cru devoir épancher dans
le de Votre Excellence l'objet de nos inquiétudes, afin que
sagesse elle puisse trouver promptement un moyen efficace
l'éclat que nous avons tant de raisons de redouter.
Nous sommes avec le plus profond respect,
De Votre Excellence
Les très humbles et très obéissants Serviteurs,
Les Députés des Etats de Flandre.
Gand, le 9 Novembre 1793.
Nous som mes même informés avec certitude que Ie Chapitre
de Ste Pharaïlde est décidé à s'opposer à la prise de posses:;;ion de
M. et de s'appuyer sur des motifs sera très difficile
de combattre. IJ est en effet certain que Ie prévot de cette église
charge d'ämes I'égard de tous les suppots,
et que conséquent iJ doit, d'après toutes les loix canoniques et
celles pay', savoir la langue flamande, dont néanmoins il n'a
pas la moindre teintnre.
Ul! fait notoÎle toute .Flandre rend la chose incontestable.
En 167°, la nommé à la prévoté de St.
Pharaïlde Ie sieur Perez Fagle, qui ignorait la langue du
Ie Chapitre s'opposa en conséquence à prise de possession
avec la plus rigueur, la son temporel et
condamnatÎon de membres à une pécunîairc
considérable. choses furent portées loin que la
Cour prudent, pour éviter des débats ultérieurs infiniment
d'engager Ie pourvu à désister.
Chapitre de St. Pharaïlde très informé de fait mémorable,
qui parait cOIJsigné long ses registres, ne
manquera pas de s'en IJ pro pose Ie faire
valoir auprès de nous, d'autres raisons d'opposition.
dans requête qu'i1 a arrêté de présenter au premier
moment.
Jugez, Monseigneur, embarras nous allon;, nous
trouver. D'un coté toule force de ses raiwns,
et nous ne pourrons sans compromettre à -iJZ~' nat/on, nous empêeher de prendre en mains lajustlCe de la eause
qu'il se propose de dijendre. autre cöté, que I'affaire aiant requis UIl nouvel éclat Ie recours aux Elats,
iJ en lésuJtera Jes suites les plus fácheuses réunion des
esprits qui nous Ie plus .grand
bieIl auquel on doit Dans cette perplexité avons épancher Ie sein Fobjet de nos inquiétudes, afin que
dans sa houver efficace
de prévenir I'éclat <!Vons Nous avee Ie profonä respect,
Votre Excellence
Les et très obéissants Serviteurs.
Les Dé'putés 6:and, Ie 9 Novembre Iï93.
-
46
-
V
Gent, i December 1 793.
Mijnheeren, de gedeputeerde van het Capittel van Ste Pharaïldis
hebben ons heden behandigt de Memorie ten desen gevoegt.
Deselve is van te groote aengelegeiitheyd, om dieswille dat sy
voor oogwit heeft de verdedinighe van een point constitutioneel
deser provincie. Wij versoecken oversulckx UE. deselve met uwe
gewoonelycke aendagtigheyd te willen overwegen ende nopend e
den voorstel daerby gedaen te verleenen UE. advys deliberatif,
mitsgaders hetselve te behandigen aen UE. gedeputeerde tot de
generaele vergaederirige van den i6 deser, ende blijven, Edele
heeren, enz.
VI.
Sire,
I1 est connu de toute l'Europe combien le gouvernement
vraiment paternel de Votre Majesté lui a gagné tour les coeurs de
ses sujets. Il est notoire avec que?les marques de bonté elle
accueille toutes les réprésentations et avec quelle sollicitude elle
les fait examiner dans la crainte que sous son règne bienfaisant
quelqu'uu ait en vain réclamé sa justice. C'est ainsi que Votre
Majesté en déployant toutes ses forces pour nous défendre contre
les invasions d'un peuple devenu féroce et barbare, elle donne en
même temps à tout l'univers le beau spectacle d'un souverain
sincèrement occupé à confirmer ou à rétablir les droits de son
peuple, que le laps et les vicissitudes des temps avoient fait violer
ou anéantir. C'est aussi cet amour constant de la Justice et cet
attachement inviolable de Votre Majesté aux lois des différentes
provinces de ses vastes domaines, qui engage aujourd'hui les Etats
de Flandre à s'approcher du' Tróne, avec autant de confiance
que de respect, pour y porter les doléances de quelques uns de
vos sujets, qui par une surprise faite à votre religion ont été lesés
dans leur droits et privilèges.
En effet, des députés du Chápitre de Ste Pharaïlde de Gand
se soot rendus à noire assemblée et nous ont remis la requête
ti-jointe, dans laquelle ils exposent que Votre Majesté a nommé
a la Prévoté de leur Eglise, à laquelle est attachée charge d'ámes,
— 47 —
une personne étrangère, qui ne possède pas la langue flamande,
quoique les loix canon :clues, les coutumes de la Flandre en général
et Ies usages particuliere de leur Chapitre s'y opposent de la
manière la plus farmelle.
Its nous ont prié en conséquence de soutenir efficacement leur
réclamation auprès de Votre Majesté ; nous n'avons pas cru
pouvoir, en qualité de représentants (lu peuple, nous y refuser.
Ern effet, Sire, nous pourrions faire une longue énumération des
loix émanées de la part de Vos augustes prédécesseurs, par lesquellei
it est clairement statué que les bénéfices écclésiastiques,
principalement ceux auxquels est attachée charge d'arbes, ne pourront
pas être conférées dorénavant aux étrangers, même sous peine
de nullité, mais ces loix sont si connues de tout le monde qu'il
nous parait superflu de les rapporter ici.
Cette nomination fournit d'autant plus matière à réclamation,
que la dignité de prévót de Ste Pharaïlde rend habile celui qui
en est pourvu à siéger aux Etats, oil les affaires se traitent dans la
langue du . bays. Quelle confiance peut avoir le peuple dans une
personne étrangère qui n'aiant aucune connaissance de nos loix,
de nos moeurs, ds nos coutumes et de nos usages, n'à d'ailleurs
d'elle même aucun intérêt dans l'Etat!
Ouvrons nos coeurs; n'est-il pas d'ailleurs fort sensible pour
les flamands de voir envahir les dignités et les principaux bénéfices
des églises par des étrangers! Ne semble 't it pas que la Flandre
est dépourvue de personnes capables d'y être promues! Néanmoins
it eet constant par les Estes chromologiques de nos chapitres
que tous les Belges qui ont été élévés aux dignités écclésiastiques
ont été d'une vertu éminente et d'une capacité supérieure.
Sire, qu'il nous soit permis de le dire à Votre Majesté : ces
sortes de provisions accordées au préjudice des indigènes, ont
donnés lieu dans tous les pais aux murmures et aux plus grands
mécontentements de la part des peuples. Sans rapporter ce qui
s'est passé à cet égard dans les autres pais, nous trouvons des preuves
constantes de ce que nous venons d'avancer dans nos propres
annales, lorsque nous étions sous la domination espagnole. Qu'on
n'objecte pas qu'on a dérjogé à ces loix, en nommant à ces sortes
de places des personnes étrangères, car it n'est pas. étonnant qu'on
ait plus d'une fois surpris la religion du Souverain ; d'ailleurs
dans le temps oil ces sortes d'infractions ont été faites, nous n'avions
pas, comme aujourd'hui, le bonheur d'avoir accés auprès du
48 _..
souverain, quand nous avions quelques doléances á mettre sous.
ses yeux.
Il est une autre objection encore plus dépourvue de fondement.
Monsieur le Comte de Torrès pour rendre sa nomination
lègale se dit Mais quel est done le texte du qui statue qu'un fils de lieutenant général, né et domicilié hors des
limites de la Belgique, doit jou ir des avantages de 1'indigénat!
Le seul privilège qu'il acquiert en cette qualité, c'est qu'à raison
de l'absence de son père pour le service public, it peut être censéné
dans le lieu du ci-devant domicile de celui-ci, et du droit de 'bourgeoisie, ce qui n'a aucun rapport avec le cas
-en question.
Il est, Sire, une autre raison qui s'oppose invinciblement
A, la nomination de Monsieur de Torrès. Votre Majesté faisant
gloire d'être le protecteur et le défenseur des lois de l'Eglise,
dans ses Etats, Elle ne manquera pas d'y faire une attention
spéciale. La préve)té de Ste Pharaïlde emporte avec elle charge
d'ámes sur les chanoines et les supports laïcs du Chápitre. Or,.
toutes les fonctions canoniques statuent qu'il faut savoir la languedu
pays ou Pon exercer fonctions pastorales, d'oit it que Monsieur le Comte de Torrès est inhabile, même selon loix écclésiastiques, à posséder la pr.évóté de Ste Pharaïlde, puisqu'il
ignore la langue flamande. Qu'il ne pas qu'il comprend
cette langue, ou peut être qu'il peut se faire comprendre, car dans toute personne qui a charge d'ámes -mêmes loix réquièrent
la connaissance parfaite de la langue de ses ouailles. A la réclatnation
des loix canoniques se joignent enfin et
coutumes du Chápitre .de Ste Pharaïlde en pour la place en question une personne du pays, qui sache .1a
langue, comm it est constant par le fait cité sa consigné fort au long dans ses regietres capitulaires, doet nous avons
pris communication.
D'après cet exposé nous la haute prudence et a,
la sagesse reconnue de Votre Majesté à juger expédient
de décider dans les circonstances présentes. Cependant pren
dront la respectueuse liberté de le dire : it indispensable
d'éloigner toutes les de nuire a bonne
harmonie, qui regne entre Votre Majesté et ses fidèles sujets. Rien,:
Sire, n'est plus propre à la cimenter, cette heureuse et désirable
harmonie, que de faire observer inviolablement la constitution.
avioDs à mettre sous
II UDe antre objectioll ellcore dépourvue fondement.
Ie de Torrès pour rendr~ Ilomination
ubique natus. quel Ie texle du droit
statlle Iieutenant et domicilié hors des
Belgique, doit joun avantages de I'indigénat!
;enl qn'il acquiert en eette quahté, c'.est qu'à rm:;on
Ie il censé·
né Ie lieu du ei-devant domiciIe de eelui-peut jouir
n'a aucun lapport Ie casen
question.
IJ est, Sire, une autre raison qui s'oppose invinciblement
à la nomination de Votre Majesté faisant
Ie protectenr Ie défenseur lois de l'Eglise,
Etats, Elle pas d'y une attelltion
spéciaIe. prévóté dOe st- Pharaïlde emporte elle charge
d'àmes du Chàpitre. Or,
fooetlOns canoniques statuent qu'il savoi, la langue
du 0& l'on doit exercer les fonctions pastorales, d'ou iI suit
Ie inhabile, même selon les
la prévöté SI. Pharaïlde, puisqU'll
langue flamaode. Qu'il dise pas qu'il comprend
faire comprendre, car ces
mêmes loix réquièrent personne a charge d'àmes
parfaite de la ses ·ouailles .. A la réclamation
loix canoniques se joignent celle des usages et
coutumesdu Cbàpitrede St. en particulier, qui exigent
place en question une personne du pays, qUl sache la
comme il est constan t par Ie fait cité dans Sa requête et
fOlt regi&tres dont neus avons
eet exposé laissons à la haute prudenee et à
I econnue de Votte Maje;(é à juger ce qu'il est expédient
décider les présentes. Cependant nous prendront
respeetueuse de Ie aire: i! nous parait indispensabIe
d'éloigner: toutes entraves capables de nuire à la b~nne
Majesté et ses fidèles sujets. Rien,
eette h~ureuse et si désirable
que faire la eonslitution.
49 —
Quelque soit l'issue du jugement qui doft intervenir dans
l'affaire présente, elle ne manqueroit pas de produire les plus
mauvais effets, si une fois elle était portée en justice réglée. Nous
ne connaissons qu'une seule voie par oil it soit possible de
conserver les droits du Chápitre de Ste Pharaïlde, sans compromettre
la Majesté du Tróne. Nous osons, Sire, la soumettre a
votre décision royale; c'est d'engager Mr le Comte de Torrès à
Bonner de lui même sa démission de la pré•óté en question, et de
nommer à la place une personne qui ait les qualitês requises
par les sanctions canoniques et les loix du pays.
C'est la grace, etc.
Les Etats de Flandre.
(Archief van So-Pharaïldis- Kapittel,
No 138, in 't Staatsarchief te Gent:
5o --
Zitting van ig Februari 1902.
Aanwezig de heeren. Obrie, bestuurder, van
Droogenbroeck, onderbestuurder, de Potter, bestendige
secretaris;
de heeren Claeys, jhr. de Pauw, Gailliard,
Daems, Coopman, de Vos, Broeckaert, Sermon,
Bols, Claes ; jhr. de tiheldere, Prayon-van Zuylen,
Simons, de Ceuleneer, Segers, werkende leden.
jhr. F. van der Haeghen, buitenlandsch eerelid ;
de heeren de Vreese en Joos, briefwisselende
leden.
Verontschuldigen hunne afwezigheid de heeren
Alberdingk Thijm, Janssens, de Flou, van Even.
De bestendige secretaris leest het verslag over
de voorgaande zitting, hetwelk wordt goedgekeurd.
AANGEBODEN BOEKEN.
Door de Regeering :
Bulletin des commissions royales d'art et
d'archéologie, 40e jaar, nrs i -6.
Commission royale pour la publication des
anciennes lois et ordonnances de la Belgique. Procès-
verbaux des Séances. Septième volume, 5 e cahier,
Recueil des ordonnances des Pays-Bas autrichiens,
3e série, 170o-1794.
Coutumes du pays et comté de Flandre. Quartier
de Fumes. V,. Coutumes de Nieuport.
-- 51
sociale catholique, 1 9 0n2, r 4.
jaar.
de Belgique, 1 902, nrs i 2.
—Buletin desomaires des périodiques. — Tables
systématiques.
rendu des séances de la Commission
Igor, nr 4.
Annuaires de l'Académie royale des Sciences,
Lettres et des Beaux-Arts, 1 902.
classe des Lettres, Igor, nrs II
Wallonia, 1901 , nr 12.
2.
der Geschied- en
te nr g.
December 1901 en Januari 1 902.
Travail. Rapports annuels.
de I'Agriculture, 1901, nr Travail, Igor, nr 12.
Door de Hoogeschool van :
belge, 1902, nr 1.
bibliographique et pédagogique du
belge, 1902, ní 1.
1 9 0n2, r 3.
Door den S. I)AEMs :
aanleeren der gebruikt
in de Norbertijner missiën Oenielee, 1901.
- 51-
Revue ~ociale 1902, nr 4.
De Hagelander, 8e jaar.
Bibliographie de Belgique, 19°2, nrs I en 2. -
Bulletin des sommaires des périodiques. - Tables
~stématiques.
Compte rendu des séances de la Commission
royale d'Histoire, 1901, nr 4.
Annuah'es de /'Académie Sciences,
des Lettres et des Beaux-Arts, 1902.
Bulletin de la classe des Lettres, IgOJ, nU 11
en 12.
Wa llonia , IgOl, nT Biographie nationale, 16e deel, nr Bulletin der maatschappij van Oudheidkunde te Gent, ge jaar, nr g.
Arbeidsblad, December 1901 en 1902.
Inspection du Travail. Rapports annuels.
Bulletin de l' Agricu/ture, Igo I, nC 6.
Revue du Travail, IgOI, OT 12.
Door de Hoogeschool van Loven :
Musée beige, Ig02, nr I.
Bulletin bibliographique et pédagogique du
Musée beige, n r I.
Leuvensche Bijdragen, Ig02. nr 3.
Door den heer S. DAEMS :
Handboekje tot aanleel'en der taal gebruikt
in de NOI'berlijner missië'n van Oewelee, IgOI.
- 52
Door den heer J. BROECKAERT :
Rentboek van het Begijnhof van Dendermonde,
( 1 499).
Door den heer Jos. LAENEN
Le Ministère de Botto-Adorno dans les Pays--
Bas autrichiens (1749-1753).
Door den heer ERN. SOENS :
Onuitgegeven gedichten van ANNA BUNS, I..
Door den heer P.-J. GOETSCHALCKX :
Bijdragen tot de geschiedenis, bijzonderlijk van
het aloude hertogdom Brabant. 1e aflev.
Door den Oudheidkundigen kring van Dendermonde
:
Annales, 1901, nr 3.
Door het Historisch Genootschap van Utrecht :
Collectanea van Gerardus Geldenhauer Noviomagus.
Gedenkschriften van Gijsbert Jan van Hardenbroek,
1e deel.
Bijdragen en Mededeelingen van het Historisch
Genootschap, 22e deel.
Door het bestuur van de Koninklijke Bibliotheek
te 's Gravenhage :
Verslag over den toestand der Koninklijke~
Bibliotheek in het jaar 190o.
— 53 --
Door de Hoogeschool van Upsala
Skrifter utgifna af kongl. humanistiska vetenskaps-
samfundet i Upsala, 4e dl.
Door den heer E. GIELKENS
Une modification a la loi sur le droit d'auteur.
De laatstverschenen afleveringen van Biekorf,
de Student, Dietsche Warande en Belfort, St.-Cassianusblad,
Vlaamsche Kunstbode, het Katholiek
Onderwijs,, de Taalstrijd hier en elders.
Briefwisseling.
Mededeeling wordt gedaan van het bericht des
overlijdens van Mevrouw van Peene, die voor
jaren, bij de herleving van het Nederlandsch tooneel
in Vlaanderen, daar eene eervolle plaats bekleedde.
— De vergadering beslist dat aan den zoon der
overledene een brief van deelneming zal gestuurd
worden.
De heer Daems biedt, namens den heer VAN
R00Y, een door dezen opgesteld werk aan, getiteld
: Geschiedenis van het wonderdadig Mariabeeld
der Zandkapel te Noorderwijk. — Den
schrijver zal de dank der Academie voor dit
geschenk worden betuigd.
54 —
Letterkundige Wedstrijden voor 1g02.
De Academie heeft de volgende verhandelingen.
ontvangen :
EFRSTE PRIJSVRAAG.
Geschiedenis van het rijm in de Nederlandsche
poërie van de oudste tijden tot heden : 1° stafrijm
overgang tot het eigenlijke rijm; 20 gedichten : de .rederijkerswerken,
het tooneel, de refereinen en liederen;
41 liederen van de X VII eeuw ;
5°° in de hedendaagsche poëzie met hare uitheemsche
vormen.
over den schilderenden van in onre poëzie, in den rang en in de
voordracht.
verhandeling is kenspreuk
:
desint vires, tamen laudanda voluntas.
(Ovidius.)
TWEEDE PRIJSVRAAG.
Geschiedenis.
Eene critische studie eene critische Opgave
verschillende geschiedkundige bronnen den
Gulden Sporenslag en van alle oorkonden, Dagorde.
voor I902~
Academie heeft de volgende verhandelingen
:
EERSTE Letterkunde.
in de Nederlandsche
poë,ie van de oudste tijden tot heden: ,0 stafrijm
en rijn overgang tot het eigenlijke rijm; 2° in de
middeleeuwsche gedichten; 3° in de rederijkerswerken,
het toonee/, de refereinen en liederen;
.r' in de godsdienstige liederen van de XVI" eeuw;
5<' in de hedendaagsche poë{ie met hare uitheemsche
"ormen.
Beschouwingen over den schilderenden aard
"an het rijm in on{e poë{ie, in den {ang en in 1Ioordracht.
Eéne verhandeling is ingezonden, met kenspreuk:
Ut desint vires, tamen laudanda voluntas.
PRIJSVR,AAG.
Geschiedenis.
critische en e(#ne critische opgave
der geschiedkundige bronnen van den
Sporens/ag en van oorkonden, over
— 55 —
dele gebeurtenis uitgegeven, met wederlegging van
de fabelen, die omtrent den Sporenslag in de
wereld gebracht rijn.
verhandeling, met kenspreuk :
zullen de oprechtigheid mijns
harten en de wetenschap mijner lippen, wat zuiver
is, uitspreken. (Job. 33.3.)
DERDE PRIJSVRAAG.
het nut van de 'uivere
uitspraak der Nederlandsche taal met het
op deter uitbreiding en s volks beschaving,
de in Zuid-Nederland aan te wenden
inTonderheid de in te voere n.
leerwij.Ten om aldaar het best en ten spoedigste
wensch te slagen.
1 eerzvken bespreken in verband met onTe
of gewestelijke tongvallen.,
Nr I met kenspreuk
Arbeid adelt. Nr kenspreuk : is
Tintuig der rede.
beoordeeling van deze handschriften worden
benoemd
Voor de van Rijm : Droogerg broeck, Daems jhr. de Gheldere ;
voor de studie geschiedkundige
bronnen van den Gulden Sporenslag, Ceuleneer, Potter en Broeekaert;
dere uitgegeven, met wederlegging die omtrent den Spormslag in de
gebracht {ijn.
Eéne verhandeling, met kenspreuk :
Mijne redenen zullen de oprechtigheid de wetenschap mijner lippen, wat zuiver
uitspreken. (Job. 33.3.)
PRIJSVRAAG.
Onderwijs.
Eene verhandeling over het nut van de {uivere
uitspraak der Nederlandsche taal met het
oog op de{er uitbreiding en s volks beschaving,
tevens over de in Zuid-Nederland aan te wenden
middelen en in{onderheid over de in te voeren.
leerwijten om het best en ten spoedigste
naar wensch te slagen.
(De leerwijten bespreken in verband met on:re
voornaamste plaatselijke of gewestelijke tongvallen.}
Twee verhandelingen : Nr I met kenspreuk ;
Nr 2 met kenspreuk: De spraak is
het ,intuig der rede.
Ter beoordeeling van deze handschriften worden
benoemd :
Geschiedenis van het Rijm: de heeren
van Droogeu broeck, Daems en j hr. de Gheldere;
de Critische studie enz der geschiedkundige
bronnen van den Gulden Sporenslag, de heeren
de Ceuleneer, de Potter en Broeekaert;
— 56 —
voor de quaestie betreffende Tuivere uitspraak
van de Nederlandsche taal, enz., de heeren
Coopman, de Vos en Prayon-van Zuylen.
heer Bestuurder het woord aan
den heer W. de Vreese om de door hem in Januari
11. begonnen lezing voort te zetten over Woordenboek
Nederlandsche Taal en de critiek in
Bij het einde dezer voordracht betuigt de heer
Bestuurder aan den heer de Vreese den dank der
vergadering voor de mededeeling, welke in de Verslagen
zal gedrukt worden.
De heer Am. Joos vraagt het woord en deelt
de aanmerking mede In KILIAAN staat lezen
anatibus gratissima
lenticula palustris quae in paludibus stagnis per oestatem aquae supernatat, gratissimum
pabulum.
omnino et expur
gare, aquarum purgare et fodere.
gheld, vectigal quo penditur pro tol
-lenda disipandaque lenticulaquas operiente, quo
limpidam haustris fistulisque hauriant ad concoquendam
potum. Junius.
Dr. VERDAM aan het Brute
door KILIAAN - 56-
de quaestie betreffende de ruivere uit$
praak van de Nederlandsche taal, de heeren
Vos en Prayon-van Zuylen.
De heer Bestuurder verleent het woord aan
de Vree se om de door hem in Januari
over het Woordenboek
der Nederlandsche Taal en de critiek in
Zuid-Nederland.
het einde dezer voordracht betuigt de heer
aan den Vreese den dank der
voor de Verslagen
gedrukt worden.
volgende taalkundige aanmerking mede :
KILIAAN het volgende te lezen
Gruyte, fland. Viridis lenticula anatibus gratissima
: lenticula palustris qure in paludibus et
Itagnis per restatem aqure supernatat, graüssimum
anatibus pabulum.
Gruyten, omnino et perfecte canales expur,
aqua rum canales publicos purgare et fodere.
Gruyt-gheld, vectigal quo penditur pro tollenda
dissipandaque lenticula aquas operiente, quo
concoquendam
cerealem poturn. Ad. ]unius.
VERDAM merkt aan op het woord grute
KI LIAAN opgegeven :
- 57
« De meening van KIL., dat het eene waterplant
zou zijn (kroos; BILD. Gesl. « 't kroos in
sloten en kreken ; vanwaar bij KIL. gruyten, canales
expurgare; bij SCHUERMANS : gruiten of grutten,
kuischen, ruimen, eene sloot) », is reeds door
anderen wederlegd. Zie over gruit, Nyh. 1,31 noot,
en 405; V. d. Wall i 5o vlg. ; Warnkonig GHELDOLF,
Hist. de la Flandre 3 § 36 ; R. v. ELBURG 20;
MATTH. Anal. 3, 258 vlgg.; NOORDEWIER, RO.
78; 230; DU CANGE op grutum en grutta ».
Het Woordenb. der Nederl. Taal gaat verder :.
Gruyte bij KILIAAN voor : eendenkroos (len
.ticula palustris) is verder alleen uit woordenboeken
bekend; het moet voor een door hem verzonnen
beteekenis gehouden worden kverg. VERDAM 2, 2198);
misschien deed gruiten (2de art.), slooten reinigen,
hem deze beteekenis onderstellen.
KILIAAN, hij zelf zegt het bij Brute, heeft
het woord in Vlaanderen gevonden. En uit opzoekingen
gedaan in de Wasche polders waar KILIAAN
uit Antwerpen gemakkelijk komen kon, blijkt dat
tle volgende woorden, die in Waasch Idioticon
zullen staan, er in volle leven en wezen zijn.
Gruit, z. nw., o. = (Kruidk) Eendenkroos,
soorten van Lemna, lentille d'eau, fam Lemnac.
Gruiten, werkw. overg., gelijkvl. =- Kuischen,
ruimen. De watergangen gruiten. Gruiten bestaat
in riet, lisch en vooral gruit weg te nemen.
Gruitzeisen, z. nvv., vr. = Werktuig voorzien
van een mes dat schuins gevestigd is op
-- 58 —
eenen stok van drij tot vier meters lang. De
poldermannen bedienen er zich van om de groote
watergangen van riet, gruit, enz. te zuiveren.
Uitgruiten, werkw. overg. = Volledig kuischen.
De poldermannen hebben de slooten uitgegruit.
Dus KILIAAN heeft in het besproken punt
noch verTonnen, noch die zijne
meening wilden wederleggen, hadden het mis op.
Zeer waarschijnlijk is van af
te leiden, gelijk van krooren van
gruiten zou dus eigenlijk wegnemen
beteekenen.
Ik heb groote achting voor KILIAAN en 't is
om hem de eer te geven, die hem toekomt, dat
ik deze kleine anmerking ded.
De heer Bestuurder dankt den heer Joos voor
zijne taalkundige bijdrage, die ook aangenomen
wordt voor de Verslagen ; verklaart daarna
(4 1/2 uur) de zitting gesloten.
)‘-)‘*
- 58
tot vier meters lang. De
zich van om de groote
van gruit, enz. te zuiveren.
werkw. overg. Volledig kuischen.
poldermannen hebben de slootenuitgegruit.
KI LIAAN heeft in het besproken punt
verfonnen, ondersteld, en zij die zijne
wilden wederleggen, mis op.
waarschijnlijk is gruiten gruit af
leiden, gelijk pluimen pluim, krooten van
kroos; gruiten dus eigenlijk het gruit wegnemen
heb groote achting voor KILIAAN en hem eer te geven, die hem toekomt, dat
ik deze kleine aanmerking deed.
dankt Joos voor
taalkundige bijdrage, die ook aangenomen
voor de Verslagen; hij verklaart daarna
1/2 uur) zitting gesloten.
- 59 --
1 .4ezing.
HET WOORDENNBBOOEEKK DER NEDERLANDSCHE TAAL
EN DE
CRITIKK IN ZUID-NEDERLAND.
De stichter van het Woordenboek der Nederlandsche
Taal heeft er in zijn classieke Inleiding
op gewezen, hoe weinig zakelijk de critiek was,
waaraan het Woordenboek tot dan toe werd onderworpen,
en de hoop uitgesproken dat daar verandering
in zou komen.
« Thans, nu eindelijk een Deel is afgesloten,
is de tijd voor meer gezette en grondige critiek
aangebroken. De hernieuwde uiteenzetting van de
geschiedenis, den aard en de bestemming onzer
onderneming, door mij in deze Inleiding gegeven,
kan medewerken om haar het juiste standpunt aan te
wijzen. Stelt zij zich ten doel, ons plan in verband
met de behoeften der natie te beoordeelen, na te
gaan of wij aan het voorgenomen bestek getrouw
zijn gebleven, of te midden van zooveel verscheidenheid
de eenheid behoorlijk in acht is genomen,
of wij voldaan hebben aan de eischen der hedendaagsche
wetenschap, en of onze opmerkingen van
practischen aard iets kunnen bijdragen om den bloei
der taal te bevorderen : dan mogen wij van hare
beschouwingen nuttige leering en bruikbare wenken
— 6o --
verwachten, die ons bij het voortzetten van den
arbeid goede diensten kunnen doen. Vervult zij
daarbij tevens hare taak — waarop men tot dusverre
niet lette — om het Nederlandsch Woordenboek
in zijn aard en aanleg te vergelijken met andere
werken van dezelfde soort, door naburige volkeren
aan hunne talen gewijd, dan zal het karakter van
het onze des te beter in het ware licht treden, en
zoo zal zich allengs een billijk en onpartijdig oordeel
vestigen over de wijze, waarop wij aan he t.
vertrouwen onzer lastgevers hebben beantwoord. >> (I)
Van die grondige en gezette critiek is, zoover
ik weet, niets gekomen. In Noord-Nederland is
het voor als na gebleven bij op- en aanmerkingen
over details. De opzet van het Woordenboek
zelf is niet meer ter sprake gebracht, te
minder, daar die opzet langzamerhand de veranderingen
onderging, welke door de gewijzigde begrippen
op taalkundig gebied noodzakelijk werden, en het
groote werk zoodoende op het standpunt der voortschrijdende
wetenschap bleef.
In Zuid-Nederland is de toestand eenigszins
anders geweest. Langen tijd is hier om zoo te zeggen
in 't geheel geen spraak geweest van critiek. Althans
zoolang De Vries leefde : zijn persoonlijkheid hield
ze op eerbiedigen afstand. Eerst sedert zijn dood
schijnt men den moed gekregen te hebben op het
Woordenboek aanmerkingen te maken, waarbij men
(i) Woordenboek der Nederlandsche Taal, Dl; I, blz. will vlg.
—
tegenstelling in
wel den aanleg van
werk gemunt heeft, maar merkwaardigerwijze
« juiste standpunt
» plaatsen, door De Vries in de Inleiding
Men het vooral te
het werk der jongere Redactie
stellen, alsof zij
geworden;
met een zonderlinge verblindheid doet men
opvolgers allerlei verwijten, waarvan iedereen,
slechts oppervlakkig maar te goeder
onderzoekt, onmiddellijk erkennen dat
aan een verkeerd adres gericht zijn en, gesteld
die opvolgers, maar den
woord, men krijgt den
de Zuidnederlandsche critici alleen
zoolang De
aandurfden, voor de jongere
noch denzelfden eerbied noch dezelfde vrees
Tot toe was die critiek vrij
ze -- redenen om er
op in te gaan. Maar daar is thans verandering
gekomen ons geacht medelid, de heer Claes
uitvoeriger met open
't krijt getreden : de Warande
Belfort (t) en in Vlaamsche Kunstbode (2)
i) Zie Dietsche Warande en Belfort, 1900, I, 297 vlg.
(2) Zie De Vlaamsche Kunstbode, 190I, blz. 225 vlgg.;
333 - 61 .,-
het meestal, in tegenstelling met hetgeen zich in
Holland voordeed, wel degelijk op den aanleg van
het werk gemunt heeft, maar merkwaardigerwijze
steeds zorgvuldig vermijdt zich op dat « juiste standpunt
)) te plaatsen, door De Vries in de Inleiding
aangewezen. Men schijnt het er hier vooral op te
willen toeleggen, het werk der jongere Redactie
tegenover dat van den Meester te stellen, alsof zij
het door dezen vastgestelde plan was ontrouw geworden;
met een zonderlinge verblindheid doet men
de opvolgers allerlei verwijten, waarvan iedereen,
die de zaak ook slechts oppervlakkig maar te goeder
trouw onderzoekt. onmiddellijk zal erkennen dat
ze aan een verkeerd adres gericht zijn en, gesteld
dat ze gegrond blijken, niet die opvolgers, maar den
Meester zelf treffen. Met een woord, men krijgt den
indruk, dat de Zuidnederlandsche critici alleen
daarom zoolang gezwegen hebben, omdat ze De
Vries niet aandurfden, terwijl ze voor de jongere
Redactie noch denzelfden eerbied noch dezelfde vrees
kunnen koesteren. Tot nog toe was die critiek vrij
beknopt en verscheen ze anoniem, - redenen om er
niet op in te gaan. Maar daar is thans verandering
in gekomen : ons geacht medelid, de heer Claes
heeft zich wat uitvoeriger uitgelaten en is met open
vizier in 't krijt getreden: in de Dietsche Warande
en Belfort en in De Vlaamsche Kunstbode (2)
(I) Zie Dietsche Warande en Belfort, 1900, I, 297 vlg.
(2) Zie De Vlaamsche Kunstbode, 1901, blz. 225 vlgg.;
333 vlgg.
—.- 62 --
heeft hij verschillende artikelen over 't Woordenboek
geplaatst, en ten slotte heeft hij het als een duren
plicht beschouwd, « dewijl .., niemand anders die
taak schijnt op zich te willen nemen », de in het
tweede dezer artikelen uitgesproken beweringen
hier in de Academie grootendeels woordelijk te
herhalen, vermeerderd met eenige andere, en zoogenaamd
toegelicht met meer voorbeelden. Ook al
bond mij niets aan het WOordenboek noch aan de
Redactie, toch zou ik thans het oogenblik gekomen
achten om de uitgebrachte critiek te bestrijden en
een poging te doen om een gezonder opvatting
over aanleg en strekking van ons Taalmuseum
ingang te doen vinden. Het feit echter, dat ik lid
ben Uwer Academische Commissie voor het Woordenboek
en tevens correspondeerend lid der Redactie
in Zuid-Nederland, maken mij dit optreden tot een
plicht. Aan de ee ri e zijde komen in geen enkel der
verslagen Uwer Commissie, waaraan ik heb medegewerkt,
aanmerkingen voor in den aard van die welke
wij uit den mond van ons medelid hebben gehoord ;
is die critiek juist, dan is er alle reden om te
beweren, dat Uwe Commissie niet op de hoogte
der haar opgedragen taak is. Aan de andere zijde
treffen talrijke aanmerkingen den Zuidnederlandschen
adviseur der Redactie persoonlijk.
Als we daarenboven nog bedenken, dat de bedoelde
critiek in deze vergadering met het epitheton
« onpartijdig » is bestempeld en het besluit der
Academie, het stuk in hare Verslagen op te nemen,
63 --
in het oog van het verder staand publiek als een
soort van officieele sanctie geldt, terwijl het eigenlijk
slechts een beleefdheid is, dan zal men het, hoop ik,
billijken dat ik het voor het Woordenboek en zijn
-samenstellers opneem, daar die critiek niet slecht s .
kenpartijdigheid mist, maar het gevolg is van verkeerd
inzicht in den aard, den aanleg en de strekking van
het Woordenboek, en vooral — het spijt me dat ik
het zeggen moet, want het klinkt vrij onwaarschijnlijk
— van onnauwkeurig lezen en verkeerd verstaan
van wat er metterdaad in 't Woordenboek te lezen,
van wat er zwart op wit gedrukt staat.
I.
De eerste vraag welke onderzocht wordt is
deze : Is het Woordenboek algemeen voor Zuidgelijk
voor Noord-Nederland?
Het antwoord luidt kortaf neen, op verschillende
gronden, die wij nader willen beschouwen.
Na *er met blijkbare instemming aan herinnerd
te hebben, dat de drie redacteuren, De Vries, Te
Winkel en David, niet alléén de bouwsto ffen voor
het Woordenboek konden bijeenbrengen, zegt de
heer Claes :
« In zijn Verslag namens de Commissie van het
Woordenboek, door DE VRIES in 1862 te Brugge
voorgelezen, noemt hij twee dozijnen Noordnederlandsche
geleerden, « landgenooten van naam a,
zegt hij, « allen mannen van gezag in wetenschap
of praktijk », die zich volgaarne bereid hadden ver .
-- 64 --
klaard hem « met hunne kennis en hunnen ijver ter
zijde te staan » ; daarnaast noemt hij geenen enkelen
Zuidnederlander 1 »
Met eenig recht kan men vragen, waarom de
heer Claes, toen hij zich wilde vergewissen van
het aandeel der Zuidnederlanders in het verzamelen
der bouwstoffen voor het Woordenboek, er nie t.
liever de Inleiding heeft op nageslagen, waar De Vries
immers voor het laatst en definitief verslag heeft
gegeven over de hulp welke hij heeft mogen ondervinden.
Evenzoo, waarom de mededeelingen over
het apparaat van 't Woordenboek in de laatste
jaren bij herhaling gedaan, laatstelijk in de circulaire
door Uwe Woordenboekscommissie aan alle
leden der Academie gezonden ,g eignoreerd worden.
Dit eenmaal zoo zijnde ben ik wel verplicht
aan te toonen, dat hetgeen de heer Claes gezegd
heeft zonder eenige bewijskracht is, zooals duidelijk
blijkt, als men den geheelen passus met de
noodige aandacht overleest. De Vries spreekt daar
nl. over de bezwaren, welke de Redactie ondervond
met betrekking tot de terminologie der onderscheiden
vakken van kennis en bedrijf die buiten het bereik
zijner studiën lagen, en noemt vijftien Hollandsche
geleerden op, die hunne hulp hadden toegezegd
voor woorden betreffende natuurkunde, geneeskunde,
ontleedkunde, dierkunde, scheikunde, godgeleerdheid,
zeewezen en scheepsbouw, krijgsbouw,
bouwkunde, waterstaat , aardkunde, landbouw,
bouwteelt, plantenkunde, schoone kunsten, staat-
65---
huishoudkunde rechtsgeleerdheid. I k- vraag gemoede, waren er het jaar 1862 Zuidnederlands
-che die de Redactie van 't Woordenboek
op gebied der genoemde wetenschappen
en bedrijven konden voorlichten? Noem mi j.
onTe gezag in wetenschap of practijk,
in het jaar 1862 de Nederlandsche terminologie
wetenschappen,
van waterstaat, zeewezen, scheepsbouw, krijgswezen
! waren niet ! zij e r
gewest, dan haden zij zich die terminologie alen
kunnen omgang met Noordnederlandsche
geleerden en wat dan?
twee maal verricht worden?
hier menschen genoeg, minder of meer
met de technische woorden eigen
landbouw, bouwkunde,
in een
zeewezen, enz., maar dat waren
geleerden, Redactie voor te
lichten. was dat anders geweest, als De
ook geen enkelen dergelijken Zuidnederlander
de schuld?
eens de geschiedenis der voorbereiding
bijzonderheden nagaan,
en het verslag ter hand nemen door De Vries op
Congres, in te Utrecht gehouden,
Daarin men achteraan, als
een lijst der ingekomen en toegezegde,
voor apparaat van 't Woordenboek.
65 --
huishoudku"nde en rechtsgeleerdheid. Ik het
in gemoede, waren er in het jaar 1862 Zuidnederlandsche
geleerden die de Redactie van 'tWoordenboek
op het gebied der genoemde wetenschappen
en oedrijvenkonden voorlichten 1 Noem mij
on{e mannen van gezag in wetenschap of practijk,
die in het jaar 1862 de N ederlandsche terminologie
kenden der natuurlijke en geneeskundige wetenschappen,
van waterstaat, zeewezen, scheepsbouw, krijgswezen
enz. I Ze waren er niet! Maar al waren zij er
geweest, dan hadden zij zich die terminologie alleen
eigen kunnen maken door omgang met N oordnederlandsche
geleerden en boeken, en wat dan ~
Moest hetzelfde werk twee maal verricht worden~
Wel waren hier menschen genoeg, minder of meer
grondig bekend met de technische woorden eigen
aan een aantal bedrijven, als land bou w, bouwkunde,
de verschillende handwerken, scheepsbouw, in zekere mate ook zeewezen, enz., maar dat waren
geen geleerden, bekwaam om de Redactie voor te
lichte!). En al was dat anders geweest, Vries ook geen enkelen dergelijken Zuid nederlander
noemde, aan wie de schuld?
Laat ons eens de geschiedenis der voorbereiding
van 't Woordenboek- meer in bijzonderheden 'het verslag ter hand nemen door De Vries op
het vierde Congres, in 1854 Utrecht gehouden,
voorgedragen. Daarin vindt men achteraan, als
Bijlage C, een lijst der ingekomen en, toegezegde
bijdragen voor 't apparaat van 't Woordenboek.
— 66 --
Als wij die lijst even doorloopen, dan zien we
dat de volgende afkomstig zijn van Zuidnederlanders
SCHRIJVERS INGEKOMEN OF TOEGEZEGDE` BEWERKERS
BIJDRAGEN I
Masker van de wereldt
H. Hof van den Keyzer
Theodosius eii enkele
kleinere stukken.
De Seven Hooft-sonden. Heremans.
Ziekte der geleerden. J. David.
Ovidius, gedaanteverwisselin- »
gen.
Zedelijke gispingen. »
Eenige uittreksels uit de ver- Ph. Blommaert.
schillende dichtbundels.
Vertaling van Boëtius. Snellaert
Nederduitsche gedichten. P. van Duyse.
Dichtwerken. »
Gedichten. »
De Gramschap. »
Dichtwerken. Snellaert.
Al de boven niet genoemde J. David.
dichtwerken.
Verschillende uittreksels. J. van Beers.
Waarheid en Droomen. Heremans.
Pastorij van Mastlánd. »
Jan de Laet.
Geschied- en Oudheidkunde. K. Stallaert.
M. v.d.Voort.
Poirters
Ogier
Bilderdijk
Tollens
A. De Buck
Heinsius
Harduyn
Zevecote
L. De Meyer
M. De Swaen
Bilderdijk
Hasebroek
V. Koetsveld
Dautzenberg.
Dat geeft TO bewerkers met 16 geëxcerpeerde
werken, waaronder een opmerkelijk getal geschriften
van Noordnederlanders, en drie onduidelijke
opgaven. Daarentegen vermeldt de lijst
6o Noordnederlandsche helpers met r oo werken,
in welk getal elk auteur als een eenheid geteld is,
terwijl daar verzamelingen onder zijn als de werken
van Vondel, Feith, Conscience, Van Lennep, Van
— 67 --
der Palm, Beets, Wagenaar enz. enz. Doch, dat is
het minste. De vraag is, hoe hebben de bewerkers
zich van de op zich genomen taak gekweten
Vooreerst moet worden gezegd, dat noch J. De
Laet, noch Stallaert. noch Van der Voort ooit een
letter schrifts aan de Redactie hebben gezonden, wat
hieruit blijkt dat De Vries hunne namen niet heeft
vermeld, toen hij in de Inleiding hulde bracht aan
hen die wél hadden geholpen (t). Blijven de anderen.
Het zij me vergund mijne medeleden even te
herinneren aan de statistieken vroeger door sommige
leden der Commissie voor Nieuwere Taal- en Letterkunde
opgemaakt. Uit die statistieken kan men
reeds zien, dat het aantal citaten uit de bovengenoemde
werken, die in 't Woordenboek voorkomen,
zeer gering is.
Nu heeft men tot nog toe niet openlijk durven
beweren, geloof ik, dat de Redactie, hetzij dan De
Vries zelf, hetzij zijn leerlingen, de Zuid nederlandsche
citaten terzijde legt, alleen maar omdat ze Zuidnederlandsch
zijn. Dat ware dan ook vrij ongerijmd.
De reden moet dus elders te zoeken zijn, en me dunkt
dat niemand een buitengewone dosis denkvermogen
hoeft te verspillen om die reden te vinden. Als de
Redactie, aan wier betuigingen van liefde voor de
Zuidnederlandsche broeders en hunne werken niet
te twijfelen valt, zoo weinig Zuidnederlandsche citaten
(t) Zie de noot in de Inleiding, blz. XVl.
— 68 --
geeft, dan kan een kind beredeneeren, dat ze die
citaten zeer waarschijnlijk niet heeft. En zoo is het
ook werkelijk !
Daaraan is in de laatste jaren bij verschillende
gelegenheden herhaaldelijk en met nadruk herinnerd
door hen die het wisten; in de circulaire der
Woordenboekscommissie werd er zeer bepaaldelijk
de aandacht op gevestigd. Wat meer is, De Vries
zelf heeft reeds jaren geleden den Vlamingen beleefd,
maar onomwonden onder 't oog gebracht, dat hunne
medewerking niet was wat hij recht had te verwachten.
Laat ons ook eens zijn tweede Verslag,
in 1856 te Antwerpen voorgedragen, inzien. Nadat
hij gesproken had over de plichten die allen, « voor
wie de beoefening der taal eene ernstige roeping.
is », tegenover het Woordenboek te vervullen hadden,
richtte De Vries zich tot de Vlamingen met
de volgende woorden :
« Vergunt ons een woord, tot U in het bijzonder
gesproken, Vlaamsche broeders! wier gastvrije
ontvangst hier op nieuw getuigt van uwen vaderlandschen
zin. Gij hebt aan onze Redactie uw
vertrouwen geschonken gij hebt de taak, die zij
aanvaardde, met geestdrift toegejuicht. En te regt.
Want het Nederlandsch Woordenboek, dat zij eenmaal
aan het vaderland hoopt te schenken, het moet
de taal van Zuid en Noord gelijkelijk omvatten ;
het moet de afspiegeling zijn van de eenheid, die
op dit gebied onveranderlijk zal bestaan ; het moet
Vlaamsch en Hollandsch eens voor al verbinden
hg -
ééne gemeenschappelijke Nederlandsche taal.
het een gewrocht zijn van den
Vlamingen Hollanders eendragtig
bezielt voor dit dan ... zij
vraag ten goede gehouden, uwe medewerking
aan die bestemming wel geheel evenredig
waar, bij ons overzigt van den arbeid,
Nederlandsche en schrijvers gewijd,
ontbroken : onze
het dankbaar erkend. wij
Too Te talrijker gewenscht. menig sieraad
aan wijzen, wiens werken aan
konden geven. De
Noord-Nederland is immers
voor U
stelt. ook hier het praktische
overvloed van kunstwoorden Wappert
Belgische vlag niet over de wijde zee!
Wordt ok niet an uwe stranden en
oevers toezigt hier vooral getoond,
wat werktuigen en stoomkracht vermogen!
de nijverheid en landbouw van Vlaanderen .
Brabant, de handel hier in Antwerpen gezeteld,
bijdragen schenken aan onzen vereenigden
taalschat? Toch, broeders ! mogt Verslag
waar het de verzameling van kunstwoorden beschreef,
alleen van Noord-Nederlandsche namen gewagen.
en openhartig, als ware Nederlanders past,
hier wat haar op het
- 69 -
tot ééne gemeenschappelijke N ederlandsche taal.
Maar het moet ook een gewrocht ziin van den
gelijken ijver, die Vlamingen en Hollanders eendragtig
bezielt voor dit edel doel. En dan ..• zij
ons de vraag ten goede gehouden, of uwe mede~
werking aan. die bestemming wel geheel evenredig
was. Het is waar, bij ons overzigt van den arbeid,
aan N ederlandsche dichters en schrijvers gewijd,
hebben ook Vlaamsche namen niet ontbroken: onze
Redactie heeft het dankbaar erkend. Maar wij
hadden tOO gaarne te talrijker gewenscht. Het
verjongde Vlaanderen heeft immers menig sieraad
der letterkunde aan te wijzen, wiens werken aan
het Woordenboek groot gewin konden geven. rijke letterschat van Noord-Nederland is immers
mede uw eigendom, dat ruime stof ook voor U
beschikbaar stelt. En levert ook hier het praktische
leven geen overvloed van kunstwoorden op? Wappert
ook de Belgische vlag niet over de wijde zed
Wordt ook niet aan uwe stranden en oevers een
waakzaam toezigt gehouden, niet hier vooral getoond,
wat werktuigen en stoomkracht vermogen'
Heeft de nijverheid en landbouw van Vlaander.en
en Brabant, of de handel hier in Antwerpen gezeteld,
geene bijdragen te schenken aan onzen vereenigden
taalschat î Toch, broeders! mogt ons Verslag.
beschreef,
van Noord-Nederlandsche namen gewagen.
Rond en openhartig, als ware Nederlanders past,
spreekt onze Redactie hier uit wat haar op het
- 70 --
gemoed ligt, in het volle vertrouwen, dat de taal,
door vrienden gesproken, als een blijk van welmeenende
belangstelling, een even belangstellend
gehoor bij vrienden zal vinden. Welaan dan, Vlamingen
I neemt onze zaak met verhoogden ijver
ier harte ! Draagt vlijtig het uwe bij, opdat ook
aan de Vlaamsche taal in het Woordenboek
Dregt »'orde gedaan! Des te meer zal het een.
blijvend gedenkteeken zijn onzer •broederliiKe eendragt
. ». (I )
Aldus de Hoofdman der Redactie, nu haast eenehalve
eeuw geleden. Hoffelijker, maar tevens duidelijker
kon het niet. Toch is De Vries' stem die eens.
roependen in de woestijn geweest. Is dat betreurenswaardig
en beschamend voor de Zuidnederlanders, .
het is het nog in veel hoogere mate, dat sommigen
onder hen het zoover hebben gedreven, de rollen om
te keeren en als beschuldigers der Redactie op tetreden.
Laat ons hopen dat we dit zonderling
schouwspel voor het laatst hebben bijgewoond!
Intusschen is het ontbreken van voldoenct materiaal
uit Zuid-Nederland wel de hoofdreden, maar
niet de eenige reden waarom de Zuidnederla-ndsche e
voorbeelden in 't Woordenboek niet talrijker voor
(i) M. DE VRIES, Verslag der Redactie van het Nederlandsch
Woordenboek... in ae vergadering van het vgfde Nederlandsch
letterkundig Congres, te Antwerpen, den 16 Augustus 1856,
voorgedragen, , blz. 48 vlg.
71 _.._
komen. Hun getal wordt nog verminderd door deze
omstandigheid, dat niet zelden een citaat onbruikbaar
wordt doordien er eene of andere fout tegen ons
taaleigen in voorkomt ; reeds meer dan eens echter
heeft de Redactie dergelijke citaten toch opgenomen,
wat wrel bewijst dat er van vooringenomenheid geen
sprake zijn kan. Intusschen, om in dezen allen
twijfel weg te nemen, zal ik enkele mededeelingen
doen uit mijn persoonlijke ervaring. Gedurende al
de jaren, dat ik als redacteur van 't Woordenboek
werkzaam was, heb ik nooit een enkel excerpt uit
H einsius' Nederduitsche Gedichten, toegezegd door
P. Duyse, noch uit De Swaen's werken, toegezegd
door Snellaert, met mijn oogen aanschouwd. • Ik ben
twee of drie excerpten uit het Masker van de Wereldt
tegengekomen; twee uit het Hof van K. Theodosius;
een enkel uit De Buck's Boetius; een tweetal uit de
Seven Hoof t-sonden; een enkel uit de dichtwerken
van J. de Harduyn; een drietal uit Zevecote en even
zooveel uit De Meyer's Gramschap. De excerpten
uit een paar werken van Bilderdijk door David en
die uit Tollens door Blommaert waren betrekkelijk
talrijker, ofschoon absoluut genomen toch nog zeer
gering Wat Van Beers geleverd heeft, weet ik in
't geheel niet te zeggen.
Uit dit alles moge U blijken, niet alleen dat
de Zuidnederlanders weinig geëxcerpeerd hebben,
maar ook dat zij slecht geëxcerpeerd hebben. Evenals
verschillende anderen trouwens, in wier hulp
-- om met De Vries te spreken — de Redactie
^ 72 -
zich mocht verheugen (t), hebben zij alleen die
woorden opgeteekend, waaraan iets buitengewoons
was, een dichterlijk gebruik, een hun vreemde beteekenis,
een weinig voorkomende samenstelling, enz.
Maar de woorden en uitdrukkingen van dagelijksch
gebruik, daar lazen ze over heen. En wilt ge de
proef op de som ? Een der twee citaten uit het
Hof van K. Theodosius, geëxcerpeerd door Dautzenberg,
die ik gedurende mijn werkzaamheid te
Leiden in handen gekregen heb, was een blad met
een bewijsplaats voor oogensbraec%re, dat ik tegenkwam
onder de samenstellingen van oog. ik herinner
mij nog heel goed, hoe verwonderd ik dat blad
papier, dat ik als curiositeit heb bewaard, zat aan
te staren, want ik begreep niets van dat vers met
dat woord oogensbraecke. I k las nl. :
g Maar voor wie stort ick eerst mijn oogensbraecke
stroomen, Poirters, H. Hof van Theodosius
182. »
(t) Zie het derde Verslag, in . 186o voorgedragen te 's-Hertogenbosch,
blz. 57, waar De Vries zich genoopt zag er ernstig
op aan te dringen, dat men de vastgestelde bepalingen voor 't excerpeeren
beter zou in acht nemen, en zich beklaagt dat de Redactie
zoo weinig bruikbare aanhalingen van bekende en gewone woorden
bekomt. De geheele uiteenzetting verdient, in verband met wat
hier aan de orde is, nagelezen en overwogen te worden ! ik
zou de waarheid te kort doen, indien ik beweerde dat alleen
Zuidnederlanders zich zulke ongeschikte .helpers betoond hebben,
maar mijn als redacteur opgedane ervaringen geven mij toch
vrijmoedigheid te zeggen, dat De Vries hen zeker meer dan anderen
op het oog had, toen hij die bladzijden schreef.
73 —
eerste gedachte die bij een woordenaar in
opkomt, natuurlijk deze : Zou dat
't oorspronkelijke wel staan ? Ik nam dus
zie, daar leest men :
stort ick eerst
bracke stroomen.
dat sprake, een
werpen op mannen als Dautzenberg, Van
(i), want ik wensch
doen in waardeering van
wezenlijke en erkende verdienste. Maar mere
wáárheid en, hoe onbehaaglijk
ze ok zij, onder de ogen durven zien, vór men
gevolgtrekkingen aankomt die gelijk staan met
blaam voor de Redactie van het Woordenboek.
ik moet hier nog wat bij voegen. Als
men de afleveringen doorloopt, sedert het jaar 1 891
dan men zien dat de aanhalingen
sommige der zooeven genoemde werken veel
zijn dan men uit bovenstaande mededeelingen
opmaken. Dit is het geval met Poirters'
van de Wereldt Hof van keyser
Ogier's Hooft-sonden, Harduyn
s De Buck's Om verkeerde
vermijden,
I) dat P. DUYSE reeds in 1859 overleed.
De eerste gedachte die bij een woordenaar in
zoo'n geval opkomt, is natuurlijk deze: Zou dat
in 't oorspronkelijke wel zóó staan 1 Ik nam dus
het boek zelf ter hand, en zie, daar leest men:
Maer voor wie stort ickeerst
Mijns oogens bracke stroomen.
Ik breng dat alles niet ter sprake, om een
blaam te werpen op mannen als Dautzenberg, Van
Duyse I), Snellaert, Heremans enz., want ik wensch
voor niemand onder te doen in waardeering van
elks wezenlijke en erkende verdienste. Maar men
moet de wáárheid zoeken, en, hoe onbehaaglijk
ze ook zij, onder de oogen durven zien, vóór men
met gevolgtrekkingen aankomt die gelijk staan met
een blaam voor de Redactie van het Woordenboek.
Doch ik moet hier nog wat bijvoegen. sedert het jaar 189'1
verschenen, dan zal men zien dat de aanhalingen
uit somm 1 ~e der zooeveri genoemde werken veel
talrijker zij II dao men uit bovenstaande mededeeHngen
zou opmaken. Dit is het geval met Poirters'
Masker van de Wereldt en H. Hof van keyser
Theodosius, Ogier's Seven Hooft-sonden, De Harduyn
s werken, De Buck's Boetius. Om alle verkeerde
gevolgtrekkingen dienaangaande te vermijden,
(1) Ik vergeet evenmin dat VAN DUYSE reeds in overleed.
-- 74 ---
kan het zijn nut hebben mede te deelen dat die
werken door de jongere Redactie opnieuw en uitvoerig
geëxcerpeerd zijn. De werken van Heinsius
werden reeds in 1 856 opnieuw geëxcerpeerd onder
het toezicht van De Vries zelf (i).
Men zou ook verkeerde gevolgtrekkingen kunnen
opmaken uit het feit dat De Vries in zijn Inleiding
Blommaert, Dautzenberg, Van Duyse, Snellaert,
Van Beers en Heremans met dankbaarheid vermeldt
onder hen, « die allen, het zij dan in meerdere
of mindere mate, onze verzameling van aanhalingen
uit verschillende tijdperken onzer letterkunde
door hunne bijdragen hebben verrijkt. » (2)
Bij het lezen dier uitingen, moet men nl. twee
dingen bedenken. Vooreerst was De Vries een uiterst
humaan man, die van nature ook voor de geringste
hulp dankbaar gestemd was, en tevens niet minder
hoffelijk dan humaan : hij zwaaide liever te veel lof
toe dan wien ook te ontstemmen door hem den
Beringen lof, waarop hij recht had, te onthouden.
Verder dat in zijn zooeven uit de Inleiding aangehaalde
woorden de nadruk moet gelegd worden
op de bepaling « hetzij dan in meerdere of mindere
mate », en op wie hier « het mindere » of « het
meerdere » slaat kan niet alleen blijken uit deze
mijne mededeelingen, maar ook en evengoed uit
(I) Zie het tweede Verslag, in 1856 voorgedragen te Antwerpen,
hlz. 17.
(2) Inleiding, blz. xvt,
--- 75
alles wat De Vries zelf over bet verzamelen der
bouwstoffen voor het Woordenboek in zijn Inleiding
heeft medegedeeld.
Er is nog meer. Niet alleen in de jaren van
voorbereiding, maar ook later heeft het de Redactie
aan voldoende hulp ontbroken. Toen ik in de
jaren 1890 en 1891 tot een aantal Zuidnederlandsche
schrijvers het verzoek richtte, zoo mogelijk
een exemplaar hunner werken beschikbaar te
stellen om die ten behoeve van 't Woordenboek te
excerpeeren, dan hebben de meesten met de grootste
welwillendheid aan dat verzoek voldaan : het is
mij een aangename plicht,. daarvan thans weer met
dankbaarheid te kunnen gewagen ; maar er zijn er
ook geweest die het op de meest onheusche manier
hebben beantwoord, een manier die grievend was
voor de Redactie in 't algemeen, maar inzonderheid
voor den man die 't verzoek met de beste bedoelingen,
en geheel uit eigen beweging deed . 1 Hij kon het
in geen geval helpen, .dat de werken dier vertoornde
heeren niet vroeger geëxcerpeerd waren ; zij hadden
veeleer reden hem dankbaar te zijn, dat hij tijd
en moeite veil had om hetgeen nu eenmaal verwaarloosd
was, weer goed te maken.
Omstreeks denzelfden tijd kwam het Woordenboek
in deze Academie ter sprake. Laat ons
eens de Verslagen en Mededeelingen over 't jaar i 890,
blz. 209 vlgg. opslaan.
De Commissie voor Nieuwere Taal en Letter-
1Funde had zich bezig gehouden met de vraag, waar--
76
--
om het Woordenboek zoo weinig voorbeelden aanhaalde
uit Zuidnederlandsche schrijvers, en meende
dat die leemte « hoofdzakelijk te wijten (was) aan het
feit dat de geëerde Redactie wellicht minder bekend
(was) met de werken der Vlamingen dan met die
der Noord-Nederlanders. » Ofschoon men uitging
van een meening die, zooals uit al het voorgaande
blijkt, geheel en al onjuist was, kwam men toch
tot het eenig besluit dat rationeel was. Er werd
nl. voorgesteld met de Redactie in verbinding te
treden, een verzameling van een duizendtal aanhalingen
te maken en haar die aan te bieden.
Welnu, dit bij uitnemendheid practische plan,
dat tot onmiddellijk en weldadig gevolg had
kunnen hebben dat voor eens en altijd alle misverstand
uit den weg zou geruimd zijn, daar de
Redactie de Academie ongetwijfeld op de hoogte
-zou gebracht hebben van den toestand van haar
apparaat, dit voorstel werd verworpen, niettegenstaande
het warm protest van den heer Van Droogenbroeck,
die zeer duidelijk de positie der Redactie
tegenover de officieele machten uiteenzette.
Laat ik u ten slotte nog herinneren aan gebeurtenissen
der allerlaatste jaren. Uwe Woordenboekscommissie,
langen tijd niets anders dan
een verslaguitbrengend lichaam, streeft er sedert
een viertal jaren naar op practische wijze werkzaam
te zijn. In 1898 werd door haar aan alle
gewone en briefwisselende leden een uitnoodiging
gestuurd, om ten behoeve van het Woordenboek
— 77 —
Zuidnederlandsche werken te excerpeeren. Weten
de heeren hoeveel leden van de 35 die oproeping
beantwoord hebben ? Zij waren met diep in de vier !
Doch nog eens, ik breng dit alles niet ter sprake
om wien of wat ook te veroordeelen. Ik eerbiedig
de overtuiging van de meerderheid dezer Academie,
die in 1890 meende dat men meer zou bereiken
door zich tot onze Regeering, dan door zich tot de
Redactie zelf te wenden. Ik begrijp evenzeer dat in
1898 niet ieder lid der Academie kon klaar zitten om
boeken te gaan excerpeeren. En ik zeg ten slotte,
evenals de heer Claes : gedane zaken hebben geen
keer. Maar ik voeg er bij : bij het vellen van een
oordeel moet men ook met die gedane zaken rekening
houden.
Het valt dus niet te loochenen, dat het feit, dat
het apparaat van 't Woordenboek voor meer dan
99/i oo uit Noordnederlandsche excerpten 'bestond,
invloed moest hebben op de samenstelling van 't werk
zelf, te meer als men bedenkt dat de werken
van Conscience weldra werden geciteerd naar een
minder of meer verhollandschte uitgave. Het Woordenboek
moest inderdaad, zooals de heer Claes
gezegd heeft, de taal van het. Noorden oneindig
beter weerspiegelen dan die van het Zuiden. Maar
het zal nu wel ieder onbevooroordeeld man duidelijk
zijn dat op mijn vraag van daareven : aan wien
de schuld? geen ander antwoord te geven is dan
dit : aan Zuid-Nederland zelf.
Misschien zal men zeggen : toen de Redactie
- 78 -
ondervond dat er van Zuidnederlandsche zijde niet
de noodige hulp werd geboden, moest zij zelf de
handen uit de mouw steken.
Ik zal u weldra de bewijzen leveren, dat zij
het . niet heeft. nagelaten, maar verzoek u eerst de
volgende punten te overwegen. Vooreerst heeft De
Vries van den beginne af verklaard, dat hij wel
bouwmeester wilde zijn, maar geen opperman.. En
wie hem ongelijk moge geven -- niet ik, en de
heer Claes . blijkbaar ook niet. Ten tweede mag
men niet vergeten, dat de financieele middelen der
Redactie steeds zeer gering zijn geweest, zoodat zij
er nooit aan heeft kunnen denken, op ruime schaal
bezoldigd werk te laten doen. En ten derde, dat
het publiek veel te ongeduldig was : men wilde tot
eiken prijs dat het Woordenboek zou beginnen te
verschijnen.
Tot het meer Noord- dan Zuidnederlandsch
zijn heeft ongetwijfeld ook bijgedragen het door
den heer Claes aangehaalde feit, dat de medewerkers
van De Vries steeds Noordnederlanders zijn
geweest (er is niets tegen om de vijf jaren, dat
een, Zuidnederlander redacteur geweest is, niet
te laten medetellen). Maar ook hier durf ik een
bescheiden vraag doen. Toen het eenmaal bleek
dat er van een eigenlijke medewerking van David
geen sprake kon zijn, was het de schuld der Redactie
dat er- in België niemand was, die hem kon vervangen?
Van historische taalstudie had hier destijds
niemand eenig begrip (een der vruchten der Fransch—
7799 —
geweest, België op het gebied der
tijd, een halve eeuw en meer ten
die eenigszins
aanmerking konden komen, bekleedden betrektingen,
die ze niet hadden willen ruilen voor een
redacteurschap aan t Nederlandsch
. het onbillijk, de Redactie verantwoordelijk
stellen met het oog op het Zuidnederlandsch,
het nog laten voorkomen, alsof de
nog dezelfde is als bij den aanvang.
zeker wat de heer Claes zegt, dat
« toezicht van eenen enkelen Zuidnederlander,
nu . is de
belangen voldoende te bewaken,
en de Redactie voor te lichten in zaken. betreffende
talrijke Zuidnederlandsche de godgeleerdheid,
natuurkunde, de landbouwkunde, de
onzer Vlaamsche provinciën. »
deze eene restrictie, dat er hier van geen toezicht
sprake is, alleen van 't geven van adviezen en
die eene Zuidnederlander heeft
al is hij in de
uit
gewesten dagelijks te raadplegen,
moet hem noodzakelijkerwijze veel ont ,
gan of onbekend blijven. Mar het mag toch
heer Claes, die gewaagt van
« steeds even belangvol (t) naslaan der opeen-
1) Er wordt ongetwijfeld bedoeld belangstelling.
- 79-
dolheid is geweest, dat België op het gebied der
taalstudie langen tijd, een halve eeuwen meer ten
achteren is gebleven). En de mannen, die eenigszins
in aanmerking konden komen, bekleedden betrekt<
i Ilgen, die ze nier hadden willen ruilen voor een
karig gehonoreerd redacteurschap aan 't N ederlandsch
Woordenboek
Is het onbillijk, de Redactie verantwoordelijk
te stellen met het oog op het Zuidnederlandsch,
't is meer het te laten voorkomen, alsof de
toestand altijd dezelfde is als bij den aanvang.
Het is zeker waar, wat de heer Claes zegt, dat
( het toe;;icht van eenen enkelen Zuidnederlander,
gelijk dat nu. bestaat, niet toereikend is om de
bel;Jngen van Zuid-Nederland voldoènde te bewaken,
de Redactie voor te lichten in zaken. betreffende
de talrijke Zuidnederlandsche dialekten, de godgeleerdheid,
de natuurkunde, de landbouwkunde, de
schoone kunsten enz. onzer Vlaamsche provincIën. »
Met deze eene restrictie, dat er hier van geen toezicht
sprake is, alleen van'~ geven van adviezen en
inlichtingen. Want die eene Zuidnederlander heeft
niet de pretentie een alweter te zijn, en al is hij in dé
gelegenheid verscheidene gestudeerde personen uit
onze verschillende gewesten dagelijks te raadplegen,
toch moet hem noodzakelijkerwijze nog veel ont~
gaan of onbekend blijven. Maar het mag toch
zonderling heeten, dat de heer Claes, die gewaagt van
zijn (( steeds even belangvol (I) naslaan der opeen-
(I) Er word t ongetwijfeld bedoeld vol belangstell",~.
— •—
volgende afleveringen sedert vijf-en-dertig jaar »,
niets heeft gemerkt van de groote veranderingen die
sedert 1888 in 't Woordenboek te bespeuren zijn:
Ik heb niet zoozeer het oog op de uiterlijke
omstandigheden : het versterken der Redactie met
nieuwe krachten, en, als onmiddellijk gevolg daarvan,
het weldra klimmend getal der jaarlijks verg
schijnende afleveringen. I :k bedoel de wijzigingen
van inwendigen aard. De jongere Redactie heeft er
zich nl. niet toe bepaald, afleveringen samen te
te geven zij heeft ook, geheel belangloos,
daarin bijgestaan door anderen, enkele « welgezinden
», haar apparaat belangrijk vermeerderd
en verbeterd. Dat moet iemand die het Woordenboek
geregeld leest, of ook slechts naslaat,
onmidelijk in het og valen : hoevel mer verscheidenheid
is er niet waar te nemen, én ' chronologisch
én topogr-aphisch, . in . de aanhalingen der
afleveringen na 1888, en in die vóór dat jaar verschenen!
Wie t van 'Woordenboek
blind mocht voor gebleven zijn, kan het
elk geval opmaken de drie vervolglijsten,
1 888 eerste Lijst van aangehaalde
schrijvers aangevuld werd.
bijzonderheden zonneklaar tuit die lijsten blijkt, dat de Redactie
het vermeerderen van haar apparaat met buitengewone
is werk gegaan. Maar ik
mijne beurt een kleine statistiek opmaken.
Laten wij eens nagaan wat die verschillende lijsten
- 89'-
vC!llgelilcle ai:l.e:veringen vijf-en'-dertig jaar »,
Diets h.eeft gemerkt v·an de groote veranderingen die
1888 't Woordenboek te zijn.
heb niet zoozeer het oog op de uiterlijke
: Redactie met
als onmiddellijk gevolg daarvan,
het weldra klimmend getal der jaarlijks ver'"
sehijnende Ik bedóel de wijzigingen
inwendigen aard. De. jongere Redactie heeft er
nI. niet (oe bepaald, afleveringen samen te
stellen en uit te geven ; zij heeft ook, belangl().
os, door « welgezinden
I). haar apparaat belangrijk vermeerderd
verbeterd. Dat het Woordenboek
leest, ook slechts naslaat,
onmiddellijk in hel oog vallen : hoeveel meer verscheidenheid
er niet waar te nemen, én chronoIQgisch
.én topographisch, ,aanhalingen der
nà 1888, en die vóór dat jaar verschenen!
Wie daar onder 't lezen van 't W oo~den
boek V00r kan het
in elk ge:val opmaken uit de drie vervolglijsten,
waarmede sedert ]888 de eerste pan aangehaalde
schrijvers werd.
Ik zie er van af, in bijzonderheden aan te toonen
hoe yil dat de Redactie
in het vermeerderen van haar apparaat buitengewone
veelzijdigheid is te werk gegaan. Maar ik
wil op mijne beurt een kleine statistiek opmaken.
wij eens nagaan wat die verschillende
VERSLAGEN
MEDEDEELINGEN
DER
KONINKLIJKE
VLAAMSCHE ACADEMIE
voon.
TAAL- EN LETTERKUNDE.
I !;)02.
Maart.
GENT
1902

- 81 --
der werken, die in 't Woordenboek geciteerd worden,
ons leeren. In de lijst geplaatst voor het eerste
deel, worden 47 Vlaamsche schrijvers vermeld met
89 boekdeelen (Vondel niet medegerekend, want hij
is voor meer dan 3/4 Noordnederlander). In het
eerste vervolg (vóór het 4de deel), staan 14 Vlaamsche
schrijvers, met 65 boekdeelen; in het tweede vervolg
(vóór het tiende deel), 69 Vlaamsche schrijvers
met 1 6o boekdeelen ; in het derde vervolg eindelijk
(vóór het 5 11e deel) : 128 Vlaamsche schrijvers met
25o boekdeelen.
Me dunkt : such figures speak volumes, te
meer daar die cijfers niet het gevolg zijn van een
angstvallige telling : ze zijn beneden de waarheid.
Dat alles komt hier op neer : dat sedert 1888
meer dan vierhonderd Zuidnederlandsche geschriften
meer dan vroeger in het Woordenboek worden
aangehaald. Daarenboven verlieze men niet uit
het oog dat een heele reeks werken, in de eerste
lijst vermeld, na 1888 opnieuw zijn geëxcerpeerd, en
blijve vooral indachtig, dat het overgroot gedeelte
van dezen arbeid werd verricht door de veel gesmade
jongere Redactie !
Voorwaar, zonder aarzeling mag gezegd worden,
dat het meer dan onrechtvaardig is bij het beoordeelen
van het Woordenboek der Nederlandsche
Taal, waarvan de Redacteuren een loon genieten
dat een gewoon leeraar bij het middelbaar onderwijs
in België beneden zijn verdienste zou achten,
terwijl hun de hoogste wetenschappelijke eischen
--- 82 -
gesteld worden, dat het meer dan onrechtvaardig
is bij het beoordeelen van hun arbeid niet de minste
rekening te houden met al het medegedeelde. Het
zijn immers geen geheimen, maar bijzonderheden
die bekend kunnen zijn aan allen die zich eenige
moeite willen geven om ze te weten, en bekend
moeten zijn aan allen die over het Woordenboek
willen rechten.
Ten slotte valt er nog op wijzen, dat onder
het genoemde getal Zuidnederlandsche geschriften
niet begrepen zijn onze Zuidnederlandsc;:e woordenboeken
en idiotica : Kiliaan, Plantijn, De Bo,
Schuermans, Tuerlincx, Rutten, Cornelissen-Vervliet,
Joos; de door de Academie uitgegeven vakwoordenboeken;
onze tijdschriften : Biekorf 't Daghet
in den Oosten, Ons Volksleven, Volkskunde
enz. Zoover is de zorg voor het Zuidnederlandsch
gedreven, dat sommige der uitgaven onzer Academie,
t. w. onze vakwoordenlijsten en bepaaldelijk het
Antsverpsch Idioticon, door de bemiddeling Uwer
Woordenboekscommissie en dank zij de welwillende
hulp van het Bestuur, meer dan eens door de Redactie
konden gebruikt worden nog vóór ze verschenen
(t). Hetzelfde zal gebeuren met het Waasch
Idioticon, waartoe de Redactie door den heer Joos
met de meeste bereidwilligheid is in staat gesteld.
(I) Op verzoek der Woordenboekscommissie laat het Bestuur
van de vakwoordenlijsten en idiotica, die door de Academie
uitgegeven worden, een exemplaar aan een kant van het papier
drukken, en stelt dit ter beschikking der Redactie.
-- 83 —
Niettegenstaande deze soort van geschriften
naast bij elk artikel worden aangehaald, is de heer
Claes toch van gevoelen, dat de Redactie « er
niet genoeg aan put a. Maar ook hier zijn verschillende
belangrijke punten in 't oog te houden.
Men moet nl. bedenken, dat niet alles wat in
de genoemde geschriften te lezen staat, in het
Woordenboek zoo maar kan overgenomen worden,
en wel om twee redenen. Vooreerst is niet alles wat
in die boeken staat, even betrouwbaar. Dit geldt
vooral voor Schuermans, die een groote hoeveelheid
bouwstof heeft verwerkt welke hij niet kon controleeren
en die zelfs vaak niet te controleeren was door
hen, die ze hem bezorgden. De verdienstelijke man
heeft zelf erkend — en betreurd —, dat het hem
niet altijd mogelijk geweest was nauwkeurig de
plaats aan te wijzen waar de in zijn idioticon vermelde
woorden in zwang zijn, noch hunne beteekenis
juist te omschrijven. \Vat nog bedenkelijker
is : wanneer de plaats waar een woord thuis
hoort, in zijn materiaal niet was aangeduid, heeft
hij ondersteld dat het gebruikt werd « in de omstreek
der inzenders, die (hij) alsdan (dacht) te mogen
volgen » (I). Daaruit kan men zien, dat er in het
Algemeen Vlaamsch Idioticon meer voetangels en
klemmen wolvenijzers en schietgeweren, zeggen
de Vlamingen — liggen, dan gewenscht is, zoodat
(t) Zie SCHUÉRMANS' eerste Voorwoord, oorspronkelijk be—
hoorende bij de eerste aflevering, blz. xi.
._ 84 —
bij het gebruik van dat werk groote behoedzaamheid
geboden is. Niet zelden beschikt de Redactie
dan ook over betere inlichtingen dan die welke
Schuermans' idioticon aan de hand doet; of, als zij
navraag doet om zich van de betrouwbaarheid zijner
mededeelingen te vergewissen, krijgt ze een bescheid, .
dat in strijd is met wat door hem wordt vermeld.
Dit is soms ook het geval, ofschoon in veel
mindere mate, met de idiotica van De Bo en Tuerlinckx,
aan wier gebruik daarentegen weer andere
bezwaren verbonden zijn. Bij De Bo staan talrijke
woorden vermeld die alleen met voorbeelden uit
vroeger tijd toegelicht worden, zonder de minste
aanwijzing of die woorden nog heden al of niet in
gebruik zijn ; tusschen de drie verschillende hoofddialecten
van West-Vlaanderen is heelemaal geen
verschil gemaakt ; de voorbeelden zijn alleen met
den naam der schrijvers voorzien, niet met de titels
en de bladzijden hunner werken, wat op heel wat
moeite en tijd te staan komt, als men De Bo wil
controleeren, en dat dit noodig is, kan ik op grond
van mijn eigen ervaring bevestigen : aan de aangehaalde
voorbeelden zijn meestal talrijke, al of niet
willekeurige veranderingen toegebracht, en in het
oorspronkelijke staat wel eens glad het tegenovergestelde
van 't geen De Bo opgeeft.
Tuerlinckx en Cornelissen hebben het zeer ongerieflijk
gebrek, dat zij zeer veel woorden geboekstaafd
hebben in hun gewestelijken vorm, zoodat men,
om die woorden in hun idiotica te kunnen vinden,, .
— 85
eerst goed Hagelandsch of Ant werpsch moet kennen.
Men zal mij toestemmen dat dit toch wel wat veel
gevergd is.
De tweede, en ook de voornaamste reden, waarom
niet alles wat in onze idiotica vermeld staat,
in -het Woordenboek kan overgenomen worden, is
deze : het Woordenboek is niet ondernomen met
het doel, een algemeen Nederlandsch idioticon
samen te stellen.
In Uw aller aandacht beveel ik de bladzijden,
welke De Vries eerst in zijn Ontwerp van een
Nederlandsch Woordenboek (1), later in zijn Inleiding,
aan dit netelige vraagpunt heeft gewijd (2),
inzonderheid zijn vingerwijzing, dat, waar het zoo
moeilijk is scherpe grenzen te trekken, het noodig
is onbekrompen te werk te gaan : « men helle in
twijfelachtige gevallen naar de liberale zijde over;
en, moet men eenmaal inconsequent zijn, men zij
het liever door te veel, dan door te weinig op te
nemen ». Veie zou durven beweren, dat de ipvol=
gers van De Vries deze vingerwijzing van hun
Meester niet hebben opgevolgd t Zeker niemand.
En dit is zoo waar, dat de Redactie reeds meer
dan eens de aanmerking heeft moeten hooren, dat
er integendeel te veel eer bewezen wordt aan dialectische
eigenaardigheden. Me dunkt, wij moeten in
dezen vertrouwen op de wijsheid en het gezond
(i) Zie het Ontwerp, blz. 14 vlg.
(2) Zie de Inleiding, blz. XLI vlgg.
— 86
oordeel der Redacteuren, en vooral niet vergeten,
met welke eigenaardige moeilijkheden zij ook in dit
opzicht te kampen hebben. Men stelle hun geeneonredeli
jke eischen ; meene niet dat zij alles weten,,
noch dat zij alles kunnen weten (t), en sluite vooral
niet moedwillig het oog voor de groote verbetering
die ook in dit opzicht waar te nemen valt. Men
bedenke eens, dat niemand die vingerwijzing van
De Vries minder indachtig is gebleven dan — De
Vries zelf, en dat de negen tienden van wat de
jongere Redactie uit of over de Zuidned.erlandsche
dialecten mededeelt, door De Vries onverbiddelijk
zou afgewezen zijn. « Datgene ... wat niet van algemeen,
maar uitsluitend van gewestelijk of plaatselijk
gebruik is, ligt buiten ons bestek a, luidt het
in de Inleiding (2), en al liet De Vries daarop volgen,
dat men in twijfelachtige gevallen naar de liberale
zijde moet overhellen, van die gewenschte libera
liteit was in de werkelijkheid bij hem zelf al heel
weinig te bespeuren, zooals, iedereen die met eenige
aandacht de door hem bewerkte deelen van het
Woordenboek leest, zeer duidelijk kan opmerken
en zooals zij, die met hem samen gewerkt hebben,,
(t) De heer CLAES gaat zelfs zoover te verlangen, dat de
Redactie bij het artikel Bans (bewerkt a° 1899 1) een plaats zou
gegeven hebben aan iets dat hij als schoolkind van zijn onderwijzer -
gehoord had (dus a° ± 5850!!) en zelf erkent een gissing van
dien onderwijzer te zijn! (zie Dietsche Warande en Belfort, 1900,
t, blz. 297).
(2) Zie blz. XXXVIII.
- 87 _.
maar al te goed hebben ondervonden. In dat opzicht
zijn De Vries' daden slechts zelden in overeenstemming
geweest met zijne woorden. Dat was geen
gevolg van onoprechtheid, maar van zijn hooggestemden
geest, die alleen in het verhevene en het
hoogere behagen kon scheppen. g Zoo had ook he t.
alledaagsche leven a, naar de verzekering van Dr.
Kluyver, met wien allen die De Vries gekend hebben,
daarin overeenstemmen, a met al wat daarin valt op
te merken, voor hem weinig aantrekkelijkheid, en
vandaar dat zeer veel woorden en zegswijzen, daaraan
ontleend, hem vreemd waren. Vernam hij ze,
dan gaven ze hem niet dat levendige genoegen dat
duizenden menschen er in vinden. Het Woordenboek
moest de bestaande taal wel naar waarheid afbeelden,
maar te gelijk veredelen, door de aandacht te vestigen
op het hoogere >> . (i) Om volkomen juist te
weten loc De Vries in den grond dacht over de
ruimte die het Woordenboek aan gewestelijke eigenaardigheden
mag afstaan, moet men nagaan wat
hij daaromtrent in zijn Ontwerp heeft gezegd
« evenmin kan al datgene worden toegelaten, wat
niet algemeen, maar slechts van gewestelijk of
plaatselijk belang is, of wat uitsluitend tot den
kring der lagere volksklasse behoort, maar tegen
het gebruik der beschaafden aandruischt. » (2) Zie-
(I) A. KLUYVER, Levensbericht van MATTHIAS DE VRIES
(Leiden, 1893), blz. 54.
(2) Ontwerp van een Nederlandsch Woordenboek, blz. II.
--- 88 --
daar zijn wezenlijke meening, en heeft hij zich in
zijn Inleiding wat ruimer betoond, dat was wetenschappelijke
theorie ; in de practijk hield hij zich
aan de grenzen die hij in het Ontwerp had afgebakend.
Bedenkt me nu, dat er in hetgeen uit onze
Zuidnederlandsche dialecten door de jongere Redactie
opgenomen is, of zou moeten zijn, al heel weinig
verhevens is, en zeer veel dat tegen het gebruik der
beschaafden aandruischt, of tot den kring der lagere
volksklasse behoort, ofschoon niet uitsluitend, dan
kan men zich gemakkelijk voorstellen wat daar onder
de handen van De Vries van zou geworden zijn.
Vooral klage men niet, dat, waar het Friesche
woord gast opgenomen is, een plaats geweigerd is
aan « ons » mandel, Beleg en stuik. Daar men nog
niet aan de M, en nog minder aan de S toe is,
lijkt het oogenblik al slecht gekozen om te weeklagen
dat mandel en stuik niet opgenomen zijn. Ze zullen
ongetwijfeld een plaatsje krijgen, en ik hoop het
te beleven, dat ik naast de mij bekende beteekenis_
van stuik, ook de aan den heer Claes bekende in
't Woordenboek mag lezen. Volgens zijn mededeeling
is stuik in de Haspengouw twee « Beleggen » ;
in Vlaanderen echter is een stuik zes schoven; in
Holland acht of tien schoven. Daaruit kan men
afleiden, wat eigenlijk van de Redactie gevergd
wordt als men er haar een grief van maakt dat
zij de Haspengouwsche beteekenis niet kent. Men
kan den Redacteuren evengoed toevoegen : wordt
eerst gedurende eenige jaren landbouwers, nu eens
— 89 —
in dit, dan eens in dat onzer gewesten, en maak
dan uw woordenboek. Op die wijze zou er om de
twintig of dertig jaar eens een aflevering kunnen
verschijnen en het Woordenboek klaar komen tegen
.dat het einde der wereld nabij is.
Wat Beleg betreft : dat woord is in geen enkel
der thans bestaande idiotica te vinden ; blijkbaar
wordt het alleen in de geboortestreek van ons
medelid gehoord. Hoe wil men dat De Vries er
vóór meer dan twintig jaar mede bekend zou
.geweest zijn? (I)
Men make ook geen lijst van een dertigtal
woorden op, om dan te besluiten : Als men die « en
honderden andere bij KILIAEN en in Z.-N. onbekende
woorden eene plaats waardig acht, waarom
.dan gansche reeksen woorden, die bij oudere, zelfs
Hollandsche schrijvers gedurig voorkomen en hier
dagelijks gehoord worden, waarom die doodgezwegen?
» Met dergelijke algemeenheden loopt men
gevaar zijn succes te bederven, want iedereen, ook
de minst kundige, zal bij eenig nadenken inzien dat
-daarmede meer gezegd is dan kan verantwoord
worden. Als er, zooals hier het geval is, geen
klemmend bewijs op volgt, dan zal ongetwijfeld
niemand gelooven dat er in het Woordenboek
gansche reeksen woorden, « die bij oudere, Telfs
Hollandsche schrijvers gedurig voorkomen en
(I) De aflevering waarin gele- zou moeten voorkomen verscheen
in 1878.
- 90 —
hier dagelijks gehoord worden » gewoonweg ontbreken.
Vooral niet, wanneer als voorbeelden genoemd
worden een viertal woorden, die zeer waarschijnlijk
buiten 't Hageland en de Haspengouw niet
bekend zijn. Als het niet met den ernst dezer vergadering
in strijd was, zou ik geneigd zijn te zeggen :
laten zij, die het woord alp kennen, den vinger
opsteken. Dat alp is in zekeren zin een technisch
woord, dat zelfs in de Haspengouw niet aan iedereen
kan bekend zijn. Grichten is blijkbaar niets anders.
dan de tegenwoordige uitspraak van grechten, .
denominatief van gracht.
Nog veel minder zal men u geloof schenken,
als ge als voorbeelden opgeeft de woorden gritselen
en grondhaak, die met de door den heer
Claes genoemde beteekenis wel degelijk in het
Woordenboek vermeld staan (t). 't Is wel waar, dat
gritselen (in den zin van harken, rijven) noch
grondhaak aparte artikelen zijn, maar men hoeft
geen dertig jaar lang getrouw het Woordenboek
gelezen te hebben om te weten, dat woorden die
(I) Zie het art. Gritselen in Dl. V, kol. 792, waar men
leest :
« Aanm. 2). Een geheel ander woord (dan gritselen ! beven,
rillen enz.) is het dialectische gritselen, harken, rijven, t. w. een
afleiding van gritsel (PLANT.; KIL.), hark. Zie ook VERDAM,
^llnl. Wdb. op Grietsele en Grittselen. »
Verder, zelfde deel, kol. 965, onder de samenstellingen van grond
« grondhaak, soort van dreg, stokdreg ; ook : kloet, vaarstok .
(« Grondthaeck. Un croc à plusieurs crochets, à tirer quelque
chose du fond de l'eau. Earpago, lupus, contus », PLANT.).
Mein liebchen, was willst du noch mehr ?
9.1 ....-.
of dichterlijk, of zuiver gewestelijk zijn, of in vroegen
tijd slechts eenmaal voorkomen, niet afzonderlijk
vermeld worden!
Met de laatste woorden, die ik uit de lezing
van ons medelid heb aangehaald, zijn we eigenlijk
op een ander terrein gekomen, zoodat het zaak is
het besluit onzer voorafgaande redeneeringen op te
maken. Me dunkt, dat dit besluit niet anders kan
luiden dan als volgt .: de vraag of het Woordenboek,
strikt genomen, algemeen is voor Zuid- en
Noord-Nederland, is nier, met een volmondig ja te
beantwoorden. Men moge dat bejammeren — zooals
de bewerkers zelven tot op zekere hoogte doen — ,
maar trekke er geene verkeerde gevolgen uit, en
bedenke dat niet de onwil der Redactie daaraan
schuld heeft, maar wel omstandigheden waar zij
machteloos tegenover staat. Het Woordenboek zou
zeer zeker beter aan het ideaal van menigen
Zuidnederlander beantwoorden, indien die Zuidnederlander
zelf wat meer de handen uit de
mouwen gestoken had - en nog stak; indien die
Zuidnederlander, in plaats van aldoor te klagen
over 't geen in de afgewerkte deelen ontbreekt,
bouwstoffen bijeenbracht, hetzij uit de litteratuur,
hetzij uit de dialecten, die in de toekomst door
de Redactie kunnen gebruikt worden. Dat is de
waarheid. En waar zulk een toestand heerscht, is het
dubbel onbillijk niet te erkennen, dat de Redactie
er met allen ernst en met alle haar ten dienste
staande middelen naar streeft, iedereen, Noord- en
Zuidnederlander, zijn wensch te geven.
^ g2 —
I I.
We zijn thans genaderd tot de tweede vraag,
welke de heer Claes behandeld heeft : Is het Woordenboek
onpartijdig en betrouwbaar?
Het spreekt vanzelf dat ons medelid die vraag
niet zou gesteld hebben, als hij niet diep overtuigd
was geweest dat ze ontkennend dient beantwoord.
Het Woordenboek der Nederlandsche Taal onbetrouwbaar
en partijdig! Laten we zien, en in de
eerste plaats de onbetrouwbaarheid onderzoeken.
Als ik wel verstaan heb, dan zou die onbetrouwbaarheid
voortvloeien :
1° uit het feit dat het Woordenboek niet algemeen
is voor Noord en Zuid ;
2° uit het ontbreken van een zeker getal woorden
of uitdrukkingen, in Zuid-Nederland hier of daar,
bepaaldelijk in de geboortestreek van den heer Claes,
bekend, dus uit onvolledigheid ;
3° uit een zeker aantal -- wezenlijke of vermeende
fouten, door den heer Claes opgemerkt
en aangewezen.
Wat we van de eerste oorzaak te denken hebben,
weten we reeds. Wat de onvolledigheid betreft,
laat ons toch eerst en vooral indachtig blijven, dat
de Redacteuren van 't Woordenboek geen alweters
zijn, maar menschen van gelijke beweging als Gij
en ik ; dat het verder een onredelijke, ja dwaze
eisch zou zijn, van hen te vergen dat zij alle Nedet=
landsche dialecten zouden kennen, en dat zóó goed;
9 3
dat ze zelfs woorden, uitdrukkingen en spreekwijzen
kunnen vermelden die niet eens voorkomen
in de idiotica, opgemaakt door mannen in de streek
geboren en getogen. Laten wij niet vergeten dat
zij in de allereerste plaats moeten werken met het
materiaal dat zij hebben (het betere is immers vaak
de vijand van het goede), en gelooft iemand die het
weten kan : met dat materiaal verrichten zij nog
wonderen. Dat materiaal wordt, dank zij de zelfopoffering
en belangloosheid der Redacteuren — want
alleen het gedrukte product van hun arbeid wordt
gehonoreerd : zij genieten geen vast traktement —
dagelijks aangevuld en verbeterd. Daaraan nog meer
tijd besteden, staat echter gelijk met minder stof
bewerken, en ik twijfel niet, of Gij zult het allen, Telfs
de heer Claes, met mij eens zijn, dat het beter is dat
er jaarlijks geregeld vijf afleveringen verschijnen,
waarin hier of daar een woord, een zegswijze, een
uitdrukking of een beteekenis ontbreekt, die wij er
wel gaarne in zouden aangetroffen hebben, dan slechts
twee of drie, waarin toch nooit absolute volledigheid
zou bereikt zijn, daar dat een hersenschim is. Wil
men in zijn ijver voor het betere het goede niet missen,
dan is een verstandige zelfbeheersching een onafwijsbare
eisch. Ten slotte moet ik herhalen : het Woordenboek
der Nederlandsche Taal is niet ondernomen
met het doel, een algemeen Nederlandsch idioticon
tot stand te brengen, en er nogmaals aan herinneren,
dat door De Vries aan de gewestelijke talen,
vooral aan die van het Zuiden, zoogoed als geen
aandacht werd geschonken.
94 --
Summa summarum : als een of ander in het
Woordenboek ontbreekt, dan kan dit het gevolg
zijn van een dezer vier oorzaken :
I° Een woord enz., dat niet tot de algemeene,
beschaafde spreektaal, noch tot de letterkundige
taal behoort, kan der Redactie, die moet roeien
met de riemen die ze heeft, volslagen onbekend zijn ;
20 Een woord enz. kan topographisch van zeer
beperkt gebruik zijn, en daardoor tot opnemen ongeschikt
geoordeeld worden ;
3° In de vóór 1887 bewerkte gedeelten kan
een woord enz. ontbreken, dat na dien tijd zeker
zou opgenomen zijn : de opzet van 't Woordenboek
is niet altijd geweest wat hij nu is (waarover later
meer);
4° Iets kan werkelijk door de bewerkers vergeten
zijn.
Onder de woorden, uitdrukkingèn, zegswijzen en
beteekenissen welke de heer Claes zich beklaagt te
vergeefs in het Woordenboek te hebben gezocht, zijn
er van elk dezer vier soorten. De meeste behooren
tot de eerste rubriek : ons medelid heeft menige
eigenaardige spreekwijze vermeld, die zeker in het
Woordenboek zou te lezen staan, had de Redactie ze
maar gekend; daaronder zijn er verscheidene, die
gelukkig nog op een ander woord zullen kunnen
vermeld worden. Enkele behooren tot de tweede
rubriek, en werden, na gezette overweging, afgewezen.
Veel valt onder de derde rubriek, en een klein
getal onder de vierde, zoo b. v. de opmerking over lijk-
95 --
bidder, dat inderdaad onder de samenstellende afleidingen
van bidden vergeten is, wat in dit bijzonder
geval al een heel klein ongeluk is, daar het woord
natuurlijk een afzonderlijk artikel wordt.
Tot ieders niet geringe verbazing heeft de heer
Claes, behalve de reeds besproken gritselen en
grondhaak, nog een aantal andere woorden, zegswijzen
of beteekenissen opgenoemd, als ontbrekende
in het Woordenboek, terwijl ze er wel degelijk
in staan ; te weten (i) :
Blz. I s « Bij Aanslaan ontbreekt : in beslag nemen • Ai
zone goederen werden aangeslagen. Ook bij KIL. —
Insgelijks van gewassen gezeid : door de groote hitte
het sap erg de levenskracht verliezen. --- Zoo ook bij
SCHUERM ANS, TUERLINCKX, RUTTEN, CORNELISSENVERVLIET
».
Men leest echter in het Woordenboek, op het
artikel Aanslaan, dl. I, kol. 3 io •
« 3) Van goederen, Eigenlijk : aan iets de hand
slaan, om het in bezit te nemen, volgens het oud-
Germaansche rechtsgebruik, waarbij men door handtasting
of aanraking zich als eigenaar deed gelden
(manum injicere; verg. Mnl. Wdb. op AENVAEN, 2); doch
overdrachtelijk in 't algemeen genomen voor In bezit
nemen, in verschillende toepassingen. a) Iets in bezit
nemen, er beslag op leggen, hetzij bij verbeurdverklaring,
hetzij bij bekommering ter voldoening van schuld.
Thans gewoonlijk in beslag nemen. 11 » (volgen drie voorbeelden).
(I) Ik citeer naar het overdrukje, waarvan de bladzijden naast
iedere aanmerking opgegeven worden.
De andere beteekenis, in de aanmerking vermeld,
staat inderdaad niet in 't Woordenboek; maar
toen de eerste aflevering van Schuermans' waar ze voor 't eerst geboekt werd, uitkwam, dus in
1865, was de eerste aflevering van 't groot Woordenboek
al verschenen (September 1864). Al had De Vries,
opnemen, hij had niet gekunnen.
* **
Blz. 15 « Bij ontbreekt door veel dragen versli !en,
gelijk HEREMANS ook opgeeft. Op dat vacantiereisje
heeft hij zijne zondagsche kleederen geheel afgedragen.
: Voortdurend dragen, niet ontzien : Die jas is
loch de mode, ge moet ze maar afdragen. »
De allereerste beteekenis, die het Wdb. vermel4t,
is juist die welke gezegd wordt te ontbreken.
dl. I, kol. 913 : Er stat
,< Afdragen...
1) Bedr. in de gewone opvatting.
1) in den zin van versljting Van kleedingstuk--
ken. Ze zoolang dragen tot ze versleten zijn. if (volgen
voorbeelden).
— Vanhier het verleden deelw. voor versleten,
van kleederen gesproken. ii » (de voorbeelden).
* * *
Blz. IS Voor Braamsc1 ijter (een vogel) zeggen wij;
»
tot tweemaal in 't Woordenboek
vermeld : van .
- 9Ó -
andere beteekenis, de aanmerking vermeld,
in 't Woordenboek; maartoen
eerste aflevering van Schuermans' Idioticon,
uitkwam, dus in
de eerste aflevering van Woordenboek
had De Vries
ze dus willen hij had niet gekunnen.
* * *
15 « Afdragen ontbreekt: venl!jlen,
HERB;MANS opgeeft. Op dat vacanliereis;e
heef! hij z!jne zondagsche klederen geheel afgedragen.
Ook : ontzien: .las is
toch uit de mode, fie moet ze maar afdragen. })
allereerste die Wdb. vermeldt,
juist die welke gezegd wordt te ontbreken.
Er staat dl. kol. 9 I3 :
" Afdragen ...
I) Dragen de gewone opvatting.
I) Af verslijtinlf ... kleedingstukken.
zoolang dragen tot ze versleten zijn. 11 twee voorbeeldm).
- verleden deelw. afgedragen, versle/
m, kleederen gesproken. 11 }) (volgen de VOOtbeelden).
*
Blz. IS « Braamsclfijter vogel) zeggen wij.
Braamkrets. })
Deze benaming is tot tweemaal toe in 't \Voorden
boek vermeld: eerst onder de samenstellingen van.
97 __
Braam I (Dl. III, kol. 965); daarna bij de verklaring
van den naam Braamsluiper (D1. III, kol 969).
Om redenen waarvan reeds boven (blz. 32 vlg.)
herinnerd werd, is 't woord geen afzonderlijk artikel
geworden.
Blz. 18 « Breugel. Hier hoort men overal : 't Is een vieze
Brengel voor : Hij is een zonderling man. »
In 't Wdb. dl. III, kol. 1302 uitvoerig vermeld:
« Breugel, naam van den Vlaamschen schilder
Pieter Breugel den ouden (t 1569), bekend door zijne
talrijke volkstafereelen, waaraan hij den bijnaam boeren-
Brengel of vieze (d. i. koddige) Breugel te danken had
(in onderscheiding van zijne zonen, eveneens schilders :
Pieter, bijgenaamd helsche —, en Jan, bijgenaamd fluweelen
Breugel). Zijn bijnaam vieze(n) Breugel leeft thans in
Zuid-Nederland nog vport als benaming van een « aardigen
» (d. i. zonderlingen), « plezanten » (luimigen), koddigen
man, een spotvogel; zie b. v. ROOSES, Antw. Schildersch.
113. »
Blz. 21 « Bij Beziener hoort Pisbeziener : doktoor of
kwakzalver, die in de pis van den lijder den aard
der ongesteldheid ziet. Bij BREDERODE pis-bezier. (Zie
kol. 2467, BEZIEN.) »
De terechtwijzing is verkeerd.
Pisbeziener hoort niet bij be'iener, met welk
woord het niet is samengesteld ; 't is een samenstellende
afleiding van het werkwoord beTien, en het
^
^ *
*
* ^ *
— 98 —
wordt dan ook als zoodanig Dl. II, kol. 2469 vermeld,
met verwijzing naar het afzonderlijk artikel.
Blz. 23 « Bij de samenstellingen met biecht is biechtpunt,
biechtoefening, voorbiecht, nabiecht vergeten. »
Dl. I I$, kol. 2533 worden als samenstellingen
van Biecht vermeld : oorbiecht, voorbiecht, nabiecht,
en daar aan die woorden een afzonderlijk artikel
zal gewijd worden, wordt daarheen verwezen.
Tevens wordt daar, volkomen terecht, gezegd
« Sommige woorden, beginnende met biecht-,
kunnen opgevat worden hetzij als samenstelling
met biecht, hetzij met biechten : zie deze woorden
onder Biechten. »
Vanwege den bewerker van het artikel is dit natuurlijk
een voorzichtige wijze om te kennen te geven,
dat hij gelooft, dat die woorden werkelijk met het
werkwoord, niet met het zelfstandig naamwoord
zijn samengesteld. Volgt men de verwijzing op, dan
vindt men onder Biechten eene lange reeks woorden
die een oppervlakkig beschouwer voor samenstellingen
met Biecht zou houden, zooals de heer Claes
ook deed; daaronder vindt men nu ook biechtpunt,
behoorlijk verklaard; niet echter biechtoefening.
* * *
Blz. 1,8 « Bij Geld vind ik niet de wijze spreuk : Geld heeft
eenen goeden meester noodig, evenmin als den vorm te
gelde maken, d. i. verkoopes. »
— 99 —
Alleen de eerste zegswijze staat niet in 't Woordenboek
; de uitdrukking (niet de vorm!) iets te gelde
maken vindt men Dl. IV, kol. to58 aldus verklaard :
« — Iets te gelde (ook wel tot geld) maken, het verkoopen,
zoodat men er geld, hetzij muntspecie of gangbaar
papier, voor in de plaats krijgt. II » (volgen zeven
voorbeelden)
* * *
Blz .28 « Gelijk heeft hier als bijes. van tijd eene beteekenis.
welke in 't Wdb. niet is opgenómen, die van gelijktijdig
met, terzelfder tijd als : Hij vertrok te zeven, ik te
acht uren, en we kwamen gelijk aan; — Hij is altijd gelijk
den dag aan 't werk (met den hoofdtoon op gelijk), d. is,
als de dag opkomt. — Te biechten gaan GELIJK de molders,
beloken Paschen (RUTTEN), dus met de molders gaan,
rl. i. den laatsten dag. »
Men leest in het Woordenboek, Dl. IV, kot.
r 169, in het eerste artikel Gelijk :
« III) Als biwoord van tid.
I) Op denzelfden tijd, te gelijker tijd, te gelijk; in
toepassing op twee of meer voorvallen of omstandigheden,
die in den tijd samenvallen. (j De twee treinen
kwamen juist gelijk aan. » (volgen nog zeven voorbeelden).
In een uitdrukking als : gelijk den dag aan
't werk zijn is gelijk geen bijwoord, maar een voegwoord
van tijd. Dit gebruik wordt in Dl. IV, kol.
1 179-'8o, in het vierde artikel Gelijk, onderschikkend
voegwoord, volgenderwijze behandeld :
« IV) Als voegwoord van tijd. — Het begrip van
gelijkheid, op den tijd toegepast leidt tot de voorstelling
- I 0 -
van geljktjdigheid. Vandaar dat gelijk, evenals het voegwoord
als, kan gebruikt worden als voegwoord van tijd,
in den zin van terwil, te gelijk dat (verg. ALS, 4de art., V).
Als zoodanig echter wordt het thans alleen nog in
Vlaamsch België gebezigd. ll (volgen drie voorbeelden uit
CONSCIENCE, waarvan het laatste is :) Gelijk deze naam
uit haren mond viel, verscheen Geeraart Denys in de
kamer, 3, I I 7b. »
In de zegswijze te biechten gaan gelijk de
molders, is gelijk een vergelijkend voegwoord. In
die rubriek geeft het Woordenboek geen enkele zegswijze
op, blijkbaar met opzet uitdrukkingen en
spreekwijzen die een vergelijking als bestanddeel
hebben, zijn immers zeer talrijk ; de beteekenis van
't woordje gelijk is daarin altijd zeer duidelijk : ze
worden dus beter vermeld op een belangrijker woord.
* *
Blz. 30 « Goedvinden. Bij te voegen : Spreekw.: Men
kan niet hebben en goedvinden. »
Het is een elementaire waarheid, dat men in een
woordenboek soms meer dan een artikel moet naslaan,
om een bepaalde uitdrukking te vinden : als ze op
't eene woord niet staat, kan ze op 't ander staan.
Het is immers niet altijd mogelijk vooraf te beslissen,
op welk woord een locutie moet staan : gewoonlijk
op 't voornaamste woord; vaste regels zijn er niet.
Zoo moet men de zegswijze te biechte gaan gelijk
de molders niet zoeken op gelijk, zooals de heer
Claes wil : het eigenaardige ligt hier immers niet
- - 10I -
in 't gebruik van gelijk; men zal ze vinden op molenaar.
Intusschen had ze ook kunnen staan bij biecht.
Zoo had men kan niet hebben en goedvinden ook
op Goedvinden kunnen staan; nu ze daar niet staat,
moet men toch, voor men gaat jammerklagen eerst
kijken of ze niet op Hebben staat. Dat heeft de
heer Claes tot zijn schade verzuimd : zie Dl. VI,
kol. 184, waar de uitdrukking met andere dergelijke,
haar vollen eisch gekregen heeft.
* *
J3lz. 3 r « Bij Haarhamer, werktuig « tot het scherpkloppen
(waarom niet haren?) van zeisen », behoorde ook
Haargetouw, znw. o., ijzeren tuig met platten
kop en scherpe punt, dat in den grond geslagen wordt
om er, als op een klein aanbeeld, de pikken en zeisen op
te haren. »
Het is niet zeer duidelijk waarom haargetouu'
bij haarhamer zou dienen vermeld te zijn. Wie
de moeite neemt, Dl. V, kol. 2202, het art. Haren
aandachtig te lezen, zal haargetouw dáár vermeld
vinden met een veel juister verklaring dan die van
den heer Claes :
« Verder komen voor .. , als benaming voor haarspit
en haarhamer te zamen : Haaralm, -gereedschap, -gerei,
-getouw » era,
* *
Blz. 32 « Oom... Bij de spreekw. behoorde : Eerst oorsake
en dan oomkes kinderen. »
Blz. 3 2
Blz. I I
- 102 -
Dit spreekwoord staat wel degelijk in 't Woordenboek
: dl. XI, kol. 19 wordt het aldus toegelicht
« Eerst oom en dan ooms kinderen (HARREB. 2, 146b,
JOOS 175), zeggen de hebzuchtigen, om hunne slechte
eigenschap te verschoonen (verg. fr. charite bien ordonne'e
commence par soi-méme). »
* *
« Hak. Ik twijfel of dé spreekw. op de hak drinken,.
d. i. zonder vertoeven, zelfs al staande uitdrinken,
opgenomen is. »
Dat is zeker het summum 1 Het was immers
gemakkelijk uit dien twijfel te geraken. De uitdrukking
staat werkelijk niet in 't Woordenboek.
Als hak in de Haspengouw het gewone woord
voor hiel, dan is de uitdrukking, geloof ik, duidelijk.
* *
Men zal moeten toegeven, dat hetgeen voorafgaat
nu juist niet bewijst, dat de >beer Claes het
Woordenboek met behoorlijke opmerkzaamheid
heeft gelezen. Hij heeft nog andere dergelijkeleemten
genoemd, die feitelijk alleen in zijn verbeelding
bestaan : er zal gelegenheid zijn dat aart
te wijzen bij het bespreken der fouten, die de
heer Claes in het Woordenboek meent opgemerkt_
te hebben, waartoe we thans overgaan.
« Ammelaken, « het laken, waarop men de schotels,
nappen, stoopen, kannen enz. plaatste » . Dat zegt.
immers meer dan tafellaken? »
--^- 103 -
Om deze vraag te begrijpen moet men eerst
weten, dat in het Woordenboek op de door den heer
Claes aangehaalde woorden volgt : « dus het tafellaken.
» Waaruit volgt, dat voor den steller van
het artikel, Prof. De Vries, ammelaken gelijk stond
met tafellaken, en dit is in Noord-Nederland dan
ook het geval. Voor den heer Claes is dit blijkbaar
niet het geval : in zijn dialect beteekent tafellaken
wellicht iets anders dan ammelaken, maar
dat bewijst immers nog niets tegen de verklaring
van 't Woordenboek.
*
* *
Biz. II « Bespieder, 2) heet « thans zoo goed als in
onbruik », ofschoon er voorbeelden bij opgegeven worden
uit OUDAAN, J. DAVID, VAN LENNEP, CONSCIENCE, en
bij het ww. bespieden, waar het van afgeleid is, van
geene veroudering gesproken wordt. »
Zoover ik weet zijn Oudaan, David, Van Lennep
en Conscience immers dood; en al is het
overlijden van den jongsten der vier pas i 5 jaar geleden,
iets dat niet lang geleden nog gebruikt werd,
kan immers thans in onbruik zijn'? Men kan een
hoed, een fiets of wat ook hebben, die men kort
geleden nog wel gebruikte, maar. thans niet meer?
De vraag waar het op aankomt is deze : in
welk jaar de aangehaalde werken geschreven of
althans verschenen zijn. Ik ben thans niet in de
gelegenheid, in bijzonderheden na te gaan uit
welk bepaald geschrift de betrokken voorbeelden
- 104 . _.
van bespieder genomen zijn, en beperk mij dus
tot deze opmerkingen : de aangehaalde uitgave
der Poëtische Werken van J. van Lennep begon
te verschijnen in 859 ; die van de werken van
Conscience in 1 867 (het voorbeeld is, meen ik,
uit den Jacob van Artevelde, wat ons tot 1849
zou brengen) ; het tweede deel van David's Vaderlandsche
Historie verscheen in 1847. Het jongste
voorbeeld van bespieder is dus op zijn minst
35 jaar oud, waarschijnlijker ongeveer So. Hoe
vaak veroudert een woord niet in veel korter
tijd! Men houde daarenboven in het oog, dat
het voorkomen van een woord in de schrijftaa l.
geen bewijs, nog minder een waarborg is, dat het te
gelijk in de dagelij ksche gewoon is. Het is b. v niet
ondenkbaar, dat een schrijver uit onze dagen het
woord bespieder zou gebruiken, ook al zegt iedereen
sp ion.
Ten slotte : omdat bespieden niet verouderd
is, volgt daar noodzakelijk uit dat de afleiding
bespieder het evenmin is? Te Gent is zelfs bespieden
aan 't verouderen : men zegt veel meer afspionneeren.
Blz. 't « Besprek, « in N.-N. verouderd » -- leeft hier
zoo frisch als Besprinkelen, dat « Middelnederlansch »
heet. »
Wel, wat is er bij Besprek dan miszeid? Als
- i o5 ^--
het Woordenboek constateert, en niets meer, dat
het woord in Noord-Nederland verouderd is, dan
zegt het immers meteen : in Zuid-Nederland nog
algemeen bekend? Wie kan zich in de bedoeling
vergissen ?
Wat de opmerking over Besprinkelen aangaat,
die treft evenmin doel. De heer Claes wil ons
doen gelooven, als zou het Woordenboek beweren
dat besprinkelen geen modern Nederlandsch is.
Maar hij heeft het artikel niet met de noodige
opmerkzaamheid gelezen. Anders had hij gezien
dat er onder de Zuidnederlandsche citaten twee
zijn met den vorm besprinkelen. Beweerde het
Woordenboek werkelijk hetgeen het volgens ons
medelid zegt, dan zou het lijnrecht in tegenspraak
zijn met zich zelf.
De beer Claes is tot zijn meening gekomen,
doordien het Woordenboek als Middelnederlandschen
vorm van besprenkelen alleen opgeeft : besprinkelen.
Maar dat heeft immers zijn reden : tot nog toe
is alleen d: e vorm voor 't Middelnederlandsch opgeteekend
(zie VERDAM), en dáárom wordt die alleen
opgegeven. Maar daarmede is immers niet gezegd,
dat besprinkelen thans onbekend is.
^ * ^
Van Besteken en Besteek wordt gezegd :
Blz. 12
« Besteken, iemand op zijnen feestdag een geschenk
aanbieden, heet « in de zuidelijke gewesten (?)
io6 —
nog thans gewoon », en het geschenk bij
die gelegenheid gegeven of ontvangen, is, naar 't schijnt,
alleen in zuidelijke (?) gewesten bekend », ofschoon
daar voorbeelden bij aangehaald worden uit CATS,
WESTERBEIEN, DE GEYTER, J. VAN RYSWYCK, G. VAN BEERS werd vergeten
met den Besteek bij den Kuiper) + « Noord-Brabant +
Zuid-Nederland ».
Al hebben de genoemde schrijvers
de i ade eeuw gebruikt, bewijst zulks,
dat het woord in Holland bekend is? En wat
Zuid-Nederland Noord Brabant
als de Tuide--
lijke kenmerken ?
Verder heet het, dat Jan van Beers vergeten
den bij den Kuiper.
Wij kennen allen het gedeelte van ondes. den genoemden titel in alle bloemlezingen
het gedicht natuurlijk
niet gevonden, mar is toch afkomstig van den
schrijver zelf, die hem in zijn van Dicht- en.
ProTastukken Welnu, dat stuk komt
het werkwoord voor, er was dus geen
gelegenheid om Beers aan te halen; het zelfstandig
komt er driemaal voor,
en plaatsen in het Woordenboek
geciteerd. Mij geen reden om
zeggen dat Van Beers vergeten is.
106 -
", besteek, het geschenk bij
gegeven of ontvangen, is, naar 't schijnt,
in zuidelijke (?) gewesten bekelJd ", ofschoon
voorbeelden bij aangehaald worden uit CATS,
VONDEL, WESTERBAEN, DE DECKER, MOONEN, · DE
J. VAN RYSWYCK, (J. VAN BEERS den den Kuiper) +« +
".
genoemde Hollandsche in de 17de besteken bewijst zulks,
woord thans bekend is1 En wat
kwaad zit er in, Zuid-Nederland én Noord Brabant
met betrekking tot de overige gewesten als de {uidelijke
te kenmerken ~
dat Jan van Beers vergeten
werd met den Besteek bij den Kuiper.
kennen allen het gedeelte van Begga, dat
on de. den in alle bloemlezingen
voorkomt (die titel wordt in het gedicht natuurlijk
niet gevonden, maar is toch afkomstig van den
zelf, zijn Keur van Dicht- en
Pro{astukken gebruikte). Welnu. in dat stuk komt
besteken niet voor, er was dus geen
V. het zelfstandig
naamwoord daarentegen komt er drIemaal in voor,
van deze drie plaatsen zijn er twee in het W oorden
boek geciteerd. Mij dunkt, er is geen reden om
te zeggen dat Van Beers vergeten is.
* * *
107 -
Blz. 12 « Bestendig, (perpetuel). « In Z.-N. bestendige secretaris
>>. — Die uitdrukking is dus niet de rechte? Maar
daarmede weten we nog niet, hoe wij moeten zeggen om
richtig te spreken; want algemeene secretaris voldoet ons
niet; daarin zien we eenen secretaire genéral, niet eenen
secretaire perpétuel. »
Om zuiver te redeneeren moeten we even
nagaan wat er in 't Woordenboek eigenlijk te lezen
staat. Daar zien wij dan, dat bestendig in talrijke,
verschillende beteekenissen gebruikt werd en wordt
met betrekking tot zaken; dat het vroeger ook in
twee beteekenissen gebruikt werd met betrekking
tot personen, maar thans niet meer, tenzij in een
zeer bijzonder geval, dat aldus wordt beschreven
« Enkele malen in verbinding met een qualitatief
woord, t. w. in navolging van fr. perpetuel; in Zuid-
Nederland. De heer N.N. Bestendige Secretaris van
die Maatschappij. »
Welnu, wordt hier nu gezegd dat de uitdrukking
bestendige secretaris de rechte niet is? Neen immers,
er wordt alleen geconstateerd, en niets meer, dat
in Zuid-Nederland de Fransche uitdrukking secrétaire
perpétuel vertaald wordt met bestendige secretaris,
en die vertaling wordt noch goed- noch
afgekeurd.
Is er iemand onder u. die de juistheid daarvan
kan betwisten ? neen immers. Welnu, waarover
beklagen wij ons dan? Had er niets gestaan, de
heer Claes zou zich waarschijnlijk toch beklaagd
--- 1 08 --
hebben, dat er eens te meer een Zuidnederlandsche
uitdrukking « doodgezwegen » wordt. Nu ze er
wel in staat is 't ook niet goed. Niet alleen wordt
de Redactie onverdiend beschuldigd, maar nu luidt
de klacht anders. Thans wordt er gevraagd wat
wij wél moeten zeggen, « want algemeene secretaris
voldoet ons niet », zegt de heer Claes, aldus bewijzende
dat hij niet ziet, waar het paard gebonden
staat. Immers, het geldt hier geen taalkundige,
maar een psychologische kwestie.
Wij zijn allen Vlaamschgezinden; allen die hier
aanwezig zijn zouden zich scherp beleedigd achten,
indien aan hun gevoelens in dit opzicht mocht
warden getwijfeld, en dat te doen ten opzichte van
de leden, die der Academie reeds ontvallen zijn,
zou haast heiligschennis lijken. Toch heeft deze
instelling in 1886 niet kunnen nalaten, haar reglement
op Franschen leest te schoeien en een zeker
getal leden der tegenwoordige vergadering hebben
het overbodig en onnut geoordeeld, daarin verandering
te brengen. Zoo is de Secretaris der Academie
voor het leven benoemd, en Gij wilt dat dit uit zijn
titel zou blijken, ook al moet, wil dat kunnen, ons
taaleigen geweld worden aangedaan (i). Mij wel, maar
beklaagt u dan niet, als de Redactie van het Woor-
(I) Men brenge hier niet tegen in dat titels als bestuurder en
en bestendige secretaris door de Regeering zijn vastgesteld . Had
men er in 1886 om gedacht er andere te wenschen, men zou
er andere gehad hebben.
den proclameert,
feitelijk slechts in een zeer beperkten kring
in het Zuiden gebruikt wordt. In de Hollandsche
Koninklijke Academie is de secretaris ook voor leven benoemd; toch heet hij, met echt Hollandschen
eenvoud, slecht weg Secretaris.
* *
Blz. t z « (beail) « in N. »,
en er volgen, 't is waar, voorbeelden vleet uit
oude, maar ook uit Noordnederlandsche schrijvers en
placaatboeken. Volgens DE Bo nog in West-
Vlaanderen. Misschien, ja, hier daar bij eenen notaris;
nooit hooren of zien gebruiken. »
aanmerking is karakteristiek voor zij laat van welk standpunt ons medelid uitgaat.
Ziedaar woord dat hem daarom hii dat het in 't Woordenboek
Zuidnederlandsche woorden moeten
maar in 't Woordenboek behandeld worden,
zooveel tevens Haspengouwsch zijn ! Intusschen
werd alleen opgenomen, omdat
nog heel Vlaanderen west, van
gebruik verschillende andere
t. r° omdat het vroeger ook in Noord-
Nederland bekend was; omdat het ook andere
beteekenissen gehad heeft, dan die waarin het thans
bekend is; 3° omdat het tegenwoordig gebruik een
gebruik van het bijvoeglijk naam-
- 109 --
boek niet tot algemeen Nederlandsch proclameert,
wat feitelijk slechts in een zeer beperkten kring
het Zuiden gebruikt wordt. In de Hollandsche
is de voor het
heet hij, met echt Hollandsehen
slechtweg de Secretaris.
* * *
I Z Bestiaal, bétail) « thans nog algemeen in Z.-N. »,
er t voorbeelden bij de vleet uit
oude, uit Noordnederlandsche schrijvers leeft het nog in WestVlaanderen.
Misschien, ja, hier en daar bij een en notaris;
maar elders heb ik het nooit hooren of zien gebruiken. »
Deze aanmerking is karakteristiek voor de
geheele critiek van den heer Claes : zij laat ons
goed zien van welk standpunt ons medelid uitgaa
t. Ziedaar een woord dat hem niet bekend is,
en daarom keurt hij af dat het in 't Woordenboek
opgenomen werd. Zuidnederlandsche woorden moeten
maar in 't Woorden boekbehandelJ worden,
voor zooveel ze tevens Haspengouwsch zijn! Intusschen
werd bestiaal niet alleen opgenomen, omdat
het nog heel Vlaanderen door, oost en west, van
dagelijksch gebruik is, maar om verschillende andere
redenen, t. w. 1° omdat het vroeger ook in NoordNederland
bekend was ;2° omdat het ook andere
waarin het thans
is; 3° omdat het tegenwoordig gebruik een
zelfstandig gebruik is van het bijvoeglijk naamwoord
bestiaal, dat de i7de eeuw nog een enkele
maal voorkomt ; 4° omdat fr. bestial, waaraan het
ontleend is, thans als zelfstandig naamwoord vervangen
is door bestail (Mail). Men ziet, het
woord een heele geschiedenis heeft.
Het heet, dat er voorbeelden bij de vleet aan -
gehaal d zijn. Er zijn er inderdaad veertien, wel geteld,
verdeeld over vier verschillende beteekenissen, erg
geen enkel daarvan kan gemist worden.
Nog .een opmerking. Om wat over het tegenwoordig
gebruik van Vlaamsch-te weten te komen, heeft de heer Claes zich moeten
behelpen met De Bo, en hij is door dezen slechts
ten halve ingelicht. Nu hij zich één. keer op ee n .
moet beroepen, is hij in dezelfde onaangename
positie gekomen, waarin de Redacteuren van
't Wordenboek zich dagelijks kunen bevinden.
* *
Blz. 13 bestieren, wisselvormen « in Noord-Nederl. thans
alleen hoogeren gebruik », zoodat de
Zuidnederlanders, stijl spreken ! »
zegt : « Noord-Nederland
gebruik »,
dan wil dat immers tegelijk zeggen : in Zuid-Nederland
daarentegen de gewone taa l wel in gebruik ;
en dat zoo zijnde, spreken de Zuid-Nederlanders
de van
- 1I0 -
dat in de '7de nog een enkele
voorkomt; fr. bes/ial, thans als zelfstandig naam woord vervangen
door bes/ai! bétai!). Men ziet, dat het
een heele geschiedenis heeft.
heet. dat er de vleet aangehaald
zijn. Er zijn er inderdaad geteld.
over verschillende eR
daarvan worden.
·het tegen~
woordig gebruik van bestiaal in Vlaamsch-België
weten te komen, heeft de heer Claes zi:h moeten
Bo, is door dezen slechts
Nu één een
ander moet beroepen. is bij dezelfde onaangename
gekomen, waarin de Redacteuren va n
't Woordenboek zich dagelijks kunnen bevinden.
* *
13 « Bestierder en bestieren, wissel vormen van
bestuurder en besturen, zijn « in N oord-N eder\. j;hans
nog alleen in hoogeren stijl in gebruik », zoodat de
groote hoop der Zuidnederlanders. zonder het te weten,
in hoogeren stijl spreken! »
Als het Woordenboek zegt: « in Noord-Nederland
thans nog alleen in hoogeren stijl in gebruik )1,
immers tegelijk zeggen: in Zuid-N ederland
daarentegen in de gewone taal in gebruik;
dat zoo zijnde. spreken de Zuid-Nederlanders
niet in hoogeren stijl. Juist door de aanwijzing van
--+ I [ I --
't Woordenboek kan worden voorkomen, dat een
ontwikkeld Noordnederlander vreemd opkijkt, of
gemaaktheid, onnoodige deftigheid enz. onderstelt,
als hij een Zuidnederlander bestieren hoort zeggen.
* *
Bl 7. 1 3 « Bestuurlijk « in Z.-N. gebruikelijk als purisme
voor administratif (sic) ». Nog al wonder dat besturen, bestuur,
bestuurder geene purismen zijn van administreeren,
administratie, administrateur of van dirigeeren, directeur,
direct' .e; in alle geval, bij het vrouwelijke bestuurster
staat : thans vaak directrice. »
Het komt mij voor, dat ons medelid volstrekt
niet begrijpt, wat met de woorden « als purisme
voor administratief a bedoeld wordt. In zijn oog
is het een verwijt, terwijl het werkelijk niets is dan
een historische toelichting, zoo beknopt mogelijk
uiteengezet. Het begrip, dat door fr. administratif
wordt uitgedrukt, is een begrip van den jongeren tijd.
Het oudst bekende voorbeeld komt voor bij Mirabeau,
in 1790 (t). Met de zaak heeft men buiten
Frankrijk het woord overgenomen ; hier heeft men,
gedreven door zeer eerbiedwaardige gevoelens, naar
een gelijkbeteekenend Nederlandsch woord gezocht,
en dat meenen te vinden in bestuurlijk. I)it woord
heeft aan niets anders zijn ontstaan te danken, dan
aan de zucht om het gebruik van administratief
(t) HATZFELD-DARMESTETER, Dietionnaire Ge'ne'ral de la
langcre /`ranfaise I, 36b,
te vermijden ; het is dus een purisme. Van deze
lange rede is de korte zin : « in Zuid-Nederland
gebruikelijk als purisme voor administratief », 't Woordenboek te lezen staat.
men veeleer
artikel verwachten, aangezien
uit blijkt, dat de Redactie tegenover onze
haar plicht zelfs meer dan haar
plicht, als er maar de middelen toe heeft. Bestuurlijk
is immers een afzonderlijk artikel : de oorsprong
de gebleken wijze aangegeven, en
geschiedenis 't gebruik blijkt duidelijk uit
zeven volgen.
nu de vermelding bij betreft
« thans vaak directrice », de Redactie het
de menschen geen trek hebben om
en liever bezigen
Neen feit. Laat,
wil, dat betreuren ; mij wel. Maar het Woordenboek
vermelden wat wat wij
dat. zou zijn. 't hier trouwens in
Zuid-eender : volk niet
niet zegt zelfs zeer weinig .
flaminganten, als zij mooi Nederlandsch
spreken, woorden wel gebruiken, ..
de zaak.
^
^ *
Blz. 13 Betalende school gezegd eene navolging
zijn « van fr. e'cole payante... eene school,
- 112-
vermijden; het dus een purisme. Van deze
de korte zin : « in Zuid-Nederland
administratief)), zooals
in Woordenboek lezen staat.
Vanwege een Zuidnederlander zou men veeleer
ingenomenheid met dit artikel verwachten, aangezien
er uit blijkt, dat de Redactie tegenover onze
woorden haar plicht doet, en zelfs meer dan haar
zij maar middelen toe heeft. Bestuurlijk
immers afzonderlijk de oor·
sprong wordt op de gebleken wijze aangegeven, en
de geschiedenis van 't gebruik blijkt duidelijk uit
de zeven voorbeelden die volgen.
Wat nu de vermelding bij bestuurster betreft:
thans vaak », kan de Redactie het
helpen, dat de menschen geen trek hebben om
bestuurster te zeggen, en liever directrice bezigen?
N een immers; zij constateert alleen het feit. Laat,
wie wil, dat betreuren; mij wel. Maar het Woordenboek
moet vermelden wat is, niet wat wij
wenschen dat. zou zijn. 't Is hier trouwens in
Zuid· Nederland net eender : ons volk zegt niet
alleen niet bestuurster, het zegt zelfs zeer weinig
bestuurder. Dat de flaminganten, als zij mooi Nederlandsch
willen spreken, die woorden wel gebruiken,
verandert niets aan de zaak.
* * *
Blz. 13 « Betalende school wordt gezegd eene navolging
te zijn {( fr. école payante ... van eene school
— 113 —
waar de leerlingen betalen », en op 't gezag van
Dr DE VREESE wordt de uitdrukking als Zuidnederlandsche
gestempeld en school voor beter
gehouden, alsof alle school niet op de eene of andere
wijze betaald werd. Daarmede is het vonnis gestreken;
wie zal er tegen in beroep gaan...? Ik ben nieuwsgierig
te vernemen (1), welk vonnis de Redactie bij onze of zingend lof (die sedert de XVIe
eeuw in Noord-Nederland moeten verouderd zijn),
ziekte e. a. uitwijzen zal. »
Het spijt me dat de heer Claes bier weer door
een vergrootglas gekeken heeft. Er is in 't Wdb.
sprake noch van een vonnis, noch van het gezag
Dr. De Vreese. Er staat nl. :
« Zuid-Nederland wordt in navolging van fr .
gezegd school, voor eene school
waar de leerlingen voor het onderwijs betalen; de
ook school, dat eigenlijk juister
is (verg. DE VREESE, in Het Belfort I899, I, 150 vgl.
361 vlgg.). »
Waar is het vonnis, waarvan de heer Claes
Ik zie het nergens. Er wordt eenvoudig.
:
ic dat school in Zuid-Nederland in
is;
ben nieuwsgierig- te vernemen blijkbaar je suis curieux de savoir. 't Nederlandsch vertald nar fr.
is dat werkwoord bij nieuwsgierig- overbodig : de bepaling wordt
- 113
leerlingen , op 't gezag van
DE VREESE de uitdrukking als Zuidnederlandsche
(sic) en betaalde school beter
niet op de eene of andere
Daarmede het vonnis gestreken;
er tegen in beroep gaan ... ? Ik nieuwsgierig
I), onze lezende'
mis, zingende mis, of zingend lof XVle
Noord-moeten verouderd zijn),
vallende zzekte a. uitwijzen zal.»
dat de heer bier weer door
vergrootglas heeft. Er is 't Wdb.
vonnis, noch van het van De Vreese. :
« In Zuid-navolging fr.
école payante betalende school, school
leerlingen het onderwijs betalen; de
volkstaal zegt ook betaalde school, eigenlijk juister
(verg. DE VREESE, in Belfort 1899, 1, 150 vgl.
en vlgg.). »
het vonnis, waarvan heer Claes
gewaagt? Ik zie het nergens. Er wordt eenvoudig
geconstateerd :
1° dat betalende school Zuid-In
gebruik is;
(1) Ik ben nieuwsgierig te vernemen is blijkbaar letterlijk
vertaald naar fr. fe suzS curieux de savoir. In Nederlandsch
is dat werkwoord bij nzeuwsgierig overbodig: de bepaling wordt
immers uitgedrukt door den afhankelijken zin.
-
14
_.
20 dat het in gebruik gekomen is in navolging
van fr. école payante;
3° dat de volkstaal ook zegt : betaalde school;
4' dat dit laatste eigenlijk juister is dan het
eerste.
Met vrijmoedigheid durf ik vragen of er, buiten
den heer Claes, onder mijne medeleden iemand
is, die meent, en kan bewijzen, dat deze vier punten
onjuist zijn
Er is geen kwestie van, dat betalende school op
mijn gezag als Zuidnederlandsch zou gestempeld
zijn ; er wordt wel, voor wie uitvoeriger wenscht
ingelicht te worden, verwezen naar een paar artikels
van mijne hand, maar mijn medeleden in de Redactie
hadden mijn geschrijf niet noodig om te weten
dat betalende school Zuidnederlandsch is; zij wisten
het beter dan ik.
De bewering dat betaalde school eigenlijk beter
is, wordt niet ontzenuwd door de opmerking : « alsof
alle school niet op de eene of de andere wijze
betaald werd. » Op zich zelf is dat misschien waar,
maar het doet hier niets ter zake. Met école payante,
hoe ze in 't Nederlandsch dan ook heeten moge,
wordt een school bedoeld waar men niet toegelaten
wordt, tenzij een. zekere som als schoolgeld betaald
worde, in tegenstelling met de kostelooTe scholen.
Met andere woorden : het geldt hier een zeer bijzondere
wijze van de school, d. i. het onderwijs, te
betalen.
Wat nu de nieuwsgierigheid van den heer Claes
Redactie bij lefende mis enz.
het is duidelijk dat daartoe niet den
bestaat : er zal bij die uitdrukkingen
vonnis gestreken worden als bij betalende
school.
feit, dat deze uitdrukking niet zulke oude
brieven als andere dergelijke, in onze taal
in de tweede helft der
werd « gefabriceerd » door menschen
vertrouwd, waren ; ze
niet door het volk zelf, de « spraeckmakende
», in zwang gebracht, maar haar veeleer
opgedrongen ; dat ze, het bedoelde
stellig minder juist uitdrukt dan voor mij, én als particulier
meer dan reden genoeg om
niet te gebruiken. Maar met mijne persoonlijke
er voor te zeggen zij, heeft
maken. Zoodra uitdrukking,
haar ook op eenigszins
ruime schaal verspreid wordt ze vermeld.
hier aanwezig : school een zeker aantal Vlamingen --- in weerwil
van ale warschuwingeniet het minst dor de
die o ! zoo liefhebben —,
desnoods verdedigd. Welnu,
--i- hoor —, voor wie het gebruik de hoogste
is, heeft aan het Zuidnederlandsch taalgebruik
bewezen : school opgenomen
- [[5 .......
betreft, welk vonnis de Redactie bij lerende mis uitwijzen zal, het is duidelijk dat daartoe niet den
minsten grond bestaat: er zal bij die uitdrukkingen
evenmin een vonnis gestreken worden als bij betalende
school.
Het feit, dat deze uitdrukking niet zulke oude
-brieven heeft als andere dergelijke, die in onze taal
bestaan, maar daarentegen in de tweede helft der
vorige eeuw werd « gefabriceerd» door menschen
die met ons taaleigen niet vertrouwd waren; dat ze
dus niet door het volk zelf~ de « spraeckmakende
gemeent ll, in zwang gebracht, maar haar veeleer
werd opgedrongen; dat ze, ten slotte, het bedoelde
begrip stellig minder juist uitdrukt dan betaalde
school; dat alles is voor mij, én als particulier
persoon én als Vlaming, meer dan reden genoeg om
ze niet te gebruiken. Maar met mijne persoonlijke
voorkeur, hoeveel er ook voor te zeggen zij, heeft
het Woordenboek niets te maken. Zoodra een uitdrukking,
welke haar oorsprong ook zij, op eenigszins
ruime schaal verspreid is, wordt ze vermeld.
Dit geval is hier aanwezig: betalende school wordt
door een zeker aantal Vlamingen - in weerwil
van alle waarschuwingen niet het minst door de
flaminganten, die hun taal 0 I zoo liefhebben -,
geregeld gebruikt, en desnoods verdedigd. Welnu,
de Redactie van het Woordenboek ~ en ik hoor er
immers ook toe -, voor wie het gebruik de hoogste
wet is, heeft aan het Zuidnederlandsch taalgebruik
alle eer bewezen: betalende school is opgenomen
-- i 16 -
woord van goed- noch afkeuring ! Het
eenige wat ze doet, is verwijzen naar een geschrift dat
geschiedenis der uitdrukking niet geheel
belang acht, en niettegenstaande deze zeer
ze nog — gecomplimenteerd
!
* *
14 « Beweeglijk, « iemand te bewegen , .
roeren.... ». belet niet
zekere voorliefde voor gevoelt. »
de aanmerking : in
Nederland is woord nog bekend; maar
weet het zeer overdreven, te zeggen,
volk er een zekere voorliefde voor gevoelt.
heb van een dergelijke gemerkt;
durf volhouden dat het woord
is, althans Vlaanderen : jongere geslacht kent het zeker niet mer menschen
van mijn leeftijd gebruiken het maar heel'
al verstaan 'nog.
* * *
Blz. 14 « » nooit weten gebruiken; maar eene rij
zeis (bij leeft
— ook CORN.-VERVL. Gepu-'aad één enkel Zuidnederlandsch
idioticon vermeld, t. bij Corne-
~ 116 -
zonder een woord van goed- noch afkeuring! Her
ze doet, is verwijzen naar een geschrift dat
ze voor de geschiedenis der uitdrukking niet geheel
zonder belang acht, en niettegenstaande deze zeer
besliste neutraliteit, wordt ze nog - gecomplimenteerd
I
* *
Blz. 14 ({ ({ geschikt om iemand te bewegen,
te treffen, te roeren .... Thans verouderd ». Dat belet niet
dat ons volk er eene zekere voorliefde voor gevoelt. »
In den grond is de aanmerking juist : in
Zuid-Nederland is het woord nog bekend; maar
zoover ik weet is het zeer overdreven, te zeggen,
dat ons volk er een zekere voorliefde voor gevoelt.
Ik heb van een dergelijke voorliefde nooit iets gemerkt;
integendeel, ik durf volhouden dat het woord
uitstervende is, althans hier in Vlaanderen : het
jongere geslacht kent het zeker niet meer; men-schen
van mijn leeftijd gebruiken het maar heet
weinig meer, al verstaan ze 't nog.
* *
({ Gezwader wordt « verouderd » geheeten. Ik heb
het nooit weten gebruiken; maar gezwaad, eene rit
met de zeis (bij KIL. swade) afgemaaid gras, leeft
hier frisch voort. - Zie ook »
Ge,waad wordt slechts in één enkel Zuidnederlandsch
idioticon vermeld, t. w. bij Corne-
117
lissen-Vervliet, en wel in de tweede a flevering, die
in 1900 verscheen. De aflevering van 't Woordenboek,
waarin het woord zou moeten staan, verscheen
einde 1889.
De heer Claes ziet blijkbaar verband tusschen
Gepvader en gepvaad. Maar dat verband bestaat
niet. GeTwader is een krijgsterm, in de j 6de eeuw
door Duitsche huurtroepen ontleend aan ital. squadra
(i) ; geplva(a)d is een afleiding van pvad,
pzvade, dat een zuiver Nederlandsch woord is (dat
reeds in de oudste Germaansche dialecten voorkomt
(2)) en in 't Woordenboek op zijn plaats zal
te vinden zijn, waarbij dan de afleiding gepvaad zal
kunnen vermeld worden.
^ * *
13lz. 15 « Bij Andoren, waarvan de afleiding nog onbekend
is, wilde ik het volgende doen opmerken :
Hakendover (eene gem. in Zuid-Brab., bij Tienen)
heette vroeger Hagendoren, en strekt zich uit tot aan
het gehucht van Tienen. dat Haandoren heet (te Tienen,
waar de h niet uitgesproken wordt, Aandoren). In zijne
Geschiedenis der gemeente en mirakuleuze kerk van Hakendover,
bl. 39, zegt P.-V. BETS : « Vroeger schreef men,
in plaats van Haandoren, in 't Nederlandsch Hagedorne,
en in 't Latijn Spina ». Hij verwijst daarbij naar PERTZ,
Monumenta Germaniae historica, X, 326, en naar GRANDGAGNAGE,
Mémoire sur les anciens noms des lieux, bl. 42. »
(t) Zie KLUGE, Etymologisches Worterbuch der deutschen
Sprache, funfte Auflage, op Geschwader.
(2) Zie FRANCK, Etymologisch Woordenboek der Nederlandsche
Taal, op Zwad, zwade.
118
Claes ons doet opmerken isop
zich zelf zeker interessant. Hij heeft echter één
dat ons nog meer interesseert, nl. _
te zeggen, op welke wijze deze mededeeling:
meer licht te verspreiden over de
andoren? afleiding van
moet naar zijn meening verband
tusschen den plantennaam en de vorming
dit verband stelt hit
voor : de tegenwoordige
de uitgesproken
een vroeger Hage--
dorne, de plantennaam uit .
vroegeren vorm ha8edorne weten zeker zulks niet gebeurd en ook
het geweten hebben, had hij met
in 't Woordenboek
gelezen : dar wordt nl. medegedeld, en die mededeeling
juist, dat reeds in het Oudhoogduitsch,
vóór Andorn luidde,.
hagedoren.
zodat hij niet kan ontstan zijn uit
* *
Blz. ib « is « in Oost-Indië eene inlandsche ». — Dat willen wij onthouden ; maar leeljke
baboe, znw. m., is hier een spook, waar men de kinderen
bang meê maakt. »
hier totaal misplaatst. baboe, dat een Javaanschh
- 118
Hetgeen de heer Claes ons doet opmerken is
op zich zelf zeker interessant. Hij heeft echter één
ding, dat ons nog meer interesseert, vergeten : nl.
ons te zeggen, op welke wijze deze mededeeling.
kan dienen om meer licht te verspreiden over de
afleiding van andoren?
Blijkbaar moet er naar zijn meening verband
bestaan tusschen den plantennaam Andorn en den
plaatsnaam Haandoren, of althans tusschen de vorming
van de beide woorden, en dit verband stelt hif
zich ongetwijfeld aldus voor: als de tegenwoordige
plaatsnaam Haandoren, waarvan de h niet uitgesproken
wordt, ontstaan is uit een vroeger Hage-dorne,
dan moet de plantennaam andorn ook uit
een vroegeren vorm hagedorne voortkomen. Doch
we weten zeker dat zulks niet gebeurd is, en ook
de heer Claes zou het geweten hebben, had hij met
meer aandacht het art. Andoren in gelezen: daar wordt nl. medegedeeld, en die mededeeling
is juist, dat reeds in het Oudhoogduitsch,
dus nog vóór 1200, de plantennaam A ndorn luidde,
zoodat hij niet kan ontstaan zijn uit * * *
Blz. 10 '" Baboe « in Oost-kindermeid
». - Dat wiJlen onthouden; baboe, /eely'ke
baboe, een spook, waar men de kin.
deren maakt.De aanmerking is misplaatst. Het
Noordnederlandsche baboe, een ]avaunsch"
- 119
woord is, heeft met het Zuidned,erlandsche baboe
niets te maken. Men zegt in Vlaanderen (peere)
boeboe, welke vorm in de Haspengouw ook bekend
is naast baboe, althans volgens Rutten ; in Limburg
boeba, welke verschillende vormen zelfstandig gebruikte
tusschenwerpsels zijn, zooals iedereen in het
Woordenboek zelf kan lezen (zie dl. III, kol. 58).
Blz. t6 « Bats heet « 1° groote schop, 2° kleine Zwitsersche
munt ». -- Bats is te St-Truiden en omstreken eene bil.- »
Een woord met de beteekenis bil staat evenmin
Rutten als bij Tuerlinckx vermeld. Hoe wil
men dan dat de Redactie bekend zij met een woord
dat binnen zulke enge grenzen beperkt is?
^ *
Blz. 19
« Bedachteloos, « niet goed overlegd ». Verdient
dat woord burgerrecht, omdat TOLLENS het eens gebruikte
in :
« Zoo weende de koning; zoo rouwde te laat
Hem 't aaklig gevolg dier bedachtlooze daad. »
Bedachteloos voor onbedacht is wat minder goed dan
beweegloos. »
Er is in 't artikel van 't Woordenboek geen
sprake van burgerrecht. Het woord is geregistreerd,
evengoed, en met hetzelfde recht, als beweegloos,
en meer niet : dergelijke minder juiste formaties
-- 120 --
zijn voor de Ieschiedenis van de taal van belang.
Van het standpLnt eener regelmatige grammatica
is bedachteloos niet , wat minder goed dan beweegloos
». De fout is in L -ide afleidingen dezelfde.
*
Blz. 16 « Indien Bedpan, 2), « slechts in Z.-N. » gebruikt
wordt, hoe heet dan dat noodig meubel in N.-N. ? »
Uit het Woordenboek blijkt duidelijk, dat dit
meubel in N.-N. geen bijzondere naam heeft; ik
meen zelfs te weten dat het er onbekend is. Trouwens,
wat bewijst zulk een vraag tegen het artikel
bedpan?
* *
Blz. 16 « Bedel (van bedelen), « thans in de algemeene
taal in onbruik ». Als men een woord niet meer gebruiken
wil,geraakt het in onbruik ; maar er worden
hier, zelfs zonder aanduiding van plaats, zoovele
woorden opgenomen, die nooit tot de algemeene taal
behoord hebben! Intusschen gebruiken de Vlamingen
vrij algemeen : Op ajnen bedel gaan, of zijn, of uitgaan. »
Het Woordenboek zegt : « in de algemeene
taal in onbruik »; de heer Claes : « bij de Vlamingen
vrij. algemeen a. Maar mij dunkt, dat klopt.
Dat de Vlamingen het woord in de genoemde
uitdrukking vrij algemeen kennen, is, geloof ik,
waar; maar ten opzichte van de algemeene taal
is de opmerking van 't Wdb. toch juist. Wat is
er dan miszeid?
--- 12r -
Blz. 17 « Begrafenis, °2), plechtige teraardebestelling. « In
België kent de levende taal alleen begraving, niet
begrafenis ».
Tot over eenige jaren was begraving mij gansch
onbekend. Op onze doodsbrieven, die niet verhollandscht
zijn, leest men nog altijd : De ljkdienst gevolgd
van (sic) de BEGRAFENIS zal plaats hebben .... »
Den heer Claes zij dank gezegd voor zijne mededeeling
: het Woordenboek is hier inderdaad fout, en
dat is aan mij te wijten. Ik ken, tot mijn spijt, geen
Haspehgouwsch .
*
* *
Blz. i8 « Boter. In plaats van « Versche boter en versch brood
is allemans dood, » (wat niet waar is) wordt hier gezegd :
Versche boter en versch brood is min dood, zei de man
(die dat doodgeern at), en de vrouw (die niet beter
verlangde dan van hem ontslagen te zijn) bakte en
boterde alle dagen. »
In het Woordenboek leest men eigenlijk het
volgende :
K -- Versche beuter en nieuwbakken brood is allemans
dood (DE BO, TUERLINCKX, RUTTEN) >>.
Of dit waar is of niet waar, doet hier niets ter.
zaak : dat hoeft de Redactie niet te onderzoeken.
In dien vorm heeft ze de zegswijze gevonden bij
De Bo; er wordt ook verwezen naar Tuerlinckx en
Rutten, die beiden de variante opgeven : Versche
boter en versch brood is mijn dood, Tei de man, en
hij at dit gaarne. Nu deelt de heer Claes een
- - 122
tweede, werkelijk aardige variante mede. Maar als
noch Tuerlinckx noch Rutten die vermelden, hoe
wil men dat de Redactie ze kenne?
Nu zal ze althans nog bij Dood kunnen opgenomen
worden.
^ * *
« Brak, jachthond is hier vr.
Dank zij De Bo, kon in 't Woordenboek vermeld
worden dat brak in West-Vlaanderen vrouwelijk
is. Hadden Tuerlinckx en Rutten medegedeeld
dat zulks ook in hun gewest het geval is, het Woordenboek
zou er zijn voordeel medegedaan hebben.
* * *
Blz. i8 « Brandel. Brandijzer heet hier reu-, rugbrand,
gelijk in het lied :
Jan, mijne man, zou ruiter wezen,
Kon hij geraken aan een peerd.
Hij nam den reubrand uit den heerd,
Toen had jan, mijne man, een peerd.
Ju! ju! Jan, mijne man.
Die nog ruiter wezen. kan. »
Heel interessant, maar — brandel bestaat toch
ook? Zoo kan men een eindelooze lijst met aanmerkingen
maken.
* *
Btz. i9 . « - Bij Beter, A) Bnw. 1), c), komt de spreekw.
« Beter een gebuur die nabij is, dan een broeder die verre
is. » Dat drukt de Vlaming veel sierlijker uit met : Beter
een na(aste) gebuur, dan een wij(d)e vriend. »
Biz: 18
- I 23 --
Wie het Woordenboek met de vereischte aandacht
leest, zal aanstonds bemerken dat het bij het
artikel Beter, dat uitdrukkelijk een aanvulling van heit
artikel Goed wordt genoemd, vooral te doen is om
de verschillende constructies waarin het woord voorkomt.
In zulke artikelen worden gewoonlijk weinig
of geen zegswijzen vermeld, tenzij hun constructie
iets opmerkelijks oplevert. Zoo wordt voor beter
onder A, 1, c) het gebruik met een datiefbepaling
vermeld, die vooral in den bijbel voorkomt, en een
der voorbeelden is Spreuk . 27, I o « Beter is een
gebuer die naby is, dan een broeder, die verre is ».
Er is dus geen sprake van een spreekwijze. De « veel
sierlijker » uitdrukking, niet der Vlamingen, maar
van Hagelanders, Haspengouwers en wellicht ook
Brabanders, zal veel beter op haar plaats zijn in
het artikel na(ar) of wijd, wat trouwens Tuerlinckx,
en op zijn voorbeeld Rutten en Cornelissen,
zeer goed begrepen hebben : van een taalkundig
standpunt ligt het eigenaardige der zegswijze niet in
't gebruik van beter, maar in dat van na en wijd.
* * *
Blz. zg « Als Beukeren opgenomen wordt, dat (naar hier
zeer ernstig beweerd wordt!) « Boomen snoeien volgens
J.-I. DE BEUKERS methode » beteekent (! ! !) dan mocht
er wel een plaatsje ingeruimd worden voor het algemeen
bekende beuken, d. i. hard schreeuwen en voor
Boken, afslaan, hier bijzonder : afslaan van noten.
Bij KIL. Roken, b 000ken. Batuere, -- Spottender wijze
vergelijkt men den notelaar met de vrouw : Hoe meer
-- 1 24 -
hij gebookt wordt, hoe beter hij 't volgende jaar draagt.
— Die in 't Fransch het rechte woord op de rechte
plaats gebruiken (anders gezegd : de « lawaaiigen »),
drukken noten boleen uit door gauler des noix. »
De afleiding van beuleren is stellig waar ,.
zooals men kan ervaren als men de verwijzing
naar de Landbouwcourant 1867, n° 42, die in
't Woordenboek opgegeven wordt, opvolgt; het
is daarenboven een zeer verspreide technische term
in Noord-Nederland, veel meer verspreid dan het
w w. beuken, dat hier ce pas gebracht en algemeen
bekend genoemd wordt. llit is stellig niet het
geval : het wordt alleen door Schuermans vermeld,
als gebruikelijk in Limburg. Bij Tuerlinckx noch
bij Rutten, den landsman van ons medelid, is beuken
opgeteekend. Op dat « algemeen bekend zijn »
valt dus nog al wat af te dingen.
Het werkwoord Boken. bij Kiliaan zoogenaamd
wél te vinden en in het Woordenboek niet, is
natuurlijk niets anders dan de oudere, in onze
dialecten nog bekenden vorm van beuken, dat in
het Woordenboek meer dan een kolom beslaat.
Dit is zeker te weinig om de aandacht te trekken.
Dat daarenboven op Boken verwezen wordt
naar Beuken, schijnt den heer Claes ook al ontgaan
te zijn.
Van een vergelijking van den notelaar met een
vrouw, blijkt uit de medegedeelde zegswijze : hoe
meer hij gebookt wordt, hoe beter hij 't volgende
jaar draagt, al heel weinig. Intusschen begrijp ik
heel goed, wat de heer Claes eigenlijk meent;
heeft mij alleen verbaasd, dat hij, die zoo heftig
uitdrukkingen te
zich een zinspeling veroorlooft als deze,
kieschheid juist niet boven allen
en waartoe heelemaal geen aanleiding
bestond.
Wat met het slot der aanmerking bedoeld wordt,
ik niet recht vatten. ik denk dat iedereen
uitdrukken door * * *
Blz. 20 < is volgens VERCOUILLIE WEILAND :
verklaren; hier heet het afgeleid van weren
Ik met de eersten. »
met vvien natuurlijk,
meer gezag toekennen aan Weiland en
aan Kluyver ; als men dat verkiest ;
misschien in dit geval goed zijn eens
bedenken Weiland nu juist geen groot etymoloog
heer Vercoullie art.
vóór. van 't Woordenboek
zien. Vroeger dacht men álgeméén,
dat verband nam
dat die afleiding den invloed van (t). 't zelf de
de toetst wat
haar leert ; en het gebruik
t) Zie b. v. Woordenboek op - uSheel
goed, wat de heer Claes eigenlijk meent;
het heeft mij alleen verbaasd, dat hij, die zoo heftig
tegen onkiesche woorden, uitdrukkingen enz. te
velde trekt, zich een zinspeling veroorlooft als deze,
waarvan de kieschheid nu juist niet boven allen
twijfel verheven is en waartoe heelemaal geen aanleiding
bestond.
\Vat met hei: slot der aanmerking bedoeld wordt,
kan ik niet recht vatten. Ik denk dat iedereen
noten beuken zal uitdrukken door gauler des noix.
* *
20 ,< Beweren isvolgens VERCOUILLIE en WEILAND:
waar verklaren / heet het afgeleid van (tegenhouden). Ik houd het met de eersten. »
Men kan het houden met wien men wil, natuurliik,
en meer gezag toekennen aan Weiland en
Vercoullie, dan aan Kluyver,- als men dat verkiest;
maar misschien zou het in dit geval goed zijn eens
te bedenken dat Weiland nu juist geen groot etymoloog
was, terwijl de heer Vercoullie zijn art.
beweren heeft gemaakt, vóór hij dat van 't Woordenboek
kon zien. Vroeger dacht men álgeméén,
dat beweren met waar in verband stond, al nam
men aan, dat die afleiding den invloed van weren
had ondergaan (I). Maar 't spreekt van zelf dat de
Redactie de gangbare meeningen toetst aan wat
haar materiaal haar leert; en wie nu het gebruik
(1) Zie b. v. FRANCK, Etymologisch Woordenboek op beweren.
--- 126
van beweren door de eeuwen heen, zonder vooroordeel
nagaat, zal, geloof ik, moeten erkennen dat
het niet aangaat nog langer te houden dat
het een afleiding is . van waar.
*
* *
Biz. 20 « Bij Bewijzen is, meen ik, eene beteekenis vergeten,
namelijk : wizer maken of wis maken (instruire).
Ofschoon ik deze beteekenis nooit in een woordenboek
ontmoet heb, geloof ik toch, dat bewizen zoo moet
verstaan worden in deze welgekende plaats uit de
Krekelzangen van BILDERDIJK
« Geen bondel
Van VONDEL
Geen verzen van PooT ;
Geen dichten
Van lichten,
Op Pindus vergood;
Geen werken,
VAN MERKEN
Of FEITAMA waard,
Bewijzen
Den Grijzen,
Verstijfd bij den haard. »
Dat is : De stokoude grijsaard is niet meer geschikt
tot de studie, wordt door lezen niet meer wizer of wis.
BILDERDIJK is misschien de eerste en de eenige,
die het woord gebruikt hebbe ; maar het dient geëerbiedigd,
omdat HIJ het gemaakt heeft en volgens den
geest onzer taal, die ook beDROEVen, beMOEDIGen,
beTEMmen enz. bezit. »
Ik kan het met den heer Claes niet eens zijn,
dat de Redactie zich aan gebrek aan eerbied
tegenover Bilderdijk heeft schuldig gemaakt, want
het is niet aan te nemen dat de. aangehaalde
127 --
verzen de beteekenis zouden hebben welke ons
medelid er aan geeft. Dit blijkt uit den samenhang
van het geheele gedicht : Bilderdijk opent het
derde deel zijner Krekelrangen met een Voorrang,
waarin hij de lezers waarschuwt, dat ze geen
meesterstukken moeten verwachten,
Maar luttel
Gepruttel
Van Bestevaars brij.
Hij gewaagt van « 't Bezwaren der jaren »
die « Gedachten en krachten » verdrukken en verwoesten
; als tegenstelling laat hij daaraan de door
ons medelid aangehaalde verzen voorafgaan, bedoelende
: een bundel van Vondel, Poot, Van
Merken of Feitama bewijst niet (d. w. z. levert
het bewijs niet, « men kan het hém niet aanzien »)
dat hij door een grijzaard, bij den haard stram en
stijf geworden, gemaakt is ; m. a. w. zulke werken
als de bundels van Vondel, Poot, Van Merken of
Feitama kunnen niet gemaakt zijn door een versuften
grijzaard. Waarna Bilderdijk zijn best doet, stellig
met gemaakte nederigheid, om dat derde deel zijner
Krekellangen wél als het werk van een versuften
grijzaard af te schilderen. Leest het geheele stuk,
en gij zult overtuigd zijn dat dit de ware verklaring
is; maar tevens zult gij met de Redactie van
meening zijn dat Bilderdijk zich hier vrij onbeholpen,
althans gewrongen heeft uitgedrukt, en dat een
dergelijk citaat in 't Woordenboek niet thuis hoort.
* *
- 28
Blz. 22 « Bidden 3) « In de bijzondere opvatting van
bedelen is bidden nog thans in verschillende streken in
gebruik; vroeger zeer gewoon. II Alle biddende orden
,(bedelende orden, bedelorden) DE POTTERE, daltb. 32 ».
Het zij mij geoorloofd aan die verklaring van
biddende orden te twijfelen. De bedelorden zamelen
wel aalmoezen in, doch niet al biddende langs de
deuren, gelijk de bedelaars. « Voortijds was het een
gebruik dat de Paters der vier bedelende orden namelijk
de Augustijnen, Karmelieten, Predikheeren en
Minderbroeders, in sommige dorpen hunne statie hielden
en op termijn gingen. Zij sloten met den pastoor
en de wethouders een verdrag om op bepaalde dagen
te komen biecht hooren en prediken, mitsgaders andere
diensten te verrichten... Tot hun loon mochten dan
die Paters op zekere dagen bij de gegoede burgersrondgaan,
die hun boter, eieren, hout en andere
levensmidddelen ten geschenke gaven » ( i).
Er zijn immers in de Roomsche Kerk ook orden,
wier voornaamste bezigheid het is te bidden en te
mediteeren; dat zijn in 't Fr. les ordres contemplatifs
en bij ons de beschouwende of biddende orden. »
Twijfele wie wil, de verklaring is niettemin
juist. De bedelorden leefden van almoezen en van
inzamelingen van geld. en mondbehoeften, van « col
lecten ». Hoe dit inzamelen in zijn werk is gegaan,
doet niets ter zake ; er is zelfs geen twijfel aan,
of het werd niet altijd gedaan « langs de deuren,.
gelijk de bedelaars ». Het bleef niettemin bidden,
(t) P. FR. ST. SCHOUTENS, Geschiedenis van het voormaligltl
inderbroedersklooster van Antwerpen (1446-1797); naar P. D.
KUYL, Hoboken (noot van den heer CLAES).
29 -
in den zin van bedelen. Hoe zouden ze anders
hebben kunnen heeten mendicantes, ordres mendiants
enz.? Trouwens, biddende orden is in de
bedoelde beteekenis nog heden welbekend.
De meening, dat biddende orden hetzelfde zou
zijn als beschozavende orden, is volkomen onjuist.
* *
Blz. 23 « Biddag, hetzelfde als Bededag, een dag
waarop volgens aanschrijving van het burgerlijk of
kerkelijk gezag godsdienstoefeningen worden gehouden,
waarin gebeden wordt om een gunstigen afloop van
bepaalde omstandigheden ». Dat kan overeenkomstig
zijn met den hervormden eeredienst in een protestantsch
land. Bij de Katholieken is de biddag de dag, welke
in iedere parochie jaarlijks toegewijd is aan de aanbidding
van het H. Sakrament. Deze dag heet ook
gedurige aanbidding, welke uitdrukking ik te vergeefs
zoek, zoowel bij AANBIDDING als bij GEDURIG. »
Ik geef toe, dat de verklaring van biddag
met het oog op den R. K eeredienst wat uitvoeriger
had kunnen zijn, maar dat ze daarom
onjuist is, durf ik betwisten. Er kan hier geen
kwestie zijn van den biddag bij de Katholieken,
maar van een biddag. De dag, welke bestemd
is tot gedurige aanbidding van het H. Sacrament,
is er een ; te Gent is die waarop men petsonkelt,
d. i. waarop men den aflaat genaamd portiuncula
tracht te verdienen (2 Augustus), er een ander ; en
uit een citaat uit Croon's Almanak (ao 1665), in
't Woordenboek opgenomen, kan men zien dat de
kruisdagen er in dien tijd nog andere waren. Van
- 130 -
al die dagen kan men immers zeggen, dat ze
gehouden worden « volgens aanschrijving der kerkelijke
overheid » en dat er gebeden wordt « om
een gunstigen a floop van bepaalde omstandii:heden »,
zooals in t Woordenboek gezegd wordt.
Dat gedurige aanbidding noch op aanbidding-
(bewerkt a° 1863!) noch op gedurig (bewerkt a° 1876!)
te vinden is, bewijst natuurlijk al weer hoe veel
beter het Woordenboek was onder De Vries dan
onder de tegenwoordige Redactie.
* * *
Blz. 23 r Biechten bedr. en wederka zw. ww. » --- In
den Roomschen Catechismus, Antw. 1701, gelijk nu nog
in den Mechelschen is Biechten ook onzijdig. »
Het gebruik van biechten als onzijdig werkwoord
is bloot formeel, waardoor de beteekenis niet
verandert; toch wordt er in 't Woordenboek de noodigs
eer aan bewezen : er worden verschillende aanhalingen
medegedeeld waarin biechten onzijdig gebruikt
is.
* *
Blz. 24 « Bij Brood komt ook de zegsw. « Kruin geschoren,
brood geboren ». Dat rijmpje wordt bij ons bevalliger
en toegeeflijker ingekleed; wij zeggen: Kruintje geschoren,
wijn/je geboren. »
Over die meerdere bevalligheid kan ik het met
den heer Claes wel eens zijn, niet echter over de meerdere
toegeeflijkheid. Maar daarover zullen we niet
twisten. De zaak is, dat ons medelid een belangrijk
iets uit het oog verloren heeft : indien de Redactie
— 131 --
die bevalliger en toegeeflijker inkleeding had geci-
-teerd op Brood, dan zou dat een citaat geweest
zijn, waarin 't woord Brood — niet voorkwam.
Tableau!
Misschien zal de heer Claes hierop antwoorden,
,dat hij het dan ook zoo niet bedoeld heeft, en ik zal
hem gaarne gelooven.
Maar waartoe dient een dergelijke aanmerking
dan? Er was te minder aanleiding toe, daar kruin
geschoren brood geboren in 't Woordenboek geciteerd
wordt uit — Rutten's Haspengouuisch Idioticon.
Er was dus volstrekt geen reden, om er
zich op te beroemen dat de Haspengouwers dat
« bevalliger en toegeeflijker inkleeden » : ze zeggen
blijkbaar het een én het ander.
Biz.25 « Bij Garen, gaderen, hoort de spreekw. :
Spaarmond zooveel als gaarmond, omtrent zooveel als :
wie eenen stuiver spaart wint eenen stuiver, of Een
stuivertje gespaard, een stuivertje gegaard. »
Alweer de oude geschiedenis! De genoemde
uitdrukking wordt in geen enkel onzer idiotica
vermeld ze is dus blijkbaar tot een gering taalgebied
beperkt; in Holland is ze onbekend. Waar
had de Redactie, ze dus moeten opvisschen, toen
Gaderen met afleidingen en samenstellingen in
bewerking waren, d. w. z. in 1872 (Dl. IV, eerste aflevering,
G-Galeas) ? Nog wel in een tijd dus, toen
- 132
van al onze idiotica alleen De Bo juist begon te
verschijnen t Al had de zegswijze dus nog in al de
overige dialectica gestaan, toch had de Redactie
ze niet kunnen vermelden.
^ * *
Biz. 2 « Het Gansrijden wordt beschreven volgens TER
Gouw; hier gaat dat spel heel anders toe. »
Meent de heer Claes soms dat de Redacteuren .
van 't Woordenboek alle mogelijke volks- en kinderspelen
met alle gewestelijke varianten, de Haspengouwsche
incluis, kenden en kennen ? De heer Clae s.
zou zeker én meer dan een zijner medeleden én
de Redactie verplicht hebben door hier wat uit zijn
hoorn des overvloeds mede te deelen en ons te
zeggen hoe het ten zijnent dan wel toegaat. Misschien
krijgen we nu tot antwoord : dat kon en kan
men lezen in Schuermans' Bijvoegsel en bij Rutten.
Maar het eerstgenoemde werk verscheen pas in 1883 ;.
Rutten's Idioticon in i8go; de aflevering van
't Woordenboek, waarin Gansrijden behandeld is,
dat wil zeggen de tweede van het vierde deel
(Galeas — Gast), in 1873 !
* * *
131z. 25 « Tot de samenstellingen met Gans hooren nog
Ganzebrug, Ganzendries, Ganzepoel, Ganzepoot (eene
houtsoort). 3
GanTepoel staat wel degelijk in 't Woorden--
13 3 —
boek vermeld : zie dl. IV, kol. 248. Van de andere
woorden staat alleen ganTepoot in onze idiotica , .
t. w. bij Tuerlinckx, in 1886 verschenen. Nogmaals
't zelfde liedje dus.
* * *
1z. 25 « Gast. Zooals de waard is, vertrouwt h zijne
gasten luidt op menige plaatsen (sic) : Zooals de duivel is,
betrouwt hij ziine gasten. »
Wat de heer Claes is hier zegt, is volkomen
juist ; ik meen zelfs dat deze lezing in onze gewesten
dat eenig bekende is. Men vindt ze dan ook bij
Schuermans, Rutten en Cornelissen vermeld, maar
op het artikel duivel. Al had ze op Gast gestaan,
de Redactie had ze immers toch niet kunnen
kennen, om dezelfde afdoende redenen die zooeven
genoemd werden.
Het spreekt overigens van zelf dat de zegswijze
in het Woordenboek op Duivel zal ter sprake komen.
* * *
B1z. _, « Ge (kol, 368) staat : « Van het simplex eten is
het verl. deelw. (gegeten) aldus gevormd ten gevolge
eener onjuiste opvatting van het mnl. verl. deelw. geien,
dat uit ge en eten was samengetrokken, doch welke g
in later tijd uit misverstand voor een bestanddeel van
den verbalen stam werd aangezien. »
Wij, Vlamingen, hebben aan die onjuiste opvatting
en dat misverstand niet deelgenomen, en wij zeggen
nog altijd, gelijk onze voorzaten der Middeleeuwen,
geien, maar uit eerbied voor de spraakkunst schrijven
we gaten. Wie kan dat afkeuren? en waarom laat het
Wdb. der Ned. T en al de Hollandsche Woordenboeken
onzen beteren vorm achterwege, om alleen aan den
--.
134 —
onjuister en uit misverstand een wettig
bestan terkenen? Men denkt hier onwilekeurig
de fabel van Land der Hinkenden! »
zeer duidelijk denkbeeld
waarop heer Claes staat.
waar dat de Vlamingen « aan
onjuiste opvatting en aan dat « misverstand »
geen deel genomen hebben, dan er is volstrekt geen
er zich op te beroemen. Iedereen die met
maar oppervlakkig
zich aanstonds voorbeelden bij
waarin wij het wel
hebben, en van zulke, waar wij de Hollanders weer voor Claes hebben de -
echter wel degelijk aan die onjuiste opvatting
dat misverstand en a
! reeds in middeleeuwen. de Spraakkunst Helten vindt
i6i (blz. 23o), een heel dozijn bewijsplaatsen
een enr., daaronder
er uit Maerlant en uit den Reinaert ! Ook.
in later tijd is zeldzaam (i), al Beten overheerschende vorm.
Woordenboek keurt dan ook niet af dat wij.
Zie b. v. LUBACH, verbuiging het werkwoord
het Nederlandsch der i6de eeuw, bl. 20; HEINSIUS, Klank••
buigingsleer de taal des Statenbijbels, blz. 62. Ook
Vondel gebruikt naast Beten : zie V. HELTEN, Vondels's
blz. 37.
onjuisten misvC1stand geboren vorm een wettig
bestaan te erkennen? M en denkt hier onwillekeurig
aan de fabel van GELLERT, Het Land der Hinkenden! »
Deze aanmerking geeft een zeer duidelijk denkbeeld
van het standpunt waarop de heer Claes staat.
Gesteld dat het waar is, dat de Vlamingen « aan
die onjuiste opvatting» en aan dat « misverstand ))
genomen hebben, volstrekt geen
reden om er zich op te beroemen. Iedereen die met
de geschiedenis onzer taalvormen ook maar oppervlakkig
bekend is, zal zich aanstonds voorbeelden bij
de vleet herinneren van gevallen, waarin wij het wél
gedaan hebben, en ook van zulke, \\aar wij het
deden, en de Hollanders weer niet.
Ongelukkig voor den heer Claes hebben de
Vlamingen echter wel degelijk aan die onjuiste opvatting
en dat misverstand deelgenomen, en dat, 0
ramp I reeds in de middeleeuwen. In de Middel
·
nederlandsche Spraakkunst van Van Helten vindt
men § 161 (blz. 230), een heel dozijn bewijsplaatsen
voor gegeten, gevolgd door een ent., en daaronder
zijn er uit Maerlant en uit den Reinaert lOok
tijd is gegeten volstrekt niet zeldzaam in
het Zuiden I), al is geten de overheerschende vorm
gebleven.
Het Woordenboek keurt dan ook niet af dat wij.
(1) Zie b. ,'. LUBACH, Over de verbuigmg van het werkwoord
in het Nederlandsch der 16d' eeuw. bI. 20; HEINSlUS, Klank_·
en buigingsleer van de taal des Statenb9'Oels, blz. 62. Ook
Vondel gebruikt gegeten lJaast geten : zie V. HELTEN, Vondels';
Taal, blz. 37.
-- 135 —
« nog altijd, gelijk onze voorzaten der middeleeuwen
», geten zeggen. Het verspilt daaraan geen enkel
woord. Het beschouwt dien vorm als Middelnederlandsch
: waarschijnlijk wisten De Vries, Verwijs
en Cosijn niet, toen ze het artikel Ge- bewerkten,
dat is in 1874, dat geten hier nog de gewone
vorm is; maar dat moest hun niet beletten om aan
den vorm gegeten een « wettig » bestaan toe te
kennen, daar die vorm reeds sedert eeuwen bestaat,
en geen machtspreuk van woorden boekschrijvers
hem uit de wereld kan helpen. Dat gegeten aan
een « onjuiste opvatting » en een « misverstand H
zijn oorsprong te danken heeft, mocht daar geen
beletsel voor zijn in onze, gelijk in alle talen,
gebruiken wij dagelijks duizenden vormen, waarvan
hetzelfde te zeggen is. We zouden wel te doen te
hebben, indien we die alle daarom als onbruikbaar
goed gingen beschouwen. Er zou al heel weinig van
onzen woord- en vormenvoorraad overblijven.
Het mooiste van alles is echter de bewering dat
wij Vlamingen « uit eerbied voor de spraakkunst i}
geeten schrijven. Dat is een zeer misplaatste eerbied,
want de grammatica heeft zich te voegen
naar de werkelijk bestaande taal; hare regels moeten
afgeleid zijn uit het gebruik, en niet omgekeerd.
En me dunkt, ten slotte, dat het erger is een vorm
te schrijven die in de levende taal niet bestaat,
dan in het Woordenboek een vorm te boeken die
iedereen in Noord-Nederland, en uitsluitend, sedert
eeuwen gebruikt.
36 ---
Blz. 26 « Gebies beteekent niet alleen het c sissen der slangen
», maar hier het biezen of b jzen der koeien. »
De aanmerking is juist, met dit voorbehoud :
het woord dat in 't Woordenboek ontbreekt is
gebijs. Het is nl. volstrekt geen uitgemaakte zaak,
of bieten, sissen, en bijten, driftig springend
rondloopen, ook : schommelen, touteren, één zijn.
Als het twee verschillende woorden zijn (wat het
waarschijnlijkste is), dan zijn ze door onze « voorzaten
» uit « misverstand », « ten gevolge eener
onjuiste opvatting », met elkaar verward.
^ * *
26 « Gebod. I. « Thans alleen nog gezegd van de
openbare wettelijke bekendmaking van een voorgenomen
huwelijk, de huwelijksafkondiging, welke thans na
invoering van het burgerlijk huwelijk door den ambtenaar
van den burgerlijken stand voor de deur van
het gemeentehuis op twee achtereenvolgende zondagen
plaats heeft, doch voorheen voor de belijders van
den gereformeerden godsdienst driemaal in de kerk
geschiedde ».
Dat moge zoo zijn voor Holland; voor België is
het autant de mots, autant d'erreurs. »
De aanmerking is, zoo niet geheel, dan toch
grootendeels juist; maar er was waarlijk geen beter
voorbeeld te kiezen om te laten zien, dat het Woordenboek
nu juist niet fouteloos was in den tijd van
De Vries.
- 1 37 -
Blz. 26 « Gebral, behalve het pralen en het roemen,
beteekent ook nog het eigenaardig schreeuwen (brallen,
loeien) der koeien, ook volgens VAN DALE. »
Dat « ook volgens VAN DALE » is blijkbaar
een vergissing. In geen enkele uitgave van Van
Dale's woordenboek wordt voor gebral de beteekenis
geloei opgegeven. Mets vindt ze wel bij
Tuerlinckx, maar diens idioticon verscheen pas
in 1886, terwijl de aflevering van 't Woordenboek,
waarin Gebral behandeld is (Di: IV, derde
aflevering, Gast — Gebrek), uit het jaar 1874 dagteekent
! Er was voor de bewerkers van die aflevering
maar een middel om de bewuste beteekenis
van gebral te leeren kennen, dat was eerst een
poos bij de Haspengouwsche boeren te gaan doorbrengen,
en dan hun artikel te maken.
Doch alle gekheid op een stokje! De aanmerking
van den heer Claes doet een ongezochte,
en daardoor te voortreffelijker gelegenheid aan de
hand om aan tg wonen, dat de boven gedane
mededeeli ; gen over 't apparaat van 't Woordenboek
juist zijn. Onder de samenstellingen van gebral
vond de Redactie er eene, die haar de volgende
woorden in de pen gaf :
« In ongewonen zin bij BILD. 8,358: schutgebral;
gedonder van het geschut (« onder 't dondrend schutgebral
Bezwijkende op den legerwal ») : eene opvatting,
die door de beteekenissen van gebral en brallen
niet gerechtvaardigd wordt. »
Slaat men thans het artikel Brallen op, dan
38 —
daar B) de volgende beteekenis vermeldt
met verschillende voorbeelden geillustreerd
« Een krachtig geluid geven, luid schallen, galmen,
schetteren, enz. nog in
Haspengouw gebezigd voor het loeien eener
(RUTTEN). »
zien, welk gebrekkig
de zich voor 1887 moest behelpen,
hoe veel het Woordenboek
dan in den tijd van De Vries.
^ *
Blz. « Gedachte, — voorheen ook onzijdig
is veel tegen te I° De meeste voorbeelden dit artikel geven
't meerv., met of zonder lidw. en laten
geslacht onderscheiden.
2° voorbeelden, waar gedachte in 't enkelvoud
is die vorm vrouwelijk, nergens onzijdig.
zijn vele voorbeelden), waar de
hij onzijdig; alzoo bij
STARING, DF, BRUNE, VAN HEMERT, BREDERO, SPIEGHEL,
HOOFT, HOFFERUS, DE DECKER, COORNHERT,
VISSCHER, DE MEYER, VONDEL, SIX VAN CHAND.,.
VAN BEVERN (sic), J. DAVID, DELCROIX Vlaamsche
schrijvers. In de List van D VAN HOOGSTRATEN is
Gedacht onzijdig.
Uit de menigte voorbeelden, door het zelf
aangehaald blijk, vorm gedacht e KIL. hem ok geft) vroeger algemen gebezigd werd
en onzijdig was.
De onzijdige vorm Z.-N. door
gewone;
- 138-
vindt men daar onder B) de volgende beteekenis vermeldt
en met verschillende voorbeelden geillUstreerd ~
(( Een krachtig geluid geven, lUid schallen, galmen,
schetteren, schreeuwen enz. Thans nog in
het Haspengouw gebezigd voor het loeien eener
koe (RUTTEN). »
Daaraan kan men zien, met welk gebrekkig
materiaal de Redactie zich voór 1887 moest behelpen,
en hoe veel gebrekkiger thans is dan in den tijd van De Vries.
* * ,.
27 «Gedachte, zn. vr. - voorheen ook onzijdig ».
Daar is tegen te zeggen.
}o De meeste voorbeelJen bij dit artikel geven
gedachten in 't meerv., met of zonder lidw. en laten
geen geslacht onderscheiden.
In al de voorbeelden, waar enkelvoud
voorkomt, is die vorm vrouwelijk, nergens onzijdig.
3° Overal (en er zijn vele voorbeelden), waar de
vorm gedacht gebezigd wordt is hij onzijdig; alzoo bij
STARING, DE; BRUNE, VAN HEMERT, BREDERO, SPIEGHEL,
HOOFT, HOFFERUS, DE DECKER, COORNHERT,
VISSCHER, L. DE MEYER, VONDEL, SIX VAN CHAND.,
VAN BEVERN (sic), J. DAVID, DELCROIX en alle Vlaamsche
Lijst VAN HOOGSTRATEN is
ook onzijdig.
Uit. de menigte voorbeelden, door het Wdb. blijk, dat de vorm [[edacht zonder (gelijk
KIL. hem ook geeft) vroeger algemeen gebezigd werd
onzijdig was.
De onzijdige vorm gedacht is geheel Z.-N. door
de gewone;
-- 139 —
Waarom wordt die vorm dan uit al de woordenboeken
gebannen ? waarom heeten wij particularisten,
als wij hem gebruiken ? »
De heer Claes is toch wezenlijk moeilijk te
voldoen. Hij erkent zelf, dat het Woordenboek
een « menigte voorbeelden » van Gedacht aanhaalt;
waarom zegt hij dan, dat die vorm uit al de woordenboeken
wordt « gebannen? » De billijkheid vorderde
toch te erkennen, dat die vorm in elk geval
niet uit het Woordenboek der Nederlandsche Taak
gebannen is.
Daarenboven heeft hij er bezwaar tegen, dat
van Gedachte gezegd wordt dat het onzijdig is.
Maar had ons medelid wat nauwkeuriger toegekeken,
hij zou bemerkt hebben, dat er ook een
artikel Gedacht in 't Woordenboek staat, Dl. [ V,
kol. 554, waar men lezen kan :
« Gedacht, Gedachte, znw. onz.... In Noord-
Nederland verouderd, doch in Vlaamsch-België in
eerstgenoemden vorm het gebruikelijke woord (DE Bo
346). In beteekenis volkomen hetzelfde als Gedachte,
vr., en in den meervoudsvorm daarvan niet te onderscheiden,
zoodat de afzonderlijke behandeling van
beide alleen in suffix verschillende vormen niet geraden
is. Lie derhalve verder bij GEDACHTE. »
Et voilà pourquoi votre fille est muette.
* * *
Blz. 27 « Bij Geduren moest de uitdr. gevoegd worden :
Noch hermen noch geduyen kunnen, d. i. zeer ongedurig
zijn. — Hermen heet elders rusten, ook in de Middeln.
Spraakk. van VAN HELTEN : gheheermen. »
.- 1 40 -
Verzoeke nog wat geduld! Het artikel hermen
is haast aan de beurt. -- Het spreekt van zelf dat
in hermen noch Beduren kunnen het ww. hermen
ook beteekent : rusten, evenals overal elders.
* * *
Blz. 28 « Het Gekokerel is in Holland « herhaald kokerellen
of koken ». Ik geloof het; doch het zn. is hier
even onbekend als het ww. ; — of neen : de kokerel
is te Hasselt en elders de driftol; kokerellen is met
de drijftol spelen; het b ekokerel is de naam dier werking.
»
Omdat kokerellen en gekokerel te Neerlinter
onbekend is, moeten ze daarom uit het Woordenboek
blijven?
Toen gekokerel geschreven werd (a° 1878!
DI. IV, zevende aflevering, Gekken-Gelegenheid),
had de Redactie blijkbaar in haar apparaat niets dat
op een andere beteekenis betrekking had. Op kokerellen
zal de heer Claes beter bevredigd worden :
daar zal hij niet alleen de hem bekende, maar ook
nog andere, thans in Noord-Nederland onbekende
beteekenissen vinden. Voorshands verwijs ik naar
de artikels van Eymael in het Tijdschrift voor
Nederlandsche Taal- en Letterkunde, XI, 82.
Blz. 2 6 « Genekt is niet alleen « voorzien zijn van » eenen
nek, maar ook beroofd zijn van dat noodige lichaamsdeel,
fig. gedood. »
-- 141
De opmerking treft geen doel : genekt, voorzien
van een nek, is een bijvoeglijk naamwoord,
rechtstreeks afgeleid van nek ; genekt, gedood, is
het verleden deelwoord van nekken, en hoort dus
bij dit werkwoord. De heer Claes verlangt dus
iets, dat eigenlijk fout zou zijn.
* *
Blz. 29 « Goddeloos, bw. « Om eenen hoogen graad aan
te duiden : Een goddelooze deugniet (fel, groot). SCHUERM.»
— . Hier valt op te merken, dat in dit geval loos den
klemtoon krijgt. »
Die opmerking is vrij overbodig, aangezien
goddeloos in de beschaafde taal altijd den klemop
het achtervoegsel heeft.
*
* *
Blz. 29 « Goed. Mannen van goeden wil, « in Z. - N. in
gebruik in den zin van des hommes de bonne volonté,
welgezinden. Mannen van goeden wil, zoo riep men
telkens, wanneer men mannen noodig had. CONSCIENCE ».
Niet juist. 't Was, ja, alsof men in 't Fransch zou
geroepen hebben : Des hommes de bonne volonté; maar
dat wil niet zeggen welgezinden. 't Zijn mannen, die
zich vrijwillig aanbieden om eene (buitengewone) taak
te vervullen, zonder daartoe verplicht te zijn of gedwongen
te kunnen worden, maar ook zonder belooning
te kunnen eischen. »
Deze aanmerking bewijst niets anders, dan
dat de heer Claes de Noordnederlandsche beteekenis
van uvelgeTinden niet kent.
— T42 __
Men moet nooit uit het oog verliezen, dat hetzelfde
woord vaak een andere beteekenis heeft in
Noord- dan in Zuid-Nederland, of omgekeerd. In het
Zuiden beteekent zvelgeTind : goed gehumeurd; in
Noord-Nederland heeft het woord een beteekenis
die dichter staat bij de oorspronkelijke, nl. : gunstig
gestemd --, genegen tot datgene wat uit het verband
blijkt, zooals men met één blik in 't Woordenboek,
op geTind. leeren kan. Zelfstandig gebruikt, is
een welgeTinde dan begrijpelijkerwijze de Nederlandsche
uitdrukking voor wat in 't Fransch un
homme de bonne volonté heet. Ziehier een voorbeeld
uit een geschrift van den dag :
Toynbee-werk, een woord, populairder nog steeds
dan de daad.
Maar ook daden zijn in den laatsten tijd verricht,
krachtig is alom de zaak aangepakt, die zooveel meer
goeds nog kan stichten, dan waartoe tot dusver zij
bij machte bleek.
Wij willen hiermede niet gezegd hebben, dat het
aantal willige werkers en werksters uit meer bevoorrechten
stand, dat zich aanbood en blijft aanbieden,
zoo luttel is, dat met inspanning der beste krachten
door al die welgezinden niet zeer veel goeds kon
worden tot stand gebracht (Het Vaderland ryor, nr 307
(28 Dec.), tweede blad A, Ia). »
Daarentegen maakt de uitdrukking mannen
van goeden ivil op iemand die zijn taal kent,
den indruk een gallicisme te zijn ; toch is ze in het
Woordenboek opgenomen, zonder eenig « brandmerk
».
._._ 143 ._
Blz. 30 « Gordijn. « Znw. onz.. daarnaast gordine, vr.;
alleen in verheven stijl wordt gordijn ook nu nag wel
vrouwelijk gebezigd ». — En daarop volgen, voorbeelden,
waar gordijn vrouwelijk is, uit CONSCIENCE, BILDERDIJK,
VONDEL. Maar gordijn is bij ons altijd vrouwelijk, gelijk
bij D. VAN HOOGSTRATEN. »
Die voorbeelden uit Vondel, Bilderdijk en Conscience
bewijzen ze, dat het onwaar is wat het
Woordenboek zegt? En dat Van Hoogstraten het
woord vrouwelijk noemt, bewijst zulks dat de Hollanders
het thans vrouwelijk gebruiken? Dat zal
de bewerker van 't art. toch wel beter weten?
^ * *
Blz. 30 « Gracht. Bijj te voegen : Van den kant in de
gracht helpen, stooten. In België algemeen voor : iemands
toestand verergeren. Hij kan gerust zijn, ik zal hem
helpen. — Ja, van den kant in de gracht ! »
Dezelfde geschiedenis als met het spreekwoord
Tooals de duivel is, betrouwt hij Tijne gasten.
Iemand van den kant in de gracht helpen staat
vermeld bij Tuerlinckx en bij Cornelissen-Vervliet,
maar bij beiden op kant, niet op gracht. Het
is toch niet te vergen dat een Redacteur van
't Woordenboek, die bezig is met een zeker artikel te
bewerken, alle idiotica ga doorlezen, om te zien
of er, niet nog een of andere zegswijze bestaat,
waarin het woord dat aan de beurt is, voorkomt
De heer Claes vergeet telkens dat, als een
zegswijze, een uitdrukking enz. niet op het eene
- I 44. _.__
woord staat, er alle kans is dat ze op het andere
zal vermeld worden.
*
* *
Blz. 30 « Gremelen. « Glimlachen, grimlachen... » ('t Is
noch 't een noch 't ander, maar tusschen de twee)
-- Ofschoon VAN BEERS « gremelende » schreef, staa t .
het vast, dat de hier gebruikte vorm die is, welke door
KILIAEN werd geboekt, nl. Gremeelen (.--
grameelen. (Zie T., R. C.-V.) »
Het is niet duidelijk, waartoe deze opmerkin g.
dienen moet, aangezien hetgeen de heer Claes hier
vertelt ook in 't Woordenboek te lezen staat, alleen
niet met zooveel beslistheid. Men leest dl. I V, .
kol. 653 :
« Gremelen... In Noord-Nederland niet in gebruik.
1) Glimlachen; grimlachen; grijnslachen. Verg. ook :
« Gremeelen. Fland. j. grenicken. Subridere, remt=
dere » (KIL.) II (volgen twee voorbeelden.) »
Men ziet dat de bewerker van 't artikel het
voorzichtiglijk laat bij een « vergelijk n. Het kan
zijn, het is waarschijnlijk zelfs, dat er verband
bestaat tusschen het door Kiliaan geboekte greméelen
en het thans bekende grémelen; maar dat vast
staat, dat beide woorden een zijn, ziedaar wat
nader bewijs behoeft.
45
Blz. 30 « Groe1 _ Ik kon mijne oogen niet gelooven, toen
ik het las (kol. ts,_ « Misschien moet men ook aan
de groene oogen van aL ' immer valscheN kat denken! »
« Viel Lam urn nichts ». — Als ik dat zie,
dan kan ik mijn oogen wél gelooven. Het is een
feit, dat in Noord-Nederland, evenals in Engeland,
het gevoel der geslachten zeer flauw geworden is.
Men kan dat betreuren, maar er is niets aan te
doen. Het is een verloop, dat ook hier tot op
zekere hoogte bestaat : in Holland worden alle
woorden manlijk of vrouwlijk ; hier verschilt het
geslacht van een zelfde woord van gewest tot gewest.
De meening, dat er in Zuid-Nederland vastheid en
eenheid in de geslachten zou bestaan, is zelfbedrog. (I)
Blz. 3o « Haag. II. « In Z.-N. nog altijd uitsluitend hage ».
Dat is mij wat nieuws! Ons kadaster geeft de Haag,
de lange Haag (met de bet. bosch), en elkeen noemt
die velden gelijk de haag, d. i. de omheining. »
Hier moet ik persoonlijk mea culpa zeggen :
de vergissing is van mij afkomstig, niet van - den
bewerker van 't artikel Haag.
(i) Zie daaromtrent enkele lezenswaardige mededeelingen bij
H. MEERT, Distels, blz. 37.
46 --
Blz. 3 1 « Haal. II. « Eene benaming van (sic) de nageboorte
bij de merrie ». — Die naam is hier onbekend. Het
woord dat hier algemeen gebruikt wordt voor : rag eboorte
(niet alleen bij de merrie, maar) bij het vee, is
bed. « Vele boeren hangen het bed van een veulen
op eenen boom ten einde dees beter zijn hoofd omhoog
houden, fraaier-en gang zou hebben ». (RUTTEN
op Bed.,) Ook zoo langs de Geet en in 't Hageland. —
De melk der eerste dagen na het kalven der
koeien heet bedmelk. Zij wordt niet in de keuken gebruikt.
»
Op zich zelf is dat . alles zeer wetenswaard,
maar het is mij niet duidelijk wat het met het
artikel Haal te maken heeft. Omdat haal in de
Haspengouw onbekend is, had de Redactie zeker
moeten schrijven : « Haal, bestaat niet, maar heet
te Neerlinter bed. »
* *
Blz. 31 « Haarzakken. Onz. zw. ww. « (Alleen in de
onbepaalde wijs?) --- Neen, in alle wijzen en tijden. ---
Wordt hier alleen gebruikt in den zin van zijn synoniem
foetelen (tricker), beter dan moffelen, en beteekent :
(veelal uit kortswijl) hij het spel bedrog plegen. Men
zegt ook haarzak doen, en wie haarzak doet of haarzakt,
is een haarzak. »
Wie de moeite wil nemen, deze aanmerking
te vergelijken met het artikel Haarrakken in
't Woordenboek, zal ervaren dat hem hier niets
meer wordt medegedeeld dan wat dáár staat, behalve
: dat haarrakken ook in andere dan de onbe—
1 47 —
paalde wijze gebruikt wordt. De vraag in het
Woordenboek : u alleen in de onbepaalde wijs? »
toont aan, dat de bronnen die den bewerker ten
dienste stonden, daaromtrent geen voldoende licht
gaven. En dat is ook zoo. Eerst bij Cornelisse n.
wordt men beter ingelicht, maar diens derde aflevering
(Grounelijk-Lutter) verscheen pas in 190o,
terwijl de aflevering van 't Woordenboek, waarin
I-1aarTakken voorkomt (Dl. V, tiende aflevering,
Haar41akTenu v), reeds in 1897 uitkwam.
Ine aanmerking van den heer Claes zal daarenboven
op menigeen den indruk maken, dat haar -
Tak niet in 't Woordenboek staat, terwijl he t.
artikel ongeveer een halve kolom groot is.
*
* *
Blz. 32 « Hakselbank heet hier snijbank (zie HEREMANS),.
en haksel nij er, snijmes. »
Accoord! Maar is daarmede aangetoond dat
er aan de artikels hakselband en hakselsnijder
wat ontbreekt? Die woorden bestaan toch ook?
Blz. 32 « Bij Halleluja, alleluia mocht het volksrijmpje
vermeld worden, dat des zaterdags in de Goede Week
na de Mis vroolijk herhaald wordt :
Alleluia is gezongen
En de Vasten is gesprongen. »
..- 148 -
Zeker mocht dat rijmpje vermeld worden I
Het staat ongelukkig in geen enkel onzer idiotica
opgeteekend. Had de heer Claes maar den goeden
inval gehad, het tijdig aan de Redactie mede te .
deelen ! Ik weet zeker, dat de bewerker van 't artikel
Haylleluia heí versje zeer gaarne had opgenomen,
hij het maar gekend. Dat zal duidelijk zijn
aan iedereen die zich het aardige artikel herinnert,
waarin Dr. Beets de uitdrukking 't alleluia
geleid afdoende heeft verklaard (1), en waarbij
ook dit rijmpje had kunnen gebruiken.
* * ^
Blz. 32 « Op een zeker tijdstip in liet verleden ;
in de Nederlandsche schrijftaal ongebruikelijk ».
Met voorbeelden : « heb ooit bigewoond (HoEVFT) r
— Ik alleen heb het ooit geweten (BERGMANN), -- Niemand
heeft Godi oyt ghe-sien (KILIAEN) ». Sedert wanneer
door wien werd dat verval uitgesproken? »
De heer Claes heeft onnauwkeurig gelezen.
in het Woordenboek : « thans in de
Nederlandsche », maar
« in de Noordnederlandsche schrijftaal ongebruikelijk
». De voorbeelden zijn dus niet in strijd met
die bewering. Er wordt ook « geen verval uitgesproken
» er wordt alleen een feit geconstateerd.
(t) Zie het Tijdschrift voor Nederlandsche Taal- en
Letterkunde 16, Zeker mocht dat rijmpje vermeld worden I
Het staat ongelukkig in geen enkel onzer idiotica
opgeteekend. heer Cia es maar den goeden
inval gehad, het tijdig aan de Redactie mede te
I weet zeker, dat de bewerker van 't artikel
HaUeluia heî versje zeer gaarne had opgenomen,
had hij het maar gekend. zal duidelijk zijn
iedereen zich het aardige artikel herinnert,
waarin Dr. Beets de uitdrukking alleluia
is geleid verklaard I), en waarbij
hij ook dit rijmpje had kunnen gebruiken.
** >j.
Blz. 32 « Ooit. « Op een zeker tijdstip in het verleden;
thans in de N ederlandsche schrijftaal ongebruikelijk ».
Met voorbeelden: « Ik heb het ooit bygewoond (HOEUFT),
- Ik alleen heb het ooit geweten (BERGMANN), - Niemand
heeft Godl oyt ghe-sien (KILIAEN) ». en door wien werd dat verval uitgesproken? »
heer Claes heeft onnauwkeurig gelezen.
Er staat niet het Woordenboek: (( de
N ederlandsche schrijftaal ongebruikelijk )). maar;
(( Noordnederlandsche schrijflaai ongebruikelijk
n. voorbeelden niet in strijd met
wordt « geen verval uitgesproken));
er wordt alleen een feit geconstateerd.
* * *
(I) Zie het Tijdschrift voor Nederlandsche Taal- Letterkunde 16, 290 vlgg.
— '49 --
Blz. 3 2 « Oom. Zelfs het « jonger geslacht », dat niet verwend
is, zegt hier nog : jan-oom, Sus-oom, Bertus-oom...
gelijk het Triene-moetje (voor moei je), Anne-moe je...
Sus-neef, jan-neef... peter-oome, Pete-moetje... zegt. --
Het spreekt van zelf, dat Gaston-oom, Pulcherie-moeitie
anachronismen zouden zijn ! »
In het Woordenboek staat, dl. XI, kol. 18 :
« Wanneer oom vergezeld is van een eigennaam,
wordt deze in de Hollandsche spreektaal thans nagenoeg
uitsluitend achteraan geplaatst; vroeger echter
werd de eigennaam steeds vooropgezet, wat zelfs in
Vlaanderen thans alleen nog door zeer oude menschen
gedaan wordt; het jongere geslacht zegt nonkel Jan,
Pier, enz. »
Nu deelt de heer Claes ons mede dat te
Neerlinter nog iedereen, jong en oud, zegt : 7anoom
enz. Wij zijn hem dankbaar voor die mededeeling,
maar laat hij op zijne beurt erkennen, dat
er metterdaad in 't Woordenboek niets miszeid is,
en dat het niet te vergen is dat de Redacteuren
alle Nederlandsche dialecten zouden kennen.
* *
Blz. 32 « Oom, om den berg van bermhertígheid aan te duiden,
is hier onbekend ; men zegt daarvoor matant
Zijne zondagsche kleederen staan bij matant. »
Misplaatst. Of moeten wij de beteekenis berg
van barmhartigheid, in Vlaanderen en Antwerpen
algemeen bekend, weglaten omdat ze te Neerlinter
niet bekend is?
-- r 5 —
Daarenboven niet zeer logisch : voor 't artikel
oom is matant toch immers onbruikbaar?
Blz. 33 « Oorlap. « Dat gedeelte van het oor dat op een
lapje gelijkt (?) : hetzelfde als Oorlel, dat in Zuid-
Nederland zoo goed als onbekend is. »
Hoe is 't mogelijk! Wij kennen schier niets anders
dan oorlel. Oorlapje (het verkleinwoord, let wel op!)
wordt veel minder gebruikt. HEREMANS geeft : Oorlapje,
zie Oorlel. — Oorlap is hier een lap om de ooren
te bedekken : Eene klak met, oorlappen. »
Ik zeg gaarne peccavi, want ik heb dat artikel
bewerkt, en 't spijt me hoe langer hoe meer dat
ik geen Neerlintersch geleerd heb vóór ik naar
Leiden ging.
Wat de opmerking over de beteekenis : lap om
de ooren te bedekken, hier komt doen, is mij niet
duidelijk, aangezien die beteekenis (die niet alleen
in de Haspengouw bekend is) uitvoerig behandeld
is in 't Woordenboek. Men leest dl. XI,
kol. 122
« 2) Het lapje ter weerszijden eener pet of muts,.
waarmede de ooren (b. v. voor koude) kunnen bedekt en
beschut worden. : » (volgen drie voorbeelden).
* *
Blz. 33 « Ootje, « als cijferteeken thans in Z-N. nog zeer
gewoon. » -- Ja, wel te verstaan zonder den verkleiningsvorm.
Eene 0 te veel van CONSCIENCE heet her
immers eene vo te veel, niet eene nu/ te veel?
Om te beteekenen : 't is eene onvoordeelige, eene
mislukte zaak, zegt men : 't Is eene o (eene oo); van
eenen persoon, die in zijn vak onbekwaam is, zegt
men : 't eene o (eene oo) in cijfer. »
Ik wil graag gelooven, dat op sommige plaatsen
de verkleinvorm niet, o daarentegen wel
gebruikt wordt. Maar doet dat iets af aan de bewe
ring dat ootje « nog zeer gewoon » is?
't eene o staat niet in 't Woordenboek, maar
de uitdrukking oo, je 't cijfer rijn is zeer
uitvoerig behandeld. Zie Dl. XI, kol. 23o :
« — Een ootje in 't cijfer zijn, thans alleen nog in
Zuid-Nederland (waar men ook zegt -- in 't cferen) ;
hetzelfde als Noordndl. in 't cijfer zijn. Eigenlij
k : een ootje, eene nul in 't cijfergetal zijn, en vandaar
: zooveel beteekenen als eene nul (op zich zelf
genomen !) in een getal; niets te zeggen, in te brengen
« van geen tel zijn. » Verg. fr. un zéro (volgen twee voorbeelden).
-- Iets, iemand (voor) een ootje 't cijfer houden, rekenen,
van geener waarde achten. II twee voorbeelden).
-- Een ootje in 't cife ' geven, een voorbeeld).
»
Biz. 34 « « Iemand op de teenen trappen (in Z-N. :
terten). » -- Terten is hier buiten West-Vlaanderen onbekend.
De heer Claes vergist zich ; de Vlaming, Oosten
West, kent niet anders; de Limburger zegt met assimilatie.
151 -
beteekenen 't is eene onvoordeelige, eene
men: 't Is eene 0 00); die zijn vak onbekwaam zegt
men: 't Is eeneo 00) in cflfer. »
graag gelooven, dat op sommige plaatsen
verkleinvorm ootje 0 aan de bewe
« zeer gewoon II is 1
Is eene 0 staat niet Woordenboek. maar
uitdrukking Een Datje in 'cijfer :rijn zeer
Zie Ol. XI, 230 :
- Een ootje in 't cY.fer zfl'n, (waar men ook zegt - t'n I cyftren);
Noordndl. eene nul in 't cyftr zyn. Eigenlijk:
oofje, nul in 't cijfergetal zijn, en vandaar:
zoo veel nul (op zIch zelf
1) in een niets te brengen
hebben; « van geen tel zijn. » Verg. fr. être un zéro en
chiffre. 11 (volgen twee voorbeelden).
- Iets, t'emand (voor) een ootje in 't cyftr houden, rekenen,
waarde achten. 11 (volgen twee voorbeelden).
- Een ootje in 't cflYer geven, niets (volgt een voorbeeld).
»
* * *
Blz. « Op. « Iemand op de teenen trappen (in Z-N. :
terten ). » - Tenen W est-onbekend.
»
heer Claes vergist zich; de Vlaming, Oosten
West, kent niet anders; de Lim burger zegt terren
assimilatie.
-- i 32 —
Schuermans geeft op : bijna algemeen.
De qualificatie « in Z-N. » is dus gerechtvaardigd.
* *
Blz. 34 « Op... Bij de zegsw. dient nog gevoegd : Op twee
schouders dragen, geene overtuiging hebben, wit en zwart
zeggen volgens de omstandigheid, met twee tegenstrevers
trachten wel te staan. »
Het was niet de bedoeling, bij Op alle mogelijke
zegswijzen, waarin dat voorzetsel voorkomt, op
te noemen. Op twee schouders dragen kan evengoed
op schouder vermeld worden.
**
Biz.34 « — Op slam, « van planten : nog staande, nog
rustende op haar stam; nog niet geveld. » — Op stam
wordt alleen van boonren en hout gezegd : voor zwakkere
gewassen zegt men op stok : Graan hooi op stok verkoopen.
Zie K^LrAEN op stock, halm. »
Dat naast op stam ook op stok bestaat, is
goed om te weten Maar zou het onderscheid tusschen
de beide uitdrukkingen wel zoo scherp te
trekken zijn? Heeft de heer Claes in 't Woordenboek
de aanhaling niet gelezen : « Jaarlijksche
verkooping van Wissen op stam », uit het Notarieel
Annoncenblad van Gent ? Of behooren de wissen
niet tot de zwakkere gewassen ?
— 153 ---
Blz. 34 « Bier op flesschen. « Thans alleen in Vlaamsch België.
in Noord-Ned. zegt men in. » En daarbij de eenige
voorbeelden : « Bier op flesschen zetten, WEILAND, Deze
drank zetteden zij op kruiken BERKHEY, om te bewijzen
dat men alleen in V1.-B. op flesschen zegt! KUIPERS
geeft ook : Win op flesschen tappen. »
« 1 n Noord-Nederland zegt men in » is inderdaad
te exclusief: in flesschen wordt meestal, maar
niet uitsluitend gebruikt. Toch is de redeneering
van den heer Claes onjuist : Weiland en Berkhey
zijn immers sedert een eeu,v en meer dood? Wat
in hun tijd gebruikelijk was, kan thans buiten gebruik
zijn?
* *
Blz. 36 « Op zijne renten leven, « thans nog in Z.-N. ; in
N.-N zegt men van zine renten leven, » — naar het
Fr. vivre de ses rentes ! — WEILAND zegt : « Leven van
zin renten, ook op zijne renten: dal ghi op uwe renten
leeft. [Gesch.] » En CATS (de Redactie zegt hét zelve)
schreef op zijn renten. 't Is waar, CATS had eenen
Zuidnederlander tot leermeester gehad ! »
In bet Woordenboek zien wij, dat bij de werkwoorden
bestaan, leven, (zich) generen en dergelijke
in een beparin met op de spijs of de drank genoemd
wordt waarvan men leeft, of wel het bedrijf of
de inkomsten waarmede men in zijn levensonderhoud
voorziet. In 't Middelnederlandsch gebruikte men de
voorzetsels met en bi, en thans wordt het gebruik van
op gaandeweg minder om plaats te maken voor
van. Zoo gebruiken wij thans, zoowel in Zuid- als
154 —
in Noord-Nederland, een oorzakelijke bepaling met
en wij zeggen : iets leven ; van rijn handenarbeid,
van almoeren leven ; niets hebben om
te leven, van vleesch leven; hij kan toch van
wind niet leven ; ee n mensch leeft van geen
alleen, de Bijbel; van rijn geld leven,
d. i. zonder te werken, rentenieren. In overeenstemming
daarmede : rijn renten leven. Alleen
laatste geval hebben wij Zuidnederlanders he t.
elders zeggen wij
maar zeggen nog altijd : Tijn ziedaar wat in 't Woordenboek kortweg
wordt, meer Dat er een voorbeeld
Cats bij staat, bewijst immers niets, en
om er de aandacht op te vestigen, dat
wijze van
was, maar bewijst niet dat men het nu nog
De heer Claes beroept op Weiland. Ik
zou kunen antworden : Weiland isedert en
en zijn tijd gebruikelijk
in onbruik zijn. Maar
heb beters.
Weiland's tijd Holland :
Tjjn . leven; de heer Claes citeert het
zegt : « ook Tïlne »
hierdoor, dat hij over een
met Dit blijkt uit zijne verkorte
verwijzing : heer
Daarmede wordt nl. bedoeld
GH ESCH I ER, Wereldts Proefsteen, welin
Noord-Nederland. een oorzakelijke bepaling met
van, en wij zeggen : van iets leven; Van ,ijn handenarbeid,
van almoe{en leven; niets hebben om
van Ie leven, van vleesch leven; hij kan toch van
den wind niet leven; een mensch leeft van geen
brood alleen, zegt de Bijbel; van fijn geld leven.
i. zonder te werken, rentenieren. In overeenstemming
daarmede: van ,ijn renten leven. in dit laatste geval hebben wij Zuid nederlanders het
gebruik van op behouden. Overal elders zeggen wij
van, maar we zeggen nog altijd: op !fijn renten
leven. En ziedaar wat in 't Woordenboek kortweg
geconstateerd wordt, meer niet. Dat er een voorbeeld
uit Cats bij staat, bewijst immers niets, en
dient alleen om er de aandacht op te vestigen, dat
op ook in 't Noorden vroeger de gewone wijze van
zeggen was, maar bewijst niet dat men het nu nog
zegt. De heer Claes beroept zich op Weiland. zou kunnen antwoorden : Weiland is sedert een
eeuw dood en begraven, en wat in zijn tijd gebruikelijk
was, kan sindsdien lang in onbruik zijn. 'k heb beters.
Reeds in Weiland's tijd zei men dus in Holland:
van fijn renten leven; de heer Claes citeert het
zelf. Als Weiland nu zegt: « ook op fijne renten ))
dan komt dat eenvoudig hierdoor, dat hij over een
citaat met op beschikte. Dit blijkt uit zijne verkorte
verwijzing: GESCH., waarvan de beteekenis den heer
Claes ontgaan is. Daarmede wordt nl. bedoeld:
GHESCHIER, Des Wereldts Proef steen , een wel--
15 5
bekend Zuidnederlandsch werk, in 1643 te Antwerpen
verschenen ! Wie de proef op de som verlangt,
neme het boek eens ter hand. Het kost een oogenblik
zoekens, om op blz. 61 te vinden :
Wilt dan noy t door hoogh-moet swellen,
En in vrydom hope stellen ;
Oock een hoogh-gheboren Graef
Wordt seer haest een leeghe slaef.
Maer ghy wilt hier teghen streven,
En in uwen vrydom leven,
Segghende dat ghy noch zijt
Van de slavernij' bevrijt ;
Dat ghy niet en moet verkeren
Als een slave met de Heeren,
Noch voor iemands bock en beeft,
Maer op uwe renten leeft.
Ziedaar waar het beroep op Weiland ons medelid
gebracht heeft : we zijn ver van het bewijs datop
rijn renten leven thans ook Noordnederlandsch is.
Intusschen had de heer Claes zich deze ontgoocheling
kunnen besparen. Men hoeft geen woordenaar
van beroep te zijn, om de beteekenis te kennen
van Weiland's verwijzing GESCH. Voor elk deel van
diens woordenboek staat een verklaring van eenige
verkortingen ; in de lijst vóór deel III vindt men :
GESCH.=GESCHIER,en dan weet men immers genoeg.
Men hoeft evenmin taalkundige van beroep
te zijn, om te weten dat vele van Weiland's opgaven
niets bewijzen voor de taal van zijn tijd, en
— 156 —
dus nog minder voor die van den onzen. Men hoeft
niets meer gelezen te hebben dan het Voorberigt
voor zijn eerste deel, als men het werk toch bezit (r);
ofwel een paar bladzijden uit De Vries' Inleiding (2) t
op beide plaatsen kan men vernemen dat Weiland
de vrije beschikking heeft gekregen over de bouwstoffen
uit onze zestiendeeuwsche letterkunde, oorkonden,
handvesten en keuren, bijeengebracht door
de leden van de maatschappij der Nederlandsche
Letterkunde te Leiden ten behoeve van een « algemeen
omschrijvend woordenboek », dat door die
maatschappij zou worden uitgegeven maar waarvan
mettertijd niets gekomen was.
*
* *
Blz. 36 « Op zijn paaschbest, « .... misschien ontleend aan de
nog hier en daar, o. a. in Vlaanderen heerschende
gewoonte om zich op Paschen « in het nieuw te steken »,
zoodat men op dat tijdstip van het jaar het mooist
gekleed is. »
(i) WEILAND zegt in zijn bedoeld Voorberigt, blz. 6 vlg. :
.c Ik... deelde mijn ... ontwerp, op de, in oogstmaand 1796, gehou.
dene algemeene Vergadering van de Maatschappij der nederlandsche
letterkunde, te Leïde, mede, en had het genoegen, deze mijne
onderneming met de aanmoedigendste goedkeuring vereerd te
zien; terwijl rnij tevens, op mijn verzoek, toegestaan werd, om
van den voorraad, tot het vervaardigen van een algemeen omschrijvend
woordenboek onzer taal, door de Maatschappij reeds verzameld,
zoodanig gebruik te maken, als ik tot de zamenstelling van
mijn nederduitsch taalkundig Woordenboek mogt noodig oordeelen.
»
(2) Zie DE VRIES, Inleiding, blz. VI.
-- 1 57 -
Ook die met Paschen geene nieuwe kleederen gehad
hebben, kunnen op hun paaschbest gekleed zijn; gelijk
Paschen het grootste feest der christenen is, zoo doen
zij met Paschen hunne feestkleederen aan, dat is hunne
allerbeste kleederen, en die allerbeste doen zij slechts
aan bij gelegenheid van een feest, dat gelijk staat met
Paschen. »
Hetgeen de heer Claes zegt is volmaakt juist,
maar overbodig, aangezien in het Woordenboek
niet beweerd wordt dat het anders is ; alleen de
vermoedelijke oorsprong wordt besproken.
Blz. 37 « Op de letter spreken is « Zuidnederlandsch ». Hoe
zegt men dat op zijn goed Hollandsch ? »
Overbodige vraag ! en zonderling van wege
iemand die zooveel in 't Woordenboek leest. DI.
XI, kol. 304 staat duidelijk te lezen, niet hoe men
dat op On goed Hollandsch zegt, maar hoe men
dat in Noord-Nederland zegt, wat hierop neerkomt
dat de beide manieren van spreken in de oogen
der Redactie evenveel waarde hebben :
« Op de letter, in Zuid-Nederland : zooals het geschreven
wordt, hetzelfde als Noordndl. naar de letter. II »
(voleen de voorbeelden) .
Blz. 37 « Iets op eengin draad weten, met een voorbeeld uit
CATS is thans Zuidn. » ».
-- 158 -
Nogmaals, wat bewijst dat? Cats is welhaast
25o jaar dood, en in die lange spanne tijds kan
die uitdrukking toch wel onbekend geworden zijn
in Noord-Nederland?
* * *
B1, 37 « Als 't op is, is 't koken gedaan, op is op : « Zuidnederlandsch
»! — Waarom _ geeft KUIPERS dat nog
op? »
Het is de moeite waard er even aan te herinneren,
dat Kuipers deze zegswijze vermeld op koken.
Misschien kende hij ze wezenlijk ; 't is echter veel
waarschijnlijker dat hij ze gevonden heeft bij Van
Dale, bij wien ze ook op koken staat. Van Dale
heeft uit zijn dialect, het Zeeuwsch (dat in vele
opzichten dicht bij het Vlaamsch staat), veel opgenomen
zonder nadere aanwijzing, en ook zeer zijn
best gedaan heeft om van het Zuidnederlandsch zooveel
mogelijk mede te deelen. In Noord-Nederland zegt
men : als 't op is, is 't koopen gedaan, maar dat
wist ik niet toen ik het artikel op bewerkte, en
't staat dan ook niet in 't Woordenboek.
* *
BJz. 37 « Opboeren. « In Z.-N. Hij is opgeboerd. » Men
hoort hier meer doorgeboerd, uitgepachterd. »
Dankbaar! Best voor doorboeren en uitpachteren,
maar bij opboeren niet te gebruiken.
- 159 .—
Elz. 37 « Opheldering, « het ophelderen, verscherpen van
het verstand door nadenken en studie. » En daarbij
het merkwaardig geduld-op-de-proef-zettend voorbeeld:
Zal een bewijs den stempel van eene, uit eene, «
ONDER EENF. GESTADIGE WIKKING van voor en teen,
o')keldering der denkbeelden gesproten, innerlijke overtuiging
van den betooger zelven dragen enz. GEEL 131. »
De lezer moge zelf beproeven, of er « nadenken
en studie » noodig is om die taal te verstaan ; maar
of zijn verstand daardoor zal « opgehelderd, verscherpt »
worden, dat blijft te zien. »
Een fout wordt door deze aanmerking niet
aangewezen. Ons medelid had zeker liever een
minder midenken eischend voorbeeld gehad. Als
men echter geen keus van citaten heeft, ei lieve!
wat zal men dan doen? Géén voorbeeld geven?
De heer Claes moet maar niet veel in Geel gaan
lezen, want dat zou hem nogal meer hoofdbreken
kosten.
^. .* *
Blz. 38 « Opkomen. « Ook figuurlijk. Iemand slecht bekomen,
onaangenaame gevolgen voor hem hebben.
och hoe salt hen ten lesten daghe op komen, als
sy sien sullen »
Opkomen « Ook zonder nadere adverbiale bepaling.....
In Zuid-Nederland algemeen gebruikelijk.
Nu bedroeft gij uwe ouders, maar het zal u later
opkomen. »
Welk onderscheid van beteekenis biedt opkomen
in die twee gevallen aan? En indien het eerste onvoorwaardelijk
Nederlandsch is, waarom is dan het tweede
Zuidnederlandsch alleen? »
i 6o --
het Woordenboek beweert immers niet
er « onderscheid van beteekenis n is? De heer
rukt de opgaven van het Woordenboek uit
hun verband. Laten we dat verband even overzien,
is spraak van 't gebruik van gezegd
oprispen. van genutigde spijs, dus opbreken,
Darop volgt :
« — Vandaar figuurlijk : slecht bekomen,
voor hem hebben. In verschillende
staande uitdrukkingen... II Het u opkomen als
een hond het gras. -- Het zal hem slecht (of raam
T 435. (volgen nog meer voorbeelden,
a. in de aanmerking hier boven).
-- Bij uitbreiding ook : .Het komt hem duur op
duur te staan komen) (volgen tzvee voorbeelden).
-- Ook zonder nadere adverbiale bepaling. Bet alhem
opkomen, het zal hem berouwen, hij zal het .
Zuid-Nederland algemeen gebruikelijk. II
bedroeft uwe ouders, opkomen,
BO » nog twee voorbeelden).
Men ziet dat er geen kwestie is van verschillende
beteekenissen ; eenigszins thuis.
t weet, dat verschillende beteenissen
door een eenvoudig streepje van elkaar
gescheiden.
Er wordt alleen, gesproken van een, zeker belangrijk,
verschil in de constructie. En wie kan het
helpen dat de laatstgenoemde constructie alleen in
gebruikt wordt ?
- 160 -
Wel, het Woordenbuèk beweert immers nier
dat er « onderscheid van beteekenis )) is ~ De heer
Claes rukt de opgaven van het Woordenboek uit
hun verband. Laten we dat verband even overzien.
Er is spraak van 't gebruik van opkomen, gezegd
van genuttigde spijs, dus : opbreken, oprispen.
Daarop volgt :
« - Vandaar figuurlijk: Iemand slecht bekome,u,
onaangename gevolgen voor hem verschillende
staande uitdrukkingen ... 11 Het sal u opkomen als
- Het zal hem slecht {raar}
opkomen, HOEUFFT, Bred. T. 435. nog meer voorbeelden,
o. a. dat overgeschreven in de aanmerking hier boven).
- Bij uitbreiding ook : Het komt hem duur op
(= duur te staan komen) (volgen twee voorbeelden).
- Ook zonder nadere ad ver bi ale bepaling. Het ?a!
hem opkomen, zal hem berouwen, zal het zich
beklagen. In Zuid-Nederland algemeen gebruikelijk."
Nu bedroeft gij uwe ouders, maar later zal het u opkomen,
DE BO » (volgen nog Iwee voorbeelden).
er geen kwestie is van verschillende
beteekenissen; iedereen die eenigszins thuis.
is in 'r Woordenboek weet, dat verschillende beteenissen
niet door een eenvoudig streepje van elkaar
woorden gescheiden.
alleen gesproken belangrijk,
in En kan het
laatstgenoemde constructie alleen in
Vlaamsche België gebruikt wordt ';
* * *
- 16 1 -
lz. 38 « Het woord opkomen beslaat in het Wdb. zeventien
kolommen en heeft reeds honderd, een en dertig gerangschikte
beteekenissen! Als ik nu zeide : Een gevoel '
van afschrik kwam bij mij op, toen ik dat artikel
nog maar half gelezen had — zal dan bij iemand het
gedacht opkomen om in het art. Opkomen te gaan zoeken
welke beteekenis kwam op hier heeft ? »
Dat het artikel opkomen lang is, is waar. Maar
waar er 131 beteekenissen (de heer Claes zegt het ;
ik heb ze niet nageteld) te rangschikken vallen,
is het toch wel eenigszins verklaarbaar dat het woord
niet in een paar kolommen af te handelen was.
Ik kan niet nalaten, hier noch een kleine
vraag te doen. Als ik mij veroorloofde, ook maar
den geringsten twijfel uit te spreken aangaande
's heeren Claes liefde voor zijn moedertaal, die hij ,
zelf onovertroffen noemt, dan zou hij zich zeker
beleedigd achten. Maar dan wil ik toch gevraagd
hebben, hoe die onovertroffen liefde voor de moedertaal
te rijmen is met het feit dat een gevoel van
afschrik bij hem opkwam, toen hij het artikel
opkomen nog maar half gelezen had? Zou hij zich
niet veeleer hebben moeten verblijden over zulk
een rijkdom, waarmede hij bij andere gelegenheden
zoo gaarne praalt?
Wie geestkracht noch geduld genoeg heeft, om
een artikel als opkomen in zijn' geheel te lezen
en te begrijpen, doet beter, zou ik* meenen, in het
Woordenboek heelemaal niet te lezen, want er staan
nog al langer en moeilijker artikels in
* * *
.11.111111. 62 --
Blz. 38 « Kol. 928 staat : « Zegsw. Het komt op als kakken
[ik geloof dat op hier te veel staat!], plotseling verrijst
de begeerte, het plan er toe. » Ik meende, dat zulks
eene noodzakelijkheid, eene behoefte was, die met of
zonder plan moet voldaan worden! Die zegswijze wordt,
indien zij de verklaring behoeft, met een enkel woord
verklaard, door het woord : natuurlik. »
Vooreerst wensch ik op te merken dat het
« geloof » van den heer Claes, dat op hier te veel
staat, niet het ware geloof is. Men zegt in Holland
wel degelijk : dat komt op als kakken, niet dat
komt als kakken ; in Vlaanderen zegt men dat
komt op als groote kakke. Ten tweede : er is hier
geen kwestie van de eigenlijke beteekenis der zegswijze,
maar van de figuurlijke, en de uitlegging
« plotselings verrijst de begeerte, het plan er toe »
is volkomen juist, zoowel voor de Zuid- als voor
de Noordnederlandsche zegswijze.
Ik vermoed dat de heer Claes uit zijn dialect
een andere uitdrukking kent, komen als kakken,
die hij met de hier besprokene verwart, en welke
de beteekenis heeft die hij ten onrecht aan opkomen ,
als kakken of als groote kakke toekent.
* * *
Blz. « Opkomen. « Met eene bep. in den 4den nv.,
39 aanwijzende de richting waarin (den weg waarlangs enz.)
men zich beweegt of de plaats, die men betreedt,
zonder dat er sprake behoeft te zijn van eene opwaartsche
richting. » — Dat kan ik niet aannemen. De
Vlaming (al is naar het zeggen van sommigen « zijn
taalgevoel verstompt ») maakt onderscheid tusschen
« de kamer in » en de kamer op, tusschen « de zaal in »
— .i 63 --
.en de zaal op, tusschen « de . dreef op », de dreef af of
de . dreef door.; en in « het erf op » . ziet hij een geleeg,
-dat, hoe weinig het ook zij, boven den straatweg verheven
is. »
Ik ben geneigd te zeggen : alles onverplichte
moeite. Het moge alles waar wezen wat de heer
Claes zegt, waar heeft hij in het Woordenboek het
tegendeel gelezen? Of begrijpt hij niet wat het beteekent
: ac zonder dat er sprake behoeft te zijn
van eene opwaartsche richting » ? Er kan sprake
-zijn ; er is dikwijls sprake van , men denkt dikwijls
aan een opwaartsche beweging ; maar het behoeft
niet zoo te wezen. Bij gewenschte beknoptheid kon
het zeker niet keuriger noch nauwkeuriger uitgedrukt
zijn.
De heer Claes zou deze aanmerking stellig niet
gemaakt hebben, was hij er op bedacht geweest
dat men, in het Woordenboek lezende, nooit uit
het oog mag verliezen dat iedere beteeknis of
constructie, die behandeld wordt, een schakel in
een keten is, een onderdeel in de uiteenzetting van
een reeks beteekenissen die min of meer logisch
uit elkaar voortvloeien of historisch op elkaar volgen.
Zeer dikwijls is het gevaarlijk zulk een onderdeel
op zich zelf, buiten alle verband met wat er
aan voorafgaat, te beschouwen, zooals we reeds
eenmaal gezien hebben, en wat ik ook hier uitvoeriger
zou aantoonen, ware 't niet dat ik daarvoor
een paar kolommen van 't Woordenboek zou moeten
uitschrijven.
- "164.
-
En nu de laatste aanmerking waaruit moet
blijken « dat men in de toelichtingen van het Woordenboek
geen onbepaald vertrouwen mag stellen. ».
Blz. 39 « Bij Oog, dat hier nog algemeen vrouwelijk is, staat :
« Alleen in 't Hageland is oog in twee gevallen
onzijdig. Men zegt namelijk : iemaid goed in 't oog
houden en iets op 't oog zien (zie RUTTEN op Onzdig
en Oog). Anders is ook daar het woord altijd vrouwelijk.
» .• .
Oog is in 't Hageland, zonder uitzondering, vrouwelijk.
Men zegt daar in de oog en op de oog : dat .
kan men overigens zien bij TUERLINCKX. Zoo nu een
enkele Haspengouwer in 't oog, op 't oog zegt, daarom
is oog in zijne opvatting nog niet onzijdig, evenmi n.
als weide, als hij zegt : Oep te wed (op de weide). Die
verharding van d(e) tot (he)t is zeer gewoon, en als de
Hagelander en de Haspengouwer zeggen : naar 't school,
naar 't stad, dan volgen zij daarin het gebruik onzer
voorzaten na; anders zeggen zij de aa (oude) school, de
schoonste stad. »
Gesteld dat de verklaring, die hier gegeven
wordt van uitdrukkingen als op 't oog, in 't oog, naar
enz. in 't Hageland, juist zij (wat echter 't stad
niet het geval is), dan is de critiek op zijn minst
aan een verkeerd adres gericht : ze treft niet den
bewerker van 't artikel oog in 't Woordenboek,
maar Rutten en Tuerlinckx. De eerste zegt op het
woord bosch : « Dat mannelijke en vrouwelijkezelfstandige
naamwoorden, in vaste uitdrukkingen
als onzijdig voorkomen is geen ongewoon . verschijnsel.
» En op het artikel orriijdig : « In 't Haspengouw
hebben we Benige vaste uitdrukkingen,
-- t65 —
waarin mannelijke of vrouwelijke substantieven
immer onzijdig voorkomen. » In vermeldt
dan een reeks uitdrukkingen, waarin
besproken eigenaardigheid daar-
,onder ook 't oog houden; op het
artikel oog nog bij : 't oog
tien.
zijn inleiding,
blz. XVII : « in sommige uitdrukkingen gebruikt
onz. geslacht in de plaats van het man.
», en laat dan ook een aantal uitdrukkingen
een paar na dezelfde die bij Rutten
staan. Wat meer is, Tuerlinckx geeft als
ja, maar ook onzijdig, vetmeldt
men zegt de oog oog.
er dus verre van af, dat men bij Tuertinckx
kan zien, dat 'Hageland « zonder
» Wil de heer Claes ons
't Hagelandsch Idioticon
te zien is, dan zullen wij hem daarvoor zeer
het materiaal waarop de bewerker
'artikel om wat de
beschouwt. Heeft hij gelijk, dan her Claes als fout
treft de critiek mijne zegslieden. Het tegenovergestelde
volhouden, is meteen beweren, dat de Redacteuren
Nederlandsche
dialecten in de perfectie moeten kennen,
onzinnigen de Redactie recht zou
geven te zeggen : als de Zuidnederlandsche mannelijke of vrouwelijke substantieven
II In beide artikels vermeldt
Rutten dan een reeks uitdrukkingen, waarin
.zich de besproken eigenaardigheid voordoet, daaronder
ook : iemand in 't oog houden; op het
komt daar dan nog bij: iets op 't oog
{ien.
Van zijn kant zegt Tuerlinckx in zijn inleiding,
XVII: « sommige uitdrukkingen gebruikt
men het onz. geslacht in de plaats van het man.
·of vr. ll, en laat dan ook een aantal uitdrukkingen
volgen, op een paar na dezelfde die bij Rutten
:staan. Wat meer is, Tuerlinckx geeft oog op als
vrouwelijk, ja, maar ook als onzijdig, en vermeldt
niet, dat men zegt in de oog en op de oog.
Het is er dus verre van af, dat men bij Tuèrtinckx
dat oog in 't Hageland « zonder
uitzondering )) vrouwelijk is. 'Wil de heer Claes ons
mededeelen, waar dat in 't Hagelandsch Idioticon
wél te zien is, dan zullen wij hem daarvoor zeer
.dankbaar zijn.
Ziedaar dan het materiaal waarop de bewerker
van 't artikel oog steunde, om te schrijven wat de
heer Claes als fout hij gelijk, dan
de critiek mijne zegslieden. Het tegenovergestelde
IS meteen beweren, dat de Redacteuren
van 't Nederlandsch Woordenboek alle Nederlandsche
de perfectie moeten kennen,
een onzinnigen eisch die de Redactie recht zou
te zeggen :als de Zuidnederlandsche idiotica,
— 166 —
zelfs die welke samengesteld zijn door een man van
't gewest zelf, die zijn gansche leven ter plaatsedoorbracht,
— als .die zóó onbetrouwbaar
blijken, doen wij beter, althans voorzichtiger, va n.
hun inhoud niet langer gebruik te maken.
* *
De eerlijkheid gebiedt te erkegnen dat de op- of
aanmerkingen welke de heer Claes gemaakt heeft
van Bedauuvelen, Bekoring,
BeToeking, dat brood naar den ovensmaakt
dan naar de moel, Bruid in de beteekenis. B,
zinnen als ik had het gelijk in 't oog,
Ophef/en Ophe ffing, op kleinigheden na, ge--
grand zijn.
Evenzoo de herhaalde klacht, dat de Haspengouw
wordt met het Hageland. De fout.
er voor gewaakt worden dat he t
l niet wer gebeurt. Mar me dunkt, dar wordt we .
belang aan gehecht : de verwarring is verklaarbaar,
aangezien noch noch Rutten
. tusschen het Hageland en de nauwkeurig de grens
aanwijzen, en voor tallooze
eenvoudig naar Tuerlinckx verwijst, wat
bewijst dat in den woordenschat der beidestreken
gemeenschappelijks is.
* * *
we nu de balans van dit overzicht willen
dan gerust zeggen dat het be-
- 166-
zdfs samengesteld een man van
gewest zelf, die zijn gansche leven ter plaatse
doorbracht, - als ·die idiotica zóó doen wij beter, althans voorzichtiger, van
inhoud niet langer gebruik te maken.
* * *
gebiedt erkeqnen of
welke heer Claes gemaakt heeft
naar aanleiding van Bedauwelen, Bekoren, Bekoring,
Beioeking, Beter dat brood naar den oven
smaakt dan naar de moel, Bruid beteekenis S,
3), Gelijk in zinnen als het gelijk in 't oog,
Ophe(Jen en Opheffing, klelOight:den na, gegrond
zijn.
Haspengouw
verward Hageland. De fout
is te betreuren, en er zal voor gewaakt worden dat het
niet weer gebeurt. Maar me dunkt, daar wordt wel
wat veel belang aan gehecht: de verwarring verklaarbaar,
aangezien noch Tuerlinckx, noch Runen
nauwkeurig dl:! grens tusschen Hageland en de
Haspengouw aanwijzen, en Rutten voor tallooze
woorden eenvoudig naar Tuerlinckx verwijst, wat
wel bewijst dat in den woordenschat der beide
streken veel gemeemichappelijksis.
*
Als we nu de balans van dit overzicht willen
opmaken, dan mag ik gerust zeggen dat het be---
1 67 _...
wezen is, dat de aanmerkingen van den heer Claes,
op een twaalftal na, zonder eenige bewijskracht zijn,
maar integendeel berusten op onnauwkeurig lezen
en verkeerd inzicht.
Met dit al is het niet mijn bedoeling te beweren,
dat het Woordenboek vrij zou zijn van • fouten.
Het is menschenwerk, en als alle menschenwerk
heeft het « verbeterens noot », naar het trouwhartig
woord van Jacob van Maerlant. Er zijn fouten
en leemten in, de eene al belangrijker dan de andere :
de bewerkers weten het maar al te goed. Is het
niet merkwaardig, dat de heer Claes dáárvan niet
meer opgemerkt heeft, en zich is gaan stooten aan
zooveel dat wel degelijk in den haak is? Maar
gesteld nu nog, dat al zijn aanmerkingen zonder
uitzondering gegrond zijn, ja, dat hij er dubbel
zooveel kan te berde brengen, wat heeft dat te
zeggen, vergeleken met al het overige dat wel juist
is? Is het rechtvaardig te toonen dat men alleen
oog heeft voor de gebreken, en den schijn aan te
nemen, dat er niets uit het Woordenboek te leerera
valt? Is het rechtvaardig te eischep dat de Redactie
alles zou bijvoegen .wat wij weten, en alles zou
weglaten wat wij overbodig vinden?
Ik kom thans tot een uiterst kiesch punt : de
bewering van den heer Claes, dat het Woordenboek
partijdig is tegenover Zuid-Nederland; kiesch in
een dubbel opzicht, doordien het een hatelijkheid is
aan het adres van mannen wier eerlijkheid en nauw—
16.8
gezetheid van geweten ver boven mijn lof verheven
zijn, en het uiterst pijnlijk is voor mij, tegenover,
een mijner medeleden de ongegrondheid dézer beschuldiging
te moeten aantoonen.
Toen de heer Claes zeide, dat gansche reeksen
woorden, die bij oudere, zelfs Hollandsche schrijvers
gedurig voorkomen en hier dagelijks gehoord worden,
in 't Woordenboek ontbreken, toen noemde hij die
« dood gezwegen. » Laat ons niet vergeten, dat
dit Zuidnederlandsche woord een zeer ongunstige
beteekenis heeft : het onderstelt een boos opzet.
Wij hebben gezien wat er van het ontbreken dier
gansche reeksen woorden aan is; we hebben gezien
dat ons medelid een aantal leemten in het Woordenboek
heeft ontdekt, die eenvoudig niet bestaa_a.
Maar al bestonden ze, nog zou niemand het recht
hebben van « doodzwijgen » te spreken. Zoo iets
achten de mannen die het Woordenboek bewerken
verre beneden zich. Hoe gaarne zou ik gelooven
dat de heer Claes zich daar alleen wat sterk heeft
uitgedrukt, maar helaas het vervolg zijner Wenken
laat daaromtrent niet den minsten twijfel over.
Wat het Woordenboek zegt, wondt zonder eenig gewetensbezwaar
op de schromelijkste wijze verdraaid.
Blz. I2 « Bestellen (het vee —), het vee van voeder voorzien,
door KILIAEN geboekt en heel Z.-N. door geboekt,
mag ook nog geen Nederlandsch heeten.
Het Woordenboek zegt : o in verschillende gewesten
nog thans in gebruik »; er volgen voorbeelden
uit De Bo en Cornelissen, en een uit het
iverck van den Jan de Brune ( 1 7de
eeuw). Het Woordenboek constateert dus het feit, ,
vee bestellen niet gebruikt wordt,
meer niet. Het voorbeeld uit De Brune bewijst,
dat het ook in Zeeland bekend geweest is en misschien
nog is; verder in het Noorden is de zegswijze
niet in Had het Woordenboek
ze zonder meer vermeld, dus « als algemeen
», het had en
onwaarheid verkondigd.
* * *
Blz. 14 « heet « in N.-N. verouderd en door
raadzaam in Vlaamsch-nog
in gebruik ».
Uit de voorbeelden blijkt, dat de Noordnederl.
vroeger schreven; bij ons is het
nog springlevend, waarom wordt het dan gebrandmerkt?
»
11 eer Claes spreekt Woordenboek
zegt, niet tegen. Wat is er dan verkeerd, en
? Kan de Redactie het helpen war is het brandmei h
dat Noord-Nederland alleen raadTaam
in Zuid Nederland alleen geraadzaam?
de Hollanders daarom misschien weer
geraadraanz zeggen?
*
* *
Blz. 33 « het in West-Vl. gebruike/ ke woord
voor : hoofdkussen. »
De Bo en Cornelissen, en een uit het
Bancket-werck Zeeuw Jan de Brune (I7de
Het Woordenboek constateert dus het feit,
dat het vee bestellen overal wordt.
Het voorbeeld uit De Brune bewijst,
het ook in Zeeland bekend is en misschien
verder het Noorden is de zegswijze
blijkbaar niet in zwang geweest. Had het Woordenboek
meer vermeld, als algemeen
Nederlandsch gestempeld n, had willens en
wetens een onwaarheid verkondiBd.
'" * *
Blz. 14 « Geraadzaam heet « N. verouderd door
raadzaam vervangen, maar in Vlaamsch-België nog
heden in gebruik )'.
voorbeelden blijkt, dat dé Noordnederl.
schrijvers vroeger geraadzaam is springlevend, waarom wordt het dan gebrandmerkt?
De h :er Claes spreekt hetgeen het W oordenboek
zeg:, niet tegen. Wat is er dan verkeerd, en
waar is h~t brandmeI k? helpen
aal men thans in !':oord-Nededand alleen raad,aam
zegt, en in Zuid ~ederland alleen geraadtaam?
Moeten de Hollanders daarom misschien weer
geraad{aanz gaan zeggen?
*
~lz. 33 « Oorpeuluw, «VI. gebruikel&:ke voor: oor-, hoofdkussen. »
169
--- 170 -
Wij gebruiken naast oorkussen veelal oorpulf, bij
KIL. oor-poluwe, bij HALMA oorpeuluwe, bij WEILAND
oorpeuluw, bij HEREMANS . o0/e(u)luw, bij KUIPERS
oorpeuluw. -- De West-Vlamingen mogen dus gerust
voortgaan met oorpeuluw te gebruiken. »
Het Woordenboek verbiedt den W.-VI. immers
niet, het woord bij voortduring te gebruiken ! Het
feit alleen, dat het woord opgenomen is, bewijst
reeds dat de heer Claes zich in zijn opvatting
vergist. Hij meent oogenschijnlijk, dat oorpeuluw
ook Noordnëderlandsch is, omdat het bij Halma,
Weiland en Kuipers voorkomt; maar iedereen die
de geschiedenis onzer lexicographie kent, weet dat
Halma en Weiland, evenals al onze oudere woordenboekmakers,
eerst den ouden . Kiliaan en daarna
elkander eenvoudig hebben uitgeschreven. Wat Kuipers
betreft, deze is geen uitzondering op den
regel : waarschijnlijk heeft hij het woord uit Heremans
overgenomen. Ik meen dat te mogen opmaken uit het
feit dat hij in zijn groot Geillustreerd Woordenboek
uitdrukkelijk zegt dat Oorpeluw Zuidnederlandsch
is; in zijn kleiner boek had hij voor dergelijke
mededeelingen blijkbaar geen plaats.
Daarmede is het beroep van den heer Claes
ijdel en nietig gebleken. Nu nog een vraag : waarom
heeft ons medelid « doodgezwegen » dat Van Dale
oorpeuluw niet kent ? Gaf hem dat niets te denken?
* * *
Blz. 33 « oorsmout, « thans nog in het Hageland gebruikelik
(zie RUTTEN op Oor) ».
-
171 -
RUTTEN schreef (ik zeide het reeds herhaaldelijk)
een Haspengouwsch Idioticon. Oorsmout staat ook bij
TUERLINCKX, die eerre Bijdrage tot een Hagelandsch
Idioticon schreef. Maar het woord wordt ook opgegeven
door KUIPERS. Neen, het moet niet verstooten worden!
Het is minder besmettend, minder smotsig, dan oorsmeer. »
Altijd dezelfde geschiedenis! Het Woordenboek
verstoot immers het woord niet, het verzekert
integendeel zijn voortbestaan !
Dat oorsmout bij Kuipers voorkomt, bewijst al
heel weinig : in zijn grooter werk heeft hij de
restrictie bijgevoegd : .< weinig meer in gebruik D.
Het is van meer belang, dat Van Dale het woord
heelemaal niet kent. Niettegenstaande oorsmout dus
zeer zeker verre van algemeen bekend is, werd
het toch in het Woordenboek opgenomen ; het
is zelfs een artikel, terwijl vele woorden, die van
uitgebreider gebruik zijn, vaak alleen onder de samenstellingen
vermeld worden. Dan nog komen beweren,
dat het verstooten wordt, is toch wat al te kras !
Het is daarenboven volkomen onjuist, als zou
oorsmout, « minder smotsig » (hoe kiesch uitgedrukt
1) zijn dan oorsmeer. Wie alleen oorsmeer
of, gelijk de Gentenaar, oorevet kent, heeft geen
besef van de meerdere voornaamheid van oorsmout,
en omgekeerd. Ten slotte : al bestond een dergelijk
verschil tusschen de beide woorden, dat zou nog geen
reden zijn om het minst voorname der twee niet
op te nemen ; wel echter om van dat verschil
melding te maken.
- 172 -
Blz. 3ti « Op de zee, op de Maas liggen (van steden gezegd),
dat, volgens de aangehaalde voorbeelden, vroeger de
Nederlanden door gebruikt werd, is « thans alleen in
V1.-België » nog — toegelaten? — HALMA en WEILAND
geven : Keulen ligt op den Rijn.»
Nog toegelaten? Wel zeker, waarom niet? Het
Woordenboek zegt immers, als onderdeel van het
gebruik van op om de onmiddellijke nabijheid aan
te wijzen
« Vooral ter aanduiding der gelegenheid van plaatsen
in de onmiddellijke nabijheid van de zee of van eene
rivier. Thans alleen nog in Vláamsch-België. »
Wie kan daar nu in Gods naam uit lezen,
dat de Vlamingen niet langer mogen zeggen :
Antwerpen ligt op de Schelde? Laten zij het doen
zooveel zij willen. Geen enkel mensch in Holland
heeft er bezwaar tegen. Maar dat neemt niet weg ,.
dat men 't in Noord-Nederland niet meer zegt,
en dat is immers al wat beweerd wordt!
Dat het beroep op Halma en Weiland niets
« inhoudt ►► , hoeft geen nader bewijs meer.
* *
Het is natuurlijk niet noodig alle aanmerkingen
van denzelfden aard te bespreken, het antwoord is
toch altijl hetzelfde; alleen voor nog een tweetal
schijnt .dat wenschelijk.
Blz. 3; « Op klokslag --, op slag van (lien uren b. v.), d. i.
tegelijk met den klokslag, « alleen in Z.-N.: in N.-N.
zegt men met het slaan van »! Zoodat TONY in plaats
173 -
van : « Van Bottel komt eiken donderdag op klokslag
drie, drinkt zijne koffie... » beter zou geschreven hebben :
« Van Bottel komt eiken donderdag met het slaan
van drie.... »
Hoe komt de heer Ciaes er aan? Geen enkel
woord in 't Woordenboek geeft recht tot een dergelijke
gevolgtrekking. Er is veeleer reden tot dankbaarheid,
aangezien het Zuidnederlandsch taalgebruik
zoo nauwkeurig beschreven wordt.
Maar nog zijn we aan 't ergste niet toe. De heer
Claes veroorlooft zich ook aardigheden als de volgende
:
Blz. 35 « Op korten tijd, op minder dan een uur, op drie dagen
enz., « alleen in Z.-N.; in N.-N. zegt men in. » --'t I°s
goed dat het de Zuidnederlanders niet zijn, die in zeggen,
anders ware 't : « een gallicisme, naar het Fr. en peu
de temps.... » In Noord-Ned. mag men gallicismen maken.
Intusschen geeft WEILAND : Rome is niet op eenen dag
gebouwd. »
Me dunkt, dat dergelijke insinuaties aan een
wetenschappelijk betoog vreemd moesten blijven.
Intusschen komt door de aanmerking die er
aanleiding toe gaf, 's heeren Claes onnauwkeurig
lezen en citeeren van wat er gedrukt staat, en
zijn gebrek aan inzicht in taalkundige vraagstukken
opnieuw helder aan het licht.
Ons medelid beroept zich op Weiland. Hoe
komt het dat hij, sedert dertig jaar zulk een belangstellend
lezer van 't Woordenboek, niet opgemerkt
heeft dat hij dáárin zelf veel beter materiaal kon
— 1 74 —
vinden ? Op twee verschillende artikelen kan men
immers het spreekwoord lezen Aken en Keulen
.Tijn niet op een dag gebouwd (zie Aken, Dl. IÍ,
kol. 13, en Bouwen (III), Dl. III, kol. 778). Hij
had dan immers kunnen uitroepen : ziedaar het
Woordenboek op heeterdaad van tegenspraak betrapt?
Toch niet.
In het Woordenboek staat, dat op in eigenlijke
tijdsbepalingen te kennen geeft (DI. XI kol. 285 vlg.) :
« a) Op een of meer oogenblikken in den loop van
de genoemde tijdruimte.
b) Gedurende, in de genoemde tijdruimte. Thans
alleen in Zuid-Nederland ; in Noord-Nederland zegt
men in. »
Dat woordje thans heeft de heer Claes volkomen
over het hoofd gezien. Er is dan ook geen enkele
Noordnederlander die thans zou zeggen of schrijven :
« Op de drie jaren die sedert de nederlaag der
Nerviërs verloopen waren, hadden deze enz., DAVID,
Hisl. 1,181. Op drie kwart uurs zal ik den weg afleggen,
CoNSC. I,35ob. Op minder dan een oogenblik
was de kruiwagen volgeladen, 3,17b. Op vier dagen
hebben ze mij dat daar in de stad aaneengeflikt,
3,345b. Een dozijn dweepers en evenveel schurken
slaagden er in, op ongelooflijk korten tijd, zich meester
te maken van Frankrijk, RoosES, Derde Schetsenb. 193.»
(Er staan nog meer voorbeelden in 't Woordenboek.
In al dergelijke gevallen zegt de Noordnederlander,
en ook menig Zuidnederlander : in, en
geen mensch zal er aan denken daar een gallicisme
in te zien. Op is alleen gebleven in het zooeven
Blz. I
— 175 —
genoemde spreekwoord Aken en Keulen 'ijn niet
op één dag gebouwd, waarnaast reeds sedert lang (I)
bestaat : Rome is niet op een dag gebouwd.
Maar daardoor wordt niet onwaar gemaakt wat
in het Woordenboek gezegd is : iedereen weet
immers dat in zeer vele spreekwoorden, spreekwoordelijke
uitdrukkingen en zoogenaa mde « versteende
» uitdrukkingen, oude woorden en vormen
bewaard blijven die daarbuiten in 't geheel niet
meer gebruikt worden. Daarenboven, al schrijft
iedereen Alken en Keulen rijn niet op een dag
gebouwd, in de dagelijksche omgangstaal wordt
dit op vaak door in vervangen.
Men ziet dat er volstrekt geen reden. bestond,
om aan het adres der Redactie, inzonderheid aan
't adres van een harer leden, de onheusche aardigheid
te richten die in de laatstbesproken aanmerking
voorkomt. Maar dat is nog niets vergeleken bij
het volgende
« Terwijl menige uitdrukking verdacht gemaakt wordt
door de toevoeging « Zuidnederlandsch », dat is : minder
aan te bevelen, ontbreekt bij eenen hoop woorden de
eene of andere gangbare beteekenis »,
waarop dan de aanwijzing van de zooge.naamde
leemten in de artikels Aanslaan en Afdragen
volgt.
(I) Zie STOETT, Nederlandsche Spreekwoorden, ar 68.
—. 176 ._
Voorwaar, het is plicht een ernstig woord
protest te spreken tegen dit insinueeren van
niet bewijsbare en niet bestaande. bedoelingen.
De heer Claes beweert iets, waaraan geen
der Redactie ooit gedacht heeft.
hij tot die zonderlinge opvatting van debedoelingen
der is me verre
en ik slechts bescheiden
In het Woordenboek wordt .
het woordje gebruikelijk v.
gebruikelijk, alleen in Zuid-Nederland
Het is de nuchterste, de neutraalste
die uitdenken kan om te kennen
le een woord tot het gebruik behoort, in
gebruik, gewon is. Tocheft ons medelid blijkbar
aan en
drukt hij de laatste lettergreep cursief,
en dit heeft mij op dit denkbeeld gebracht
Claes bruikbaar?
in de 1 fide beteekende wellicht de Haspengouw
en 'Hageland nog oorsprong van 's heeren Claes meening.
dat t« in Nederland gebruikelijk», het « Zuid-Nederland »
afkeuring behelst?
zou zeker vreemd zijn vanwege iemand
lang en zoo veel in 't heer Claes, wien het artikel gebruikelijk
de geko-
plicht een ernstig woord
van protest te spreken tegen dit insinueeren van
onbewezen, niet bewijsbare en niet bestaande. bedoelingen.
De heer Claes beweert iets, waaraan geen
enkel lid der Redactie ooit gedacht heeft.
Hoe hij tot die zonderlinge opvatting vn n de
bedoelingen der Redactie gekomen is, is me verre
van helder, en ik durf daaromtrent slechts een bescheiden
gissing wagen. In het Woordenboek wordt
dikwijls het woordje gebezigd, b. v.
thans niet gebruikelijk, alleen in Zuid-Nederland
gebruikelijk, enz. Het is de nuchterste, de neutraalste
wijze die men uitdenken kan om te kennen
te geven dat een woord tot het gebruik behoort, in
gebruik, gewoon is. Toch heeft ons medelid blijkbaar
een hartgrondigen hekel aan dat woord; telkens en
telkens weer drukt hij de laatste lettergreep cursief,
en dit heeft mij op dit denkbeeld gebracht:
verwart de heer Claes gebruikelijk soms met bruikbaar?
Tot in de 17de eeuw beteekende gebruikelijk
inderdaad bruikbaar. Is dat wellicht in de Haspengouwen
in 't Hageland nóg het geval, en is
daarin de oorsprong van 's heeren Claes meening
te zoeken, dat din Zuid-Nèderland gebruikelijk)), en
her daarmede gelijkstaande « in Zuid-Nederland ))
een afkeuri ng behelst î
Het zou zeker vreemd zijn vanwege iemand
die zoo lang en zoo veel in 't Woordenboek gelezen
heeft als de heer Cia es, wien het artikel gebruikelijk
toch wel eens onder de oogen moet geko177
._
men zijn. Wie weet? In elk geval kan dat niet
de eenige oorzaak zijn, wat ik opmaak uit den
volgenden eisch welke gesteld wordt, wil het Woordenboek
niet langer van partijdigheid beschuldigd
worden :
Blz. 40 « Het weglaten van de aanhaling Zuidnederiand (sief).
Want als de Redactie na grondige studie het opnemen
van een woord gepast oordeelt, dan is zij den lezer
daarover geene rekenschap verschuldigd. Ik heb aangetoond,
dat eene menigte woorden onvoorwaardelijk
opgenomen worden, die in Zuid-Nederland en zelfs in
een deel van Noord-Nederland onbekend zijn : waarom
zouden de uitdrukkingen, die alleen in Zuid-Nederland
voortleven, maar waarvan de wettelijke afkomst
bewezen is, met minder voorkomendheid behandeld
worden ? Daarbij staat het immers iedereen nog volkomen
vrij die woorden te gebruiken of niet. »
Die eisch, welke door de Redactie onmogelijk
kan ingewilligd worden, bewijst niets anders dan dat
de heer Claes een halve eeuw en meer bij zijn tijd ten
achter is, en dat hij nooit, als het nog moest bewezen
worden, het Woordenboek met aandacht gelezen
heeft; dat hij van doel en strekking van het groote
werk niet het minste begrip heeft.
« De Redactie is geen rekenschap verschuldigd
». Voorzeker : neen! Maar 't is juist het systeem,
het opzet der jongere Redactie, daarvan rekenschap te
willen geven ; zij meent het voor de geschiedenis
der taal, zoowel de verledene als de toekomende,
te moeten doen : het is haar niet voldoende, de
- 178 —
verklaring en omschrijving van de hedendaagsche
beteekenissen der Nederlandsché woorden te geven,
zij wil tevens hunne geschiedenis in het licht stellen,
chronologisch en topographisch; zij wil niet
alleen uiteenzetten hoe het is en hoe het geweest
is, maar verklaren hoe en waardoor het zoo geworden
is als het thans is; en ze kent geen hooger
ideaal dan zoo nauw mogelijk aan te sluiten bij
het Middelnederlandsch Woordenboek van Verdam,
zoodat men, eenzelfde woord in de beide
lexica bestudeerende, zijn geheele geschiedenis, van
de vroegste middeleeuwen tot op dezen dag, kunne
nagaan.
Dat hooge doel tracht de Redactie te bereiken
buiten alle overweging van practischen aard om, op
zuiver wetenschappelijken grondslag, geheel objectief,
zonder te willen vaststellen hoe liet moet zijn.
De tijd is lang voorbij, toen de taalkundigen
meenden aan het • taalgebruik wetten te mogen en
te kunnen voorschrijven; zij hebben te goed ondervonden
dat de spraakmakende gemeente zich aan
hun adviezen toch niet stoort. Daarom zwijgt de
Redactie van 't Nederlandsch Woordenboek hoe
langer hoe meer over 't aanbevelenswaardige van
't gebruik (I); of, indien er wat over gezegd wordt,
(t) Men denke b. v. aan de behandeling van uitdrukkingen
als mannen van goeden wil, bestendige secretaris, betalende
school, bedachteloos, beweegloos, begeesteren, begeestering, enz. enz.
- 179 -
dan gebeurt het alleen met de uiterste bescheidenheid
(i).
Het Woordenboek brandmerkt dan ook de
:Zuidnederlandsche uitdrukkingen niet; het maakt
ie niet verdacht ; het behandelt ze niet met minder
voorkomendheid dan. de Noordnederlandsche ; de
toevoeging Zuidnederlandsch beteekent niet: minder
aan te bevelen. Er wordt alleen geconstateerd,
behoudens vergissing, dat een of ander taalverschijnsel
tot een zeker gebied beperkt is. De Redactie
maakt de taal niet, ze vindt ze, en wijst aan wat hier,
wat dam.; wat overal, wat slechts ergens gebruikelijk
was of is. Bruikbaar blijkt het te zijn, want :
men gebruikt het. Het Woordenboek moet in de
eerste plaats bevatten datgene wat algemeen gebruikelijk
is, en bij zulke woorden staat ook nooit
iets omtrent Zuid- of Noord-Nederland. Maar telkens
komt het voor, dat een woord of een uitdrukking
slechts een beperkt gebied heeft, en dan moet de
Redactie dat zoo goed mogelijk vermelden, niet om
(t) Een enkel voorbeeld, het eerste het beste dat mij te
binnen schiet, dl. III, kol. 779:
« In den laatsten tijd is het woord bouwen, in navolging van
nhd. bauen, ook wel gebezigd van spoorwegen, havens, dijken enz.
•(« Het bouwen van spoorwegen en het voltooien van het vestingstelsel
» , Uit eenti Memorie van toelichting bij eene staatsbe-
_grooting). Het schijnt wenschelijk de eigenaardige vanouds hiervoor
gebruikelijke woorden aanleggen enz. te handhaven ».
Stellig zou DE VRIES dit gebruik als een <. aanstootelijk germanisme
i hebben « gebrandmerkt ».
- t8o
te keuren, maar ter wille van de juistheid,-
alleen te of alleen Antwerpen,
Gent een bepaalde term bestaat,
niet zonder meer als algemeen Nederlandsch
vermeld. Tot te doen? woorden, Noord-Nederland
Nederlandsch te stempelen?
Laten
niet vergeten, van een streng wetenschappelijk
standpunt, eenheid taal tusschen
een niet
de Nederlanden, maar overal de zoogenaamde, den keper
volstrekt niet uitgebreid is, dat
in staat tot
bloei der dialecten. Welnu, het Woordenboek,
wetenschappelijk werk, moet den toestand als treng
: juist. tot geheel, _
gedeelte van Zuid-Nederland beperkt is,
evenals wordt
speciaal Hollandsch, Utrechtsch,
Zaansch, Zeeuwsch enz.
Dat dit alles even goed en even vaak gedaan
het eerste, schijnt, jammer genoeg, den .
Claes geheel ontgaan te zijn.
- 180-
het af te Keuren, maar ter wille van de juistheid.
Wanneer alleen te Amsterdam, of alleen te Antwerpen,
of alleen te Gent een bepaalde ter;n bestaat,
dan kan dat niet zonder meer als algemeen Nederlandsch
worden vermeld. Tot wat zou het trouwens
helpen, het te doen~ woorden, in Noord-Nederland
onbekend, zoodoende tot Nederlandsch te stempelen?
Zouden ze 't daardoor zijn? Neen immers. Laten
wij toch niet vergeten, dat, van een streng wetenschappelijk
standpunt, eenheid van taal tusschen
verschillende gewesten van een land een fictie is, niet
alleen in de Nederlanden, maar o\'eral op de wereld;
dat de zoogenaamde algemeene taal, op den keper
beschouwd, volstrekt niet uitgebreid is, en dat
hare uitgebreidheid in omgekeerde rede staal tot
den bloei der dialecten. Welno, het als streng wetenschappelijk werk, moet den toestand
aangeven zooals hij is : getrouw, juist. Wat tot geheel,
of tot een gedeelte van Zuid-Nederland beperkt is,
moet als zoodanig worden aangewezen, evenals wordt
aangewezen wat speciaal Hollandsch, Utrechtsch.
Overijsselsch, Groningsch, Zaanseh, Zeeuwsch enz.
is. Dat dit alles even goed en even vaak gedaan
wordt als het eerste, schijnt, jammer genoeg, den
heer Claes geheel ontgaan te zijn.
- 181
derde den heer Claes luidt :
Is het Woordenboek niet te uitgebreid in Tine
Hij beroept zich De Vries, en
de slotsom dat het niet moeilijk zou zijn
bewijzen, « deze zijne bezorgdheid
nauwgezetheid meening
n.
niet mooi gezegd, naar vorm noch
het zoo gemakkelijk dat te
heeft de dan niet
`?
beroep de beknoptheid De Vries
inderdaad onder de aanmerkingen,
in de jaren zijner werkzaamheid op
is, waarvoor
een zeker standpunt te zeggen
die dan ook telkens en telkens weer herhaald
dan het wel de klacht dat sommige
van werk veel te uitvoerig
werden en getal voorbeelden dikwijls
grootex was dan strikt noodig. De Vries heeft
altijd beneden zich geacht, het Woordenboek
in zijn oog onrechtvaardige beoordeelingen
verdedigen ; ééne punt is hij
afgeweken hij is niet moede
verkondigen, dat den besten
van de wereld het Woordenboek niet beknopter
maken deed ; in 1868 verklaarde
181
lIl.
De derde vraag van den heer Claes luidt:
Woordenboek niet te uitgebreid in {ijne
voorbeelden? Hij beroept zich op De Vries, en
komt tot de slotsom dat het niet moeilijk zou zijn
te bewijzen, « dat zijne opvolgers in deze zijne bezorgdheid
en nauwgezetheid met hem van meening
verschillen )).
Het is niet mooi gezegd, naar vorm noch
naar inhoud. Als het zoo gemakkelijk was dat te
bewijzen, waarom heeft de heer Claes dat dan niet
gedaan ~
Dat beroep op de beknqptheid van De Vries
is inderdaad kostelijk. Zoo er onder de aanmerkingen.
die inde jaren zijner werkzaamheid op
het Woordenboek gemaakt werden, eene is, waarvoor
van een zeker standpunt heel wat te zeggen
was, en die dan ook telkens en telkens weer herhaald
werd, dan is het wel de klacht dat sommige
onderdeelen van het werk veel te uitvoerig
behandeld werden en het getal voorbeelden dikwijls
grooter was dan strikt noodig. De Vries heeft
het altijd beneden ,zich geacht, het Woordenboek
tegen in zijn oog onrechtvaardige beoordeelingen
te verdedigen; alleen voor dat ééne punt is hij
van zijn gewoonte afgeweken: hij is niet moede
geworden te verkondigen, dat hij met den besten
wil van de wereld het Woordenboek niet beknopter
kon maken dan hij deed; reeds in 1868 verklaarde
— 182 —
hij dat zijn geweten dat niet gedoogde (1), en in zijra
Inleiding heeft hij de zaak zelfs tot tweemaal toe ter -
sprake gebracht. Nadat hij heeft uiteengezet, wat
met de aanhalingen eigenlijk beoogd wordt, gaat
hij aldus voort
« Dat wij ons in het bijbrengen van voorbeelden
niet lichtvaardig hebben toegegeven, daarvan
zijn wij eerlijk bewust. Het publiek ziet alleen
de aanhalingen, die wij mededeelen, maar denkt_
er veelal niet aan, dat zeker een driedubbel aantal
uit de verzamelde uittreksels, na toetsing en
keuring, door ons is weggela ten. Wij geven slechts.
datgene wat uit een grooteren voorraad met zorg .
is uitgezocht. Dat hier of daar wellicht een enkel
citaat meer geschrapt had kunnen worden, wil ik_
niet betwisten. Wij zullen gaarne pogen zooveel
mogelijk de spaarzaamheid in acht te nemen. Maar -
gerust durven . wij verklaren, dat wij naar ons
beste weten niets hebben opgenomen zonder bepaalde
reden en goed overleg » (2).
Niet alleen is deze passage den heer Claes
ontgaan, maar merkwaardigerwijze heeft hij zelfs
niet bemerkt, dat hetgeen hem wél getroffen heeft tot
een andere zelfverdediging van De Vries behoort
het is niet aannemelijk dat hij de door hem aangehaalde
zinnetjes behendig uit hun lijst zou gelicht .
(i) Zie beneden.
(2) Inleiding, blz. LXV vlg.
— 183 —
hebben. Laten wij ze in elk geval eens in hun
verband lezen :
« Het kan nu eenmaal niet anders. Een woordenboek
bestemd om een beredeneerd overzicht te
geven van alles wat de denkende en scheppende
geest der natie in de taal heeft nedergelegd, kan
onmogelijk in een klein bestek worden samengedrongen.
Een uitgebreid museum kan niet in een
korten catalogus worden beschreven. Onze Nederlandsche
taal wordt in rijkdom van woorden en
uitdrukkingen, om de fijnste wijzigingen der begrippen
af te beelden, misschien door geene andere
overtroffen. Dat alles, hoe beknopt ook, te
ontvouwen, eischt vrij wat ruimte, vrij wat meer
b. v. dan het .dubbel van hetgeen voor een Fransch
woordenboek gevorderd wordt. De groote omvang
van onzen arbeid is derhalve niet meer dan natuurlijk
; her is zelfs een feit, dat allergunstigst
voor de denkkracht en de geestelijke rijpheid onzer
natie getuigt, en waarover niemand zich billijk
beklagen kan, -- indien althans de schuld niet aan
onze behandeling ligt. De vraag is alleen, of wij
misschien door al te groote uitvoerigheid de betamelijke
grenzen zijn te buiten gegaan. Wij vreezen
niet, dat dit verwijt ons treffen zal. Het is waar,
wij mochten ons niet zoo eng beperken, dat de
juiste voorstelling schade zou lijden. Aan alles,
wat werkelijk ter opheldering verstrekken, kon,
moest eene plaats worden ingeruimd, en eene rijke
keur van voorbeelden en aanhalingen was onontbeer---
184 _.
lijk, om de taal in al hare kracht en frischheid te
doen leven. Doch wij zijn ons bewust, dat wij overal
naar beknoptheid hebben gestreefd, dat wij zuinig
ijn geweest op iederen regel, op ieder woord.
De andachtige lezer zal er overal de b ewij -
zen van vinden. Herlezen wij de reeds verschenen
afleveringen, dan mogen wij vrijmoedig de
bekentenis herhalen, « dat wij niets weten te
schrappen, waarbij niet een trek verloren zou gaan
van het beeld dat wij poogden te schilderen.
Zoodoende trachten wij ; naar onze beste weten,
overvloed met spaarzaamheid te vereeriigen, en de
beschrijving eener taal. die onuitputtelijk is in
woorden en vormen, binnen die grenzen te beperken,
die het gezond verstand, de goede smaak
en de eerbied voor het publiek gebiedend voorschrijven
n (I).
Me dunkt, dat men niet eens op de hoogte
hoeft te zijn van alles wat over de te groote uitvoerigheid
van 't Woordenboek geschreven werd,
om te voelen en te begrijpen dat men hier met een
oratio pro domo te doen heeft. Dat wordt vooral
duidelijk als men deze verklaringen leest in het
oorspronkelijk verband, waarin ze in de Mededeelingen
en Opmerkingen betreffende hetNederlandsch
Woordenboek (1 865) voorkomen.
(a) Inleiding, blz. xcnr vlg. De geheele passage is met ge
ringe wijzigingen overgenomen uit de Mededeelingen en Opmerkingen
betreffende het Nederlandsch Woordenboek (1865), blz. 14 vl
— 185 —
Het is natuurlijk niet mijn doel, hier het werk
van den stichter van het Woordenboek aan critiek
te onderwerpen; ik wil alleen laten zien, dat hij
er zelf voor uitkwam dat hij het Woordenboek niet
kort en beknopt maakte; dat zijn eenige bedoeling
was, de menschen te overtuigen dat hij het niet
korter noch beknopter maken kon dan hij deed,
zonder schade voor het werk en voor de taal zelve :
a Men dwinge ons niet — gelijk velen schijnen
te verlangen -- een Woordenboek af, in haast
hoe dan ook neergeschreven, en waar onze natie
geen baat bij vinden zou; men gunne ons den
tijd om een werk op te bouwen, getuigende van
betamelijken eerbied voor de schoone taal onzer
vaderen, en waarachtig berekend om aan de behoeften
der natie te voldoen. Op die voorwaarde
alleen hebben wij onze taak aanvaard. Van die
verplichting een haarbreed af te wijken, gedoogt
ons geweten niet » (I).
Aldus schreef De Vries in 1868; in denzelfden
geest had hij gesproken in 1865 (2) ; in denzelfden
geest, ja dezelfde woorden schreef hij in 1 882 (3).
Dat zijn waarlijk geen uitingen van iemand die
kort en beknopt vil zijn, en er is weinig kans
op succes, als men zich dáárop beroept, om de
(i) Bericht bij de zevende aflevering van het eerste deel,
bl;. 3 van het omslag.
(2) Mededeelingen en Opmerkingen betreffende het Neder.
landsch Woordenboek, blz. 16.
(3) Inleiding, blz. xcv.
-- J 86
jongere Redactie te kunnen verwijten dat ze in
het opnemen van voorbeelden noch dezelfde bezorgdheid
noch dezelfde nauwgezetheid aan den
dag legt.
De opvolgers van De Vries zijn op rijn minst
even bezorgd en nauwgezet. Zij meenen wel
eens juist omgekeerd, dat zij beknopter en nauwgezetter
zijn dan De Vries, in dezen zin nl. dat
zij niet zooveel citaten geven voor één beteekenis,
maar meer beteekenissen met de noodige citaten
(dat de smaak en het oordeel der verschillende
Redacteuren hierin eenig verschil medebrengen,
spreekt van zelf). Er is veel meer verscheidenheid
in de voorbeelden der jongere Redactie, ze stellen
veel meer de geschiedenis van het woord ten toon
dan die van De Vries, die daarbij veeleer als
literator te werk ging. Naarmate de bouwstoffen
van het Woordenboek uitgebreider en rijker
werden, naarmate er meer gelegenheid was bij
de bewerking der artikelen de geschiedenis van
woorden en beteekenissen hun eisch te geven,
in dezelfde mate werd er naar gestreefd de aanhalingen
uit schrij vers, levend en werkend in een en
d enzelfden tijd, te verminderen. Het is het hooge,
welbewust streven der jongere Redactie, het werk
van De Vries bij voortduring te doen beantwoorden
aan de eischen der wetenschap en he t te voltooien
binnen een afzienbaren tijd, en men hoeft niet
eens zeer druk in het Woordenboek te studeeren,
om dat al heel gauw te merken.
1 8 -
Leg maar eens een artikel uit Deel I naast een
ander uit Deel III, V, VI of XI. Vergelijk eens
het gedeelte van Deel II door De Vries bewerkt
met dat door Dr. Kluyver be<' erkt, vergelijk ze
nauwkeurig, en laten we elkander dan weer eens
spreken. Gij zult me b. v. kunnen vertellen dat
De Vries bij ieder artikel, ja bij iedere beteekenis
waar 't maar eenigszins mogelijk was, telkens een
zeker aantal voorbeelden én uit het Oude én uit
het Nieuwe Testament aanhaalde : hij achtte dat
onmisbaar, maar de jongere Redactie niet. Gij zult
verschil zien in 't behandelen der spreekwoorden
en zegswijzen. De Vries begon met ze te vermelden,
ieder afzonderlijk; daarna werden ze verklaard,
met de noodige verwijzingen naar Harrebommee
enz. voorzien ; ten slotte volgden twee
of meer voorbeelden, waarin de besproken spreekwijze
telkens in haar geheel werd herhaald. Ga
nu eens na hoe de tegenwoordige Redactie dat
tracht te bekorten de verklaring van 't geen
iedereen bekend is, wordt tot het hoog noodige
beperkt; de voorbeelden worden niet altijd in hun
geheel meer afgedrukt, er wordt dan eenvoudig
naar verwezen; verschillende spreekwoorden of zegswijzen,
met dezelfde of verwante beteekenis worden
zooveel mogelijk in één hoofdstukje vereenigd.
Doch het is niet mogelijk, het verschil in de bewerking
thans en vroeger op denzeifden voet verder
uiteen te zetten. Een ding is zeker : waarin de leerlingen
van De Vries voor hun Meester ook mogen
-- 188 —
onderdoen:, in nauwgezetheid en in bezorgdheid
om de juiste maat niet te overschrijden, stellig
en zeker niet !
Het gebrek aan nauwgezetheid en bezorgdheid
der tegenwoordige Redactie in het opnemen van
voorbeelden zou volgens den heer Claes ook blijken
uit de wijze waarop zij « platte, onkiesche uitdrukkingen
» behandelt. Ook hier beroept hij zich op
De Vries, en spreekt ten slotte zijn overtuiging
uit, dat « platte, onkiesche woorden en uitdrukkingen
» uit het Woordenboek dienen geweerd
te worden, en de opstellers moeten redeneeren
als J. Sigart in zijn Dictionnaire du patois
de Mons : « L'ommission des mots tout crus
n'est nullement regrettable. » « Als dit voor een
idioticon waar is, » voegt ons medelid daaraan
toe, « dan zal het zulks ook wel zijn voor een algemeen
woordenboek . »
De Redactie kan het met den heer Claes niet
eens zijn. Naar haar oordeel is dat niet waar voor
't Woordenboek, en ook niet voor een idioticon.
En niet alleen naar de meening der jongere Redactie,
maar ook naar die van De Vries. Tegenover het
gezag van Sigart stelt zij dat van haar Hoofdman
en dat van den grooten Grimm. De heer Claes heeft
onderzocht of, en meent bewezen te hebben dat
de jongere Redactie het voorschrift van De Vries :
n'appuyeT pas uit het oog verliest. Maar het wil mij
voorkomen dat hij dit voorschrift volkomen verkeerd
heeft begrepen Want het n'appuyeT pas geldt niet het
— i89 —
opnemen der woorden, maar hunne verklaring.
Wat de heer Claes tot staving van zijn gevoelen uit
de Inleiding aanhaalt is uit zijn verband gerukt en
geeft de bedoelingen van De Vries slechts zeer onduidelijk
en onvolledig weer. Laten wij dus alles eerst
weer in zijn lijst zetten; waar het van een zuiver wetenschappelijk
standpunt het meest op aankomt,
wordt door vetten druk aangewezen. De Vries heeft
gezegd :
« Zelfs dan, wanneer de volkstaal iets aanbood,
dat minder welvoeglijk klonk, dat overkiesche
ooren licht kwetsen kon, of wel rechtstreeks tot
de platte taal van het gemeen behoorde, mochten
wij niet al te vies vallen of uit laffe preutschheid
door uitsluiting de taal verarmen. Jacob Grimm
heeft terecht opgemerkt, dat ieder woord op zich
zelf rein en onschuldig is, en dat een verstandig
man aan dergelijke uitdrukkingen in een taalmuseum
evenmin aanstoot neemt als aan de naakte
beelden in eene kunstgalerij of aan de waspraeparaten
in een kabinet van ontleedkunde. De onwelvoeglijkheid
van die zaken bestaat alleen
in de gedachten die de aanschouwer er mede
gelieft te verbinden. De verrichtingen des lichaams,
waarbij men geen getuigen toelaat en waarover
men in gezelschap niet spreekt, zijn even natuurlijk
als elke andere, eten, drinken, enz. Scheldwoorden,
verwenschingen, vloeken en dergelijke
grofheden maken een wezenlijk bestanddeel
van de taal uit, die zich in alle richtingen vrij .
- 190 ._
moet kunnen bewegen, in het lage zoowel als in
het hooge. Behoort al een schrijver, uit eerbied
voor zijn publiek en voor zich zelven, altijd de
betamelijkheid en de eischen van den goeden smaak
in acht te nemen, toch zijn er gevallen, waarin
een plat woord de eenig juiste term op de juiste
plaats kan wezen. In eene verzameling als de onze
mogen zulke woorden zeer zeker niet ontbreken.
Uit een taalkundig oogpunt zijn zij niet zelden
van het hoogste belang en geven aanleiding
tot leerrijke vergelijkingen met de oude
aanverwante talen, tot verrassende opmerkingen
omtrent de volksbegrippen, die zich in de
taal uitspreken Daarenboven, in het rijk der
woorden, evenals in dat der menschen, heeft
eene gedurige wisseling plaats van aanzien en
stand. Geen woord is uit zich zelf hoog of
laag, beschaafd of gemeen. Dat hangt af van
het veranderlijk gebruik. Stinken, eenmaal eene
sierlijke uitdrukking, is nu bijna plat geworden;
aarcelen, en evenzoo fr. reculer en gr. dkadty,
alle van lage afkomst, zijn allengs veredeld; aterling,
in de vuilste straattaal geboren, bekleedt thans eene
eereplaats in den hoogeren stijl. En zijn niet de
lieve Fra n sche woorden tête, bouche, manger enz.
die het zedigste meisje zonder bezwaar in den mond
neemt, aan ruwe Romeinsche soldatentaal ontleend?
Wie had te Rome, in fatsoenlijke kringen, van
testa, bucca of manducare durven spreken? Dat
alles gaat op en neder, al naar de grillige luimen
- j9 1 — .
van het gebruik. Het Woordenboek, dat de lotgevallen
der woorden beschrijft, mag niets uitsluiten
wat werkelijk tot de taal behoort. Het
geeft aan alles zijn recht, ook .aan het schijnbaar
onreine of gemeene, maar dat misschien voorheen
edel was of bestemd is om eenmaal op zijne beurt
geadeld te worden. Het komt er maar op aan,
hoe men zulke termen verklaart en behandelt.
En dat is iets, waarbij alles afhangt van smaak en
van tact. Bovenal mag het Fransche voorschrift
gelden : appuyeT pas. In hoeverre wij hier de
juiste m;l at hebben gehouden, mag de lezer beoordeelen
(r)
Als men de passage aldus in haar geheel leest,
dan maakt zij toch wel een heel anderen indruk
dan dien welke de uittreksels van den heer Claes
ons geven. De Vries heeft niet altijd zoo geredeneerd
: hij heeft er zelf aan herinnerd, dat hij in
zijn Ontwerp veel minder liberaal was, maar dat
zijn zienswijze gewijzigd werd onder den invloed
der gebroeders Grimm, « die op dit punt een
zeer besliste overtuiging hadden, later door Jacob
uitgesproken in de Inleiding op het Deutsches
Wiirterbuch, bl. xxxt t — xxx tv. » (2) Dat betoog
scheen De Vries zoo afdoende, dat hij niet aarzelde
zijn vroeger standpunt te verlaten. Me dunkt,
dat had de heer Claes wel mogen bedenken, vóór
hij met het gezag van J. Sigart kwam schermen.
(t) Inleiding blz. XLV vlg.
(2) Inleiding blz. XLV, noot I.
I92 -
In het bovenstaande betoog heeft De Vries
veel van Jacob Grimm overgenomen ; men vindt
echter bij dezen nog een en ander, dat De Vries
op den achtergrond heeft gelaten, en toch va n.
een zuiver wetenschappelijk standpunt van het grootste
belang is. Zoo zegt de Schepper der moderne
Germaansche taalkunde o. a. :
« Das worterbuch, will es seines namens NN erth
sein, ist nicht da urn wórter zu verschweigen,
sondern urn sie vorzubringen. es unterdriickt
kein ungef lliges wtirtchen, keine einzige wirklich
in der sprache lebende form, geschweige
reihen von benennungen, die seit uralter zeit bestanden
haben, fortbestehn und dem was in der
natur vorhanden ist nothwendig beigelegt werden.
so wenig man andere natiirliche dinge, die uns oft
beschwerlich fallen, auszutilgen vermochte, darf
man solche ausdriicke wegschaffen. » (I)
En verder :
« Das wdrterbuch ? st kein sittenbuch,
sondern ein wissenschaftliches, allen zwecken
gerechtes unternehmen. » (2)
Dat is dan ook het standpunt der Redactie
van het Nederlandsch Woordenboek; liet was dat
vroeger zoowel als thans. Dat het daarbij vooral
op de wijze van behandeling aankomt. op smaak
(1) JACOB GRIMM, Inleiding op het Deutsches Wórterbuch,
kol. XXXIII.
(2) T. a. p., kol. xxxiv.
— 143 —
en tact, is terecht door De Vries gezegd. Nu meent
de heer Claes dat de jongere Redactie in dit opzicht
te kort schiet en het voorschrift n'appuyeT
pas niet altijd voldoende naleeft. Maar hij vergist
zich schromelijk, en ik zal U aantoonen, dat hij
ons valscheiijk beschuldigt van iets dat hij niet
bewijst en ook niet kan bewijzen.
Laten we daartoe zijn aanmerkingen op bepaalde
gevallen van nabij beschouwen.
Blz. 44 « Zou... Betasten niet meer dan duidelijk verklaard
zijn, indien er ook de twee volgende voorbeelden niet
bijkwamen, welke de Redactie zich wel zou wachten aan
hare zoons en dochters voor te lezen : « Dese hoereerden
in Egypten : daar werden de tepelen haars
maaghdoms betast. » — N.-B. subtacta wordt door VAN
WINGHE vertaald door ghedruct. — « Jemy ick ben so
hiet, betast me toch met jouw hangden. BREDERO. »
Het Wdb. verklaart betasten aldus : « Iets of
iemand tastend aangrijpen, bevoelen; gewoonlijk om
zich van iets te vergewissen: »
Me dunkt, dat is omzichtig genoeg; uit de voorbeelden
moet men dan opmaken, dat iets of iemand
betasten ook wel eens eene obscoene handeling kan
zijn. Nu is er maar één enkel voorbeeld van dien
aard aangehaald, t. w. dat uit een zeer bekena
hoofdstuk van Ezechiel. Dat de Roomsche vertalingen
(niet alleen die van Van Winghe) hier ghedruct
lezen, doet niets te zake : het woord betasten
is immers aan de beurt, niet drukken, en de Redactie
heeft niet te onderzoeken, welke vertaling in elk
— 194 --
bijzonder geval de juiste is. De heer Claes meent
echter, dat in het voorbeeld uit Bredero ook een
onkiesche handeling bedoeld is. Wie de plaats in
haar samenhang beschouwt, zal zien dat het betasten
vrij onschuldig is. De verliefde Nieuwen Haen
noodigt Grietje eenvoudig uit, met haar handen
eens aan de zijne te voelen hoe hij brandt van
« liefdekoorts ».
Blz. 44 « Broederkenszonde, in sommige kringen van
Vlaamsch België wel eens gezegd voor : ontucht met
jongens, paederastie. » Kol. 1443.
Neen, zoo iets zou DE VRIES. niet opgenomen hebben!
Ik wil zelfs gelooven, dat de Redactie (met de Belgische
toestanden minder bekend) geen besef heeft
gehad van het bereik van dat schandelijk woord, en
het zou mij voor haar innig spijten, indien ik me moest
vergissen. 't Is mogelijk dat men « in sommige kringen
van Vlaamsch België weleens » zoo spreekt; o ! de
laster en de wulpschheid hebben nog hun laatste woord
niet gezegd; maar een eerlijk Woordenboek moest
de lastertaal van laffe eerloozen onder een deftig volk
niet voortplanten ! »
I k begin met er de aandacht op te vestigen,
dat over de verklaring zelf, die 't Woordenboek van
broederkensTonde geeft, gezwegen wordt. Het n appuyer
pas is dus niet uit het oog verloren.
Verder ben ik diep overtuigd dat De Vries, had
hij broederkensTonde gekend, dat woord wel degelijk
zou opgenomen hebben; waarschijnlijk zou hij zich
ook zeer verbaasd hebben over den vertoornden
- 195 -
toon en de groote woorden van den heer Claes.
Dat woord is voor de bewerkers van het Woordenboek
niet schandelijker- dan eenig ander; zij
hebben niet te onderzoeken of de personen, die
het hebben in zwang gebracht, waarheid spraken of
« lastertaal »; het woord bestaat, en daarmede uit.
Ofschoon het niet eiken dag door iedereen gebruikt
wordt, maar alleen 0 in sommige kringen », heeft
het evenveel recht op een plaats in 't Woordenboek
als b. v. bestendige secretaris, waarvan precies
hetzelfde geldt. Door het op te nemen, zal het
Woordenboek « de lastertaal van laffe eerloozen
onder een deftig volk niet voortplanten » : leert
iemand dat woord pas uit het Woordenboek kennen,
niets verplicht er hem toe, het te gebruiken; .doet
hij dat wel, dan pleit dat niet tegen het Woordenboek,
maar tegen hem!
Blz. 45 « Bevliegen, « 3) In de volkstaal gebruikt voor »
heb ik nooit ontmoet : ik vindt (sic) het in geen mijner
talrijke woordenboeken. Waar wordt het gebruikt? 't Is
eene grivoiserie, gelijk er « in sommige kringen » wel
meer gehoord worden, maar die zoo min in een geschikt
woordenboek te pas komen, als de leden dier
kringen in een fatsoenlijk gezelschap. »
Alweer bezwaar tegen het opnemen, niet tegen
de verklaring op zich zelve.
Het schijnt wel dat de heer Claes met de logica
op gespannen voet staat. Eerst eischt hij in 't Woor196
--
denboek een plaats voor allerlei, binnen enge grenzen
beperkte dialectische uitdrukkingen, ook al staan.
zij in geen enkel boek vermeld ; nu weigert hij eerl
plaats aan een vrij verspreid woord, omdat het in
geen enkel woordcnboek staat. Het eene oogenblik
verkondigt hij dat de Redactie, « als ze na grondige
studie het opnemen van een woord gepast oordeelt,
... den lezer daarover geene rekenschap verschuldigd
is » ; het andere, noodra hij een woord
tegenkomt dat hem onbekend is, roept hij haar
op ter verantwoording, en wil hij weten waar zij,
't woord vandaan haalt. Het mooiste van al is
intusschen, dat in dit geval naar den bekenden
weg gevraagd wordt : de criticus zelf citeert uit
het Woordenboek : a in de volkstaal gebruikt »,
en iedereen weet toch wel wat dat beteekent : in
de volkstaal van Noord-Nederland, wat niet precies
hetzelfde is als « in sommige kringen ». Het woord
is dan ook geen grivoiserie - is het niet eigenaardig
en karakteristiek, dat voor de flaminganten
niet het Latijn, maar het Fransch « dans les mots
brave l'honnêteté » ? — zooals reeds blijkt uit de
wijze waarop het Woordenboek zich over den oorsprong
der beteekenis uitlaat.
De heer Claes twijfelt aan het bestaan der
besproken beteekenis, omdat hij ze in geen enkel
zijner talrijke woordenboeken vindt. Maar als het
Woordenboek alleen woorden en beteekenissen mag
opnemen, die reeds in andere woordenboeken staan,
waartoe moet het dan dienen? Dan kunnen we ons
197 —
immers even goed met die andere behelpen? Staat
het Woordenboek dan niet vol van woorden, uitdrukkingen
. en beteekenissen, die men tot nog toe
nergens geboekt vond, en strekt juist dat niet tot
meerdere aanbeveling van het werk ? Is niet juist
een der voornaamste redenen van zijn bestaan, zoo
niet de voornaamste : de dringende behoefte aan
een inventaris onzer taal in haar tegenwoordigen toestand?
het levendige besef, dat er zooveel woorden
en beteekenissen zijn die tot nog toe niet opgeteekend
werden ? De Vries heeft dan ook verklaard,
dat het de plicht was der Redactie juist datgene
wat vroeger nooit vermeld werd « met bijzondere
zorg op te zamelen en met liefde te behandelen » (r),
en die zorg en liefde moeten gelijkelijk besteed worden
aan alle woorden zonder onderscheid : de wetenschap
kent geene edele en onedele woorden.
Doch niet alleen om zich zelve moest deze
beteekenis van bevliegen opgenomen worden. Uit het
Woordenboek kan men zien, dat de afleiding bevlieging
in de Hollandsche spreektaal gewoon is
voor : een plotseling overvallende lust tot iets, wat
door een voorbeeld uit Couperus zeer aardig wordt
geillustreerd. Met welke beteekenis van het simplex
kan die der a fleiding wel in verband staan ? Met
de eerste : vliegende bereiken ? Onmogelijk. Met de
tweede : door vliegen verkrijgen? Evenmin. Daaren-
( I ) Inleiding, bl. XLV.
-- 198 —
tegen laat ze zich heel wel in verband brengen met
de derde, en zoo hebben we hier weer een voorbeeld
een dat aan een ontleend is. Het is wel de moeite waard, dat te
constateeren, maar hoe wil men dat kunnen doen,
de onkiesche beteekenis van het
Woordenboek, d. w. z. uit ons wetenschappelijk
« gebannen » blijven?
« Bruien, A, waar de Redactie nochtans bij,
opmerkt : « Behoort vooral thuis in de Hollandsche volkstaal,
en is vandaar doorgedrongen in de gemeenzame
spreek- en schrijftaal der I7de en 18e eeuw, waar 't een
zer gewon word gewest is; thans is het mer en
meer aan 't verouderen ». En toch worden aan dat woord
zeven kolommen besteed ».
duidelijk hoe weinig
lezen. de heer
in deze aanmerking uit het Woordenboek
immers niet op het geheele artikel ,.
op de beteekenis die onder I, A),
twee
behandeld is. Nu zijn an deze betekenis
derden van één besteed, niet zeven
« God Melis, Hostie. Die spottende
door het redeverband, waar zij in oude
immers geen
mensch gebruikt worden? »
- 198 -
heel wel in verband brengen met
derde, hebben we hier weer een voorbeeld
van een kiesch gebruik, dat aan onkiesch
is. wel de moeite waard, dat te
men dat kunnen doen~
als de onkiesche beteekenis van bevliegen uit het
d. z. uit ons ~etenschappelijk
materiaal, moet (( gebannen )) blijven~
**
*
« I) A, Redactie nochtans bij
opmerkt: « Behoort in de volkstaal,
vandaar doorgedrongen gemeenzame
17de lSe waar 'zeer gewoon woord geweest is; thans is het meer en
't ». aan woord
kolommen besteed ».
Ziedaar een duidelijk voorbeeld met hoe weinig
aandacht sommige menschen lezen. Wat de heer
Claes in deze aanmerking uit het Woordenboek
aanhaalt, slaat immers niet op het geheele artikel,
maar alleen op de beteekenis die onder I, A)
behandeld is. Nu zijn aan deze beteekenis één kolom besteed, niet kolommen.
** *
« God voor de H. Hostie. Die spottende
uitdrukking, door het redeverband, waar zij in oude
schriften voorkomt, duidelijk, zal immers door geen
verdraagzaam mensch nog gebruikt worden?,.
— 1 99 —
Of die uitdrukking door geen verdraagzaam
mensch nog zal gebruikt worden, is hier de vraag
niet. Het Nederlandsch Woordenboek een historisch
werk zijnde, is de vraag alleen wat gebruikt werd
of wordt.
Daarenboven geloof ik niet, dat die uitdrukking
door het verband duidelijk is ; zij kan dat alleen
zijn voor hem die in de geschiedenis van en in
de letterkunde over de godsdiensttwisten goed thuis
is. Een gewoon katholiek onzer dagen, althans een
Belgische katholiek, zal niet zoo dadelijk vatten dat
er in God Melis een woordspeling met Meel zit,
te meer daar hij volstrekt onbekend is met de bezwaren
welke de protestanten tegen de H. Hostie
hebben.
« Broodgod. « Schimpende benaming, bij de Geuzen
in gebruik, van de (uit brood bereide) H. Hostie
in den R. K. eeredienst. » — Dat was duidelijk genoeg
ook zonder voorbeelden er bij. »
Duidelijk genoeg, maar toch niet zonder tact
verklaard, niet waar ?
Die voorbeelden zijn volstrekt niet overbodig.
Ze dienen immers niet uitsluitend, ja slechts bij
uitzondering om de omschrijving der beteekenis te
verduidelijken ; bij verouderde of ongewone woorden
of beteekenissen gelden ze als bewijsplaatsen voor
dezer bestaan ; maar vooral dienen zij om de
geschiedenis :• ontstaan en duur van het gebruik,
-- 200 -
aan te wijzen. Zoo is het in de hoogste mate
belangrijk, dat we het bestaan van broodgod door
een officieel stuk van 1568 bevestigd zien ; verder
twee citaten uit de 16de eeuw, een uit de 17de en een
uit de I 9de : 't is geen overdaad. Bij God Melis is het
eenige citaat uit het Nieuw GeuTenliedboek bepaald
onvoldoende ; een paar meer, uit eigenlijke theologische
geschriften ware zeer gewenscht ; maar toen
het artikel God gemaakt werd (a° 189o), had de
Redactie ze niet.
***
Blz. 47 « Bij Broodkant, dat vooral uit den samenhang
voor iedereen zoo duidelijk is, dat zelfs onze beste
woordenboeken het niet opnemen, staan hier voorbeelden,
meer dan genoeg, om het volgende van MARNIX
te kunnen missen, waardoor het woord toch niet duidelijker
wordt gemaakt : « De Bedelaers...., souden
gheerne het selve hebben naghespeelt (het Mislezen
nl.), om van de brootcanten die sy ghebedelt hadden,
een goede vleeschhutspot te maken met de Vijf woorden
[d. i. de woorden der Consecratie] daer op te
seggen ». — C'est dégoutant ! ja nog walglijker dan bij
Buikloop (door een half dozijn uit den aard
der zaak zelve sterk gekruide voorbeelden meer dan
voldoende verklaard) het volgende specimen van verdraagzaamheid
en kieschen smaak : « Der Papisten
Broodt-godt werdt.... somtyts deur weeckigheyt of
dunnigheydt des buyck-loops haestigh uyt gekackt,
Hist. v. Corn. Adr. I. 102 ».
De heer Claes vergist zic') niet weinig, als
hij meent dat zelfs onze beste Woordenboeken
broodkant niet hebben opgenomen omdat dat
- 20I --
den samenhang duidelijk
is. Dat woord was voor onze vroegere
op zoo duidelijk
niet : zij wisten immers niet wat wij weten I),
en heben het niet opgenomen envoudig omdat
't niet kenden. Indien het werkelijk hun bedoeling
geweest alleen zulke woorden, die uit hun
te nemen, dan
nog duizenden andere hebben weggelaten,
die ze echter zorgvuldig opteekenden. He
zoo weinig duidelijk, dat Schuermans, de
die het vóór het Nederlandsch Woordenboek
vermeld, er eene goed bedoelde, maar allerongelukkigste
heeft gegeven.
het punt betreft, als zouden er voorbeelden
aangehaald zijn het door
heer Claes medegedeelde overbodig te maken,
is een vrij onjuiste voorstelling. Er staan bij
in 't geheel drie voorbeelden, niet
meer : twee uit Marnix' Ogier.
is waaraan medelid zich zoo
heeft, het eerste Hoe « walgelijk » ook,
mocht niet wegblijven. Niet alleen is het
op het oudst bekende dat
bezitten, maar ook en vooral omdat het een
behelst het bestaan van (i) Zie voor Nederlandsche Taal- en Letterkunde
15, 26 vlg. (in het Woordenboek luidt deze verwijzing i8, 27 :
de 8 is een drukfout).
201 -
woord uit den samenhang voor iedereen zoo duidelijk
IS. Dat woord was voor onze vroegere
woordenboekschrijvers op verre na zoo duidelijk
: zij wisten immers niet wa t wij weren (I "
en hebben her niet opgenomen eenvoudig omdat
zij 't niet kenden. Indien het werkelijk hun bedoeling
geweest was alleen zulke woorden, die uir hun
samenhang niet duidelijk zijn, op te nemen, dan
zouden ze er nog duizenden andere hebben weggelaten,
zorgvuldig opreekenden. He
woord is zoo weinig duidelijk, dat Schuermans, de
eenige die het vóór het N ederlandsch Woordenboek
heeft vermeld, er eene goed bedoelde, maar aIlerongelukkigste
omschrijving van heeft gegeven.
Wat her punr betrefr, als zouden er voorbeelden
meer dan genoeg aangehaald zijn om her door
den heer Claes medegedeelde overbodig te maken,
dat een vrij onjuiste voorstelling. Er staan bij
Broodkant in't geheel drie voorbeelden, niet
meer: twee uit Marnix' Bijencorf en een uit Ogier.
Daarvan is dat waaraan ons medelid zich zoo
geërgerd Ilceft, her eerste Hoe « walgelijk )) ook,
toch mocht het niet wegblijven. Niet alleen is het
belangrijk op zichzelf als het oudst bekende dat
we bezitten, maar ook en vooral omdat het een
bewijs behelst voor het bestaan van broodkant
I) Zie Tijdschrift voor Nederlandsche Taal· en vlg. (in het Woordenboek luidt deze verwijzing 18, 27:
is een drukfout).
- 202
reeds in het jaar 1574, dat is het jaar waarin
Kiliaan zijn nooit volprezen Dictionarium voor
't eerst uigaf. Nu komt de samenstelling broodkant
daarin nog niet voor; Kiliaan kent alleen : « kant
broodts j. hompe. Frustum praecidaneum ».
Zelfs in zijn derde uitgave (1599) staat broodkant
nog niet.
Dit alles kan ieder aandachtig lezer van
't Woordenboek weten, ook al is hij geen « taalkundige
van beroep »; daartoe is niets anders noodig
dan de verwijzingen, die in 't artikel Broodkant
voorkomen, op te volgen. Doch de heer Claes is
waarschijnlijk van meening dat die verwijzingen daar
maar staan voor de grap of « uit oogverblinding ».
De heer Claes vindt de aanhalingen uit Marnix
nog walgelijker dan die uit de Historie van broeder
Cornelis, welke hij een « specimen van verdraagzaamheid
en kieschen smaak » noemt. Het is niet
zeer duidelijk wiens verdraagzaamheid en smaak
hier bedoeld worden, die van den auteur der
Historie, of die der Redactie. Nog nooit kwam
dubbelzinnigheid een criticus beter te stade.
Wij Redacteuren van 't Woordenboek voelen
voor dergelijke citaten al even weinig bewondering
als wie ook. Maar wij moeten onze persoonlijke
gevoelens het zwijgen opleggen; onze arbeid moet
buiten den invloed van elke politieke of kerkelijke
richting blijven. We kunnen in ons particulier
leven om het even welke meening toegedaan zijn,
als wetenschappelijke woordenaars zijn we de onzij-
203 ---
digheid zelve. Alle woorden, alle citaten zijn —,
ja moeten ons even welkom zijn, hoe onaesthetisch,
hoe onkiesch ook. Wij moeten er mede omgaan
als de natuuronderzoeker met zijn experimenten.
Gelijk de scheikundige vaak met minder welriekende
stoffen moet werken, zoo moeten de woordenaars
dikwijls platte, onkiesche woorden, uitdrukkingen
en citaten behandelen. Daar kunnen
ze niet buiten, want nogmaals : zij maken de
taal niet, zij vinden ze; en zooals zij ze vinden
moeten zij die nemen en beschrijven.
De Redacteuren van het Nederlandsch Woordenboek
beseffen levendig dat aanhalingen als die
uit Marnix bij Broodkant of die uit de Historie van
Broeder Cornelis bij Buikloop een goed katholiek
een gruwel kunnen zijn; maar zij hebben het recht te
verwachten dat de lezer zijn gevoelens het zwijgen
zal opleggen, evenals zij het de hunne moeten
doen; zij hebben het recht te eischen, dat de lezer
die tot dergelijke zelfbeheersching onbekwaam is,
in geen geval hen zal verantwoordelijk stellen voor
het gebrek aan beschaving en humaniteit van
schrijvers, wier werken zij bij hun arbeid gebruiken.
De katholiek, die geneigd is zich aan een of ander
citaat te ergeren, moge bedenken dat er ook citaten
in 't Woordenboek staan die hem behagen kunnen
maar den protestant niet. Moetj de katholiek
aanhalingen uit Marnix of Broeder Cornelis lezen,
de protestant moet er lezen uit David of Arnout
van Gheluwe, die in onkieschheid, ruwheid, hef--
204
tigheid, onverdraagzaamheid voor die der tegenpartij
niet onderdoen.
Buiten de besproken woorden, noemt de heer
Claes er nog een tiental andere op, die hem aanstoot
hebben gegeven, maar bij deze als bij gene blijft
hij in gebreke te bewijfen wat hij beweert : dat de
Redactie het n'appuyeT pas uit het oog verloren
heeft Het bewijs is trouwens niet te leveren.
Maar in den geest van den heer Claes heerscht
verwarring. Niet appuyeeren staat voor hem gelijk
met : zekere woorden, uitdrukkingen en beteekenissen
niet opnemen.
De eene moeten wegblijven, omdat ze « voor
de jonkheid alles behalve nuttig zijn. » Maar waar
beweert de Redactie dat ze dat zijn? Is het Woordenboek
een schoolboek ? Zeker neen 1 Is het bestemd
om aan zoons en dochters voorgelezen te worden?
Het was eenmaal de droom van De Vries, maar
't zal wel een droom blijven. Mocht al een huisvader
lust hebben het werkelijk te doen, dan zal
het hem niet de minste moeite kosten om artikels
te vinden waarin geen enkel onvertogen woord
voorkomt. Wat den gewonen lezer betreft, ik zeg
met Grimm : « wer an nackten bildseulen ein
Argernis nimmt oder an den nichts auslassenden
wachspraeparaten der anatomie, gehe auch in diesem
sal den misflligen wortern voriiber und betrachte
- 205 -
die weit uberwiegende mehrzahl der andern (i).
Van andere woorden acht ons medelid het
« zooveel te meer te betreuren », dat ze opgenomen
zijn, daar ze « verre van tot de algemeene
taal te behooren, slechts eene enkele maal
in onze Letterkunde, of « hier en daar X. in
ruig gezelschap voorkomen. Wie zulke uitdrukkingen
gebruiken wil, slagit .er geen woordenboek
op na, en wie ze leest en ér belang in stelt (het
zijn geene kunsttermen) zal ze genoeg verstaan.
Dus herhaal ik met DE VRIES : n'appuyeT pas!
want door de omstandigheid, die zij in het Woordenboek
der Nederlandsche Taal worden opgenomen
of toegelicht, dreigen zij hier burgerrecht
te bekomen of het burgerrecht terug te krijgen. »
Deze argumenten bewijzen alweer, dat, de heer
Claes aanleg noch strekking van het Woordenboek
begrijpt en van het verloop der taalverschijnselen
al weinig op de hoogte is. Thans verouderde
uitdrukkingen zouden weer burgerrecht verkrijgen!
IJdele vrees. Iedereen weet dat zoo iets een hooge
zeldzaamheid is en alleen gebeurt onder den invloed
van buitengewone omstandigheden. Ofwel zouden
in Holland bekende « schuine » uitdrukkingen hier
in gebruik komen ! Alsof er hier voor die onbekenden
geen aequivalenten bij honderden bestonden
! Maar gesteld : iemand leere werkelijk door
(t) inleiding op het Deutsches Wórterbuch, kol. xxxrv.
206 ---
het platte, onkiesche gebruiken,
dat hem, niet tegen het Woordenboek,
iemand dat doen, al leest
hij er nooit een regel in
*
**
ten slotte de algemeene conclusie
van den heer Claes nagaan.
bewezen hebben, zegt hij, dat :
« wil het bestemming van
der Nederlandsche het inzicht
van De dringend noodzakelijk
is :
I° .onze Zuidnederlandsche Idioticons, Vakwoordenboeken
allerhande Woordenlijsten met meer
eene commissie van
vergeleken, door
Noord- en Zuidnederlanders samengesteld,
benuttigd worden.
de heer Claes zich in de inzichten van
Vries volkomen heeft vergist, lijdt geen twijfel;
evenmin, dat hij het genoemde bewijs niet geleverd
heeft. Mocht een dergelijke commissie als door
gewenscht ooit tot stand komen, dan zal
Redactie gaarne gebruik maken van 't bruikbare
dat haar geboden wordt. Maar daar zit de
knoop. Het ontbreekt de Redactie aan belangstelling
noch aan waardeering voor de Zuidnederlandsche
Idiotica ; blijkt ten overvloede elke kolom
van 't Woordenboek, De Redactie betoont niet meer
206 -
het Woordenboek platte, onkiesche taal gebruiken,
dat getuigt tegen hem, niet tegen her Woordenboek,
en zoo iemand zal dat doen, ook al leest
nooit een regel in!
** *
Laten we ten slot! e de algemeene conclusie
den heer Claes nagaan.
Hij meent bewezen te hebben, zegt hij, dat:
« Woordenboek aan zijne bestemming van
Woordenboek der Neder/andsche Taal, naar het inzicht
Vries beantwoorden, het dringend noodzakelijk
:
IO ·dat onze Zuidnederlandsche Idioticons, Vakwoordenboeken
en allerhande Woordenlijsten met meer
belangstelling en waardeering door eene commissie van
Zuidnederlanders onderzocht en vergeleken, en door
de Redactie, uit N oord- en Zuid nederlanders samengesteld,
benuttigd worden.
Dat de heer Claes zich 10 de inzichten van
De Vries volkomen heeft vergist, lijdt geen twijfel;
evenmin, dat hij het genoemde bewijs niet geleverd
heeft. Mocht een dergelijke commissie als door
hem gewenscht wordt, ooit tot stand komen, dan zal
de Redactie gaarne gebruik maken van 't bruikbare
dat haar geboden wordt. Maar juist daar zit de
knoop. Het ontbreekt de Redactie aan belangstelling
noch aan waardeering voor de Zuidnederlandsche
Idiotica; dat blijkt ten overvloede uit elke kolom
van 't Woordenboek. De Redactie betoont nier meer
--- 207 -
belangstelling en waardeering voor het Zaanlandsche
Idioticon dan voor een der Zuidnederlandsche,
die dan nog wat methode en betrouwbaarheid betreft,
zoover bij het eerste achter staan. Maar nog eens :
die idiotica kunnen niet in hun geheel in 't Woordenboek
opgenomen worden, daar dit geen algemeen
Idioticon moet zijn, en die boeken vaak
onbruikbaar blijken. Als de tijd daar zal zijn, dat het
dilettanten werk van De Bo, Schuermans, Tuerlinckx,
Rutten, hoe verdienstelijk ook, zal vervangen zijn
door ander dat aan de strenge eischen der historische
taal wetenschap voldoet, dan zal het ook mogelijk
zijn er op nog grooter schaal dan thans gebruik
van te maken. Trouwens, al schreef de Redactie
thans reeds onze Idiotica geheel over, de heer
Claes zou nog niet voldaan zijn, zooals genoeg
blijkt uit het feit, dat hij haar telkens verwijt
dit of dat woord niet opgenomen te hebben, dat in
geen enkel onzer idiotica, ook niet bij zijn landsman
Rutten, opgeteekend staat.
« 2° dat bij de benuttigde woorden en uitdrukkingen
uit die werken geput, de bemerkingen : Zuidnederlandsch,
alleen in Zuid-Nederland gebruikelik en dergelijke bd.-
perkende zinsneden achterwege blijven, zooveel te
meer, dewijl de voorbeelden uit Noordnederlandsche
schrijvers, welke er doorgaans bij aangehaald worden,
negen maal op tien die bemerkingen ongeldig maken ; »
Uit alles wat voorafgaat blijkt dat de heer
Claes in dat opzicht niets bewezen heeft ; hij heeft
alleen bewezen dat hij niet begrijpt wat in het
-- 208 -
Woordenboek te lezen staat en dat hij de - eischee
der taalkundige wetenschap onzer dagen niet kent.
Hij zou datgene willen weggelaten zien, waar de
Redactie uit alle macht naar streeft om het zoo
volledig mogelijk te kunnen mededeelen. Juist het
weglaten zou tegen het systeem zijn, ongewenscht,
onnoodig, onnut.
« 3° dat de Redactie « overal naar beknoptheid
streve, indachtig dat « niet het aantal der geraadpleegde
schrijvers, maar het gehalte der uittreksels » hoofdzaak
is; dat zij bij het nood w en d i g behandelen van wat
« minder welvoeglijk klinkt » met de grootste omzichtigheid
te werk ga, en bij het verklaren dier termen
nooit de spreuk uit het oog verlieze, door den voorzichtigen
DE VRIES als eene vermaning voor zij n.
reuzengewrocht geplaatst N'appuyez pas. »
Naar dat alles wordt door de Redactie naar
vermogen, maar ook naar eigen inzicht gestreefd,
en de bewijzen van het tegenovergestelde moeten.
nog door den heer Claes geleverd worden.
« 40 dat de leden der commissie, onder I° vermeld,
ook de drukproeven nalezen. »
Reeds vroeger had de heer Claes gevraagd
« Het zenden van proefbladen in al de deelen van
Noord- en Zuid-Nederland aan bekwame, verknochte
mannen, die zouden aanvullen wat de Rédactie mocht .
(i) Verknochte mannen, wat moet dat beteekenen? Blijkbaar
een navolging van fr. des hommes de'voue's. Zoover ik
weet wordt verknocht alleen praedicatief gebruikt : aan iemand
verknocht zin.
- 2 g —
overgeslagen, of verbeteren wat zij verkeerd zou uitgelegd
hebben. »
Prachtig, maar ook uitvoerbaar? Heeft de heer
Claes dan niet gedacht aan deze gewichtige bezwaren
:
i° Dan verscheen er misschien een aflevering
per jaar ;
2° Van wat zouden de redacteurs dan wel moeten
leven ?
3° Wie zal de kosten der correctie betalen
4° Wat zullen de inteekenaren zeggen?
5° Of wie zal 't geld verschaffen om 't getal
redacteuren en assistenten te vermeerderen ?
Weet de heer Claes dan niet, dat de arbeid
aan 't Woordenboek « stukwerk » is, d. w z.
dus dat de verdienste der Redacteuren geheel en
al afhangt van de hoeveelheid werk dat zij leveren
? dat het hun, ten gevolge van de groote hoeveelheid
stoffelijken arbeid -- schrijfwerk --- die
ze moeten verrichten, zoogoed als onmogelijk is
meer dan anderhalve aflevering per jaar af te maken,
zelfs als zij zich uitsluitend aan 't Woordenboek
wijden '? dat hun toekomst door geen pensioen verzekerd
is? dat het Woordenboek een zuiver particuliere
onderneming is, waar elk oogenblik een
eind aan kan komen?
Ziet hij dan werkelijk niet in 'dat hij, nog
van dit alles afgezien, in de hoogste .mate onbillijk
is door 'alles op eens te eischen volledigheid,
beknoptheid, spoed, raadpleging van ieder-
210 --
een, om nu nog van de eischen der wetenschap
te zwijgen l (t) 't Onmogelijke moet der Redactie
van 't Woordenboek maar mogelijk wezen !
Neen, dat is 't waarlijk niet wat wij hebben
moeten.
Een belangstelling als die waarvan het stuk
van den heer Claes blijk geeft, is vruchteloos voor
het Woordenboek. Niets is gemakkelijker dan lange
lijsten samen te stellen met woorden, uitdrukkingen,
voorbeelden enz. die in 't Woordenboek, te recht
of te onrecht ontbreken, maar die zware arbeid
levert voor dat zelfde Woordenboek geen greintje nut
op, en ook niet voor hen die het gebruiken. Wil
men aan het Woordenboek diensten bewijzen, welnu,
men werke met het oog op de toekomst Men
betoone zijn belangstelling door daden : men make
uittreksels, schrijve op wat men weet en zende dat
te voren naar Leiden, in plaats van zijn tijd te
besteden aan een critiek die geen steek houdt. Het
(i) Ik kan den belangstellenden lezer niet genoeg aanbevelen
kennis te nemen van het stuk van Dr. J. W. MULLER,
Eisclacn en bezwaren der wetenschappelijke Lexicographie (opgenomen
in Taal en Letteren, 1899, blz. 193 vlgg.), waarin ook
sprake is van verschillende punten welke hier behandeld zijn.
Daarenboven is het uiterst leerrijk een vergelijking te maken
tusschen de voorstelling welke Dr, MULLER van het « woordenboeken
» geeft, zooals de jongere Redactie dat opvat en
verricht, en het tafereel dat De Vries er van heeft opgehangen
(zie zijn Vierde Verslag, blz. 31 vlgg., overgenomen in de
Inleiding, blz. LXX vlgg, ; en de Mededeelingen en Opmerkinzen,
blz. 16 vlg.).
211 -
is niet genoeg hoog op te geven van liefde voor de
moedertaal , bewijs dat ook, vooral als het otium
cum dignitate uw deel is, door de Redactie te
helpen voorzien van een apparaat, die haar in staat
moge stellen artikels te maken die beter aan Uw
ideaal beantwoorden, Wek anderen, vrienden en
kennissen, op, om zich op dezelfde wijze nuttig te
maken. De Redactie zal u gaarne alle gewenschte
inlichtingen verstrekken over hetgeen haar op een
gegeven oogenblik het meest zou baten.
De heer Coopman heeft er aan herinnerd, dat
in Engeland i 5oo personen (readers, noemt men
ze), regelmatig excerpeeren voor het New English
Dictionary van Murray. Maar de Redactie van
dat Woordenboek beschikt over nog machtiger middelen.
Vooreerst een staf met subeditors, die het
materiaal eerst schikken. Is er wat te kort voor
een of andere periode, dan gaan circulaires naar
de readers, met aanwijzing van 't geen der Redactie
ontbreekt. Zoo komt den eigenlijken redacteur
een materiaal in handen dat meer dan volledig
is, alle citaten netjes uitgeschreven, geverifieerd enz.
Ze hebben maar aan 't redigeeren te gaan ; de
proeven krijgen ze maar te zien, als alle zetfouten
er uitgehaald zijn. Vergelijk daarmede de arbeid
aan ons Woordenboek. Eerst moeten de Redacteuren
heele dagen zitten pennen om citaten uit
te schrijven ; hebben ze dat gedaan, en is hun
bij een eerste bewerking gebleken wat er hun
ontbreekt, om maar eenigszins de geschiedenis
- 212
van een woord te kunnen opmaken, dan moeten
ze maar zelf zien, hoe ze 't verder zullenbedisselen.
Geen subeditors, geen readers, alleen
bij groote uitzondering een vriendje die eens mee
zoeken gaan. Zelf aan 't zoeken e n.
nog boeken overhoop halen,
om 't ontbrekende te vinden — hoe vaak dan
nog niet zonder uitslag. Bij 't corrigeeren der proeven,
geen hulp ; integendeel, heeft men tusschen
't oogenblik van de bewerking en het drukken van
artikel nog wat gevonden, angstig wikken en
wegen of men het gevondene zalaten invoegen
getal correctie is gauw
en op 't einde jaar krijgt men een
van de drukkerij voor zooveel uren,
correctie. Is de aflevering eindelijk de werel d.
dan komt een Zuidnederlander, U hetgeen
mocht komen, vergoedt
ongegronde, onjuiste, onvruchtbare critiek, en
niet opziet tegen grievende insinuaties, — een
bij het verschoonen, dat
er, iets gekomen is. De Redactievraagt
niet dat men haar werk dagelijks met lof en
rustig en stil haar plicht
recht op te hebben, dat
die haar werk wil beoordeelen, dat doe
ernst, met kennis van zaken, zonder vooroor
deelen ; dat het groote publiek
weinig op de hoogte is van taalkundige vraag-
212-
ván woord te kunnen opmaken, dan moeten
maar zelf zien, hoe ze 't verder zullen
bedisselen. subeditors, geen readers, alleen
vriendje die eens mee
aan 't zoeken wil gaan. Zelf aan 't zoeken en
sjouwen, boeken en nog boeken overhoop halen,
't ontbrekende vinden - hoe vaak dan
niet zonder uitslag. Bij 't corrigeeren der proeven,
geen hulp; integendeel, heeft men tussehen
'f de bewerking en het drukken van
een artikel nog wat gevonden, angstig wikken en
wegen of men het gevondene zal laten invoegen:
het toegestane geta! uren voor de correctie is gauw
verbruikt, en op 't einde van 't jaar krijgt men een
rekening thuis van de drukkerij voor zooveel uren
extra-correctie. Is de aflevering eindelijk de wereld
in, dan komt er een Zuid nederlander, die U hetgeen
ge aan honorarium te kort mocht komen, vergoedt
door ongegronde, onjuiste, onvruchtbare critiek, en
zelfs niet opziet tegen grievende insinuaties, - een,
onvaderlandsch werk bij uitnemendheid.
Mijne medeleden mogen het verschoonen, dat
er iets bitters in mijn toon gekomen is. De Redactie
vraagt niet dat men haar werk dagelijks met lof ea
eer zou overladen. Zij wil rustig en stil haar plicht
doen. Maar zij meent er recht op te hebben, dat
hij, die haar werk wil beoordeelen, dat doe
met ernst, met kennis van zaken, zonder vooroordeelen;
dat hij bedenke, dat het graote publiek
te weinig op de hoogte is van taalkundige vraag),
g13 ^
-stukken om juist te kunnen oordeelen wie gelijk
heeft de criticus, of het Woordenboek.
Ten slotte nog dit eene. De geheele voorlezing
van den heer Claes spruit voort uit dit eene denkbeeld
: dat de Redactie van het Woordenboek geen
sympathie heeft voor het Zuidnederlandsch. Ik heb
-dat gevoelen met dit mijn antwoord gelogenstraft;
maar ik ben gelukkig dat deze mijne logenstraffing
dezer dagen overbodig gemaakt is : den eersten
Februari 11, is, op voordracht der Redactie, door
de Commissie van Bijstand een jong geleerde, Brabander
van geboorte die aan de Gentsche Hoogeschool
zijn wetenschappelijke opleiding heeft ontvangen,
benoemd ter vervulling van de vacature
ontstaan door het vertrek van Dr. J. W. Muller
naa: Utrecht. Zoo ooit, dan zal deze benoeming
bewijzen, hoezeer de Redactie er op bedacht is,
aan Zuid-Nederland en aan het Zuidnederlandsch
de eer te geven waarop ze aanspraak mogen maken.
‘t*P
..^ 214 .--
Zitting van ig Maart 1902.
Aanwezig de heeren Obrie, bestuurder, d
Potter, bestendige secretaris
de heeren Claeys, jhr. de Pauw, Gailliard,
Alberdingk Thijm, Daems, Coopmarr, de Vos,
Broeckaert, van Even, Sermon, Bols, de Flou,
Claes, jhr. de Gheldere, Prayon-van Zuylen,
Simons, de Ceuleneer, Segers, werkende leden
jhr. Ferd. van der Haeghen, binnenlandsch
eerelid ;
de heeren Teirlinck en J oos, briefwisselende
leden.
Door de heeren van Droogenbroeck, Coremans,.
Muyldermans en Janssens is bericht gezonden dat
zij ter vergadering niet kunnen aanwezig zijn.
Na vaststelling van het verslag over de vorige
zitting biedt de bestendige Secretaris de lijst aan der
AANGEBODEN BOEKEN.
Door de Regeering :
De Vlaamsche Kunstbode, 3 te. jaar.
Bibliographie de Belgique, 1902, nrs 3 en 4.
Bulletin mensuel des Sommaires des périodiques,
1902, nr 1,
Académie royale de Belgique. Bulletin de la
classe des Sciences, 1902, nr 1.
--- 215 --
Vlaamsche Zanten, 3e jaar, nrs 10-I2, 4e jaar,
nrs I-2.
Arbeidsblad, 1902, nr 2.
Revue néo-scolastique, 1 902, nr r .
Revue de 1'Université de Bruxelles, 1901-1902,,
nr 6.
Revue sociale catholique, 1902, nr 5.
Bulletin de l' Agriculture, 1902, nr I.
Chartes de l'abbaye de Saint-Martin de Tournai,
tome II.
Annales des lravaux publics de Belgique,
1902, nr I.
Bulletin bibliographique et pédagogique du
Musée beige, 1902, nr 2.
Door den heer S. DAEMS :
Voor twee vaders. Tafereelen uit het leven
der pauselijke Zouaven. Derde uitgave, 1902.
Door den heer Dr. J.-W. MULLER :
De taak der Nederlandsche philologie.
Door de Académie royale d'archéologie d'Anvers :
Bulletin, 1 902, nr 3.
De laatstverschenen afleveringen van Biekorf,
St. Cassianusblad, Dietsche Warande en Belfort,
Het Katholiek Onderwijs, De Vlaamsche Kunstbode.
216 -
De bestendige Secretaris leest eenen brief, ingezonden
door de letterkundige vereeniging Snellaertskring,
te Gent, meldende dat deze eerlang haar vijf en
twintigjarig bestaan zal vieren, met eene feestzitting
en een banket, en vragende dat de Koninklijke
Vlaamsche Academie zich bij die jubelviering zou
laten vertegenwoordigen. — Op voorstel van den
heer Bestuurder duidt de vergadering daartoe den
heer Coopman aan.
Lezing wordt gedaan van eene beslissing des
bestuurs betreffende het aanbieden van bibliogragraphische
mededeelingen. Deze zullen voortaan op
het bureel nedergelegd en niet voorgelezen worden,
ten einde meer tijd over te laten aan de heeren Leden,
die in de maandelijksche vergaderingen hunne leesbeurt
vervullen. Zij, die zouden verlangen hunne
bibliographische nota voor te dragen, zullen dit
kunnen doen na de voordracht der meer uitgebreide
letterkundige opstellen.
Dagorde.
De heer Joos bekomt het woord voor zijne
aangekondigde voordracht : het Licht in onTe Beeldspraak.
— De heer Bestuurder dankt den redenaar
voor zijne mededeeling en stel t voor, het opstel in
de Verslagen op te nemen. — Aangenomen.
- 217 -
Namens de Commissie van Nieuwere Taal en
Letteren vraagt de heer Coopman dat de lijst der
voornamen, opgemaakt ten verzoeke des heeren
Boddaert, schepene van den Burgerlijken Stand, te
Gent, onmiddellijk ter perse worde gelegd. —
Aa n genomen .
De heer Prayon-van Zuylen vestigt de aandacht
der vergadering op het ontwerp van heruitgave
der Pharmacopea belgica, waarvan alleen een
Latijnsche tekst thans officieel is De uitgave zal nu
volledigd worden door eenen Franschen tekst, die de
officieele zal wezen. Van eenen Vlaamschen tekst
is er geene spraak. Houdt de Academie geen oog
in 't zeil, dan zou de gelijkheidswet, voorschrijvende
dat alle namens den Staat gedane uitgaven in de beide
landstalen behooren te zijn, geschonden worden.
Spreker vraagt dit punt aan de dagorde te brengen
.der eerstvolgende zitting. -- Aangenomen.
De heer Bestuurder sluit de vergadering te
4 1/4. uur
-- 2 1 g -
Lezing.
HET LICHT 1N ONZE BEELDSPRAAK
door den heer AM. .100S.
Wat is het licht in onze beeldspraak?
Het licht is vreugde.
't Was alles vreugd en levenslust, wat op
Zijn aangezicht blonk.
HILDA RAM.
Het is verstand en kennis.
Driften mogen 't hert omkluisteren,
't K aarheidslicht er in verduisteren.
A. JANSSENS.
Het is geloof.
De Kristen, nu verlicht door 's Evangelie's klaarheid,
De Godheid overal aanbidt in geest en waarheid.
VONDEL.
Het is hoop.
Een glim van hoop bleef slechts nog over.
LEDEGANCE.
Het is liefde.
Wat wondren de Almacht soms verricht !
Wie kan haar wegen achterhalen,
Als zij haar liefde reeds doet stralen
Op 't kind dat in de wiege ligt.
DE GHELDERE.
Het is leven.
Aaklige raven! kunt ge niet wachten.
Tot mijn licht is uitgedoofd?
Weg ! 'k wil sterven in zoete gedachten l.,.
VAN BEERS.
-- 219 ^--
Het is zedelijke weerde.
Hoe rijst Ge — een glanzend hemellicht gelijk —
Voor mijn verbeelding op met roem omluisterd!
DAEMS.
Wanneer ik zeg onTe beeldspraak, heb ik niet
het inzicht uitsluitend te spreken.
Wel mogen wij aan het licht meer belang
hechten, omdat het ons, menschen van het Noorden,
spaarzamer dan die van het Zuiden toegediend
wordt. Maar het licht heeft, van in het begin,
iederen mensch beschenen, verkwikt en verlevendigd
; va ndaar dat alle volkeren het min of meer
gebezigd hebben om onzinnelijke, geestelijke en
zedelijke begrippen voor te stellen.
In Commentaria in Proverbia Salomonis, op
het vers Lux justorum lcetcat, lucerna autem
.impiorum extinguetur, vraagt Cornelius a Lapide
wat dit lux justi is. En hij antwoordt, steunende op
verschillende teksten der H. Schriftuur : io Est
anima justi, 2° intelligentia, 3° symbolum láetitice,
4° symbolum prosperitatis et felicitatis, sicut tenebrx
adversitatis et infelicitatis, 5° symbolum famae,
claritatis et gloriae, 6° symbolum est doctrinae,
virtutis, gratige, gum est lux ccelestis et divina.
Men hoort het, Cornelius a Lapide haalt bijna
al de beteekenissen aan die ook onze taal eigen zijn.
Voor een zeker deel dus geldt het hier een
gemeene schat der sprekende monden. Maar hoe
hij heete, hij blijft een schat, want in allen gevalle
doet hij het volk, zijne taal, zijne wijze van denken
- 220 •
en gevoelen grondiger kennen. Dan, waar hij
gemeen is, geeft de bevestiging van andere volkeren
meer zekerheid over de natuurlijkheid van den band
tusschen het uitgedrukte woord en het uit te drukken
gedacht; waar hij eigen is, daar zeggen wij met
Ledeganck
Geen rijker kroon
Dan eigen schoon.
Moeste ik mijn onderwerp volledig ontwikkelen,
ik zou te veel tijd noodig hebben en u wellicht
vermoeien. Gij zult mij dus toelaten onvolledig te
zijn en alleenlijk over het eerste beeld te spreken.
Het licht is vreugde.
Welk verband is er tusschen het licht en de
vreugde?
Moet men dat verband zoeken in den weldoenden
invloed van het licht op den mensch?
Dien invloed ondervinden de zieken. De avond
bewaart is de spreuk van het volk en de waarheid
ervan wordt door de geneesheeren bevestigd. Volgens
dat het daglicht meer en meer verflauwt, wordt
de zieke treuriger, lastiger en zwaarder.
Menige zieke denkt met den dichter :
Helaas ! helaas! hoe blijde blonk de morgen,
Zoo vuriglijk betracht !
Wie l;: eft het licht, mijn levenshoop verborgen !...
't Is weder nacht !
A. JANSSENS.
De lange nacht is traag, en sleept zich langs zijn baan
En rekt zijne uren uit...
TOLLENS.
- 22 C -
En dikwijls zijn het uren van kommer- e n verdriet
voor de nabestaan.ien. Maar zie! daar piept
de eerste lichtstraal in de kamer : het wordt dag,
en hoe meer de lucht verheldert, hoe lichter ook
het gemoed van den kranke wordt. Ja, het licht is
een krachtig medecijn.
Met reden zingt Ahazueer Van den Berg tot de
opkomende zon :
Den slapeloozen kranken,
I)ie op het pijnlijk leger,
In 't akelige duister,
De slepende uren telde,
En snakte naar den morgen,
Giet gij den zagtsten balsem
In 't afgefolterd harte,
Nu gij begint te dagen.
Dien invloed ondervinden de zwakken en kwijnenden.
Hun geest, hoorde ik dikwijls door geneesheeren
zeggen, is als de hemel : treurig bij donkere
of grijze tucht, opgeruimd bij heldere.
Voor hen allen die kwijnen,
Lieve Heer !
Laat het zoeneken schijnen...
COOPMAN.
Dien invloed ondervinden de gezonden. Wie van
u de grot van Han bezocht, herinnert zich voor
gansch het leven hoe hij, na lang in de donkere
spelonken rondgewandeld te hebben, blijde den
eersten lichtstraal door de spleet der rotse lachen
zag en verrukt hem begroette als een besten vriend
van vroeger dagen.
-- 222 -
Ik in dichters :
Niet bestand is
Weemoed voor uw vriendlijk licht;
Weemoed is een zwarte schimme
Die voor 't zonnestraaltje zwicht.
H. RAM.
Goddank, daar wordt mij 't hartje licht ;
Want, waar zich 't weldoend zonvuur spreidt,
Daar. vlieden twijfel, liefdloosheid
En argwaan. Sombre droefheid zwicht.
H. RAM.
o Ziel en zegen van het leven !
Zoete klaarheid! streelend licht.
H. CLAEYS.
Gulden hoofd der blijde ronne !
volheerlijke, bronne
van levenskracht,
des morgens op, beneden
't bereik van sterflijke oogenleden.
En, rijzend, dan
gij tnensch en boomen.
GEZELLE.
Ja, natuur invloed
het licht.
! VAN BEERS,)
als het daagt in het Oosten, dan juicht
heemlen ; van vreugd
grondeloos sferen; dan kleedt
wiegende wolken in purper en goud ;
Zie ! Oosten, de zee!
Uit den afgrondes afgronds
er een liefdegemurmel; en grootsch
onmeetlijke - 222 -
Ik lees in onze dichters:
bestand is
voor uw vriend lijk licht;
een zwarte schimme
voor 't zonnestraaltje zwicht.
RAM.
mij 't hartje licht;
waar zich 't weldoend zon vuur spreidt,
twijfel, liefdloosheid
argwaan. Sombre droefheid zwicht.
RAM.
Ziel en zegen van het leven!
o Zoete klaarheid! streelend licht.
CLAEYS.
o Gulden hoofd der blijde ronne!
voJheerlijke, nieuwe bronne
levenskracht,
gij staat des morgens op, beneden
van stérflijke oogenleden.
rijzend, dan
verblijdt gij mensch en dier en boomen.
GEZELLE.
J a, heel de natuur ondergaat den zoeten invloed
van het licht.
Zie I (zegt VAN B EERS,)
Zie! als het daagt in het Oosten, dan juicht
Gij heemlen; dan tintelt van vreugd
Het grondeloos blauw uwer sferen. dan kleedt
Gij de wiegende wolken in purper en goud;
Zie! als het daagt in het Oosten, de zee!
Uit den afgrond des afgronds
Ruischt er een liefdegerr.urmel; en grootsch
Glimlacht de onmeetlijke vlakte!
- 223 -
En de aarde !
Hoor, als de morgend,
Met zijne lippen
Van dauw en van rozen,
Haar wakker kust, —
Hoor wat een hymne er dan opstijgt van de Duizend miljoenen van zielen
Zingen : wees welkom, o -licht!
Bosschen en bergen en dalen,
En stroomen en beken,
En alle de ontwakende vogels,
En alle de ontluikende bloemen
Zingei : wees welkom, o licht !
* * *
Het licht maakt dus den mensch opgeruimd,
waarom licht dat uitwerksel?...
iets vragen mag, omdat
het levendigste onzer zintuigen, in de
door het licht
vermits het er door wederkeeren
tot werkzaamheid, bijna zonder
naar haakte
omdat de mensch, die een gezellig schepsel
het licht weder in tegenwoordigheid gesteld
geliefde wezens, waar de duisternis hem,
zoo te zeggen, van verwijderd hield?
omdat. het licht volledige
kennis . de hem omgevende wezens krijgen kan
zoo zekerder en geruster wordt, terwijl de
hem belet de gestalte, den vorm, de kleur
in twijfel laat
mogelijke vijanden en gevaren?
- 223 -
de aarde!
de morgend,
dauwen van rozen,
wakket -
er opstijgt vau de aarde!
Duizend miljoenen van zielen .
Zingen: 0 1icht!
bergen en dalen,
stroomen beken,
~lle de ontwakende vogels,
alle de ontluikende bloemen
Zingen: welkom, 0 licht!
* *
Hel licht maakt dus den mensch opgeruimd,
En waarom heeft het licht dat uitwerkselY...
Is 't misschien, als ik hier iets vragen mag, omdat
ons oog, het levendigste onzer zintuigen, dat in de
duisternis haast geen voorwerp had, door het licht
voldaan wordt, vermits het er door wederkeeren
kan tot werkzaamheid, waar het, bijna zonder
ophouden, naar haakt1
Is 't omdat de mensch, die een gezellig schepsel
is; door het licht weder in tegenwoordigheid gesteld
wordt van geliefde wezens, waar de duisternis hem,
om zoo te zeggen, van verwijderd hield?
Is 't omdat de mensch door het licht volledige
van de hem omgevende wezens krijgen kan
en zoo zekerder en geruster wordt, terwijl de
duisternis hem belet de gestalte, den vorm, de kleur
der zaken waar te nemen en hem zoo in twijfel laat
nopens mogelijke vijanden en gevaren ~
De natuurkundigen ook stellen vast dat bet
licht het zenuwstelsel ophitst en den mensch verheugt.
Hoe het licht dat laatste gevolg heeft, hebben
zij, meen ik, nog niet opgelost.
Genoeg daarover, Want liever dan in de uitwerksels
van het licht op den mensch, zoek ik het
verband tusschen het licht en de vreugde, in deuitdrukking
van 's menschen aanschijn.
men iemand beschouwt wiens hert, daareven
kalm, plotseling door vreugde aangedaan wordt,
op heele verandering
er komt eene frischheid, eene levendigheid,
stille glans op die gelijk het geschitter van
licht is; die verandering ontstaat vooral de
die, op meest sprekende wijze, verscheiden
aanduiden : oogen op 'eens
te glanzen gelijk een licht.
lees in Hlodwig en Clothildis, van Cons
cience :
lichtgenster in ooges begonnen van blijdschap oogen blijdschap.
Hilda Ram :
Schattrend straalt Janssens.
oogskens, vol genot.
Het stergeflonker dof.
natuurkundigen ook dat bet
licbt het zenuwstelsel ophitst en den mensch verheugt.
Hoe het licht dat läatste gevolg heeft, hebben
meen nog niet opgelost.
daarover. Want liever dan in uitwerksels
den mensch, zoek ik het
tusschen het licbt vreugde, in de
uitdrukking van de vreugde op '5 menschen aanschijn.
Als men iemand beschouwt wiens hert, daareven
plotseling door vreugde aangedaan wordt~
dan bespeurt men op diens gelaat eene heele verandering
: er komt eene frischheid, eene levendigheid,
ja, een stille glans op die gelijk het geschitter van
het licht is; die verandering ontstaat vooral in de
oogen, die, op meest sprekende wijze, verscheiden
gemoedsbewegingen aanduiden: de oogen opeens
beginnen te blinken, te glanzen gelijk een licht.
Ik lees in Hlod\Vig en Clothildis, van Conscience
:
Er verscheen een heldere licht genster in Hlodwigs oogen.
Hare oogen begonnen van blijdschap te vonkelen.
Hare oogen glinsterden van blijdschap.
Bij Hilda Ram:
Schl"ttrend straalt haar glanzend oog.
Bij A. ]anssens.
Daar glansen de oogskens, vol genot.
He~ ;tergeflonker dof.
224
-225
Wat van de oogen gezeid wordt, wordt ook
aan heel het gelaat toegekend.
Het gelaat des Gallo-Romeins glanste van geluk en blijdschap.
CONSCIENCE.
Waar dit gelaat op straalt, daar
Moet een hart ontdooyen.
VONDEL.
't Bleek gelaat
beglinsterd door
een vreugdestraal die hel en heller glimt.
H. RAM.
Wat van het licht gezeid wordt, kent men aan
de vreugde en vooral aan den glimlach toe.
De vreugde die in de oogen van Aurelianus als een vluchtige
genster had gevonkeld...
CONSCIENCE.
De vreugd glanst uit zijne oogskens,
Zoo helder als de dag.
A. JANSSENS.
Dan kwam er op uw wezen
Een lach van gul onthaal ;
Dan blonk er uit uwe oogen
Een vreugdezonnestraal.
J. A. VAN DROOGENBROECK.
Steeds glimae blijheid in uw droomrige oogen.
H. RAM.
Een ongemeen heldere glimlach verlichtte zijn gelaat.
CONSCIENCE.
Een heldere glimlach beglanste Clotildis gelaat.
IDEM.
-- 226 -
Toen blonk er een hemelsche lach op uw mond.
VAN BEERS.
Doch, zoodra ze den hoek
Van de straat omkeerende, ontwaarden
Hoe Kato aan de deur
Op den uitkijk stond, overglanste
De eigenste glimlach beider
Gelaat...
IDEM.
Van een anderen kant doet men het licht
lachen.
Ieder Vlaamsche moeder wijst haar kind op
de maan, al zeggende : Kijk, het maantje lacht op u.
Van Beers maakt van de zon den glimlach van
God :
Want God blikt op de aard met een glimlach zoo teeder,
Als die waar een vader mee ziet op, zijn kind;
En 'k groet u, o meizon, o glimlach des Heeren.
^ * *
Dan, de lach eens blinden wiens oog daar dof
en dood staat, geeft mij altijd eene rilling. Dat is
geen lach, 't is eer een grijns van vreugde, dus iets
gedrochtelijks. En waarom? Omdat aan dien lach
het eigene der vreugde ontbreekt, de glans van
het ooglicht.
* * *
Het beeld « licht is vreugde » ligt duidelijk in
de samengestelde woorden glimlach en vreugdestraal;
in de werkwoorden ophelderen en verhelde-
227 —
ren, wanneer wij zeggen rijn gelaat heldert op of
verheldert; in onbewolkt, wolkeloos en .honnig,
gelijk blijkt uit de volgende verzen :
Een onbewolkt gelaat, welks heldre glimlach toonde,
Wat liefde en eenvoud saam er in dat herte woonde.
TER HAAR.
O dagen van voorheen en wolkelooze tijden.
H. CLAEYS.
Haar leven was een wolkloos licht.
LEDEGANCK.
Ziet gij uw kindsheid daar
herleven, uw zonnige kindsheid
Zoo afstekend, eilaas !
bij het ijskoud donkere heden?
VAN BEERS.
Ook ligt het in blijde.
Dr. Verdam geeft aan blijde tot eerste beteekenis,
vroolijk, lustig, opgewekt; tot tweede :
helder, stralend, en hij haalt twee voorbeelden
aan uit Alexanders Geesten : Dat weder waert al
blide, IX, 317. Soe haalde wel gemaecte lede...
oghen blide, nese recht, VIII, 88.
Mij komt het voor dat die tweede de grondbe
teekenis heeten moet.
De beteekenis helder, stralend leeft nog in de
volkstaal. Gelijk De Bo, zoo kent het volk van het
land van Waas blijde kleur, heldere kleur; blij=
blauw, blijrood, helderblauw, helderrood. In de
bij ons nog levende volksvergelijkenis Too blij als
een scherf, zeer vroolijk, moet blijde eerst helder
beteekend hebben.
128 --r
Het is bijna , een algemeene regel dat de. taf
van het stoffelijke uitgaat om het zedelijke te
benoemen, terwijl van het tegenovergestelde moeilijk
voorbeelden te vinden zijn. Natuurlijk is dus de
overgang van helder tot vroolijk, zooveel te meer
omdat hij steunt op een algemeen beeld der taal.
Dezelfde overgang bestaat voor het woord
droef, dat later volgen zal.
In blijde vind ik den wortel bl —, die lichten,
glanTen , aanduidt en mede voorkomt in blaar,
blaken, blank, bleek, blei, blekken, blijken, blik,
blikken, blinken en bliksem.
Door die grondbeteekenis van blijde wordt het
gebruikelijk verschil klaar dat er tusschen blijdschap
en vreugde gemaakt wordt : de eerste uitwendig,
de tweede inwendig.
** *
Bij uitbreiding zal, niet alleenlijk de vreugde,
maar al wie en al wat aangenaam is en vreugde
verschaft, licht, ster en Ton heeten.
En nu, er moge u vreugd of smart omgeven,
't Zij licht of donker op uws harten grond,
Een fletsche glimlach plooit er steeds uw mond.
VAN BEERS.
... hoe dan uit uw lenden.
't Licht der gerechtigheid zijn stralen ons zal zenden.
VONDEL.
Uw glimlach is de schitterende starre mijns geluks.
CONSCIENCE.
_ 229 ^.
b! van. *at heldren zonneglans omgeven;
Hoe- tintelend van vreugde, zie ik daar
Dien laatsten avond van 't verleden jaar
Op eens voor mijn verbeelding komen zweven4
VAN BEERS:
Uw vroeg gestorvene zult gij alom
Bij - lief en leed, bij zonneschin . en vlagen
In uwen boezem opgesloten dragen
Als in een onverstoorbaar heiligdom.
IDEM.
Uw kind was, ja, uw vreugd, uw liefde, uw leven,
Zij was de frissche bron in uw woestijn,
Uws winters koesterende zonneschijn,
't Licht in uw blindheid u teruggegeven.
IDEM.
Zij had een dochter, heur eenig kind
Een meisje als melk en honing ;
De balsem van heur weduwschap,
Het zonnekeu in hare woning.
IbEM.
Steeds zal een zon van heil uw baan beschijnen.
DE GHELDERE.
Het Kruis zal over de wereld glanzen als de eenige zon
van 's menschen heil en redding.
CONSCIENCE.
En hij sprak haar van dat Vlaandren
Waar de zon der vrijheid gloort.
LEDEGANCK.
Ofschoon reeds op uw' grond de zon van voorspoed schijn'.
IDEM.
Schoot, na den strijd, de zon der vrede
Heur stralen neder op uw grond,
't Was Tollens' juichtoon, Tollens' bede,
Waarin ge uw dank ten hemel zondt.
VAN BEERS.
230 -
vreugde, dan is de duisternis droefheid.
de nacht door zijn stilzwijgen, droef
zijne eenzaamheid, droef vooral door zijne
het gerucht, niet het gezelschap kan
treurige aan den nacht ontnemen ; dat kan het
Eene wemelende menigte in het donker
•wordt verveerlijk;
eenzame reiziger langs de zwijgende
verlaten heide gezelschap en leven vindt
het pinkelend lichtje van eene verre woning van Ook, wanneer
ons volk eenen vreugdenacht vieren wil ,. het erst van al an fakeloptocht, vurwerk
verlichting:
afschuw en schrik verwekt, verjaagt de
hebben afschuw en schrik voor de
ja, in den nacht leeft, gelijk uil
viedermuis, veroorzaakt dezelfde is overeenkomst tusschen de duisternis e n.
gemoed van den droeve.
zich af van licht en leven,
Zoekkt alleen H. RAM.
lief en- vroolijk daglicht scheen
haatlijk haar smarte ;
\Vas even donker om haar heen
haar nokkend harte.
dat duister af
middaglicht Wilde 't een graf
gaan sluiten.
A. -"230 -
Is het licht vreugde, dan is de duisternis droefheid.
Droef is de nacht door zijn stilzwijgen, droef
door zijne eenzaamheid, droef vooral door zijne
duisternis. Niet het gerucht, niet het gezelschap kan
het treurige aan den nacht ontnemen; dat kan het
licht alleen. Eene wemelende menigte in het donker
blijft somber en wordt licht geheimzinnig en vervec::
rlijk; terwijl de eenzame reiziger langs de zwijgende
en verlaten heide gezelschap en leven vindt
in het pinkelend lichtje van eene verre woning of
in het stralend sterreken van den hemel. Ook, wanneer
ons volk eenen vreugden acht vieren wil, denkt
het eerst van .al aan fakkeloptocht, aan vuurwerk
en verlichting:
Wat afschuw en schrik verwekt, verjaagt de
vreugde. En wij hebben afschuw en schrik voor de
duisternis, ja, al wat in den nacht leeft, gelijk uil
en vledermuis, veroorzaakt dezelfde gewaarwording.
Er is overeenkomst tusschen de duisternis en,
het gemoed van den droeve.
• . • • • • • • Mijmerij
Keert zich af van licht en leven"
Zoe)ü alleen zijn, duisternis.
Het lief en, vroolijk daglicht scheen
Haar haatlijk in haar smarte;
't \Vas even donker om haar heen
Als in haar nokkend harte.
Hoe treurig stak dat duister af
Bij 't middaglicht daar buiten!
Zij wilde 't zóó. Als in een graf
Zou zij zich op gaan sluiten.
RAM.
A. KEHRER.
- 231 --
De droefheid ontneemt aan gelaat en oog hunne
frischheid, hunnen glans.
Tranen verduisteren 't gezichte.
GEZELLE.
• • • • . • • • wee
verblindt onze oogenstralen.
GEZELLE.
De zwarte kleur, de kleur van duisternis en
nacht, is, zegt de natuurkunde, de afwezigheid
van alle licht ; en al wat droevig is, heet nacht,
heet somber (1), dart en donker.
Verbitterd is zijn leven,
zijn hert is als versmacht;
hij heeft eens licht zien zweven,
maar aanstonds kwam de nacht.
DE GHELDERE.
Niet waar, onnoozle, 't is u onbewust,
Wat nacht, wat storm er dan verrijst in 't harte,
Hoe 't rondwroet in de helle zijner smarte.
VAN BEERS.
0! tergend en toch zoet genot voor 't harte,
Wanneer het door den nacht van ramp en smarte,
Waar 't zonder hoop op licht in ommedwaalt,
Zich 't heil uit vroeger tijd voor oogen haalt.
IDEM.
Uw blik was somber reeds, als zaagt
gij zwarte wolken voor u zweven
dien dag zelfs, toen bebloemd, verheven,
gij wierdt gekroond als Rozemaagd.
DE GHELDERE.
(I) Komt ons van het Fr. sombre, dat, zegt men, gemaakt
is van umbra met voorvoegsel.
- 232.-
Zij sprak : « gij kijkt zoo stuur, zoo $wart ...
Gij mindet nooit voorwaar.
. . . . . . . . waartoe, met bang versagen,
Op 't morgen 't oog geslagen,
Als 't heden nog straalt van zoo veel licht?
VAN BEERS.
ik troebel :
O trouwe voêstervrouw, vermoeide sloof die vast
Een voorhoofd toont en schijnt met druk bevangen.
spreekt men van sombere
sombere stemming toekomst;
wij Twart aankijken, een pivart,
gericht Tetten, .ich alles pwart voorstellen,
alles van den donkeren kant bekijken, iets
kleuren, iets donker inTien.
het woord beeld.
Dr. Verdaan aanteekent,
Tonder licht, donker, duister.
weder ccelum tenebrosum.
zegt
Dees starre is flonkerlicht, die droef luisterflauw.
op hetzelfde blad
. . . geen wolk dien zonneschijn
Bedroev ! . . .
weder met
beteekenis, Ton, droeve lucht en
hemel.
232
sprak « gij kijkt zoo stuur, 1:00 8wart •••
nooit voorwaar.
IDEM.
• • • • • • • • waartoe, met bang versagen,
donker oog geslagen,
't heden nog straalt van zoo veel licht?
VAN BEERS.
Bij Vondel vond ik troebel:
o trouwe voêstervrouw; sloof YllSt
troebel schijnt met druk bevangen,
Zoo spreekt men van somber gelaat, sombere
gedachten, sombert! ~mming en donkere toekomst;
zoo zeggen wij iemand ,wart aankijken, een ,wart,
een donker ge,icht ,etten, {ich alles "vart voorstellen,
al/es van den donker'en kant bekijken, iets
donker kleuren, iets donker in,ien.
Ook het woord droef behoort tot dit beeld.
De grondbeteekenis, gelijk Or, Verdam aanteekent,
is ,onder Heit, donker, duister.
Droef weder vertaalt Kiliaan door ere/urn tenebrosurn.
Vondel zegt
starre is flonkerlicht, die droef en luisterftauw.
En op hetzelfde blad
• • • wolk dien zonneschijn
Beàroev! • ••
Nevens droef weder bezigt ons volk nog, met
dezelfde beteekenis, droeve ,on, droeve lucht en
droeven hemel.
* * *
-- 233 —
Eindelijk, al wat het licht ontneemt, al wat
verdonkert, dient om de droefheid voor te stellen.
Zoo mist.
Stil nu, een mist in uw droomrige oogen,
Doolt ge als een schim langs den weg.
H. RAM.
Zoo nevel.
Wat geeft het dat des twijfels grauwe mist,
Dat vuile dampen
u het oog
Beneevlen.
H. RAM.
Zoo schaduw.
een schaduw mat en duister
Ontnam op eens zijn licht aan 't zoet gelaat.
H. RAM.
Zoo floers.
Doch wat ligt er
U voor een smartfloers op het jong gelaat, o Dichter !
VAN BEERS.
Helaas ! die bee wordt niet verhoord.
Nog nauwlijks heeft de zegeluister
Een poos het nevelfloers doorboord,
Of 't wordt weer hachlijk naar een duister.
LEDEGANCK.
Zoo wolk.
Zoo nog eens eene wolk der ergwaan mij over het hoofd
rijst, straf mij door uw vertrek.
CONSCIENCE.
Hlodwig, welke duistere wolk versombert uw gelaat? Is
er eene kwade tijding u toegekomen?
IDEM.
234 --
Daar stond het nu bewogen
Het kleine volk,
En 't zonneken in zijne oogen,
Met eene wolk,
Een tranenwolk verduisterde.
A. JANSSENS,
Maar langzaam woord op zijn gelaat
De wolk der treurnis weggetogen.
VAN BEERS.

Inhoud.
Het Woordefthoek der Nederlandsche Taal en de critiek in Zuid-
Nederland, door den heer W. DE VREESE (vervolg) 81-2i3
Het licht in one Beeldspraak, door den heer AM. Joos . 2.18
-- 235 --
Zitting van 16 April I902.
Aanwezig de heeren Obrie, bestuurder, de Potter,
bestendige secretaris ;
de heeren Claeys, jhr. de Pauw, Gailliard,
Alberdingk Thijm, Coopman, de Vos, Broeckaert,
Sermon, Bols, Claes, jhr. de Gheldere, Prayon-van
Zuylen, Simons, de Ceuleneer en Segers ;
de heer Mac Leod, briefwisselend lid.
Verontschuldigden hunne afwezigheid, de heeren
Van Droogenbroeck, Daems, Coremans, van Even,
Janssens, werkende leden, alsmede de heer Muyldermans,
briefwisselend lid.
Het verslag over de vorige zitting wordt gelezen
en goedgekeurd.
AANGEBODEN BOEKEN.
Door de Regeering :
Bibliographie de Belgique 1 9 0n2, rs 5 en 6. —
Sommaire des périodiques, nr 2.
Arbeidsblad, Maart 1902.
Bulletin der Maatschappij van Geschied - en
Oudheidkunde te Gent, 10e jaar, Ws 1, 2 en 3. --
Idem, Handelingen, IV, nr 2.
Bulletin bibliographique et pédagogique du
Musée beige, 1902, nr 3.
Wallonia, 1902, nrs i en 2.
-- 236 —
Table générale des Recueils des Bulletins de la
Commission royale d'Histoire, 4e série, I á XVI I _
Académie royale de Belgique. Bulletin
de la Classe des Lettres et des Sciences morales et
politiques et de la Classe des Beaux-Arts, 1902, nr 2.
Revue sociale catholique. VI, nr 6.
Commissions royales d'art et d'archéologie,
46e jaar, nrs 7 en 8.
Académie royale d' Archeologie de Belgique.
Bulletin, 1902, fir 4.
Door den heer J. BROECKAERT :
A propos d'un registre memorial.
Nog iets over den « Kerstnacht » van Antoon
van Dyck.
Bijdrage tot de geschiedenis van den Vlaamschen
taalstrijd.
Door den heer S. DAEMS :
Sprokkelingen van verscheiden aard.
Redevoeringen.
Door den heer D. CLAES
Merkweerdige woorden en uitdrukkingen in
onTe oude costumen voorhanden.
Door den heer J. MUYLDERMÁNS :
Weerklank uit het buitenland. Eenige beschouwingen
over het gebruik der moedertaal in het
onderwijs van den godsdienst.
Door het « Kersouwken » van Loven :
Letterkundige Bijdragen. 19oI.
-- 2 37
Door de Société d'Archéologie de Bruxelles :
Annuaire, 1902.
Annales, 1901, 3e en 4e afleveringen.
De laatstverschenen afleveringen van Biekorf,
de Vlaarnsche Kunstbode, St -Cassianusblad, Dietsche
Warande en Belfort, De Student, 1-let Katholiek
Onderwijs.
Namens den heer Mac Leod wordt aangeboden
een afdruksel der eerste aflevering van Palfyn, tweemaandelijksch
bibliographisch Tijdschrift voor
Nederlandsche Natuur- en Geneeskundige Literatuur.
Dagorde.
De heer Bestuurder verleent vooreerst het woord
aan den heer Claes, die lezing doet van een Antwoord
op de lering van den heer W. de Vreese. Dit
opstel zal . in de Verslagen en Mededeelingen gedrukt
worden.
Het tweede punt der dagorde bedoelt de heruitgave
van de Pharmacopea belgica.
De heer Prayon-van Zuylen vestigt andermaal
de aandacht der vergadering op de nieuwe uitgave
van dit werk, welke, in zekeren zin, de belangstelling
der Academie verdient. Tot heden was de
Latijnsche tekst de eenige officiele van dit boek;
-- 238 --
naar het schijnt zou de nieuwe uitgaaf ook eenera-
Franschen tekst hebben, maar niet eenen Vlaamschen,
waaruit zou kunnen volgen dat, op den duur, de
Fransche wel de officiele tekst zou kunnen worden
en de apothekers zich naar dezen zullen behooren
te schikken. Dit nu is in strijd met de taalwet
van 1878, die het Vlaamsch, in bestuurzaken, tot
zijn recht laat komen, en ook tegen de wet, die
de gelijkheid der beide talen heeft uitgeroepen.
De redenaar acht dit punt van groot wetenschappelijk
belang, en oordeelt het noodig, dat de
Academie bij den heer Minister van Binnenlandsche
Zaken en Openbaar Onderwijs zou aandringen om
in deze quaestie de Vlaamsche bevolking voldoenin g .
te geven en om de wetten betreffende de Nederlandsche
taal te doen eerbiedigen. Hij zou willen
dat het Bureel den heer Minister verzoeke ook den
Vlaamschen tekst te laten opstellen en dien ook
officiëel te verklaren.
De heer Coopman ondersteunt het` voorstel des
heeren Prayon, maar voegt er, tot inlichting, bij,
dat de heer volksvertegenwoordiger de Backer den
heer Minister de Trooz nopens de quaestie heeft
ondervraagd, en het antwoord van genoemden hoogen
ambtenaar luidde, dat alléen de Latijnsche tekst
officiëel zal zijn.
Naar het oordeel des heeren Mac Leod zou de
Academie eene Nederlandsche vertaling der Pharmar
239 .,
zal met de overzetting
gelast ? Over dit laatste punt wordt
het woord gevoerd door de heeren de Potter,
Ceuleneer en Prayon, waarna de vergadering
voorstel des heeren Mac Leod aanneemt.
heer Segers vraagt en bekomt het woord.
uit als volgt :
Heeren !
Nederlandsch Lyrisch Tooneel van Antwerpen,
het dezer plan, in de maand Juni a. s.
en dramatische werken te Londen
op voeren.
opgevoerd worden :
Jan Blockx en N. de
Tière ;
7 Méricourt, door De Boeck en
Catillon ;
Massys, back Verhuist ;
Minnebrugje, Verhuist.
de beste onzer
nationale tonel- en blijspelen : alsok de lyrische
Corday, van der
Ven, Keurvels Gittens, voor
voetlicht komen.
Al deze opvoeringen zouden in de Nederland -.
sche tal plats heben.
natuurlijk zeer
-
copea kunnen vragen, maar wie zal met de overzetting
worden gelast ~ Over dit laatste punt wordt
nog het woord gevoerd door de heeren de Potter,
de Ceult!neer en Prayon, waarna de vergadering
het voorstel des heeren Mac Leod aanneemt.
De heet Segers vraagL en bekomt het woord.
Hij drukt zich Uil als volgt:
Mijne Heeren I
Het Nederlandsch Lyrisch Tooneel van Antwerpen,
in samenwerking met het dramatisch Tooneel
stad, heeft het plan, in de maand Juni a. s.
veertien lyrische en dramatische werken te Londen
te voeren.
Zouden opgevoerd worden:
Herbergprinses, door Blockx en N. de
Tière;
1 héroigne de Méricourt, Boeck en
du Catillon;
Quinten M assys, door E. Wam bach en Verhuist;
Het Minnebrugje, door Van Oost en Verhuist.
Benevens deze zangspelen zouden de beste nationale tooneel- en blijspelen: alsook de lyrische
drama's Charlotte Corday, door Benoit en van en Parisina, door Keurvels en Gittens, het voetlicht komen.
AI opvoeringen zouden in de N ederlandsche
taal plaats hebben.
Eene dergelijke onderneming zou natuurlijk zeer
- 240 -
vele kosten na zich sleepen. Het Comiteit heeft zich
tot den heer Minister van Schoone Kunsten gericht,
ten einde van Staatswege Bene toelage te
bekomen om een gedeelte dezer onkosten te dekken.
Ik heb de eer de Koninklijke Vlaamsche Academie
te verzoeken deze vraag bij den heer Minister
te ondersteunen.
De Antwerpsche artisten, die in de hoofdstad
van het Britsche Rijk * onze Vlaamsche toonkundige
werken, onze Vlaamsche tooneel- en blijspelen in
onze moedertaal zullen opvoeren, zullen een wezenlijk
vaderlandsch werk verrichten. Ik ben dus overtuigd
dat de Koninklijke Vlaamsche Academie de
vraag van het Comiteit bij den heer Minister krachtdadig
zal ondersteunen. De vergadering treedt
het voorstel des heeren Segers eenparig bij.
De heer Bestuurder biedt, namens den 'heer
Van de Velde, een handschrift aan, getiteld : Repertorium
van de geschr f ten over de voedingsmiddelen
gedurende het jaar 1901 verschenen. — Dit handschrift
wordt ten onderzoeke medegedeeld aan . den
heer Dr. de Vos.
Te 4 1/2 uur wordt de zitting gesloten.
24 1
DE DEN FREER D` DE VR,EESE,
WOORDENBOEK NEDERLAN DSCHE den heer D. ik, zes maanden geleden, op deze plaats
Wenken over het Woordenboek der Nederlandsche
Taal ik wel aan
tegenspraak ; vermits mijn duidelijk
verklaard inzicht was : « voor de gemeenschappelijke
al de Nederlanders goeds te
verrichten » (1); daar ik alle persoonlijkheid
volkomen terzijde heb gelaten en nergens de
der welvoeglijkheid ben
buiten mocht ik verhopen, dat de tegenspraak
even zoude en, mijnen nederigen
latende, alleen mijne In dat geval, en hadde men mij overtuigd,
mijne zienswijze gedeeltelijk of gansch verkeerd
zou ik niet gevraagd hebben om u voor de tweede
over hetzelfde onderwerp te mogen onderhouden.
i) Eenige Wenken..., oveldiuk, bl. 6.
Lezing.
ANTWOORD OP Dil LEZING VAN DiN rHEER D' W. Dil VltEESE,
BETREFFENDE HET
DER NEDERLANDSOHE TAAL,
door CLAES.
Toen ik, zes maanden geleden, op deze plaats
Eenige Wenken over het Woordenboek der Nederlandsche
Taal voorlas, verwachtte ik mij wel aan
eenige tegenspraak; maar vermits mijn duidelijk
ve~klaard inzicht was: « voor de gemeenschappelijke
taal van al ,je Nederlanders iets goeds te
zullen verrichten}) I); daar ik alle persoonlijkheid
volkom~n terzijde heb gelaten en ik nergens de
palen der gematigdheid en der welvoeglijkheid ben
te buiten gegaan, mocht ik verhopen, dat de tegenspraak
even heusch zoude zijn en, mijnen nederigen
persoon terzijde latende, alleen mij ne stellingen zou
gelden.
I n dat geval, en hadde men mij overtuigd,
dat mijne zienswijze gedeelteliJk of gansch verkeerd
is, zou ik niet gevraagd hebben om u voor de tweede
maal over hetzelfde onderwerp te mogen onderhouden.
(1) Eenige Wenken .•• , oveldJUk, bl. 6.
242
Maar in zijn urenlang verweerschrift dat gij,
hoop ik, allen met aandacht zult gelezen hebben,
heeft de heer de Vreese het niet zoozeer aangelegd
om te bewijzen dat mijne op- en aanmerkingen
ongegrond waren en mijne voorstellen voorbarig,
— maar om te verstaan te geven, dat ik er de
man niet toe ben om mij met een werk als het
Woordenboek in te laten. Hij heeft mij in uwe
oogen zeer klein pogen te maken om mij gemak-.
kelijker te kunnen overwinnen. En daar heeft hij
waarachtig een handje van ! Met zelfgenoegzaamheid
drukt hij er op, dat ik « een halve eeuw en
meer bij mijnen tijd ten achter ben » (123 van
W. de Vreeses overdruk (i)) ; dat « mijne critiek niet
slechts onpartijdigheid mist, maar het gevolg is van
verkeerd inzicht in den aard, den aanleg en de
strekking van hat Wdb. » (9, i 13); dat ik « alleen
oog heb voor de gebreken en den schijn aanneem,
dat er niets uit het Wdb. te leeren valt » 13),
dat ik zou gezeid hebben, « hoe veel beter het Wdb.
was onder DE VRIES dan onder de tegenwoordige
Redactie » (72, 76, 78, 82, 84), zeker opdat al de
leden der Redactie zoo boos op mij zouden zijn
als hij zelf! — dat ik, terwijl ik mij tegen onkiesche
voorbeelden verzet, zelf onkiesche zinspelingen maak
(71, I t7). Hij spreekt zelfs van door mij « aange-.
haalde zinnetjes, die behendig uit hun lijst zouden
(r) De cijfers, die verder tusschen haakjes voorkomen, verwijzen
naar dien overdruk.
- 243
gelicht zijn » (128), en van « wel te pas gebruikte
dubbelzinnigheid » (148) !
En aan al die tekortkomingen en snoodheden
heb ik mij, naar hij zelf verklaart « met open
vizier » plichtig gemaakt (7) ! Daaruit moet volgen,
dat wie hem gelooft mii voor stapelgek, of blind
verwaand, of aartsdorp moet houden. Met het eerste
Of het laatste gebrek zou ik hier niet zijn binnengekomen
; wat de verwaandheid betreft, wie zou
die bij mij nog gaan zoeken? daar geneest men
desnoods van met de jaren : dat zal, hoop ik, Dr de
Vreese later ondervinden. Moge mijn antwoord in
dezen gunstig op hem werken.
Voor weldenkenden is het klaar, dat mijn over-
.zicht niet mag beschouwd worden als eene afbrekende
critiek, maar als rechtzinnige wenken om
het Wdb. te doen worden wat het zijn moet. Ik
heb de persoonlijkheid der Opstellers gansch buiten
het spel gelaten : dat ontkent niemand, tenzij de
heer de Vreese, die u ook wil doen gelooven dat
ik mijne beweringen, in de Kunstbode verschenen
I qo r , blz. 22 5) « hier in de Academie grootendeels
woordelijk heb herhaald, vermeerderd met eenige
andere en zoogenaamd toegelicht met voorbeelden. »
De heer de Vreese heeft hier zijnen mond
voorbijgesproken, eerst te mijnen opzichte, dan ten
opzichte van de leden dezer Academie.
Te mijnen opzichte. In de Kunstbode heb ik
een overzicht gegeven van drie afleveringen var.
— 244 —
het Wdb. XI, t4de afl., II, t 5de afl., I I T, 1 Ode afl.
Het beslaat nauwelijks zeven bladz ( 225-23 1) van
het tijdschrift, dat is, loffelijk gerekend, negen bladz.
van Verslagen en Mededeelingen der Academie,
waar mijne Wenken vier en veertig volle bladzijden
innemen. Hier schreef ik naar een aangeduid plan
en gaf ik volgens dat plan een vluchtig overzicht
van alles wat tot in October 1901 van het Wdb.
uitgekomen was; daar heb ik elke der drie genoemde
afleveringen een voor een in oogenschouw genomen
en er al lezende mijne aanmerkingen over nedergeschreven.
Ten opzichte der Academie deed hij ook verkeerd.
Geene reeds gedrukte werken worden in de Academie
voorgelezen, noch in de Verslagen en Mededeelingen
opgenomen. Indien de hooger gemelde
aantijging van den heer de Vreese gegrond is, dan
heeft hier (te mijnen voordeele en ten nadeele van
het Wdb. !) eene overtreding van het Reglement
plaats gehad (art. io, 13)..
Maar neen, mijne lezing, die, gelijk de heer
de Vreese zelf getuigt, « in deze vergadering met
het epitheton •» onpartijdig « is bestempeld » (g), is
niet in de Verslagen gesmokkeld, In Versl. en
Meded., 19o1, bl. 138, staat daarover : « Volgens
stemming der vergadering zal dit opstel in de Versl.
en Med. , opgenomen worden. »
Die opneming schijnt den heer de Vr. te ergeren,
omdat zij « in het oog van het verder staand
publiek als een soort van ofciëele sanctie geldt,
- 245 -
terwijl het eigenlijk slechts eene beleefdheid is »;
daarom, wie er door geërgerd worde of niet, verklaart
hij, . dat mijne « critiek niet slechts onpartijdigheid
mist », maar dat mij zelven al de hoedanigheden
tot het leveren van eene degelijke critiek
ontbreken (9). En dat zegt hij niet ééns, dat herhaalt
hij gedurig, opdat de lezer het niet vergete.
De heer de Vreese had ook zoo lang gelezen,
eerst in de Januari-zitting -- om weinig te zeggen;
dan, en nog veel langer, in de Februari-zitting om
mij te weerleggen. En hij is overtuigd, dat zulks
hem volkomen gelukt is.
Ik niet..
Zeker heeft hij een aantal goede dingen gezeid,
waarvan de meeste, als nevens de quaestie, hier
niet op hunne plaats kwamen ; doch hij zeide er
nog meer verkeerde: (Van zijne looze of booze
aantijgingen spreek ik hier, natuurlijk, niet). Misschien
is hij te snel te werk 'gegaan. Er was immers
geene haast bij ? « Het feit -- zegt hij dat ik
lid ben uwer Academische Commissie van het Wdb.
en tevens correspondeerend lid der Redactie in
Zuid-Nederland [dus : rechter en belanghebbende
partij !] maken mij dit optreden tot een plicht. »
Hij heeft misschien die verplichting, indien hij bij
de Redactie verantwoordelijk is « als adviseur voor
« het taaleigen van Zuid-Nederland », gelijk de heer
Th. Coopman hem noemt (I) ; doch dat moet naar
(i) Het Wdb. der Ned. Taal. Openingsrede, 1901, bl. 31.
-246-
't schijnt, volgens den heer de Vreese, zoo opgenomen
worden, « dat er hier van geen toezicht
sprake is, alleen van 't geven van adviezen en
inlichtingen (25) » (verkeerde en andere, maar dit
zal later blijken).
Mij was zulks volkomen gelijk, daar ik mij,
ik herhaal het, om geene persoonlijkheden heb
bekommerd.
Maar in Het Belfort, 1899, I, 76, staat een
artikel : Woordenboek der Ned. Taal, zonder naam
van schrijver, maar van iemand, die de toestanden
zoo goed kent als de heer de Vreese zelf, en daarin
lees ik :
« Hij [de heer de Vreese] is (r) adviseur voor de
taal van Zuid-Nederland, leest elke aflevering voor
zij wordt afgedrukt, en zorgt er voor, dat de taal
der oudere Zuidnederlandsche schrijvers en die van
on1en tijd Too goed mogelijk in het Woordenboek
vertegenwoordigd blijven. »
De heer de Vreese is nooit tegen die verklaring
ingekomen, waaruit blijkt, dat hij inderdaad, en
tegenover Zuid-Nederland en tegenover de Redactie,
eene groote verantwoordelijkheid draagt ; geen wonder
dus, dat hij 't als eene plicht aanzag mij te
antwoorden.
Maar was mijn opstel dan zoo onhebbelijk, dat
hij, de kalme sferen der geleerdheid verlatende,
(i) Bedei t December 1895 ; vroeger was hij medeopsteller.
247 ._
noodig oordeelde mij alle vijf voet mijne minderheid
te laten gevoelen ?
On a souvent besoin d'un plus petit que soi »,
en een peerd zelf kan zich mistrappen, als eene
zwakkere hand het niet in den toom houdt.
Ik « ignoreer » noch de Inleiding van DE VRIES,
noch de circulaire van de Commissie van het Wdb.;
maar ik vind in de eerste, wat de heer de Vreese er
misschien liever niet zou in zien.
Doch waarover beklaag ik mij? Worden de
Zuidnederlanders in 't algemeen hier niet met mij op
éénen kam geschoren? Immers de heer de Vreese
vraagt « in gemoede »
« garen er in 1862 Zuidnederlandsche geleerden
die de Redactie van 't Wdb. op het gebied der
genoemde wetenschappen en bedrijven konden voorlichten?
Noem mij onze mannen van gezag in
wetenschap of practijk, die in het jaar 1862 de
Nederlandsche terminologie kenden der natuurlijke
en geneeskundige wetenschappen, van waterstaat,
zeewezen, scheepsbouw, krijgswezen enz. Ze waren
er niet! » I).
Zal ik op dat compliment (dat mijne drie stellingen
onaangeroerd Iaat) antwoorden? Toch, eventjes:
In de Vlaamsche Bibliographic of Lijst der
Nederduitsche boeken van 1830 tot 1855 in België
uitgegeven, (uitgave van het Willems-Fonds, nr 26),
staan gansche reeksen boeken en schriften over
Godsdienst, Rechtsgeleerdheid, Nijverheid, Koophandel,
Huishoudkunde, Onderwijs, Kunsten, Wijs-
248
begeerte, Zedenleer, Opvoeding, Wiskunde, Scheikunde,
Natuurkunde, Land- en Hofbouwkunde,,
Natuurlijke Historie, Genees-, Veeartsenijkunde,
Gezichtskunde, Oudheidkunde, Krijgskunde, Geschiedenis,
Aardrijkskunde enz.
De Vlaamsche Bibliographie van FR. DE POTTER,
door deze Academie uitgegeven, is nog veel
vollediger.
Wat waren dan de schrijvers dier werken, waarvan
de meesten in 1862 nog leefden? « Geen geleerden,
bekwaam om de Redactie voor te lichten » ! (1 i)
Wel was 'F.-A. SNELLAERT, de verzamelaar
van het eerste werk, over den toestand niet voldaan ;
doch (zeide hij in de Inleiding, bi. XIII) « Wat er ook
van zij, de tegenwoordige lijst diene tot maetstaf van
onze armoede gelijk van onzen rijkdom. Onder de
ongunstige omstandigheden, onder de meest rechtstreeksche
tegenwerkingen heeft de Vlaemsche geest
zijne wedergeboorte aengekondigd. v
De heer de Vreese, die « zorgt, dat de taal der
oudere Zuidnederlandsche schrijvers en die van onzen
tijd zoo goed mogelijk in het Wdb vertegenwoordigd
blijven, » maakt van dien toestand gebruiJ om ons
te vernederen, zonder eenig profijt nochtans voor de
zaak, welke hij verdedigt ; want hij bewijst hier de
waarheid mijner eerste stelling : Het Wdb. is niet
algemeen voor Zuid- gelijk voor Noordnederland,
zelfs daar niet, waar de heer de Vreese er aan medegewerkt
heeft.
Hij moge nu, te pas of te onpas, onze mannen,
- 249 -
die lang overleden zijn en hem niet antwoorden
zullen : DE LAET, STALLA ERT, VAN BEERS,- VAN
DER VOORT, P. DUYSE (sic), SNELLAERT, DAVID,
BLOMMAERT enz. voor vadsigen of onverschilligen
doen doorgaan; zijn publiek vermaken met onzen
woedelijken DAUTZENBERG als eenen sukkelaar af
te schilderen (18, 19), en daarna zoetsappig verklaren
: « Ik breng dat alles niet ter sprake om een
blaam te werpen op mannen als DAUTZENBERG,
VAN DUYSE, SNELLAERT, HEREMANS enz. P.
Hier k ,vamen geene anecdoten te pas, en als. Piet
niet verl<, ►egde mede te werken, dan moest de
Redactie zich tot Jan of Klaas wenden. Ik heb verscheidene
werkers gekend, te nederig om hunne hulp
aan te bieden, die nuttigen arbeid zouden volbracht
hebben, indien zij daartoe waren uitgenoodigd geworden.
De heer de Vreese houdt zich niet tevreden met
de namen der Vlamingen, die niet medegewerkt
hebben, tegen de vergetelheid te bewaren ; hij klaagt
zelfs, in zijne langheid, over onbruikbare citaten door
andere Vlamingen geleverd, « doordien er eene of
andere fout tegen ons taaleigen in voorkomt » (I7).
Kom, kom ! als men voorbeelden opneemt, waarin
van « den koe » en « den kat » gesproken wordt!
Doch ik mag geenen tijd verliezen, en er is nog
zoo veel te zeggen! Ik spijker hier de bekentenis van
Dr de Vreese vast, die na lang tegenstribbelen toegeeft
:
« Het Woordenboek -- zegt hij -- moest inder-
250 —
daad, zooals de heer Claes gezegd heeft, de taal van
het Noorden oneindig beter weerspiegelen dan die
van het Zuiden » (23).
Zal hij die volmondige verklaring niet intrekken.
of mitigeeren? Misschien wel! (I)
(t) Immers, in het Belfort, 1899, I, bl. 15o zegt hij :
« En nu is het er zoo mede gesteld dat een gebruik van
het tegenw. deelw., zooals dit in eene uitdrukking als e'cole payante
voorkomt, in het Nederlandsch van vroeger en later tijd absoluut
onbekend is. »
Daarop werd hem (blz. 300) geantwoord :
« De Bo, Idiot. bl. 521, geeft ook lezende mis, en bl. 1239
zingende mis. Hij bewijst zelfs de oudheid dezer uitdrukking door
de aanhaling uit N. Despars : « Fonderende een zeer solemneel,
zinghende lof binnen die kercke van St-Donaes. »
In hetzelfde art. wijst men hem op algemeen gebruikte uitdrukkingen,
als : stamelende klanken, prevelend gebed, zwijgende
overeenkomst, vallende, slepende, kwelende, etende ziekte, ijlende -
koorts, inkomende rechten, liggende houding, kruipend gedrag,
aanmatigende toon.
In plaats van te bekennen, dat hij zich vergist had, schreef
Dr. de Vreese, bl. 362, in een art. — dat schijnbaar te laat verzon-.
den was om in de voorgaande afl. te kunnen opgenomen worden(!) :
« Het is te veel gezegd, zooals in mijn eerste art. staat, dat
« een gebruik van het tegenw. deelw., zooals dit in eene uitdr. als
école payante voorkomt, in het Nederlandseh van vroeger en later
tijd absoluut onbekend is », maar dit was dan ook eigenlijk mijne
bedoeling niet. Iedereen kent immers de uitdrukking wallende
ziekte, die reeds in de 15" eeuw voorkomt ; wat de Oostvlaming een
gelezen en een gezongen mis heet, noemt de Westvlaming een .
lezende en zingende mis, en ook die benamingen waren reeds - in het.
Middelnederlandsch bekend; De Bo haalt zelfs een zin uit Despars
aan, waarin zingende lof voorkomt. »
Moeten wij het daarna betreuren, dat wij geene gelee r d e a
zijn !
Intusschen druk ik er op, dat hij verder dezelfde
verklaring heeft bevestigd.
« Tot het meer Noord- dan Zuidnederlandsch
zijn -- zegt hij, -- heeft ongetwijfeld bijgedragen het
door den heer Claes aangehaalde feit, dat de medewerkers
van de Vries steeds Noordnederlanders zijn
geweest (24). »
En als besluit zijner redeneeringen heet het
« Me dunkt, dat dit besluit niet anders kan
volgt : de vraag of het Woordenboek,
genomen [hij neemt al wat terug !] algemeen is
niet met een volmondig
ja te beantwoorden (37). »
En is die toestand met de benoeming van
de Vreese veranderd? mogelijk, dat hij er
« dat de Zuidnederlandsche taal
van goed mogelijk het Wdb. vertegenwoordigd
? » Vlaming met hert
ziel, die de rechten van het Vlaamsch met
verdedigt? Heeft
der Redactie, heeft één Noordnederlander
het hier
gedaan heeft? En niet alleen de overledenen
; ook der zeer weinigen die het
van « diep in de vier » academieleden
excerpten leveren ; sedert jaren een
mijner uren heb besteed ten nutte van
uit KILIAAN,
uit het dagelij kech leven bijeen
hij mijne welverdiende
druk er op. dat hij verder dezelfde
heeft bevestigd.
\( het meer Noord- dan Zuidnederlandsch
- zegt hij, - heeft ongetwijfeld bijgedragen het
den heer Claes aangehaalde feit, dat de medewerkers
steeds Noordnederlanders zijn
»
als besluit zijner redeneeringen heet lrlet :
Me dunkt, dat dit besluit niet anders kan
luiden dan als volgt: de vraag of het Woordenboek,
strikt genomen !J is
voor Zuid- en Noord-Nederland, is niet met een volmondig
ja te beantwoorden (:17). »
is die toestand met de benoeming van
W. de Vreese veranderd? Is 't mogelijk, dat bij er
kunne voor zorgen « dat de Zuidnederlandsche taal
Van onzen tijd zoo goed mogelijk in het vertegenwoordigd
blijve I )) Is hij een Vlaming met hen
en ziel, die de rechten van het Vlaamsch met
warme overtuiging handhaaft en verdedigt? Heeft
ooit één lid der Redactie, heeft ooit één N oordnederlander
de Vlamingen vernederd, gelijk hij het hier
moedwillig gedaan heeft? En niet alleen de overledenen;
ook mij, een der zeer weinigen die het
Wdb. lezen, een van de « diep in de vier)) aCàdemieleden
die excerpten leveren; mij, die sedert jaren een
deel mijner vrije uren heb besteed om ten nutte van
het Wdb. lijsten van gangbare woorden uit uit onze Costuymen, bijeen
te verzamelen, mij slingert hij mijne welverdiende
251
375
- 252 -
rust naar 't hoofd (157), als om voor te geven, dat ik
voor het Wdb. niets doe ! Hij slaat bovenarms op
alwie onder zijn bereik valt, d6 verdienstelijke verzamelaars,
levende en doode, van onze Zuidnederlandsche
Idiotica niet uitgezonderd (153).
Doch keeren wij tot het Wdb. terug. Daar ik het
wensch te zien worden wat het zijn moet en « in
plaats van te klagen bouwstoffen bijeenbreng, » is het
van mijnentwege niet « onbillijk niet te erkennen, dat
de Redactie met alle haar ten dienste staande middelen
er met allen ernst naar streeft iedereen, Noorden
Zuid-Nederlander, zijn wensch te geven (37). »
Naar nieuwe middelen moet worden uitgezien; ik
heb er eenige aangewezen; wat kwaad zou er in
steken die te beproeven ? De Commissie van bijstand
is in België loffelijk vertegenwoordigd : Zes Vlamingen
op elf leden !Waarom ook den arbeid der redactie,
dien de heer de Vreese niet behoorlijk verrichten kan,
en die door het nieuw benoemd lid van uit Leiden
bezwaarlijk tot een goed einde zal kunnen gevoerd
worden, waarom dien arbeid niet over de verschillende
Vlaamsche streken verdeeld ? Op die wijze zou
de taak der Redacteuren van het Wdb., die, gelijk de
heer de Vreese het verklaart, « geene alweters zijn,
verlicht en veraangenaamd worden. Zij, die nu reeds
« wonderen verrichten, » (39) wat zullen zij dan uitvoeren
?
De lange uitweidingen over het gedurig vermeerderen
der excerpten uit Belgische schrijvers
hadde de heer de Vreese ons kunnen sparen; nergens
— 253 --
heb ik over te weinig excerpten geklaagd. Maar dat
hier woorden met de vleet in zwang zijn, die noch in
onze (voorheen zeldzamere) schrijvers, noch zelfs in
onze Coguimen voorkomen en waaronder vele eene
plaats in het Wdb. zouden verdienen, daar zal
niemand aan twijfelen, die er over heeft nagedacht.
Met mijn voorstel aan te nemen zouden eene menigte
dier woorden seffens tot hun recht komen.
Wil de Redactie mijlen raad niet volgen, dan
zal zij een onvolledig werk leveren; want zij heeft
stellig te veel om de ooren, om alles te gelijk alleen
voort te helpen. Dit is zoo waar, dat zij nu zelfs
gedrukte oorkonden over het hoofd ziet.
De heer de Vreese heeft wel te verklaren ;35)
cc Het woord geleg is in geen enkel der thans
bestaande idiotica te vinden; blijkbaar wordt het
alleen in de geboortestreek van ons medelid gehoord
»;
Stout gesproken is half gevochten !
Dat bewijst eens te meer, met welke lichtzinnigheid
de heer de Vreese de opgenomen taak vervult,
,Qui trop embrasse mal étreint! en de man heeft,
door eigen schuld, te veel werk.
Geleg staat bij Schuermans (vroeg genoeg om
bij Gel, in 't Wdb. benuttigd te worden) als volgt :
u Geleg, o. Als men graan pikt, rolt men het
afgepikte graan met den pikhaak opeen, en als deze
vol is, legt men den hoop af, welke dan geleg heet,
van leggen, en dan maakt men bussels of schooven
van zoo 2, 3 of 4 geleggen bijeengebonden (rond
Thienen)...,. s
— 254 —
CORNELISSEN-VERVLIET geeft het woord op
voor het « Zuiden der Kempen », en legt het op
dezelfde wijze uit.
Maar zoo de Redactie geenen tijd had om de
idiotica na te slaan, er is nog eene andere bron,
waar men ook vóór 1878 kon aan putten, te weten
KILIAAN, die geeft :
« Uhe- legge. j. schoof. Merges, fascis spicarum ».
Indien alp « een technisch woorá » (36) is, zooveel
te meer verdiende het eene plaats.
Van mijn werkwoord grichten maakt de heer
de Vreese zich trotsch af met : « Grichten is
blijkbaar niet anders dan de tegenwoordige uitspraak
(?) van grechten, denominatief van grecht ».
Ik dacht, dat ik mij vergist had, en ik zocht
grechten, maar vond slechts « grecht, zie gracht. ».
Hij, die beweert aandachtiger te lezen dan' ik,
waarom heeft hij grichten bij RUTTEN niet gezien?
Gritselen en grondhaak staan inderdaad in
't Wdb. vermeld. Voor mijn onnauwkeurig lezen
beken ik schuld, ofschoon niet voor .al de mij
aangewreven misslagen. Missen is menschelijk; het
lezen van het Wdb. is een zeer afmattend werk,
en mijne oogen zijn niet meer zoo jong, als die '
van den heer de Vreese, die nochtans op menige
plaatsen dezelfde fout begaat. Dit kan mij echter
niet verschoonen : alleen verzoek ik u, Mijne Heeren,
te willen gelooven, dat ik mij nooit met opzet
heb vergist.
-- 25 5 —
juistheid mijner door den
heer de Vreese erkend zijnde, laat ons zien, hoe
het met de volgende gelegen is : Is het Wdb.
onpartijdig en betrouwbaar?
tweede deel dezer vraag doet hem huiveren
van verontweerdiging of van medelijden? En
weer in lange consideraties, die
niet verder brengen, waar ik niet
hoef op te antwoorden.
moet hem nochtans terechtwijzen, waar hij
doen gelooven, dat ik de pretentie zou hebben
de woorden mijner geboortestreek niet het
gelijk hij steeds verkeerd zegt) in
.het Wdb. te doen opnemen (38). cc Het ondernomen met doel, een algemeen
Nederlandsch stand te brengen » (39),
op plaatsen, als, b. v. V,
179, een echt Noordnederlandsch idioticon
bekentenis den heer de
Vreese « dat door DE VRIES de gewestelijke
die van het Zuiden, zoogoed
geen aandacht werd geschonken » (39) tevens
beschuldiging inhoudt, dat DE VRIES Zuiden niet onpartijdig was
woorden, die aanhaal in 't voorkomende, voor 't grootste gedeelte
al de Vlaamsche streken in gebruik. Alleen
zij allen tot de letterkundige taal
den zin, dat een of ander letterkundige met of
zonder gezag die in zijne schriften zou gebruikt
- 255 -
De juistheid mijner eerste stelling door den
heerde Vreese zien, hoe
de volgende gelegen is: Is het Wdb.
betrouwbaar?
Het tweede deel dezer vraag doet hem huiveren
veronl weerdiging of van medelijden YEn
daarom treedt hij weer in lange consideraties, die
hem toch niet verder brengen, en waar ik niet
te antwoorden.
Ik moet hem nochtans terechtwijzen, waar hij
wil doen gelooven. dat ik de pretentie zou hebben
al de woorden mijner geboortestreek (die niet het
Haspengouw is, gelijk hij steeds verkeerd zegt) in
doen opnemen (38). « Het Wdb. is
niet ondernomen met het doel, een algemeen
N ederlandsch idioticon tot stand te brengen )) (39),
ofschoon het op sommige plaatsen, als, b. v. Dl. V,
172-179, een echt Noordnederlandsch idioticon
schijnt, zoodat de bekentenis van den heer de
« door DE VRIES aan de gewestelijke
talen, vooral aan die van het Zuiden, zoogoed
als geen aandacht werd geschonken » (39) tevens
de beschuldiging inhoudt, dat DE VRIES tegenover
het Zuiden niet onpartijdig was I
De woorden, die ik aanhaal als in 't Wdb.
niet voorkomende, zijn voor 't grootste gedeelte
in al de Vlaamsche streken in gebruik. Alleen
behooren zij niet allen tot de letterkundige taal
in den zin, dat een of ander letterkundige rnet ot
zonder gezag die in zijne schriften zou gebruikt
— 256 --
hebben. Maar zijn ze daarom minder deugdelijk?
En moeten onze schrijvers in de toekomst het .
betreurlijk voorbeeld van mij en mijne tijdgenooten
navolgen, die geene andere woorden durfden gebruiken
dan die in het woordenboek voorkwamen,.
uit vrees voor de critiek (1)?
Het spijt me, dat ik bij al de woorden, door
mij als niet opgenomen, door hem als wel opgenomen
verklaard, geene schuld mag bekennen;
mijne taak zou er aanzienlijk mee verkort, en zijne
verlegenheid eenigszins verlicht zijn.
Aanslaan, in beslag nemen wordt inderdaad
opgenomen, -- maar met de beperking, die alleen
Noord-Nederl. kan gelden : « Aanslaan... Thans
gewoonlijk in beslag nemen ».
Aanslaan : door te groote hitte het sap en
de groeikracht verliezen, heel België door in gebruik
(zie Sch., Tuerl., Rut., Joos), kwam (de heer de
Vreese bekent het) niet tot zijn recht.
Bij afdragen beken ik schuld.
Braamkrets « is tot tweemaal toe in 't Wdb.
vermeld », zegt de heer de Vreese. 't Is waar; bij
braam, staat, verloren onder eenen hoop andere,
ook braamkrets. Bij braamsluiper geeft het Wdb.:
a in Holland ook braamschijter en in 't Hageland
braamkrets geheeten ». — Indien het nu aan het
Hollandsche braamschijter een gansch artikel wijdt, .
(i) Zie daarover F.-A. SNELLAERT, Belg. Mus:, 1840, blz. 24...
257 ---
waarom neemt het dan braamkrets (eene zeer
eigenaardige benaming, gemerkt het geschetter, dat
het vogeltje in de braamstruiken hooren laat) op zijne
plaats niet op, al ware 't slechts met verwijzing
naar. een ander woord?
Vieze Breugel. « Leeft thans in Z.-N. nog
voort ». Waarom die beperking? De Noordnederlanders
hebben er geene eer van, dat zij den beroemden
man. die van Noordnederlandsche afkomst was,
geheel vergeten.
Geld heeft eenen goeden meester noodig « staat
niet in 't Wdb. » (45), iets te gelde maken wel.
Meá culpa!
Gelijk = gelijktijdig, komt in 't Wdb. voor.
Gelijk in Ge waart gelijk Too vriendelijk
wordt noch door het Wdb.., noch door den heer
de Vreese goed uitgelegd; en als deze laatste gelijk,
in Te biechten gaan gelijk de molders, een « vergelijkend
voegwoord » noemt, dan bewijst hij, dat
hij mijnen uitleg : « Beloken Paschen, dus met de
molders, als de molders gaan, d i. den laatsten
dag » (van den Paaschtijd), of iiiLft goed gelezen,
of niet verstaan heeft.
Gelijk den dag aan 't werk fijn, gelijk den
avond slapen gaan zijn uitdrukkingen, die volstrekt
moesten uitgelegd worden.
Goedvinden. Men kan niet hebben en goedvinden,
dat bij goedvinden had moeten opgenomen
worden, staat, « tot mijne schade » (47) (waarom
niet tot mijne schande?), maar tot schade vooral
— 25 8 --
van die de uitdrukking zoeken, bij hebben. Maar
(om nu ook eens eene uitvlucht op zijn de Vreeses
te gebruiken) het art. hebben (van 1901) was nog
niet verschenen, toen ik (in ¶89!) bij goedvinden
mijne aanmerking neerschreef.
Ik zal den heer de Vreese op zijne sprongen
door mijn werk trachten te volgen (van bl. 15,
naar 18-21-23-28-3o-31-32-11- en vlgg. -16-19-16-
17-18-19 enz.), onstuimig genoeg om iemand te
vermoeien, die jonger is dan ik !
Haargetouw verscheen in December 1899,
onder de samenstellingen met haren, « als benaming
voor haarspit en haarhamer te zamen » (47),
maar niet als haarkruin alleen (zie dit woord
bij TUERLINCKX). Maar in kol. 1446 (Maart 1897),
waar het zou moeten - staan is 't niet te vinden.
Hak. Op de hak drinken. Omdat ik heb durven
twijfelen, of die uitdrukking opgenomen werd (ik
weet bij ondervinding, hoe men zich in dien doolhof
vergissen kan!), krijg ik op de vingeren! Dat
heet, met opgeschroefde verwondering : het summum!
- Het summum is veeleer wat de heer
de Vreese hier bijvoegt : « Als hak in de Haspengouw
(!) het gewone woord is voor hiel, dan is
de uitdrukking (die niet in 't Wdb. staat) geloof
ik duidelijk ».
Hier zal ik hem met gelijke munt betalen
en zeggen : « Het was immers gemakkelijk uit
dien twijfel te geraken! » Gij die van mij volstrekt
eenen Haspengouwer maken wilt, waarom zocht
gij de uitdrukking niet in RUTTEN? Gij zoudt
ze niet gevonden hebben (ofschoon zij ook in
't Haspengouw gebruikt wordt). Zoek ze bij
TU ERLINCKX.
Maar als nu eens in 't Haspengouw en
't Hageland niet « het gewone woord was voor hiel»?
(het gewone woord is daar Kil. verssen)
« dan is de uitdrukking allesbehalve duidelijk ,) (48).
TUERLINCKX houweel, -- karhak.)
Nu sjort de heer de Vreese zijne lezers weer
bl. 32 bl. i
Ammelaken. Om te begrijpen, hoe hij het hier
om eenen anderen boeg wendt, moet ik u herinneren,
ik (onder honderden) heb
aangehaald, niet omdat het hier « iets anders »
zou beteekenen dan in Holland, maar omdat het
't als « Zuidnederlandsch » gemerkt staat,
Dl. II, 404 « Reeds in 't Mnl. het
woord hetgeen thans tafellaken heet.
de drie vormen, waarin het voorkomt : amelaken,
ammelaken, amlaken moet de eerste, die
nog altijd in Vlaamsch België (?). in gebruik is,
zijn... Ammelaken was
de 17de eeuw zeer gewoon. Thans. is het
Vl. België nog algemeen bekend. In Noord-
Nederl. leeft het nog in gewestelijke spraak, maar
in de schrijftaal in onbruik geraakt »Dat wilde ik doen zien; maar omdat ik het
niet aangehaald had, Vreese « iets anders » doen - 259-
gij de uitdrukking niet in RUTTEN1 - Gij zoudt
ze niet gevonden hebben (ofschoon ook in
Haspengouw gebruikt bij
TUERLINCKX.
nu hak in 't Haspengouw en
niet « woord was voor hiel»1
gewone woord is daar vessem, de uitdrukking allesbehalve duidelijk ~ (48).
(Zie TUERLlNCKX Hak, - karhak)
sjOrt áe beer de Vreese zijne lezers weer
achteruit van bI. 32 naar bI.
begrijpen, hij het hier
Dm eenen ik u herinoeren,
dat ik ammelaken honderden) heb
niet hier « iets anders »
btteekenen dan Holland, maar omdat het
in '1 Wdb. « Zuidnederlandsch » gemerkt staat,
waar het zegt, Dl. 11, 404: « Reeds in 't Mnl. het
gewone woord voor hetgeen thans tafellaken Van de drie vormen, waarin het voorkomt: amelaken,
ammelaken, am laken eerste, die
Vlaamsch België (1 ~ in gebruik is,
de oorspronkelijke geweest zijn ... nog in de eeuw zeer Thans is het
in VI. België NoordNeder!.
nog in gewestelijke spraak, maar
is de schrijftaal onbruik geraakt ».
Dát doen maar omdat het
bovenstaande niet aangehaald had, wilde de heer de
Vreese mij « iets anders)) doen zeggen. Zal hij nu
-- 260 -
willen lijden, dat hij zich vergist heeft, en vrijwillige
Bespieder, met voorbeelden o a. uit DAVID,
VAN LENNEP, CONSCIENCE, dat wordt door
al onze woordenboeken zonder aanmerking opgegeven,
maar, zoo 't schijnt, te- onrecht, omdat
CONSCIENCE, die 't « pas 35 jaar geleden » nog
schreef — nu dood is. Neen, omdat iets « dat
niet lang geleden nog gebruikt werd, thans in
onbruik kan zijn ».
Wanneer zal " men begrijpen, dat 'beperkende
uitdrukkingen als : thans Too goed als in onbruik,
alleen in Vlaamsch België enz. hier gelijk staan met :
Gebruik ce niet meer.
Bij besprek, dat « in N.-N. verouderd » heet,
bewonder ik de volgende redeneering : « Als het Wdb.
constateert, en niet meer, dat het woord in N.-N.
verouderd is, dan zegt het immers meteen : in Z -N.
nog algemeen bekend? Wie kan zich in die bedoeling
vergissen? »
Die sluitrede is gebrekkig. Volledigd zou dat zijn :
Wat in N.-N. verouderd is, is in Z.-N. nog algemeen
bekend;
Besprek is in N.-N. verouderd;
Dus is besprek in Z.-N. algemeen bekend.
Of zou meis de volgende aannemen :
Wat in N.-N. zeer flauw is, is in Z.-N. sterk;
Het gevoel der geslachten is in N.-N. zeer flauw
(W. de Vreese, 91) ;
Dus is in Z.-N. het gevoel der geslachten zeer sterk,
- 26
Besprinkelen. Ik zou het art, van het Wdb.
niet met de noodige opmerkzaamheid gelezen hebben?
Laat ons nog eens zien
« BESPRENKELEN. Van sprenkel, spat, vlek,
of van het hiervan afgeleide sprenkelen. Mnl. besprinkelen
(VERDAM 1, 1090). Bij KIL. gelijk gesteld met
besprenghen. »
Dan volgt de eerste beteekenis, waarbij inderdaad
twee voorbeelden met den vorm besprinkelen
aangehaald worden. Maar wat de heer de Vreese niet
wil zien is, dat bij die eerste beteekenis staat : « thans
verouderd ». Dus : u in Zuid- gelijk in Noord-Nederl.
verouderd. »
In 't vervolg van het art. komt besprinkelen niet
meer voor. En 't Wdb. is geenszins in tegenspraak
met zichtelven : het aanziet besprinkelen als Mnl.
en verouderd ; anders moest dit woord eene plaats
hebben achter bespringing, al ware 't slechts met
verwijzing naar besprenkelen. -- Zal het Wdb.. ook
sprinkel en sprinkeling (zie KIL.) weglaten?
Ik bewonder hier nogmaals de redeneering van
den heer de Vreese. Waar het Wdb. besprinkelen
Middelnederlandsch en verouderd heet, zegt hij :
« Maar daarmede is immers niet gezegd, dat besprinkelen
thans onbekend is.
Ik heb gezegd, dat besprinkelen hier frisch voortleeft,
en zoo algemeen in gebruik is, dat van al onze
idiotica dit van CORN.-VERVL. alleen het opneemt;
de andere aanzagen het woord als echt Nederlandschl
-26,2 -
Besteken (met bloemen en geschenken) heet
« in de zuidelijke gewesten nog thans gewoon. »
Naar de schrijvers te oordeelen die 't woord gebruikt
hebben, moet men door « de zuidelijke gewesten »
verstaan : Vlaamsch-België en de zuidelijke provinciën
van Noord-Nederland. Is dat gebied niet uitgebreid
genoeg om het woord als algemeen gangbaar
op te nemen?
Bestendig. Bij dat x% oord vraagt de heer de
Vreese, na de zinsnede uit het Wdb. :
« Enkele malen in verbinding met een qualitatief
woord, t. w. in navolging van het fr. perpétuel; in Zuid-
Nederland. De heer N. N. Bestendige Secretaris
van die Maatschappij. »
te hebben aangehaald « Welnu, vraagt hij,
wordt hier nu gezegd dat de uitdrukking bestendige
secretaris de rechte niet is ? Neen immers? »
Volgens zijne vroegere redeneet ing is zij dus de
rechte. Maar de Hollanders beschouwen ze als een
zuidnederlandisme. En in zijn Boek keurt W. de
Vreese de uitdrukking gladweg af.
Hij zegt daar dat de Kon. Vlaamsche Academie
bij hare stichting « de benaming Sécrétaire (sic) perpétuel
ten onrechte vertaald (?) heeft door bestendige
secretaris. a (Gallicismen in het Zuidnederlandsch,
bl. 27).
En terwijl hij de Academie aangeroerd had, kon
hij niet nalaten oude koeien uit de gracht te halen.
Hij wil « de leden, die der Academie reeds ontvallen
— 25 3 —
zijn, niet beleedigen door hunne gevoelens van
vlaamschgezindheid te betwijfelen ; dat zou haast
heiligschennis blijken. Maar 't moet hem volstrekt
van 't hert : toch heeft de Academie « in 1 886 niet
kunnen nalaten haar .reglement op Franschen leest
te schoeien en een 'eken getal leden der tegenwoordige
vergadering hebben het overbodig en onnut
geoordeeld daarin verandering toe te brengen. » (54)
Hij doelt hier op het ontwerp van herziening des
reglements in i 90 r, en hij wil doen gelooven dat
die herziening was voorgesteld om er den Franschen
vorm van te wijzigen ! Welnu, dat ontwerp werd niet
in aanmerking genomen, omdat het de bij de Wetten
vereischte meerderheid van stemmen niet bekwam
Na deze uitweiding komen wij tot
Bestiaal. Ik heb niet gezegd, dat het woord mij
« niet bekend is » (55), maar dat ik het niet heb
« hooren of zien gebruiken, dan hier en daar bij
eenen notaris. » Ik heb ook niet gezeid, « dat Zuidnederlandsche
woorden maar in 't Wdb. moeten
behandeld worden, voor zooveel zij tevens Haspengouwsch
zijn! » 1,2ene geestigheid, waarin Doctor de
Vreese (die « zorgt dat de Zuidnederlandsche taal
van onzen tijd zoo goed mogelijk in het Wdb. vertegenwoordigd
blijve ») voor de hoeveelste maal bewijst,
dat hij het Haspengouw niet weet te onderscheiden
van 't Hageland.
« Om wat over het tegenwoordig gebruik van
Bestiaal in Vlaamsch-België te weten te komen —
zegt hij — heeft de heer Claes zich moeten behelpen
-- 264 -
met de Bo, en hij is door dezen slechts ten halve
ingelicht. Nu hij zich één keer op een ander moet
beroepen, is hij in dezelfde onaangename positie
gekomen, waarin de Redacteuren van 't Wdb zich
dagelijks kunnen bevinden. »
Hoe lieftallig! Maar ;lees mijn artikel op Bestiaal
bij hem herhaald, bl. 55; op vvien heb ik mij nog
beroepen ?
Gij zoudt mij gaarne in eene onaangename
positie zien, Mijnheer de Vreese ? 't Spijt me, dat ik
u dat genoegen niet kan gunnen. Maar indien bestiaal,
zooals gij zegt, « heel Vlaanderen door, oost en west,
van dagelijksch gebruik is (55) », hoe komt het dan,
dat AMAAT Jnos in zijn Waasch Idioticon het woord
niet opneemt? Zeker om mij genoegen te doen? Wat
is hier nu « karakteristiek (55) » mijne onbelezenheid
of uwe driestheid
Bestierder, bestieren, bestuurlijk.
Uw « medelid » weet zeer goed, heer Doctor,
» wat met purisme bedoeld wordt. a Dat nu
cc een ontwikkeld Noordnederlander vreemd opkijkt a
of niet « als hij ons bestieren hoort zeggen (57) », dat
laat ons even onverschillig als uw grameelen » als
wij mooi Nederlandsch willen spreken (58). » Het
moge u behagen of niet, in zake van bastaardwoorden
wenschen wij u niet te volgen, en liever puristen te
blijven.
Wat gaat gij aanvangen, als ooit het jongere
geslacht, vernoordnederlandscht(!) wordt, en gij geene
Zuidnederlanders meer vindt om er den spot mee te
te drijven?
— 265 —
Betalende school (1). De Redactie (waartoe
« gij, immers ook behoort (6 r) D, dat mogen we niet
vergeten, want elders schijnt gij de verantwoordelijkheid
van u af te schudden), de Redactie « heeft aan
het Zuidnederlandsch taalgebruik alle eer bewezen »
bet betalende school, niet een gallicisme, maar eene
« navolging van fr école payante » te noemen. De
eer is niet groot ! Maar wat hoeft de Redactie « waartoe
gij behoort » te verwijzen naar W. de Vreese,
d. i. naar de Redactie? En waarom zegt gij, « die tot
de Redactie behoort », bl. 6o, dat de Redactie uw
« geschrijf niet noodig heeft? » Is de Redactie,
« waartoe gij behoort, » geinformeerd geweest van
uw brillant volte-face, dat ik op bl. 25o heb beschreven.
't Zou zonde zijn, moest ze dat « ignoreeren » ;
Gezwaad hoort niet alleen tot het Antwerpsch
dialect, maar tot het Hagelandsch en het Haspengouwsch.
Baboe. De heer de Vreese verzendt mij naar
kol. 58 (sic), Dl. III van het Wdb. waar ik de verschillende
vormen, baboe en boeba, die « zelfstandig
gebruikte tusschenwerpsels zijn, kan lezen. »
Ik zoek en vind, — kol. 5o, boe, ha; kol. 51 :
(t) Hier ook eene noot ! Als ik ( Wenken, bl. 13) schrijf : « en
op 't gezag van Dr de Vreese wordt de uitdrukking als eenti Zuidiiederlandsche
gestempeld », waarom haalt gij dan aan : «... wordt
de uitdrukking als Zuidnederlandsche (sic) gestempeld ? » Was ik
nog niet klein genoeg?
-- 266 --
« Samenst. Boeba, het boven bij II) vermelde boe ! ba
als znw. gebezigd.
Doch ik vraag niet dat boeba ( ) vermeld
worde, maar baboe ( _ _) !
Bats. « Een woord (?) met de bet. bil staat evenmin
bij Rutten als bij Tuerlinckx vermeld. Hoe wil
men dan dat de Redactie bekend zij met een woord
dat binnen zulke enge grenzen beperkt is? »
Maar bats, groote schop, dat als algemeen
Nederlandsch opgenomen wordt, waar is dat bekend?'
Bedpan. — Ik 4a1 doen opmerken i° dat het
Wdb. bij Beddepan, 2), zegt : u In Z. -N. in den
vorm bedpanne », wat niet waar is, dan voor een deel
van Z.-N.; 20 dat bij beddepan i), drie (slechts drie)
voorbeelden gegeven worden, het eerste met Bedpannen,
(mv.), het tweede met Bedpan, het derde met
Bedpa a n
En desalniettemin de vorm is beddepan!
Boter. Van de variante door TUERLINCKX en
RUTTEN opgegeven spreekt het Wdb. niet; het geeft
de spottende uitdr., door DE BO, geboekt en laat ze
door DE Bo, TUERLINCKX en RUTTEN onderteekenen
't Is dat, wat verkeerd is ; tegen die verkeerde
opgave, als zou de Hagelander en de Haspengouwer
Versche boter en versch brood is allemans dood
zeggen, teeken ik verzet aan, -- dat weet de heer de
Vreese zeer goed! Wat TUERLINCKX en RUTTEN
beter opgeven, wordt niet vermeld. Is dat onpartijdig
en betrouwbaar
-- 267 --
Van brak, reu- of rugbrand, beter hoef ik niets
te zeggen ; mijne aanwijzingen zullen in acht genomen
worden : dat is mij genoeg.
Bij boken wordt, 't is waar, verwezen naar
« Beuken, bed r. zw. ww. M nl . boken », en er wordt
o. a. een voorbeeld van boken gegeven uit een werk
van ons geacht medelid, AM. DE VOS, die dus Middelnederlandsch
schrijft !
Maar boken heeft in noten boken de beteekenis
niet van slaan, maar van afslaan, doen vallen,
Fr. gauler = « Battre un arbre pour en faire tomber
le fruit. Gauler un pommier, un noyer. » (B. DUPINEY
DE VOREPIERRE, Dictionn. franc. illustre, II, 22.) -- Lach
nog niet! Dat artikel gaat aldus voort : « On dit aussi
Gauler des pommes, des noix, des chátaignes, pour : Les
abattre aver une gau .le. »
Indien de heer de Vreese nu nog « niet recht kan
vatten, wat met het slot der aanm. bedoeld wordt (7 t ) , »
dan geef ik de pijp aan Marten. De eigenaardige uitdrukking
noten boken, die in 't Wdb. op moest genomen
zijn, is vergeten. W. t. b. w.
Beweren. Daar hier de twijfel nog niet opgelost
is, laten we dat woord met rust.
Bewijzen. 't Is wonder, hoe d^ heer de Vreese
er naar streeft om . de Redactie als slachtoffer van
mijnen moedwil voor te stellen. Waar ik zeg : « Het
(namelijk het woord beivijTen met de beteekenis,
die ik er blijf aan hechten) dient geëerbiedigd, omdat
BILDERDIJK het gemaakt heeft, » daar veinst hij te
--- 268 --
gelooven, dat ik de Redactie van « gebrek aan eerbied
tegenover BILDERDIJK » beschuldig ! Blijven wij
liever bij de beteekenis van het woord belvijTen.
Als de redeneering van den heer de Vreese juist
is, dan heeft BILDERDIJK willen zeggen :
« Geen dichten van meesterdichters in 't algemeen
en geen bundel van Vondel, Poot, van Merken, Feitama
in 't bijzonder leveren het bewijs, dat zij door een versuften
grijsaard gemaakt zijn. »
« Dat dankt dich den uil ! » zou een Maaslander
zeggen. »
« Lees het geheele stuk — gaat de heer de Vreese
voort -- .... en gij zult met de Redactie (?) van meening
zijn dat Bilderdijk zich hier vrij onbeholpen, althans
gewrongen heeft uitgedrukt, en dat een dergelijk citaat
in 't Wdb. niet thuis hoort. » (73).
't Is zeker om den vromen eerbied te bewijzen
van de Redactie tegenover BILDERDIJK, dat hij den
grooten dichter die krauw geeft !
I k neem de vrijheid te gelooven, dat de Redactie
aan die verzen van BILDERDIJK niet gedacht
heeft ; anders, indien zelfs al hare leden het met den
uitleg van den heer de Vreese houden, hadde zij die
verzen, waar bewijTen eenen pers. als voorw. heeft,
zeker aangehaald.
Indien zij met haar Belgisch medelid ook van
BILDERDIJKS onbeholpenheid overtuigd is, dan is
er nog een groot argument vergeten om die onbe-
269 ...__
holpenheid te staven : Hoe kon BILDERDIJK aan
eenen « grijzaard (sic 73), bij den haard stram en
stijf geworden » denken en tevens aan W. VAN
MERKEN, die maar 68, aan FEITAMA, die maar 64,
en aan POOT, die maar 44 jaar oud is geworden,
en toch verzen geschreven heeft, die bij deze
« onbeholpene, gewrongene » verzen van onzen
subliemen knorrepot ver, zeer ver achterstaan?
Doch 't is mij niet te doen om gelijk te halen.
Ik heb de quaestie opgeworpen, omdat zij mij de
moeite waard scheen, en ik zal mijne zienswijze
laten varen, noodra iemand mij beter zal overtuigen
dan de heer de Vreese.
Bidden. De heer de Vreese is gewoon te doceeren,
maar ik beklaag de discipels die bij hem zweren.
« Twijfeie wie wil, de verklaring is niettemin juist, »
roept hij uit. Hij zou veel beter doen met te bewijzen,
dat biddende orden en bedelende orden dezelfde
zijn ; zijne verz ekeringen : « dat is onjuist, dat
-is bekend » voldoen mij volstrekt niet.
Biddag. Om te bewijzen dat « de verklaring
van dat woord niet onjuist is, haalt hij o. a. aan,
adat ook de kruisdagen in 1665 biddagen genoemd
worden. In 1665! hij die hier ernstig beweerd heeft,
dat iets verouderd is, wat CONSCIENCE (en zijne
landgenooten nu nog) gebruikte! Onze biddag of
gedurige aanbidding is echter zoo oud niet; hij dag-.
teekent eerst van omstreeks 1760 (I).
(I) Zie Gesch. van den Eeredienst van het H. Sacrament in
Belgié; door den E. P. FR. STEFANUS SCHOUTENS, Twintigste
Hoofdstuk.
- 270
Biechten. « Er worden verschillende aanhalingen
medegedeeld — zegt hij — waarin biechten
onzijdig is », en daardoor bewijst hij de juistheid
mijner aanmerking, dat biechten niet bedrijvend
alleen, maar bedrijvend en onzijdig moest heeten.
Brood. Ik kan u verzekeren, dat de Hagelander
(de heer de Vreese verwart hem hier weer met den
Haspengouwer (77) !) noch een boos, noch een loos
inzicht heeft, als hij, ook in het bijzijn van den jongen
leviet, zegt : kruintje geschoren, wijntje gebo--
ren.
Ge-. De heer de Vreese bekent het zelf (8o). dat
geten in het Zuiden de overheerschende vorm is
gebleven. Ik heb mij alleen beklaagd, dat deze regelmatige
vorm door de Hollandsche woordenboeken
dood wordt gezwegen. Waarom ? Dat heeft de heer
de Vreese ons met al zijne geleerde uitweidingen niet
geleerd.
Bij gebral spijt het hem, niet te kunnen bewijzen,
dat ik ongelijk heb, daarom laat hij zich in zijne -
zachtmoedigheid ontsnappen : « Er was voor de
bewerkers van die aflevering [waar gebral behandeld
wordt] maar een middel om de bewuste beteekenis
van gebral te leeren kennen, dat was : eerst een
poos bij de Haspengouwsche boeren te gaan doorbrengen,
en dan hun artikel te maken (83) ».
U wijst de Redactie weer verkeerd, Doctor ! In
plaats van naar mij, gelijk uw inzicht was, wijst U
ze naar mijne geburen, deftig volk, beleefd jegens
welopgevoede vreemdelingen, niet pluis als men ze
- 271 -
op de teenen trapt, en overtuigd dat er overal
boeren zijn, zelfs in groote steden.
Al wat gij over brallen vertelt, bewijst te beter
dat gebral = geloei vergeten is.
Gedachte wordt door het Wdb. « vr., voorheen
ook onz. » geheeten. Ik heb gezegd : « In al
de voorbeelden, waar gedachte in 't enkelv. voorkomt,
is die vorm vrouwelijk, nergens onzijdig ».
Zoek liever voorbeelden waarin gedachte onz. is,
in plaats van mij te beschuldigen.
Goddeloos krijgt niet « altijd den klemtoon op
het achtervoegsel », zelfs niet « in de beschaafde
taal (87) », die anders toch niet altijd logiek ik.
In 't Wdb. wordt over den klemtoon van dit
woord niet gesproken ; maar de voorbeelden bij
goddeloos, bijvoeglijk naamw., bewijzen, dat de
hoofdtoon op god valt, daar het woord ook voorkomt
onder den vorm « godeloos, godenloos, godeloos
» en zulks nog wel in verzen, die geenen
twijfel toelaten :
« Ik zie in 't gruwzaam eind van deze godenloozen...
NOMZ.
« Een ander schelt u godeloos en wreet.
VONDEL.
« Het godloos basterdsaed...
VONDEL.
Integendeel in : Hij was goddeloos kwaad
wordt het bijwoord -- uitgesproken.
Mijne opmerking is dus niet « vrij overbodig D.
- 272 _-
Bij mannen van goeden wil krijg ik op mijn
brood, dat ik de Noordnederlandsche beteekenis van
ss-elgeTinden niet ken »; 't is zooveel gezegd als :
Eerst Noodnederlandsch leeren en dan meespreken !
Maar :
I0 Wat verschil is er tusschen uw « goed gehumeurd
» en uw « gunstig gestemd » (88)`4 of wil
goed gehumeurd niet zeggen : de bonne humeur d. i.
svelgerind
2° Is un homme de bonne humeur en un hoorme -
de bonne volonté voor eenen Noordnederlander hetzelfde?
Men duide mij deze vraag niet ten kwade;
ik wilde zoo graag Noordnederlandsch kennen !
Telkens als de heer de Vreese iets niet bewijzen
kan, wordt hij zeer lang van stijl. Hier haalt hij
zelfs een art. uit een dagblad (Het Vaderland) aan,.
om te doen zien, dat svelgeTinden beteekent : des
hommes de bonne volonté. Wel ! De dagbladschrijver
heeft aan de Fransche uitdrukking niet gedacht.
Maar 'wie dat art. goed wilde vertalen, zou svelge{in
den door bien intentionnés weergeven.
HALMA geeft : « Welgezind. Welmeenende._
Bien intentionné. »
HEREMANS : « Welgezind. Bien intentionné. fi
Blijgeestig. Gai, de bonne humeur._. »
Maar wat • helpen mij bewijzen ? De heer
de Vreese, die wel bemerkt, dat Het Vaderland
hem in den steek laat, trekt er zich behendig uit
en heet mannen van goeden wil -- een gallicisme!
Gordijn. « Znw. onz., daarnaast gordijne vr.
-- 273 -
Alleen in verheven stijl wordt ook nu nog
wel vrouwelijk gebezigd. » Waar ik zeg : « gordijn
in Zuid-Nederland vrouwelijk, gelijk bij
D. VAN HOOGSTRATEN », daar trekt hij zich Z.-N.
niet aan, en antwoordt : « En dat VAN HOOGSTRATEN
het woord vrouwelijk noemt, bewijst zulks dat de
het vrouwelijk gebruiken? Dat zal
de bewerker van 't art. toch wel beter kennen? »
Natuurlijk ! maar wat gij een ander hem
moest leeres kennen is, gordijn in Z.-N. altijd
vrouwelijk is.
a van kat, bekent dat in
N.-het gevoel der geslachten zeer flauw geworden
(91), zoudt gij willen dat wij Vlamingen aan
zelfde euvel mank gingen? de in VAN DALE's Handboekje staat :
en 0. », leert : « 0. »1
Gremeelen. Indien gij maar eenigszins « aan
door KILIAAN geboekte
algemeen gebruikte] gremeelen het thans
gremelen » twijfeldet (90), moest het
het eerre plaats inruimen het
Groen. Veel geschreew, luttel wol ! roept de
antwoord : Zwijgen kan niet verbeterd
Hij werpt hier zijne eigen ruiten in!
verschoonen, onze lezers Nu hij om
« dat het gevoel der geslachten in
N.-N. zeer flauw geworden is(91) >. , hoe zullen zij dan
meer ontwikkeld gevoel
in verheven stijl wordt gordijn nu nog
vrouwelijk gebezigd. )) Waar ik zeg: « is in Zuid-Nederland altijd bij
VAN )l, daar trekt hij zich aan, en antwoordt: « EndatVAN HOOGSTRATEN
woord vrouwelijk noemt, bewijst zulks dat de
Hollanders het thans zal
bewerker wel beter kennen? »
Natuurlijk! maar wat gij of een ander hem
leeren kennen is, dat gordijn Z.-altijd
vrouwelij kis.
Gij die, à propros van den kat, « N .-N. het gevoel der geslachten zeer flauw geworden
is (gI), zoudt gij willen dat wij Vlamingen aan
't zelfde euvel mank gingen1 In de Woordenlijst
en in VAN DAL E's Taalkundig Handboekje staat:
Gordijn V. en O. », en gij leert: « Gordijn O. ))1
I ndien gij maar eelligszills « aan
het verband tusschen het KILIAAN [hier algemeen gebruikte] gremeelen en het thans
bekende gremeien )) lwijfeldet (go), moest ge het
eerste in het Wdb. eene plaats inrUImen vóór het
tweede
Veel geschreew, luttel woll roept de
heer de Vreese. Ik antwoord: Zwijgen kan niet verbeterd
worden! H ij werpt hier zijne eigen ruiten N u hij om den kat te verschoor.en, aan onze lezers
verklaard heeft, « dat het gevoel der geslachten in
N .-N. zeer flauw geworden is(g\) ), hoe zullen zij dan
kunnen goedkeuren, dat het meer ontwikkeld gevoel
._._. 274 —
der geslachten in Vlaamsch-België door de Redactie
niet in eer wordt gehouden, in zooverre dat het
Zuidnederlandsch geslacht dikwijls 6f niet vermeld
word t, of voor ouderwetsch doorgaat?
Haarzak. i° Ik heb medegedeeld, dat haar-
Takken in alle wijzen en tijden gebruikt wordt, maar
anders niets, zegt de heer de Vreese, « dan wat in
't Wdb. staat ». Is dat al niet genoeg?
2° Mijn artikel heeft het opnemen van haarrak
geenszins in 't wijfel getrokken.
3° HEREMANS, Nederl. Wdb., 1869, geeft
a Aasrak in het spel = fraude au jeu ». De Redactie,
1897, heeft deze beteekenis (die zeer belangrijk
is) niet opgenomen, noch met haarrak vergeleken.
4° De Redactie zegt, dat haarrak en haarrakken
tot « de buurt van St.-Truiden behooren. — Ja, als
men die buurt eenigszins wil uitstrekken : over
Haspengouw, Hageland, Kempen...!
Hakselbank, hakselsnijder. Regelmatig geeft
men synoniemen ter verklaring van woorden. Snijbank
en snijmes hadden hier op hunne plaats
gestaan.
Zoo ook bij de lokale uitdrukking Oom (Berg)
ware de lokale uitdr. matant op hare plaats geweest.
Haal (92). Nogmaals Haspengouw met Neerlinter
verwarrende, zegt de heer de Vreese recht
geestig : « Omdat haal in de Haspengouw onbekend
is, had de Redactie zeker moeten schrijven « Haal
bestaat niet, maar heet te Neerlinter bed. »
Toch niet, Doctor ! De Redactie had zoo iets niet
— 275 —
moeten schrijven; ik geloof haar, ofschoon ik haal
(nageboorte bij de merrie) tevergeefs in al mijne
•woordenboeken gezocht heb. Maar juist,omdat zij het
onbekende haal opneemt, hadde zij het veel meer
gekende bed = nageboorte bij paarden en koeien,
op zijne plaats, bij het art. Bed, moeten en kunnen
opnemen. Bed komt aldus bij TUERLINCKX (i886),
RUTTEN (1890), CORNELISSEN-VERVL , JOOS. Ook
de samenst. bedmelk, bedTiekte zijn vergeten.
Oorlap. Als ik zeg : « Oorlap is hier een lap
om de ooren te bedekken : Eene klak met oorlappen,
» dat beteekent : Oorlap heeft hier slechts de
beteekenis 2) en niet de bet. 1), door den heer
de Vreese opgegeven met de bemerking : « Oorlel is
in Z.-N. zoo goed als onbekend »1
Dat het hem spijten zou, « dat hij geen Neerli
ntersch geleerd heeft(96) », moet niemand gelooven
Hij zegt dat maar om ons te herinneren. dat hij
« naar Leiden » gegaan is — in der tijd!
Welnu, ja, eer hij naar Leiden ging om Zuid-
Nederland in de Redactie te vertegenwoordigen,
hadde hij Zuid-Nederland moeten kennen, en voor
,een piepjong mensch. als hij toen was, is dat onmogelijk.
Wij, Vlamingen, moeten in de Redactie
medewerkers hebben, niet die al wat Noordnederlandsch
is onvoorwaardelijk goedkeuren, en die als
vreemdelingen, den Zuid nederland schen taalschat
kleinachten of « ignoreeren »; maar mannen, die ons
taaleigen kennen, hoogschatten en verdedigen.
Geen Neerlintersch juist hoefde hij te kennen, maar
-- 276 -
hij moest ten minste Haspengouwsch van Hagelaiidsch
kunnen onderscheiden !
Bij tenten (97) houd ik staande, dat het woord
grootste gedeelte van Vlaamsch-onbekend
is.
stam, -- op stok. Ik heb nergens gezien,
« A nnoncenblad van Gent » taalkundig gezag uitoefent. Ik heb mijne aanmerking
gemaakt, omdat ook andere annoncenbladen verkoopingen
aankondigen van op stam, notarissen op stok ik zwakkere gewassen schreef, had ik
vozen, geene houtachtiger.
zou denken dat « bewust a Annoncenblad
heeft geschreven, daar de gerust wilgen opgroeien,
dus jonge wilgen zijn.
en meer bepaald Truiden,
zou de heer de Vreese inlichtingen
kunnen bekomen.
. bier op flesschen is « mijne redeneering
omdat WEILAND en. BERKHEIJ een
eeuw en meer dood zijn (99). « Wat in was, thans buiten gebruik zijn. a
vooral na « eeuw en meer. »
BERKHEIJ 1812 en WEILAND
zake! pas in 1842, doet niets ter
W. de Vreese « die immers
tot de Redactie behoort, » hier bekent
In Noord-Nederland zegt men » inderl1ij
ten minste Haspengouwsch van Hagelandsch
kunnen onderscheiden!
terten (staande, dat het woord
in het grootste gedeelte van Vlaamsch-België onbekend
Î:,.
Op - op stok. Ik heb nergens gezien,
dat het {( Notarieel Annoneenblad van Gent )) ook
Ik heb mijne aanmerking
andere annoncenbladen verkoopingen
aankondigen van graan op stam, waar
nauwgezette notarissen graan op stok zeggen.
Toen ik zwakkere gewassen schreef, had ik
halmplanten voor, houtachtigen.
Ik zou denken dat « bewust » Annoncenblad
juist heeft geschreven, daar de wissen (wisschen),
als ze gerust gelaten worden, tot wilgen opgroeien,
jonge wilgen zijn.
In 't Haspengouw, en meer bepaald te St.-Truiden,
zou de heer de Vreese daarover juiste inlichtingen
kunnen bekomen.
Bij bier op ftesschen is « mijne redeneering
onjuist, omdat WEILAND en BERKHEIJ sedert een
eeUwen « Wat in hun tijd
gebruikelijk was, kan thans buiten gebruik zijn. ))
Inderdaad, vooral na {( eene eeuwen meer. »
Dat BERKHEIJ in 18I2 overleed, en WEILAND
pas in 1842. doet niets ter za ke !
Mij is 't genoeg dat VvT
• de Vreese « dit: immers
ook tot de Redactie behoort, )) hier bekent :
« In Noord-Nederland zegt men in » is inder—
277 --
daad te exclusief : in flesschen wordt meestal, maar
niet uitsluitend gebruikt.
De Redactie schreef: « Bier op flesschen. Thans
alleen in Vlaamsch-België; in Noord-Nederl. zegt
men in. »
En toch mocht ik niet vragen of het Wdb. der
Ned. Taal. betrouwbaar was !
Bij op zijne renten leven is hij nog veel wijdloopiger
om niets te zeggen. Hij die blz. i oo « Wij
Zuidnederlanders » zegt, gebruikt blz. 95 de zeer
voorname uitdrukking « Wij (Redacteuren) ' ; en
waar ik mij op WEILAND beroep, herhaalt hij (ioo) :
« Weiland is sedert eene eeuw dood en begraven ».
Hij ligt stellig met de tijdrekenkunde overhoop !
Maar een eeuw mag kort zijn, als zij maar kan
dienen om te bewijzen, dat ik « vijftig jaar bij mijne
eeuw achteruit ben » !
Op de letter spreken en naar de letter
spreken hebben dus in de oogera der Redactie evenveel
waarde 003). » Dan hadde men het art. kunnen
verkorten en schrijven :
Op de letter : zooals het geschreven wordt, naar de
letter.
De voorbeelden met de namen der schrijvers, die
de uitdr. gebruiken, moeten aantoonen, of deze algemeen
is, of slechts tot een gedeelte der Nederlanden
behoort.
Opheldering. Hier krijg ik eene krauw, die
— 278 —
-zooveel beteekent als : ge zijt zwak van hoofd, en
hadt « zeker liever een minder nadenken eischend
voorbeeld gehad (i o5). » --- (« Veel in Geel lezen » is
aanstekelijk !)
Ik heb in mijne aanmerking geene « fout » aangewezen,
tenzij eene gewrongen constructie, gelijk ik
er elders (Taal- en Letterti. Aanm.) heb bijeengebracht
onder den titel van : Geduld - op - de -
proef- ettende tinnen. -- Ik versta dergelijke
monstertjes voor 't minst zoo goed als de heer
de Vreese ; maar ik zocht me nog liever een half oog
uit naar een beter voorbeeld, dan zulken gedrochtelijken
volzin aan te halen om•een woord, en nog wel
het woord opheldering, toe te lichten.
Opkomen. « lk kan niet nalaten hier nog eene
vraag te doen » - om te schrijven gelijk W. de Vreese
blz. i oi : Wat belang heeft het voor den lezer
mijne geestkracht door den heer de Vreese te zien
wikken? Als men in een art. als opkomen den opsteller
ziet pataugeeren, dan kan men wel een gevoel van
afschrik voelen opkomen, maar toch voortlezen om
te zien, hoever. hij zich zal embourbeeren. Die
afschrik kan op den duur zelfs weer in lachlust veranderen,
als men iemand zeer ernstig ziet schrijven :
Plotseling verrijst het plan om te k... ! » — Wat ik
van de kamer in, de kamer op . geschreven heb,
houd ik vol, en beroep mij op allen, die taalgevoel
bezitten.
« En nu — zegt de heer de Vreese — de laatste
aanmerking waaruit moet blijken « dat men in de
-
279 -
toelichtingen van het Wdb. geen onbepaald vertrouwen
mag stellen (t to). »
En daarop onderneemt hij, wat ik over het —
in 't Hageland volgens hem ook als onzijdig gebruikte
(!) --- naamwoord oog heb in 't midden gebracht.
Hier moet hij gelijk halen, al zou hij ook de
waarheid verwringen ! Zonder aarzelen zegt hij,
« dat mijne verklaring van uitdrukkingen als op
't oog, in 't oog, naar 't stad enz. niet juist is » (I t o).
Maar indien zij ook juist was, gaat hij, zeer behendig,
voort, dan treft de critiek van den heer Claes
« niet den bewerker van 't art. oog in 't Wdb. maar
RUTTEN en TUERLINCKX ».
Dat betwist ik. Wat RUTTEN zegt is waar,
maar de heer de Vreese leidt daar te veel uit af.
Wat TURRLINCKX zegt, namelijk : a in sommige
uitdrukkingen gebruikt men het onzijdig
geslacht in plaats van het mann. of vrouw. » is ook
waar (hij hadde echter beter gezeid : ... het onz. lidwoord
in plaats van het mnl. of vr.). Maar dat
TUERLINCKX « op een paar na » dezelfde voorbeelden
geeft als RUTTEN, zie, dat is niet waar. Deze
geeft, niet « een paar » voorbeelden, maar vier,
onder welke : houd hem goed in 't oog, die bij TUERLINCKX
niet voorkomen. -- Da's een !
Edoch, de heer de Vreese, die waant dat hij mij
houdt liggen, wil mij nu den genadeslag toedienen.
« Wat meer is, gaat hij voort, TUERLINCKX geeft
oog op als vrouwelijk, ja, maar ook als onzijdig, en
vermeldt niet, dat men zegt in de oog en op de oog.
-- 2 80 --
Het is er dus verre van af, dat men bij TUERLINCKX
zien, dat oog in 't Hageland « zonder uitzondering
» vrouwelijk Wil de heer Claes ons mededeelen,
waar dat 't Hagelandsch Idioticon wél te zien
dan zullen mij hem daarvoor zeer dankbaar zijn. »
ik doen, — alleen om te zien van wat
de dankbaarheid den heer de Vreese we;
zijn!
liever grootmoedig bekend, dat
gelijk heb !
is 't mogelijk voor eenen doctor aldus te
: a TUERLINCKX meldt niet, dat men in
zegt » (i) en daar
lezer uit a fleiden : In 't Hagelan4 zegt men
t oog op 't oog! t Is alsof iemand zeggen zou :
de Vreese verklaart, dat Claes gelijk heeft
heeft Claes orgelijk !
heer de Vreese, die mij zoo onzacht behan ,
Wdb.
delt, omdat ik mij enige malen in 't
lezen van heb ; zelfs nadat ik er hem
Haspeigouw verwart
hij heeft TUERLINCKX (die
prachtige, groote letter gedrukt is) slecht gelezen,
kan ik zeggen; zou hem durven
zijne lezers te verschalken om
'ongelijk te stellen
(I) SCHUERMANS, Rij v., 218, a de oog zien
(Brab.). »
-- 280 -
is er dus verre van af, dat men bij TUERLlNCKX
kan zien, dat oof( 't Hageland « zonder uitzondering))
vrouwelijk is. Wil de heer Claes ons mededeelen,
waar dat in 't Hagelandsch Idioticon wél te zien
is, dan zullen wij he~ dankbaar zijn. ))
Dat wil ik doen, - alleen om te zien van wat
kleur de dankbaarheid van den heer de Vreese we.
mag zijn!
Hadde hij maar liever grootmoedig bekend, da l
ik gelijk heb 1
Hoe is 't mogelijk voor eenen doctor aldus te
redeneeren : « TUERLlNCKX meldt men 't Hageland zegt in de oog en op de oog )) (I) moet de lezer uit afleiden: In 'r Hageland zegt men
in 'toog en op 't oog! 'r alsof iemand zeggen zou:
Als de Vreese niet gelijk heeft
dan heeft Claes oQgelijk!
De heer de Vreese, die mij zoo onzacht behan,
delt, omdat ik mij eenige malen in 't lezen van 't vergist heb; hij die gedurig, en zelfs nadat ik er hem
op gewezen heb, Hageland met Haspengouw verwart
en blijft verwarren, .-. hij heeft TUERLlNCKX (die
in slecht gelezen,
minder kan ik niet zeggen; want wie zou hem durven
verdenken zijne lezers te willen verschalken om
mij in 't ongelijk te stellen?
(I) SCHUERMANS, Bijv., 218, geeft « Iets op de oog zien
(Brab.).
^ 281 '.
Ziehier de knoop :
Overal, waar een woord in 't Hagelandsch taaleigen
een ander geslacht heeft dan hetgeen door de
Woordenlijst wordt aangeduid, staat bij TUERt_
ENCKX het geslacht van de Woordenlijst tusschen
haakjes vermeld Aldus :
Artikel, (o.) m. — As, (v.) m. -- Autaar, (o.) m.
-- Bosch, (o.) m. — Baai, (v.) m. -- Baan, (v.) « op
sommige plaatsen van 't Hag. m., op andere v. » -
Nest (v. drukfout voor o.) m. – Ontbijt, (o.) m. --
OoG (0.) V Oor, (o.) v. -- Trouw (v.) m. — en nog
honderd . ndere.
Mijne critiek betreft dus wel degelijk den heer
de Vreese (die de verantwoordelijkheid van 't art.
op zich neemt), en niet zijne « zegslieden », die
hij verkeerd leest en uitlegt, en (als hij in 't nauw
gezet wordt) « onbetrouwbaar » heet.
Als teeken van dankbaarheid zal ik u niet
veel vragen, Doctor; slechts dit :
Wees altijd indachtig, dat gij uwe eigene verdienste
geenszins in gevaar brengt met de verdienste
van anderen te erkennen, en beschuldig hier TUERLINCKX
en RUTTEN niet van « onbetrouwbaarheid »
maar wel u Telven.
En na zulke dubbelzinnige anticritiek, « gebiedt
de eer lij k hei d den heer de Vreese te erkennen
dat mijne op- of aanmerkingen naar aanleiding
van negen uitdrukkingen (!), op kleinigheden
n a, gegrond zijn (112)! »
--
282
-
« Evenzoo (is dat nu op kleinigheden na of niet?),
gaat hij voort -- de herhaalde klacht, dat de Haspengouw
verward wordt met het Hageland. De fout
is te betreuren, en er zal voor gezorgd worden dat
het niet meer gebeurt. Maar me dunkt, daar wordt
wel wat veel belang aan gehecht : de verwarring is
verklaarbaar, aangezien noch Tuerlinckx, noch Rutten
nauwkeurig de grens tusschen het Hageland en de
de Haspengouw aanwijzen, en Rutten voor tallooze (? )
woorden eenvoudig naar Tuerlinckx verwist, wat wel
bewast dat in den woordenschat der beide streken weef
gemeenschappelijks is (112) ».
Zou hij de twee « bewuste n Idiotica wel
behoorlijk kennen? TUERLINCKx zegt (Inleiding) :
« ... Evenwel mag men aannemen, dat de Groote
Geet van Tienen af tot aan den Demer, en dan
deze rivier tot Aarschot, het Hageland... bepalen,
zonder dat nochtans al de dorpen op den linkeroever
dier rivieren van Tienen tot Aarschot tot
het Hageland behooren n (t).
Zet daar nu nevens de verklaring van RUTTEN
(Inleiding) : « Het (Haspengouw) ligt tusschen Sint-
Truiden, Montenaken, Zitterd-Lummen, Tienen en
Leeuw n, en mijne verzekering dat de bewoners
(I) VAN BEMMEL, La Belg.• illustrée, 1, p. 16t, zegt:
« la contrée située entre Louvain, Aarschot, Diest et T:rlemont ».
CONSCIENCE (De Plaag der Dorpen) zegt : « Het Hageland..._
zich uitstrekkende naar het Limburgsche over St Truiden en
Thienen »; hij is echter mis : noch . St.-Truiden, noch Tienen;
noch de rechteroever der Groote Geet, van deze laatste stad tot .
Diest, behooren tot het Hageland.
=-- 283 --
den linkeroever Groote Geet, om eenen
rechteroever beduiden, steeds
zeggen . hij is Geet, hij is van
Haspengouw, -- en gij moet overtuigd zijn, dat
heer de Vreese van mij te onrechte eenen Haspengouwer
wil.
het groot getal woorden betreft, die aan
Haspengouw en Hageland gemen zijn, dat makt
« verwarring » nog niet « verklaarbaar ». In
CORN. VERVL., in AM. JOOS treft men er zoo
aan, die het Hageland en het Haspengouw
dat zeggen, dat « men te
belang hecht aan het onderscheid der gouwspraken
(112)? » Redactie genoeg belang
het Zuidnederlandsch? de vraag!
« En als we nu de balans willen maken — zegt
heer de Vreese — dan mag ik gerust zeggen dat
bewezen is, dat de aanmerkingen van den heer
een twaalftal na, zonder eenige bewijskracht
integendeel berusten op onnauwkeurig lezen
verkeerd inzicht (I 13) ».
tegenovergestelde?
bewijst namelijk :
10 het der Ned. Taal al
sympathie heeft;
2° ik de pretentie niet gehad heb om de
geleerdheid der Redacteuren twijfel te trekken ;
Dat ik mij niet beklaagd heb over te weinig
excerpten ;
- 283-
van den linkeroever der Groote Geet, om eenen
bewoner van den rechteroever te beduiden, steeds
zeggen. hij is van over de Geet, of hij is van
't Haspengouw, - en gij moet overtuigd zijn, dat
de heer de Vreese van mij te onrechte eenen Has,.
pengouwer maken wil.
Wat het groot getal woorden betreft, die aan
Ha~pengouw en Hageland gemeen zijn, dat maakt
zijne (( verwarring )) nog niet ({ verklaarbaar )). VERVL., AM. JOOS er zoo
honderden aan, die tot het Hageland en het Haspengouw
behooren; wil dat zeggen, dat (( men te
veel belang hecht aan het onderscheid der gouwspraken
112) 1 )) Hecht de Redactie genoeg belang
aan het Zuidnederlandsch 1 Dat is de vraag!
« als we nu de balans willen maken - zegt
de heer de V reese - dan mag ik gerust zeggen dat
het bewezen is, dat de aanmerkingen van den heer
Claes, op een twaalftal na, zonder eenige bewijskracht
zijn, maar illtegendeel berusten op onnauwkeurig lezen
en verkeerd inzicht (113) ».
Mijne balans teekent juist het tegenovergestelde!
Zij bewijst namelijk:
1° Dat het Woordenboek der Ned. Taal al
mijne sympathie heeft;
2° Dat ik de pretentie niet gehad heb om der Redacteuren in twijfel te trekken;
3° Dat ik mij niet beklaagd heb over te weinig
excerpten;
- 284 -
4° Dat de heer de Vreese mijne bedoeling
verkeerd uitlegt ; dat hij hoopen argumenten bezigt,
die bij de wederlegging van mijn schrift niet te
pas komen, en dat de bedaarde vorm van mijne
Wenken hem het recht niet geeft om tegen mij
eenen toon aan te nemen, die zelfs in eene mercuriale
van eenen Rector in de ergste omstandigheden
nog misplaatst zou zijn;
5° Dat ik mij vergist heb bij de uitdrukkingen :
Gritsel, Grondhaak, Afdragen, Geld, Gelijk (voor
een deel), Oom, Gan{enpoel, Genekt, Bestellen,
maar dat de heer de Vreese aan de andere tevergeefs
heeft getornd;
6° Dat de heer de Vreese toegeeflijk genoeg
is, om, hoewel met tegenzin, te bekennen, dat ik
gelijk had bij Biechtoefening (44), Geld heeft eenen
g oeden meester noodig (45), Beweeglijk (62), Begrafenis
(67), Biddag (75), Gast (79), Gebod (82),
Haag (91(, Oorlap (96), 't Is eene o (97), Bier
op flesschen (99) ;
70 Dat « de eerlijkheid hem gebiedt te erkennen
dat de op- of aanmerkingen welke de heer
Claes gemaakt heeft naar aanleiding van Bedauwelen,
Bekoren, Bekoring, BeToeking, Beter dat
brood naar den oven smaakt dan naar de moel,
Bruid in de beteekenis B, Ophefen en Opheffing,
op kleinigheden na (!) gegrond zijn (I r 2) » ;
8° Dat dezelfde(?) eerlijkheid hem niet gebiedt
te verklaren, dat hij mijne op- en aanmerkingen
naar aanleiding van Boterkroeg, Getweeën, Ge--
285 --
drieën enz., Avondstond, Beest, Begrijpen, Behoudsgeiinde,
Bobijn, Betrouwen, Bewerken, Beurs,
BeTilveren, Goedleven, Haam onaangeroerd heeft
gelaten.
g° Dat hij edelmoedig schuld belijdt voor het
herhaald verwarren van H aspengou w en H agela nd
en belooft « dat er zal voor gewaakt worden dat
het niet meer gebeurt », — en dat hij in 't zelfde
schrift, waar hij die belijdenis (niet berouwvol!)
aflegt, met genoegen en gedurig in dezelfde fout
hervalt.
De heer de Vreese heeft dus geene reden om
victorie te kraaien
Intusschen is hij behendig genoeg om toe te
geven, dat er « fouten en leemten » in 't Wdb.
zijn (i i 3) ; zelfs verwondert hij zich, in schijn, « dat
de heer Claes dáárvan niet meer opgemerkt heeft ».
0 ik heb er nog zooveel opgeteekent, ik, een
der weinige lezers van het Wdb in België; ik, die
de Redactie niet vlei met haar uitbundig te prijzen,
maar die het Wdb. zou willen zien groeien tot een
monument, waar Zuid- en Noord-Nederland fier
mogen op zijn?
Is mijne zienswijze niet deftig? En is het
vanwege den heer de Vreese, die op het punt
van eerlijkheid zoo gevoelig schijnt, wel deftig
zijne lezers te doen gelooven, dat ik in mijne
Eenige Wenken « den schijn aanneem, dat er niets
uit het Wdb . te leeren valt? (i i 3) »
- 286 —
Na mij aldus . volstrekt aan zijne goede trouw
te hebben laten twijfelen, keert hij op zijne stappen
terug om te onderzoeken, of het Wdb ook van
partijdigheid zou kunnen beschuldigd worden.
Ik heb het onbetrouwbare niet van het partijdige
gescheiden, omdat het een dikwijls uit het
ander voortvloeit; hij doet het wèl, om mij hatelijk
te maken.
Een werk kan partijdig zijn, niet alleen door
het inzicht, maar ook door de onwetendheid des
opstellers. En daar het bewezen is, dat Dr de Vreese
« zorgt, dat de taal van Zuidnederland zoo goed
mogelijk tot haar recht kome », valt de schuld
(sedert elf jaar) niet op de Redactie, die in hem
haar gansch vertrouwen stelt, maar op één lid, op
hem zelf : hij is verantwoordelijk tegenover haar,
gelijk tegenover ons, en al zijn declameeren, en
overdrijven, en jammeren, en vleien zal hem niet
vrijspreken.
Het staat vast, dat eene menigte uitdrukkingen,
die in België vreemd zijn, maar door onze
schrijvers, in navolging der Noordnederlandsche,
gebezigd worden (gelijk ik het overigens goedkeur),
zonder aanduiding van hun gebied in 't Wdb.
opgenomen worden, terwijl bij eene menigte
andere, die vroeger ook in Holland thuis behoorden
en er dikwijls nog niet geheel verdwenen zijn, het
Belgisch gebied (ook wel onnauwkeurig) wordt
opgegeven. Zulks is het geval met bestellen, geraadTaam,
oorpeuluw, oorsmout, op de Maas
liggen enz.
-. 287
Al het redeneeren daarover van den heer de
Vreese schijnt alleen te bewijzen, dat er Noordnederlandsch
en Zuidnederlandsch mag bestaan;
« geen mensch in Holland heeft er [immers] bezwaar
tegen (118) ! »
Maar volgens DE VRIES is het Wdb. bestemd
u om te getuigen van de eenheid der taal » ; moet
het Wdb. « Vlaamsch en Hollandsch eens en vooral
verbinden tot eene gemeenschappelijke Nederlandlandsche
taal » !
De heer de Vreese, integendeel, schijnt het
Zuidnederlandsch zorgvuldig van het Noordneder
landsch (het echt Nederlandsch !) te willen afzonderen.
Daarenboven legt hij menig als Zuidnederlandsch
gemerkt woord 6f onvolledig of verkeerd
uit, en vergist zich in 't aanduiden der streken
waar het thuis hoort.
In een Algemeen Nederl. Wdb. hoeft niet
verwezen naar Noord of naar Zuid ; al de schatten
onzer taal behooren aan allen. Onnoodig te antwoorden
op de vraag van den heer de Vreese :
Moeten de Hollanders misschien weer geraad'aam
gaan zeggen (i r5)? » De Hollanders moeten dat niet ;
maar de Belgische Hollanders hebben dan ook het
recht niet ons te bedillen gelijk zij weleens doen,
wanneer wij dat woord gebruiken.
Al verklaart de heer de Vreese mij in dezen «eene
halve eeuw en meer bij mijn tijd ten achter (z 23) »,
ik blijf van meening, dat de namen der schrijvers bij
de voorbeelden gevoegd, die de woorden in hunne
- 288 -
onderscheiden beteekenissen moeten ophelderen,
voldoende zijn om de herkomst dier woorden aan
te duiden. Ziedaar mijne overtuiging en van menigen
Vlaming met mij ; vrij en beta melijk heb ik die
uitgesproken, zonder iemand te kwetsen, zonder
iemand te noemen.
Heeft de heer de Vreese last ontvangen om
mij te weerleggen of heeft hij uit eigen beweging
gehandeld om zich te verontschuldigen, dat hij de
Redactie op 't ijs had geleid, -- dat gaf hem het
recht niet om mijnen nederigen persoon te vernederen,
mij belachlijk te maken, mij te kwetsen,
mij te hoonen door mij inzichten toe te schrijven,
die niemand 'uit mijne woorden kan afleiden. Ik
heb voor de leden der Redactie den verschuldigden
eerbied; ik heb meer dan eens blijken van genegenheid
gegeven voor den heer de Vreese, o. a.
door hem excerpten te leveren voor het Wdb., door
hem vaderlijk te vermanen als hij verkeerd deed,
door zijnen arbeid te helpen aanmoedigen, waar
hij ondersteuning verlangde en verdiende. Voor dat
alles krijg ik bij de eerste gelegenheid stank voor
dank. Gelukkig dat mij zulks, op mijnen leeftijd,
niet meer verwondert.
Mijne tweede vraag : Is het Wdb. onpartijdig
en betrouwbaar? moet dus ontkennend worden
beantwoord.
In het weerleggen van mijn derde deel komt .
, 289 -
de heer de Vreese tot de slotsom dat « de opvolgers
van DE VRIES even bezorgd..., beknopter en
nauwgezetter zijn dan DE VRIES ».
Toen ik de uitgebreidheid in de voorbeelden
noemde, had ik het oog op eene zekere soort van
voorbeelden, niet b. v. op die, welke de 132 beteekenissen
van één woord moesten verklaren. Ik
wilde spreken over degene, waar DE VRIES den
31 Augustus 1851 op doelde, toen hij, op het Taalen
Letterk. Congres te Brussel, zeide : .
« Slechts dan wanneer de volkstaal iets aanbiedt,
wat stellig onwelvoeglijk en onkiesch is, wat bepaaldelijk
tot de straattaal behoort, of wat niet hooger mag
beschouwd worden dan als de uitdrukking eener tijdelijke
en ras voorbijgaande aardigheid, dan eerbiedige
men den goeden smaak, en houde het Woordenboek
van zulke ruwe platheden vrij ».
Is dat weer « uit zijn verband gerukt »?
« De Redactie, zegt de heer de Vreese, [e n
hier moet hij zijne medeleden geraadpleegd hebben!)
kan het met den heer Claes niet eens zijn a, en
hij is overgelukkig mij te kunnen toonen, dat DE
VRIES onder den invloed der gebroeders GRIMM,
liberaler geworden, en van zienswijze veranderd
is « Dat had de heer Claes wel mogen bedenken
voor hij met het gezag van J. SIGART kwam
schermen (137) », roept hij zegevierend uit.
Veranderen is altijd niet verbeteren 1 Ik heb
overigens DE VRIES niet geoordeeld naar zijne
woorden, maar naar zijne werken. Wat hij over dat
- 290 ._
punt ook geschreven hebbe, toch heeft hij de spreuk :
n'appuyer pas niet uit het oog verloren, noch zijne
opvolgers oorlof gegeven om voorbeelden en zegswijzen
op te disschen als...
Maar neen, ik schrijf er geene meer over... Wie
er belang in stelt, deze 't art.
Been, Dl II, 1309, -- Bekruipen, ib. 1644,
Brood, Dl. II I, 1547, Broodwinning, 1577. ..
Ik weet niet, hoe men daar in Holland over
denkt; de heer de Vreese moge dat trachten te vergoelijken,
ik keur .het af en blijf het afkeuren, al
schermde hij met nog grooter geleerden dan JACOB
GRIMM, met nog zedelijker schrijvers dan BREDERO;
al verdedigt hij (die hoopen woorden weglaat,
omdat zij, volgens- hem niet algemeen genoeg
in gebruik zijn) het opnemen van broederkensTonde,
dat niet « in soun.nige streken » in gebruik is, maar
a in sommige kringen van Vlaamsch-België weleens
gezegd wordt ». Hij « verzamele met bijzondere
zorg en behandele met liefde alle woorden zonder
onderscheid, die vroeger nooit vermeld werden
(143), ik zal, ik kan het niet goedkeuren.
Ik ga hem hier niet stap voor stap volgen, dat
is niet noodig Een woord echter nog bij Broodgod.
Na den uitleg van 't Wdb. gegeven te hebben voeg
ik er bij : « Dat was duidelijk genoeg ; . ook zonder
voorbeelden ». Voldaan roept de heer de Vreese
hierbij uit : « Duidelijk genoeg, maar toch niet
zonder tact verklaard, niet waar? a
-- 291 -
Wel, Doctor, kortheidshalve had ik daar niet
van gesproken; maar iemand, die wat op de hoogte
is, zou niet zeggen « de uit brood bereide H. Hostie
in den R. K. eeredienst. »
Broodkant. Om volledig te zijn hadde het art.
nog moeten geven dat broodtrant ook koren- of
r.oggenkant beteekent, in tegenstelling van mikkenkant
Id. i. kant, snede, homp tarwebrood) ; daarmede
is echter het , voorbeeld uit MARNIX nog niet
verschoond.
En terwijl we van kanten spreken ('t kan later
nog te pas komen !), hij doet in kanten wordt spottend
gezegd voor : hij gaat bedelen. In de Antwerpsche
Kempen heb ik hooren zeggen : Niets is beter
in 't land, als boter op 'nen vlaaienkant.
Deze en alle inlichtingen uit mijne Wenken en
andere schriften, die u zouden kunnen gaden (a alleen
in VI. -B. gebruikelijk » !) lever ik u à l'ceil ;want wij,
Vlamingen, wij voeden voor onze moedertaal eene
reine, onbaatzuchtige liefde, zoodat de kwestie :
« Wie zal 't geld verschaffenA » (1 5 5) hier van geen
belang is, wanneer er middelen voorgesteld worden
om het gehalte van het Wdb. nog te doen stijgen.
Maar als ik eene commissie van Zuidnederlanders
vraag om onze woordenlijsten te onderzoeken
en te vergelijken, dan schijnt de heer de Vreese à
priori overtuigd, dat zulke commissie niet veel
bruikbaars leveren zal. Als ik vraag, dat er proefbladen
zouden gezonden worden in alle deelen van de
- 292 _
Nederlanden, naar mannen, die het ontbrekende
zouden aanvullen, en het verkeerde verbeteren, dan
heet hij dat prachtig, maar onuitvoerbaar, -- en zijn
voornaamste argument is weer : het geld ! en hij laat
me daarbij, ongevraagd, een kijkje werpen in het
atelier (a stukwerk » (i 55) maken veronderstelt toch
een atelier!) van eenen Redacteur. Maar wat heeft
dat altemaal met mijne Wenken en mijne voorstellen
te doen?
Al dat wringen en tegenstribbelen belooft niet
veel goeds voor de toekomst!
In de Redactie zetelt (sedert twee maanden) op
vier leden slechts één Belg, die te Leiden zal wonen.
De heer De Vreese zal intusschen « zorgen dat de taal
van Zuid-Nederland in het Wdb. zoo goed mogelijk
vertegenwoordigd blijve. »
Maar als de Belgische Regeering, die het Wbd,
zoo mild ondersteunt. eens inzag, dat het Wbd. voor
Vlaamsch-België niet is wat het zou moeten zijn
(gelijk de heer de Vreese zelf bekend heeft), zou het
dan geen recht hebben om dien toestand te doen
veranderen, met, b. v , te vragen dat mijne voorstellen
verwezenlijkt worden?
Daardoor zou immers de taak der Redactie
worden verlicht, die -- naar de schets van den heer
de Vreese te oordeelen -- allesbehalve aangenaam
en winstgevend is ?
De winstgevendheid is van 't begin tot het einde
zijn thema ! 't Is zeker het onaangename van dat
baantje, dat hem op 't einde zijner schets den kreet
ontrukt (0 58) :
. 293 -
« Is de aflevering eindelijk de wereld in, dan komt
er een Zuidnederlander, die U (sic !) hetgeen ge aan
honorarium te kort mocht komen, vergoedt door ongegronde.
onjuiste, onvruchtbare critiek, en zelfs niet opziet
-tegen grievende insinuaties — een onvaderlandsch (?)
werk bij uitmuntendheid (i). »
Wat me hier verwondert is dat hij deze tirade
niet met een uiroepingsteeken gesloten, of ten
minste in verzen geschreven hebbe!
Heeft de taalquaestie hem heel zijn werk door te
mijnen opzichte aanmatigend, bitter, onheusch,
onbillijk doen zijn, de geldquaestie doet hem raaskallen.
Qu'il est noble dans son courroux !
Een Zuidnederlander! In dat woord ligt heel de
verontweerdiging van Dr. de Vreese opgesloten !
Zuidnederlander ! dat is oi handig, onmondig, dat is
hetzelfde als wat de Parijzenaar uitdrukt door petit
Beige : iemand waar men mee lachen 'moet en waar
men toch medelijden mee huichelt. Zuidnederlander,
enfin, dat is den heer de Vreeses laatste argument ;
want volgens de kwispels, die zich inbeelden, dat zij
alleen de wetenschap in pacht hebben, is een Zuidnederlander
in opzicht van geestontwikkeling de
.grootste sukkelaar van Europa.
(t) Van welk vaderland zou hier wel sprake zijn? --- Niet van
't mijne!
2 94
Wie twijfelt er dan nog aan, of hij sympathie
heeft voor de Zuidnederlandsche taal? Hij heeft.
dien twijfel gelogenstraft; hij heeft bekend, —
« dat het Wdb. de taal van het Noorden veel
beter weerspiegelt dan die van het Zuiden ». — Dat
het oy vele plaatsen niet betrouwbaar en (zij het
bij gebrek aan goede inlichtingen) niet onpartijdig
is, heb ik in mijne Wenken en in dit mijn antwoord
bewezen. Onvolledigheid en onbetrouwbaarheid
gaan dikwijls samen. Zoolang de Redactie niet
ruimschoots door Zuidnederlanders uit onze onder -
scheiden streken wordt ingelicht, zal die toestand
vooi cduren. Ik ga verder : ik zeg : door Zuidnederlanders
uit onderscheiden standen, een paar Roomschkatholieke
• priesters medegerekend. Want Dr de
Vreese die, hoe geleerd hij ook zij, op verre na
niet in staat is om den taalschat van de Vlamingen
tot zijn recht te brengen, is nog veel minder bevoegd
om inlichtingen te geven in zaken van leerstelling
en rubrieken der Katholieke Kerk in België. Doch
dat zal ik weer moeten bewijzen.
Offer, Dl. X, (vóór de Vreese). 't Art, is te
lang, om hier aangehaald te worden. Zie bijzonlijk
kol. 82, b), kol. 83 en kol. 88, bij Offerande.
Wat de voorbeelden betreft, die voor sommige
lezers aanstootelijk kunnen zijn, het Wdb. zal er
veel bij winnen met die weg te laten. Zoo bij
Beuren innen, in ontvangst nemen. Dl. II,
2288 (een voorbeeld van verdraagzaamheid) :
- 295 -
• Milts dat de siélkes wonderlick seer verblijt
zijn, als de Papen vele offerhanden beuren ». (MARNIx.)
En dit ander :
« Dat sy (t. w. de Moeder Gods) ten minsten also
vele devocien ende vereeringe soude beuren, als Jesus
Christus selve ». (ib.)
De heer de Vreese verdedigt dergelijke voorbeelden
met te zeggen, dat er in het Wdb. ook
voorbeelden komen, die onaangenaam in de ooren
van protestanten, Israëlieten of andersdenkenden
klinken. Ik antwoord hem : dergelijke voorbeelden
zijn er evenmin op hunne plaats.
Ik heb ook aangetoond, dgt er in het Wdb.
talrijke vette voorbeelden zijn opgenomen, en onhebbelijke,'
moderne, tot enkele kringen beperkte
uitdrukkingen, die zonder nadeel voor het plan
konden en moesten achterwege blijven.
Ik besluit met de voorstellen in mijne Wenken
uitgedrukt te vernieuwen, namelijk :
10 Dat de Vlaamsche woordenschat, door Vlamingen
van verschillende streken en standen onderzocht
en vergeleken, door de Redactie, uit Hollanders
en Belgen bestaande, zou benuttigd worden ;
20 Dat bij de benuttigde woorden de beperkende
zinsneden : Zuidnederlandsch, alleen in
Zuid-Nederland gebruikelijk en dergelijke achterwege
blijven, iedermaal dat naar eenen schrijver,
een idioticon of een ander gedrukt document kan
verwezen worden;
- 296 -
3° Dat er bij het nood w e ndig behandelen
van wat cr minder welvoeglijk klinkt » met de
grotste onaziclitighid te werk worde gegan, en
alle aanstootelijke voorbeelden wegblijven.
Ik eindig. Ik wil niet onderzoeken, of mijn
1901 en mijne aanleiding
arti kel van Mei
hebben gegeven tot de benoeming van den jongen
Belgischen geleerde, die Dr MULLER in de Redactie
moet vervangen. I k hoop dat deze benoeming
voor Vlaamsch-België goede vruchten dragen zal
en dat de Redactie, niettegenstaande het non possumus
van den heer de Vreese, de andere maatregelen,
door mij voorgesteld, ria ernstige overweging, eerlang
zal goedkeuren en toepassen.
8 April 1902.
4
er bij het nood wendig behandelen
wat IC minder welvoeglijk 11 met de
grootste omzichtighdd te werk worde gegaan, en
aanstootelijke voorbeelden wegblijven.
eilldig. Ik wil niet onderzoeken, of mijn
artikel van Mei J901 mijne Wenken benoeming van den jongen
Or Redactie
vervangen. Ik dat deze benoeming
Vlaamsch-België goede vruchten dragen zal
de Redactie. niettegenstaande het non possumus
Vreese. ria eerlang
toepassen.
Namen, April 1902.

Inhoud.
Antwoord op de Zeeg van den heer Dr. W. de Vreese, betreffende
het Woordenboek der Nederlandsche Taal, door den heer
D. CLAES , . . . . . . . ,. . . 241 -296
VERSLAGEN
I·:N
MEDEDEELINGEN
OEH
KVNINKLlJKE
VLAAMSCHE ACADEMIE
1.'OOn
TAAL- EN LETTEr :<UNDE.
1902.
Mei.
GENT
A, SIF'FEl<
D.-u/,ket' de, KOllàtklyJ," Vlaamscke Academu
'9°2

297 -
Zitting van 2I Mei Igor.
Aanwezig de heeren Obrie, bestuurder, de
Potter, bestendige secretaris;
de heeren Claeys, Jhr. de Pauw, Gailliard,
Coopman, de Vos, Broeckaert, Sermon, Bols
de Flou, Jhr. de Gheldere, Prayon-van Zuylen,
Simons, de Ceuleneer en Segers, werkende leden;
de heer F. van der Haeghen, binnenlandsch
eerelid; de heer W. de Vreese, briefwisselend lid.
Verontschuldigen hunne afwezigheid de heeren
J. van Droogenbroeck, Daems, Janssens, werkende
leden; de heeren Muyldermans en Joos, briefwisselende
leden.
Het verslag over de voorgaande zitting wordt
gelezen en goedgekeurd.
AANGEBODEN BOEKEN.
Door de Regeering :
Arbeidsblad, April 1902.
Recueil des Ordonnances des Pays-Bas, i 5o6-
1,700, 3e vol.
Bulletin bibliographique et pédagogique du
Musée beige, 1902, nr 4.
Sommaire idéologique des ouvrages et des
revues de philosophic, Se jaar, 27e aflev.
Annales des travaux publics, 1902, nr 2.
Bulletin de l'Academie .royale de Belgique.
Classe des Lettres, 1902, n r 3.
- 298 -
Handelingen der maatschappij van Geschieden
Oudheidkunde te Gent. Ve deel, 1 e aflev. —
Id em, Bulletijn 1902,nr 4.
Revue de l' Université de Bruxelles, 1902, nr 7.
Bulletin de l'Agriculture, 1 902, nr 2.
Revue sociale catholique, 1902, nr 7.
Bibliographie de Belgique, 1 902, nrs 7-8. —
idem, sommaire des Périodiques, 1 902, nr 3.
Vlaamsche Zanten. Maart en April 1902.
Wallonia, 1902, nrs 3-5.
Door den heer D. Claes :
Merkweerdige Woorden en Uitdrukkingen in
onre oude Costuimen voorhanden.
Door den heer J. B KO ECKAERT
Prudens van Duyse en rijn standbeeld.
Door den Oudheidkundigen Kring van Dendermonde
:
Gedenkschriften, 1901, 4e aflev.
Door den heer 1-HERMAN RONSE
De Tuinbouw, Maandschrift, nr I .
Door de abdij van Maredsous :
Revue bénédictine, 1 902, nr 2.
De laatstverschenen afleveringen van Biekorf,
Dietsche Warande en Belfort, St.-Cassianusblad,
het Katholiek Onderwijs, Wallonia.
2 99
De heer Bestuurder staat recht en wenscht,
namens de vergadering, Jhr. de Pauw geluk met
zijne benoeming tot Procureur-generaal bij het
Beroepshof te Gent. Hij drukt de hoop uit, dat
.Jhr. de Pauw, in zijn aanzienlijk ambt, de Vlaamsche
zaak, op rechterlijk gebied, zooveel mogelijk
dienst bewijzen zal. (Toejuichingen).
Jhr. de Pauw betuigt den heer Bestuurder, en
de gansche vergadering, zijnen dank voor de hem
toegebrachte gelukwenschen. « Hij acht zich te gelukkiger
om zijne bevordering, daar deze eenen nieuwen
luister werpt op de Koninklijke Vlaamsche Academie,
wier belangen hij niet uit het oog zal verliezen. »
De heer Coopman vraagt het woord en drukt
zich volgender wijze uit :
Geachte Heeren,
Waarde Medeleden,
Het heeft de Academie behaagt mij tot haren
afgevaardigde te benoemen op het jubelfeest van
de Gentsche letterkundige Vereeniging Snellaertskring,
onder kenspreuk Eigen Taal is d'echte Tolk,
die op 4 Mei 11. de 25e verjaring van hare stichting
heeft gevierd.
Het is mij een aangename plicht UEd. naar
Academisch gebruik een kort verslag over mijne
zending uit te brengen.
Op de plechtige letter- en toonkundige Feestzitting
(te t i ure 's morgens in Minards-Schouwburg)
werden de afgevaardigden van de Vlaamsche maat—
3oo --^
schappijen uit Gent, Antwerpen, Brussel en Leuven,
welkom geheeten door den eerevoorzitter, hoogleeraar
Julius Obrie.
Onder de toejuichingen van de talrijke aanwezigen
betuigde hij, uit naam der feestvierende
vereeniging, zijn besten dank aan de verschillende
afgevaardigden en drukte in 't bijzonder op de tegenwoordigheid
van den afgevaardigde der Koninklijke
Vlaamsche Academie, die daardoor aan den
Snellaertskring een kostbaar blijk van waardeering,
had gegeven.
Om die reden meende Uw afgevaardigde detoetreding
der Academie te moeten verklaren.
Hij sprak. nagenoeg als volgt :
Hooggeachte Toehoorders!
Een woord van dubbelen dank zij mij geoorloofd.
Ik dank den waarden Eerevoorzitter voor
zijn hartelijk welkom. Ik dank den Heeren Voorzitter
en Leden van het feestvierend Genootschap, omdat
zij, door hunne uitnoodiging, de Vlaamsche Academie
in de gelegenheid stellen, bij monde van haren
afgevaardigde, uiting te geven aan de gevoelens
van warme genegenheid, welke zij den Snellaertskring
toedraagt.
Haar zijn alle Vlaamschgainde vereenigingen
lief, zonder onderscheid, hoe zij heeten mogen of
in welke richting zij streven ; maar de Snellaertskring
ligt haar nauw aan het hart, omdat hij haar
een vriend is der allereerste ure, die medegejuicht
de onpartijdige Snellaertskring
steeds in hare onpartijdigheid,
vertrouwt werk toekomst,
ten bate van taal en letteren, van die koninklijke
daarom het mij eene eer en een groot
hier, deze plechtige vergadering, namens
hulde te mogen
de goede, de geestelijke kracht die,
eener van den Jubilaris
uitgegaan ; belangstelling in de Nederlandsche
letterkunde als zijn kloek volgehouden
taalrechten te niet het
mijne bewondering uit te drukken voor zijn
het Vlaamsche grondbeginsel
te verheffen, het is, niet het monopolium van dezen of genen,
gemeenschappelijk allen, die
en het volk, het vaderland en zijne instellingen,.
zonder bijbedoeling, waarlijk het mij geluk den wensch
uiten, dat de Snellaertskring, die den hooggeschatten
voert, ten volle waardig is,
de toekomst moge blijven wat hij tot heden is
geweest : toonbeeld van opofferings- en vlaamschgezindheid.
heerlijkste zij op dezen heuglijken
dag ; besef van den volbrachten plicht en de
nooit ondankbare Vlaanderen,
- 30r -
heeft bij hare stichting; omdat de onpartijdige Snellaertskring
steeds gelooft in hare onpartijdigheid,
en meer dan ooit vertrouwt in het werk en de toekomst,
ten bate van taal en letteren, van die koninklijke
instelling.
En daarom is het mij eene eer en een groot
genoegen, hier, op deze plechtige vergadering, namens
de Koninklijke Vlaamsche Academie, hulde te mogen
brengen aan de goede, de geestelijke kracht die,
gedurende het vierde eener eeuw, van den Jubilaris
is uitgegaan; zijne belangstelling in de Nederlandsche
leuerkunde evenzeer als zijn kloek volgehouden
strijd voor onze taalrechten te loven, en niet het
minst mijne bewondering uit te drukken voor zijn
edelaardig pogen om het Vlaamsche grondbeginsel
boven alle partijschap ten troon te verheffen, omdat
niet het monopolium van dezen of genen,
maar het gemeenschappelijk erfgoed van allen, die
de taal en het volk, het vaderland en zijne instellingen
,zonder de minste bijbedoeling, waarlijk zielslief
hebben.
En ook daarom is het mij een geluk den wensch
te uiten, dat de Snellaertskring, die den hooggeschatten
naam dien hij voert, ten volle waardig is,
in de toekomst moge blijven wat hij tot heden is
geweest: een toonbeeld van opofferings- en vlaamschgezindheid.
Zijne heerlijkste feestgave zij hem op dezen heuglijken
dag; het besef van den volbrachten plicht en de
dankbaarheid van het nooit ondankbare Vlaanderen,
-- 3o2 --
Uit het Kort overlicht van de werkgaamheden
der Vereeniging (i) blijkt, dat de Snellaertskring -
gesticht werd den 5" April 1877.
De eerste oproep ging uit van de heeren Mr.
J. Obrie en A. Siffer. Tot de 18 stichtende Leden
behoorden : Mr. Herman de Baets, thans provincieraadsheer,
Eugeen de Guchtenaere, onderwijzer,
later Volksvertegenwoordiger, Karel Lybaert oud-.
ste, letterkundige, en zijne neven de kunstschilder
Theophiel Lybaert en Karel Lybaert Jste letterkundige,
Mr. Albert Nijssens, later Minister van
den Arbeid, Hendrik Schelstraete, candidaat-notaris,
Hendrik van der Haegen, hulp-archivaris, en A. Vromant,
hoofdonderwijzer te Sint-Amandsberg.
Sedert 3o Januari 1879 werd den letterlievenden
ingenieur Fabri telken jare het voorzitterschap
vereerd.
Snellaertskring hield 875 vergaderingen en 928
voordrachten over taal- en letterkunde, kunst en
geschiedenis, tevens over schei-, natuur-, genees- en
aardrijkskunde.
Tot verdediging van de rechten onzer Moedertaal
stuurde hij niet minder dan 276 vertoogschriften
en brieven naar Z. M. den Koning, naar
de Wetgevende Kamers en de Ministers, den Gou.
verneur, den Provincie- en Gemeenteraad ; ook naar
de Hoogwaardigheidbekleeders der Kerk, tot vervlaamsching
van het onderwijs in de Bisschoppelijke
colleges enz.
(i) Voorgelezen door den beer secretaris R. Millecam.
303
Getrouw aan zijne wet, heeft de Snellaertskring
er krachtig toe bijgedragen om eenheid in de werking
tot stand te brengen onder de vlaamschgezinden
van verschillende richting. Dat getuigen : riet
Courtmansfeest, het Van Duyse- en Willemsfeest,
de inrichting der Vlaamsche Landdagen, het jaarlijks
te Gent gevierde Guldensporenslagfeest, het
ontstaan van den Vlaamschen Volksraad, van het
Nationaal Vlaamsch Verbond enz.
Op de taal- en letterkundige congressen te
Breda, Brugge, Amsterdam, Gent, Arnhem, Antwerpen,
Dortrecht, Gent en Nijmegen was hij steeds
vertegenwoordigd door een groot aantal zijner Leden.
In het Kort overlicht der werkTaamheden werd
hulde gebracht aan « eenen der taaiste en hardnekkigste
strijders voor de rechten onzer taal », aan den
man, « dien Snellaertskring als zijn vader liefheeft »,
aan zijnen eerevoorzitter Mr. Julius Obrie, den
huidigen bestuurder der Koninklijke Vlaamsche
Academie.
In eene dikwerf toegejuichte feestrede handelde
de heer voorzitter E. Fabri over de Vlaamsche
Beweging en over het nut der samenwerking onder
alle Vlamingen tot bereiking van het gemeenschappelijk
doel.
De heer Ondervoorzitter, Karel Lybaert Jste,
maakte den uitslag bekend van den prijskamp voor
eene novelle, uitgeschreven door den Sneliaertskring.
De uitgeloofde prijs werd toegewezen aan den
— 304 —
heer Emiel de Grave, statie-overste te Moortzele (1).
Ter gelegenheid van het 25-jarig jubelfeest
werd het lidmaatschap van verdienste toegekend aan
Uwen afgevaardigde, alsmede aan den volksvertegenwoordiger
De Backer, den tooneelschrijver de Tière,
en aan de heeren I.J. de Beucker uit Antwerpen,
en Hugo Mensinck uit Temsche.
De plechtige vergadering -- waarop onze bestendige
Secretaris Fr. de Potter en onze Medeleden
Dr. A. de Vos, Prof. de Ceuleneer en Dr. W. de
Vreese insgelijks aanwezig waren werd besloten
met Vlaamsche liederen en koren, vertolkt door de
Heeren en Dames van het gunstig gekende A Capellakoor,
onder het bestuur van den toondichter Em.
H ullebroeck.
Tijdens het feestmaal, dat te 2 ure plaats
greep, stelde de heer Voorzitter heildronken in op
Koning Leopold, Koningin Wilhelmina en de presidenten
Kruger en Steyn; daarna op de afgevaardigden
der Vlaamsche genootschappen.
Uw afgevaardigde antwoordde; hij dronk op
den toenemender bloei van den kring en op zijn
ijverigen Voorzitter. Ter loops deelde hij mede,
dat de verloren gewaande verzameling brieven van
Dr. Snellaert eindelijk was weergevonden. Met
zijnen wensch, dat de huidige bezitter, ons hooggeacht
eerelid Jhr Ferd. van der Haeghen, er mocht
toe besluiten zoo mogelijk de voornaamste stukken
(1) De jury bestond uit de heeren : Mr. J. Obrie, Edm. Fabn,
G.-D. Minnaert, Dr. Aril. de Vos en K. van de Woestyne.
30 5 —
daarvan uit te geven, stemde gansch de vergadering
in.
Ook Uwe medeleden prof. de Ceuleneer en
Dr. W. de Vreese voerden het woord. Deze laatste
dronk op de goede verstandhouding die moet bestaan
tusschen de strijdende en wetenschappelijke Vlaamsche
Beweging, die beide onmisbaar zijn en elkander
dus moeten schragen en steunen, daar een volk niet
alleen beoordeeld wordt naar zijne quantiteit, maar
ook en vooral naar zijne qualiteit.
Onder de menigvuldige goede indrukken, welke
het jubelfeest van den verdienstelijken Snellaertskring
bij mij heeft nagelaten, herinner ik niet
zonder aandoening aan de geestdrift der jeugd,
aan hare welgemeende, broederlijke eensgezindheid
op het stuk van de vervlaamsching van het lager,
middelbaar en hooger onderwijs.
Voor het overige breng ik al de blijken van
genegenheid en waardeering, welke mij dien dag
te beurt zijn gevallen zoowel vanwege den Snellaertskring
als vanwege de afgevaardigden der
andere Vlaamsche genootschappen, op de Koninklijke
Vlaamsche Academie over, met de gegronde
hoop dat zij, door liet eendrachtig streven voor taal
en letterkunde, door ernstigen, steeds hooger klimmenden
wetenschappelijken arbeid, het licht worde,
naar hetwelk alle welmeenende Vlamingen, en
inzonderheid de studeerende jeugd, verlangend uitzien.
— 3o6 --
Bibliographische mededeelingen.
Namens den vruchtbaren, kunstlievenden schrijver,
OMER WATTEZ, heb ik het genoegen aan de
Academie, voor hare boekerij, een paar van zijne
kortere schriften te schenken.
Eerst en vooral, eene allerliefste novelle, De
Koorknaap, eene roerende herinnering uit zijne
vroegste jongelingsjaren. Het is een puik meesterstukje
van eenvoud, soberheid, keurigheid en oprechte
bezieling.
REMO heeft er sedert jaar en dag mijn hartelijke
toeneiging mee gewonnen. Dikke romandeelen
geef ik voor die fijne, teere 32 bladzijden prijs.
O ! dat ongerept gevoel, die bevende schuchterheid,
die wondere toover, die reine vereering
der eerste spraaklooze liefde ! En dit alles in een
wereldje van kinderlijke vroomheid, in de heerlijkheden
van orgeltoon en hymnenzang, van wierookwalm
en bloesemgeuren !
En ten slotte, zoo ras het pijnlijk ontgoochelen
van die schuldelooze aan bidding !
Die 't stukje gelezen heeft en waardeering voelt
voor het echt, gedegen schoone zal het nog lezen.
En dat zegt wat.
In hetzelfde deelije volgt zijn frissche schildering
van de « lieve Zwalm », eenen veldvliet in
Zuid-Vlaanderen.
De beek wordt geestig verpersoonlijkt. Het
--- 307 —
landschap er omheen, de molens en de heuvelen,
alles krijgt eene ziel, bekoorlijk belichaamd door
de spelende phantasie van... den dichter. Van den
dichter ? Ja. Ik trek dit huldewoord niet in. Want
hier is poëzie, bevallig aanschouwelijk in het losse
prozakleed, werkelijk zwieriger dan zooveel wat
in afgepaste, — dikwerf ongepaste, — regelen en
getelde sylben gerijmeld wordt.
Het nummer van Flandria's novellenbibliotheek,
dat uit deze twee proeven van REMO's beminlijk
talent bestaat, is bij uitstek smaakvol.
Dan hebben wij een overdruk uit Germania,
getiteld Germaansche beschaving, waarin de heer
WATTEZ toont, ook met oordeel, kennis en warmte
mee te mogen spreken over weidscher onderwerpen;
met name Edda, Nibelungen en Gudrun; over
het volksgemeen-maken der Oudgermaansche hel*
dendichten door TIECK, de gebroeders GRIMM en
anderen ; over het verder opwekken van den Germaanschen
geest door de nationale dichters IORNER en
RUCKERT, door ARNDT, HEBEL, UHLAND, HOFFMAN
VON FALLERSLEBEN, FREILIGRATH en GEI,-
BEL; dan eindelijk, boven nog meer genoemden,
den grooten RICHARD WAGNER.
Ook laat S. de verbreiding zien der Germa,-
nistiek in den vreemde, b. v. door W. MORRIS,
MARCELLUS EMANTS, ALBRECHT RODENBACH,
ESA'iAS TEGNER en HENRIK IBSEN.
Hij eindigt met eene uitdrukkelijke aansporing
3o8 --
tot nadere kennis van de Germaansche beschaving
ook hier te lande.
Mei, 1902. Dr. AM. DE VOS.
i
De heer de Flou, Secretaris der Commissie
voor Middelnederlandsche Letteren, legt het verslag
neder over de twee laatstgehouden zittingen dier
Corn missie.
Aan de Dagorde der eerste zitting stond :
Welke boeken zullen in den loop dezes jaars, namens
de Commissie, worden ter pers gelegd l
Er wordt beslist de volgende werken te laten
verschijnen :
10 Van den heer GAILLIARD, het 5* en laatste
deel zijner Keure van HaTebroek ;
2° Van de heeren DE FLOU en GAILLIARD,
het Ie stuk van den Spieghel smenschen Behoudenisse
en 3° Van Jhr. DE PAL NV, het 2de deel van
het A udienciebouc.
Door den heer de Potter werd de vraag gesteld
of het niet nuttig zou zijn eene verzameling
voor te bereiden van al de bekende Vlaamsche
charters uit de XIII° eeuw en de tien eerste jaren
der XI Ve eeuw. In die verzameling, welke ongetwijfeld
een groot taalkundig belang zou opleveren,
en daarbij van niet geringe beteekenis zou zijn
in topographisch opzicht, zouden enkel charters
opgenomen worden. Een Glossarium zou bij de
uitgave worden gevoegd.
— 309 —
De Commissie erkent de nuttigheid van dergelijke
uitgave en neemt het voorstel met algemeene
stemmen aan. -- De heer de Potter zal zich met
die uitgave belasten.
In zitting van 21 Mei gaf de heer de Potter kennis
van eenen ministeriëelen brief betreffende de
uitgave van critische werken door de Commissie
voor Middelnederlandsche Letteren.
Dit punt lokt eerre bespreking uit, waar deel
aan nemen de heeren Gailliard, de Potter, jhr.
de. Pauw en de Flou . Ten slotte wordt men het
eens nopens het antwoord te zenden aan den
heer Minister.
Door den heer de Flou wordt mededeeling
gegeven van twee door hem afgeschreven fragmenten
van den Spieghel historiael. Het eerste dier fragmenten
behoort tot de Eerste partie, het IIIe boek;
het andere, dat VAN VELLHEM's werk is, behoort
tot de Vierde partie.
Er wordt besloten de medegedeelde teksten,
met de noodige toelichting, in de Verslagen en
Mededeelingen op te nemen.
Dagorde.
De vergadering gaat over tot het onderzoek
der begrooting van de Academie van het jaar 1903
op verzoek des heeren Ministers van Binnenlandsche
-- 3io —
Zaken en Openbaar Onderwijs. — Het ontwerp
van begrooting geeft geene aanleiding tot opmerkingen
en wordt derhalve goedgekeurd.
Namens de Commissie voor de candidaturen
voor de opene plaats van Buitenlandsch eerelid,
ter vervanging van den heer Jan ten Brink, overleden,
worden twee candidaten voorgesteld.
Op voorstel van den heer Sermon wordt een
derde candidaat aangenomen.
Academische wedstrijden voor 1902.
De leden der keurraden dealen de besluitselen
mede van het verslag over de verhandelingen, aan
hun onderzoek onderworpen. - Deze verslagen
zullen gedrukt en voor de Junivergadering aan de
werkende leden toegestuurd worden.
De heer Sermon bekomt het woord om de
lezing voort te zetten over Thomas Gantipratanus,
door hem in eene vorige zitting aangevangen.
Dit opstel zal in de Verslagen en Mededeelingen
gedrukt worden.
Daarna bekomt de heer W. de Vreese het
woord om een Wederantwoord te geven aan den
heer Claes, over het Woordenboek der Nederlandsche
Taal.— Ook dit opstel zal in de Verslagen
worden opgenomen.
— 3tt -
Op de vraag des heeren Coopman, of er een
gevolg te verwachten is op de lezing des heeren
de Vreese, beslist de vergadering dat het debat
tusschen de heeren Claes en de Vreese thans. gesloten
is.
De heer Dr. Am. de Vos geeft het volgende verslag
over het door den heer Dr. A.-J.-J. Vandevelde
ingezonden h endschrift
Repertorium van de geschriften over de
voedingsmiddelen, gedurende het jaar t ga t verschenen.
Een verslag over dit Repertorium voor 1901
kan, uit den aard van de zaak, niet veel verschillen
van een verslag over liet Repertorium van t goo ;
wel te verstaan, met het oog op de verdietschingen
in onze taal, die daarin voorkomen.
1-let is echter niet ondienstig, meen ik, nogeens
met nadruk een beroep te doen op de aandacht
en den goeden wil van Dr. V. D. v., aangaande
't gebruik der vakwoorden.
De Academie is te redelijk in hare liefde voor
de kennis van de taal, om er in de verste verte
aan te denken, het verdwijnen te beoogen van
volkomen ingeburgerde vreemde namen, die overigens
in alle talen zijn opgenomen. Maar degene,
die gemakkelijk met hun volle beteekenis door eigen
uitdrukkingen te vervangen zijn, mogen zeer zeker
niet bijna uitsluitend altijd en overal de voorkeur
krijgen.
-- 312 -
Voorbeelden heb ik, bl. 16 van de Verslagen
en Mededeelingen, Juli 190 t, aangehaald. I k voeg
er hier enkele nog aan toe, die ik, gevallig, voor
betere gereedelijk wil ruilen
Extraheeren = uithalen, uittrekken.
Distilleeren = overhalen, stoken.
Specifiek = soortelijk, eigensoortig.
Culture (de microbes) = kweeking, kweeksel.
Prceparaat = toebereiding, toebereidsel.
Sublimatie = Opdamping, (Opdrijving [KRAMERS]),
opwalming, opdooming, opstooming.
Soufre sublimé = opgedampte zwavel, enz.
Geëtioleerd = tierloos, ondijzaam, verkeest,
kelderbleek, (schraal [KRAMERS]), waterscheutig,
zuchtig.
Gistingproces = -verloop, voortgang.
Laten wij b v. het woord methode nemen.
Dat het niet gansch verstooten worde, goed ! Maar,
wat rijkdom van keus ligt ons niet ten dienste,
om het desnoods te kunnen missen! Zie maar
eens Werkwijs , doenivijs , leeryvijs; en dan,
voor nagenoeg elke soort van werking : leefwijs,
denkwijs, handelwijs, 'ingwijs; Taaiwike, plantwijre,
enz. Door middel van het nvv leer krijgen
we nog meer afwisseling : Tangleer, muTiekleer,
enz. Dit alles, natuurlijk, met inachtneming van
de schakeeringen in de beteekenis.
En waarom zouden wij zelfs, voorzichtig en
bescheiden, zonder willekeur, niet pogen hier en
daar, instee van het gereede, sleurige bastaard—
313
woord, eene eigen benaming, min of meer, geheel
of ten deele nieuw, in omgang te brengen? Mag
er dan géén woord, behalve barbarismen, warden
aangewend, buiten de reeds gebruikte en geijkte?
Mag men nooit zeggen in eigen spraak, wat men
niet zegt? Maar in die voorwaarden ontwikkelt en
verrijkt zich eene taal nimmermeer. Alle woorden,
waaruit eene taal bestaat, zijn toch niet op honderden
duizenden tongen tegelijk uit de lucht
gevallen ; ieder woord is toch eenmaal den eersten
keer door één persoon uitgesproken geweest en
later van mond tot mond overgeleverd.
Deze woordvorming en -vin.ling is voor de
Vlamingen des te moeielijker, wijl Nederland en
Duitschland ons in dit opzicht veelal een betreurlijk.
voorbeeld geven van ergerlijke verzuiming, en wij
overstelpt worden met Fransch.
Dus, met de noodige vreesachtigheid waag ik
voor : réclamation de priorité = vordering van
voorgang, van eerstvinding, rechteisch van « eerstheld
(KR.) ».
Eaux résiduaires — bezonken water, moer-,
teerput-, zinkputwater; kwist-, afval-, grondwater.
Source intermittente = tusschenpoozende, tusschenwijlende,
onderwijlende, in plaats van « uitblijvende
» bron.
Jndice (van zuren in de boter) -_- maatmerk,
graadnummer, wijsteeken, regeltal, pegelmerk enz. ;
ja, teeken, merk, nummer, getal of pegel alleen.
Mouillage (du laic) -= waterdoop (van de melk).
— 3 14 —
Coefficient (in schei- en natuurkunde) merktal,
ken cijfer.
Wie geeft ons eene degelijke vertaling van
émulsion en enveme ?
Indien Dr. V. D. V. goedvindt, rekening te
houden ook met een aantal andere aanteekeningen,
op zijn handschrift gemaakt, en die in dit verslag
minder passen, zoo stel ik graag aan de Academie
voor, dit nieuw voortbrengsel van den werkzamen
geleerde, zoowel als het eerste gelijksoortige, te
willen uitgeven.
22 April, 1902.
De heer W. de Vreese drukt zich over hetzel
fde werk uit alsvolgt :
Het is mij een genoegen te adviseeren, dat
de Academie den tweeden jaargang van het Repertorium
des heeren Vandevelde zoo spoedig
mogelijk zou uitgeven. In verschillende vaktijdschriften
is dat werkje met onverdeelden lof aangekondigd,
wat bewijst dat de Academie èn het
belang der wetenschap èn het belang der taal
door deze uitgave op voortreffelijke wijze bevordert.
Gezien het gunstig verslag van de heeren Dr.
de Vos en W. de Vreese, besluit de vergadering
tot het drukken van gemeld Repertorium.
De heer Bestuurder verklaart de zitting geheven
.te 4 1/4 uur.
— 315 ---
ACADEMISCHE WEDSTRIJ DEN. VERSLAGEN.
PRIJSVRAAG.
Letterkunde.
Geschiedenis van hct rijm in de Nederlandsche
poitie van de oudste tijden tot heden : 10 stafrijm
en Tijn overgang tot het eigenlijke rijm ; 2° in
de middeleeuwsche gedichten ; 3° in de rederijkerswerken,
het refereinen en liederen ; 4°
liederen van de eeuw; in de hedendaagsche poëTie met hare uitheemsche
vormen.
den schilderenden aard
het ram in on'e poëzie, in den Tang en in de
voordracht.
Verslag den heer J. VAN DROOGENBROECK,
eersten uitgebreide en ingewikkelde vraag
buiten mijne verwachting, een merkwaardig antwoord
ingestuurd : had enkel gehoopt, de aandacht
letterkundigen zaak te vestigen
een of meer werken van eenig belang te zien
-- prijsvraag voor een
volgende aangehouden blijven.
hebben zijn geheel genomen,
volledig de plan en
- -
WEDSTRIJDEN· - VERSLAGEN.
TWEEDE PRIJSVRAAG.
het rijm in de Nederlandsche
poè"'lie van de oudste tijden tot heden : 1° stafrijm
rijn het eigenlijke rijm; 2° in
gedichten; 3a in de rederijkerswerken,
het tooneel, de refereinen en liederen; 4°
in de godsdienstige liederen van de XVIe eeuw; 5°
.in de hedendaagsche poèrÎe met hare uitheemsche
Beschouwingen over den schilderenden aard
van het rijm in onte poë":(ie, in den 'tang en ill de
yoordracht.
van den J. VAN DROOGENBROECK,
beoordeelaar.
Over deze zoo uilgebr~ide en Ingewikkelde vraag
is, buiten mijne verwachting, een merkwaardig antwoord
ingestuurd: ik had enkel gehoopt, de aandacht
onzer letterkundigen op deze zaak te vestigen
en een of meer werken van eenig belang te zien
verschijnen, - de prijsvraag zou dan voor een
jaar aangehouden blijven.
Maar hier hebben wij een, in zijn getleel genomen,
volledig opstel; de Inhoud doet het plan en
— 316 --
de groote hoeveélheid behandelde stof al dadelijk
zien en hoe ernstig en hoe grondig de Schrijver
zijne taak heeft opgevat en uitgevoerd.
Zijne verhandeling is verdeeld in drie boeken :
het eerste, het rijm in de middeleeuwsche poè ie,
behelst vijf hoofdstukken, die dan nog onderverdeeld
zijn in afdeelingen; deze stof is zeer breed behandeld
met tal van bewijzen van 'Schrijvers volkomen
bekendheid met onze middeleeuwsche letteren dit
gedeelte beslaat 149 blz. in-folio. Het tweede boek
het rijm bij de Rederijkers, is behandeld in 6 hoofdstukken;
het 7e hoofdstuk, dat als een aanhangsel
hier geplaatst is, het rijm in de geestelijke liederen
der r 6eeeun,, is nog onderverdeeld in drie paragrafen,
alle merkwaardig en klaar uiteengezet. Hier zou
echter, naar mijne rneening, de muziek wel tot haar
recht mogen gebracht worden ; doch deze leemte
kan de Schrijver al licht aanvullen; ik zou hem bij
gelegenheid daartoe kunnen helpen.
Het 3e boek, Renaissance, beslaat meer dan
200 blz. en behelst nagenoeg alles wat van 155o
tot heden over het rijm te bemerken valt. De voornaamste
rijmmeesters en critici worden in oogenschouw
genomen en hunne voorschriften en beoordeelingen
aangehaald : -- misschien wel zonder
eenige dier magisters naar hunne mindere waarde
te schikken : 't ware te wenschen dat eenige der
dwalingen, enkel gesteund op het oor, het gevoel,
den dunk, voorgoed weggeholpen werden en dat
het vraagpunt over het gebruik en de schikkingen
- 317 -
van het rijm opgelost veerde door het vaststellen
van op de natuurlijke taal wetten gegronde regels —
en dit met het oog op de melodie in de muziek.
De strophenbouw zou hier ook uitvoeriger met
voorbeelden worden toegelicht : het sonnet is tot
in zijne kleinste varianten onderzocht; andere uitheemsche
vormen zijn het minder, doch ze zijn
door eenige gedichten of fragmenten genoegzaam verklaard.
Over het algemeen blijft hier nu en dan
eenige aanmerking omtrent de reden van bestaan
dezer vormen en over de vereischten der kunst met
belangstelling te gemoet gezien.
Deze kleine opmerkingen beletten geenszins
dat ik het voorstel doe, den uitgeloofden prijs aan
,den Schrijver der verhandeling toe te kennen ; want
de korte tijd, welke tot het opstellen van het werk
vergund is geworden, en de uitnemend rijke stof,
die hier geleverd, geordend en verwerkt is, geeft
mijns inziens daartoe volle recht.
In zijn Voorbericht zegt de Steller :
« Mocht de Academie mijn werk den uitgeloofden
prijs waardig achten, dan zou ik alle wijzigingen
bij den eventueelen druk toebrengen, welke de Academie
zou noodig oordeelen. »
Zoo mijn voorstel ter bekroning aangenomen
wordt, en de Academie de Geschiedenis van het Rijm
wil uitgeven, zal ik mijne nota's ter beschikking
stellen van den keurraad en van den Schrijver.
Reeds enkele dezer kleine aanduidingen en verbeteringen
zijn op den rand of tegenover het handschrift
in potlood genoteerd.
- 318 —
bejammer zeer, dat de treurige omstandigheden,
waarin ik sedert eenigen tijd verkeer, mik
meer uitvoerig verslag in te leveren,
en vraag daarover bij mijne geachte Collega's om
verschoning.
I 5 April 19os.
N ota's (I).
i. Vergeten : Inleiding van V. DR. Rijmwoordenboek.
Over Rhythmus en Rijm.
Hebben wij in de oudste eigenlijk
Nederlandsche gedichten geen stafrijm, zoo mag
toch er op wijzen dat vóór hunnen tijd
(1) ter waren, werd ons be treurd
medelid ons dor den dod ontrukt. Op zijn sterfbed liet hij mij
nalezen.
nota's, der haast gemaakt, tijdens de ziekte zijner
die maar pas is voorgegaan 't andere leven,
vorm zeer onsamenhangend, en meermaals onverstaanbaar,
enkel aanteekeningen zijn op het ingezonden
telkens, handschrift,
bepaald verwijzen, niet enkel door aanduiding der bladzijde,
bovendien met zeer teekens, die op juiste
zijn in antwoord, doch welke door geen
middel konden middel ware
te verhelpen, namelijk : bij elk alinea deze r.
de den regel van het handschrift aangeven,
waarop zij gemaakt zijn ; doch daartoe ontbrak hand
schrift, en overigens kans ontbroken hebben om nog tijdig
de verslagen klaar komen.
in onze hooggeachte collega en mijn dierbare
DAEMS.
Ik bejammer dat de treurige omstandigheden,
sedert eenigen tijd verkeer. mi~
beletten een meer uitvoerig verslag in te' vraag daarover bij mijne geachte Collega's om
verschooning.
Schaarbeek, 15n 1902.
Nota's (1).
Blz. I. Vergeten: van V. DR. Rijmwoordenboek.
Rijm.
Blz. 2. de oudste eigenlijk
N ederlandsche gedichten geen stafriim. zoo men op wijzen dar vóór hunnen tijd
Terwijl deze verslagen ter pers waren, werd ons betreurd
medelid ons door den dood ontrukt. Op zijn sterfbed liet hij mij
verzoeken, de proeven van zijn verslag te willen nalezen.
Deze nota's, in der haast gemaakt, tijdens de ziekte zijner
echtgenoote, die hem maar pas is voorgegaan in 't andere leven,
zijn in den vorm zeer onsamenhangend, en meermaals onverstaanbaar,
omdat het enkel aanteekeningen zijn op het ingezonden
antwoord, waarnaar zij telkens, in Van Droogenbroeck's handschrift,
zeer bepaald verwijzen, niet enkel door aanduiding der bladzijde,
maar bovendien met zeer verschillende teekens, die op de juiste
plaats herhaald zijn in dat antwoord, doch welke door geen
typographisch middel konden afgebeeld worden. Eén middel ware
er geweest om dit te verhelpen, namelijk : bij elk alinea dezer
nota's, buiten de bladz. nog den regel van het handschrift aangeven,
waarop zij gemaakt zijn; doch daartoe ontbrak mij dat handschrift,
en zou overigens de kans ontbroken hebben om nog tijdig
genoeg met de verslagen klaar te komen,
Hij ruste in vrede, onze hooggeachte collega en mijn dierbare
vriend!... S. DAEMS.
319
(± i2oo) het stafrijm hier, evenals bij alle Noorsche
Germaansche bestaan Uit
zelfs in de Edda waar te nemen verschijnsel
verschijnsel het rijm afgeleid worden,
heeft dit eenen vreemden oorsprong. Daarop
de aandacht vestigen en tevens de rol
andere rijmen tot eene zeilde reden
wij tot heden geene met stafrijm
Nederlandsche de merkwaardige
der ons bewaarde
schriften genoegzaam grond tot veronderstelling
vóór deze in 't N.ederlandsch
en geschreven werd. • de reden van
bestan destafrij m s en terzelfder tijd van die des
rijros is de Rijmwoordenboek
3. Het kwam er eigenlijk op aan, den
den vang de welluidendheid der
en na gaan en vast te stellen.
verschijnsel kan van belang worden gerekend
het oog op de hedendaagsche muzikale poëzie
't bijzonder.
"Zou• er niet onderverdeeling dienen gemaakt
de 1860-1900? De jongeren
het rijm en de verschillende
uitheemsche vormen gewerkt.
critisch onderzoek van sommige dezer
voorschriften de gronden, waarop deze steunen,
is van groot belang. Zijn vele dezer voorgeschreven
verdwenen uit onze dicht kunst,
1200) het stafrijm hier, evenals bij alle Noorsche
en Germaansche volken, moet bestaau hebben. Uit
dit zelfs in de Edda waar te nemen verschijnsel
kan het verschijnsel van het rijm afgeleid worden,
al heeft dit eenen vreemden oorsprong. Daarop
wilde men de aandacht vestigen en tevens de rol
van staf- en andere rijmen tot eene zelfde reden
brengen. Hebben wij tot heden geene met stafrijm
gedichte Oud- N ederlandsche stukken, de merk waardige
volmaaktheid van taal en stijl der ons bewaarde
sduiften laten genoegzaam grond tot veronderstelling
dat reeds lang vóór deze in 't Nederlandsch
gedicht en geschreven werd.' Op de reden van
bestaan des stafrijms en terzelfder tijd van die des
rijms is in de Inleiding van V. DR. Rijmwoordenboek
gewezen.
Blz. 3. Het k wam er eigenlijk op aan, den
invloed van den tang op de welluidendheid der
verzen en rijmen na te gaan en vast te stellen.
Dit verschijnsel kan van belang worden gerekend
met het oog op de hedendaagsche muzikale poëZIe
in 't biJzonder.
Zou' er niet eene onderverdet:lillg dienen gemaakt
voor de modernen 1860-J900~ De jongeren
hebben zooveel met het rijm en de verschillende
uitheems.:be vormen gewerkt.
Het critisch onderzoek van sommige dezer
voorschriftl.:!n en van de gronden, waarop deze steunen,
is van groot belang. Zijn vde dezer voorgeschrèven
regels verdwenen uit onze dichtkunst,
-- 320 -
zoo is de oorzaak hiervan al licht te ontdekken.
Zij waren ontstaan uit eene gril, eene verkeerde
opvatting, eene onbehendige navolging, enz.
Blz. 4. Dat het rijm menigmaal aanleiding
gegeven heeft tot min juiste aanwending van woorden,
verdient insgelijks opgemerkt te worden.
Blz. 5. Hier zou de reden van bestaan des
stafrijms dienen opgegeven te worden Ik beschouw
deze als zijnde ook de reden des eigenlijken rijros.
(Z. nota Blz. 2.)
Blz. 6. Dit kan noch bewezen noch geloochend
worden bij gebrek aan documenten. Hoe het zij,
in de Germaansche talen heeft de alliteratie steeds
bestaan en bestaat ze nog, ofschoon niet meer of
uiterst zelden als dichtvorm.
Zie nota's bl. 5 en 6.
Ja --- maar dat alliteratie in een gedicht, als
dit, nog verschijnt, al is het eene vertaling, is
geen bewijs tegen het bestaan van dezen vorm
in onze vroegere --- thans niet meer te vinden —
gedichten.
Blz. 7. Het waarom van dit verschijnsel is
vermoedelijk in de taal en den versbouw der Spanjaarden
te vinden.
Blz. r I. Zie bv. Het leven van Sint Amand.
Beide kunnen onderzocht worden ; het eene
oogpunt sluit niet bepaald het andere uit.
Waaraan is dit toe te schrijven? Dit mag ook
onderzocht worden.
Blz. 13. Deze gevallen met eenige voorbeelden
ophelderen.
-. 321 ---
Is dit wel naar onTe opvatting een gebrek?
Den geheelen volzin geven — niet een stuk —
en aanduiden op welke blz. van de uitgave.
Blz. 14. Voorbeelden geven uit 3-4 gedichten.
Niet aan te nemen : het tegenovergestelde is
veeleer waar En dit is klaar te bewijzen door
den aard zelf des gedichts.
Blz. 3r. Deze nota is niet kaar
Blz. 38. Tegenover êx = êx. het cijfer ontbreekt.
Blz. 55. In verscheidene streken komt u in
plaats van oe : vulen, spuken, ruren, enz. Dit schijnt
hier aanmerkenswaardig.
Blz. 69. Het schrift van RAYNOUARD aanduiden
en den tekst opgeven.
Blz. 77. Ook wel schrijven van copies onder
dictaat.
Blz. 80. Deze verkeerde benaming van arsis
en thesis geeft aanleiding tot misopvatting. De
muzikant zLgt : thesis-= zware slag, arsis = opslag,
en hi) heeft gelijk.
Blz. 81. De beklemtoning van vreemde namen
en woorden kan toch wat willekeurig zijn : benedicité,
Achillès enz.
Blz. 83. Of de dicteerende klerk.
Blz. 84. Ook het Leven van Sint A mand is
een monster van stoplapperij.
Blz. 86 Dat deze ongewone wending niet
voorkomt in proza is geen wonder.
32 -
Blz. g1. Het slot van dit hoofdstuk is zeer
belangrijk en goed geschreven.
is meer aan te merken dan dat
stof zeer, misschien al te verre uitgewerkt is.
Bl. 234. Bestaat er geene nieuwe uitgave van
dit werk ?
De verzen voluit ook nu
dan eene strophe met de muziek.
Blz. 237. Id.
238. Ter hellen, op eerden is veeleer een
buigingsvorm.
239. De muziek zal hier nuttig wezen.
Blz. 240. Selt voor Tult een dialectvorm.
daar zijn sporen van 't Duitsch,
waaruit dit vertaald is
241. Een geheel lied met zulke verschillende
de geheele hier hoogst
gewenscht.
Blz. 242. Eenige verzen ten bewijze.
243. De melodie van het « Welkom? »
258. HOUWAERT's . werken opgeven; door STALLAERT en VAN VEERDEGHEM uitgegeven.
Deze onderscheidingen van de rijmen
Waarom, waardoor of dienenader beschouwd.
wanneer min stuitend?
(bij te voegen) : hem te laten
en of ten
al te vreemd klinken.
325. Ik zie niet waarom opnieuw)
- 3~2 -
91. Het slot van dit hoofdstuk is zeer
goed geschreven.
Verder is niets meer aan te merken dan dat
de slof zeer, misschien al te verre uitgewerkt is.
BI. 234. Beslaat er geene nieuwe uitgave van
werk ~
Blz. ·236. De verzen voluit geven en ook nu
en dan eene strophe met de muziek.
Id.
Blz. 238. Ter hellen, op eerden is veeleer een
Blz. 23y. De muziek zal hier nuttig wezen.
240. ruit is een dialectvorm.
Hier en daar zijn sporen van 't Duitsch,
vvaaruit waarschijnlijk dit lied vertaald is
Blz. 241. Een geheel lied mel zulke verschillende
vormen en de gehede melodie is hier hoogst
242. Eenige verzen ten bewijze.
Blz. 243. De melodie van het ti Welkomî ,
Blz. 258. HOUWAERT's. werken opgeven; ze
zijn door STALLAERT en VAN V!<;ERDl:o:GHEM uitgeg~
ven.
Blz. 319. Deze onderscheidingen van de rijmen
dienen nader beschouwd. waardoor af
worden zij min sluitend ~
Blz. 324 slot (bij te voeg!;!n): en hem te laten
voelen waar, wanneer én waarom deze goed of minste niet al te vreemd klinken.
Blz. 325. Ik zie niet waarom weder (opnieuw):
— 323 —^
weder (weersgesteldheid) enz. zoo sterk dienen afgekeurd
te worden; het keurig gebruik van deze rijmen
is toch zoo onkundig niet 1
Blz. 326. Ja, maar daarom niet op vaste beredeneerde
gronden !
Deze zijn ten volle te verdedigen; ik zou dit
gebruik wel eens willen zien verrechtvaardigen.
Blz. 325. De aangeteekende specimens zijn bepaald
af te keuren ; maar de Steller zou dit met grond
van redenen moeten doen — dunkt mij.
Blz. 329. Hier is wel eene aanmerking te maken,
namelijk, dat het tweede woord eenen bijzonderen
nadruk dragen moet; dus dat het best een verbum
of een nomen en bij uitzondering een adj . of adv.
weze.
Blz. 334. Dit alles ca nadrukshalve » — juist.
Blz. 335. Opmerkenswaardig doch goed te verklaren
is : dat VONDEL en anderen, vooral in hunne
vertalingen, nog al vrij met het rijm omgesprongen
hebben. — Dit vermindert zeer het gezag van hun
voorbeeld in dichterlijke vrijheden.
Blz. 336. Om die reden -- ook niet te laken,
wanneer de dichter uit kunstgevoel handelt.
Blz. 337. Er valt te onderscheiden : vrijheden
ter wille der kunst in de uitdrukking en slordigheden
uit onachtzaamheid of onbeholpenheid.
Aanmerking van belang, die nog meer zou dienen
vooruitgesteld te worden.
Blz. 338. Zijn zulke omzettingen geoorloofd?
Zog ja, in welke gevallen? — want er bestaan zulke.
— 324 —
Blz. 3'42. Eenige specimens of liever vlekken
bij onze nieuwere poëten mogen hier aangehaald
worden, liever dan het knoeiwerk van SNEYERS,
dat hier gepast kan weggelaten worden.
Blz. 344.. Ook in Dicht- en Kunsthalle, 8e jaargang,.
blz. 202.
Blz. 345. De Inleiding van KLOOS over JACQUES
PERK's sonnetten bevat, jammer genoeg, niets nieuws
dan wat negatiefs. Aldus over eersen kunstvorm
spreken beteekent niets.
Blz. 346. Is het wel juist dat het Nederlandsch
een minderen rijkdom aan sleepende rijmen heeft?
Men sla V. DR. Rijmwoordenboek eens na.
Blz. 35i. Geef dit stukje, om zijne zeldzaamheid.
Blz. 363. Mag dit stukje wel gelden voor een
sonnet? I k betwijfel het.
Onjuist wat BOH L en HILDA RAM betreft. De
CanTonen van den eerste en de Droomerij van juffrouw
RAMBOUX zijn zuiver naar den Italiaanschen
vorm en door binnenrijmen nu en dan nog verfraaid.
Beide dichters hebben den Terzinenvorm tot volmaaktheid
uitgewerkt.
Blz. 364. Ik ken geene Sestinen van V. DR.
Blz. 367. BI LDERDIJ K's stukje heeft niets van
het karakter des madrigaals.
Blz. 370. In zijne eerste ritornellen schreef de
dichter met sleepende of met staande rijmen ; later
heeft hij zijnen vorm verbeterd en verfijnd.
Blz. 372. De dichter heeft Aboe Noewas niet
— 325 —
opgegeven als Ritornellen; 't is een fantazievorm
in overeenkomst met de stof.
Blz. 376. Bij de Groeve is als harmonie in de
klanken verre te prijzen boven het Bilderdijksche
geroffel der Uitvaart (z. blz. 428).
Blz. 383. Het vervangen der -- door j< x enz.
zou ik maar weglaten; wij weten immers genoeg dat
hier spraak is van rhythmische, niet van metrische
verzen en die molentjes zijn maar geschikt om verwarring
te doen ontstaan; overigens MINOR, die met
deze molentjes speelt, gebruikt daarnevens de metrische
benamingen van iambus, trocheus enz., zoodat
voor één woord twee teekens gebruikt worden, iets
wat gansch nutteloos is.
Blz. 384. In eene beoordeeling van H. SWARTH's
dichtbundel, verschenen in de Dicht- en Kunsthalle,
8e jaarg , heeft V. DR. eenige opmerkingen geschreven
nopens de reden van den vorm des pantoens.
Blz. 385. sWaarom deze afwijkingen van den
oorspronkelijken pantoer vorm hier gebeurd zijn, zou
wel mogen onderzocht worden. Deze stukjes zijn
overigens niet betiteld met den naam van Pantoen.
Blz. 387. Een bundel Rijmgedrochten'is b. v. de
verzameling Rijmlust enz. van CAROLUS TUINMAN
(Middelburg, Michiel Schryver, M DCCXXIX.)
Blz. 388. DAVID DE SIMPEL verdient maar
eventjes aangehaald te worden.
Blz. 389. Zeer juist ; maar voor uitbreiding
vatbaar en zelfs aanleiding gevend tot grondige bespreking
en onderzoek -- er is reeds in deze richting
gezien in het volgende.
-- 326 —
Blz. 39o. Of HOOFT hier niet op eene melodie
gedicht heeft? Zoo mogelijk deze geven.
Blz. 391. Waarschijnlijk op eene melodie gedicht.
Blz. 394. Zeer juist !
Op eene melodie gedicht?
Blz. 395. Dat zulke speelsche dingetjes geene
sporen van moeite mogen dragen, noch harde verzen
behelzen, is duidelijk. Anders gaat alle pleizier der
lezing er bij te loer.
Blz. 402. Deze strophe heeft, als vorm, veel
overeenkomst met het kleine sapphicum. 't Is wel
mogelijk, dat deze vorm op rijn modernsch werd
nagevolgd ; eene zeer fraaie strophe, die ongelukkiglijk
te veel versleten is door het veelvuldig en vervelend
gebruik van mindere dichters.
Blz. 403. Het gebroken rijm ? Ik zage hier
liever : rijmloos halfvers. Wat men door rijmbreking
verstaat, moet klaar uiteengezet wórden.
Blz. 403 (vervolg). Indien de zaak van eenig belang
mag wezen,wat mij niet duidelijk is. (Z. MINOR,
blz. 386, waar van Reimbrechung spraak is, doch
niet zooals hier).
Z66, in iam hen geschikt, ja ; doch andere lezingen
geven
Hoe luttel wetet mijne liefste... dus een hemistichon
van 't Nevelingenvers.
Beter aan te duiden, door meer voorbeelden en
op de monorhythmen te wijzen.
Blz. 444. Dat eene strophe met een rijmloos
327 __
vers kan eindigen LORT, Anneessens) ja zelfs
een verhalend schilderend gedicht (V. DR. , Zaterdagavond,
De Molenbeek) wel mogen aangestipt
is te bemerken, dat de romance oorspronkdijk
bestemd zang -- ja ; maar nu?
- En het rijm diende tot slot der muzikale phrase ;
balladen, romancen maar opzegt of
kan bezwaar gedeeltelijk
wegbl ven .
Blz. bewering van BOHME is maar
Dat de volksliedjeszangers kreupel
waarom zij zoo sukkelden
niet te vragen : zij konden niet beter. Dat
is, mag dank worden
den componisten
publiek. Toch ziet het er daar
nog heden ten dage.
131z. 406. meerendeel geoefende
-- en geene Alexandrijn vervanger het
en in twee
het romancevers uitmaakten, kon
het kruisrijm hier komen. In
gevallen is de Alexandrijnsche strophe met
beschouwen een uit tot dubbel
verzen bestaande romance ; hetzelfde
of vijf-iambische verzen in
verzen hebben een karakter van
327 --
eindigen (DE CORT, ja verhalend schilderend gedicht (V. DR., Zaterdagavond,
De Molenbeek) zou wel mogen aangestipt
worden.
Hier is te bemerken, dat de romance oorspronk<:
lijk bestemd was voor den zang - ja; maar nu 1
--- En het rijm diende tot slot der muzikale phrase;
nu men de balladen, romancen enz. maar opzegt of
leest, kan het rijm zonder veel bezwaar gedeeltelijk
wegblijven.
405. De bewering van maar
ledig. Dat .k volksliedjesungers (componisten) kreupel
rijmden weet iedereen, en waarom zij zoo sukkelden
is niet te vragen: zij konden niet beter. Dat
het rijm beter geworden is. mag dank geweten worden
aan den algemeenen vooruitgang zelfs bij de componisten
en bij hun publiek. Toch ziet het er daar
maar ellendig uit nog heden ten dage_
Blz. 406. Hier waren het meerendeel geoefende
dichters - en geene componisten!
Daar het Alexandrijn als vervanger van het
Nevelingenvers gelden mag en deze verzen in twee
helften gedeeld, het romancevers uitmaakten, kon
hèt kruisrijm hier maar zelden goed komen. In
zulke gevallen is de Alexandrijnsche strophe met
kruisrijm veeleer te t>eschouwen als een uit lOt dubbel
verlengde verzen bestaande romance; hetzelfde
komt dan voor met vier- of vijf-iambische verzen in
romancestrophe.
Deze verlengde verzen hebben een karakter van
-- 328 ---
treurigheid, mismoed, lamheid, dat verdient aangeduid
te worden .
Zeer juiste aanmerking.
Blz. 427. De melodie- bouw is echter volkomen
in overeenstemming met zulke strophen. (DE COR-r,
7an Brey^d el).
Blz. 413. Dat de alliteratie met smaak en oordeel
— dus met kunst '— dient aangewend, zou hier
moeten gezegd worden en aangetoond, want dit
spelen met woorden ontaardt wel eens tot kinderspel
en die overdaad van opeengestapelde stafrijmwoorden
is niet zelden eene fout tegen de schoonheidsleer.
Blz 416 Dit menigmaal met ophef aangehaalde
vers van LEDEGANCK is slecht te noemen en niet
te roemen : « Zij wilden wat was recht en wonnen
u'at zij wilden. » is tautologie en erg kikvorschachtig.
Ook is de slappe w gansch ongeschikt om de
gedachte klem bij te zetten.
Blz. 415. I k bewonder dit vers geenszins wat
doen die t t t hier als klankschildering ?
Blz. 423. Een arbarmelijk gebrekkig voorbeeld,
dat, eilaas! in vele prosodies gegeven en geprezen
wordt. De alliteratie is valsch, en de taal 1... -- De
mond die misdoet met misnoegd beklag -- verleen
me in 't verdriet 't vergenoegen;... Wat is dat voor
gebazel?
Blz. 427. De bulderende ROTGANS heeft ook veel
misbruik gemaakt van donderklootachtige woorden!
Blz. 428. Het dichterlijk oor van JAN TEN
BRINK was niet al te fijn — misschien wel wat lang.
-- 3 29 -
De Uitvaart van BILDERDIJK is meestendeels een hol
gerammel, dat spoedig verveelt. (Zie hooger blz. 371.)
Over het algemeen is eene zekere omzichtigheid in
de keuze der voorbeelden aan te prijzen en is het
ook te wenschen dat de aandacht des lezers mede
gevestigd wordt op de mislukte vruchten van deze
pogingen tot kunstgrepen, die, niet zelden, misgrepen
en geknutsel nabij komen.
• Blz. 449. De voortreffelijke CanTonen van JOAN
BOHL bieden eene voortreffelijke keus van binnenrijmen
ook HILDA RAM's Droomerij -- deze
behooren aangehaald, liever dan die van eenige on beduidende
werkjes van kleine dichters.
Slotbemerking.
Waarom in de Makamen allerlei rijmen toegelaten
zijn, is in de inleiding van de Makamen en
Ghatelen uiteengezet : ook dit mag aangehaald
worden.
Is er niet te veel belang gehecht aan de Echorijmen
? ze hebben zoo zelden eenige waarde I en
ze zijn zoo dikwijls pijnlijk bij het haar bijgehaald!
— 33o —
Verslag van den heer DAEMS,
tweeden beoordeelaar.
Evenals het verslag van mijnen hooggeachten
Collega J. van Droogenbroeck, zal het mijne kort
zijn en tevens gunstig.
Het moet en kan kort zijn.
Het moet kort zijn, vooreerst omdat, ten gevolge
der treurige omstandigheid, waarvan ons beproefd
medelid gewaagt bij het einde zijner beoordeeling,
ook de andere verslaggevers niet over voldoende
tijdsruimte konden beschikken om het zeer lijvig
handschrift niet slechts met aandacht te doorlezen,
maar ook, en wel vooral in zijne bijzonderheden,
aan een nauwkeurig critisch onderzoek te onderwerpen
; en bovendien nog ben ik tot beknoptheid
gedwongen, omdat ik, deze laatste weken, door
ziekte verhinderd werd in mijne werkzaamheden.
Mijn verslag kan overigens kort zijn zonder
eenig bezwaar, en wel omdat het gunstig is en
dat het derhalve, althans voor 't algemeen, zich
in allen gevalle zou bepalen tot eene min of meer
breedvoerige opgave der behandelde stoffen, der geraadpleegde
bronnen, der gevolgde methode en wat
dies meer. Ten andere heeft de eerste verslaggever
reeds dit alles voldoende genoeg besproken om te
toonen, hoe ernstig de schrijver der ingezonden
verhandeling zijne taak heeft opgevat en afgewerkt.
Wel heb ik, hier en daar, enkele bedenkingen
in te brengen tegen eenige bijzondere punten der
0 33
Verhandeling; doch ook hier kan ik kort zijn;
want die punten zijn meestal van ondergeschikt
belang; ik houd er ook niet aan mijn persoonlijk
gevoelen aan anderen op te dringen, vooral in
betwistbare gevallen, en bovendien geldt het nagenoeg
juist de punten aangeteekend in de nota's van
M. van Droogenbroeck, met wien ik het voor
't algemeen volkomen eens ben, eenerzijds nopens
de degelijkheid en de waarde van het werk, en
anderzijds nopens de lichte wijzigingen, weglatingen
en bijvoegsels, die aan de verhandeling diende::
toegebracht te worden, vooraleer ze in het licht te
geven. Van een enkel persoonlijk voorbehoud maak
ik weldra gewag.
Met onzen achtbaren Collega ben ik dus van
gevoelen, dat het ingezonden handschrift een werk
is van groote waarde en alleszins verdient bekroond
te worden. Het is eene grondige studie ten antwoord
op de voorgestelde vraag : de Geschiedenis van het
Rijm.
Grondige studie. Want de Schrijver heeft daarvoor
tal van bronnen benuttigd, die getuigenis
afleggen van zijne groote belezenheid en breede
kennis in het vak : niet alleen raadpleegde hij
de bijzonderste critische studiën der laatste jaren
over dit vraagpunt ; niet alleen zocht hij in de
werken der rijmmeesters van voorheen en van thans
de wetten of gewoonten, die in den loop der tijden
het rijm beheerschten en regelden ; maar wel voornamelijk
onderwierp hij de werken zelf der dichters
• 332 -
en de feiten, die
hij hen soms algemeen en aanhoudend,•
zeldzaam of bij uitzondering, trekt hij zijne
nopens rijm en diens afwisselende
de verschillende tijdvakken onzer
Nederlandsche poëzie.
ook reeds daareven
— toont hij, de prijsvraag juist begrepen te
juist beantwoord : geeft — wat
werd — de van het rijm
hij schrijft, zoals de rijmesters en de lerboeken
poëzie het deden, geene regels, geene wetten
min of meer grond ; hij constateert alleen
vermeldt wat gebeurde, met een woord,
echt geschiedenis het rijm naar
van de af
op onze dagen. En dat was wel, wat verlangd
gevraagd werd.
heb nog een klein voorbehoud, dat
hem geef : Hecht hij te
waarde sommige knutselarijen en zonderlingheden,
het echorijm
? diende zoo iets vermeld; maar 't kon,
dunkens, bij wat minder blijven. Datzelfde
soms wat al te lang gerekte
vormen, bijv., van
nog rijst mij de vraag op, of de
niet enkele malen al veel gezag toekent
aan brekebeenen, knoeiers althans... ik het zeggen : minores, wat sommige
- :;:;2 -
aan een grondig onderzoek, en uit de feiten, diehij
bij hen aantreft, soms algemeen en aanhoudend,
soms zeldzaam of bij uitzondering, trekt hij zijne
besluiten nopens het rijm en diens afwisselende
lotgevallen in de verschillende tijdvakken onzer
N ederlandsche poëzie.
En zoo ook - ik teekende het reeds daareven
aan - toont hij, de prijsvraag juist begrepen te
hebben en juist beantwoord : hij geeft - wat
gevraagd werd - de geschiedenis het rijm:
hij schrijft, zooals de rijmmeesters en de leerboeken
van poëzie het deden, geene regels, geene wetten
voor met min of meer grond; hij constateert alleen
feiten, vermeldt alleen wat gebeurde, met een woord,
verhaalt echt de geschiedenis van het rijm naar
diens beste oorkonden, van de oudste tijden af
tot op onze dagen. En dat was wel, wat verlangd
en gevraagd werd.
Toch heb ik nog een klein voorbehoud, dat
ik hem ter bedenking geef : Hecht hij niet te
veel waarde aan sommige knutselarijen en zonderlingheden,
als, bijv., het kettingrijm en het echorijm?
Wel diende zoo iets vermeld; maar 't kon,
mijns dunkens, bij wat minder blij veIl. Datzelfde
geldt ook nog de soms wat al te lang gerekte
behandeling van uitheemsche vormen, als, bijv., van
het sonnet. En nog rijst mij de vraag op, of de
schrijver niet enkele malen al te veel gezag toekent
aan brekebeenen, knoeiers of althans... laat
het zeggen: dii minores, vooral wat sommige
— 333 --
modernisten aangaat. I k zeg wel niet, dat. de
Schrijver zelf nu dit alles goedkeurt; maar hij schijnt
er mij weleens te veel gewicht aan te hechten ; het
is niet daar — niet bij knoeiers uit gril of onbeholpenheid
— dat men zijne voorbeelden en bewijzen
moet zoeken : omdat soms een zonderling man in
een hansworstenpak over straat loopt, is men toch
niet gerechtigd te besluiten, dat zoo iets tot de
algemeene kleederdracht behoort.
Doch dit geldt enkele punten, die geene afbreuk
maken op de waarde van het geheele werk, en
die, ten andere, licht voldoende te wijzigen zijn.
Ik sluit mij derhalve aan bij het voorstel van
Mr van Droogenbroeck : bekroning en uitgave der
Verhandeling.
Verslag van den heer Jhr. DE GHELDERE,
derden beoordeelaar.
Den tijd heb ik waarlijk niet kunnen uitsplijten
om het lijvig mij toegezonden handschrift in zijn
geheel te overlezen, laat varen om er eene studie
of verslag. over te schrijven. Bij het doorbladeren
van het werk heb ik evenwel kunnen vaststellen dat
het te beschouwen is als eene degelijke en zeer geleerde
studie, alleszins den uitgeloofden prijs weerdig.
- 334 -
DERDE PRIJSVRAAG.
Geschiedenis.
en eene critische opgave
verschillende geschiedkundige bronnen van den
van alle oorkonden, over
de'e uitgegeven, met »vederlegging van
de fabelen, die omtrent den Sporenslag in de
gebracht rijn.
Verslag van den heer DE CEULENEER,
eersten beoordeelaar.
gelegenheid feesten, ingericht om de
te herdenken van Boerenkrijg,
werden een aantal boeken en vlugschriften
uitgegeven ; maar na, evenals voor de feesten, mist
altijd eene grondige geschiedenis van dit
Zulks is te verstaan, daar de
verzameld en wetenschappelijk
zijn geworden.
den
Schoone is ook reeds veel geschreven. De bronnen
in de laatste jaren critisch bestudeerd,
zoowel ten lande als in Duitschland
in Frankrijk.
i 302 bezitten wij een aantal wetenschappelijke
Koninklijke Vlaamsche
PRIJSVRAAG.
Eene critische studie en eene critische opgave
der verschillende geschiedkundige bronnen van den
Gulden Sporenslag en van alle oorkonden, over
deie gebeurtenis uitgegeven, met wederlegging van
fabelen. die omtrent den Sporenslag in de
wereld gebracht iijn.
den beoordeelaar.
Ter gelegenheid der feesten, ingericht om de
honderdste verjaring te herdenken van den Boerenkrijg,
werden een aantal boeken en vlugschriften
uitgegeven; maar na, vóor de feesten, men nog altijd eene grondige geschiedenis van heldentijdvak. Zulks is licht te verstaan, daar menigvuldige bronnen nog niet verzameld en wetenschappelijk
onderzocht zijn geworden.
Over den strijd der Vlamingen met Philip den
ook reeds veel geschreven. De bronnen
heeft men in de laatste jaren critisch bestudeerd,
zoo wel hier ten lande als in Duitschland
en in Frankrijk.
Over 1302 bezitten wij een aantal wetenschappeliJke
studiën. De Koninklijke Vlaamsche
— 335 —
Academie heeft het raadzaam geacht, en zulks
wel ten rechte, onder den vorm van een Corpus
documentorum het opstellen eener critische verzameling
te vragen, bevattende al de stukken, van
welken aard ook, die ons iets over den slag van
1302 mededeelen. Daardoor zou in de toekomst,
voor al wie den strijd van 1302, onder welk oogpunt
ook, zou willen bestudeeren, een wetenschappelijk
materiaal verschaft worden. Met dit
doel schreef zij de volgende prijsvraag uit :
« Eene critische studie en eene critische opgave
«
der verschillende geschiedkundige bronnen van
« den Gulden Sporenslag en van alle oorkonden
« over deze gebeurtenis uitgegeven, met weder-'
« legging van de fabelen, die omtrent den Sporen-
« slag in de wereld gebracht zijn. »
Eén antwoord is ons toegekomen met de
kenspreuk :
« Mijne redenen zullen de oprechtheid mijns harten en de
« wetenschap mijner lippen, wat zuiver is, uitspreken. »
JOB. 33. 3.
De Schrijver, na in 't kort de beteekenis
van den veldslag in eene inleiding afgeschetst te
hebben, somt de verschillende bronnen op en geeft
eene lijst van boeken, die over de historiographie
van den Gulden Sporenslag verschenen zijn, lijst
die gevoeglijker plaats zou gevonden hebben in de
bibliographic. De verhandeling is in drie hoofdstukken
verdeeld :
-- 336 —
I. Critische Studie en uitgave der bronnen.
II Betwiste vraagpunten.
III. Bibliographie.
Het eerste hoofdstuk is het meest uitgebreid,
daar het eigenlijk het antwoord op de gestelde
vraag bevat. Eene critische waardeering gaat de
aanduiding van iedere bron vooraf. Schrijver bestudeert
enkel, en dit wel te recht, de kroniekschrijvers,
die tijdgenooten van den slag waren ; deze
van de 15de en van de 16de eeuwen worden bijgevolg
weggelaten. I k keur deze handelwijze goed,
maar ik denk dat het toch nuttig zou geweest
zijn eenige woorden te reppen over de voornaamste
geschiedschrijvers dier latere tijden (DE MEYER,
D'OUDEGHERST en andere) en te doen zien welke
bronnen zij benuttigd hadden, zonder dat het
noodig zou geweest zijn hunne beschrijving van
den slag mede te deelen, daar hunne werken niet
als bronnen mogen aanzien worden. De eigenlijke
bronnen dagteekenen van 1305 tot 1370. Ik
vraag mij af waarom de verhandeling niet spreekt
over JAN BOENDALE (DE KLERK) en waarom
zijne verzen betreffende het onderwerp ontbreken.
BOENDALE was nu toch een tijdgenoot, daar hij
omstreeks 1280 te Tervuren geboren werd en te
Antwerpen in 1351 of 1365 overleed. In het vierde
boek zijner Brabantsce Yeesten zinspeelt hij op
den Gulden Sporenslag (I V, 767) en hij beschrijft
den strijd in het vijfde boek (V. 188-274.)
Men zou het natuurlijk gevonden hebbende bron—
337
nen chronologisch te onderzoeken en uit te geven ;
maar aan deze alleszins zoo eenvoudige methode heeft
de Schrijver zelfs niet eens gedacht. Zijns dunkens
kon men eene indeeling maken volgens de woonplaats
van den schrijver of volgens den socialen
rang dien hij bekleedde. Maar geene van beide
indeelingen vindt hij raadzaam te volgen; hij acht
het voordeeliger ze te rangschikken volgens hunne
persoonlijke politieke neigingen. Hij verdeelt de
schrijvers in aanhangers van den Koning en in
verdedigers der Vlamingen, en dit wel volgens
iedere schrijver den zegepraal der Vlamingen toeschrijft
aan de list der verdoken grachten, ofwel
van deze grachten niet gewaagt.
Ik zou enkel de chronologische methode willen
gevolgd zien. Overigens bewijst de indeeling, door
den Schrijver aangenomen, dat hij ten onrechte
heel de studie beperkt tot het onderzoeken of het
waar is dat de Vlamingen slechts de zegepraal
behaald hebben door de Fransche ruiters in bedekte
grachten te lokken en ze aldaar te dooden, gelijk
meer dan den schrijver het hun verwijt. Dit feit
moet natuurlijk grondig onderzocht worden, maar
heel de slag bestaat toch niet in den strijd die
rond de bedekte grachten zou geleverd geweest zijn,
en het is niet uit reden dat een schrijver aan de list
der grachten geloof hecht, dat men al zijne gegevens
over de andere gebeurtenissen van den slag als
niet bestaande moet beschouwen. Indien de Academie
een wetenschappelijk onderzoek over het
-338--
verwijt der Franschgezinde schrijvers had verlangd,
zou de voor ons liggende studie als cen uitstekend
antwoord te aanzien zijn. Maar dit was het
doel der Academie niet. Wij denken dat dit vraagpunt
reeds op zeer voldoende wijze door Prof.
PIRENNE en door FUNCK-BRENTANO behandeld
is geworden, zoodat het onnoodig was het aan een
nieuw onderzoek te onderwerpen.
De vraag, door de Academie gesteld, is veel
meer uitgebreid. Wij verlangen eerre verzameling van
al de bronnen en van al de oorkonden, zonder na te
gaan of ze met het vraagpunt der grachten iets
gemeens hebben. Ik wil er nog bij aanmerken dat
men, in de laatste jaren, wellicht een al te groot,
ik zal zeggen een al te overheerschend gewicht aan
dit verwijt gehecht heeft, en daardoor het bestudeeren
van den algemeenen gang van den Gulden
Sporenslag verwaarloosde. Men mag aan die neiging,
aan die hypercritische methode niet toegeven ; want
zij is schadelijk voor de wetenschappelijke methode
der geschiedenis Wat zou men zeggen van een
geschiedschrijver die heel den slag van Waterloo
slechts in de aankomst van Bliicher zou doen
bestaan en het onderzoeken van al de andere voorvallen
zou verwaarloozen ?
Het bestaan van grachten ik spreek van de
natuurlijke, niet van de bedekte — hebben, buiten
kijf, eenen beslissender invloed op den uitslag van
den strijd gehad, niemand zal zulks betwisten ; maar
de geschiedschrijver heeft nog een groot getal andere
— 339 —
punten te onderzoeken. Van waar kwamen de Vlamingen,
van welken kant het Fransche leger? Op
welke wijze waren de legers ? verdeeld? Bestond het
Vlaamsche leger enkel uit voetgangers ; waren er
ook ruiters? Hadden de Franschen kunnen vermijden
dat de slag op Groeningeveld geleverd werd?
ware het hun mogelijk geweest te dralen om den
slag op een gunstiger terrein te leveren? Was
Robrecht van Artois met den natuurlijken toestand
van den grond bekend, of niet ? Deze en vele andere
punten dienen bestudeerd om eene goede beschrijving
van den strijd te kunnen leveren. Deze vraagpunten
moest de Schrijver niet onderzoeken, dit
is zeker, ik haal ze enkel aan um te bewijzen dat
men ongelijk heeft den Gulden Sporenslag te aanzien
als bestaande slechts in den strijd rond de bedekte,
grachten.
De zegepraal op Groningekouter heeft hoogst
belangrijke sociale, politieke en krijgskundige gevolgen
gehad, maar deze veelzijdige belangen vergen dat
de slag zelf in krijgskundig oogpunt tot in de kleinste
bijzonderheden bestudeerd worde. Zoodoende zal men
beter de fouten kunnen nasporen die Robrecht,
als veldheer, begaan heeft, en de kennis dezer fouten
zullen ons lichter het ontstaan van het verwijt der
Franschen tegenover de Vlamingen kunnen klaar
maken. Groeningerveld was natuurlijk door grachten
doorkruist ; op meer dan ééne plaats schijnt de bodem
moerassig geweest te zijn, zoodat dit plein zeer
ongunstig was,voornamelijk voor de ruiterij.Robrecht
— 340 ._
moest met de streek bekend zijn, want hij verbleef
lange jaren te Kortrijk zelf; het was te Kortrijk dat
hij door zijne meter, Beatrix van Dampierre, werd
opgevoed. De fout, door hem begaan, was dus des te
grooter. Daar het .gevecht rond de grachten beslissend
was, zoo kan men heel goed verstaan dat
de edellieden, die aan Philip hun bericht over den
slag maakten, het bestaan der grachten vermeldden.
Het verwijt van den list is een uitvindsel. Er bestonden
grachten en moerassige gronden genoeg op
Groeningeveld, en de Vlamingen hadden er geene
nieuwe te graven, noch ze te bedekken. Het was
hun voldoende de natuurlijke schikking van den
grond te benuttigen. Zijn het nu de berichtgevers,
die het verwijt hebben uitgevonden om zooveel
mogelijk Robrecht te verontschuldigen, ofwel is het
Philip zelf, die de ontvangene berichten gewijzigd
heeft om te kunnen beweren dat het slechts door
verraad, door trouwloosheid was dat men het Fransche
leger had kunnen verdelgen, dat aan verdoken
grachten en valstrikken de neerlaag moest toegeschreven
worden ?
Op deze vraag is men niet in staat een beslissend
antwoord te geven. Het is echter bewezen
dat het verwijt voor de eerste maal voorkomt in
de onderr chtingen van c r November 1302, door
den Koning gegeven om soldaten aan te werven
en toelagen te heffen in het gebied van den Senechal
van Poitou De uitlegging is in het vervolg door
al de kroniekschrijvers aangenomen, behalve door
.— 34 1 —
de Vlaamschgezinden. Deze laatsten dient men als
de geloofwaardigste bronnen te aanzien, daar zij
niets reppen van een verraad, hetwelk niet plaats
heeft gegrepen. Men zal echter ook andere bronnen
mogen raadplegen, voor zooveel hunne gegevens niet
strijdig zijn met degene, die men in de beste bronnen
ontmoet.
De critiek der bronnen, door den schrijver
opgesteld, heeft Gene groote wetenschappelijke waarde
; ook, wat deze critiek betreft, kan ik mij bij
eenige kleine opmerkingen bepalen (1).
Er valt in dat hoofdstuk, min af te keuren in
hetgeen de schrijver ons levert dan aan te stippen
wat hij verwaarloost te boeken. Men zal meer leemten
aan te vullen hebben dan onnauwkeurigheden te
verbeteren.
GUIART heeft voor doel (bl. 21) een Vlaamsch
verhaal der krijgsgebeurtenissen te weerleggen. Uit
dit feit had de schrijver het volgende kunnen vermoeden.
GUTART schreef tusschen i3o6 en 1307.
De Annales Gandenses dagteekenen van tusschen
de jaren i 3 i o en 1312. Men moest dus alreeds vóór
den Minioriet in den Vlaamschen zin den slag
beschreven hebben. Wellicht had men hier ten
lande dadelijk op de aanklacht van Philip van
(i) B1. 15 is te lezen meest in plaats van minst; bl. 35 :
Paus Bonifacius; bij te voegen : VIII; bl. 68 zou mogen
vermeld worden : d'ACHERY, Sbicilegiurn, III, 55 ; VÏLLY:
Hzst. de France 177o, IV, 156.
— 334422
r r November 13o2 geantwoord en zoo zou men
mogen veronderstellen dat de Minoriet reeds geschrevene
Vlaamschgezinde bronnen heeft kunnen
raadplegen
Eenige opzoekingen daarover zouden wel van
pas geweest zijn.
Bij zijn oordeel over VILLANI (bl. 40) kan de
Schrijver niet nalaten op te merken : « kost wat
kost wil hij van die zegepraal een mirakel maken ; »
hij spreekt ook van « een Gods oordeel. » (i) Dit is
niet juist. VILLANI, even gelijk DANTE en gelijk de
voortzetter van MARTINUS POLONUS - daarover
later — aanziet den uitslag niet als een mirakel, maar
als eene straf van God; iets heel anders dus. Daar de
Schrijver het noodig acht bij deze gelegenheid het
verbranden, door Robrecht van Artois, der pauselijke
Bul Ausculta fili te vermelden, zoo is het niet
(i) De schrijver hadde ook kunnen vermelden de woorden
door Paus Bonifacius uitgesproken als de nederlaag Hem nog niet
bekend was era die later als eene voorzegging aanzien werden :
Volumes quod hic archztophel iste Petrus (Flote) puniatur temporaliter
et spiritualiter, sed yogamus Deum quod reservet nobis
eum puniendum sicut justum est. DUPUY, Histoire du dip"-
rend d'entre le Pape 1Boniface VIII et Philippe le Bel. Paris,
1655, bl. 77; BAILLET, Histoire des démélez du Pape Bomface
VIII avec Philippe le Bel. Paris, 5718, bl. 552. Overigens heeft
de Schrijver niet noodig geacht de stukken op te zoeken en over te
schrijven die eenig licht kunnen bijbrengen over het verwijt (BAILLET,
bl. 560) als zou de Paus koning Edward van Engeland aangespoord
hebben de Vlaamsche gemeenten geldelijk te ondersteunen.
Z. KERVYN DE LETTENHOVE, Etudes sur l'histo:re du XIIIe
siècle. (Mém. de l'Acad. de Belg. XXVIII, bl. 88).
- 343 .-
voldoende te zeggen dat dit feit geene uitgemaakte
zaak is; en voor zulk betwistbaar feit eerre algemeene
geschiedenis van Frankrijk (I) aan te halen.
Dit is een gemis aan methode.
Voor betwistbare feiten raadplegé men de bijzondere
studiën, die daarover verschenen zijn (2).
Wij zouden ook een grondiger onderzoek gewenscht
hebben over den monnik van Sint-Denis,
die het vervolg schref der Kroniek van
DE MANGIS (bl. 68). Schrijver beweert, ten rechte,
dat eeuw monniken Sint-Denis
de officieele geschiedschrijvers waren der Fransche
kroon. Nu, niettegenstaande dit officieel karakter,
deze kroniek en al in Vlaamschen zin opgesteld.
Deze tegenstrijdigheid komt mij voor als
en het zou wel
raadzaam geweest zijn de zaak een weinig nader
toe te lichten, dan zulks door den Schrijver gedaan
wordt.
Bl. 132 de Engelsche kroniekschrijvers
(I) LANGLOIS bij Lavisse, Hist. de France, III, hi. 148.
(2) de algemeene kerkelijke geschiedenissen; (B. h.
HERGENR6THER. Handti, Kirchengesch. Freiburg, 1876,
I, 55, 829; PASTOR. Pápste). LANGLOIS onder andere
zegt : brulé par accident; F. ROCQUAIN (Philippe le bel et Za
bulle Asculta Fill. Bibl. Ec. des Chartes. 1883 bl. 393) : brulé
mais pas par ordres du Roi. HOLTZN1ANN, Schone
die Bulla Ausculta fili (Deutsche Zeitschr. f. Geschichtswissenscha
ft, bl. 16-38) zeker. zie ook : BOUTARIC,
France sous Phzlippe le Bel ; KERVYN DE LETTENHOVE,
l'hist. XIIIe s. bl. 82.
te dit feit geene uitgemaakte
en voor zulk betwistbaar feit eene algemeene
van Frankrijk (I) halen.
is een gemis aan wetenschappelijke methode.
feiten de bijzondere
die daarover verschenen zijn (2).
een grondiger onderzoek gewenscht
monnik van Sint-Oenis,
die het vervolg schreef der Kroniek van GUILLAUME
)TANGIS bI. Schrijver beweert, ten in de XIVe eeuw de monniken van Sint-Oenis
officieele geschiedschrijvers waren Fransche
Nu, niettegenstaande dit officieel karakter,
is deze kroniek heel ell al in Vlaamschen zin opgesteld.
Deze tegenstrijdigheid als
zijnde van het grootste belang, en het zou wel
geweest zijn een weinig nader
te lichten, dan zulks door den Schrijver gedaan
BI. 132 worden de Engelsche kroniekschrijvers
(I) LANGLOlS Lavisse, Hist. de France, UI, bI. 148.
(2) Daargelaten kerkelijke geschiedenissen; (B. V.
HERGENRÖTHER. Handb. der allg. Kir.;hengesch. Freibnrg, 1876,
I, 55. 829; PASTOR. Gesch. d. Päpste). LANGLOlS onder andere
zegt: brûlé mais accident; ROCQUAIN (Phl'liPpe ie bel et la
Asculta Fili. Chartes. 1883 bi. 393): brûlé
muis les HOLTZMANN. Philipp der Schtine
u. die Bulla Ausculta .fili (Deutsche Zeitschr . ./. Geschl'chtswis·
senschaft. 1896, bI. 16.38) niet zeker. Men zie ook: BOUTARIC,
La France sous Phzlfppe Ze Bel; KERVYN DE LETTENHOVE,
Etudes sur l' hist. du XIII" s. bI. 82.
— 344
besproken, die over den Gulden Sporenslag het een
en het ander mededeelen. Eenige worden overgeschreven,
anderen niet.
Alzoo bekomen wij enkele regelen uit WALTER
VAN HENINGSBURGH en WILLIAM RISHANGER ;
maar NICOLAS TREVET, PIETER DE LANGTOFT
en MATTHIAS VAN WESTMINSTER worden slechts
bij name vermeld. Waarom niet al die noticen
overgeschreven
Meer nog. Men spreekt van een Engeisch volkslied,
waarvan eene Latijnsche vertaling bestaat ;
maar beide stukjes worden niet overgeschreven.
Ik heb het aangehaalde boek van B6DDEKER,
Altenglische Dichtung, hier niet te mijner beschikking,
maar denk dat dit lied wel hetzelfde moet
zijn als hetgeen werd uitgegeven door VAN VLOTEN
in zijne Nederlandsche geschiedrangen (1).
Dit lied begint met de woorden :
Lustneth, Lordinges, bothe jonge ant olde,
het bevat 34 koepletten van 4 verzen ieder. VAN
VLOTEN doet dit gedicht voorafgaan van 6 Latijnsche
verzen, reeds overgedrukt door WARNKOENIG
(2) en getrokken uit de kroniek van JAN
VAN THIELRODE, waarvan het handschrift berust
in de Gentsche Hoogeschoolbibliotheek (3).
(1) Amsterdam. 1852. I bl. 23, PERTZ, XXVIII, 496-499.
(2) HTst. de Flandre, I, bl. 406.
(3) Nrs 82 en 150. Zie DE ST-CYENOIS. Catalogue. Gand,
i849: bl. 91 en 164.
-- 345 -
VAN VLOTEN dit gedicht afgeschreven
volgens een handschrift der Bibl. Harleiana. Het
hier ook wel de plaats te doen herinneren
DANTE der eersten was om de zegepraal
verheerlijken en in zijn te
(XX, 46) :
se Doagia, Guanto, Lilla e Bruggia
tosto sat-ia vendetta :
io la cheggio a che tutto giuggia,
J. BOHL de volgende wijze :
Gent, Douai en niet gekluisterd,
Brugge, werd weldra wraak gekreten
't bede die fluistert.
heeft men met waarheid gezegd dat
eerste die den Slag van Groeninge
als de zegepraal het Recht op
Ongerechtigheid.
bl. 243 bekomen wij de uitlegging van
redenen, die maakten dat de Fransche overlevering
algemeen werd aangenomen.
Wij denken dat de Schrijver overdrijft als hij,
Prof. zegt : dat voornaamste
dat die overlevering geboekt staat
het meest
was op einde der middeleeuwen,
in de voortzetting van de Kroniek
POLONUS VAN
VLOTEN heeft dit gedicht afgeschreven
handschrift Bib!. Harleiana. Het
was hier ook wel de plaats te doen herinneren
dat een der eersten was om de zegepraal
der Vlamingen te verheerlijken en in zijn Vagevuur te
bezingen. (XX. 46):
Ma se Doagia, Guanlo, Lil/a e Bruggia
Potesser, toslo ne saria vendetta:
E io la cheggio a Lui che tutto giuggia.
Door J. BOHL vertaald op de volgende wijze:
Lag Gent, Douai en Rijsel niet gekluisterd.
en Brugge, daar werd weldra wraak gekreten
gelijk 'I mijn bede Hem die oordeelt fluistert.
Ook heeft men me: waarheid gezegd dat
DANTE de eerste was, die den Slag van Groeninge
bezong als de zegepraal van het Recht op
de Ongerechtigheid.
Op blo 243 bekomen wij de uitlegging van
de redenen, die maakten dat de Fransche overlevering
algemeen werd aangenomen.
denken dat de Schrijver overdrijft als hij,
na PIRENNE, zegt: dat eene der voornaamste
redenen was dat die overlevering geboekt staat
in het geschiedkundig handboekje, hetwelk het meest
algemeen verspreid was op het einde der middeleeuwen,
en wel in de voortzetting van de Kroniek
van MARTINUS POLONUS ook MARTINUS VAN
TROPPAU genoemd.
- 346 -
De Schrijver vergenoegt zich het gezegde van
Prof. PIRENNE blindelings over te schrijven, zonder
de zaak te onderzoeken en het handboekje te raadplegen.
Het ware hem toch niet moeilijk geweest
PERTZ te doorbladeren : hij zou daar meer dan
eene notiz gevonden hebben, welke hij had kunnen
overschrijven ; enkel de woorden, door Prof. PIRENNE
aangehaald, zou hij er niet ontmoet hebben.
Daar de zaak van een zeker belang niet ontbloot
is, wil ik ze nader bestudeeren.
PIRENNE schrijft (i) : « accueillie par
le continuateur de MARTIN DE TROPPAU .. on
croira a la défaite des Fran ais vir-
• hostium quam incaute pugnantium Galli-
« corum, irruentium inconsulte, » woorden
ontleent hij aan MARTINUS POLONUS, ed. SUFFRIDUS
PETRUS, p. 439.
En waarlijk. in de uitgave van MARTIN US
POLONUS, bezorgd door SUFFRIDUS PETRUS (2),
vinden wij de volgende beschrijving van den Gulden
Sporenslag :
« sequenti, mense Julio, prope Oortra-
fuit campestre bellum inter Gallicos et
• : flos militiae Gallicanae in
« mirabiliter quam miserabiliter ceci-
« dit : non tam virtute hostium qua rtz pu-
t) La version Flamande et la version Française de la
bataille de Courtrai. bl. 36.
(2) Antverpiae, Plantin, 1574, bl. 439.
Schrijver het gezegde van
PIRENNE te schrijven, zonder
onderzoeken het handboekje te raadplegen.
hem toch niet moeilijk geweest
te doorbladeren : hij zou daar meer dan
hebben, welke hij had kunnen
overschrijven; enkel de woorden, door Prof. PIRENNE
aangehaald, zou hij ontmoet hebben.
zeker belang niet ontbloot
wil ik ze nader bestudeeren.
Prof. PIRENNE schrijft (1): c accueillie par
« Ie continuateur de MARTIN DE TROPPAU .. on
« à la défaite des Fraoçais non tam vir{(
tute hustium quam incaute pugnantiurn GalliC
cOl'urn, irruentiurn inconsulte, )) en die woorden
hij aan MARTiNUS POLONUS, SUFFRI~
DUS waarlijk. in de uitgave van MARTINUS
door SUFFRIDUS PETRUS (wij de volgende beschrijving van den Gulden
Sporen slag :
« Anno sequenti, mense Julio, prope Cortra
« cum [uit campestre bel/um inter Gal/icos et
c Flandrenses : ubi flos militiae Gallicanae in
campo tam mirabi/iter quarn miserabiliter ceci
dit: non virtute hostiurn quam incautè pu-
(r) La version Flamande et la version Française de la
Oataille de Courtrai. Bruxelles, 1890, bi. 36.
(2) Antverpiae, Plantin, 1574, bi. 439.
—. 3 47 —
• gnantium Gallicorum, irruentium inconsultè.
a Ibique mortuus est Robertus Comes Atrebatensis,
• Nigella Conestabilis regis Franu
plures nobiles, barones et milites in foveis
« et fossis, ubi quum caderent, surgere minimè
.cc »
De vooruitzetting van Prof. PIRENNE gegrond. Enkel ben ik verplicht eene kleine
opmerking er bij te voegen :
MARTINUS STREBSKI, Gnesen
(I), stierf te Bologna in 1279 en schreef eene
die zoo algemeen verspreid werd, dat
éen ze tot zijnen levenstijd voortzette.
bezit van de Kroniek en van de voortzettingen
groot getal handschriften. Het is bijgevolg
licht te verstaan dat in menig handschrift inlasschingen,
bijvoegingen, schriftvervalschingen, een
heele boel interpolaties, voorkomen.
uitgave van MARTINUS
POLONUS met de grootste moeielijkheden
ging eindelijk geschonken
geworden door WEILAND (2). geleerde
uitgave van SUFFR!DUS PETRUS volgender
wijze : (3) adeo ampliavit et spur-
(I) Zie : M. CHEVALIER, des sources du moven age.
1877-bl. 1518, 2731 Allgemeine Deutsche Biogras
skie, 483.
Mon. Germ. bl. 377-475.
(3) B1 . 397.
«gnantium Gallicorum, irruentium inconsultè.
" mor tu us est Robertus Comes A trebatensis,
« Radulphus de Nigella Conestabilis regis FranK
ciae, et plures nobiles, barones et milites in fovei$
II {ossis, ubi quum caderent, surgere minimè
.« praevalebant. ))
vooruitzetting van Prof. PIRENNE schijnt
dus gegronJ. Enkel ben ik verplicht eene kleine
.opmerking er bij te voegen :
MARTIN US STREBSKI, aartsbisschop van Gnesen
(I), stierf te Bologna in 1279 en schreef eene
Kroniek, die zoo algemeen verspreid werd, dat
meer dan éen ze tot zijnen levenstijd voortzette.
Men bezit van de Kroniek en van de voortzettingen
een groot getal handschriften. Het is bijgevolg
handschrift inlasschingen,
bij voegingen. schriftvervalschingen, in een
woord een heele boel interpolaties, voorkomen.
Ook was eene critische uitgave van MARTINUS
POLONUS een werk, dat met de grootste moeielijkheden
gepaard ging en deze is ons eindelijk geschonken
geworden door WEILAND (2). Deze geleerde
oordeelt de uitgave van SUFFR!DUS PETRUS volgender
wijze: (3) textum adeo ampliavit et spur-
Zie: M. CHEVALIER, Rép. des source5 du mo~ven áge.
Paris, 1877-1886, bi. 1518, 273+ ; AlIgemeine Deutsche Biographie,
XX, 483.
(2) PERTZ, MOIl. Germ. XXII, bi. 37i-475.
(3) BI. 397.
- 348 -
ut editio eius prorsus inutilis sit. Ook heeft
zijne uitgave van de Continuationes
de beschrijving van PETRUS niet overgenomen.
hebben het recht te veronderstellen
dat die beschrijving een bijvoegsel van
SUFFRIDUS PETRUS is, hetwelk geene de minste
waarde heeft, en dus ook geen bewijs kan zijn dat
van zouden
bijgedragen hebben om de Fransche overlevering
verspreiden. is juist de tegenovergestelde
die aannemen, oude
list, noch van
Wij ze over, daar door
wij te oordeelen
niet medegedeeld worden :
de minarum
(i) men :
« i 3o i , 5 Idus I )
«, f uit prelium Gallicos et Flandrenses; in
« multitudine quasi innumerabili pedi-
tu rn et equitam tarn militum quam et aliorum,
sunt de Gallicis quos de nobilioribus qui corruerunt erant
videlicet comes de Pertuys, comes
Artoys, comes de Arescot, domnus scilicet Go-
defridus de Louvein qui et domnus de Birsoun,
comes de Eu, domnus Raudul-
( I ) PERTZ, Alin. Germ, XXIV, b1. 258.
cavit ut editio eius prorsus inutilis sit. heeft
WEILAND in uitgave de de van SUFFRIDUS PETRUS overgenomen.
Wij hebben dus het recht te veronderstellen
die beschrijving een bijvoegsel van
SUFfRIDUS PETRUS hetwelk minste
en geen bewijs kan zijn dat
de Continuatores van MARTINUS het hunne zo:!den
hebben om Fransche overlevering
te verspreiden. Het is juist de tegenovergestelde
meening, die wij moeten aannemen, want de oude
continuatores gewagen noch van liSI, noch van
verraad. Wij schrijven ze hier over, daar ze door
den Opsteller van het werk, hetwelk wij te oordeelell
hebben, niet medegedeeld worden :
In de Continuationes anglicae fratrum mino~
rum (I) leest men :
Anno Domini dOl, 5 [dus Julii (1302 Jul. I I)'
« juit prelium inter Ga/licos et Flandrenses,. in
quo, excepta mu/titudine quasi innumerabili pedi
« tum et equitam tam mi/i/um quam et aliorum,
« interfecti sunt de Gallicis 68 nobiles ad vexillum.
« Inter quos de nobilioribus qui corruerunt erant
« subscripti : videlicet comes de Per/11Ys, comes
« de Artqys, comes de Arescot, domnus scilicet Go
« d(~fridus de Louvein qui et domnus de Birsoun.
« comes de Aumarle,comes de Eu, domnus Raudul-
(I) PERTZ, ,11"1. Germ. bI.
— 349
4í phus Nele constabularius Francie, domnus
4( Guido de Nele marescallus, domnus 4( qui unus 12 filius comitis de
« filius comitis de Henauth, domnus
Iacobus Sancto Paulo et domnus Willelmus
4( Fenes. Dicitur etiam, quod comes de Artois,
4( qui erat infestus et emulus,parum
« dictum bellum mandaverat Scotis, ad eos
contra regemAnglie succursum prebiturus, ^c
de paucis textoribus fuisset expeditus;
« se, facturum ad spaci.um ientaculi, 4( et pompose secundum morem patrie iactitabat.
Dominus futurorum prescius, qui est , f or-
fidelium protector in se sperancium, qui
Aman Agagite suum ver-
ientaculo textoribus disposito convivium
non
« inimicis illorum preparavit. Meminisse
« sapientis : Equus, inquit,
diem belli, Dominus autem salutem
« tribuet »(21 31).
de brabantina : ()
« accedens cum Brugensibus ad Corterike,
erat reconditus, castrum obse- a
a Rex comperta dampnosa cede suo-
K omnes de regno suo comites et duces
(i) Bl. 265.
« de Nele constabu/arius Francie, domnus
{I marescallus, domnus Petrus Flote,
« qui erat unus de paribus, filius comitis de
II Arescot et ftlius comitis de Henauth, domnus
« Jacobus de Sancto Pau/o et domnus Willelmus
« de Fenes. Dicitur etiam, quod comes de Artois,
~I qui Anglicis semper itifestus parum
ante dictum bel/um mandave1'at Scotis, ut eos
c veniret contra regemAnglie succursumprebiturus,
« et hoc cum de paucis textOl'ibus juisset expeditus;
II quod sejacturum ad spacium ientaculi, arroganter
.« et pompose secundum morem patrie iactitabat.
« Set Dominus juturorum prescius, qui est jor
« titudo fide/ium et protector in se sperancium. qui
.« olim insidias A man Agagite in caput ver
« terat, pro ientaculo textoribus disposito convivium
« superfluens, sic ut ulterius in presenti esurire non
oporteat, inimicis illorum preparavit. Meminisse
(I quidam debuerunt dicti sapientis : Equus, inquit,
« paratur ad diem belli, Dominus autem salutem
(I tribuet))(Prov. 31).
In de Continuatio brabantina wordt de slag als
volgend beschreven : (J)
II Et accedens cum Brugensibus ad Co,·terike,
[( ubi thesaurus regis eratreconditus, castrum obse((
derunt. vero, comperla dampnosa suo•
rum, misit omnes de regno suo comites
— 35o —
« et stipendiarios cum innumerabili multitudine
« bellatorum ex diversis patriis preelectis in Flan-
« qui Flamigenis interfecti
« ceciderunt, excepta una turnra, que ad bellum
« et aufugit. Ubi dicuntur plus quam
« 40 hominum interiisse, inter quos cecidit
« nobilis comes Sancti Pauli cum
« fratribus, Godefridus de Brabantia, Johannes, .
« filius comitis de Hollant, et alii multi, quos ennu-
merare longum Etiam multa bella alia
« Flandrenses viriliter ges-
« »
de langer te bespreken.
noticen der dat
MARTINUS VAN TROPPAU legende het verraad te heft bijgedragen om
verspreiden.
Academie eene critische, volledige uitgave
Er bijgevolg twijfel ontstaan
wijze van uitgave. Die eene volledige
wil na te gaan van
welk belang ieder stuk is : het moet voldoende zijn
dat er in het stuk over het feit gesproken wordt.
Wat voor u van geen belang is, kan voor een ander
van het grootste gewicht Wij mochten ons
bij gevolg verwachten aan volledigheid en juistere
tekst. Wij bekomen noch het een noch het andere.
De tekst kan enkel vastgesteld worden door de betrek-
350 -
stipendiarios cum innumerabili multitudine
« ex divers is patriis preelectis in FLan((
driam; qui pene omnes ibi a F/amigenis interfecti
(( excepta una turma, que bel/urn
(( non pervenit et aufugit. Ubi dicuntur pLus quam
milia hominum interiisse, inter quos cecidit
« nobi/is comes de Arthois, comes Sancti Pau/i cum
fratribus, Godefridus de Brabantia, lohannes,
fiLius de HoL/ant, et a/ii multi, quos el/u
« merare /ongum est. Etiam mulla beLla a/ia
(( suo tempore postea ipsi F/andrenses viriliter ges((
serunt. »
Onnoodig de zaak langer te bespreken.
De noticen der Continuatores bewijzen dat
het handboekje van MARTINUS TROPPAU niet
heeft bijgedragen om de van het te
De Academie had eene critische, volledige uitgave
gevraagd. Er kon bijgevolg geen twijfel ontstaan
over de wijze van uitgave. Die eene volledige
verzameling wil leveren hoeft niet na te gaan belang ieder stuk is : het moet voldoende zijn
in het stuk over het feit gesproken wordt.
belang kan voor een ander
het grootste gewicht zijn. Wij gevolg verwachten aan volledigheid en juisten
noch noch het andere.
betrek35
1 --
kelijke waarde der verschillende handschriften. Wij
kunnen niet vragen dat de schrijver de handschriften
van al de bronnen zou geraadpleegd hebben, dit ware
zelfs overbodig geweest,daar van vele teksten er goede
uitgaven bestaan, die men maar gedrukt heeft na
eene grondige studie der bewaarde handschriften.
Maar voor iedere bron had de Schrijver de bestaande
handschriften moeten aanduiden, ons inlichten over
de betrekkelijke waarde er van, en ons mededeelen
welke uitgaven gedrukt waren en welke als de beste
moest aanzien worden.Van dit alles bekomen wij niets.
Men is waarlijk verbaasd zulk gemis aan methode te
moeten vaststellen bij eenen Schrijver, die overigens
zoo wetenschappelijk gevormd schijnt te zijn.
Wellicht ontbrak het hem aan tijd. Wat er ook
van weze, deze leemte dient aangevuld te worden.
Voor VAN VELTHEM zegt de Schrijver dat
er enkel éen handschrift van bestaat, en dat de
uitgave van den Spiegel historiael, door LELONG
bezorgd, allergebrekkigst is. Goed zoo, doch daar
VAN VELTHEM de voornaamste bron is, waarom
het handschrift van Leiden niet afgeschreven ?
het was nu toch eene schoone gelegenheid om van
dit deel van den Spiegel historiael eene goede uitgave
te bezorgen. Men vraagt zich ook af waarom
de Schrijver bij VAN VELTHEM een zeker getal
verzen overslaat; is het omdat zij hem niet bevallen?
Alzoo, bl. 167 : legende over de voorteekens van
de nederlaag ; bl. 174 over den monnik van Maastricht,
bl. 179 over den heer van Aspremont, en
nog andere bi. 198 en 202.
-- 352 —
Wij missen ook (bl. 213) de kroniek van JAN
VAN DIXMUDE ; en bl. io5 zegt de schrijver ons
dat hij de Rijmkronijk van Vlaanderen niet overschrijft,
daar zij slechts voor den slag van Kortrijk
eene vertaling is der Voortzetting van BAUDOUIN
D'AVESN Es en een getuige zonder waarde.
Laat ons nog den wensch uitdrukken dat eene
Vlaamsche vertaling bij de oorspronkelijke teksten
zou gevoegd worden, zoodat het Corpus documentorum
door eenieder bruikbaar zou zijn.
Men stelt dezelfde leemten vast bij het uitgeven
der oorkonden als bij het overschrijven der kronieken.
Alzoo : de brief van koning Philip van 29 Augustus
1302 en de onderrichtingen van i c November
zijn overgeschreven uit FUNCK-BRENTANO(Mémoire,
bl. 85 en 89); maar men zou zich de moeite kunnen
getroost hebben er bij te voegen dat de kopieën dezer
stukken zich bevinden in de Registres du Trésor
des Chartes, JJ. 35 en JJ. 36 (Musée des Archives
Nationales), aanduiding die bij FUNCK-BRENTANO
te vinden is.
Van den brief van een officier in dienst bij
koning Edward I van Engeland, gedagteekend
van 17 September 1302, deelt de Schrijver ons een
uittreksel mede (r) om te bewijzen dat er van het
verraad in dien brief niet gesproken wordt. Maar
nog eens : bestaat heel de studie van den slag der
Gulden Sporen enkel in het onderzoek nopens den
(i) Getrokken uit FUNCK-BRENTANO, Philippe le Bel en
Flandre, bl. 438.
— 353 —
der bedekte grachten? De zijn
geheel overgeschreven moeten worden.
missen ook de rekeningen Brugge (I),
GIL- en de bijzondere rekeningen uitgegeven dor
LIODTS-VAN SEVEREN in zijnen Waarom?
zijn hoogst belangrijke oorkonden; en
en was alle rekeningen
1302 deelen, zoo was het toch
schrijven, die met den strijd
in betrekking kunnen gebracht worden. Andere nuttige
zou de schrijver gevonden hebben in
het boekje van TH. SEVENS, in 1302 hij deze zoo te schatten
(259 : Ponder waarde),
dat eens het gedacht is opgekomen
in dit boek iets nuttigs kon te vinden zijn.
haakjes opgemerkt : Schrijver spreekt
niet van wie niet juist wat het boekje van TH. SEVENS
niet worden dat de gegevens
berusten op eene grondige plaatselijke kennis.
Schrijver uit het oog verloren.
Hij vergeten na te zien wat ontleend
aan den diplomaticus Flandriae
anno usque graafTH. DE LIMBURG-STIRUM 1879-188g).
(1) Le ville mai 1302-
fe'vrier i303, uitgegeven door COLENS A nn. Soc. 1885.
(2) - 353
list der bedekte grachten? De brief zou in zijn
overgeschreven worden.
Wij missen ook de rekeningen van Brugge (I),
en de bijzondere rekeningen uitgegeven door GILLIODTS-
VAN SEVEREN Inventaire. Waarom?
Dit zijn hoogst belangrijke oorkonden; en
indien het overbodig en onnuttig was alle rekeningen
van 1302 mede te deelen, zoo was het toch
noodig degene over te schrijven, die met den strijd
betrekking worden. Andere nuttige
oorkonden zou de schrijver gevonden hebben in
van TH. SEVENS, Kortrijk in 1302 (2),
maar hij schijnt deze studie zoo gering te schatten
{blz.25g : r.onder de minste geschiedkundige waarde),
bij hem niet eens het gedacht is opgekomen
dat er in dit boek iets nuttigs kon te vinden zijn.
Tusschen haakjes opgemerkt : Schrijver spreekt
altoos met zeker misprijzen van al wie niet juist in
zijne denkwijze deelt; nu, wat het boekje van TH. SEYENS
betreft, zoo mag niet vergeten worden dat de gegevens
berusten op eene grondige plaatselijke kennis.
Onze Schrijver heeft zulks uit het oog verloren.
H ij heeft ook ver/lete ,1 na te zien wat ontleend
kan worden aan Codex diplomaticus Flandriae
inde ab anno 1296 ad usque 1325, verzameld door
graaf TH. DE LIMBURG-STIRUM (Brugge, 1879-1889).
(I)Le compte communal de la vz"lle de Bruges, mai 1302-
février 1303, uitgegeven door COLENS in Ann. Soc. d'Emulation,
D. 35, 1885.
Kortrijk, 1893.
-- 354 —
Men mocht ook verwachten, in een aanhangsel,
eenige berichten te bekomen over den Gulden
Sporenslag en de Kunst. Ik zal hier slechts
vermelden de Gulden Sporen in O.-L.- V.-Kerk ; het
wonderdadig beeld van O.-L.-V. van Groeninge
(nu in St.- Michielskerk), geschonken aan prinses
Beatrix van Brabant, in 128o door Paus Nicolaas
I I I (I), en de muurschilderingen van GUFFENS en
SWERTS op het Stadhuis van Kortrijk (2), alsook de
muurschildering van den betreurden ALBRECHT
DE VRIENDT op het Stadhuis van Brugge, voorstellende
de terugkomst der Bruggelingen van den
slag, en de schilderij van N. DE KEYSER (3). Over
de abdij van Groeninge was er ook wel iets mede
te deelen, alsook over het kapelletje van Groeninge,
gesticht door FELIX-EDUARD DUJARDIN, een Kortrijkzaan
die stierf op 18 April 1 837 (4).
Het derde hoofdstuk, eene bibliographie, laat
maar al te veel te wenschen : zij is onvolledig en
getuigt, wij zijn zoo vrij het te zeggen, van eene
zekere verwaandheid. In plaats van alles op te
sommen wat over den Gulden Sporenslag geschreven
werd, en alzoo een klaar bewijs te leveren van het
(i) Afgebeeld in Bull. de la Gilde de S. Thomas et de S. Luc.
VIII, 131. 442.
(2) Ch. MUSSELY, La Salle échevinale de Courtrai, Gent.
1876 ;Journal des Beaux-arts van SIRET, 1876; Vlaamsche School
1875; H. RIEGEL. Gesch. d. Wandmalerie in Belgiën, seit 1856.
Berlin, 1882. bl. 59.
(3) A. VOISIN, Exposition de Bruxelles de 1836. Tableau de
la bataille de Courtrai de N. de Keyser. Mess. des sc. hist., 1837.
(4) PxUn. VAN DUYSE, Vaderlandsche Foëzl, II, bl. 200.
--- 335 ---
grootsch en algemeen belang door de zegepraal
verwekt, geeft men ons slechts een brokstuk, ee ri e
niet goed gerangschikte vermelding van eenige boekjes,
nevens opmerkingen die dikwerf niet gepast zijn.
Men begint met te verklaren dat de beste
beschrijving van den Gulden Sporenslag,in het Nederlandsch,
die is van den betreurden J. FREDERICHS,
en in het Fransch die van den heer V. FRIS. Deze
beschrijvingen zijn goed opgesteld, wij aarzelen niet
het te bekennen ; maar zij zijn toch nog vatbaar
voor verbeteringen, en er zal wel een tijd komen
dat zij ook verouderd zullen zijn. Het is overigens
altoos eene heel kiesche zaak vast te stellen welke
de beste werken zijn over een zoo ingewikkeld feit
als den Gulden Sporenslag.
Wij hebben nog een en ander over deze bibliographie
te bemerken. B1. 257, « beschrijvingen in
proza, leest men : DE STASSART, tEuvres, bl. 234,
232, (fonder waarde). »
In STASSART (1), op gemelde bladzijden, vinden
wij de Méditations religieuses d'Eckartshausen.
Men zou aan een lapsus calami graag denken;
maar dit kan zoo niet verklaard worden. DE STASSART
heeft geene beschrijving van den Gulden Sporenslag
opgesteld, maar toch over de zegepraal
der Vlamingen iets gezegd, dat in zijnen tijd veel
besproken en door de Vlaamsche vaderlanders, te
recht, nog meer gehekeld werd. Het was iets heel
i) (Euvres diverses. Brussel, 1854.
356 —
anders dan eene beschrijving. In de openbare zitting
der Académie royale de Belgique, van 15 1841, kenmerkte de Franschdolle schrijver den Gulden
Sporenslag door de volgende woorden : dont il ne nous est guère permis de nous
car je n'admettrai jamais comme glorieux
l'abus de la victoire et le meurtre d'un prince
(na r o. d'A fut massacré láchement)
(1); en eene redevoering uitsprekende in
dezelfde Academie, ter plechtige ziting van i 9 Mei
vereerd door de tegenwoordigheid van den
onzen huidigen Koning M.
II, aarzelde hij niet op de terug te
komen in de volgende bewoordingen (2) : « ne fut pas complice, se déclara du moins le
des assassins d'un prince sans défense,
renversé de cheval à la journée
Courtrai. nu heel iets anders dan eene
beschrijving en wel een verwijt van wellicht meer
de list der bedekte grachten ! Onze
Schrijver weet er niets van, alhoewel heel deze zaak
STASSART het medegedeeld diende te
ware maar wat men in openbare plechtige en
officieele vergaderingen over de groote daden onzer
voorouders in 1841 en 1847 durfde zeggen.
i) Bl. 284.
(2) Bi. 323, cf. 327, 329, 333 , alwaar men al de stukken vindt
den pennentwist, door die Franschdolle woorden verwekt. Zie
ook PRuD. VAN Stoomkoets Breidel, in Nederduitsch
Letterkundigjaarboekje van bl. 1.
- -
de openbare zitting
royale de Belgique, 15 December
JR41, Franschdolle schrijver den Gulden
Sporenslag volgende woorden : une
bataille dont il ne nous est guère permis de nous
enorgueillir, car je n'admettrai jamais comme glorieux
l'abus de la victoire et Ie meurtre d'un prince
désarmé (na 10. Robert d'A rtois fut massacré láchement)
r); en eene redevoering uitsprekende in
dezelfde Academie, ter plechtige zitting van 19 Mei
1847, tegenwoordigheid van den
hertog van Brabant, onzen huidigen Koning Z. M.
Leopold II, aarzelde hij niet op de zaak terug te
volgende bewoordingen « Breydel
qui, s'il ne fut pas complice, se déclara du moins Ie
protecteur des assassins d'un prince sans défense,
du comte d'Artois, renversé de cheval à la journée
de Courtrai. Dit is nu heel iets anders dan eene
en verwijt van wellicht meer
belang dan de list der bedekte grachten I Onze
weet er niets deze zaak
STASSART in het Corpus te
worden, al ware 't enkel ""laar om voor het nageslacht
te brandmerken men in openbare plechtige en
over daden onzer
in 18.p en 1847 durfde zeggen.
(I) BI. 284.
(2) BI. 323, cf. 327, 329, 333, alwaar men al de stukken vindt
van den pennentwist, door die Franschdolle woorden verwekt. Zie
ook PRUD. VAN DUYSE. De Stoom koels Breidel, in het Nederduitsck
Letterkundig Jaarboekje van RENS, 1848, bI. I.
— 357
Bl..258. DE LA FONS MELICOCQ. Zonder
waarde.
DE POTTER, verouderd. Men kon natuurlijk in
1873 niet schrijven gelijk in 1902; anders zouden de
opzoekingen van Prof. PIRENNE en FUNCK•BRENTANO
onnoodig geweest zijn.
DUCLOS, fantaristisch. Waarom? Wij zouden
het wel graag te weten komen.
B1. 258. La Belgique militaire, 1898 (zonder
den titel van het artikel te vermelden), krijgskundige
beschouwingen, doch op oncritische studie der bronnen
gesteund. Zeer goed zoo ; maar de Gulden
Sporenslag is een feit van het grootste krijgskundig
belang (einde van de feodale ruiterij, begin van
het voetvolk); het is bijgevolg noodig mannen van
het vak te raadplegen en hun oordeel mag niet
licht door ons, die geen krijgskundigen zijn, verworpen
worden. Dezelfde opmerking geldt voor
DE VI EN N E (Rev. des quest. histor., Oct. 1898,
bl. 481) die zoekt te bewijzen dat er bij de Vlamingen
ook eenige ruiters waren en op krijgskundig gebied
den slag van Kortrijk aanziet als la transition des
milices féodales aux compagnies d'ordonnance. Het
boek van Baron MAURITS DE MAERE D'AERTRIJCKE
(Schrijver vergeet melding te maken van de
recensies geschreven door V. FRIS in Archives belges,
23 Februari i go 1; en van het Supplémentconcernant
les campagnes flamandes de 1302 (Gent, Siffer, Maart
1901) wordt op even misprijzende wijze aangehaald,
niettegenstaande zijne groote krijgskundige waarde.
-- 358 —
Wij missen een aantal werken, die in deze bibliographie
niet mogen ontbreken. Ik haal er slechts
eenige aan, en ben overtuigd dat de lijst nog wel
verlengd zou kunnen worden.
H. DELPECH La tactique au 13e siècle. Montpellier,
1845.
GOETHALS-VERCRUYSSE. taerboek der stad
en oude casselrij van Kortrijk. Kortrijk, 1814.
Deel I, bl. 262-298. De eerste grondige studie over
den slag. Herbewerkt in GOETHALS et VOISIN.
La bataille des éperons d'or (Messager des Sciences
hist., 1834, bl. 316). De boeken en talrijke handschriften
van GOETHALS berusten op het stadhuis te
Kortrijk. Wellicht ware daar ook nog wel iets te
vinden.
R. GHESQUIERE. De Gulden Sporenslag betongen.
8 liederen, woorden en muziek van R. Ghesquiere.
Gheluwe, 1902.
H. PELSERS. De Slag der Gulden Sporen
(School- en Letterbode, Sint-Truiden, II, 1845,
bl. 138-149).
J. PLANQUAERT. Vlaanderen's Verlossingskrijg.
Gent, Siffer, 1888.
TH. SEVENS. Kortrijk en fijne omstreken.
Kortrijk, 1899.
PRUDENS VAN DUYSE. jan Borluut. Gent,
1853, en Nederl. Letterk. Jaerboekje van RENS,
1855. Broeder Willem van Renesse (Vaderlandsche
Poetij. Gent, 1840, 1, 97) ; PIETER DE CONINCK
(Vad. Pof., II, q3); GROENINGE (Vad. Poet., II,
-- 359 —
ioo) ; M. VAN VAERNEWYCK's Historie van Belgis,
Gent, 1574, bl. 138; DELEPIERRE, Chroniques,
traditions et légendes des Flandres. Brugge, 1834,
bl. 82-90.
Pieter de Coniuck en Jan Breydel. (Oud en
Nieuw, Gent, 1865, bl. 179).
D. DELCROIX. Philippine van Vlaanderen.
Drama, Brussel, 1875.
Wij zullen hier nog aanduiden de geschriften
die in de laatste maanden verschenen zijn.
E. DE GRYSE. Ons Roemrijk 1302. Gent, 1 902.
— De Vlamingen te Kortrijk in 1302. Wat zij waren
en wat Tij deden. Roeselare, 1 902.
G. DES MAREZ. Les luttes sociales en Flandre
au mogen .ire. Brussel, 190o. (Rev. de l'U niversité
de Bruxelles). -- De Maatschappelijke strijd in
Vlaanderen en de Gulden Sporenslag. Diest, 1902.
— La signification de la bataille de Courtrai.
Brussel, 1901 (Revue de Belgique).
E. DE VISSCHERE. Eeuwfeesten 1302-1902.
Naar Groeninge. Waarom het katholieke Vlaanderen
in 1902 eeuwfeest viert. Brugge, 1 902.
V. FRIS. La bataille de Courtrai. Gand, 1902.
— Vlaanderen's vrijmaking in 1302. Gent, 1 902.
J. LAENEN. Vlaanderen in 't begin der XIVe
eeuw en de strijd tegen Philips den Schoone. Antwerpen,
1902.
J. OPDEBEEK. De historische beteekenis van
den Guldensporenslag. Antwerpen, 1902. (Bijvoegsel
tot het tijdschrift « Vrij »).
TH. SEVENS. De Zege van Groeninge (i3o2-
36o --
1902). Feestcantate, muziek van KAREL MESTDAGH.
De tekst verscheen in de Mengelingen van het Davids-
Fonds, VII, Leuven, 1902.
Schrijver beklaagt zich dat hii het werk van
NAAF, La bataille des eperons d'or, Brussel, 1898,
zich niet heeft kunnen aanschaffen. Ik begrijp
dit allerbest de naam van den schrijver is niet
NAAF, maar wel L. NAFEZ.
Door eene volledige bibliographie zouden wij
ook eene goede geschiedenis bekomen van de beweging,
in 't leven geroepen om de zegepraal der
Vlamingen op te helderen en meer en meer populair
te maken. Ik herinnerde daareven aan de eerste
poging van GOETHALS-VERCRUYSSE, in 1814. Ik wil
er nog bijvoegen dat ten jare 1823 in de Maatschappij
voor Taal- en Letterkunde LEO D'HULSTER een
gedicht voorlas, Flippine van Vlaanderen getiteld,
in 't welk eene dichterlijke beschrijving van den
slag voorkomt (I), en het was misschien door
toedoen van dien grooten vaderlander dat nog in
i 823, door hetzelfde genootschap, een prijs werd uitgeloofd
voor de schoonste dichterlijke beschrijving
van den Gulden Sporenslag. RENIER, onderwijzer
te Deerlijk, werd bekroond, en zijn gedicht is overgenomen
in zijne Vlaemsche Mengeldichten (Kor-
(1) Belgische Muzen-Almanak, 1827, blz. 5. — D'HULSTER'S
Lettervruchten, uitgegeven door PR. VAN DUYSE. Gent, 1845,
bl. 6o en 147. VAN DUYSE vergist zich, zeggende dat D'HULSTER
dit gedicht schreef in 1826, want het wordt reeds vermeld in
den Messager des Sciences, 18 2 3, bi. 3 24, 462.
-- 36i --
trijk, 1843, bl. 117-122). In hetzelfde boekdeel heeft
de dichter (bl. 123-135) eenige geschiedkundige aanteekeningen
uitgegeven, die nog altoos met nut kunnen
geraadpleegd worden. Wij vinden er het grafschrift
(bl. 132) van Sigis, koning van Melinde (i),
ontleend aan het Jaerboe/c van GOETHALS (bl. 287)
en hetwelk nu op het Stadhuis van Kortrijk bewaard
wordt. Wij deelen het hier mede
INT
JAER ÓS
HEREN M
C CC. ENDE JJ UP
SENTE BENEDICTUS
DACH IN HOVMART WAS
DE STRIJD TE CURTRUKE
ONDER DEZE
DE CONYNC
BIDT GODE ^ VOOR ALLE
ZIELEN AMEN
M. CCC.
J^
(I) Of Melide. Z. Messag. des Sciences, 1834, bl. 336.
ES BÉGVEN
SIGIS
362 --
Besluit.-- Alhoevvelik menigvuldige opmerkingen
heb noodiggeacht hier neer te schrijven, heb ik de
eer aan de Academie voorstellen aan het haar aangeboden
werk den uitgeloofden prijs toe te kennen. Wast
bijzonderlijk gewenscht werd : eene critische studie
der bronnen, is op wetenschappelijke wijze goed behandeld.
Wat ontbreekt, zijn leemten die heel licht
door den Schrijver aangevuld kunnen worden hij
is best voorbereid om dit op degelijke wijze te doen.
Ook, voor men het werk late drukken, zal het noodig
zijn dat Schrijver zijne verhandeling verbetere en
volledige in den zin, dien wij het noodig geacht
hebben aan te duiden, en dit omgewerkte handschrift
zou dan opnieuw aan den keurraad dienen
onderworpen te worden. Zoo doende kan men de
hoop koesteren dat de Academie een Corpus documentorum
zal kunnen uitgeven, hetwelk in de toekomst
door alwie een vaderlandsch belang vindt in
het navorschen van het grootste feit onzer geschiedenis,
met veel nut geraadpleegd zal moeten worden.
Verslag van den heer DE POTTER,
tweeden beoordeelaar.
Ik ben het eens met mijn geacht Medelid, den
heer de Ceuleneer, om de ons aangeboden verhandeling
over den Gulden Sporenslag merkwaardig
te heeten. De Schrijver heeft zich geene moeite
gespaard om de bronnen op te sporen met betrekking
— 363
tot de heuglijke zegepraal, welke Vlaanderen losrukte
uit de knellende Fransche banden, en de wereld
liet weten wat een klein volk, dat zijne vrijheid en
zijn vaderland hartstochtelijk lief heeft, vermag. De
Schrijver heeft de bronnen over de gebeurtenissen
van 1302 met oordeelkunde onderzocht, en de waarheid
ontdaan van het fabelachtige, waarmede vreemde
pennen, sedert de XlVe eeuw tot heden, gepoogd
hebben de vernedering der Fransche ridderschap,
te Groeninge, veeleer toe te schrijven aan list en
verraad, dan aan de onbedachtheid hunner aanvoerders,
kleineerende daarmede den hoogen moed
en den algemeen erkenden roem van de Vlaamsche
strijders.
Over het algemeen ook kan ik de opmerkingen
bijtreden, door den heer de Ceuleneer in 't midden
gebracht, hoewel,wat den veldslag zelven betreft, eene
omstandige beschrijving daarvan niet is gevraagd.
Edoch, het is buiten kijf, dat een dergelijk relaas
in het werk om zoo te zeggen onontbeerlijk is.
Waar de Schrijver handelt over de werken,
aangaande den Sporenslag tot heden in 't licht gegeven,
schijnt hij inderdaad niet onpartijdig. Het
boek van kanunnik DUCLOS : OnTe Helden van
1302, is niet zoo « fantazisisch », als hij beweert,
maar geeft blijken van grondige kennis en gezond
oordeel. I k veronderstel dat de Schrijver geen partijganger
is van de staatkundige en wijsgerige denkbeelden,
door DUCLOS uitgedrukt, maar dit kan geene
reden zijn om het verouderde stelsel aan te kleven van
-- 364 —
zekere Schrijvers, die de werken van politieke tegenstrevers
of doodzwijgen of met een spotwoord veroordeelen.
Een echt wetenschappelijk man weet zich
boven die kleingazetmanieren te houden. Wat het
boek betreft van SEVENS, ons dunkt dat het wel
mocht vermeld worden als hebbende, tot hiertoe,
de volledigste en nauwkeurigste inlichtingen gegeven
over de plek, waar de heuglijke gebeurtenis
plaats vond. Het verhaal over den Sporenslag,
opgenomen in een uitvoerig werk over
Kortrijk, dat handelt over gansch het verleden
dier stad : burgerlijke en godsdienstige inrichtingen,
politieke geschiedenis, biographie van verdien.
stelijke mannen, enz , waar, voor gezegd verhaal,
natuurlijk geene uitgebreide plaats kon ingeruimd
worden, heet « verouderd » te wezen (het dagteekent
inderdaad van 1873), hoewel het toch, op
iedere bladzijde, de kroniek citeert van LODEWIJK
VAN VELTHEM, welke, volgens den Schrijver der
hier besproken verhandeling, te achten is als « de
belangrijkste bron van den slag ». (Vlaamschgeijnde
bronnen, § 2). Overigens -- is Schrijver wel
zeker dat, na verloop van 2g jaren, aan hetgeen
hij zelf ons heden te lezen geeft, niets zal te wijzigen
zijn?
Wat de bronnen betreft over den Sporenslag,
het moet niemand verwonderen dat ze zoo verschillend
zijn. Onder de oude schrijvers was geen enkel
daar aanwezig, en LODEWIJK VAN VELTHEM, gelijk
de Gentsche Minoriet, stelden enkel te boek wat
-- 365 —
men hun verteld had. Vele zegsmannen hebben zij
ongetwijfeld niet gehad, en dan blijft nog de vraag
wie, onder deze, op den Groeningekouter was,
in 't gelid vooraan, van het begin tot het einde,
derhalve in staat alles haarklein ga te slaan? De
opgaven zijn dus, ongelukkiglijk, onvolledig, misschien
niet altijd nauwkeurig.
Mijns inziens hebben de Fransche schrijvers,
sprekende van de beken, grachten en putten op
den Kouter, veel overdreven. De Schrijver onzer
verhandeling neemt dit groot aantal grachten gereedelijk
aan (bl. 248). Slechts drie beken zijn bij
name bekend : de Groeningebeek, de Klakkaartsbeek
en de St. Jansbeek, welke laatste eigenlijk de verlenging
was van de Groeningebeek. Eén der waterloopen
van het veld kan van belang geweest zijn, maar toch
niet zóoveel, dat, naar 't zeggen der Fransche schrijvers,
honderden ridders daarin zouden verdronken
zijn ! Deze beek kon, in elk geval, niet bijzonder
breed wezen, daar de Franschen er eerst waren overgereden.
En wat de grachten betreft, dit waren,
hoogstwaarschijnlijk, niet loopgraven te midden des
Kouters, gelijk J. FREDERICHS naar de Annales
Gandenses beweert, maar de grachten, die het veld
bezoomden (1).
(1) Schrijver, op zijn plan van Kortrijk, noemt de waterloop
tusschen de Groeningebeek en den zuidelijken vijver, Groote beek.
Wij herinneren ons niet, deze benaming in de XIIIE of XIV•
eeuwsche oorkonden van Kortrijk's archief te hebben aangetroffen.
W èl St-Jansbeek (in de X V e eeuw.)
— 366 --
Al de gegevens van den Schrijver zijn niet ten
volle nauwkeurig. • Zoo voert hij op bl. 2 aan, dat
na de zegepraal van i 3oz het volk overal de
« poortersbent » uit de schepenenzaal verdrong.
Indien dit reeds, in eenige gemeenten, geschiedde
voor 1302, o. a. te Ieperen, is het van den anderen
kant ook waar, dat de deelneming van den minderen
man aan het gemeentebestuur, in verscheidene
plaatsen, meer schijnbaar dan wezenlijk was, hoewel,
na de uitbreiding aan de macht der schepenen
gegeven, het bestuur mocht voortvloeien uit de
menigte (communitas) . Inderdaad , verscheidene
vorsten wisten 't zóo aan te leggen dat de keus
viel op lieden van aanzienlijken stand.
De Bibliographie van den Sporenslag zou behooren
aangevuld te worden : wij tellen een twigtigtal
nummers. Maar of er juist zóoveel zou mede te deelen
zijn, als Schrijver beweert, zoodat eene volledige lijst
te veel plaats zou innemen, durf ik betwijfelen. Aan
zijne opgave nochtans ontbreken eenige schriften,
die melding verdienen. Wij wijzen hier slechts op :
VAN DE PUTTE (F.). Objets trouvés sur le
champ de bataille de Groeninghe. (Annales de la
Société d'Emulation de Bruges, 1840).
Slag van Groeninghe. 1302. (WeguiijTer der
Stad Gent, 1847.)
NELIS. De Slag van Kortrijk (Halletoren,
1875).
DUCLOS. Jan Breidel en Pieter de Coninc in
Juli 1302. Brugge, 1877.
— 367
Bijdragen over Pieter de Coninck in Rond den
Heerd, VIII en XI ; in La Flandre, I.
VAN HOUTTB;. Groeninge. (Herhaling van wat
I de beste geschiedschrij vers ons leeren wegens
de beteekenis van dien veelbespro4cen veldslag van
Kortrijk u (Biekorf, , 1894).
De vertaling der kroniek van den Gentschen
Minderbroeder, in Corpus Chronicorum Flandriae,
uitgegeven door kanunnik DE SMET (I e deel),
OPDEBEEK (L.). Almanak voor 1902. (Schrijver
wil aantoonen dat er in 1302 een klassen- en
rassenstrijd is geweest...)
PALLEMAERTS (J.-FR.). Vlaanderen's grootheid
rond 1300. Roeselare, 1900. — Vlaanderen's heldenmoed
in 1302. Roeselare, 1901.
Bij de louter literarische stukken is nog to
voegen :
SEvENs (TH.). Eene wandeling fonder gids
door Kortrijk en naar den Groeningekouter. 1902.
DUCLOS (AD.). Onfe Helden van 1302. (2e,
herziene uitgave).
FLAMMEN (G -H.). Het groot vaderlandsch
mimodrama van Groeninghe ofte van de Gulden
Sporen, in 7 tafereelen
A. CLESSE La bataille des Epérons d'or,
gelijktijdig vertaald door PRUD. VAN DUYSE (GaTette
van Gent, en door FR. DE POTTER (Beurten-
Courant, 1859).
Voor de viering van het groote Eeuwfeest zullen
mogelijk nog wel andere ter perse komen ; onder
ander een werk van kanunnik AD. DUCLOS.
- 368 --
de laatste dagen (na inzending van het
handschrift), zijn verschenen
E. DE GRYSE. roemrijk (Uitgave
het Davids -Fonds).
te in 1302. Wat Tij
Tij deden. (Idem).
COUSINNE. gelegenheid van de 600ste
den Gulden Sporenslag.
FRIS. in 13o2.
volksboek (Uitgave het Willems- lied van Groeninge. Woorden
en muziek LEONI VIVENS (l yoi ). De 'ege
Groeninge. Woorden van TH.
muziek K. MESTDAGH.
Mag men de ons aangeboden verhandeling, in
opzicht van historische critiek, verdienstelijk achten,
als letterkundig gewrocht laat het te wenschen.
Taal en stijl dienen verbeterd: Ik lees :
Bl. 2, opzicht,
monnikken,
19, Schrijver heeft schoon ingelicht te zijn,
(voor alvorens),
zoo, en op andere plaatsen, daarstelt, daadaken,
zoo, wat betreft,
I I I, plaatsbeschrijving (voor ligging der plaats),
135, abdij (voor vermaarde),
141, Recollettenklooster Minderbroedersklooster;
van Recollecten is eerst sprake
in r 502).
368 -
In de dagen (na inzending het
zijn verschenen :
E. DE GRYSE. Ons roemrijk 1302. van het Da vids-Fonds).
De Vlamingen te Kortrijk in 1302. tij
waren en wat tij deden. (Idem).
V. COUSINNE. Ter gelegelllheid de 600ste
verjaring van den Gulden Sporenslag.
V. Vlaanderen's vrijmaking 130l.
Een volksboek van het Wil/ems-Fonds).
Het lied van Groeninge. Staplied. van LEONI VIVENS (1<j01). {ege
van Groeninge. Feestcantate. SEVENS, van K. MESTDAGH.
aangeboden verhandeling, 't critiek, verdienstelijk achten,
te wenschen.
en stijl dienen verbeterd.· :
BI. onder 6, monnikken,
Schrijver heift schoon zijn,
38, alvoor alvorens),
100, en op andere plaatsen, daad-
{aken,
100, voor betreft,
IJ, plaatsbeschrijving(voor 135, beruchte vermaarde),
14 I, Reco/lettenklooster (voor M inderbroedersklooster;
van /Soa).
— 369 . —
Bl. 142, zich onderling verpletterend (elkander
verpletterend).
151, rich tot doel gestrekt (tot doel gehad),
155, tijd van bange ketterij (begin der XIVe
eeuw). In Vlaanderen?
229, de openbare meening tot rich te winnen,
241 berekend gerucht (voor : met inzicht, of
met kwaad opzet, verspreid gerucht),
en zoo meer. — Verscheidene volzinnen zijn te
dikwijls herhaald, en wij achten 't voldoende eenmaal,
niet twee keeren, te verzekeren dat de beste beschrijving
van den slag te Kortrijk, in het Fransch,
geleverd werd door V. FRIS, en in 't Vlaamsch
door JULIUS FREDERICHS. Zijn beide heelemaal
aan elkander gelijk ? Zoo niet welke verdient
de palm?
Wij erkennen gaarne dat de Schrijver, over het
algemeen, de prijsvraag op verdienstelijke wijze heeft
beantwoord ; maar bij de leemten, aangeduid door den
heer de Ceuleneer, is er nog eene te voegen : onder
de dwalingen en fabelen, ten opzichte van den
Sporenslag verspreid, en welke, op mijn voorstel,
in de Academie door den mededinger te wederleggen
waren, is er eene, welke in de laatste jaren
nog al veel, en met klank, in verzen en in proza,
werd vooruitgezet ; « 1302 deed bij de Vlamingen
het nationaliteitsgevoel ontwaken ; zonder
de groote zegepraal ware ons gewest, ja geheel
Nederland, bij Frankrijk ingelijfd geworden ; was
het bij Frankrijk gebleven, ware de naam van ons
-- 370 —
Vaderland sinds lang vergeten en uit de wereldgeschiedenis
gevaagd'; » . eindelijk, volgens diezelfde
schrijvers, legden de kampers van 13o2, in zekeren
zin, de grondslagen van ons tegenwoordig staatsgebouw,
waren zij de voorwacht der stichters van
het vrije, onafhankelijke België (i).
De geschiedenis, de aard, het karakter der
Vlamingen komt tegen deze stellingen in verzet.
Herineren wij hier enkele feiten, algemen bekend.
Na den moord op Karel den Goede gepleegd,
in. Maart 1127 (o. s.), was de kroon van Vlaanderen
te beurt gevallen aan Willem van Normandië, niet
krachtens erfrecht, maar door de bemoeiing van der
koning van Frankrijk, Lodewijk de Dikke, bij de
baronnen en edellieden van Vlaanderen. De groote
gemeenten duchtten den Franschen invloed op
's lands zaken en zagen den nieuwen vorst mct
geen goed oog aan. Brugge riep de steden samen
om raad te slaan nopens het kiezen van eenen
graaf. Daar werd, met eenparigheid van stemmen,
besloten, ja gezworen, dat zij niemand tot heer
en vorst zouden erkennen dan een, die in staat
het land wel te besturen en tegen zoude wezen
f ne vijanden ti, verdedigen. z98,
no 83).
Ja of neen — was dit « nationaliteitsgevoel »?
(1) SEVENS, no anderen.
- 370 -
sinds lang en de wereldgeschiedenis
gevaagd'; »volgens diezelfde
kampers van 1302, zekeren
de gwndslagen van ons tegenwoordig staatsgebouw,
waren zij de voorwacht der stichters van
vrije, onafhankelijke België (I).
geschiedenis, aard, her karakter der
stellingen in verzet.
Herinneren wij hier enkele feiten, algemeen bekend.
den moord op Karel den Goede gepleegd,
in I 127 0. was de kroon van Vlaanderen
beurt gevallen aan Willem van Normandië, niet
erfrecht, bemoeiing van den
Frankrijk, de bij de
Vlaanderen. groote
Franschen invloed op
lands zaken èn zagen den nieuwen vorst mt:t
oog aan. Brugge riep de steden samen
raad slaan nopens het kiezen van eenen
werd, met eenparigheid van stemmen,
gezworen, dat zij niemand lot heer
vorst zouden erkennen dan di~ in staat
zoude wezen land wel te besturen en tegen
fijne vijanden tI. verdedigen. (GALBERTUS, 198,
n° 83).
of neen - was dit « nationaliteitsgevoel'1
(1) TH. SEVENS, De Kouter, nO 8, en anderen;
- 371 -
Merkwaardig is de poging van Brugge en andere
bondgenooten : voor de eerste maal sedert da t.
het graafschap Vlaanderen bestaat, bemoeien zich
de gemeenten met een vraagstuk, hetwelk alleen
tusschen den koning, opperleenheer, en den adel,
de leenmannen, werd besproken. Het volk is derhalve
ontwaakt, en zal voortaan zijn woord meespreken
waar het zijne hoogste belangen geldt.
Wel werd Willem van Normandië tot graaf
van Vlaanderen uitgeroepen, maar zijn gezag was
van korten duur hij speelde den dwingeland,
of liet dit door ondergeschikten in zijnen naam doen,
totdat het volk van Rijsel hem, en zijnen aanhang,
uit vreemden bestaande, de stad uitjoeg. Brugge en
Gent volgden weldra en de gunsteling des konings
van Frankrijk werd vervangen door Dirk van Elzas,
(26 Maart 1128).
Zouden de Vlamingen van dien tijd geen
« nationaliteitsgevoel » bezeten hebben?
Koning Lodewijk beproefde daarop om Willem
weer recht te helpen. 't Baatte niet. Brugge liet den
Vorst weten, dat die zaak hem niet aanging.
Geen « nationaliteitsgevoel »?
Willem van Normandië, na een leger bijeen
gekregen en bewijs gegeven te hebben van dapperheid,
sneuvelt in 't beleg van Aalst, zoodat Dirk
van Elzas niet langer meer werd tegengekant. De
burgerij, die hem krachtig had ter zijde gestaan,
had ondervonden welke macht in hare hand lag, en
zou voortaan den Franschen vorst, gesteund door de
-4. 372
meeste edellieden., eenige uit overtuiging, andere uit
eigenbelang, op het achterplan laten. De Vlamingen
waren voorgoed wakker, en onder Dirk en dezes
zoon Philip van Elzas zouden de gemeenten eene
ongemeene ontwikkeling bekomen, dank aan de hun
verleende keuren en rechten, de bronnen van klimmende
macht en voorspoed op nijverheid- en handelsgebied,
weldra ook op staatkundig terrein. Zou de
nieuwe toestand hun geen « nationaliteitsgevoel »
hebben ingeboezemd? Zouden zij enkel geleefd hebben
voor stoffelijke welvaart en weelde, zonder
eenige zucht voor vrij en onafhankelijk bestaan?
Men vergete niet, welken harden strijd Philip van
Elzas tegen Philip-August te voeren had, en met
welk gelukkig gevolg hij zulks deed.
GUILLAUME, kapelaan des konings, in zijne
verzen ter eere van zijnen meester, kon niet nalaten
te zeggen : « Een vurige strijdlust is in gansch
Vlaanderen opgerezen ; Gent, fier op zijne getorende
huizen, zijn rijkdom en talrijke burgers; Ieperen,
beroemd door zijne lakenweverijen ; Brugge, rijk
door zijne vruchtbare landouwe« en weiden ; Rijsel,
door de vreemde natiën bewonderd om zijne lakens
van schitterende kleur.... geheel Vlaanderen riep
zijne talrijke zonen te wapen D... Deze oprechte
bekentenis zegt duidelijk genoeg, dunkt ons, dat
men niet wa zhten moest tot het jaar i 3oo om in ons
gewest te zien ontwaken << dat besef van een Vlaamsch
« vaderland, met bijzondere zelfstandigheid, met een
« scherp afgeteekend karakter » ( V. FRIS, Vlaande--
373 —
ren's vrijmaking, i 14). Het « diep gevoel, dat slechts
a een prikkel noodig had om in de harten hoog
« op te wellen » (ibid , 113), was sinds meer dan
anderhalve eeuw in volle uitstorting.
Frankrijk, intusschen, verzuimde niets om zijne
macht langs alle kanten, ook en vooral langs den
Vlaamschen, uit te breiden : de welvaart en rijkdom
der Vlaamsche gemeenten staken reeds lang de
oogen van den Zuiderbuur uit. Lodewijk's opvolger,
Philip-August, poogde op het einde der XIIe eeuw
Vlaanderen te verstrikken in een net, om hier zijne
heerschzucht te kunnen voldoening geven. Graaf
Philip van Elzas had onbedacht het Atrechtsche, in
't bijzonder. de vestingen van St.-Omaars en Aire —
de sleutels van Vlaanderen aan de Fransche grens —
als bruidschat voor zijne nicht Elizabeth van Henegouw,
bij haar huwelijk met den koning van Frankrijk,
Philip-August, afgestaan 0179). Edoch, de
Vlaamsche gemeenten, met meer politiek doorzicht
bedeeld dan hun vorst, kwamen bijeen en verklaarden
dat die afstand niet geldig kon zijn.
Ja of neen was dit « nationaliteitsgevoel » ?
Intusschen had Boudewijn IX de kroon van
Vlaanderen in handen gekregen, en, door geheel het
land, door den adel zoo wel als de door burgerij,
gesteund, verzette hij zich tegen het juk, dat de
koning hem zocht op te laden. De Vlamingen
grepen naar de wapens Ln rukten tegen h°t koninklijke
leger op, met dit gevolg, dat de noordelijke
streek van 't Atrechtsche aan Vlaanderen werd teruggegeven
(Januari 119o, o. s.).
— 374 ----
De beste verstandhouding bestond tusschen den
graaf en zijne onderzaten, deze laatsten innig dank.
baar bij 't besef dat zij rekenen mochten op
eenen vorst, die hunne vrijheid en onafhankelijkheid
met raad en daad te voren stond. Dieper dan ooit
wortelde het « nationaliteitsgevoel » in de harten
der Vlaamsche gemeentemannen.
Verslapte het ooit? Geenszins. Toen in 1211
de graaf Fernand van Portugal, in huwelijk met de
gravin Joanna van Constantinopel, op zijne beurt
verklaarde de steden Aire en St.-Omaars aan Frankrijk
af te staan, lieten de Gentenaars hem zien dat zij
met zulke vrijgevigheid niet gediend waren; zij sloten
hem hunne poorten, verklarende Joanna wel als
vorstin, niet haren gemaal als hunnen vorst te
erkennen. - Was dit misschien ook bij gemis aan
nationaliteitsgevoel? — Verder, toen de koninklijke
benden ten jare 1213 een deel van Vlaanderen met
puin hadden bedekt, kwamen adel en neringen samen
op om den vreemden overmoed te fnuiken.
Het einde der XI I ie eeuw was weer getuige van
de listen en geweldenarijen, door den Franschman
in het werk gesteld om Vlaanderen bepaald onder
de koningskroon te krijgen. De Gulden Sporenslag
kwam dit plan verijdelen ; maar moest de zegepraal
op Groeningeveld gebleven zijn aan den vijand
--- wie zal, ernstig, houden staan dat het dan,
voor altijd, zou gedaan geweest zijn met onze
zelfstandigheid'? dat die enkele neerlaag den moed
geknot, de vrijheidszucht in het hart der Vlamingen
voor altijd gedoofd zou hebben? Na eenen strijd
van honderd jaar met afwisselend geluk en ramp
gevoerd tegen eenen machtigen vijand, zou een volk,
gelijk het onze, zich der wanhoop prijs gegeven,
en als slaven gekropen hebben aan de voeten van
ri n listigen, trouwloozen overweldiger, met wien
het niet eens spreken kon? Een behendiger, machtiger
vorst dan Lodewijk de Dikke, Philip-August en
Philip de Sthoone waren — o de Groote Hertog
van Westen, » Philip de Goede, zou, nog in
Lnidden der eenen strijd
vijf j : hem door eerre enkele Vlaamsche
over welk een taai, kloek
onverschrokken ras hij den schepter zwaaide !
Vlamingen hadden, sedert eeuwen,
Franschman te moeten mistrouwen.
de kroniekschrijver zegt : « mochten hem
sout nochte smout. » -- Welke gewesten,
taal als koning sprekende, ook voor
zouden onderdoen, Vlaanderen zou,
aan de afschaffing het feodaal stelsel, het
Fransche kroon blijven, dat
deze zou ingelijfd worden.
I k niet eens den Schrijver
van studiewerk werd aangeroerd;
stelling niet langer verspreid worden,
evenmin als die andere van DESMAREZ, in
historique de bataille de Courtrai
I go [) die zijne lezers gelooven
dat er voor de Vlamingen van 13o2 nog bestond!
'voor hebben? Na eenen strijd
honderd jaar met afwisselend geluk en ramp
zou een volk,
het onze, zich der wanhoop prijs gegeven,
slaven gekropen voeten van
o-:trouwloozen overweldiger, met wien
spreken kon 1 Een behendiger, machtiger
de Dikke, Philip-August en
S~hoone waren - (( Groote Hertog
het Westen, )) Philip de Goede, zou, nog in
het lllidden der XVe eeuw, gedurende cenen strijd
van vijf i t ren, hem door eene enkele Vlaamsche
stad geleverd, ondervinden over welk een taai, kloek
en onverschrokken ras hij den schepter zwaaide!
Overigens : de Vlamingen hadden, sedert eeuwen,
geleerd den Franschman te moeten mistrouwen.
Gelijk de kroniekschrijver zegt: « Zij mochten hem
met soul nochte smout. )) - \Velke andere gewesten,
dezelfde taal als den koning sprekende, ook voor
diens wapenen wuden onderdoen, Vlaanderen zou,
tot aan de afschaffing van het feodaal stelsel, het
eenigste leen van de Fransche kroon blijven, dat
niet door deze zou ingelijfd worden.
Ik betreur dat dit punt niet eens door den Schrijver
va n het aangeboden studie werk werd aangeroerd;
die valsche stelling moet niet langer verspreid worden,
evenmin als die andere van DESMAREZ, in
La signification historique de la bataille de Courtrai
(Brussel, 1901) die zijne lezers wil doen gelooven
vóor de Vlamingen van d02 nog geen
Vaderland bestond!
375
— 376 —
Mijn besluit komt overeen met dat van den
heer DE CEULENEER gaarne stem ik voor het
toekenen van
den prijs an Inzender het handschrift, op voorwaarde, dat, indien de
Academie het oordeel van den keurraad des wedstrijds
bijtreedt, het zonder verwijl, door
den Schrijver worde overzien in den zin als hiervoren
is aangeduid. Ik zeg « zonder verwijl », omda t.
ik het nuttig acht de ons toegezondene, en, naar ik
hoop, weldra bekroonde verhandeling dadelijk ter
perse te laten gaan, om ze in 't licht te kunnen geven
voor de viering van het 600e verjaren der groote
zegepraal, in Augustus. e. k. Hierbij druk ik de
meening uit, dat eene volksuitgave, d. i. voor den
gewonen lezer, grooten dienst zou bewijzen, namelijk
eene zonder opgave der verschillende oude Vlaamsche,
Latijnsche en Fransche bronnen, welk slechts door
enkele geleerden zullen gelezen worden, in de veronderstelling
dat zij die nipt reeds altemaal kennen.
den J. B RO ECKAE RT,
Met mijne geachte Medeleden van den keurraad
ben ik het eens over de wezenlijke verdiensten
aangeboden verhandeling. Op volledigheid,
wat de gedrukte en andere bronnen betreft, mag
zij evenwel geene aanspraak maken. Niet alleen
dat van deD
CEULENEER : voor het
toekennen van den prijs aa n den I nzender van.
handschrift, voorwaarde, indien de
den keurraad wedstrijds
het werk, door
overzien zin als hiervoren
Ik zeg (( zonder verwijl )), omdat
het nuttig acht de ons toegezondene, en, naar ik
weldra bekroonde verhandeling dadelijk ter
·kunnen geven
vóor viering van het 6006 verjaren der groote
in k. Hierbij druk ik dat eene volksuitga ve, i. voor den
grooten dienst zou bewijzen. namelijk
opga ve Vlaa msche,
en slechts door
gele~rden worden, in de veronderstelling
dat ni~t reeds altemaal kennen.
Verslag van den heer J. BROECKAERT,
derden beoordeelaar.
geachte Medeleden den keurraad
eens over de wezenlijke verdiensten
der ons aangeboden verhandeling. Op volledigheid,
gedrukte en andere bronnen betreft, mag
evenwel geene aanspraak Niet alleen
— 377 —
ontbreekt er in wat BOENDALE, in het vijfde
hoofdstuk der Brabantsche Yeesten, over den Gul--
den-Sporenslag zegt, maar ook de stadsrekeningen
van Brugge, door KERVYN DE LETTENHOVE,onder
anderen, in zijne Histoire de Flandre gedeeltelijk
medegedeeld, werden door den Schrijver verwaarloosd.
Het bibliographisch gedeelte mocht uitvoeriger
zijn. De enkele vermelding der voornaamste verhandelingen
over de gebeurtenissen van 13o2 schijnt
mij in het geheel niet voldoende. Laat staan dat
sommige niet meer op de hoogte zijn der tegenwoordige
wetenschap, zij hebben er, in allen gevalle,
veel toe bijgedragen tot betere kennis van het groote
heldenfeit onzer voorouders, en verdienen dan ook
niet met minachting te worden bejegend.
• Onder de leemten, in dit laatste gedeelte voorkomende,
zij het mij toegelaten te wijzen op een
alleszins verdienstelijk verhaal van den Gulden-
Sporenslag, in drie hoofdstukken verdeeld, door
DAUTZENBERG en VAN DUYSE, te vinden in hun
door het Staatsbestuur bekroond Volksleesboek,
ten jare 185.E uitgegeven.
Op voorwaarde dat de Schrijver rekening houde
met de hem gedane opmerkingen, sluit ik mij aan
bij het voorstel om hem den uitgeloofden prijs
toe te kennen.
— 378 __
VIJFDE PRIJSVRAAG.
Eene verhandeling over het nut van de Tuivere
uitspraak der Nederlandsche taal met het oog
deler uitbreiding en 's volks beschaving,
de in Zuid-Nederland aan te
middelen en inTonderheid over de in
te voeren leerwijlen om aldaar het best en
spoedigste naar wensch te slagen.
leerwijlen bespreken in verband met onle
plaatselijke dialecten of gewestelijke
tongvallen.)
heer. COOP MAN .
verslaggever.
ingezonden verhandelingen.
Nr 1, met kenspreuk : Arbeid adelt, 3og bladzijden. Nr 2, met kenspreuk : spraak
het Tintuig der rede, bedraagt bladzijden.
2 titel : De in het Onderwijs)
verdeeld in drie hoofdstukken : a) Belang der
b) het aanleeren van de Moedertaal
; uitspraak het Nederlandsch.
i adelt) deelen welke,
korte historische inleiding lotgevallen
de bibliographie der aangehaalde
werken, zamen vier hoofdstukken vormen,
weten :
- 378 -VIJFDE
PRIJSVRAAG.
Onderwijs.
verhandeling het nut van de ,uivere
der Nederlandsche taal met het oog
op de,er uitbreiding en 's volks beschaving,
tevens over de in Zuid-Nederland aan te
wenden middelen en inronderheid over de in
voeren leerwij,en om aldaar het best en
ten spoedigste naar wensch te slagen.
(De leerwij,en in verband met on,e
voornaamste plaatselijke dialecten of gewestelijke
tongvallen.)
Verslag van den heer TH. COOPMAN.
eersten verslaggever.
Twee ingezonden verhandelingen.
Nr 1, met kenspreuk: A rbeid adelt, beslaat
309 bladzijden. Nr ?', kenspreuk: De spraak
is het ,.Întuig der rede, 71 bladzijden.
Nr 2 (titel: Moedertaal in het Onderwijs)
is verJeeld in drie hoofdstukken; der
Moedertaal; Over het aanleeren van de Moedertaal;
c) De zuivere uitspraak van het Nederlandsch.
Nr I (Arbeid adelt) bevat twee deelen welke,
buiten de korte historische inleiding over de lotgevallen
onzer taal en de bibliographie der aangehaalde
werken, te zamen vier hoofdstukken vormen,
te weten:
379 —
a) Nut van de zuivere uitspraak der Nederlandsche
taal met het oog op dezer uitbreiding;
b) Nut van de zuivere uitspraak der Nederlandsche
taal met het oog op 's volks beschaving ; c) Middelen
over het algemeen om in Zuid-Nederland tot de
beschaafde uitspraak te geraken; d) De school en
hare leerwijzen met het oog op het verkrijgen
van eerre beschaafde uitspraak.
Het te behandelen onderwerp is nr 2 blijkbaar
te zwaar gevallen : het geleverde voldoet in
geen enkel opzicht, en het mag, derhalve, onbesproken
blijven.
Nr i. heeft de gestelde vraag goed begrepen
en hare verschillende punten behoorlijk ingedeeld.
Hoe de Schrijver, voor het overige, te werk is
gegaan, verklaart hij zelf in zijne toelichting :
« . . . In de jongste jaren heeft men zich ernstig
met de zaak der zuivere uitspraak onzer taal bezig
gehouden. Buitendien zijn de opvoedkundigen, schoolmannen
van allen aard, deskundigen en vakmannen
steeds werkzaam op het gebied der paedologie, der
paedagogie, der psychologie en der methodiek.
Bij deze ontwikkelde Nederlanders zijn wij te rade
gegaan. Wij hebben er aan gehecht veel minder eigen
kennis, eigen ervaring, eigen beschouwingen op den
voorgrond te stellen dan wel te putten aan' de rijke
bron van wat reeds anderen, vaak hoogst bevoegden,
voor ons hebben gezegd.
Deze bronnen zijn, ja van uiteenloopenden aard,
doch allen vloeien zij naar éen midden : de beschaafde
uitspraak te verkrijgen van onze Moedertaal. Doch hoe
-- 38o —
hoe rijker is de stof, waaraan
mogen putten; hoe overtuigender, wij vertrouwen
. het, zullen de wezen van mannen
vrouwen, wij hebben bijeengeroepen om onze
laten zijn een beraadslaging, genomen door
vergadering van hoog gezag ».
de lezing van Arbeid adelt laat
een uitgebreid, trouw en zaakrijk
eene Congres- of Commissie-vergadering,
waar Noord- en Zuidnederlandsche geleerden
de beurt de « zuivere uitspraak a onzer gemeenschappelijke
taal behandelen. Daar
gezegd, wat goed en waar is;
menig bedenkelijk feit vortrefelijk in het licht
menige moeilijkheid gewogen.
wenschen,
ontbreekt
niet, evenmin aan belangrijke nota's
mededeelingen, getuigen van uitnemend
zaakkennis, grondige studie.
Kan dit wel anders op eene vergadering, waar
op wijzen raad of het pogen
van Schrant en van Ternest
en baron de Maere d'Aertrijcke en anderen
meer ; sprekers optreden als Jan burgemeester, de opvoedkundige
als en Mac Leod,
de Mont, Minnaert en Kan. Muyldermans,
Varenhorst, J.-L. Berge en
..Prayon-van Zuylen, Dr. A. -J.-C. Snijders Dr.
- 380-
verscheidener zij zijn, hoe rijker is de stof, waaraan
wij hebben mogen putten; hoe overtuigender, wij vertrouwen
het, zullen de woorden wezen van mannen
en vrouwen, die wij hebben bijeengeroepen om onze
arbeid te laten zijn een beraadslaging, genomen door
een vergadering van velen van hoog gezag ».
Inderdaad, de lezing van A rbeid adelt laa~
den indruk na van een uitgebreid, trouwen zaakrijk
verslag over eene Congres- of Commissie-vergadering,
waar Noord- en Zuidnederlandsche geleerden
om de beurt de (( zuivere uitspraak )) onzer gemeenschappelijke
taal ernstig behandelen. Daar
wordt heel wat gezegd, wat goed en waar is;
menig bedenkelijk feit voortreffelijk in het licht
gesteld; menige moeilijkheid gewikt en gewogen.
Aan waarschuwende woorden, liefderijke wenschen,
theoretische wenken en nuttige beschouwingen ontbreekt
het niet, evenmin aan belangrijke nota's
of mededeelingen, welke getuigen van uitnemend
veel zaakkennis, helder doorzicht en grondige studie.
Kan dit wel anders op eene vergadering, waar
gewezen wordt op den wijzen raad of het pogen
herdacht van Schrant en van der Palm, K. Ternest
en baron de Maere d'Aertrijcke en anderen
meer; waar sprekers optreden als Jan Van Ryswyck
Antwerpen's burgemeester, en de opvoedkundige
H. Temmerman, als Max Rooses en Mac Leod,
Douma en de Mont, Minnaert en Kan. Muyldermans,
Van Eyck en Varen horst, J.-L. ten Berge en
Prayon-van Zuylen, Dr. A.j.-C. Snijders en Dr.
-- 181
de Keghel, om enkel deze te noemen; waar
het laatste taal- en letterkundig
te Gent, vol bewondering luistert naar het
Nederlandsch van Mevrouw
Ypes-Speet.
zelfs op zulke uitgelezen vergadering
weleens redenaars aan het woord komen
door hun ijver aangedreven, soms afwijken
en spoor bijster worden.
een beetje besnoeiing, inzonderheid van het
en het derde hoofdstuk, dat licht te
Ook in historische inleiding blijft te
In weerwil ván Bene niet te verduiken schaduwplek,
-- het gebrek aan eenheid dat het werk
— voor
zeer aantrekkelijken Op
dat vroeger nagenoeg onopgemerkt was
wordt de aandacht gevestigd ; veel degelijks,
dat verspreid lag in Congres-verhandelingen,
pardagogische tijdschriften en geleerde is
geheel te zamen gebracht. En juist
om die reden, ok tot bilijke wardering van
vlijt en eigene mij als
ware genoopt den nogal hoogstrevenden derden
het werk,
welks onvolkomenheden gewillig het oog
ter bekroning zou kunnen voorstellen met verzoek
immers, op zijnen tijd, althans in.
- ~81 -
E. de Keghel, om enkel deze te noemen; waar
iedereen, evenals op het laatste taal- en letterkundig
Congres te Gent, vol bewondering luistert naar het,
onovertroffen muzikaal N ederlandsch van Mevrouw
Y pes-Speet.
'L Spreekt, dat zelfs op zulke uitgelezen vergadering
weleens redenaars aan het woord komen
die, door hun ijver aangedreven, soms afwijken
van de hoofdzaak, en die het spoor bijster worden.
Met een beetje besnoeiing, inzonderhei,j van het
tweede en het derde hoofJstuk, is dat licht te
verhelpen. Ook in de historische inleiding blijft te
wieden.
[n weerwil van eene niet te verduiken schaduwplek,
- het gebrek aan eenheid dat het werk
aankleeft, - houd ik het aangeboden handschrift voor
eenen zet!r aantrekkelijken en leerrijken arbeid. Op
veel goeds, dat vroeger nagenoeg onopgemerkt was
gebleven, wordt de aandacht gevestigd; veel degelijks,
dat verspreid lag in Congres-verhandelingen,
predagogische tijdschriften en geleerde boeken, is
daarin tot een geheel te za men gebracht. En juist
om die reden, ook tot billijke waardeering van
'Schrijvers vlijt en eigene verdienste, voel ik mij als
't ware genoopt den nogal hoogstrevenden derden
eisch der prijsvraag in te binden, opdat ik het werk,
voor welks onvolkomenheden ik gewillig het oog
luik, ter bekroning zou kunnen voorstellen met verzoek
om het ten spoedigste mogelijk te laten drukken.
Het komt, immers, op zijnen tijd, althans in
•— 382 —
en voor Zuid-Nederland, waar meer dan ooit en
bijna overal de overtuiging begint te heerschen,
dat de toekomst van onze taal, als omgangs-, onderwijs-
en bestuurstaal, als middel tot 's volks ontwikkeling
en veredeling, tot beoefening en verspreiding
van hoogere wetenschap, zeer nauw
verbonden is met het bestendig streven naar de
loutering der uitspraak, opdat iedereen, wie he t.
wenscht of wil, bij elke gelegenheid, naar de vast
bepaalde, algemeen aangenomen norm, op zijn
zondagsch zou kunnen spreken, en opdat boven
de bonte verscheidenheid van dialecten, nevens de
algemeen gekende letterkundige schrijftaal, de algemeen
begrepen letterkundige spreektaal zeu Croonen.
Konden wij er toe komen, na weinige jaren onze
vokalen vol en zilverhel te hooren klinken in de
school, op den kansel en het tooneel, de verfijning
van 's volks taal- en schoonheidsgevoel zou gaandeweg
volgen. Helaas 1 de onvoldoendheid van de
officieele schoolprogramma's, t. w. het gebrek aan
een goed methodisch spreekonderwijs, gepaard met
het verschil van meening over de norm der uitspraak
en over het best geschikte stelsel tot het bereiken van
het Lang beoogde doel, heeft niet weinig struikelblokken
in den weg gelegd. Daarom zullen alle
welmeenende opvoeders onzer jeugd, die tot heden
met de beste inzichten, maar bijna stuurloos werkzaam
zijn geweest, Arbeid adelt met ingenomenheid
begroeten. Al brengt deze verhandeling de iedereen
bevredigende oplossing niet, zij geeft niettemin eene
-- 383 —
richting aan. Met dien arbeid als uitgangspunt is
iets voortreffelijks tot stand te brengen.
Derhalve neem ik de vrijheid de Koninklijke
Vlaamsche Academie te verzoeken Arbeid adelt
den uitgeloofden prijs toe te kennen en het werk
dadelijk te laten drukken.
Brussel, 3 April 1902.
Verslag van de heer Dr. AM. DE VOS,
tweeden verslaggever.
Het stuk : De moedertaal in het onderwijs,
in vrij onberispelijke taal opgesteld, is anders
uiterst onbeholpen. Schrijver geeft een paar hoofdstukken,
die geen enkel woord, in betrekking
staande met het bepaald voorwerp van den wedstrijd
bevatten. Daarachter komt een derde kapittel,
waarin magertjes en povertjes een klein deel vare
't geëischte, als een bijzaak, wordt geleverd.
Hoog daar tegenover staat het werk, onder
kenspreuk Arbeid adelt. Wel biedt het ons ook
veel meer aan dan bedoeld was. Maar hier is
het bijgeschonkene eene toegift uit kwistigen rijkdom.
De prijsvraag, bovenal, wordt breedvoerig,
zorgvuldig en volkomen in al hare deden beantwoord.
Daar hebben wij dan eerst, buiten de Toelichting,
eene geschiedkundige Inleiding over het
- 384 _.
Nederlandsch. Daarna wordt onvoldoende taalkennis
en gebrekkige uitspraak behandeld. Er zijn
uitweidingen omtrent het nut van de beschaafde
taal, op haar zelve beschouwd; alsmede min of
meer doelmatige afwijkingen op het gebied va n.
zielkunde, in verband met spraak en uitspraak.
Geleerde bespiegelingen over hersens en zenuwen,
het leven der taal, en wat dies meer, worden ruimschoots
medegedeeld.
Dan, door al dien woekerwasdom weg, al
spelende nevenseen , dooreen- en ineenkronkelend,
stroomen overvloedig, reinigende verjongingswateren,
de betoogbronnen van ervaring en wetenschap
uit.
Ze vloeien verfrisschend rond door het grootendeels
nog braak liggende veld van het verachterde
taalleven in Zuid-Nederland.
Daar borrelt en bruischt, en sproeit en sparkelt
de loop der heldere gedachten en gevoelens,
lijk de vlieten in de kasteelwarande van Duras.
Hier en ginds verrassen en verkwikken u groen
loover en bloeisel van poëzie, tusschen braam en
brem op den grond van het vruchtbaar onderwerp
; evenals de meidoorn aan de Melsterbeek
tusschen de winningen van Haspegouw geurend.
Arbeid adelt getuigt van veelvoudige belezenheid,
van diep nadenken. groote vakbevoegdheid
en onverdroten werkzucht.
Overal is de schrijftrant op de stof aangepast,
lenig, zuiver, klaar en eenvoudig.
— 385 --
Het lust mij, enkele aanhalingen ten beste
te geven, als proefjes der dichterlijke stemming
van den begaafden schrijver en zijn beelderige
taal, die midden in de prozadroogte van les en
leering telkens genoegelijke afwisseling meebrengt :
« Doch, zoo lang zij (de taal) blijft de boersche,
plompe holleblokkenmeid, die ze tegenwoordig
voor de groote massa is, zoolang zal ze niet
wandelen in de lusttuinen en salons, zoolang zal
ze niet mogen neerzitten aan de huis- en vriendentafels
onzer deftige burgerij. »
« Eene opgeschroefde taal, hoe beschaafd ook,:
staat tot een eenvoudige deftige taal,..... als het
holle gezwets van een tandentrekker tegenover de
aanspraak van Max Havelaar tot de hoofden van
Lebak. »
« Eenvoudigheid blijft wel is waar nog steeds
een hoofdvereischte bij elke spreekoefetiing, doch
ook het eenvoudige mag een zonnekleed dragen,
met bloeiende rozen en edelsteenen. »
Onnoo.iig meen ik, de aandacht op de zoo
menigvuldige betrachtenswaardige bijzonderheden
dezer studie te trekken. Toch schijnt het mij van
aanmerkelijk belang, te doen uitkomen, dat, volgens
hier aangeboekte getuigenis van Hollandsche
meesters, de Ilollandsche uitspraak lang niet altijd
als een toonbeeld van echte, volle zuiverheid mag
voorgesteld en nagevolgd worden.
De inzender van deze lijvige verhandeling toont .
— 386 —
een zoo knap stylist als voortreffelijk schoolman
te wezen. I k noodig dus ook mijne geachte medeleden
der Academie uit, hem den welverdienden
lauwer om de slapen te hechten.
15 April, 1902.
Verslag van Mr. A. PRAYON-VAN ZUYLEN,
derden verslaggever.
Met mijne geachte collega's, de heeren Theo
Coopman en Dr. Am. de Vos, ben ik het volkomen
eens dat proefschrift nr 2 cDe Moedertaal in
het Onderwijs) voor den prijs niet in aanmerking
kan komen. Het is een vloeiend, ja sierlijk geschreven
redevoering over de belangrijkheid der moedertaal,
waarbij terloops ook op de wenschelijkheid
eener zuivere uitspraak wordt gewezen ; maar de
opsteller ervan bepaalt zich bij algemeene en overbekende
beschouwingen, treedt in geene bijzonderheden
en laat duidelijk blijken dat hij of wel de
gestelde vraag niet begrepen heeft 6f wel zich de
moeite niet heeft willen getroosten dezelve naar
behooren te beantwoorden.
Oneindig beter is proefschrift n' i (Arbeid
adelt) en volgaarne sluit ik mij bij de twee eerste
keurrechters aan, wanneer zij aan die uiterst belangrijke
verhandeling eenen welverdienden lof toezwaaien.
Niet alleen heeft Schrijver de vraag goed opgevat
en voortreffelijk behandeld, maar tevens gee ft hij
— 387 —
ons allerlei lezenswaardige inlichtingen ten beste
besre lende vele punten, die met de besproken zaak
rechtstreeks of onrechtstreeks in verband staan.
Men mag zelfs zeggen dat hij in dat opzicht ietwat
ver gaat. I k denk echter dat hier het Fransche
spreekwoord mag toegepast worden : Abondance de
biens ne nuit pas.
Edoch, juist omdat wij met een uitmuntend
werk te doen hebben, moet ik 's Schrijvers aandacht
op enkele vlekken vestigen, die zijne anders zoo
degelijke verhandeling ontsieren en bij eene zorgvuldige
herziening van den tekst gemakkelijk uit
den weg kunnen worden geruimd. Eenige der voornaamste
zal ik zoo vrij zijn hier op te sommen.
In de eerste plaats spijt het mij in de historische
inleiding eene oude, maar minder achtenswaardige
kennis te ontmoeten, namelijk het onnoozel
vertelsel dat het Nederlandsch de « diplomatische
taal van Japan » is of was. Menigmaal reeds heeft
men bewezen dat die bewering uit de lucht gegrepen
is. Te vergeefs ! Vlaamsche schrijvers schijnen zich
daaraan niet te storen en gaan voort met het uitventen
van onzin, die ons en onze zaak bespottelijk
maakt, Of beeldt men zich in dat er niemand
in de wereld is met Oostersche toestanden bekend
Zoo wordt in het voorhandig proefschrift de
volgende brok aangehaald uit een artikel, dat in het
Tijdschrift van het Willems-Fonds (jaargang i8g6)
verscheen : « In Japan is het Nederlandsch de Eurapeesche
taal, welke er het meest geërbiedigd wordt.
— 388 —
Het bewijs? Toen onlangs tusschen Japan en de twe e
voornaamste mogendheden van westelijk Europa,
Frankrijk. en Engeland, verdragen werden gesloten,
drukte 't Japaansch Staatsbestuur den wensch uit,
dat de geschà iften niet alleen in 't Japaansch en
in de taal der landen, waarmee men het verdrag
aanging, maar tevens in 't Nederlandsch zouden
worden opgesteld. »
Dat het Willemsfonds zulke tastbare dwaasheden
den Vlaamschen lezer opdischt, is zeer zeker
te betreuren ; maar het komt mij voor dat de
Koninklijke Vlaamsche Academie ongelijk zou hebben
zich op dien verkeerden weg te begeven.
Bis repetita placent. Laat ons dus nog eens
op de feiten wijzen.
Het is niet waar dat het Nederlandsch in Japan
de « meest geëerbiedigde taal » zou wezen. Het
Nederlandsch is heden aldaar van geenen tel meer
en wordt er door niemand gebezigd, -- noch in
de betrekkingen met tiet buitenland, noch in den
handel, noch in het onderwijs. De eerste plaats
behoort thans verreweg aan het Engelsch, dat zelfs
door Hollandsche handelaars in hun verkeer met
Japaneezen doorgaans wordt gebruikt. Na het Engelsch
komen het Duitsch en het Fransch, die in
de militaire scholen en in de gestichten van hooger
onderwi s voor vele vakken als voertaal van
het onderricht worden aangewend. Duitsche, Fransche
en Engelsche leeraars doceeren in hunne taal
aan de Universiteit te Tokio ; nergens is er in Japan
-- 389
een Hollandsche professor te vinden. En in de
Japaansche scholen worden Engelsch, Duitsch en
Fransch onderwezen, maar geen Nederlandsch.
Waar komt de legende dus vandaan
Ziehier
Tot in r 854 bleef Japan van het wereldverkeer
volstrekt afgesneden. Alle welkdanige betrekkingen
met het buitenland of met buitenlanders
werden ten strengste verboden en feitelijk onmogelijk
gemaakt. Alleen aan eenige Hollandsche kooplieden
liet men toe op het eilandje Desima bij
Nagasaki eene factorij te bouwen, waarin zij als
gevangenen opgesloten bleven en door toedoen van
Japaansche ambtenaars goederen mochten aan- en
verkoopen. Die toestand bracht natuurlijk mede dat
in Japan de Hollandsche taal als die van Europa
werd beschouwd en door de met de factorij te Desima
in betrekking staande ambtenaars en andere personen
werd aangeleerd. Geen wonder dus dat toen
niet « onlangs », maar bijna eene halve eeuw
geleden de Amerikanen en onmiddellijk na hen
de Engelschen, Franschen, Russen, enz. de opening
van eenige Japaansche havens afdwongen, de Japaansche
Regeering, die noch van Engelsch, noch van
Fransch eenig begrip had en daarentegen met het
Hollandsch min of meer vertrouwd was, den zeer
natuurlijken_ eisch stelde dat een der afschriften van
het verdrag in die taal zou zijn. Sedertdien echter
veranderde de leus. Zeer spoedig leerden de Japaneezen
de betrekkelijke belangrijkheid der Europeesche
— 390 r
Mogendheden en der Europeesche talen kennen, en
het gevolg was het totaal verdringen van onze taal
door het Engelsch en zelfs door het Duitsch en
door het Fransch.
Belachelijk onjuist is het dus te beweren dat
het Nederlandsch in Japan de meest geëerbiedigde
Europeesche taal zou wezen. Overigens, de Hollanders
zelven werden er nooit met eerbied, maar
integendeel met kwetsende minachting bejegend, en
wel om de volgende redenen : ten eerste, verschenen
de Hollanders als kooplieden en in de oogen
der regeerende standen in Japan staat een koopman
ver beneden eenen boer of eenen handwerker;
vervolgens, moesten de Hollandsche handelaars hun
monopolie door allerlei vernederingen betalen, die
stellig niet van aard waren om hen bij de trotsche
Japaansche aristocratie in aanzien te doen stijgen.
Dienaangaande zal eene korte opheldering hier
te pas komen.
Japan werd in 1542 door den Portugees Mendez
Pinto ontdekt en kort daarna volgden de Jezuïet
Franciscus Xaverius en een aantal zendelingen, die
er het Roomsch-katholicisme invoerden en in den
loop van weinige jaren eene menigte inboorlingen
bekeerden, waaronder verscheidene machtige inlandsche
vorsten (dáimio's). Ongelukkig brachten de
tijdsomstandigheden mede dat de partij, waartoe die
Katholieke daimio's behoorden in de burgertwisten,
die het land jarenlang stoorden, eindelijk het onderspit
moest delven, met het gevolg dat het Chris-
391 ---
tendom werd verboden en na eene bloedige vervolging
uitgeroeid, terwijl alle vreemdelingen uit
het land werden gebannen . Dan kwamen de Hollanders
en deden gelden dat zij geene Christenen
(meenende geene Roomsch-Katholieken) waren en
overigens onverzoenlijke vijanden van Spanjaarden
en Portugeezen. Ten bewijze waarvan zij, naar
men beweert, erin toestemden het kruisbeeld met
de voeten te treden. Zoo kregen zij de toelating
om zich te Desima te vestigen en ter uitsluiting
van alle anderen aldaar handel te drijven.
het nutteloos verder aan te dringen.
besluit is dat het tijd wordt met al dat romantisch
chauvinisme voorgoed af te breken en ons het
van kikvorsch, den os
wilde overtreffen. Onze taal is een onschatbaar kleinood,
dat wij niet kunnen missen, eene taal trouwens,
die onder de talen van den tweeden rang, zooals
Zweedsch, Deensch, Grieksch,
enz., eerre der eerste plaatsen inneemt,
maar geene wereldtaal, geene taal, die met het oog
internationaal verkeer Duitsch
Fransch kan mededingen. Dit zijn feiten waarover
wij ons hoeven schamen als over
ander feit dat België en Nederland kleine en
bloeiende staten, ja in menig opzicht modelstaten
zijn, maar toch geene groote Mogendheden gelijk
Frankrijk of Duitschland.
niet afdwalen
keeren wij tot het besproken proefschrift terug.
- 39 1
verboden na eene bloedige vervolging
terwijl alle vreemdelingen uit
land werden gebannen kwamen Hollanders
deden dat zij geene Christenen
Roomsch-en
(Jverigens van Spanjaarden
bewijze waarvan zij, naar
beweert, erin toestemden het kruisbeeld met
treden. Zoo kregen zij de toelating
:>:ich te Desima te vestigen en ter uitsluiting
alle anderen aldaar handel te drijven.
Ik acht het nutteloos verder aan te dringen.
Mijn besluit is dat het tijd wordt met al dat romantisch
voorgoed te breken en ons het
treurig lot te herinneren van den kikvorseh, die den os
onschatbaar klei nood,
dat wij niet kunnen missen, eene taal trouwens,
van den tweeden rang, zooals
Portugeesch, Z weedsch, Deensch. Poolsch, Grieksch,
Rumeensch, enz., eene der eerste plaatsen inneemt,
geene wereldtaal, geene met het oog
op het i nternationaal verkeer met Engelsch, Dui tsch
of Fransch kan mededingen. Dit zijn feiten waarover
wij ons evenmin hoeven te schamen als over
dat ander feit Jat België en Nederland kleine en
in menig opzicht modelstaten
maar [Och geene groote Mogendheden gelijk
Frankrijk of Duitschland.
Laat ons intusschen van den tekst niet afdwalen
en keeren wij tot het besproken proefschrift terug.
- 392 -
Op bl. i van het vierde boekje lees ik het vol.
Bende : o De . Fransche officieren, vooral deze, die
aan de streek vreemd zijn, of geen dialect kennen,
hebben vaak groote moeilijkheden om zich te doen
verstaan door hun soldaten of te verstaan wat deze
zeggen. Deze moeilijkheden nemen toe met de meest
ongeletterden en zijn het ergst in streken, waar
de taal weinig verwantschap heeft met het beschaafde
Fransch : b. v. in Provence, in Bretagne, Normandië.
»
Wie Normandië bezocht heeft en aldaar in stad
en dorp met menschen uit. de volksklas gesproken,
heeft zich gemakkelijk kunnen overtuigen, ten eerste
dat de plaatselijke tongval voor al wie Fransch kent
zeer verstaanbaar is en verder dat die tongval een
dergenen is, die van de beschaafde omgangstaal het
minst verschillen. Het voorbeeld is dus in elk geval
slech i gekozen.
Wat mij echter nog meer tegen de borst stuit
is de omstandigheid dat Schrijver het Normandisch
dialect in éénen adem noemt en op ééne lijn stelt
met de taal van Bretanje en met die van Provence.
Hem toch kan het niet onbekend zijn dat het Bretonsch
en het Provencaalsch geene tongvallen zijn
van het Fransch, maar afzonderlijke talen, welke
met het beschaafd of onbeschaafd Fransch niets te
maken hebben. Het Bretonsch is eene Keltische taal,
die met het Fransch in het geheel niet verwant is,
behalve het feit dat zij beiden, evenals de Germaansche
en Slavische talen bij voorbeeld, van Ari—
393 —
schen oorsprong zijn. Het Provencaalsch ja is eene
Romaansche taal ; het Fransch ook ; maar het
Spaansch en het Italiaansch insgelijks. Zijn die
laatste talen tongvallen van het Fransch ? Dat in
Zuid-Frankrijk de langue d'oc eeuwenlang geweldig
werd onderdrukt en tot de nederige stelling van
boerentaal zonk, is geene reden om haar met de
langue d'oil te verwarren. Overigens, het Proven
caalsch, de taal van Mistral en van de Félibres,
herleeft thans en wordt met glans letterkundig
beoefend, precies gelijk het aanverwante Catalaansch,
dat tegenwoordig zelfs op politiek gebied tegen
het opgedrongen Castiliaansch zijne aanspraken met
goed gevolg doet gelden.
Op andere feilen van geringer belang acht ik
het minder noodig hier te drukken en zal er maar
over heenstappen.
Statistieken van allen aard, het onderwijs, de
gesprokene talen, enz. rakende, geeft ons Schrijver
ten beste. Zoo iets kan zeer leerrijk zijn, op voorwaarde
dat de aangehaalde cijfers niet alleen nauwkeurig,
maar volledig zijn, want anders kan men
allicht tot verkeerde gevolgtrekkingen gedreven worden.
Zoo mag het niet volstaan enkel op den toestand
in deze of gene stad te wijzen : wanneer men eene
juiste gedachte wil geven van hetgeen er in een
land geschiedt, is het noodig alle steden, groot
en klein, en ook den buiten in aanmerking te
nemen en door vergelijking tot vaste besluiten te
komen.
— 3 9.4 —
Bij voorbeeld, een punt, dat zeer zeker onzer
aandacht waardig schijnt, is de toenemende verspreiding
der goedkoope Parijzer bladen in België.
Men zegt zelfs dat zij allengs onze Fransch-Belgische
bladen in den grond boren. Opgaven daaromtrent
zouden dus zeker welkom zijn. En Schrijver geeft
ze.... maar de door hem medegedeelde cijfers betreffen
alleen leperen en Meenen, twee kleine steden
in eenen uithoek van het land, dicht bij de grens
gelegen en dus geenszins als typische voorbeelden
te beschouwen. Waarom ons niet liever medegedeeld
hoeveel Parijzer bladen er dagelijks te Brussel,
te Sent, te Antwerpen worden verkocht ? Dit ware
ten minste van wezenlijk belang.
Wat betreft de hoofdstukken aan het eigenlijke
onderwerp der prijsvraag, namelijk aan de uitspraakleer
gewijd, moet ik nog eens mijne ingenomenheid
betuigen met de gewetensvolle wijze waarop Schrijver
zich van zijne taak heeft gekweten. Dat beteekent
stellig niet dat ik bereid ben al wat hij be =
weert onvoorwaardelijk te beamen. Maar ook
-op dit gebied komt de guldene spreuk te pas :
In necessariis unitas, in dubiis libertas. En volgaarne
breng ik hulde aan de uitstekende manier waarop
Sclir ijver zijne zienswijze telkens verdedigt en door
wetenschappelijke argumenten tracht te staven.
Er is echter éen punt, een punt van het
hoogste belang, dat, m. i. , al te oppervlakkig wordt
behandeld.
Eene der neteligste questies, die wij moeten
39 5 -
oplossen, is of er ja dan neen in de uitspraak een
verschil dient te bestaan tusschen de zachtlange
en de scherplange e en o.
Men weet dat in het eigenlijke Holland, namelijk
de provinciën Noord- en Zuid-Holland en
Utrecht, en ook daarbuiten, bij vele personen tot de
geletterde standen behoorende, dat verschil in de
beschaafde taal niet meer bestaat. Kolen en kooien,
u'eTen en nieeTen worden precies op dezelfde wijze
uitgesproken. Daarvan kunnen de Vlamingen getuigen,
die, zooals ik, hunne taal in Holland zijn
gaan leeren. Wat mij persoonlijk aangaat, moet
ik openhartig bekennen dat ik mijzelven een soort
van geweld moet aandoen om bij het spreken geene
kolen anders dan gene kooien te laten klinken.
Dit belet intusschen niet dat in geheel Vlaamsch-
België en in een groot, misschien wel het grootere
gedeelte van Noord-Nederland, het verschil nog
altijd bestaat en zoowel in de taal der beschaafden
als in die van het volk min of meer wordt vernomen.
Ook is Dr. Kollewijn volstrekt mis wanneer
hij apodictisch beweert dat het huidige beschaafde
Nederlandsch het onderscheid waarvan sprake niet
meer kent en hierop steunt om eene wijziging der
spelling voor te stellen.
Het komt mij voor dat, rekening houdende
met de feiten, die zich toch niet laten wegcijferen,
het tevens billijker en practischer zou wezen dien_
aangaande aan den goeden smaak van het beschaafd
publiek eenige vrijheid te laten. Laat den Neder—
3 96 —
zijne spraak
het verschil tusschen zacht- en scherplange e a
eerbiedigen, juist als de beschaafde Engelschman
woord verkiezen uitspreken. moet ik nog herinneren dat
de vakmannen het o. a. niet eens
de (liaisons)
? Hertog
lid der Fransche Academie werd
liet hij in zijne redevoering geene enkele
bestuurder, die hem verwelkomde,
tegendeel deed.
het besproken proefschrift
hieromtrent eens ; maar hij, die andere,
kiesere en trouwens minder belangrijke punten
breedvoerig ongelijk gehad zich
eenige bepalen. geef hem
raad de zaak ietwat grondiger te onderzoeken
natuurlijk minder kortbondig uiteen te zetten.
ik voeg erbij dat hij wel zou doen de geleerde
benuttig.°n, ons geacht medelid, de-
Eerw. heer Jan Bols, over de vraag heeft geschreven I).
Ten slote spijt het mij te moeten anstipen
's Schrijvers houding tegenover Dr. Kollewijn
zijn spellingstelsel niet kan goedgekeurd worden.
Wel erkent hij dat Dr. Kollewijn te ver
i) Verschil in uitspraak tusschen de zuivere gemengde e o. Siffer, 1891.
- 396 -
lander vrij naar goeddunken al of niet in zijne spraak
verschil tusschen zacht- en scherplange en 0-
te eerbiedigen, juist als de beschaafde Engelschman
het woord girl naar verkiezen gurrel of gerrel
mag uitspreken. Of moet ik nog herinneren dat
in Frankrijk de vakmannen het o. a. niet eens.
zijn aangaande de questie of de verbindingen (liaisons)
dienen behouden te worden ~ Toen de Hertog
van Aumale als lid der Fransche Academie werd
ingehuldigd, liet hij in zijne redevoering geene liaison hooren, terwijl de bestuurder, die hem verwelkomde,
het tegendeel deed,
Met mij is de Opsteller van het besproken proefschrift
het hieromtrent eens; maar hij, die andere~
minder kiese he minder belangrijke pun·
ten breedvoerig behandelt, heeft ongelijk gehad zich
ditmaal bij eenige volzinnen te bepalen, Ik geef hem
den raad de zaak ietwat grondiger te onderzoeken
en nat:lUrlijk minder kortbondig uiteen te zetten.
En ik voeg erbij dat hij wel zou doen de geleerde
studie te benuttig:n, welke ons geac!lt medelid, deEerw.
heer Jan Bols, över de vraag heeft geschreven (I J.
Ten slotte spijt het mij te moeten aanstippen
dat 's Schrijvers houding tegenover Dr. Kollewijn
en zijn spellingstelsel niet kan goedgekeurd worden.
Wel erkent hij dat Dr. Kollewijn te ver-
(I) Verschil in uitspraak tusschell de zuivere (zachtlange).
en gemengde (scherplange) en Gent, A. Siffer, 18')1.
--
397 —
gaat en in onaannemelijke overdrijvingen vervalt,
maar bij het princiep, waarop de leer van
den H ollandschen taalomwentelaar berust, namelijk
de leus : Schrijf Tooals ge spreekt, sluit hij zich aan.
Welnu, dat grondbeginsel is eenvoudig•eene wetenschappelijke
ketterij of hoogstens een utopisch droombeeld.
Want geene enkele taal in Europa wordt
phonetisch gespeld, tenzij door keukenmeiden en
waschvrouwen, en toen Schrijver in ernst beweert
dat onze spelling « versleten » is, « verouderd »,
« onpractisch », « onredelijk », en « aan den vooruitgang
niet meer beantwoordt », moet ik mij afvragen
of hij noch Fransch, noch Engelsch, noch
Duitsch kent en niet heeft opgemerkt dat de spelling
van De Vries en Te. Winkel oneindig minder
conventioneel is dan die van andere talen. Overigens
verwijs ik hem naar de puike bijdrage van Dr. A.
Kluy ver (De Vries en Te Winkel, in OnTe Eeuw,
2e jaargang, 1902). De bewijsvoering van den geleerden
opsteller van het Woordenboek is afdoende en
wie ze leest, zal Dr. Kollewijn's drogredenen naar
waarde leeren schatten.
Mogelijk zal men zonderling vinden dat ik op
de feilen van een werk, dat ik anders van ganscher
harte prijs, met eenige strengheid heb gedrukt. Maar
juist omdat ik het werk zoo goed acht, zou ik
het gaarne van het onkruid zuiveren, dat men er
hier en daar aantreft en waardoor de waarde ervan
natuurlijk wordt verminderd. Ik hoop dus dat Schrij._
398
ver zulks zal begrijpen cn erin zal toestemmen
zijn werk onder toezicht van den keurraad zorgvuldig
te wieden.
Mits die voorwaarde, ben ik het met mijne
achtbare mederechters eens om den uitgeloofden
prijs aan proefschrift nr i (Arbeid adelt) toe te
kennen.
Mei 1902.

Inhoud.
Verslag van den heer TH. COOPMAN over het jubelfeest der letterkundige
vereeniging Snellaerlskring . . . . . . . . 299
Biblgrtisehe mededeeling door den heer Dr. Am. DE Vos . 3o6
Vers -tag van den beer AM. DE Vos over een hs., aangeboden door
den heer Dr. A.-I.-J. Vandevelde . .. . . • 3t
Idem van den heer W. DE VREESE • • • • . . 31 4
Academische wedstrijden voor 1902. Verslag va)n den beer
VAIR DROOGENBROECK . • • 315
Idem van den beer DAEMS . . . . . . . . . . . . . . 33o
Idem van den beer DE GHELDERE 333
Idem, van den heer DE CEULENKER 334
Idem van den heer DE- POTTER . 362
Ident van den heer BROECKA,ERT 376
Idem van den heer COOPMAN . . . • •
Idem van den heer DE Vos. . . . . 383
Idem van den heer I'RAYON-VAN Zt YLEN.. . • 386
VERSLAGEN
EN
MEDEDEELINGEN
DER
KONINKLIJKE
VLAAMSCHE ACADEMIE
VOOR
I" TAAL- EN LETTERKUNDE.
1902.
Juni.
GENT
D,.ukk,r der K(}IJ.,,~klfjke .Vlaamse/u Acade",,'~
19°2

— 399 —
TWEE NIEUWE FRAGMENTEN
VAN DEN
SPIEGHEL HISTORIAEL.
Eenigen tijd geleden werd mij door den heer
J. Colens, bewaarder van het Staatsarchief te
Brugge, de ontdekking gemeld van twee groote
perkamenten bladen die ik zoo dadelijk met genoegen
herkende als twee nieuwe fragmenten van den
grooten codex, die eenmaal den geheelen Spieghel
Historiael moet bevat hebben.
Het eerste dier bladen, gemerkt als folio xvij,
behoort tot de Eerste partie, het I I l e boek ; het is
422 millimeter hoog bij 302 millimeter breed.
Het draagt
recto, l e kol., 76 reg., waarvan l oversprong en i rubr.
)) 2e » 76 » p 2 rubriek ;
» 3e » 76 D » 4 ))
)) 4e » 76 a a 3 ))
vers o, le a 76 » » 3 ))
» 2e » 76 » » 3 ))
y, ^ e )) 76, » )) 2 ))
)) 4e )) 76 )) )) 2 D
Op de rectozijde staan teekens, noch bijschriften.
Op de versozijde daarentegen vindt men
-- 400 --
a) bovenaan, tusschen kolom 2 en 3, de navolgende
cijfering
26
5; -;
8o
125
ogo
75
3.1.3.
b) tusschen kolom 3 en 4, van boven naar beneden
gelezen, de woorden : « Lapscheure & som
moerke S. Pieters dijck ».
c) op den uitersten boord, nevens kolom 4, het
enkele woord : « Lapschuere ».
Onderaan, in margine, staat, behalve eene
groote drukletter F, namelijk :
a) onder kolom 3 :
1. Lapschuere.
2.
3.
4•
5.
6. moerke.
7. Lapschuere.
b) onder kolom q.: « Ommeloopere van Ste pietiers
dijcaege d. dat. 1652 ». Daaronder nog, van
eene andere hand, eene halfuitgesleten handteekening.
Het andere blad, waar geene foliatie op gemerkt
staat, behoort tot de Vierde partie en past
tusschen de fragmenten door De Vries en Verwijs
-- 401 --
medegedeeld uit het 7e en Se boek ; het is 416 millimeter
hoog bij 318 millimeter breed.
Het draagt :
recto, le kolom, 75' regels, waarvan 2 rubriek;
» 2e » 75 Is » I ))
75 » » 2 P
» 4e
verso, le » 75 » » 2 »
» 2e » 75 » » 4 »
• 3e » 75 » » geen een rubriek,maar
z oversprongen.
» 75 » » 4 rubriek.
Op de rectozijde, in margine, staat, nevens de
4e kolom, het opgeplakte cijfertal 115 en daarnevens
het, eveneens opgeplakte, cijfer 2. Dan komt het
volgende in geschrift : a Nieuw Reg?e ende Maete
a van alle de huussen ende erfuen binder stede ende
sic graefscip van Bistel behe mij onderschreven frans
4 veerlant, k. 169o. »
Op de versozijde, in margine, staat, nevens de
l e kolom, van beneden naar boven geschreven :
• Bewysen van Landen van pastorie van middeltc
burch jn vlaenderen ghecopiet by anthe messiaen ».
In margine, onder de 4e kolom, van boven naar
onder geschreven : « bewesten der eede pastorie en
andere landen. »
De herkomst der teruggevonden bladen wijst
dus haarzelven uit, en het jongste der daarop
geschreven jaartallen leert ons dat de groote codex
voor of omstreeks 1652 uiteengereten was. De
» 4e
— 402
omstandigheid dat de sedert 186o ontdekte fragmenten
meest alle uit boeken van wateringbesturen
van noordwaarts Brugge voor den dag gehaald zijn,
laat vermoeden dat de geheele codex ten dienste van
éénen enkelen persoon — ontvanger of landmeter
van onderscheidene zulker besturen • zal versneden
geworden zijn tot het inbinden of samennaaien van
leggers, rollen van omstelling en rekeningboeken.
De nieuwgevonden fragmenten zijn in eene
zelfde hand geschreven ; doch het stuk uit de vierde
partie is wat losser behandeld. Zooals gemeenlijk
in boeken van zekere uitgebreidheid waar te nemen
is, kon de afschrijver zijn verlangen om gedaan te
krijgen niet in zijn schrift verhelen.
In allebei de bladen staan de verzen op potloodlijnen,
die ineens voor alle vier de kolommen getrokken
werden, op evenwijdiger afstand in de beide
marginen door speldeprikken afgeteekend, die op
ongeveer r centimeter van den rand staan.
Hier volgen nu de rubrieken, die op beide blavoorkomen
Folio .xvij., recto :
kol. i . Noch vanden selven .xlij.
» 2. Van Breniuse ende vanden gallen .xliij.
» 3. Hoe Brenius Rome wan mitten gallen .xliiij.
» 3. Vanden capytole van Rome. II Ende vander
gans .xlv.
» 4. Van Aristotiles ende van sijnre spraken .xlvi.
» 4. Noch vanden selven .xlvij.
Folio .xvij., verso :
kol. i. Van plaghen te Rome .xlviij.
» i. Vanden coninc Assuerus die JJ doden (sic)
sinen sone Daris .xlix.
403
kol. 2. Van Codomanus hoe (hi) suverde Persen .1.
» 2-3. Van Ochus rike. Ende van II Demostenes. lj.
• 3. Van Demostenese noch .lij.
a 4. Van Ysydorius van Machedone .liij.
» 4. Van Demonstenes in Athenen. liiij.
Ongenummerd blad, recto :
kol. r. Van Sinte Dominicus .lxv.
• 1. Van sinen goeden le ven lxvi.
2. Van Sinte Fransiscus .lxvij.
• 3. Hoe Sinte Fransiscus sijn IE Orde eerst maecte
.lxviij.
a 4. Van dinghen die ghescieden .1xix.
Ongenummerd blad, verso :
kol. r . Vanden coninc Philips ende ander dinc .lxx.
a 2. Hoe onse liede voeren 11 Up die Albugensen.
lxxi.
• 3. Van Sinte Dominicus 11 Enten keyser Otten.
.lxxij.
a 4. Hoe die bulgerien worden ghestort .lxxiij.
» 4. Van meester Amelrics jJ Heresien .lxxiiij.
Wat den tekst van de Brugsche fragmenten
betreft, die is bij plaatsen beter dan dien door
de Vries en Verwijs uit onzuiverder bronnen vastgesteld
; en, evenals in het fragment D'haese, door
mij in 1889 uitgegeven, komen hier en daar, doch
in klein getal, bedorven lezingen voor, en worden
sommige onderstellingen der hewerkers goedgemaakt.
De tekst van het tweede blad is in menig opzicht
van geringe waarde. Voor 't overige vertoonen de
twee bladen waarvan• hier spraak is, al dezelfde
grafische bijzonderheden als het evenvermelde blad
van 1889.
K. DE FLOU.
— 404
TEKST.
Folio xvij, recto, I e kolom
Onghetelt buten allen wane
Ende pine pensen ende arbeyt,
Ende sorghe sander nuttelicheit :
Dat is die sake die ons doet,
5 Dat wi in ghene dinghe sijn vroet.
Maer inden tiden dat wi leven,
Willen wi dat vleysch begheven,
Ende niet een twint of herde clene
Hebben dan mit hem ghemene,
.0 Ende wi altoes in ghere werf,
Sonder nauwe dat hem bederf,
Den sin mit hem laten ghesellen,
Dus moghen wi die sonden vellen
Tekst van DE VRIES en VERWIJS :
Ie Partie, III° Boek.
Ongetelt buten allen wane
Pinen, peinsen ende aerbeit,
Ende sorghe sonder nuttelicheit
Dat es die sake diet ons doet,
Dat wi in ghenen dingen sijn vroet.
Maer indien tiden dat' wi leven,
Willen wi dat vleesch begheven,
Ende niet een twint of harde cleene
Hebben dan met hem ghemeene,
Ende wi altoos in gheere waerf,
Sonder nauwe dat hem bedaerf,
Den zin metten laten gesellen,
Dus moghen wi die zonden vellen,
405 ---
Ende der wijsheit ghenaken,
i5 Die ons sal so . soete smaken.
Noch vanden seleen. xhï.
Echt spreect Plato dese voort :
Salich ware lant ende poort,
Tvolc ende al die werelt echt,
Waer si vanden wisen berecht,
5 Of wilden heren, als si dolen,
Hem trecken ter wiser scolen.
Diere spise entie groot,
Dats der dalre liede doot;
Want also men vissche vaet mit ase,
io Also vaetmen dicke die dwase.
Oec spreecti : Wilde haer wijsheit toghen
Onsen sterveliken oghen
Enter wijsheit genaken,
Die ons sal so soete smaken.
Van hem selven noch. XLII.
Echt spreect Plato die wort :
Salich ware lant ende port,
Tfolc ende al die werelt echt,
Waren si vanden wisen berecht,
Oft wilden heren, alsi dolen,
Hem trecken ter wisere scolen.
Diere spise entie groot,
Dats der dulre lieden doot;
Want alsemen vissche vaet men ase hs : Of men
Of met hinghene, so vaetmen dwase. inghene.
Echt spreect Ei : Vilde hare wijsheit togen
Onsen sterveliken ogen,
406 —
Al die werelt soutse minnen,
Ende hem pinen om haer te winnen.
is
Dat recht en mach niement wete(n),
Hine sie hoe trecht is ghespleten.
Wetenthede die haer versceet
Vanden rechte ende dat ontleet,
I)an salmen nomen ghene wijsheit,
20 Maer behendighe scalcheit.
Die moet die tallen tiden
Vechten wille ende striden,
Diene heeft daer coenheit meer no min,
Maer hets .i. dul, haestich sin.
25 Dats gherechtichede recht,
Die op darrnoede niene vecht.
Dien onnoselen en doen gheen quaet,
Dats ene zeghe daer ere wt gaet.
Doghen dat is al die cracht,
Aldie weielt soudse minnep,
Ende hem pinen omme haer winnen.
Dat i echte ne mach_ niemen weten,
Hine zie oft onrecht si gespleten.
Wetenthede die hale versceet
Vanden rechte ende dat ontleet,
Dan sal men noemen gene wijsheit,
Maer bendichede der scalcheit.
Die moet oec, die tallen tiden
Vechten wille ende striden,
Diene hevet der coenheit meer no min,
Maer dats een dul, haestich zin.
Dats gherechtechede gherecht,
Die up daermoede niene vecht.
Den onnoselen doen geen quaet,
Dats eene zeghe daer ere uut gaet.
Dogen dats al die cracht,
407 ._
3o Daer philosophic op acht.
Plato quam in Cisilen
Toten tyran in ere wilen,
Denyse, daer wi eer of spraken.
Diene wiste wat feesten maken,
35 Noch werdicheden in sijn ghedochte,
Hoe hine best ontfanghen mochte;
Maer mit menighen man versiert,
Mit scepen daer wel ghevisiert,
Ontfinc hine mit groter hovesschede.
4o Doch sach hi Plato daer te stede,
Als ons Heliciandus (sic) seghet,
Hoe Denijs om was leghet
Mit menigher ghewapender scare,
Die sijns lijfs namen ware.
45 Hi seide : « Wat hevestu inisdaen,
Datter so vele bi di gaen,
Daer philosophie al up acht.
Plato die quam in Cycilen
Toten tyranne in eere wilen,
Denise, daer wi eerst af spraken.
Hine wiste wat feesten maken,
Noch werdicheit in sijn gedochte,
Hde hine best onthalen mochte;
Maer met meitegen man erchiert,
Met scepen dure wel ghevisiert,
Ontfinc him? met groter hoochede.
Doe sach Plato aldaer ter stede,
Alse ons Helynandus seghet,
Hoe Denijs was ommeleghet
Met meneger gewapijnder scare,
Die sijns lijfs namen ware.
Hi seide : « wat hevestu mesdaen,
pattere so vele bi di gaen,
-- 4o8 —
Die dijns levens nemen ware? »
Ay! edele armoede onmare,
Hoe luttel die werelt ghevroet,
5o Hoe seker du sijs ende hoe goet !
Doch is openbare in scine,
Dat Architan van Tharentine
Was doe Plato levende was;
Want die ystorie ghewaget das,
55 Dat Plato te sire scolen ghinc,
Ende van hem leerde menige dinc.
Architan spreect in sijn bi spel,
Dat en gheen dinc so fel
Van naturen is ghegheven
Recto, 2e kolom :
6o Den mensche als weeldich leven ;
Ende dit proeft hi hier bi,
Dat gheen dinc ghegeven en si
Die dijns levens nemen ware? »
Ay 1 edele aermoede ommare,
Hoe lettel die werelt gevroet,
Hoe seker du sijs ende hoe goed
Doch es openbare anschíne,
Dat Architan van Tarantine
Was doe Plato levende was ;
Want dystorie gewaghet das,
Dat Plato te siere scolen ginc,
Ende van hem leerde menege dinc.
Architan spreect in sijn bispel,
Dat enghene dinc so fel
Van naturen es ghegheven
Den mensche alse weeldich leven ;
Ende dit proevet hi hier bi,
Dat ghene dinc gegeven en si
hs ; Karantine.
— 409 —
Der menscheit over meer no min
Dan die ziele, die hiet hi sin.
65 So seecht hi dat weeldichede
Den sin verdonkert ende sede (I),
Ende niet der zielen meest en deert
Dan alst vleysch heeft dat begheert.
Dese Architan was rike sere.
7o Nu haddi onder hem als here
Den ghenen di sij n goet bedreef,
Ende ieghen hem rekende ende screef;
So datter knapen een misdede,
Doe seide Architan daer ter stede :
75 « Waer ic niet gram, du souts becopen.
Hi liet eer onghewroken lopen
Die misdaet, eer hi den knecht
Der mensceit over meer no min
Maer die ziele die hiet hi zin
So seghet hi dat weeldichede
Sin verdonkert ende zede,
Ende niet der zielen meer en dert
Dan alse tfleesch heeft dat begert.
Dese Architan was rike sere.
Nu haddi onder hem alse here
Den ghenen, die sijn goet bedreef,
Ende jegen hem rekende ende screef;
So dat die knape eens mesdede,
Doe seide Architan daer ter stede
« Waric niet gram, du souds becopen.
Hi liet eer ongewroken lopen
Die mesdoet, dan hi den knecht
(i) Hier wordt alweder een vermoeden van De V. en V.
goedgemaakt.
-- 41•0 .—
Yet verswaert hadde ieghen recht.
Hier keren wi ter ieesten dan
8o Ende laten Plato ende Architan. (i)
Van Breniuse ende Vnden
Gallen. xli j:
In Assuerus .xvijste jaer
Quam te Rome scade elide vaer
Vanden Gallen, die doe quamen
titer stat van Sans te sam..n ;
5 Want .i. here, hiet Brenius,
Quam mit here aldus,
Mit Breniuse (2) sinen broeder,
Die beide waren van ere moeder,
Ende wonnen al tlant wanden Rine,
Y o Daer si daden menige rivine. (3)
Iet verswaert hadde jegen recht.
Van Brennus ende zanden Gallen. XLIII..
In Assuerus XVIP" jaer
Quam te Rome scade ende vaer
Vanden Gallen, die doe quamen
titer stat van Sans te samen;
Want een haer here, hiet Brennus,
Die quam met eenen here aldus,
Met Bellinus sinen broeder,
Die beede waren van ere moeder,
Ende wonnen al tlant van den Rine,
Daer si doden menege pine.
(i) De verzen 79 en 8o waren De Vries en Verwijs niet bekend.
(2) Andere teksten dragen Bellinus.
(3) Rivine; in andere hss. pine.
in die .i, pongijs.
wijs,
daer, wier oec vochten.
dese danen voeren in Ytale,
sijt wonnen altemale,
dat si quamen in Tuscane,
daden sware bane
daer si voren laghen.
quamen ghinder indien daghen
Rome ghevaren,
also spraken ende gebaren,
si ten payse spraken.
die saken,
men vocht daer een pongijs.
Gallen, die waren wijs,
die Romeine
st, íde waren ghemeine,
oec metter stede vochten.,
si hem bedochten
peinsden, sochten dese vrede
- 4II -
Van danen voeren si in Ytale,
Daer sijt wonnen al te male,
So dat si quamen in Tuscane,
Daer si daden sware bane
15 Ene stat, daer si voren laghen.
Doe quamen ghinder in die daghen
Boden van Romen ghevaren,
Die also spraken inder ghebaren,
Als of si te payse spraken.
20 Mittien ghevielen so die saken
Datmen daer vacht .L pon gijs.
Die Gallen, die waren wijs,
Saghen daer, waer die Romeyne
Inden stride waren gherneyne,
25 Ende oee mitter steden vochten.
Fellike si hen bedochten
Ende penseden : sochten dese vrede
Van danen voeten si in Ytal~,
Daer _ijt wonnen altemale,
So dat si quamen in Tuscane,
Daer si daden sware bane
Eere stat, daer si voren laghen.
Doe qua men ghinder indien daghen
Boden van Rome ghevaren,
Die also spraken eude gebaren,
Alse of si ten payse spraken.
Mettien ghevielen also die saken,
Dat men vocbt daer een pongijs.
Die Gallen, die waren wijs,
Saghen daer, waer die Romeine
Indien slllde waren ghemeine,
Ende oec metter stede vochten,
Fellike si hem bedochten
Ende peinsden, sochten dese vr~de
--- 442 .^
Mit ons sonder dorperhede,
Sine vochten tonsen scanden
3o Aldus niet : mitten vianden,
Si voeren henen hare vaerden
Ende nament in groter onwaerden (I)
Vander stat daer si voren laghen,
Ende hebben over .i. ghedraghen,
35 Dat sijt willen op hem wreken;
Want ist dat si die stede breken,
Die hoeft stede was int lant,
Dander gaen hem al in hant.
Als si dus op Romen quamen
40 Mit haren here al te samen,
Was een raets man in die poort,
Diemen Fabius nomen hoort,
Met ons sonder dorperhede,
Sine vochten tonsen scanden
Aldus dan niet mettien vianden,
Ende nament in grotere onwerden.
Si voeren henen haerre verden
Vander stat, daer si voren laghen,
Ende hebben over een gedragen,
Dat sijt willen up Rome wreken ;
Want eist, dat si die stede breken,
Die hooftstede es int lant,
Dandere gaen hem alle in hant.
Alsi dus up Rome quamen
Met haren here altesamen,
Was een raetsman indie port,
Diemen Fabius noemen hort,
(1) Vs. 30-31 staan hier getransposeert.
--
413 ......
Hi quam wt mit groter were
Te ghemoete mit sinen here,
45 Daer men eerlike vacht
An elke side mit groter cracht ;
Maer dan mochte altoes niet dieden.
Fabius mit sinen lieden
Was daer ghevelt in corter tijt,
5o Recht alsmen ripe coren snijt;
Entie Gallen voeren dure,
Ghelijc alsmen velt die inure,
Daer men op die stene tert.
Recto, 3e kolom
So swaer was die wijch ende so hert,
55 Men mochte altoes lichtelike
Niet vinden dat roemsche rike
Meer ridderscap ter stat altoes
Tot dien daghe oyt verloes.
Die quam ute met grotere were
Te geroete met sinen here,
Daermen hertelike vacht
An beeden ziden niet groter eracht;
Maer dat en mochte altoos niet dieden.
Fabius met sinen lieden
Was daer gevellet in corter tijt,
Rechts alsemen ripe coren snijt;
Entie Gallen voeren dure,
Ghelijc dat men vellet de inure,
Ende men up die stede tai t.
So swaer was die wijck ende so hart,
Men mochte altoos niet lichtelike
Ghevinden, dat dat Roemsce rike
Meer ridderscap teere stat altoos
Tote dien daghe oint verloor.
— 414 —
Hoe Brenius Rome wan milten
Gallen .xlii j.
Die Gallen voeren (i) in die stede;
Want si verwoest was so daer mede,
Dat die straten ydel waren,
Si mochten daer si wilden varen.
5 Si staken in die huse brant,
Ende maectent al assche te hant;
Die oude liede, die senature,
Dander poorters, die ghebure,
Sloten si in haren huse mit allen
zo Ende daden die huse op hen vallen :
Dus worden die Romeyne begraven
In hare asschen, mit hare haven.
Ic waenre cume. m. waren
Als vander Roemscher scaren,
Hoe Erennus Rome wan metten Gallen. XLIIII.
Die Gallen voeren indie stede ;
Want so verwoest was soere mede,
Dat die straten idele •waren :
Si mochten daer si wilden varen.
Si staken indie huren brant,
Ende maecten t asschen altehant;
Doude liede, die senature,
Dander porters, die ghebure,
Slougen si indie huse met allen,
Ende daden die huse up hem vallen :
Dus worden die Romeine begraven
In haren asschen, in haerre haven.
Ic waenre curve M waren
Als vander Roemscher scaren,
(i) hs : voeren.
- 415 ._
15 Die in tcapitoel (i) tier stont
Vloen, dat opten berch stont,
Dat ghemuert was wel ende vaste ;
Daer onthelden si hen voor die gaste.
Al daer besaten si die keytive,
20 Ende daden hem noot van haren live,
Hongher, vrese ende menighe coude.
Doch hadden si .m. It van goude, (2)
Al wast dus ghevallen,
In dat lant vanden Gallen,
25 Nochtan was Rome van groter name.
Om dit ende om dese scame
Hadden achtinghe die Romeyne
Stat ende mure te vellen al reyne,
Ende te maken .i. ander stede
3o Elwaer, ende te heten mede.
Die int capitoel tier stont
Vloen dat uptien berch stont,
Ende ghemuurt was wel ende vaste;
Daer onthiltsi hem vordie gaste.
Aldaer besatense die keytive,
Ende daden hem anxt vanden live,
Honger, vreese, menech coude.
Doch hadden si M pont van goude....
Nochtan, al waest aldus gevallen,
In dat lant nochtan van Gallen
Was Rome van grotere name.
Omme dit ende om dese scame
Hadden achtinghe die Romeine
Stat ende mure te vellen al reine,
Ende te makene eene andere stede
Elswaer, ende so te heetene mede.
(I) hs : tropitoel.
(2) Hier, evenals bij De Vries en Verwijs, mankt de tekst.
416 _
Vanden caj5ytole van Rome
Ende vander gans. xlv.
Ystorie van grote Bertaengen seghet,
Dat nu Enghelant te heten pleget,
Dat van Bertaengen den coninc Bellijn
Breniuse, den broeder sijn,
5 Uten lande verdreef mit allen.
Doe quam hi in tlant van Gallen,
In tlant dat Aloboega (t) hiet,
Datmen Borgoengen nu te heten pliet,
Tot Sans, ende behoede tlant.
10 Sint werden si van eenre hant
Brenius ende Bellijn,
Ende wonnen tlant neven den Rijn,
Vanden cafytole van Rome ende vander gans. XLV.
Dystorie van ouden Bertaengen seget,
Dat nu Inglant te hetene pleget,
Dat van Bartaengen coninc Bellijn
Brennuse, den broeder sijo,
Uten lande verdreef met allen. .
Doe quam hi int lant van Gallen,
Int lant dat Allobroga hiet,
Dat men Bourgoenyen nu heten pliet,
Tote Sans, ende behuwede alant.
Sindent worden si van eere hant
Brennus ende Bellijn,
Ende wonnent al neven den Rijn,
( t ) I. Allobroga.
— 417 —
Ende begaden, als ghi hoort,
Romen die vermaerde poort,
1 5 Ende hingher .xx. vanden besten
Op die merct buten der vesten,
Daer si voor tcapitoel laghen,
Daert die andere toe saghen.
Oec hebben si bi na bi nachte
20 Tcapitoel ghewonnen mit crachte,
En ware en (sic) gans allene ;
Want die wachters sliepen ghemene,
Als die wachters waren moede,
Entie Gallen mit stouten moede
25 Waren comen biden tinnen,
Ende souden hebben ghevallen binnen ;
Maer ene gans die heefse verroken,
Die riep ende heeft te broken
Der wachters slaep, die cume benatnen,
Ende begaedden, alse ghi hort,
Rome die vermaerde port,
Ende hing_re X X. vanden besten
Uptie maerct buten der vesten,
Daer si voer tcapito_1 laghen,
Ende daer dandere toesaghea.
Oec hadden si hein na bi nachte
Tcapitool afgewonnen met crachte,
Ne ware eene gans alleene ;
Want die wachters sliepen gemeene,
Want die wachters waren moede,
Entie Gallen met stouten moede
Waren comen toten tinnen,
Ende souden hebben gevallen binnen ;
Maer eene gans hevetse verroken,
Ende riep en hevet tebroken
Der wachters slaep, die cume benamen,
— 418 ---
3o Dat dander niet in en quamen.
Om dese dinc maecten die Romeyne
Ene silverine gans ghemeyne,
Ende aenbedense op dien dach,
Als dat jaer ghetide lach,
35 Daer na over menich jaer.
Sinte Ambrosius, over waer,
Maecte hier of sint sijn spot,
Recto, 4e kolom :
Ende seide : z Rome ! Jupiter, dijn god,
« 1VIit ander dinen goden, sliep ;
Lto gans wiec wel ende riep « Die :
c Dies maecstu sacrificie hare,
c Niet te Jupiters outare.
• Dine goden sijn beneden der gans !
c Want en waer si, die van Sans
Dat dandere niet in en quamen.
Om dese dinc maecten die Romeine
Eene selverine gans ghemeine,
Ende anebedense updien dach,
Dat dat jaergetide lach,
Daer naer over menech jaer.
Sente Ambrosius, over waer,
Maecte hier af sint sijn spot,
Ende seide : « Rome ! Jupiter dijn god
Met anderen dinen goden sliep,
Die gans die wiec wel ende riep :
Dies maecstu sacrificie hare,
Niet te Jupiters outare.
Dine goden sijn beneden der gans!
Newaer dor hare, die van Sans
--.. 4 1 9 —
45 « Hadden die gode gheroeft :
« Hi is dom die an hen gheloef t ! »
Valerius seit dat die van binnen
Hem ontsaghen sere dat winnen,
Want hem die hongher dade noot,
5o Worpen si wt in saken (sic) broot.
Doe dit saghen die van Gallen,
Voeren si henen wech mit allen.
Hi seghet : het stont hem so onsiene,
Dat die repe art die egiene
35 Al verrot oec waren daer,
Entie vrouwen haer haer
Daer toe gaven te maken linen :
Dus so waren si in pinen.
Van Arista/des ende van
Sjnre spraken..xlvi.
In Assuerus .xxxiij.ste jaer
Hadden dine gode gherovet :
Hijs domp die an hem gelovet ! »
Valerius seget : doe die van binnen
Hem ontsagen jegen afwinnen,
Want hem die honger dede noot,
Worpen si uut dor scalcheit broot.
Doe dit saghen die van Gallen,
Voeren si woch al met allen.
Hi seghet : het stoot hem so onsiene,
Dat die reepe andie engiene
Al verrot oec waren daer,
Entie vrouwen hare haer
Daertoe gaven te maken linen :
Dus sere waren si in pinen.
Van Aristotiles ende sire sprake. XLVI.
In Assuerus XXXIIPte jaer
---R 420
Was Aristotiles, weet vor waer,
xviij. jaer out, ende hi was
Platons iongher, als ict las.
5 Hi was vanden stercsten sinne,
Daer ic of te sprekene kinne.
Aristotiles die seghet :
Hi is dom die hem te prisen pleghet :
Dat ydele glorie die sere achtert,
10 Ende dulheit ist dat hem .i. lachter (sic).
Hi sprac, hine hadde pine en ghene
Van armoeden, dan allene
Dat hi den armen niene (i) mochte
Helpen, als hem zijns ghedochte. (2)
15 Dat betaemt den goeden man,
Dat hi gheen onrecht doen en can,
Was Aristotiles, wet vor wier,
XVIII jaer out, ende hi was
Platoens disciple, alsict . las.
Hi was vanden staercsten zinne,
Daer ic af te sprekene kiene.
Aristotiles die seghet :
Hijs dom die hem te prisene pleget :
Dats ydele glorie die sere achtert,
dulheit eist datten een lacht Ende ert.
Hi sprac, kine hadde pine enghene
Van aermoeden, dan alleene
Dan dat hi den aermen mochte
Helpen, alsem sijns verdochte.
Dat betaemt den goeden man,,
Dat hi gheen onrecht doen en can,
(i) Hier wordt de onderstelling van De V. en V. goedgemaakt.
(2) Hs. : ghedachte.
- 421
Noch ghedoghen in sinen moet,
Datmen hem oec onrecht doet
Sijn is die lachter ende misprijs,
20 Die onrecht doet tenigher wijs
Enighen mensche onverdient.
Ware ons nature so vrient,
Dat wi saghen so Clare
Alse linx doet, die openbare
25 Al door siet dat hem coemt bi,
Wie is dan, die so scone si
Van buten van hude ende van hare
Alsmen binnen saghe Clare,
Hine ware (t) onlieflic ter cure ?
3o Ons en maect scone niet nature
Maer die crancheit vanden oghen,
Noch ghedoghen in sinen moet,
Datmen hem groot onrecht doet.
Sijn es die lachter ente inesprijs,
Die onrecht doet in eneger wijs
Eenegen mensce onverdient.
Ware ons nature also vrient,
Dat wi sagen also Clare
Alse linx doet, dat openbare
Al doresiet dat hem coemt bi,
Wie es dan, die so scone si,
Van buten an hude, an hare,
Alsemen binnen saghe al dare,
Ne maer ontlieflijc ter cure ?
Ons maect scone niet de nature,
Maer die crancheit vanden ogen,
(I) Zelfde opmerking.
— 422 _...
Die toorsien niet connen ghedoghen.
Dit sijn Aristotiles woort
Jeghen die minres, leert ende hoort :
35 Vrouwen minne, wil hi weten,
Doet alle redene vergheten.
Hets verwoetheit herde naer,
Ende ene dinc die herde swaer (i)
In die vroede herte staet.
4o Het beneemt sin ende raet.
Hoghe herten, sterken moet
Minne dickent vallen doet.
Van hoghen pensen ende van groten
Dat soese neder ghenoten,
45 Clagheden ende van heten sinne, (2)
Diet doresien niet conen gedogen.
Dit sijn Aristotiles wort
Jegen de minres, leert ende hort :
Vrouwen minne, wille hi weten,
Doet alre redene vergeten.
Hets verwoetheit harde naer,
Ende eene redene sere onmaer
Indie vroede herten staet.
Het beneemt zin ende raet.
Hoghe herte, sterken moet
Minne dicken vallen doet.
Van hoghen pensene ende van groten
Doet soese neder ghenoten.
Claghende ende van heeten zinne,
(i) Geheel nieuwe lezing.
(2) Hier ontbreken vier van de bij De V. en V. voorkomende
versregels.
— 423 —
oiversader heter minne.
haten
minne van vrouwen
so Keert in haetscap ende in rouwen.
vaiaden selven.
Hi ontsiet,
Hi coene die niene vliet ;
e kolom ontfaet
weder staet.
Dats .i. onghestade man ;
scuwet dan,
Ende van dommen beghinne,
Die harde zinne entie fiere
Maect soe sachte ende goedertiere.
Oec doet soe bernen die zinne
Met onversadere heetere minne.
Wantrouwel sere utermaten,
soe doet den mensche hem selven haten,
Ende int ende minne van vrouwen
Veert in haetscepe ende in rouwen.
vanden selven. Hijs bloot alle ontsiet,
es coene die niet en vliet;
En tie ontfaet
wederstaet,
Fats man ;
scuwet dan,
Mit on versa der heter minne.
Wantrouwel sere utermaten,
Si doet den mensche hem selven haten
Ende int ende minne van vrouwen
50 Keert in l1aetscap ende in rouwen.
Noch vanden se/ven. .xlv/j.
Hi is blode die alle dinghe ontsiet,
Ri is coene die niene vliet;
Verso, I e kolom :
Ende alle ghenuechte ontfaet
Ende ghene weder staet.
5 Dats .i. onghestade man;
Die alle ghenuechte scuwet dan,
van dommen beghinne,
harde zinne en tie fiere
sachteende goedertiere.
Oee bemen die zinne
onversadere heetere minne.
Wantronwe! sere utermaten,
Soe doet ,elven haten,
ende minne van vrouwen
haetscepe ende in rouwen.
Noch van den selven. XLVII.
bloot die dine ontsiet,
Hi es eoe ne die niel Ectie alle genouchte onlfaet
Ende neghene wederstact,
Dals een ongestade man;
Die alle genouchte scuwet
424 _...
Diene mach niet ghestaen daer inne ;
Suverheit ende cracht van sinne
Verderven ende comen te scaden
10 Mit brekene ende mit overdaden :
Middelheit maket al goet.
Wi so dan sinen moet
Vanden lichame overtrecket so,
Dat hijs is int herte vro,
15 Die is emmer van reynen sinne ;
Maer so wie die droeft daer inne,
Die is onghestade van herten ;
Entie in pinen is ende in smerten,
Ende dan al dat nemet in goede,
20 Die is van enen sterken moede.
Cracht van sinne dats over waer
Middelheit tusschen coenheit ende vaer.
Diene mach niet gestaen daer inne ;
Suverheit ende cracht van zinne
Verderven ende comen ter scade
Met brekene ende met overdade
Middelheit maket dan al goet.
Wie so danne sinen moet
Vanden lichame ontrecket so,
Dat hijs es int herte vro,
Die es emmer van reinen zinne;
Maer so wie dat droevet daer inne,
Hi es ongestade van herten;
Entie in pinen es ende in smerten,
Ende dan al dat neemt in goede,
Die is van eenen staerken moede.
Cracht van zinne dats over waer
Middelheit tusscen coenheit ende vaer.
— 425
Hoefscheit (i) is een middel leven
Tusschen nemen ende gheven.
25 Behaghelheit hout middel hande
Tusschen ere ende scande.
Verwoetheit, alst is tijt ende stede,
Is ene edele domphede,
Alset coemt te groten sorghen,
3o Daer hem niement wt mach borghen.
Elke dinc is best in sire tijt :
In doude wijs (2) is groot delijt,
Want els en heeft si ghene doghet ;
Reynicheit prijst men in die ioghet.
35 Die somwile sal dat beste kiesen,
Hi macher wel an verliesen.
Hets beter leren dan worden rike ;
Hovescheit es in middel leven
Tusscen nemen ende gheven.
Behagelheit hout middelhande
Tusscen die eere entie scande.
Verwoetheit, alst es tijt ende stede,
Es eene edele domphede
Alset coemt ter groter sorghen,
Daer hem niemen uut can verborgen.
Elc dinc es best in sinen tijt :
In doude wijsheit es groot delijt,
Want els en hevet soe gene doghet;
Reinecheit prijstmen in de joghet.
Die somwile sal dat beste kiesen,
Hi magere wel ane verliesen.
Hets beter leren dan worden rike;
(t) hs : hoefscheis.
(2) Zie de aanmerking van De V. en V., I, blz. 132, nota.
426
Nochtan ist nutteliker sekerlike,
Die noot heeft, dat (hi) goet ghecrige,
4o Dan hi om leren prighe.
Dese blomen hebben wi versocht,
Ende uten latine in dietsche brocht
Wt Aristotiles boeken ;
Voort willen wi der ieesten roeken.
Van plaolien te Rome. .xlvi i.
Tien tiden ende in dien daghen
Quamen te Rome sware plaghen :
siecheit, ene scarpe sucht,
Die den menighen dede sware vrucht,
Entie stont langhe swaer.
Man ende w ij f ende kindre daer
Storven alle, groot ende clene,
Al die stat wel na ghemene.
Nochtan eist nutteliker sekerlike,
Die noot hevet, dat hi goet gecrige,
Dan hi omme leeren prighe.
Dese bloemen hebben wi besocht,
Ende uten Latine in Dietsche brocht
Aristotiles bouken ;
Vort willen wi der jeesten roeken.
plag-he van Rome. XLVIII.
tiden ende indien daghen
Quamen te Rome sware plaghen :
Eene siecheit ende scaerpe sucht,
Die menegen dede grote vrucht,
Entie stoet langhe ende zwaer.
Man ende wijf ende kindere daer
groot ende clene,
Indie stat wel naer ghemeene.
N ochtan nutteliker sekerlike,
ghecrige,
40 om leren prighe.
bIomen versocht,
ute!l Iatine dietsche brocht
boeken;
wi der ieesten roeken.
Plaghen Rome .. xlvzY.
dien daghen
plaghen :
Ene dedc sware vrucht,
5 Ianghe swaer.
wijf clene,
'\.1 na ghemene.
eist nutteliker sekerlike,
noot hevet, dat hi goet gecrige,
omme leeren prighe.
wi besacht,
uten Latine in Dietsche brocht
Ute Aristoliles boul,en;
willen wi der jeesten roeken.
Vander plaghe van Rome. XL VIII.
Tien tiden ende indien daghen
Rome sware plaghen :
sieeheit ende seaerpe sueht,
menegen grote vrucht,
slont langhe ende zwaer.
wijf kindere daer
Storven daer, groot ende clene,
radie slat wel naer ghemeene.
— 427 —
,ij. jaer so stont dese dinc,
10 Ende wie so der doot ontghinc,
Wert so magher ende so cranc,
Ende ongheverwet gheluwe gemanc.
Doe die .ij. jaer waren leden
Ende terde quam, mids inder steden
1 5 Scoorde derde mids ontwee,
Dies menich hadde van vare wee.
Een ridder hiet Marcus Curtius,
Wapendem, alst was aldus.
Ende spranc midden in die scure :
20 Dit was een dulle aventure.
Vanden coninc Assuerus die
Dode (I) sinen sone Danis. xlix.
Alse Assuerus in Persi
Coninc hadde gheweest vri
II jaer so stont dese dinc,
Ende so wie dat der doot ontginc,
Wart so magher ende so crane.
Só ongevaruwet ghelu gemanc.
Doe die II jaer waren leden
Ende terde quam, mids inder steden
Scuerde die erde mids ontwee,
Dies menich hadde van vare wee.
Een ridder, hiet Marchus Curius,
Wapende hem, alst was aldus,
Ende spranc midden indie scuere.
Dit was eene dulle aventuere.
Van coninc Assuerus, die doodde Dariuse sinen sone. XLIX.
Alse Assuerus in Perci
Coninc hadde gewesen vri
(t) hs.: doden.
- 428 -
.xl. jaer, doe sterf hi ghinder.
Hi hadde .C. ende .xv. kinder.
5 Sonen warent al ghemene;
.iij. waren wettich allene.
Danis die outste hiet,
Dien die vader, eer hi versciet,
Des lants crone draghen dede (I)
Jo Al wast ieghen der Persen zede,
Die niement trike wilden gheven,
Verso, 2e kolom :
Eer die vader doot waer bleven.
Om dese ere vanden vader,
Setten hem die sonen alle gader,
15 Hoe hi den ouden corten teven.
Mit hem heeft hijt daer toe bedreven
XL jaer, doe starf hi ghinder
Hi hadde C ende XV kinder :
Sonen warent alle beghene,
III waerre wettachtich alleene.
Darius die outste hiet,
Dien de vader, eer hi versciet,
Des• lants crone draghen dede,
Al waest jeghen der Percen zede,
Die niemen trike ne wilde geven,
Eer die ander doot was bleven.
Omme die eere vanden vader,
Sette hem die zone algader,
Hoe hi den ouden gecorte sijn leven.
Metten hevet hi daertoe vèrdreven
(t) hs. : mede.
— 442299
Sire broedere .1. mede,
Dien hi dat al sweren dede.
Die nijt quam al om .i. wijf.
20 Van (sic) Assuerus, doude keytijf,
Hadde sijns broeder wijf ontfaen
In huwelike, ende hadse mit hem gedaen,
Eene vrouwe, hiet Astacia.
Darius die stonter na,
25 Datse hem die vader wilde gheven
Mitten rike na sijn leven,
So dat hem sijn vader behiet.
Daer na en docht hem eerlic nier.
Want hire hem niet wilde ionnen,
3o Begaf hise inden tempel der sonnen :
Wat wive daer quam ter stede,
Bleef ewelic in suverhede.
Hier omme wildi den vader moorden,
Siere broederen L mede,
Dien hi al dat sweren dede.
Die nijt quam al omme een wijf;
Want Assuerus, doude keytijf,
Hadde sijns broeder wijf ontfaen
En huwelike, ende met hem gedaen,
Eene vrouwe hiet Astazia.
Darius die stont daer na,
Datse hem die vader wilde gheven
Metten rike naer sijn leven,
So datse hem die vader behiet.
Daer naer en docht hein eerlijc niet.
Want hire hem niet wilde jonnen,
Begaf hise inden tempel der sonnen :
Wat wive so quam daer ter stede,
Bleef in euwelikere suverhede.
Hier omme wildi den vader morden.
430 -
Maer dat quam wt bi wroech woorden.
35 Hi entie sine worden ghevaen
Ende alle ontlive(t) ende verdaen (i).
Van Codomanus hoe (hi) suverde
Persen. 1.
Assuerus went van rouwen daer
Siec, ende sterf cortelike daer naer.
Dat rike opten middelsten quam,
Amilacus, als ict vernam.
5 Die ontsach hem in sijn ghedochte,
Dat yement ieghen hem sweren mochte,
Ende sloech sine maghen doot ginder,
Princen, wiven ende kinder,
Dit quam uut bi wroegers worden.
Hi entie sone worden gevaen,
Ende alle ontlivet ende verdaen,
Ende hare wive entie kinder,
Beede meerre ende minder.
Hoe Codomanus suverde Persen. L.
Assuerus wart van rouwen daer
Siec, ende staerf cortelike daer naer.
Dat rike upten middelsten quam,
Amilacus, alsict vernam.
Die ontsach hem in sijs gedochte,
Dat iemene jegen hem zweren mochte,
Ende slouch sine mage doot ginder,
Princen, wive ende kinder,
(t) Hier ontbreken weer twee verzen.
— 431 _._.
Hine spaerde ionghe no (o)ude, (i)
to Want hi niements ontfermen woude.
Doe trac hi te Susen waert,
Al te male mitter vaert,
Want het des riken hoeft was.
Hem dochte wel die waerheit das,
15 Dat rike weke al ghemene,
Haddi Susen die stat allene;
So dat die vanden lande
Staken te samen die hande,
Ende volchden mit here ane,
20 Ende maecten prince vanden vane
Enen, die Codomanus hiet,
Die node die dinc achter liet.
Dien wich hi ieghen hem nam,
Daer die dinc also vulquam.
Hine spaerde jonc noch oude,
Want hem niemens ontfaermen woude.
Doe trac hi te Susen waert,
Alse dat te winne metter vaert,
Want het des riken hovet was.
Hem dochte wel die waerheit das,
Dat trike weke al ghemeene,
Haddi Susen die stat alleene ;
So dat die beste vandien lande
Staken te samen die hande,
Ende volgeden met here ane,
Ende maecten prince vanden vane
Eenen, die Codomanus hiet,
Die node die dinc achterliet.
Den wijch hi jeghen hem nam,
Daer die dinc also vulquam,
(i) hs. : no ude.
- 432
-
25 Dat hi ende sijn hulpe groot
Bleven inden wighe doot.
Codomanus wan den zeghe,
Ende bleef te weerder alle weghe.
In dat rike van Persi;
3o Want so nauwe waren si
Verdreven, en haddi ghedaen,
Si waren doot of ghevaen.
Hier om so gaf men hem die balgye
Vanden lande van Arrnenye;
J5 Ende Ochus, die joncste vanden drien,
Die Assuerus hiet, was na dien
In Persen coninc ghemaect daer,
Ende wast .xxvi. jaer.
Sint dese Codomaen
40 Na Ochus (i) doot wert hi ontfaen
Dat hi ende sine hulpe groot
Bleven indien wighe doot.
Codomanus wan dien zeghe,
Ende bleefs te werdere alle weghe
Indat rike van Persi .;
Want so nauwe waren si
Verdreven, en hadde hi gedaen,
Si waren doot of glievaen.
Hier omme gaf men hem die baelgie
Vanden lande van Aermenie ;
Ende Ochus, die joncste vanden drien,
Die Assuerus hiet, was nadien
In Persen gemaect coninc daer,
Ende waest XXVI jaer.
Sindent dese Codomaen
Na Ochus doot wart ontfaen
( t ) hs. o;hhus.
-- 433 -
Ter cron (sic) om die hoefschede,
Die hi den lande van Persen dede,
Ende was Danis ghenoemt.
Bi hem wert sint verdoemt
45 Di crone van Persen ende van Meden ;
Want het wan mit moghentheden
Alexander op hem al,
Alsmen hier na horen sal.
Van Ochus rike Ende van
Verso, 3e kolom :
Demostenes .t2.
Ochus (i), Assuerus sone,
Was coninc ende regneerde die gone
Naden vader .xxvi. jaer.
Ter crones, omme die hovescede,
Die hi dien van Persen dede,
Eade was Darius ghenoemt.
Bi hem wart sijnt verdoemt
Die crone van Persen ende van Meden ;
Want het wan met mogentheden
Alexander up hem al.
Alsemen hier naer tellen sal.
Van Ochus rike ende van Dernostenes. LI.
Ochus, Assuerus joncste sone,
Wart coninc, ende regnerde de gone
Naden vader XXVI jaer.
(I , hs. othus.
— 434 --
In sinen tiden, weet men vor waar,
5 Was Demonstenes (sic), die so wale
Was gheraect in sine tale,
Wies proverbien ende wies wijsheden
Ic wille setten hier ter steden.
Alse Demostenes leerde rethorike,
zo Dats ene (i) conste die maket rike
Die wil wesen tale man,
Dochten aen hem selven dan,
Dat sijn luut te clene ware
Om te spreken openbare.
15 Pugierdi mit so groter pine
Die smette entie blame sine,
Dat niement en brochte voort,
Als hi wilde, sine voort.
In sinen tiden, wet voer waer,
Was Demostenes, die so wale
Was gheraect an sine tale,
Wies proverbien ende wijshede
Ic wille setten hier ter stede.
Alse Demostenes leerde rectorike
(Dats eene coast, die maket rike
Die wille wesen taleman),
Dochtem in hem selven dan,
Dat sijn luut te cleene ware
Omme te sprekene openbare.
Doe purgeerdi met so groter pine
Die smetten entie blamen sine,
Dat niemen bet en brochte vort,
Alse hi wilde, sine wort :
(i) hs. en.
-- 4 35 -
Sijn luut, dat clene was ende stille,
20 Maecti grof na sinen wille,
So datten lieden wel bequam.
Als hi die tale eerst spreken an nam,
Opten oever ghinc hi staen,
Daer die zee sere an ghinc slaen;
25 Daer ghinc hi roepen lude ende spreken,
Om sine clene stemme te breken.
Oec droech hi te menigher stonde
Vele kesele in sinen monde,
Om dat in sijn orbare
3o Die mont te ghereder ware.
Dits die wise Demonstenes (I),
Daer dit of bescreven es,
Dat Tays was in sinen daghen
Dat luut, dat clene was ende stille,
Maecti grof naer sinen wille,
So dat den lieden wel bequam.
Alse hi spreken eerst annam,
Uptien oevere ginc hi staen,
Daer die zee an ginc slaen ;
Daer ghinc hi roepen lude ende spreken,
Ende sine cleene stemme breken.
Oec drouch hi in somegen stonde
Vele keselen in den monde,
Omme dat hem in sinen orbare
Die mont vele te gereeder ware.
Dits die wise Demostenes,
Daer dit af bescreven es,
Dat Thays was in sinen daghen,
(I) Herhaaldemaal komt de vorm Demonstenes voor.
- 436
--
Die scoenste daer men of ghewaghen
35 In boeken hoort, over ene
Wijf der wereldti ghemene,
Die man ghedoghede om ghelt.
Dese Tays, alsmen telt,
Hadde haer vermeten des,
40 Dat si desen Demonstenes
Emmer te valle bringhen soude,
Opdat sijs haer pinen `oude: (i)
So dat si quam, daer si den man
Brochte daer toe, dat hi began,
45 Op haer merken ende sien,
Ende si wert gheware in dien,
Datten begaven sine sinne.
Doe toochde si ghebaer der minne,
Die scoenste daermen af gewagen
In bouken hort, eene over eene
Wijf ter werelt gemeene,
Die man gedogede omme ghelt.
Dese Thays, daermen af telt,
Hadde hare vermeten des,
Dat soe desen Demostenes
Emmer te valle bringen soude,
Weder woudi of en woude ;
So dat soe quam, daer soe den man
Brochte daertoe, dat hi beghan
Up hare merken ende zien,
Ende soe wart geware indien,
Dattene begaven die zinne.
Doe togede soe hem gebaer der minne,
(I) Opmerkelijke lezing.
4 3 7 --
Ende hi leide haer te voren
5o Sinen wille ghelijc den horen (1),
Ende began bidden ende claghen,
Hoe hi sinen wille mochten beiagen,
Ende vraechde haer wat si woude
Hebben dat sine ontfanghe soude;
55 Ende si was op tbedde ghegaen,
Ende als diene wel waende hebben gevaen.
Tays seide (2) .C. pont. (3)
Die cost noopten tier stont,
Dat hi te sire redene quam.
bo Thoeft sloech hi neder, .i. deel gram;
Doe sprac hi : st en wil gleeen berouwen
Ende hi leide hare te voren
Sinen wille ghelijc den doren,
Ende began bidden ende claghen,
Hoe hi siren wille mochte bejagen,
Ende vragede hare, wat soe hebben woude,
Updat soene ontfangeu soude ;
Ende soe was upt bedde gegaan,
Alse diene waent hebben gevaen.
Thays eeschte C pont.
Die cost noeptene tiere stout,
Dat hi te siere redenen quam.
Thovet slouch hi neder, een deel gram,
Doe sprac hi : « In wille entrouwen
(t) Blijkbaar misschreven voor doren.
(2) De vertaling gewaagt hier, evenmin als andere teksten,
Demostenes' vraag : Hoc quantum ? van
(3) .C. pont is geen eigenlijke misslag : Mille denariis wordt
hier door ioo pond vertaald, even als elders weleens .c. door
« dusentich » overgezet werd.
-- 438 --
So te copen gheen vrouwen. » (i)
Dus sciet hi danen puer ende claer,
Ende verwan sijn vleysch ende haer.
Van Demonstenese noch di .
Twee manne waren in sinen tiden,
Die souden door Athenen liden,
Ende si gaven haer ghelt
Eenre deerne, diet helt,
5 Die al tgoet te bewaerne plach,
Datter inder herberghen lach.
Si seiden : « en ghevet niement allene
Sonder ons beiden ghemene. »
« Gherne », sprac si, ende in dien
So diere copen gheen berouwen. »
Dus sciet hi 'danen puur ende slare,
Ende verwan sijn vleesch ende hare.
Van Derostenes noch. LII.
Twee man waren in sinen tiden,
Die souden dor Athenen liden,
Ende si ghaven hare ghelt
Eere diernen die tgeent helt,
Die alt ghelt te bewaerne plach,
Dat daer indie herberge lach.
Si seiden : « Ne ghevet niemen alleene,
Sonder ons beeden ghemeene. »
---
t Gherne, s sprac soe, ende indien
(i) Vgl. De V. en V'. tekst.
__.. 43 9 _.
to Cihinc elc om bederve sien
Verso, 4e kolom :
Van comanscepe, haer entare;
So dat deen besiect wert sware,
Ende dander gheselle die ghinc lieghen,
Ende ghint joncwijf bedrieghen,
15 So dat hi haer of wan mit ghilen
Al ghint (i) ghelt daer ter wilen,
Ende droecht daer hijs seker was.
Sijn gheselle hier na ghenas,
Ende eyschede der ioncfrouwen daer of
20 Sijn deel ghelts ende haer belof;
So dat die deerne ghewan
Demonstenes tenen taelman,
Voor tgherechte, daer si stoet
Ginc elc om sine bederve sien
Van comanscepen harentare ;
So dat deen wart besieket sware,
Ende dander gheselle die ginc lieghen,
Ende gheent joncwijf bedrieghen,
So dat hi hare afwan met ghilen
Al geent ghelt ter selver wilen,
Ende droucht aldaer hijs seker was.
Sijn gheselle daer na genas,
Ende ees -ahte den joncwive daer of
Sijn deel ghelts ende haer belof ;
So dat die dierne ghewan
Demostenes, den taletnan,
Voer tgerechte, daer soe stoet
(I) hs. : Aghint.
— 440 —
Ende moeste andwoerden over tgoet;
25 Entie ghene eyschede die vorweerde
Van dien ghelde voort die weerde.
Demonstenes maecte openbare
Ende vraechde den wive oft also ware,
Ende si sprac : « te waren ia!
3o « Vrient, » sprac Demonstenes, « nu ga,
« Oftu wilt datmen di tghelt telle,
« So brinc hare dinen ghesellen;
« Want tioncwijf hiet (I) wel,
« Dat die dinc aldus ghevel :
35 « Dijn eyschen hevestu ghewonnen dan,
« Op dattu bring.hes den andren man. »
Van Ysydorius (2) van Machedone..li j.
Sinte Ysydorius die seghet,
Ende moeste anrwoorden vor dat goet,
Entie gheene eeschte antworde
Vandien ghelde, van worde te worde.
Demostenes vragede openbare
Den joncwive, oft also ware,
Ende soe sprac : « Te waren ja ! »
— « Vrient ! » sprac Demostenes, « nu gha,
Oftu wilt datmen tgelt di telle,
Ende brinc hare dinen geselle ;
Want dat joncwijf lij et wel,
Dat die dinc also ghevel:
Dinen eesch hevestu gewonnen dan,
Up dattu bringes den anderen man. »
Van Phillip zan Machedone. LIII.
Sente Ysidorius die seghet,
(I) 1. liet.
(2) 1. Philips.
— 441 ^--
Die vele dinghen te seggen pleghet,
Dat Philips, die felle man,
Die den groten Alexander wan,
5 Beleghen hadde eens Athenen.
Men begonde vraghen den ghenen,
Wat hi wilde van haren goede.
Hi seide : men gheve hem die vroede,
Hine wilde els niet dat daer es.
zo Doe begonde Demonstenes
Ene favele, daer hi mede ontriet,
Datmen dies en dede niet,
Ende seide : « die wolven entie her(den)
Eens .i. ghedinghe begherd(en),
15 Dat si ghevriende werden souden.
Die wolven seiden dat si wouden
Hebben te ghesellen (i) die honde,
Die vele dings te telne pleget,
Dat Phillip, die felle man,
Die den groten Alexandere wan,
Beleghen hadde eens Athenen.
Men begonde vraghen sijn meenen,
Wat hi wilde van haren goede.
Hi seide : men gave hem die vroede
Hi wilde els niet datter es.
Doe antwordde Demostenes
Eene favele, daer hi mede ontriet,
Datmen des en dade niet,
Ende seide : « Die wulve entie herden
Eens gedinghe wilen gherden,
Dat si gevriende werden souden.
Die wulven seiden, dat si wouden
Hebben te ghiselen die honde,
(1) 1. ghiselen.
--- 442 —
Anders en wilsi in ghere stonde
Pays maken, no gheven vrede;
20 Ende deden scade ende sware onzede
• • •
•
Dus salt varen, sprac die vroede,
Gheeft men Philippe onse hoede. D.
Anders wilden si in ghere stonde
Pays geven, noch maken vrede;
Want vander honde pijnlichede
Quam dorloghe altemale.
Den herden docht gevoughe tale
Dese dinc, ende gaven hem de honde,
Diese wachten talre stonde,
Entie hare scaep verwerden.
Doe quamen die wulven ende verterden
Die beesten zonder eenege were
Ende daden scade ende grote dere.
« Dus saelt varen, » sprac die vroede,
• Gheeft men Phillipe onse hoede. »
(I) In het nieuwgevonden fragment werden de negen verzen,
die bij de De V, en V. voorkomen overgeslagen, en geeft vers 20
Bene geheel afwijkende lezing.
-- 443 -
Dus moeste Philippe sceden dane
Sonder ghisel enich tontfane.
25 Demonstenes vraechde tier stonde
Enen, die favele vinden conde,
Hoe groot ware sijn meeste miede
Van ere favele voor die liede.
Hi andwoerde : x wel .i. pont. »
3o Demonstenes andwoerde tier stont :
« Ic hebbe meer ontfaen van goude,
Op dat ic swighen woude. »
Dus scadelic, alst comt te spronghe,
Is vanden tael man die tonghe :
35 Daer en is gheen trouwe an te ghere stonden,
So (i) ne si mit silver ghebonden;
Men moet vanden advocaet
Dus moeste Phillip sceden dane
Sonder ghisel ghenen tontfane.
Demostenes vragede teenen stonde
Eenen, die fave en vinden conde,
Hoe groot ware sine meeste miede
Van eere favelen onder die liede.
Dander seide : t `Vel een pont. Z.
Demostenes antworde tier stont :
t Ic hebbe meer ontfaen van goude,
Up dat dat ic surighen soude ^•.
Dus scadelijc, alst coemt ten spronge,
Es vanden taelman die tonge :
Daer nes geen trouwe an in gere stonden,
Sine si met selvere gebonden ;
Men moet vanden advocaet
(s) I. Soe.
444
Swighen copen, of het wort quaet.
Van Demonstenes in Athenen .liizg.
Eens quam also die aventure,
Dat tAthenen die senature
Jeghen Philippe van Machedone,
Die vol was van menigher hone,
5 Eens voorspraken hadden noot,
Also datmen daer onboot
Demonstenese, die hem siec maecte
Ende ghinc te bedde also naecte,
So datmen boden om hem sende,
ao Ende andwoerde dus int ende :
Tswigen copen, of het wert quaet.
Van Dernostenes ende Echines. LIIII.
Eens quam also die aventure,
Dat te Athenen die senature
Jegen Phillippe van Macedone,
Die vul was menenhere hone,
Eens voerspraken hadden noot,
Also dat men daer ontboot
Demostenese, die hem ziec maect,
Ende gins te bedde al naect,
So datmen boden om hem sende.
Dernostenes antwordde int ende :
-- 445 —
Tweede blad, recto, le kolom :
(Vierde Partie, te plaatsen tusschen het VIIe
en het VIIIe boek.)
Van den paus Innocent,
.xij. abden van ordine gereet,
Die men cesteaus nu heet,
Mit enen legate van Rome ;
5 Ende elc predicte ende (i) gome
Van Albigensen in dat lant
Ende bringhen ter kerstfine hant,
Dat si daden so latter bisscoppe mede
Ende pape ende clerke ter stede
to Worden gheset ende daer ontfaen.
Sinte (2) Dominicus, sonder waen,
Was in dat lant oec bekent
Ende van daer an prediken sent,
Als ghi hier na wel sult verstaen,
15 Hoe hi began die doghet saen.
Van Sinle (3) Dominicus .lxv.
Sinte Dominicus, als wijt horen,
Was wt Hyspanien geboren,
Ute enen dorpe heet Calaroga.
(I) 1 : nam gome.
(2) hs : S'.
(3) hs : S'.
446 —
Een sijn petrij n oec daerna,
5 Diene hief uter vonten daer,
Doe hi ionc was, droemde haer
Dat hi een sterre hadde vor thooft
Die claerre sceen, des gelooft,
So dat haer dochte dat al tlant
10 Daer of verlichte alte hant.
Doe hi was een luttel out,
Ter scolen setti sijn gewout
Ende leerde so wel ende neernstelike,
Dat hi wort van sinne so rike,
15 Van alre sciensien, van alre aert,
Ende van doechden so vermaert,
Dat sijns ghelijc niene was.
Dese mare liep doe na das
Hyspanien harde groot
20 Van sire doghet die hi doet;
Want sine boeke vercochti mede
Ende gafse te menigher stede.
Menighen groten riken man
Bekeerdi namaels, ende wort dan
25 geselle in armoeden groot (1).
In vasten, in beden, in odmoet,
Was hi altoos, nacht ende dach.
Doe van Oxomensen (sic) sach
Sijn goede leven, vercoos hine daer
i) In het hs. zijn deze twee verzen, behalve het laatste
bijna uitgewischt.
sijn petrijn oec daerna,
Diene hief uter vonten daer,
hi ionc was, droemde haer
een sterre hadde vor thooft
c1aerre sceen. gelooft,
dat haer dochte dat al tlant
10 Daer of verlichte alte hant.
was een luttel out,
sijn gewout
leerde wel ende neernstelike,
hi wort van sinne so rike.
IS Van alre sciensien, van alre aert,
doechden so vermaert,
ghelijé niene was.
mare na das
In Hyspanien harde groot
20 dog het hi doet;
Want sine boeke vercochti mede
te menigher stede.
riken man
dan
25 Sijn geselIe in armoeden groot (1).
beden, in odmoet,
altoos, nacht ende dach.
Oxomensen (sic) sach
leven, vercoos hine daer
(I) In het hs. zijn deze twee verzen, behalve het laatste
woord, bijna uitgewischt.
447 —
3o Ende maecten canonic regulaer,
Daer hi onder die canoniken saen
Groten name heeft ontfaen.
Een boec haddi, daer hi in las
Wat der herten zuverheit was
35 Ende van godliken leven mede;
Ende als hi dan begonste gerede
pensen om al dese saken
herte niet sijn ghepens in godlicheden (1),
40 Flier om heefti dickent Grote pine, want hijt al
begripen, ende smal,
In sijn herte die gracie Heren;
Ende dat dies yet soude ontkeren,
Was sere ieghen sinen Selden lach erghent Hine altoos monde;
Ende als teniger Daert hem yet wort 5o So wildijt mitter volcomen.
Van goeden .lxvi.
Van coninc Adelfonsus
Bat Dicatuse, den biscop, aldus
Dat hi voer tot Mit sinen zone ende provede das
(I) hs godlichede.
- 447-
30 Ende maectcn canon ie regulaer,
Daer hi onder die canoniken saen
Groten name heeft ontfaen.
Een boec had di, daer hi in las
Wat der herten zuverheit was
35 Ende van godliken leven mede;
Ende als hi dan begonste gerede
Te pensen om al dese saken
Ende sijn herte niet conde volmaken
Al sijn ghepens in godlicheden (I),
40 Hier om heef ti dickent leden
Grote pine, want hijt al
Wilde begripen, groot ende smal,
In sijn herte die gracie Ons Reren;
Ende dat hem dies yet soude ontkeren.
45 Was sere ieghen sinen wille.
Selden lach hi erghent stille,
Rine bede altoos mitten monde;
Ende als hi was teniger stonde,
Daert hem yet wort benomen,
50 So wildijt mitter herten vo1comen.
Van sinen goeden leven .lxvz:
Van Castele coninc Adelfonsus
Bat Dicatuse, den biscop, aldus
Dat hi voer tot Marchyas
Mit sinen ende prove de das
(I) hs : godlichede.
— 448 --
5 Of hi een huwelijc na tgone
Tusschen sire dochter ende sinen zone
Mochte gemaken; ende dit dede
Die bisscop, ende nam aldaer ter stede
2e blad, recto, , 2 e kolom :
Mit hem Dominicus nu saen.
10 Ende doe si quamen, sonder waen,
Tot Tholusen in die stat,
Daer si snachts lagen na dat.
Haer wert was een quaet man,
Een ketter, een ongelovich tyran,
Ende Sinte (1) Dominicus ghinc hem ane
Ende dedem van den gelote te verstane
Ende predicten ende seide menich wort,
Dat die ghene wort becort
Van sire quaetheit ende quamer af
Ende Gade ene goede ziele gaf.
Oec, doe hi in Abuensen ghinc,
Ende predicte, gesciede dese dinc,
Daer hi om tghelove dicke aldaer
Moeste disputieren vorwaer
25 Jegen ketters, iegen buggerien,
Jegen baeliuwe, onreyne quadien,
Ende ieghen meesters ende iegen doden,
Ende ieghen alle onreyne roden
Die iegen Gods gebode daden;
(I) hs : Of hi hu welije ende gemaken ; dit de de
bisscop, nam 2 e ,2e kolom saen.
IQ Ende doe si quamen, sonder waen,
Tholusen die stat,
snaehts lag'en na dat.
was een quaet man,
ketter, een ongelovich tyran,
15 Sinte {I) Dominieus hem ane
gelo\Te te verstane
menich wort,
ghene wort becort
quaetheit quamer af
20 Gode goede ziele gaf.
Oee, hi in Abuensen ghine,
predicte, gesciede dese dine,
om tghelove dicke aldaer
disputieren vorwaer
Jegen ketters, iegen buggerien,
baeliuwe, onreyne quadien,
Endeieghen meesters ende iegen ioden,
ieghen alle onreyne roden
iegen Gods gebode {IJ S'.
449 —
3o Daer ieghen was hi vroe ende spade,
So dat si daer na worden te rade,
Dese onwettich entie quade,
Ende visierden dat si vorwaer
Hare wet wilden bringen aldaer
35 In een boec al bescreven,
Ende hi soude bringhen daer neven
Sijn boec, dat bi selve screef,
Ende daer hi grote bliscap in dreef,
Ende men soude maken .j. vier
40 Entie boeken leggen hier
Int vier, ende dan dat daer verbrant
Sine wet wert of gescant.
Dit wert gedaen na dese tale,
Ende haer boec verbrande altemale,
45 Ende Dominicus bleef ongescent.
Noch wert dit gedaen sent
Ende tboec spranc daer aten viere
Ende daer na sciere (i)
So quam dat boec ongescant
so Uten viere onverbrant.
Om dit ende om ander dingen,
Die hem gescieden sonderlingen.
So bekeerdi vele liede,
Die quamen te Gods meysniede.
Van Sinte Fransiscus. lxvi
In desen tiden was Sinte (2) Fransiscus,
(I) Het hier ontbrekende woord is in het hs. niet meer te lezen.
(2) Hs.: S'.
__ 450
Daer wi oec of lesen dus,
Dat hi eerst werf fondeerde gereet
Der minder broeder, God weet.
5 In sijnre ioncheit was hi goet
Ende in sine oude wies hem die moet
So sere in dogeden, dat hem die man
Niet te sere geprisen en can.
Sijn vader was rike sere van goede,
io Ende was hem sere iegen den moede,
Dat hem die zone dus bekeerde
Gode te dienen; ende dat hi leerde,
Dat was den vader oec verholen ;
Ende dat hi ghinc ter scolen
15 En wist die vader niet en (sic) twint.
Namaels so gesciede oec sint
Datten die vader vinc daer naer
Om tleven dat hi lede daer
Ende sloten in een kerker saen,
20. Daer en die moeder wt heeft gedaen,
Dies die vader erre was,
Ende versprac die moeder om das
Al dat hi genemen conde
Gaf hi doer Gode op die stonde.
25 Sijns selfs cleder gaf hi mede
Den lieden te decken hare lede;
In alle manieren waer hi can
Stont hi den armen bi vort an.
- 451 -
2e blad, recto, 3e kolom :
Mit enen roc ende bervoet mede,
o Ghinc hi van stede te stede.
Ter lasarien is hi oec gegaen
Ende daer hare voete dwaen
Ende diende hem odmoedelike;
Daer na hordi als dier gelike
35 Die misse singhen tere stont
Daer hem die ewangelie wert cont
Dat ons heren iongeren ghingen
Ende niet mede en souden bringen
Dae'r hise prediken sende ter stat,
4o Gout no silver gaf na dat,
No sac no roede, no oec broot
Souden si draghen te gere noot;
No oec twe (i) rocke, no oec scoen
Souden si oec an doen.
45 Dus nam hi an enen roc
Ende warp wech roede ende stoc;
Ende doe hi dus dit al verstoet
Was hi blide in sinen moet
Ende seide : dit beghere ic allene.
s Mit al sire herten ende na tghene
Dedi van hem roe ende scoen,
Ende wilde oec also doen,
Ende gorde hem mit enen iele boven.
Ende om dat hi hoorde Onsen Here loven
( I) hs : Noec twe.
452 —
55 Sinen iongers ende seggen mede :
God gheve u sinen vrede, «
So plach hijt selve altoos vort an.
Daer hi predicte sprac hi dan,
Int eerste : « vrede si onder u; gehort!
6o Ende dan sprac hi sijn sermoen vort.
^
Hoe Sinle Fransiscus sijn
Orde eerszi maecte. lx vi y.
Om sine goede exempelen saen,
Dier hi vele nu heeft gedaen,
So volchden hem vele liede;
Ende som lieten si alle miede.
5 Ende hebben sijn abijt ontfaen
Ende volchden hem na sonder waen
So . . . hi doe ge . . . (I)
Die sine voetstappen volgeden na.
Op enen dach sat hi onder hen,
zo Ende hem quam daer in sinen sen
Dat hi Gode dancte das
Van al dat hem gegeven was;
Daer na pensedi weder saen
Dat hi luttel haalde gedaen
15 Voer (I) Gode, ende sinen tijt oec mede
Niet wel en heeft besteet gerede;
Ende hier om wort hi bevende daer;
Ende hiér om, op die ure daer naer,
(z) In 't hs. uitgewischt.
(i) hs : Doer.
-- 453
Wort hi op gevort ter tide
20 Daer hi in wort so sere blide,
Dat hi in hem selven gebrac.
Hier na hi tsinen gesellen sprac :
« Wi moeten ons sceiden hier nu
« Ende in andren lande, segic u,
25 « Prediken elc sonderlinghe. »
Ende aldus scieden die dinghe.
Ende doe si daer hadden gewesen
Een stic van henen, doe bat na desen
Fransiscus Onsen Here saen;
3o Want hem langde sonder waen
Na sinen gesellen, dat segic u,
Dat hise mochte vergadren nu.
Ende Onse Here dede na dat,
Dat si vergaderden op een stat
35 Daer elc andren vertelde saen
Wat God doer hem heeft gedaen.
Daer na schreef hi enen boec,
Daer hi om dede ondersoec
Dat hi ene ordine soude maken
4o Na sijn leven, na sine saken,
Ende doe haddi .xi. gesellen.
2e blad, recto, 4e kolom
Ende dit woudi den paeus gaen tellen.
Met .ij, gesellen is hi comen
Totten paeus der stat van Romen
45 Om hare regele te doene confirmeren.
Innocencius ontfmncken mit eren,
- 4 54 ---
Die doe paus was, God weet,
Ende confirmeerde sijn regele ghereet
Ende orlofde hem daer na zaen
5o Dat si prediken souden gaen.
Met bliscapene is hi danen (t) gekeert
Ende hevet tfolc onder wegen geleert.
Ende dit hadde grote wonderlichede,
In steden ende in dorpen (2) mede,
55 Gheleerden lieden, want si niet
En wisten dat hi ter scholen ghinc yet.
Daer om wonders hem ter mere,
Dat hi van Gocle sprac diepe sere.
.iij. ordine maecti, segic u.
6o In dene bleef hi selve nu;
Dander was van goeden vrouwen,
Die sine ordine oec ane scouwen;
Terde was van diere manieren, (3)
Dat die ander ordine hantieren.
Van dinghen die ghescieden. lxix.
Doe men screef m. cc. mede
Ende .vij., wel gherede,
Doe voer Philips van Vrancrike
In Aquitaengen des gelike
5 Ende struwerde die lande daer,
Ende nam op oec daer naer
(t) hs. dane.
(2) hs. dorpe.
3) hs. maniere.
- 455
--
Dorpe, castele ende porten mede.
Oec wert gesent van Rome der stede
Een legaet, die (i) den coninc
to Dat hi verstorde weder die dine,
Die hi daer voren hadde gedaen
An papen, an bisscopen sonder waen,
Ende hise weder ontfinge daer . . (2)
Die bi hem verdreven waren.
15 Ende zwaerlike sijn doe comen
Ende hise weder heeft genomen
In sinte Nyclaeus
So waren grote (2)
Ende daer na viel een reghen groot,
20 Die scade dede sonder genoot,
Ende blixme wort daer mede gesien,
Die menigen vervaerde van dien.
So worden huse verbrant vele
Ende grote gestichte ende castele.
25 Int selve iaer Satellia die stede
Wort verwonnen nu gerede
Van den heydene, mit pinen groot,
Daer der onser vele bleef doot.
Int ander iaer een pales grave,
3o Daer men aldus scrivet ave,
Dat hare sprake hiet Landegrana, (3)
Philippe die keyser dode hier na,
(i) Aldus in 't hs.
(2) In 't hs. uitgewischt.
(3) hs : landeg'na.
-- 456 -
Wies wijfs dochter was
Des keysers van Grieken, die na das
35 Van rouwen starf, doe sijt wiste.
Doe quam Otte daer na mit liste
Des hertogen zone van Sassen
Ende wilde hem te keyser passen.
Over mits Innocente gereet
4o Die paus, die hem te helpere steet,
Peter van den niewen castele,
Monic ende legaet in enen dele,
Wort van den paus gesent saen
Tot den grave van Tholusaen,
45 Dat hine verbanne; mar (sic) di grave
Gheboot genoech te doene daer ave.
Nochtan en haddijs ghenen w ille,
Maer wilden doen doden al stille.
Ende doe die legaet sciet van daer,
5o Twe sgraven knapen volgeden naer
Ende laghen snachts daer hi lach;
2e blad, verso, I e kolom :
Ende smorghens alst was dach,
Voer Petei weck, die knapen mede,
Ende daer hi scepen soude gerede,
55 Stacken deen mit enen spere
In sijn side mit groten ghere,
So dat hi daer of bleef doot saen.
Doe dedi dit woort verstaen,
Eer hi starf : « die di gesent
bo « Hier hevet ende mi gescent,
— 457 —
« Hi hevet di vergeven al,
« Ende ic vergheeft groot ende smal.
Die bisscop va Parijs
Starf oec in deser wijs,
65 Ende Peter van Tors, die tresorier,
Wort nu bisscop gemaect hier.
Van den coninc Philips ende ander
Dinc. lxx.
Int selve iaer sende Inocencius
Die paus den legaet Gaulus
Ende enen cardenael mede,
Die was van harder groter zede,
5 Tot Philippe van Vrancrike.,
Ende an alle sine princen gelike,
Ende onboot hem ende heet met
Dat si vergaderden al ongelet
Aldat here dat si mochten
io Ende dat tenen hope brochten
Op Thollusen ende Albugensen mede,
Ende verbone oec die stede,
Ende al tlant dat leget daer,
Struwere ende versla daer naer
15 Alle die ketters entie ongelove,
Of sine bekeren int ghelove.
Ende eist dat yement inden stride
Of onderlinge bander side
Van uwen lieden blivet doot
20 In enighen sticken, in enigen noot,
Die obsalvieric van allen son den,
--
458
--
Ende maken quite also (i) tier stonden,
Als of hi thant geboren ware,
Op dat hi sine biechte spreke dare.
25 Willam van Ripen, ende oec met
Die maerscailc, die waren geset
Te behoeden Pontoyse taant.
Si hebben nu den coninc gescant (sic)
.xl. ridders, die si nu saen
3o Voer Pontoyse (2) hebben gevaen.
Int ander iaer Mellua vorwaer,
Een edel man ende getrouwe openbaer,
Onboot Philips van Vrancrike,
Dat waerlijc een casteel rike
35 Die Engelsce hadden in hant,
Dat leghet in Clene Bartaengen Zant.
Philips die coninc die wort erre
Ende vergaderde volc bi ende verre
Ende voer daer ut harde saen
4o Ende heeft die engelsce al ondaen
Enten casteel gewonnen weder,
Ende gaven daer in ghichten zeder
Willam den ridder, sonder waen,
Die hem die dingen dede verstaen.
45 Doe die coninc soude weder keren
Quamen iegen hem die heren,
Bisscoppen, prelaten ende ridders mede,
(1) hs : alse.
(2) hs : ponsoyse.
— 459 —
Ende baden den coninc op die stede
Dat hise ontfinge, sine wouden niet,
5o Nemmermere, doen iegen hem yet;
Ende al dat si hadden misdaen
Wilden si nu betren saen.
Dus scoude die coninc al quite daer
Ende liet hem thare gebruken daer naer.
55 Ende om dit, so senden si also nu
Totten paus, dat segic u,
Om tlant entie baroene
Alle uten banne te doene.
2e blad, verso, 2e kolom :
Int selve iaer Jan van bleven, (sic)
6o Die grave, is te coninge verheven
Te Jherusalem in die stede,
Ende zijn wijf gravent mede (?).
Hoe onse liede voeren
Op die Albugensen. lxxi.
Nu in dit selve iaer
So cruusten si hem al openbaer
Die Fransoyse mit groten scaren,
Ende sijn op die Albugensen gevaren;
5 Entie grave van Tholouse
Was haer leder van alre noyse,
Entie paeus mit enen legate
Obsalvieretse van allen state.
Dus voeren si in ghenen lande
zo Ende wonnen ene stat te hande
Die Biterren is genant.
-- 460 -
Onder mit zwerden ende verbrant
Blever doot in die stat
.xvij. m, ende na dat
15 Beleiden si Carthosona.
Maer Rogier maecte daer na
Paeys ieghen donse, Godweet,
Dat si wech ghingen gereet.
Sonder enighe dinc, die si
20 Dragen souden, ghingen si vri.
Symon van Montfort mede
Helt oec getrouwichede
Ende voldede al sijn belof
Daer men bezwoer daer of.
25 Doe die Abulgensen (i) vernamen
Dat die Fransoyse in 't lant quamen
Bespieden si waer si mochten
Hoe si donse te scanden brochten.
Enen abt van der ordinen
3o Van Cestiaus si sere pinen
Met sinen moniken, want sise doot
Daer na sloegen, clene ende groot.
Een Gheraerd van Pippio
Ende (sic) gelovede enen pape so
35 Met -vi- ridders ende -1- knechte
Te gheleden wel gerechte
Totten onsen sonder scade;
Maer hi pensede anders in sinen rade,
(t) Aldus in 't hs.
- 461 —
Ende deetse eten, des ghelooft.
4o Daer heeft hise alle berooft
Ende in enen kerker gedaen
Ende wildse daer doen lochen saen
Onser vrouwen van hemelrike.
Men stacker vier onder dies gelike
45 Ende wilse verbernen altemale.
iij. daghe stoectmense also wale,
Nochtan en waren si verbernt niet,
Pape no knechte, no verdriet
En hadden si. Doe namen si wt
so Twe ridders overluut
Ende wildense of doen gaen hare wet.
Doe mense hierin onbesmet
Vant ende niet en wilden vertieri
Hare wet, om gheen castien,
55 Doe nam hi sinen dume saen
Ende stac hem doghen wt, sonder waen,
Ende sneet hem of beide die oren,
Ende hoer voerste lippen voren,
Daer die een staphans of starf.
6o Die grave van Susensen oec bedarf
Der onser vele mit sinen zone,
Want hise vrede sere na tgone.
Van Sinte Dominicus
Enten keyser Otlen. lxx j.
Int selve iaer van Sinte (r) Dominicus
( i )
bs: S'.
- 46 2 -
Was wt gesent om prediken dus
In Hyspanien in vele stede
Dongelovie (sic) liede senden mede
5 Ketters ende ander quadien,
2e blad, verso, 3e kolom :
Die hi gherne soude castien,
Als hi oec dede in sijnre tijt.
Menigen zwaren groten strijt
Haddi mit woorden iegen die quade,
i o Eer hi se brochte ter Gods genade.
Si worpen met modder hem na
Ende spoegen claetsten, als ict versta r.
In sijn aensicht, te meniger ure,
Ende spraken an mit worden sture;
i5 Maer hier om en liet hijs niet, .
No om pine, no om verdriet,
Hine predicte Gods wort altenen :
Men mochten daer of niet verenen (i ).
Dus predicti wel -x- iaer
20 Ende brochte tlant te punte daer
Mit (2) vasten, mit bedinge mede,
Mit sonderlinge leven dat hi dede,
Ende daer die lieden op sagen sere :
Hier mede brochtise tonsen. Here.
25 Int selve iaer Innocencius
(i) Verenen : benauwd, verlegen maken.
(2) hs: M3.
— 463 —
comen des Zassen ieghen tgone
die coninc van Vrancrike:
3o Die paeus dede doe sekerlike
keyser dat soude
Peters mit gewoude
Vrederic voren
hadde storen.
35 dit gesproken nochtan
waert, mit menigen man,
van Rome hem verplechte.
entie Romeyne aldoe
twivel duutsce vele den
Romeynen ontboot
Dat hi -m- mede
45 die Sonder liede die verslogen Om naer,
hi mochte, scade Mettien voer sire conroot
50 Int lant al omme Ende castele Ende nam Die hem int was Beset.
Daer na voer 55 Ende vaert,
Die paus dede comen aldus
Otten des hertogen zone
Van Zassen ; maer ieghen tgone
Was die coninc van Vrancrike:
30 Die paeu~ dede doe sekerlike
Den keyser zweren, dat hi soude
Sinte Peters patrimonie mit gewoude
Bescermen, die V rederic te voren
Dicke hadde helpen storen.
35 Na dit gesproken quam hi nochtan
Te Rome waert, mit menigen man,
Om ene scout die van rechte
Die van Rome hem verplechte.
Die Duutsce entie Romeyne aldoe
40 Worden in twivel om dit also,
So dat der duutsce bleven vele doot.
Daer na die keyser den
Romeynen ontboot
Dat hi -m- ende -c- papen mede
45 Verloos aldaer vor die stede,
Sonder liede die si verslogen daer.
Om dit soudi doen daer naer,
Waer hi mochte, scade groot.
Mettien v.Jer hi mit sire conroot
50 Int lant alomme ende struwerde dat
Ende royede dorpe, castele ende stat,
Ende nam Sinte Peters rente met,
Die hem int lant was geset.
Daer na voer hi te Poelgen waert
55 Ende struwerde daer ter vaert,
- 464
Ende wan daer op vele castele
Die Sinte Peter hadde te dele;
Ende dat men van hem hilt int lant
Heefti an hem gesaect thant
6o Doe hi dit dus niet laten `oude,
Doe verbanden also houde
Die paus; mar dit en diede niet :
Hi dede der kerken te mere verdriet,
Ende weder stont ende rovede mede
65 Die pilgrine die te Romen der stede
Gaen wilden, wast nacht, wast dach.
Doe die paus dit gesach,
Verbien die paus al gemene
Diene keyser hieten na tghene,
70 Oft mit hem waren nu.
Om dit gebod, dat segic u,
So sciet van hem Landogranus
Van Doringen ende van Magintius
Die biscop ende van Triere mede,
75 Oec die bisscop van der stede
Entie hertoghe van Oostrike,
Entie coninc van Beem dier gelike,
Ende vele andre, also wel leke
Als clercke,
8o Lieten daer in desen gewerke.
2s blad, verso, 4e kolom
Hoe die bulgerien worden
Gheslort, lxxi .
Doe men screef ons heren iaer
lit-CC.X- vor waer,
— 465 —
So wonnen onse liede Minebyan,
Daer in oec menighen man..
3 Ende alle die wilden ave staen
Haers ongelove set men zaen
Quite ende vri ende ongescent.
Nochtan vant men daer na sent
C. ende -lxxx- die hem lieten
to Verbernen eer sijs wilden genieten
Dat si hare quaetheit of ghingen.
Doe togen si na desen dingen
Voer Terewijc enen casteel,
Daer scoot een starc quareel
15 Mit enen armborst so groot,
Dat was boven maten groot,
Ende geraecte der onser een
Op sine borst, dat op enen steen
Moeste die ghene averecht vallen
20 Ende gaf enen val ogesiens hem allen
So vreselijc ende so groot,
Dat sere donrede ende verstoot.
Nochtan die gene op stont
Ongequetst, onghewont;
25 No gat no score en haddi mede
In sijn cleet te ghere stede.
Doe sire lange hadden gelegen
Wort dat casteel op gedreghen
Ende som vloen si snachts daer wt.
3o Maer die eer si voeren overluut
Sloeghen donse al over doot
Een Geraerd, een bugger groot.
-- 466 —
•iij- papen ende -l- kerstine
Dedi mit viere grote pine .
35 -iij- daghe dede hise bernen gereet.
Nochtan daer na, God weet,
So worden si na die stonden
Van den viere ongebernt vonden.
Van meester A melrics
Heresien. lxxii .
In desen tiden was Amelrijc
Een groot clerc, maer sekerlijc
Int gelove was hi clene;
Want hi wil seggen gemene,
5 Dat elkerlijc soude geloven
Dat hi Gods let van hier boven
Selve waer, ende dit oec es
Een artikele, des sijt gewes,
Daer die man niene mach sonder
io Behouden bliven. Dit groot wonder
Dedi menighen verstaen.
Ende hier om so wort hi saen
Van menighen kersten meester nu
Wederseit, dat segic u.
15 Doe hi gevoelde den weder stoet,
Dat die paus mede geboot
Hem te proeven of dat hi
Ant ghelove blive vri,
So lyedi mitten monde das
20 Dat tsine al niet en was;
Maer in therte bleef hi staende.
— 467 —
Van den gelove bleef hi gaende;
Ende om dat hi hier in bleef,
Al heymelike iegen tghelove screef,
25 So seit men dat hi zaen daer naer
Op sijn bedde verbernde vor waer,
Ende also sinen ende dede.
Ende na sine dood sulc oec mede
Hilden hem an sine lere
30 Ende maecten werringe daer na mere ;
Want si wilden maken -j- nuwe wet
Ende dander dus hebben verset.
Si seiden dat tsacrament soude
-- 468 ---
CAN T1PRATAN US.
De man, over welken ik het waag U te lezen,
is zooniet een der laatstgeborenen der twaalfde,
dan toch een der eerstgeborenen der dertiende eeuw.
Het is de vaak genoemde, maar ook de vaak miskende
predikheer THOMAS CANTIPRATANUS.
Het zal U misschien bevreemden, dat ik hier
kom lezen over eenen persoon, die, alhoewel een
Dietsch, toch nooit een. woord dietsch geschreven
heeft. Hij schreef in het Latijn, de taal der geestelijken
zijns tijds ; eenige zijner werken werden
zijne tijdgenooten in taal overgezet
en dit wel door niemand anders dan Jacob
Maerlant, van Affligem en Broeder
van St.-Gij indien Gij Cantiprataan
nog eene andere reden
verwondering ; nog meer van
tijdgenoot en geestverwant, gaat
voor eenen der grootste duisterlingen
zijner duistere eeuw, als een schrikkelijk dweper,
de eigenlijke vertegenwoordiger van het kraste
en bijgeloof; doch niettegenstaande dat
is hij voor ons, menschen der negentiende
twintigste eeuw, eene alleszins wonderlijke verschijning.
dampkring, waarin hij leefde en
voor ons dikwijls een huiveringwekkende;
maar zoo hem opvatten in
Lezingen.
THOMAS CAN TlPRATAN US.
man, over welken waag U te lezen,
zooniet een der laatstgeborenen der twaalfde.
een der eerstgeborenen der dertiende eeuw.
is de vaak genoemde, maar ook de vaak miskende
predikheer THOMAS CANTIPRATANUS.
zal U misschien bevreemden, dat ik hier
alhoewel een
Dietseh, toch nooit een woord dietsch geschreven
Hij schreef het Latijn, de taal der geestelijken
zijns tijds; maar eenige zijner werken werden
door zijne tijdgenooten in onze taal overgezet
dit wel door niemand anders dan Jacob
van Maerlant, Willem van Affligem en Broeder
Geeraart van St.-Truiden. Gij hebt, indien Gij Cantiprataan
eenigszins kent, nog eene andere reden
tot verwondering; want nog meer dan Cesar van
Heisterbach, zijn tijdgenoot en geestverwant, gaat
Thomas door voor eenen der grootste duisterlingen
als een schrikkelijk dweper,
als de eigenlijke vertegenwoordiger van het kraste
wan- en bijgeloof; doch niettegenstaande dat
alles is hij voor ons, menschen der negentiende
en twintigste eeuw, eene alleszins wonderlijke verschijning.
De dampkring, waarin hij leefde en
zich bewoog, is voor ons dikwijls een huiveringwekkende;
maar zoo wij hem opvatten in
— 44b699 ^
den geest zijns tijds, dan zal ons menig feit in
een meer helder licht voorkomen, en zoo wij hem
vooral beoordeelen naar zijn meest bekend werk,
het Bijenboek, dan zullen wij aan vele zijner beschouwingen,
vooral aan zijnen ijver voor zedelijke
orde in staat, kerk en volksleven, onze instemming
niet weigeren kunnen ; nemen wij hierbij nog het
een en het ander, hetwel k hij uit zijne persoonlijke
ervaringen en lotgevallen medegedeeld heeft, dan
zal hij Ons als mensch naderbij komen en zelfs
onze toegenegenheid winnen ; het ontbreekt hem
niet aan humor en in het verkeer met de menschen
schijnt hem eene zekere jovialiteit en liettalligheid
eigen geweest te zijn. Zijne ingenomenheid met
allerlei wonderen, met visioenen en droomen, met
duivel- en spookverschijningen deelde hij met het
grootste getal zijner tijdgenooten. Thomas was overigens
geene rein phantastische natuur : hij betrachtte
en beschouwde ook de wezenlijke wereld, en zoo is
hij, wat eerst in den nieuwsten tijd meer bekend
is geworden, een der invloedrijkste natuurvorschers
der middeleeuwen. Als zulk heeft hij nog tot in
de XVI Q eeuw een kalmen, doch aanhoudenden
invloed geoefend, en voorname geleerden onzes tijds
hebben hem naar deze zijde gewaardeerd. Redenen
genoeg om dien man wat van dichterbij te betrachten.
In ons land hebben zich in den laatsten tijd
met Thomas bezig gehouden : Bormans (i), Du-
(1) Bulletin de l'Acadé,nie royale de Belgique, t. XIX.
--- 470 ..._
bois (i) Eelco Verwijs (2), van Veerdeghem (3), en
van der Vet, (q.). Het geleerde Duitschland heeft
hem in eene rij van werken en bijdragen van allen
aard behandeld. Deze laatste zijn alle onderzocht
en besproken geworden door wijlen Dr. Alexander
Kaufmann en na diens dood, door de zorgen
van Dr. Herman Cardauns onlangs in de werken
van het Górres•Verein uitgegeven.
Thomas werd te Sint-Peeters-Leeuw, bij Brussel,
geboren; dat wordt niet betwijfeld ; maar het
jaar zijner geboorte waggelt tusschen de jaren 1186
en 1210. Miraeus geeft het jaar 1186 op, Colvenerius,
de beste kenner onzes schrijvers, aanziet
het jaar 1210 als dat zijner geboorte, zoo ook
Carus (5). Bormans laat het jaar onverlet, Eelco
Verwijs neemt 1201 aan, van Veerdeghem 1200.
Kaufmann neemt ook 1201 aan, ofschoon dit tot
bijna onmogelijke uitkomsten leidt. Zoo zou men
hem in 1205 of 1206 reeds naar Luik gezonden
hebben om er zijne studiën aan te vangen !
Van zijn leven weten wij enkel wat hij er
zelf van vertelt. Van zijnen vader spreekt Thomas
op twee plaatsen. In de hoogst belangrijke mede
(1) Noord en Zuid. Deel bl. 63 en 145.
(2)Jacob van Maerlant. Der naturen biome. Inleiding.
(3) Leven van Sinte Lutgart. Inleiding VIII.
(4) Het Biërlboec van Thomas van Cantimpré en zijn exem^
pelen, door Dr. W. A. VAN DER VET. s'Hage. 1902.
(5) Ceschichte der Zoologie.
.-- 471 ..._
deeling in het Bijenboek (II. 37. § 28) over eene
oude merkwaardigheid van Bretanje, de wondergrot
van Baranton zegt Thomas : « Dit heb ik
« van mijnen vader, die onder koning Rijkaart
« (Leeuwenhart) van Engeland (1189-1199) krijgscc
dienst gedaan heeft, voor veertig jaren ge-
« boord. »
Gunstiger voor den persoon en de ontwikkeling
onzes schrijvers is het volgende verhaal, hetwelk
hij op eene andere plaats (II § 53) mededeelt.
« Als ik, zoo verhaalde mij mijn vader dikwijls
a onder tranen, over de zee vaarde om het heilig
<c Land en de stad Jeruzalem te bezoeken, kwam
« ik tot den berg, die de zwarté heet. Op dien.
<c leven vele heilige eremijten, welke ijverig God
<c bidden. Nadat ik aan eenen dezer gebiecht had,
<c zeide hij mij onder andere, indien ik eenen
<< zoon had en hem liet studeeren, opdat hij
<c eens als waardig priester God zou dienen, dit
« mij tot grooten zegen zou kunnen strekken. »
Dit voorval gaf misschien aanleiding tot de bestemming
van Thomas voor den geestelijken stand. Op
dezelfde plaats bemerkt hij verder : « Christus zij
« mijn getuige, dat, wanneer ik nu en dan ver
a hinderd was voor mijnen vader te celebreeren,
« deze mij met opgeheven handen en met wonden
« overdekt in den droom verscheen en mij ver-
<c weet, dat ik zijne arme ziel niet ter hulpe kwam. A
Op eene andere plaats in het Bijenboef (IL
53 § 1 7) lezen wij eene sage uit de familie van
— 472 —
Thomas. « Wat ik thans vertellen ga, heeft mijne
« moeder mij verhaald. De eerstgeborene mijner
« grootmoeder was uitstekend begaafd en schoon.
« Hij stierf en de moeder was ontroostbaar ; mis-
• schien vermoedde zij ook slecht voor de toekomst;
« want zij bezat nog een anderen zoon, die, door
• de ijdelheid der wereld vervoerd, een groot ver-
« kwister geworden was. Als zij zich nu over de
« dood kaars eerstgeborenen niet troosten kon en
« bestendig om hem jammerde, geloofde zij eens
« op eenen weg eene rij jongelingen te zien, die
« blijmoedig vooruittraden. Bij dezen aanblik dacht
a zij aan haren zoon en daar zij hem niet onder
« de vroolijken zag, begon zij wederom bitter
« te weenen.
« Zie, daar kwam achter hen nog een jongeling
« die zich langzaam voortbewoog, en zij herkende
« in hem haren eerstgeborene. Dan kloeg zij luid-
• op : ho3 komt het, lieve zoon, dat gij zoo alleen
a en langzaam achter de anderen aansluipt ? Hij
« toonde haar echter zijn kleed, dat zwaar en nat
« was en zeide : Zie, moeder, dat zijn de tranen
• die gij onnoodiger wijze voor mij vergoten hebt
• en hun gewicht verhindert mij de anderen te vol-
« gen. Om Gods wille houd op over mij te weenen,
« schud daarentegen dijn hart oprecht en vroom
« uit voor het heilig offer des lichaams Christi
« en geef voor mij den behoeftigen aalmoezen,
a dan zal ik van den last bevrijd zijn, die mij
« thans drukt.. »
.. 473
—
Hooren wij eindelijk nog een derden persoon
uit den verwantenkring van Thomas, eene
moei van vaderlijke zijde, die, als Thomas ze opzocht
en sprak, i3o (?) jaar oud zou geweest zijn. Zij
meldde hem een wonderlijk voorval, dat in hare
woonplaats, te Leeuw, zou plaats gehad hebben
en betrekking had tot de ridderspelen. « Op het
« grondgebied van Leeuw, waar zich thans bijna
« geen enkel ridder meer ophoudt, hadden vroeger
zestig ridders gewoond, die op eene bijzondere
wijze hunne ridderoefeningen uitvoerden en
cc daarom onoverwinnelijk waren. » Bemerkenswaardig
is in dit verhaal, dat Thomas niet zegt,
dat zijne voorouders tot eene dezer familiën behoord
hebben, noch dat Leeuw zijne geboorteplaats was.
Zooals Cesar van Heisterbach verhaalt ook
Thomas hier en daar voorvallen uit zijnen kinder- en
jongelingstijd. Als knaap zag hij eens eenen uitgelaten
dans toe. Na het einde er van vocht eene
der danseressen met een gehuwden man ; daar
zonk zij plotseling ontzield te gronde. (Bijenboek
II. 29. § 15). Dit schrikkelijk voorval kan er
toe bijgedragen hebben den tegenzin van onzen
Thomas tegen allerlei uitgelatene dansen op te
wekken.
Met voorliefde gedenkt hij menige zijner jeugden
studiegezellen en schetst ons in het bijzonder het
beeld van eenen hunner, die naderhand in Brabant
een voorbeeldig priester en zielzorger geworden is ;
doch zonder den naam te noemen.
— 474 r.
Wij hebben reeds gezien dat Thomas wellicht
door eene gelofte zijns vaders tot den geestelijken
stand bestemd werd; wij durven echter uit zijne gansche
opleiding het besluit trekken, dat hij ook zonder
deze gelofte den geestelijken stand zou verkozen
hebben.
In den tijd dat Thomas te Luik de school
bezocht (1206-1217), was deze oude, sedert meer dan
twee eeuwen wegens hare geleerdheid hoog beroemde
bisschopsstad, nog immer een middelpunt van geestesleven
en voorwaar niet voor Lotharingen alleen;
want over gansch Duitschland en tot in Engeland
strekte zich haar invloed uit en onderscheidde zij zich
door letterkundige werkzaamheid. Wij herinneren
onder anderen Reinier van Luik en Gilles van Orval.
Deze tijd was daar ook stormachtig bewogen;
de krijgshaftigheid der Luikenaars bleek in den
strijd met den hertog van Brabant, Hendrik I, en in
de glansrijke overwinning, welke de Luiksche vazallen
en gilden,, onder hunnen prins-bisschop Huig
van Pierrepont, den 13 October 1 213 te Steppes,
over het hertogelijk leger behaalden. De plundering
der stad, door de Brabanters in vroegere jaren
gepleegd, werd hierdoor gewroken, en het was eene
gebeurtenis, die wijd en zijd opzien baarde ; doch
in geen zijner schriften spreekt Thomas er van.
Gewichtig voor zijne ontwikkeling en zijnen
verderen levensloop was de omstandigheid, dat hij te
Luik den later zoo beroemd geworden Jacob van
Vitry hoorde prediken en voor dezen, zijn grooten
475 —
tijdgenoot, later kruisvaartprediker, daarna bisschop
van Acco (I), dan van Tusculum en eindelijk
kardinal, ene levendige bewondering opvate. Hij
dan ook persoonlijk naderbij en heeft
leven lang, de innigste verkleefdheid
bewaard.
daar bezocht, op welke
bij welke leeraars
hij zich aangesloten heeft, daarover ontbreken ons
opgaven.
zijner studiën te Luik
118o gesticht Augustijner
Cantimpré, hetwelk in de nabijheid
tot 158o bestaan
welk jaar het den krijgsdrang ten offer
Cantimpré is uitgelegd geworden : «. in deze bekoorlijke eenzaamheid
de zingt men
den lof des Allerhoogsten. a stichter en
er van was een priester Johannes, bijgenaamd
valetus Boiivalet); geleerde
heeft beschreven
wel zijn eerste letterkundige arbeid,
hoofsen afwerkte.
juist naar Cantimpré ging
wellicht aldus te leggen. De kerk van
onder den bisschop van Kamerijk en
(i) St Jean d'Acre, Ptolemaïs.
kruisvaartprediker, bisschop
dan van Tusculum en eindelijk
kardinaal, eene levendige bewondering opvatte. Hij
trad hem dan ook persoonlijk naderbij en heeft
voor hem, zijn geheel leven lang, de innigste verkleefdheid
bewaard.
Welke scholen hij daar bezocht, op welke
studiën hij zich bijzonder toegelegd, bij welke leer aars
zich aangt!sloten heeft, daarover ontbreken ons
juiste opgaven.
Kort na de voleinding zijner studiën te Luik
begaf hij zich naar het in I 180 gesticht Augustijner
Koorstift van Cantimpré, hetwelk in de nabijheid
der stad Kamerijk gelegen was en tot 1580 bestaan
heeft, in welk jaar het den krijgsdrang ten offer
viel. Cantimpré is uitgelegd geworden Cantus in
prato : ((. eertijds zong in deze bekoorlijke eenzaamheid
de jeugd hare liefde, thans zingt men
er den lof des Allerhoogsten. » De stichter en
eerste abt er van was een priester Johannes, bijgenaamd
Bonus valetu,ç (Bollvalet); hij was een geleerde
en een dichter. Onze Thomas heeft zijn leven beschreven
en dit was wel zijn eerste letterkundige arbeid,
dien hij echter slechts in hoogen ouderdom afwerkte.
Waarom Thomas juist naar Cantimpré ging
is wellicht aldus uit te leggen. De kerk van
Leeuw stond onder den bisschop van Kamerijk en
(I) J eau d' Acre, PLOlemaïs.
— 476
in 107o gaf de bisschop Geer aard deze kerk aan
den abt en de tien kloosterlingen der abdij van het
H. Graf te Kamerijk. Deze abdij nochtans kwam
of bleef niet in het rustig bezit dier kerk ; want
in 1137 werd door den bisschop Nicolaas eenen
twist geslecht, die over haar bezit tusschen de
abdij van het H. Graf eederzijds en den klerk
Raimbald anderzijds ontstaan was (1). Zoover
de betrekkingen van Leeuw met Kamerijk. Op het
rechtsgebied der hoofdbank van Leeuw, en wel te
Bellingen, had de abdij van Cantimpré een bijhuis,
in hetwelk Thomas later weleens verbleven heeft,
zoodat Willem van Affligem hem eens Thomas
van Bellingen noemt. De abdij van Cantimpré was
dus te dien tijde te Leeuw genoeg bekend.
In een schrijven aan den abt Anselm van Cantimpré
geeft Thomas aan, dat hij in dat kanunnikaat
i5 jaren geleefd heeft; dus zoowat tot 1232.
In den tijd, dat hij daar verbleef, valt een
wonder of een avontuur voor, dat wij naar des schrijvers
eigen verhaal mededeelen, omdat het een klein
gezicht geeft op het leven in de abdij.
« Mij zelven is iets merkwaardigs voorgevallen,
« dat ik niet verhalen zou, indien het niet reeds
« velen bekend geworden was. In de maand Augustus
« was ons stiftpersoneel ijverig aan den oogst bezig;
(I) 'WOUTERS (ALPH.) Histoire des environs de Bruxelles.
ID Table chronologique des chartes et dipl. imprirnés. Tome II.
477 —
cc dan namen wij, ik een diaken, nadat wij ontbeten
cc hadden, een net en gingen visschen, om hiermede
« den tijd te verdrijven ; ik zond echter den diaken
cc weder naar huis, opdat hij het huis zou bewaken,
cc en besteeg alleen een bootje om te visschen.
cc Trots alle moeite, welke ik mij gaf, kon ik den
cc ganschen dag niets vangen en was, tegen zoncc
eenondergang, reeds bereid onverrichter zake naar
cc huis te gaan. Zie, daar kwam de diaken met drij
cc Minorieten, die hij als gasten aangenomen had.
« Ik verheugde mij zeer als ik ze zag, en zonder
« te groeten, riep ik hun vroolijk toe : « Ik heb
« den ganschen dag niets gevangen ; doch in uwen
cc naam wil ik het net nog eens uitwerpen. » Nadat ik
« de koord, welke de eene droeg, aan het zeel des
cc nets vastgemaakt had, wierp ik dit nog eens uit,
a en zie, op den eersten trek ving ik niet minder
cc dan tachtig visschen, van zulke voortreffelijkheid
cc en goeden smaak, en van eene soort, welke ik in
« dezen of in eenen anderen vijver nooit gezien of
« ook nergens geëten had. Hoogst verheugd keerden
<c wij met onze rijke vangst naar huis, namen het
cc avondmaal en als de anderen van den oogst kwa-
• men, zijn zij ook rijkelijk verzadigd geworden.
a (Bijenboek II, 25, § io). a
Gedurende zijn verblijf te Cantimpré werd Thomas
priester en dan een ijverig predikant, maar bijzonder
ijverig in den biechtstoel. Menigmaal nochtans
werd het hem bang bij de gedachte of hij wel in
staat was dien zwaren plicht wel te vervullen ; doch
-- 478 —
dan vond hij troost en opbeuring in de toespraak
eener moederlijke vriendin, de extatische non Ludgardis
van Aywières, die alhoewel Cistercienzerin
eene bijzondere beschermster was der onlangs ontstane
orde der Predikheeren en er ook wel zal toe
bijgedragen hebben, dat Thomas tot deze orde
overging.
Terwijl Thomas te Luik en te Cantimpré verbleef
hadden zich in den schoot der Kerk voorvallen
voorgedaan, die tot in de wereldgeschiedenis doorgedrongen
zijn : de stichting der zoogezegde bedelorden
der Franciskanen en der Dominikanen.
Uit innerlijke noodwendigheden voortgesproten,
gesticht door mannen van buitengewone begaafdheid,
wilskracht en bezieling, verbreidden zich de
beide orden snel in de toenmaals meest beschaafde
en toongevende landen der Christenheid, en " ,et is
niet te verwonderen, dat een jong, ijverig man gelijk
Thomas door deze vervoering levendig aangegrepen
werd. Zelf voornaam predikant en veelbelovend
schrijver, wendde hij zich tot de Dominikanen,
wier beroep zijner eigene bekwaamheid best te
beantwoorden scheen. Hij trad dan rond 1232 in
deze orde. Zijne vriendelijke betrekkingen met de
Augustijnen van Cantimpré schijnen daardoor niet,
ten minste niet duurzaam, gestoord geworden te
zijn. In het vermeld schrijven aan den abt Anseim
zegt hij : « Ten slotte, bid ik u, dierbaarste, dat
« gij mij bij de aankondiging van mijnen dood, als
K ware ik een uwer afgestorvene broeders, de weldaad
— 479 —
« bewijzet, die bij u gewoonte is; want alhoewel
« ik thans broeder eener andere orde ben, zoo heb
« ik toch vijftien jaren en meer onder uwe broeders
« geleefd, zonder, gelijk ik geloof, ooit ergernis
« of haat verwekt te hebben. » Hij nam het ordekleed
aan in Loven en werd na eenigen tijd, om
zich verder te ontwikkelen, tot den grooten leeraar
der orde, tot Albertus Magnus, naar Keulen gezonden.
Een groot natuurkundig werk, waarmede zich
Thomas sinds 1230 bezig hield, misschien op aanraden
van Jacob van Vitry, mag vooreerst aanleiding
gegeven hebben, dat hij zich den grootsten
natuurkundige zijns tijds tot leeraar verkoos. Dat
hij gelijktijdig met Thomas van Aquine te Keulen
gestudeerd heeft, berust op eene dwaling, daar de
Aquinaat eerst in 1244 of 1245 daar gekomen is.
Onze Thomas was echter een groot vereerder
deszelfden, ja, hij noemt hem een sieraad der orde
en geeft belangrijke mededeelingen over de geschiedenis
zijner jeugd. Met Albertus Magnus stond hij
op goeden voet en hij deelde eveneens veel belangwekkends
over diens leven mede. In Keulen is hij
ook bekend geworden met den vermaarden predikant,
den Dominikaan Hendrik van Marburg, wiep hij
verscheidene en wonderbare mededeelingen, als
b. v. de levendige schildering eener Oostersche Fata
Morgana, verdankt.
Na ongeveer vier jaar te Keulen verbleven te
hebben, begaf Thomas zich naar Parijs. Twee onder-.
werpen hielden daar toen de geleerde wereld bezig :
480 —
de ophooping der geestelijke prebenden en de
Talmud.
Over beide onderwerpen danken wij hem eene
reeks kostbare mededeelingen. Vele personen, welke
als leeraren aan de hoogeschool of als geestelijke
waardigheidsbekleeders eene rol speelden, worden
ons door Thomas van meer nabij bekend, terwijl
hij beschouwingen en meeringen van deze, alsook
merkwaardige of merkwaardig schijnende gebeurtenissen
uit hun leven mededeelt.
In 1248 vinden wij Thomas als supprior en
lector bij de Dominikanen te Loven, en in hetzelfde
jaar heeft voor hem een smartvol feit plaats,
de dood zijner moederlijke vriendin, de zalige Ludgardis
van Aquiria.
Zijn verder leven werd aan de zielenzorg, aan
den biechtstoel, aan het prediken en het schrijven
zijner werken toegewijd. Aan kettergerechten schijnt
hij persoonlijk geen deel genomen te hebben. Zijne
werkzaamheden strekten zich echter niet alleen over
Brabant uit, maar ook over Frankrijk en Duitschland,
waar wij hem in de Moezeistreek, namelijk
te Trier, ontmoeten. Voor Thomas behoort het I)ietsche
gedeelte der Nederlanden tot Duitschland, het
Waalsche tot Frankrijk. Daar zulke zendingsreizen
meestendeels te voet, onder ontberingen en moeiten
van allen aard, afgelegd werden, begrijpt men, dat
Thomas in gevorderden ouderdom aan de jicht
geleden heeft, waarover hij zich in gemeld schrijven
aan den abt Anselm van Cantimpré beklaagt. Hoe
— 481
het den armen reiziger op zulke tochten menigmaal
ging, vertelt ons Thomas in zijn Bijenboek.
« kwam te voet in een onbekend dorp
4( (nochtans terra nativitatis meae), door den
cc langen weg zoo vermoeid, dat ik geheel zwak
cc werd De broeders gingen in hex huis van den
cc geestelijke der plaats; maar zij vonden er niet
-u eens een stuk zwart huisbrood. Zij gingen door
{c de gansche plaats zonder iets op te speuren;
cc eindelijk ontvingen zij van een arm wijfje, dat
cc aan het einde der plaats woonde, een stuk zemelen
cc brood, onder, zulke omstandigheden eene groote
4( gift, ja, voor mij eene zeer groote. Wij zetten
cc ons onder eenen doornstruik neder en aten het
« brood. Alhoewel echter de punten der zemelen,
41 die nog in het brood staken, het gehemelte hoogst
« onaangenaam kittelden en scharden, geloof ik
.c toch nooit in mijn leven iets zoo goed geëten
cc hebben. »
Juist gelijk de opgaven over het geboortejaar
van Cantiprataan uiteenloopen, zoo wankelen ook
die over zijn overlijdensjaar, tusschen de jaren 1263
1293.
Eindelijk is er beweerd geworden, dat Can
tipratan • bischop gewest is. Hij zegt inderdad
episcopi habui tweemaal voegt
hij erbij ier confessionibus audiendis; was
hij daarom een wijbisschop, coadjutor, suffraganeus,
of is hier enkel spraak van zekere machtvergunningen
of bedieningen, waartoe de bisschop
den armen tochten menigmaal
vertelt Thomas in zijn Bijenboek.
«( Ik kwam voet in een onbekend dorp
{( in terra nativitatis meae), den
{( vermoeid, dat ik geheel zwak
«( De broeders gingen in hel huis va~ den
«( der plaats; vonden er niet
ti eens zwart huisbrood. door
{( gansche plaats zondèr op te speuren;
(( zij een arm wijfje, dat
«( een stuk zemelen
«( brood. onder eene groote
{( gift, voor mij eene zeer grootc. \\Tij zetten
«( onder eenen doornstruik aten het
«( Alhoewel punten der zemelen,
{( het brood hoogst
(( kittelden en ik
{( mijn leven iets zoo goed geëten
{( te hebben. ))
opgaven over het geboortejaar
zoo wankelen ook
over zijn overlijdensjaar , jaren 1263
en is er beweerd geworden, dat Cantiprataan
. bisschop geweest is. H ij zegt inderdaad
drijmaal vices episcopi habui en tweemaal voegt
erbij in confessiollibus audicndis; maar was
daarom een wijbisschop, coadjutor, suffraganeus,
of is hier enkel spraak van zekere machtvergunningen
de bisschop
- 482 -
of de bisschoppen hem machtigden ? was hij een
groot penitentarius of zoo iets, gelijk te Antwerpen
de groote Carmeliet of Lieve-vrouwenbroeder voor
1559 was? Een man van groot aanzien was hij altijd ;
maar ik geloof met Dr Steyaert en de schrijvers
van het werk Scriptores ordinis Prcedicatorum dat
hij geen bisschop geweest is.
In deze poging om het uiterlijke leven van
onzen Thomas op te maken, spelen de woordjes iets,
wellicht, vermoedelijk eene groote rol en, gelij k.
het weldra blijken zal, verzwinden zij ook niet
geheel in de beschrijving zijner werken ; dewijl men
hem vele dezer langen tijd ontzegd en hem
menig ander, dat niet van hem was, toegeschreven
heeft. De schuld hiervan ligt gedeeltelijk aan Thomas
zelf, die in zijne bescheidenheid, zelfs in hoofdwerken
als het boek over het neren der dingen,
zijnen naam verzweeg of verborg.
Cantipratanus heeft de volgende werken geschreven
:
i . Vita beati Johannis abbatis Cantipratensis.
2. Vita beatae Mariae Oigniacensis.
3. De natura rerum secundum diversos philosophos.
4. Vita beatae Christinae Mirabilis.
5. Vita piae Ludgardis.
6. Vita beatae Margaritae Yprensis.
7. Bonum universale de apibus.
Verder werden hem met meer of minder grond
door enkele schrijvers toegekend :
- 483 -
A. de Latijnsche vertaling eener HHebreeuwsche
verhandeling over de edelgesteenten.
B. De Latijnsche vertaling eeniger boeken van
Aristoteles.
C. Een commentaar op Boethius : De disciplina
scholarium.
Het leven van den abt Johan van Cantinpré.
Het leven des abts Johannes van Cantinpré,
uit hetwelk in de Scriptores ordinis Praedicatorum
uittreksels medegedeeld worden , schijnt Thomas
op 23 jarigen ouderdom begonnen, doch slechts
in 126o voltooid te hebben. In den aanleg des
werks toont zich reeds de mystieke richting des
schrijvers. Hij onderscheidt in het leven des zaligen
drij tijdvakken, het beginnende (inchoative), het
vooruitstrevende (progressive), en het voltrokkene
{consummative) ; het beginnende behandelt de kindsheid;
het vooruitstrevende den tijd der hoogere liefde
en betrachting, het voltrokkene den ouderdom en
den dood.
Het leven der gelukzalige Maria van Oignies.
Zij werd te Nijvel geboren en behoorde tot eene
goede famille. Zij trad in den echt, werd echter
weldra weduwe en leefde, nadat. zij het grootste
deel haars vermogens den armen uitgedeeld had,
vooreerst in een afgelegen dorp, en sedert 12c6 te
Oignies, niet ver van Charleroi, waar in 1192 Gillis
van Walcourt en diens broeder een Augustijner--
484
jonge sticht, welks
Gilles zelf was, verheugde zich door
in het algemeen In de
hadden zich Begijnen gevestigd, welke de
van Gillis tot meesteres gekozen hadden.
in dit vroom genootschap en werd
weldra edelsteen onder de Tusters. heiligheid uitgelokt, zocht de jonge Jacob.
er ontwikkelde zich tusschen
en Maria eene wederzijdsche vriendschappelijke
vereerde Maria als eene moeder,
ook als eene heilige, van vvien hij, na haren
steeds reliquieën zich droeg. Zij
naar Parijs terug te
zijne studiën te voltrekken en priester
te in 1210 kwam
hij onder de kanunniken
en de school
bescheiden werkkring werd
voorname weldra onttrokken, in het
en vooreers t.
den uitgebreidsten roem te verwerven.
Zoolang Maria leefde, verwijderde Jacob ,
zich niet al te ver van zijn geliefd Oignies ; erst
zijner moederlijke vriendin, welke den
23 Juni 1213 en waar Jacob bij tegenwoordig
was, greep hij met onverdeelde krachten en
wijdsten omvang nieuw beroep aan.
1227 bisschop van
klooster gesticht hadden. Het Jonge sticht, welks
eerste prior Gilles zelf was, verheugde zich door
vroomheid en tucht in het algemeen aanzien. In de
nabijheid hadden zich Begijnen gevestigd, welke de
moeder van Gillis tot meesteres gekozen hadden.
Maria trad in dit vroom genootschap en werd
\\'eldra een edelsteell onder de {usters. Door den
roep harer heiligheid uitgelokt, zocht de jonge Jacob
van Vitry haar op, en er ontwikkelde zich tusschen
hem en Maria eéène wederzijdsche vriendschappelijke
betrekking. Hij vereerde Maria als eene moeder,
en ook als eene heilige, van wien hij, na haren
dood, steeds reliquieën over zich droeg. Zij
zette den jongen man aan, naar Parijs terug te
keeren om zijne studiën te voltrekken en priester
worden. Nadat dit in lZIO geschied was, kwam
hij weder naar Oignies, waar hij onder de kanunniken
aangenomen werd en de pastorij en de school
bestuurde.
Dezen stillen en bescheiden werkkring werd
de voorname man weldra onttrokken, om in het
gewoel der wereld geworpen te worden en vooreerst
als kruisvaartprediker den uitgebreidsten roem te verwerven.
Zoolang Maria leefde, verwijderde J acob
zich niet al te ver van zijn geliefd Oignies; eerst
na den dood zijner moederlijke vriendin, welke den
z3 Juni IZI3 voorviel en waar Jacoh bij tegenwoordig
was, greep hij met onverdeelde krachten en
in den wijdsten omvang zijn nieuw beroep aan.
Nadat ondertusschen in 1227 Jacob bisschop van
485 -
Acco geworden en uit het Oosten teruggekomen was,
wijdde hij de door Gillis gebouwde kerk in , en
liet het gebeente der zalige Maria daarin bijzetten.
Jacob richtte haar een gedenkteeken op door
de twee boeken van zijn Vita Mariae Oigniacensis,
en bij deze schreef een Broeder N. regulier-kanunnik
van Cantimpré een vervolg of een derde boek. In
dezen Frater N. hurilis canonicus Cantipratensis
zag Papenbroeck eenen Nicolaus of eenen anderen
met N aanvangenden naam en loochende bijgevolg
dat onze Thomas, dien men tot dan toe voor den
schrijver gehouden had, ei- de bewerker van was. In
de Scriptores Ord. Praed. werd daarentegen dat
bijvoegsel op verscheidene innerlijke en uiterlijke,
doch niet volkomen proefhoudende gronden, onzen
Thomas mede toegeschreven. Dannou sluit zich bij
de Dominikanen aan. « Men vindt » zegt hij, in dit
bijvoegsel uitdrukkingen, wendingen, formulen en
voor alles de geloovigheid van Thomas : eene
lange eentonige rij van wonderen en openbaringen
vult 23 hoofdstukken. Klaar is het, dat de bescheiden
Thomas, dewijl hij het werk eens Kardinaals voortzette,
zijnen naam onder de algemeene initiaal heeft
willen verbergen, gelijk dit ook andere ootmoedige
geschiedschrijvers der middeleeuwen gedaan hebben.
Hedendaagsche bibliographen, Jan van der Meulen
(Molanus), Colvenerius, Labbeus, Adrianus, Bellarminus
hebben in dat bijvoegsel den bibliograaf
van den abt Johannes en Christina erkend en wij
vinden geen bezwaar dit bijvoegsel aan Thomas toe
te schrijven. a
--- 486
Liber de natura rerum.
Hooren wij vooreerst wat doel de schrijver
zich voorstelt met dat natuurkundig verzamelwerk,
hoe hij zich de stof aangeschaft en ze dan geschikt
en geordend heeft.
In het voorwoord uit hij zich hierover volgender
wijze :
« Daar, gelijk ik vind, de narichten over de
cc natuur der dingen uit verscheidene wijd over den
4( aardbol verspreide werken bijeengebracht moeten
« worden, heb ik mij bijna vijftien jaren onder
cc groote bezwaren en met geene geringere moeite
• bevlijtigd, de schriften der autoren en verschei-
-« dene philosofen in te zien en hetgeen ik over
« het wezen der schepselen en hunne eigenschappen
« het beste en nuttigste, en den zeden gelijkvormig
« merkwaardigst vinden zou, in een niet te omvang-
« rijk boek kort samen te vatten. Met den mensch
« echter moeten wij beginnen, daar hij, alhoewel
« ook sterfelijk geschapen, toch onder de sterfelijke
« wezens, door de waardigheid zijner onsterfelijke
« ziel voor alle den voorrang bezit. Het eerste
« boek handelt daarom over de ontleedkunde des
« menschelijken lichaams, het tweede over de ziel,
<c het derde over de wondermenschen des Oostens,
« het vierde over de viervoetige dieren, het vijfde
« over de vogelen, het zesde over de zeewonderen,
« het zevende over de rivier- en zeevisschen, het
4 achtste over de slangen, het negende over de
— 487 —
• wormen, het tiende over de gewone en het elfde
4 over de welriekende boomen, het twaalfde over
• de welriekende en heelkrachtige planten, het
dertiende over de bronnen, het veertiende over
ic de edelsteenen en hunne bearbeiding, het vijfcc
tiende over de zeven metalen, het zestiende over
<c de zeven gewesten en de vochtigheden der lucht,
cc het zeventiende over de gestalte der wereld, de
<c zeven planeten en hunne krachten, het achttiende
<c over de bewegingen der lucht, den bliksem,
u donder en dergelijke, het negentiende over de vier
^c elementen. »
Thomas heeft van dit werk, als men wil, eerre
tweede uitgaaf gegeven en er dan een twintigste
boek bijgevoegd ; het handelt over de versieringen
des hemels en de beweging der sterren.
Het slotwoord op het einde des negentienden
hoeks luidt echter : « Nadat wij nu het werk naar
<c ons beste vermogen voleindigd hebben, bidden
{c wij den welwillenden lezer om zijne toegevend-
« heid ; wij zijn echter overtuigd, dat hij, wanneer
4 hij niet alles daarin vinden mocht, wat hem
« noodwendig schijnt, toch in overweging nemen zal,
<c dat al de philosofen (?), welke door verscheidene
<c en vele mannen , op den ganschen aardkring
cc dikwijls door toeval gevonden worden, onmogelijk
cc door eenen mensch opgezocht, gelezen, verklaard
cc en in een deel verzameld zouden kunnen worden.
u Wij gelooven echter dat men toch in geen
« ander Latijnsch werk zooveel en zoo menigerlei
488
« te samen vinden zal ; want wij hebben noch
« moeite noch onkosten gespaard om de volkomencc
ste volledigheid te bereiken. Reeds veertien of
« vijftien jaren zijn verloopen, sedert wij ons ijverigst
« met de boeken over de natuur der dingen bezig.
« waarbij zin
« H. het boek over de Chris-
« Lelijke leering voor hadden : « den
« nuttig wezen, indien iemand zich
« wilde gever,, de natuur dingen en
« levende wezens in een deel bijeen
« ». verzamelde ik genoegde
« niet met Frankrijk en Duitschland, alhoewel
« boeken zijn dan alle overige landen,
« heb ook over zee, in Engeland en in
Oosten, boeken over de natuur opgehoopt
uit alles het beste en het bruikbaarste samen
« gelezen ; wien mijn verzamelwerk ter hand
« die bidde voor mij, opdat God mij het
mijnen arbeid beloone. Amen. »
is men langen tijd over den wezenlijken schrijver
naturis rerunz het Albertus Magnus,
anderen Bartholomeus Anglicus enog anderen
eindelijk Willem van Moerbeke toegeschreven
hebben. De van boek was zeer
terwijl Thomas nog leefde, laschte Vincent
deel er van in zijnen natuur en dit voor 125o ; Aalbrecht van
(j samen vinden zal; want wij hebben nocb
« noch onkosten gespaard om de volkomen
« volledigheid te bereiken. Reeds veertien of
verloopen, sedert wij ons ijverigst
boeken over de natuur der dingen bezig
« gehouden hebben, \vaarbij wij steeds dien zin
(I des Augustinus in het boek over de Chris
« telijke leering voor oogen hadden: het zou in den
« hoogsten graad nuttig wezen, indien iemand zich
« de moeite wilde gever:, de natuur der dingen en
« vooral die der levende wezens in een deel bijeen
« te brengen I). Ik verzamelde dus, en ik genoegde
mij niet met Frankrijk en Duitschland, alhoewel
zij rijker aan boeken zijn dan alle overige landen.
maar ik heb ook over zee, in Engeland en in
« het Oosten, boeken over de natuur opgehoopt
« en uit alles het beste en het bruikbaarste samen
gelezen; wien dus mijn verzamelwerk ter hand
komt, die bidde voor mij, opdat God mij in het
« andere leven mijnen arbeid beloone. Amen. )~
De bescheidenheid van onzen Thomas is oorzaak,
dat men langen tijd over den wezenlijkenschrijver
des boeks de natura of natUl"is rerul7l in den donkere
rondgetast heeft, dat eenigen het AI bertus M agnus,
anderen Bartholomeus Anglicus en nog anderen
het eindelijk Willem van M oerbeke toegeschreven
hebben. De bijval van het boek was zeer
groot, en terwijl Thomas nog leefde, laschte Vincent
de Beauvais het grootste deel er VJn in zijnen Spiegel
der natuur in, en dit voor 1250; Aalbrecht van
-- 48 9
Keulen, de leermeester van Thomas, verwerkte het
in zijn groot werk Historia aninzalittm enz. Thomas
had zijnen naam niet genoemd : hij was hier gelijk
in het Bijenboek, de ootmoedige broeder der prediker-
orde, dien het voor thans niet noodig is te
noemen. Zij noemen Thomas ook niet en schreven
het af, alsof het van hen was; en wie deed dat
niet in de middeleeuwen? Maerlant vertaalde het
werk in het Vlaamsch, volgens Eelco Verwijs tusschen
de jaren 1265 en 1269, en schreef het aan
« van Coelne Broeder Alebrecht » toe. Maerlant
heeft het werk letterlijk vertaald, plan en verdeeling
gevolgd; zijne afwijkingen zijn onbeduidend, alleen
verkortte hij het werk en 'iet eenige hoofdstukken,
die voor zijne lezers niet pasten, geheel weg. Hier
zijn twee onderstellingen gemaakt geworden : of
Maerlart heeft Thomas niet gekend, of hij heeft
met opzet zijn werk aan den grooten Aalbrecht toegeschreven.
Ik geloof het eerste.
Coenrad van Meyenberg, een kanunnik van
Regensberg (13°9-1374), een der beminnenswaardigste
schrijvers der middeleeuwen, heeft het werk
in het Hoogduitsch vertaald, doch zeer vrij; hij
heeft zelfs de verdeeling der boeken en hoofdstukken
gansch naar zijnen zin geschikt. Bij den aanvang
van het werk hield hij het voor een boek van Aalbrecht
van Volstadt, doch eens aan het hoofdstuk
der Edelsteenen gekomen, zegt hij, dat Albertus de
schrijver des boeks niet zijn kan. Den naam van den
wezenlijken schrijver van het puock Te latein, dat
voor hem lag, heeft hij niet gekend.
., 490 —
In de tweede helft de r volgende eeuw zijn er nog
twee schrijvers, die zich in Zuid-Duitschland met
het werk van Thomas hebben bezig gehouden ; het
zijn, 1° Peter Konigschlaher, schoolmeester en stadschrijver
te Waldsee, die in 1472, op verzoek van
Joris Truchsessen van Wald burg, het boek de natura
remcm met slaafsche getrouwheid in het Duitsch overzette,
en omstreeks denzelfden tijd schreef, op bevel des
graven Jan van Wertheim, een Cistercienser uit het
klooster van Bronnbach bij Wertheim, Michiel Bauman,
eerre uit twintig boeken bestaande natuurgeschiedkundige
Encyclopedie en teekent onder zijne
hulpmiddelen onmiskenbaar het boek van onzen Thomas
aan. Hij schrijft het slotwoord van Thomas, dat
ik u voorgelezen heb, letterlijk af. Uittreksels er van
zijn nog in andere werken te vinden. Zelfs C. Gesner
heeft het in zijne Historia animalium nevens Albertus
Magnus en Vincent van Beauvais rijkelijk benuttigd.
Doch al deze schrijvers kenden Thomas niet;
alleen Trithemius, de geleerde abt van Spanheim (i),
schrijft het werk aan Thomas toe. In de Scriptores
ord. Praed. wordt het werk ook aan Thomas toegeschreven
en dit met min of meer grondige bewijzen
gestaafd. Hoffmann von Fallersleben kende dit artikel
en wees ook op de dwaling (2) ; eindelijk heeft
(r) De scriptoribus ecclesiasticis.
(2) Horae Belgicae, I, p. 65.
— 491
Bormans in de l'Académie royale,
onwederlegbaar bewezen, dat het werk van Thomas
Eelco Verwijs treedt de zienswijze van Bormans
bij.
Wonderbare.
komen wij tot eene der verbazendste verschijnselen
van welke
alleen mythus en sage, maar ook de geschiedenis
Trekken alles af
de phantazij eens geloovigen tijds overdreven
aan de wezenlijkheid bijgevoegd
zoo blijft ons toch Christina Mirabilis een
raadsel. « Deze verschijning schrijft
(I ), « is ten minste onder physisch oogpunt,
het zeldzaamste en zonderlingste dat bij
voorgekomen is genen, aan
de grenzen der menschelijke natuur overschrijdende
personen en zoo rijken ouderdom.
Reeds de naam duidt iets gansch bijzonders
aan ; zelfs in haren tijd,
zoo geloovig en met mirakelen van allen
vertrouwd was, als en
werd daarom met het
wonderbare » van praedikat
Christina gekend en gezien had, spreekt
zijn leven van Maria van Oignies, en
t) Christina Mirabilis. - 49 1 -.
de Bulletins de I'Académie rqyale,
is. EeJco Verwijs treedt de zienswijze van Bormans
hierover volkomen bij.
Christina de Wonderbare.
Nu komen wij tot eene der verbazendste verschijnselen
op het gebied des wonderbaren, van welke
ons niet alleen mythus en sage, maar ook de geschiedenis
kennis behouden hebben. Trekken wij alles af
wat de phantazij eens geloovigen tijds overdreven
opgesmukt en aan de wezenlijkheid bijgevoegd
heeft, zoo blijft ons toch Christina Mira bilis een
physiologisch raadsel. (( Deze verschijning», schrijft
Daumer (I), « is ten minste onder physisch oogpunt,
het zeldzaamste en zonderlingste dat bij
mijne wete voorgekomen is binnen genen, aan
ongewone, de grenzen der menschelijke natuur overschrijdende
personen en feiten, zoo rijken ouderdom.
Reeds de naam duidt iets gansch bijzonders
aan; deze jonkvrouw stond zelfs in haren tijd,
waar men zoo geloovig en met mirakelen van allen
aard zoo vertrouwd was, als een gansch eenig en
onvergelijkelijk wezen daar, en werd daarom met het
praedikaat de wonderbare aangeduid. )) Jacob van
Vitry, die Christina gekend en gezien had, spreekt
over haar in zijn leven van Maria van Oignies, en
(I) Christina Mir.abilis. Paderborn 1864.
— 492 —
onze Thomas beschreef, acht jaren na haren dood,
in Juni of Juli 1224 voorgevallen, het leven van
het wonderschepsel, met behulp van wat hij door
ooggetuigen over haar vernomen had, zoowel in de
streek van Sint-Truiden, waar zij in i r 5o te Brustlhem
geboren was, als in het graafschap Loon, in hetwelk
zij langen tijd had geleefd. Zijne hoofdgetuigen waren
de abt Thomas van Sint-Truiden en eene non
(reclusa) Iveta of I vea van Loon, die negen jaren
lang met Christina geleefd had.
Christina was ook volgens de mededeelingen,
welke wij over haar bezitten, het beeld van volkomene
ontlijving en vergeesting. Als zij zich vertoonde wist
men niet of een geest of een mensch voorbijging,
daar zij de aarde nauwelijks scheen aan te raken ;
zulke ontlijving of vergeesting is ook van andere
heilige en vrome personen verzekerd geworden ; maar
wanneer Christina bijna vogelnatuur aanneemt, wanneer
zij op boomtoppen, op daken en tinnen der
kerken en torens niet stijgt, maar vliegt gelijk een
pijl ; wanneer zij gelijk eene musch aan de tengerste
boomtwijgen hangt, dan overschrijdt dat toch alle
grenzen. Van den anderen kant bezit zij eene wonderbare
lichamelijke sterkte, ja, eene echte reuzenkracht.
Als men ze in een welgesloten kelder
opsluit, neemt zij eenen steen van den grond,
slaagt daarmede een gat in den vasten muur en
vliegt door de opening, gelijk een vogel in het vrije...
In het algemeen gevoelt zij zich slechts vrij en
wel in wouden, en op hoogten, verre van de men493
—
schen, hetgeen ten deele daarmee samenhangt, dat zij
in hare jeugd het vee harer familie gehoed had en
zich op die wijze aan het leven in en met de natuur
had gewoon gemaakt.
« In hare geheelheid en hare grootheid had deze
verschijning iets ijziugw-ekkends, ja spookachtigs en
haar Leven kan wel geen aangenamer tooneel aanbieden
dan hoe zij, zelf bijna een vogel, allerlei
vogelen rondom zich vergadert; hoe zij gelijk eene
broedhenne onder hen gezeten, ze geliefkoosd en
gekust heeft. Wanneer zij, integendeel, in St.-
Truiden des nachts opstaat, de honden der plaats
ophitst, en door hen gelijk eene wilde vervolgd, zich
door bosschen, struiken en doornen laat jagen, totdat
zij eindelijk over het gansche lichaam bloedt, zoo
grenst zulk eene soort van boetedoening aan het
grappige en kan door verstandige geestelijken niet
gebillijkt worden (i). »
In hare jeugd, namelijk, door hare medemenschen
dikwijls gehoond en wreed gekweld, schijnt zij toch
in Iateren leeftijd op menige van hen eersen niet
onbeduidenden invloed op zedelijk en godsdienstig
gebied geoefend te hebben; zoo op den graaf Lodewijk
van Loon, die eene groote toegenegenheid voor
haar opgevat had. Als hij op sterven lag, liet hij ze bij
zich roepen en bad haar bij zijn overlijden tegenwoordig
te blijven; dan gebood hij den anderen aanwezigen
(t) KAUFMANN, bl. 42.
— 494 —
de kamer te verlaten en bekende haar ondertusscheri
alle zonden, welke hij van zijn elfste jaar af begaan,
had, om zijne moeder, zoo noemde hij haar, tot
ijverige voorspraak voor het heil zijner arme ziel
te bewegen (r).
Volgens het Bijenboek van Thomas (II. 33 69).
moet er ook in Duitschiand, de plaats wordt helaas
niet aangegeven, eene dergelijke verschijning geweest
zijn. « In onzen tijd b zoo zegt Thomas, « leefde
daar, gelijk mij een ooggetuige, een predikheer, medegedeeld
heeft, een zeer heilige juffrouw, voor welke er
noch slot noch grendel was en welke door geenerlei
banden aan eene bepaalde plaats kon gekluisterd
worden. Zoodra de geest over haar kwam vloog zij:
weg gelijk een rasch afgeschoten pijl; zij verbrak
sloten en boeien en verhief zich gelijk een vogel it
de lucht; want waar de geest Gods is, daar is ook
de vrijheid. Deze heilige juffrouw begaf zich, gelijk
velen gezien hebben, somtijds op het veld, daar riep
zij allerlei vogelen, zelfs roofvogels bij zich en zat in:
hun midden, gelijk eene hen onder hare kuikens; zijn
streelde en kuste ze, en dat was geen wonder;
want zij bezat nog gene onschuld, welke Adam
(I) Dr J. TE WINKEL roept hierbij uit, dat dit het meest var,
alles boven zijn verstand gaat, hoe het mogelijk was, dat Kerstine
door de Kerk verheven werd, en hoe men ooit iets stichtelijks heeft
kunnen vinden in de onzinnige daden dezer menschenschuwe onge.
lukkige, hysterische koeienhoedster van St-Truiden (! !) (Gesch.
der 1%/ed. Lett., I, 285.)
495 --.
verloren had, en daarmede bezat zij nog de heerschappij
over de dierenwereld. »
Het leven van Lutgardis van Aquiria.
Lutgardis moet in I 182 te Tongeren geboren
zijn, als dochter eens burgers en eener edele. De
vader bestemde haar voor het echtelijke leven en
zorgde reeds, als zij nog kind was, voor haren
toekomenden bruidschat, dewijl hij voor haar twintig
pond zilver in de zaken eens koopmans-stak ;
de moeder integendeel wenschte dat Lutgardis
den kloosterroep zou volgen ; zij wilde zelfs voor
haar een klooster stichten, waar het haar beviel.
Zij uitte zich daarbij vrij zonderling Si vero
eirum mortalem elegeris, nulluur alium nisi vaccarum
custodem habebis. Lutgardis werd in het
Katharineklooster te St.-Truiden opgevoed. Eenen
voornamen en rijken jongeling, die naar heur hart
dong, schonk zij gewillig gehoor. Als beide gelieven
eens samen zaten, verscheen haar Christus
met de zijdewonde, en na deze verschijning werd
de betrekking tusschen beide afgebroken. Lutgardis
werd daarna aan een tweede en stormachtiger aanzoek
blootgesteld. Een strenge ridder bood haar zijne
hand de maagd bleef echter haar voornemen van
non te worden getrouw en wees den vrijer af.
Maar als zij nu eens op reis was, deed de jonge
man eene poging om haar te ontvoeren ; het gelukte
haar echter ras van het paard te springen en in
.... 496
een woud te ontkomen. Zij trad dan in genoemd
klooster en werd Benediktines. In 1206 ging zij
van de Benediktinessen naar de Cisterciensen over
en leefde daar vare 1217, eerst te Awirs, aan de
kanten van Luik, en dan tot aan haren dood, in
1246, te Aywières, in Waalsch Brabant, waarheen
de nonnen verhuisd waren. Alhoewel Cistercienzerin
was zij den Predikheeren zeer toegedaan en
deze noemden haar moeder en voedster.
Lutgardis moet eene vrouw van hooge be
gaafdheid en verstandskracht geweest zijn. Zij
stond in briefwisseling met Jacob van Vitry, en
deze briefwisseling, welke voor de levensbeschrijving
van Jacob hoogst waardevol materiaal bevat,
werd zelfs nog voortgezet als de beroemde kruisvaartprediker
bisschop van Acco en kardinaal
geworden was. Met de hertogin Maria van Brabant,
de dochter des konings Philip-August van
Frankrijk en met Agnes van Meran, sedert 1206
echtgenoote des hertogen Hendrik van Brabant,
stond Lutgardis in vriendschappelijke betrekking;
eene andere vriendin van haar was de geleerde
dichteres Sibylla de Gagis, die in Latijnsche verzen
Lutgardis' grafschrift opgesteld heeft en ze daarin
als Spiegel des Levens, Bloem des kloosters, Edelsteen
onder dé Zusters betitelde.
De dood van verscheidene personen, onder
andere van Paus Innocentius I I I, van de hertogin
Maria van Brabant, van den generaal der Dominikanerorde
Jordanus, moet zij voorspeld hebben,
— 497 —
Ook in wereldsche zaken schijnt men den
raad der vrome, bijzonder door gebedsverhooringen
beroemde, maar ook voorzichtige en ondervindingrijke
nonne van Aywiéres ingehaald te hebben. Als ten
jare 124I de bekende inval der Tartaren in 't Westen
van Europa ruchtbaar werd,verbreidde zich algemeen
de grootste verslagenheid. Men smeekte Lutgardis,
dat zij voor de afwending diens schrikkelijken geesel s
bidden zou ; zij echter antwoordde : Ik heb er nooit
aan gedacht om den wille dezer zaak te bidden ; want
ik ben vast overtuigd, dat ten minste nu de Tartaren
niet tot in onze gewesten zullen voortrukken. — En
zoo gebeurde het.
Als « Spiegel des Levens » en daardoor ook
« Edelsteen onder de Zusters », werd zij volgender
wijze door Thomas gekenschetst : « Indien de
ootmoedigheid een weg Christi is, zoo is Lutgardis
nooit hoogmoedig geweest; is de armoede een weg
Christi, zoo heeft Lutgardis de armoede zoozeer
liefgehad, dat zij zelfs niet eens aan het dagelijksch
voedsel denken wilde; behooren barmhartigheid
en vriendelijkheid tot de wegen Christi, dan
moet ik bekennen dat ik in dit leven niemand
gezien heb, die barmhartiger is geweest dan zij.
Van haar komt ook de volgende spreuk : a Liever
wilde ik met God in de hel zijn, dan zonder God
met de engelen in den hemel. »
Lutgardis genoot dus in Brabant het hoogste
aanzien en de grootste vereering. Iets is er, dat mij
daarin treft, wanneer ik de toestanden van het
— 498 ._
Vlaamsche en Waalsche land van heden met die der
middeleeuwen vergelijk. I k heb u de personen genoemd,
met welke Lutgardis in betrekking stond,
en onder deze waren de dochter van Philip-August
en Agnes de Meran, die wellicht geen woord Dietsch
verstonden, terwijl Lutgardis geen woord « Walsch a
kende. Zij was te St.-Truiden priorin, en om van
dezen. last ontslagen te zijn, was zij naar Awirs
verhuisd ; toen men haar daar opnieuw tot priorin
en abdis verkiezen wilde, wierp zij zich voor God
en Maria op de knieën en bad hen vurig om hunne
tusschenkomst, omdat haar dezen last niet zou opgelegd
worden en men haar zou toelaten God in
alle ootmoedigheid te dienen. in haar gebed verscheen
haar eindelijk de Moeder Gods en zeide haar
volgens Willem van Affligem (langdradig genoeg)
« . ic sal u die walsche tale
Ontdragen, sodat ghi ne selt
Noch macht gewinnen, noch gewelt
Te sprekene it met walscher tongen .
En hij laat hierop volgen :
Sent dat Lutgart din troest gewan
Van onser Vrowen, die se Lise
Vertrostet hadde derre wise,
So seggic u al sonder waen,
Alse on die vite doet verstaen,
Dat si in ernske noch in spele
En conste noit sent so vele
Dis walschs geleeren noch verhalen,
Dat si wel hadde in walscher talen
Och broet Benoemt ochte wijn,
Die lichte gnoch genoemet sijn,
Noch ander dinc och licht, och swar;
Nochtan dat si wel XL ijar
____ 499
—^
Gestadelic och daer omtrent
T Ai wi res binnen woende sent,
Daer si vollevede in groten eeren
Al haren tijt al sonder leeren
Dis walsches it, nochtan dat. si
Din walschen nonnen was so bi
Dat si aldaer dis walsches gnoch
Hen hoerde spreken int gevoch
Wel menechwerf op eiken Bach.
Mar alse men daer binnen sach
Dat si ne conde nit ontfaen
Int herte binnen noch verstaen
Dis walsches, noch gespreken oc,
Daer si wel lettel toe ontploc
Har herte, alse omme dat onthouden,
So lit man dis al Gode wouden,
Ende oc die maget goedertiren,
Die men tevoren plach visiren
Tambachte, eer man dis wart ge ware,
Dat dit gebreken was an hare,
Al sonder swarheit van ghebode
In haren closter dinen Gode (t).
De vriendinnen moesten dus de taal van Lutgariis
spreken.
Nadat zij langen tijd van het licht harer oogen
beroofd was geweest, stierf zij den i6 Juni 7246.
Men stelt het opstellen harer levensgeschiedenis in
den tijd tusschen 1247-48. Dit leven heeft geluk
gehad, daar het in het Vlaamsch, Fransch, Spaansch
.en italiaansch is vertaald geworden.
Ik houd, tegen hetgeen men in den laatsten tijd
geschreven heeft, met al de geleerden uit de voorgaande
eeuwen, den Mechelaar Willem van Affligem
als den Vlaamschen vertaler van het. werk.
(i) Tekst van Veerdeghem.
--500-
Het Bijenboek (Bonum universale de apibus).
Dit is het meestbekende en voornaamste werk
des schrijvers, vooral uit het oogpunt van cultuuren
letterkundige geschiedenis. Ten tijde van Thomas
bestond er in Frankrijk, in Spanje, in Italië,
in Duitschland en zelfs in Engeland eene Latijnsche
zoogezegd exempelen-literatuur. Zij diende
vooral tot onderwijs des volks en werd door de
predikanten veel gebruikt, aangezet als zij hiertoe
waren door de woorden van Paus Gregorius den
Groote : Magis docent facta qua;n verba et magis
movent exempla quam prcedicamenta, alsmede door
die van Jacob van Vitry : Multa enim incitantur
exemplis, qui non moventur praeceptis. Deze exempelen
waren korte verhalen, meestal uit het werkelijke
leven, maar met stichtende of moraliseerende
strekking. Het is vooral aan Jacob van
Vitry te danken, dat de exempelen in de sermoenen
algemeen in zwang kwamen, en het moet ons
dan ook niet verwonderen, dat wij van dien vurigen
predikant lezen, dat hij, vir sanctus et francus,
door den overvloed van exempelen, welke
hij in zijne sermoenen aanvoerde, geheel Frankrijk
bewogen heeft, gelijk dit voor of na hem niemand
gedaan heeft.
Voor de XIIIe eeuw zijn de eigenlijke exempelenschrijvers
in Frankrijk zeer zeldzaam. Later
heeft men er nevens Jacob van Vitry, Etienne
de Besancon, Etienne de Bourbon, in Italië Jacob
- 501 -
de Voragine, den dominikaan Peregrinus, in Duitschland
Cesar van Heisterbach. Veertig jaar na dezen
laatste begon Thomas exempelen op te teekenen,
waartoe hij waarschijnlijk door Jacob van Vitry
was aangezet geworden en de generaal der Predikheerenorde,
Humbertus de Romanis, verzocht den
broederen al de merkwaardigheden, welke hun
bekend waren, op te teekenen. Dit werd gedaan ;
maar nu moesten al deze feiten geordend en
gerangschikt worden en Thomas, die zich reeds
door allerlei geschriften een goeden naam verworven
had, werd hiermede gelast en zijne vrienden
wilden dat dit werk een leiddraad zou worden
voor het leven der geestelijken zoowel binnen als
buiten het klooster.
Hij nam hiertoe het negende boek van zijn
de natura rerum, waar hij het leven der bijen
(immen), naar de oudere schrijvers behandeld had.
Zijne aandacht viel op de bijen, omdat hun korf
het voorbeeld was eener welgeordende samenleving,
waar de bijenkoning (de prelaat) te gebieden heeft
en de andere bijen, het volk (de onderzaten) te
gehoorzamen. In overeenstemming hiermede verdeelt
hij zijn werk in twee boeken : het eerste
handelend over de prelaten, het tweede over de
onderzaten. Deze boeken zijn in hoofdstukken verdeeld,
zonder streng logisch verband met elkander.
Niettegenstaande deze hulp erg hoe belezen
Thomas ook was, heeft hij voor zijne exempelen
zelden van schriftelijke bronnen gebruik gemaakt,
--- 502 ---
Hij alleen voorvallen, die als
heeft bijgewoond, maar ook gebeurtenissen
later leven, en de meeste zijner exempelen
uit den mond van vertrouwbare personen
Meestal noemt hij zijnen zegsman met
hij volstaat met de qualiteit van den
te geven. Hoofzakelijk heeft hij exempelen
die, hij zegt, « tiden of bi onsen tiden geschiet sijn ». De
buis hoort, verzwijgt hij,
soms met opzet, want « menschen noch levedett
geruchte daervan hebben en wouden, ende
ic mi hem te bescamen »; het grootste der
de omgeving van Thomas afkomstig
Zeer behooren thuis in Brabant
Vlaanderen, Duitschland Gallië r
en in Oostenrijk, Engeland, en in Egypte,
in het Heilig Land, Friesland en Holland.
die landen allerlei voorbeelden
bijzonderheden hij geen
gebeurtenissen zijn
bijzaak ; over hoevele gebeurtenissen
en hij bijzonderheden welke
door hem alleen kennen ! Thomas was lichtgeloovig,
maar dat was ook Cesar van Heister--
bach, alleman in zijnen tijd; maar liegen
of doet hij : duxi etiarn
subticere quam falsa scribere, hij. hem dus onrecht aan, wanneer men van hem
- 502-
verhaalt niet alleen voorvallen. die hij als
kind heeft bijgewoond, maar ook gebeurtenissen
uit zijn later leven, en de meeste zijner exempelen
heeft hij uit den mond van vertrouwbare personen
vernomen. Meestal noemt hij zijnen zegsman met
name of hij volstaat met de qualiteit van den
persoon op te geven. Hoofzakelijk heeft hij exempelen
opgenomen die, zooals bij zelf zegt, « in
onsen tidrm of bi onsen tiden geschiet sijn ». Dé
plaats, waar het verhaal te huis hoort, verzwijgt hij
« die menschen noch leveden
en geen geruchte daervan hebben en wouden, ende
daerom ontsach ie mi hem te bescamen »; wij
mogen daarom aannemen dat het grootste deel dei
verhalen uit de omgeving van Thomas afkomstig
zijn. Zeer veel exempelen behooren thuis in Brabant
en Vlaanderen, andere in Duitschland en Gallië.
een in Oostenrijk, een in Engeland, een in Egypte.
een in het Heilig Land, Fri~sland en Holland.
Alhoewel hij over die landen allerlei voorbeelden
en bijzonderheden mededeelt, is hij geen
geschiedschrijver. Historische gebeurtenissen zijn
bij hem bijzaak; doch over hoevele gebeurtenissen
voorvallen geeft hij bijzonderheden op, welke
wij door hem alleen kennen! Thomas was lichtgeloovig,
maar dat was ook Cesar van Heisterbach,
dat was alleman in zijnen tijd; maar liegen
verzinnen doet hij niet : satius duxi etiarn
vera subticere quam fa/sa scr.ibere, zegt hij. Men
doet hem dus onrecht aan, wanneer men Van hem
— 503 --
geschiedkundige critiek vergt : alles wat hij en de
andere exempelschrij vers aanboekten moest strekken
tot meerder eer Gods, en bij God, zeiden zij,
zijn alle dingen mogelijk.
Maar hoe moet men nu die exempelen, legenden,
sagen enz. beoordeelen? Hierop antwoordt
Kaufmann, die nochtans het Bijenboek als volksliteratuur
niet zou willen heruitgeven : « Vat men »,
zegt hij, « de legenden, welke men bij Cesar,
« Thomas en andere middeleeuwsche schrijvers
<c ontmoet, als vrome dichtingen op, ziet men bij
cc hen meer naar de ideale waarheid dan naar
« de nuchtere werkelijkheid, dan zal het oordeel
« over gene bloemen en vruchten van geestelijke
cc poëzij meer .annemelijk voorkomen, als dit dik-
« wijls gebeurt. Men zal de teedere en diepzin-
« nige legenden aan welke de middeleeuwen zoo
« rijk zijn, kunnen vergelijken met de geurige
« rozentakken, welke zich rond portaal en venster
« tiener schoone, stille woudkapel slingeren ; tus-
« schen deze rozentakken dringen zich ook kruip-
• planten van nederigen aard, en zoo bezitten
« niet ook alle legenden een gelijken geur, eene
a gelijke bekoorlijkheid; niet immer toont zich bij
« hen gelijke diepte der gedachte, niet immer
« gelukt het den dichtenden geest voor den innigen
« zin een passend uitwendig hulsel te vinden ; niet
« immer en overal werkt degelijke dichterlijke
« scheppingskracht, of zij geraakt ten minste op
« valsche paden. Zoo vindt men nevens edelstee._
5 04 -
« en parels ook half edelsteenen, ja zelfs keien,
men nog ni.;t gelijk hedendaags te slijpen
nevens het zinnige, bekoorlijke, teedere,
ontmoet __ :n ook het wonderlijke,
« ons huidig ethisch en esthetisch
• juist bij Thomas zijn er steepen van
aard » maar desniettegenstaande houd ik
werk van Thomas, na Cesar van Heisterbach,
het voornaamste cultuur-historisch werk dat
uit de middeleeuwen is overgebleven (i).
(I) Sedert dat het voorgaande geschreven den
eene dissertatie over het Bijenboek heeft
D. W.-van der Vet en vormt een boekdeel
456 bl. 8°. Dit werk behandelt het Bijenboek in bijna
opzichten. Het ontbreekt den schrijver niet aan geleerdheid
noch aan nauwkeurigheid ; eene bibliographische tafel
hl. 80 kl. tekst lang) en achter het werk gevoegd, bewijst
schrijver wat over Thomas geschreven is.
onpartijdig en alhoewel hij katholiek te
zijn, trekt hij hier en daar tegen protestantsche schrijvers te
onder andere wanneer deze de gestadige tusschenkomst
allerlei zaken als demoraliseerend brandmerken.
logica wordt soms weleens op de teenen getrapt, vooral
waner hij in zijne anhalingen uit Belgische schrijvers, die
weten valsch zijn, in dezelfde feilen vervalt als de
heeft het Bijenboek grootendeels afgeschreven en de
categorieën verdeeld en gecommenteerd. Zoo bespreekt
in opvolgende hoofdstukken, den
Joden, de boete en de biecht, de vier uitersten en
het Bijenboek; hij voegt daarbij de beschrijving
der Nederlandsche en drukken die van
Bijenboek bestaan, eindelijk de overzichtslijst der exempelen
volgens Colvenerius.
« nen en parels ook half edelsteenen, ja zelfs keien,
« die men nog ni;t gelijk hedendaags te slijpen
« wist; nevens het zinnige, bekoorlijke, teedere,
« grootsche ontmoet ~~-;ook het wonderlijke,
afstootend voor ons huidig ethisch en esthetisch
(I gevoel, en JUIst bij Thomas zijn er sleenen van
« dien aard » maar desniettegenstaande houd ik
dit werk van Thomas, na Cesar van Heisterbach,
als het voornaamste cultuur-historisch werk dat
ons uit de middeleeuwen is overgebleven (I).
Sedert dat het voorgaande geschreven werd, is er in den
Haag eene dissertatie over het By'enboek verschenen. Zij heeft
voor schrijver D. \V.-A. van der Vet en vormt een boekdeel
van 456 bI. 8°. Dit werk behandelt 'het Bijenboek in bijna
alle opzichten. Het ontbreekt den schrij ver niet aan geleerdheid
noch aan nauwkeUligheid : eene bibliographische tafel
(7 hl. 80 kl. tekst lang) en achter het werk gevoegd, bewijst
dat de schrijver alles kent wat over Thomas geschreven is.
Hij is tamelijk oOf"rtijdig en alhoewel hij zegt geen katholiek te
'l'ijn, trekt bij hier en daar tegen proteslantsche schrijvers te
velde, onder andere wanneer deze de ge,tadige tusschenkomst
van Maria in allerlei zaken als demoraliseerend brandmerken.
De logica wordt soms weleens op de teenen getrapt, vooral
wanneer hij in zijne aanhalingen uit Belgi.che schrijvers, die
hij moet weten valsch te zijn, in dezelfde feilen vel valt als de
anderen.
Hij heeft het Bijenboek grootendeels afgeschre\'cn e:l de
exempelen in categorieën verdeeld en gecommenteerd. Zoo bespreekt
hij, in opvolgende 'hoofdstukken, Maria, Jezus. den
duivel, de Joden, de boete en de biecht, de vier uitersten en
de geestelijkheid in het Bijenboek; hij voegt daarbij de beschrij.
ving der N ederlandsche handschriften en der drukken die van
het Bijenboek bestaan, en eindelijk de overzichtslijst der exempelen
volgens Colvenerius.
— 5o5
Thomas heeft van dit werk, evenals van zijn
de natura rerum, twee uitgaven gegeven, welke
nog al van elkander verschillen moeten. Beide
zullen, korts na hun verschijnen, evenals de andere
werken van Thomas, in het Middelnederlandsch
vertaald geworden zijn; maar deze vertalingen
zijn verloren. Volgens Dr. van der Vet moet er
van den eersten tekst een handschrift bestaan
hebben van 1450, maar dit is thans ook verloren.
Er bestaat een van te Straatsburg, doch van
wat jaar is onbekend. In de koninklijke bibliotheek
van den Haag is er een van 1458, in die
van Leiden een van 1461, in den Haag zijn er
twee andere van 1469, te Brussel een van 148*.
Van den tweeden tekst bestaat er te Utrecht
een handschrift van 1491 en nog een ander zonder
jaartal; te Nijmegen, bij de Predikheeren, een zonder
jaartal en eindelijk te Berlijn een van 1639. Er
zijn van het werk drij drukken verschenen, een
van Gouda van 1484, die niet te vinden is, een
van Pieter van Os, teZvvalle, van 1488, een van
Jan Zeveren, te Leiden, van 1515. De beide laatste
zijn op de bibliotheek der Hoogeschool te Gent.
Eindelijk laat ik hier vijf exempelen volgen,
uit den druk van Jan Zeveren, welken de heer Ferd.
van der Haegen welwillend te mijner beschikking
gesteld heeft.
5of
I exempel.
horen hoe de duvelea wt der verhengenissen
mede werken doden des
In der scheidinge des lant van vlaenderen
gelegen een groet dorp vo
ende in den dorpe was kercvvijdinge. ende
onder
dat was een piper als wi gehoert hebben van
meister geleert goet priester is ende
die voergeseide piper
iongelingen ende
te des avonts verdonckert
ende alle man te huus ginc was alleen die piper
noch niet ghesadet van den spelende ginc ouer
singende mitten eipen ende twee kinderen
dat herdekens waren si sagen
de donre ende blixem grotelijke anstaende was
hage opeliken
dat daer een blixem quam opten piper doder
hem dien enen arm of. ende rechtevoert
sagen die selve herdekens dat daer twe alte swarte honden onversiens ende drogen
pipers arm tusschen hen beyden ende sijn
wort huys gedragen. Des morgens seide
priester niet graven en soude
in den leliken spele van
donder so merkelijken gedodet waer. Die
antwoerden. Al is hi van den donder
toech nochtans mitten anderen gelovigen
kercwidinge. Hierom lietet die priester
al wast hem te onwillen. ende siet hier dye
godliken ordels, morgen was
- 506 -
exempel.
Laet ons horen hoe de duvelei1 wt der verhengenissen
gods mede werken totten doden des
menschen. I n der scheidinge des lant van vlaenderen
ende brabant is gelegen een groet dorp vol
volckes ende in den dorpe was kercwijdinge. ende
daer waren vele menschen vergadert te spelen onder
wien dat was een piper als wi gehoert hebben van
mei ster wilhelmus die een geleen goet priester is ende
geboren van den selven lande. die voergeseide piper
verwecte met sinen springen de iongelingen ende
ander maechden tot oncuusschen liedeken te singhen.
Daernae doe die hemel des avonts verdonckert
was ende alle man te huus ginc was alleen die piper
noch niet ghesadet van den spele ende ginc ouer
dien wege singende mirten pipen ende t\vee kinderen
dat berdekens warer, vloden doe si sagen
dat de donre ende blixem grotelijke anstaende was
ende schuulden onder die hage ende si sagen opeliken
da: daer een blixem quam opten piper ende dodem
ende sloech hem dien enen arm of. ende rechtevoert
sagen die selve herdekens dat daer qua men
twe alte swarte honden onversiens ende drogen
des pipers arm tusschen hen beyden ende sijn
lichaem wort te huys gedragen. Des morgens seide
dye priester datmen hem niet gra ven en soude
opten kerchof. want hi in den Jeliken speJe van
den donder so merkelijken gedodet waer. Die
vrienden antwoerden. Al is hi van den donder
gedodet hi toech nochtans mitten anderen gelovigen
mede totter kercwidinge. Hierom \ietet die priester
toe al wast hem te onwillen. ende siet hier dye
gerechticheyt des godliken ordeis, doet morgen was
5 07 --
vonden si dat graft open ende dye dootkiste ledich,
ende men mach alle wel geloven dattet lichaem
vande. , duvelen wech ghedragen was ende den arm.
Merke hier dat alle degene die de heilige kerchove
ende kerken onteeren met scadeliken sange ende
spelen waerdich zijn sodaniger wraecken al ist dat
si god oec een wijle tides spaert ende altoes niet
so en pininghet als hier voer geseyt is.
II exempel.
Ic Nebbe gesien mijns vaders moye dat een
wijf was van hondert iaren ende dertich dese vertelde
dat bi haren tiden aldustanigeri dinc in Brabant
by brusel geschiede inden dorpe daer si geboren
was. Inden dorpe woenden tsestich ridders die wapen
drogen ghedeilet over alle dat kerspel daer nu
nauweliken een en is. Dese begrepen seer dicwijl
schone tornoyen ende steecspelen tegens die anderen
ridderen dye daer ornlanghes waren ende woenden.
sonder enich harnas anders dan speer schylt ende
helm ende een geuouden lynnen rock. Ende het
ghesciede dat een ridder die dicwijl te steken placht
eens qualijcken geclecket was mitten schilt gesteken
wert mitter speren in dat herte. Hyer om soe wort
dat dode lichaem gedragen mit bitteren schryden
tot sinen eygenen huyse ende geleit in die dootkiste.
Doe sine ouders ende sine vrienden die
beganckenisse deden wert daer inder middernacht
wonderlike verstueringhe by dat dode lichaem. ende
eene ure daer na doe die knecht wt ginc ende ghe.
sendet wort bi dat dorp om een bootscap ende
ghemoete doe sijn heer dye dode ridder sittende
op een swarten paerde ende by seide totten knechte.
5o8 —
Sitte haestelic achter op ende ic sal di voeren totter
steden daerstu by den dorpe gesant vvordest. die
knecht was vervaert ende sat op also hem daer
gehieten wert, ende doe hij mitten armen hem
hielde an dye side des geestes die voer hem opten
paerde sat ruerde hi onversiens mit der hant
dye wonde der siden, ende die voergenoemde ridder
reide tot hem. Steke dyn hant diepe in die woende
ende trecket wt dat yser des speers daer ic mede
gesteken ende gewont bin. Die knecht wert van
groten anxte bevende ende dede dat hem geheten
was. Doe kwamen si ter steden daer die knecht
ghesant was. ende die ridder seider hem aldus.
Sittet af ende segget bijsonderlinge den genen die
mij doof geslagen heeft ende alle den anderen dien
du wilste dat si comen tot sodaniger stede ende
lien dat oerdel des almachtigen gods dat over my
gegeven is. ende in teyken datstu mi warachtelike
gesien heveste so toen hem dit yseren van sinen
spere. Doet morghen gheworden was dede dye
knechte als hem gheheyten was. Ende als si quamen
totter stede daer die dode sinen dootslager ontboden
hadde te comen. doe vonden sie daer ontellike
veelheit der ravenen ende vvywen die dat ongevallige
sondighe lichaem mit crachtigen bijten te scoerden.
Mer nu mach men hier vragen hoemen seyt
dat die dode op stont leuende ende oec volcomelic
sprac ende reet. Daer op ant'.voerden wi mitter
getugenisse des heiligen paeus sanctus gregorius
daer hi in des heiligen abt sanctus benedictus leven
seit. dat eens backers dode lichaem opstont uten
grave, ende ginck weder om volcomelicken te huus
ende weckede dat ghesinde dat si backen souden.
Nochtans mogen wi op een verbeteren Dyer van
— 509
geven een properlike reden. lichaem noch versche was ende warmheit vol
hadde dye-comeliken
leden noch dye duvel
gaen gelikerwijs een daer
een sleet antrecket kinnebacken tonge weder brengen der stemme alle weder brengen
beroeringhe. conde hi
doen. natuer des ver
-gancliken lichaems dyen machi sonder siele
houden ten wort haestelick Daer is noch onder ander manier des ydelheit.
Want daer sijn dobbelers die der werlt seer
geen quader Mit desen
menschen arm nakei. Tike bidders de edelinge onweert
ende quaden dobbelen
alre als den rovers
tot gewennet
en niet a flaten ende
hebben daer toe
si alle van haren
berovet Ic heb gehoert van broeder henryc wt duutslant
de weleer lesemeester was der prediker orden
tot colen, dat een man was claer in alre consten
heilicheit. doe een broeder edel van geboerten
ende rijs van goeden wt dien landen van
britanien in der predicker orden ginc ende hi
- 509-
een Doe dat voergenoemde
was die warmheit volcomeliken
ende gehelicke bi hem hadde ende dye
noch geboechsaem waren mochte dye du~el
daerin gaen gelikerwijs als een mensche de daer
eleet a ntrecket ende die kinnebacken ende dye
brengen tot der stem me ende tot den
woerden ende alle die gemeine leden weder brengen
totter eerster nochtans en conde hi
dat nyet lange doen. want die natuer des verganeliken
lichaems dye en mach hi sonder siele
niet houden inder craft ten wort haestelick ende
gheringhe vervulet. Daer is onder der sonnen
een ander manier van des duvels spele vol ydelheit.
Want daer sijn dobbelers die der werlt se er
scadelic sijn dat geen dinc qUIl.der en is Mit desen
spele werden die menschen arm ende naket. die
rike werden broot bidders de edelinge werden onweert
ende seer snode. Vanden quaden werden die alre bijsterste luden rovers
ende doetslagers ende die tot dobbelen sijn dye en kunnen niet lichteliken aflaten ende
si hebben so groten brant der begeerten dat si alle schinen te verliesen oec als clederen berovet werden.
III exempel.
gehoert van broeder henryc wt duutslant
weleer lesemeester was der prediker orden
man was elaer in alre consten
ende heilicheit. doe een broeder edel van geboerten
ende rijc wl dien landen van
in der predicker ginc ende hi
-- 5 i o --
wonde mitten broders in gallien bi ludunen, ende
dye tijt zijnre professien genakéde badt hi den prior
dat hi mochte trecken tot sinen lande ende schicken
sijn goet. Die prior liet dat toe ende hi wanderde
selven mit hem. Doe si quamen in dye woestine
van britanien sagen si een seer groot ende wonderlic
mirakel. Die novicius zeyde tot dien prior,
wildi sien dat oude mirakel van. britanien. Die
prior antwoerde totters novicius ende seide aldus,
wat is dat. Die novicius leide hem op eene die
alre claerste fonteyn daer een steen boven lach
op columpnen van marmerstenen gelic een altaer.
Die novicius goet water opten steen ende sonder
merren wort die hemel verdonkert ende dye wolken
liepen te samen ende het donderde ende het
regende ende blixemde wonaerlike zeer. ende alteha
nts wort dat water also groet dat van die stede
een mile weges veer alle dat aertrike scheen te
bevloyen. Doe dat de prior sach verwonderde by
hem seer ende dit vertelde dye selve prior daert
broeder henric hoerde ende die meister vande
oerden. Ende die bisschop broeder iohan ende
vele ander.
IV exempel.
Soe veel duvels inden wakenden menschen
wercken hebbe ic horen vertellen den eerwaerdigen
bonifacius bisscop van lausonen dustanighen
dinc. In enen dorpe soe was een blinde die alle
die koen des dorpes te hoeden plach. hi dreefse
van den sade ende by brachtse tot sekeren steden
daer dye vetste weyde waren. Hi onderscheide
bijsonderlinge een yegelike koe bi der verwen ender
gedaante, ende als men van den blinden eyschede
- 5'1 1 -
enigherhande koe bi sonderlinger verwen so greep
hi lichteliken ende sonder merren alsodanige koe
bi den hoernen ende brachtse daer ter stoet voert.
Doe daer een bischop quam tot der selver stede
ende aldustanighen dinck vanden blinden gehoert
hadde ende oeck mede ondervonden hadde vraghede
hij hem of hi oeck mede ghevarmet waer. Hi
seide. neen. Die bisscop liet dien blinde biechten
ende hi varmde hem. Sonder merren ende alte
hans wert hem benomen die onderscheidinghe der
koen want dat geschiede wt werken ende oec
mede wt hulpe der duvelen. Want daer geschiet
is in enen dye studeren woude heb ic gehoert
van enen broeder der predicker orden diet mi aldus
vertelde.
Een broeder woude nader mettene sitten ende
studeren ende altehans doe hi in den boeke sien
woude so began hij te slapen. Doe hi dicwijl
dien slaep wederstont ende dien niet verdriven
en mochte werdt hi onverduldich op hem selven
ende hi seide aldus. Wat is dit dat mi den slaep
meer verwinnet dan hi pleget. Rechtevoert so
seide die duvel tot hem. Die poerten en sijn noch
niet gesloten. Die broeder seide. Hoe sal mense
sluten. Dye duvel antwoerde. Van den hoghesten
des hovedes totter borst van den enen ore tonen
anderen. Ende mercket nu hyer dat dye duvel
bewees dye verborghentheyt des heylighen cruus.
V exempel.
Ik wil vertellen een goet mirakel verveernisse
alre prelaten.
In een consilio daer vele biscopen vergadert
51 2 -
waren wert een clerc gedwongen te prediken. Hij
was in groter sorge hoe hi weerdelic prediken mochte
voer so vele prelaten der heiliger kerken. Ende
doe hi in sinen gebede lach voer der tijt dat hi
prediken soude quam de duvel tot hem ende seide
hem. Wat bistdu begaen dezen clercken te prediken.
Segget hen dit ende anders niet. Die princen
der duysternissen der hellen grueten dye princen
der kerken ende wi dancken hem blijdelike want
mitten prelaten werden ons te samen geoffert haer
ondersaten ende overmits haer versumenissen comet
tot ons bijnae alle die werft. Dat ic u segge dat
segge ick tegen minen wille mer ic veerde daer
toe gedwongen veten geboden des acre oversten.
Die clerk antwoerde. Is dat ic hem dit vertelle
si en sullen mi niet geloven. Die duvel roerde
sijn kinnenbacke ende seide hem. Syet een teyken
ongevvoenliker swaerheit dyns aansichtes en
roer dese vlecke niet eer gy geprediket hebste.
want tis te vergeves mer nader predicacien salstuse_
wtdoen mitten wijwater. De clerck ginc voert int
consilium daer hi prediken soude ende si verwonderden
hem van den teyken dat hem in syn aensichte
gegeven was. Hi vertelde hem allene dat hem geheyten
was ende beroerde haerre alre herten toe
alre grote verveernissen. Dese selve woerden worpen
int iaer ons heren M. CC. ende XLVIIJ
hoechgelic gepredict te parijs voer al den volcke
ende clercscap.
H. SERMON.
-- 513 --
Zitting van 18 Juni 1902.
Aanwezig de heeren Obrie, bestuurder, de Potter,
bestendige secretaris;
de heeren Claeys, jhr. de Pauw, Gailliard,
Alberdingk Thijm, Daems, Coopman, de Vos,
Broeckaert, van Even, Sermon, Bols, de Flou,
Claes, Janssens, Jhr. de Gheldere, Prayon-van
Zuylen, Simons, de Ceuleneer en Segers, werkende
leden;
de heer W. de Vreese, briefwisselend lid;
Door den heer Muyldermans, briefwisselend lid,
wordt schriftelijk medegedeeld dat hij verhinderd
is de vergadering bij te wonen.
De bestendige secretaris leest het verslag over
de voorgaande zitting, hetwelk wordt goedgekeurd.
AANGEBODEN BOEKEN.
Door de Regeering
Bibliothéque .du Bureau de Législation. Catalogue.
1. Janvier 1902, 4° .
Annales des Travaux publics en Belgique,
1902, 3 e fascicule.
Bibliographic de Belgique, 1902, nr 10.
Sommaire .des Périodiques, nr 5.
51 4 --
Bulletijn der Maatschappij van Geschied- en
Oudheidkunde te Gent, Xe jaar, nr 5.
Acadéinie de Belgique. Bulletin de la Classe
des Lestres, 1902, nr 4.
Inventaire des Archives de la Belgique, publiés
par ordre du Gouvernement, I r partie.
Catalogue raisonné, tome I.
Inventair•es sommaires des Archives de l'Etat.
Dépót de Hasselt.
Cornpte-rendu des Séances de la Commision
royale d'histoire Bulletin, 1902, nr I.
Eleker•lyc-Everyman. De vraag naar de Prioriteit
opnieuw onderTocht, door H. LOGEMAN.
(Université de Gand Recueil des travaux publiés
par la faculté de Philosophie et Lettres.)
Bulletin de l'Agriculture, 1902, nr 3.
Mémoires couronnés et autres niémoires publiés
par l'Académie royale de Belgique, 8e , tome LXI.
— Idem 4°, tome LIV, fascicules I à 5. Idem, 40,
tome LIX, fascicules I et 2.
Revue sociale Catholique, 1902, nr 8.
Door den heer DE CEULENEER :
Een standbeeld voor Laurent.
Het wetsvoorstel Coremans betreffende het vrije
Middelbaar Onderwijs.
Door den heer Joz. LAENEN :
Vlaanderen in het begin der XIV eeuw.
-- 515 —
Door den heer DE GRAVE, eere-provinciaal
Griffier :
Nieuwe ondervindingen en leeringen aangaande
de bieën, door P.-F. DE GRAVE, Gent, i 816.
Door de Hoogeschool van Loven :
Sommaireldénlogique des ouvrages et desrevues
de philosophie.
Revue née-scolactique, 1 .902, nr 2.
Bulletin bibliographique et pédagbgique du
Musée Belge, 1902, nr 5.
Door den heer FRED. DE LAET :
Lettre ouverte a M. Louis Huysmans.
Door den heer G.-H. FLAMEN
Het groot vaderlandsch mimodrama van Groeni
nghe.
Door den Oudheidkundige kring van het Land
van Waas :
Annales, 2e deel, nr 2,
Door de Académie royale d'archéologie de Bel-
.
gique :
Bulletin, 1 9 0n2, r 5. — Annales, 1 902, nr 4.
Door de Redactie van het Woordenboek der
Nederlandsche taal : 3e deel, I2 e aflevering.
Door den Bewaarder der Athenaeum- Bibliotheek
te Deventer
Catalogus, 2 deelen. Idem der Handschriften.
-- 516 --
Door de Hoogeschool van Rijsel
Tableaux des cours et conferences de 1'année
1903-1903.
De laatstverschenen afleveringen van .lietsche
Warande en Belfort, Biekorf, Katholiek Onderwijs,
de Tuinbode, St. -Gassianusblad, de Vlaamsche
Kunstbode.
De heer Bestuurder staat recht en richt tot .de
vergadering de volgende toespraak
Hooggeachte Medeleden,
Sedert onze laatste bijeenkomst heeft onze
Academie het afsterven te betreuren van een harer
oudst verkozen leden, den heet Jan van Droogenbroeck.
Des te zwaarder treft ons die slag, omdat hij
geheel onverwacht kwam. Wel wisten wij dat het
overlijden zijner levensgezellin hem een ergen knak
had gegeven, maar toch scheen het alsof de bemoedigende
woorden, welke de dierbare overledene van
haar sterfbed tot hem richtte, en welke hij in onze
laatstgehouden bestuursvergadering met zooveel
ontroering herhaalde, op hem zulken diepen indruk
hadden gemaakt, dat men de hoop mocht koesteren
dat hij langzamerhand van de diep geslagen wonde
zou herstellen. Nog herinner ik mij hoe hij ons
vertelde hoe zeer zijne vrouw er op had aange`
5 17 ._
drongen dat hij zich vooral aan de Vlaamsche
Academie zou wijden, omdat hij daarin een nuttigen
werkkring en tevens eene heilzame verpoozing zou
vinden.
De nauwlettende belangstelling, waarmede hij
in den laatsten tijd aan de beraadslagingen van
het Bestuur deelnam, bewijst dat hij dien gulden
raad wilde opvolgen en dat hij de welverdiende
rust, die hem na zijne lange ambtenaarsloopbaan
eindelijk was ten deel gevallen, ten bate onzer
instelling wilde besteden.
Helaas, de verwachtingen, die hij bij ons had
gewekt, zouden niet in vervulling treden en thans
kunnen wij nog enkel een laatste woord van hulde
brengen aan zijne nagedachtenis.
Wat Van Droogenbroeck als letterkundige, als
dichter was, heeft de heer Coopman in zijne lijkrede
op treffende wijze in het licht gesteld. Daarop behoef
ik dus hier niet terug te komen, des te meer daar
ons geacht medelid zoo vriendelijk was zijne rede
aan het Bestuur te laten geworden. Ik stel voor,
dat zij in de Verslagen en Mededeelingen zal opgenomen
worden. (Aangenomen).
LIJ KREDE
over den van Droogenbroec . ,
door TH. COOPMAN.
Mijne Heeren,
In dit stil en vreedzaam huis leefden vele lange
jaren twee menschen éen leven; te zamen waren
zij éen hart en eéne ziel.
Onlangs en gansch onverwacht kwam de dood
hier binnen, en rukte de echtgenoote weg. Met den
moed van den man hield de overgeblevene zich
recht, en niemand, die hem tot over weinige dagen
hoorde spreken in de volle helderheid van zijn
verstand, kon vermoeden dat zijn hart gebroken
was. Enkelen, die hem meer dan eens naar het
kerkhof zagen wandelen, waar hij, buiten de wete
van zijne vertrouwden, als eene schaduw heen sloop,
hebben wellicht het naar gevoel gehad, dat die
geknakte grijsaard een levende doode was...
Vooraleer het gebeente van den gestorven vriend
tot dat van zijne wederhelft . is verzameld, heb ik,
hoe pijnlijk het mij ook valt, den droeven plicht
te vervullen, welken de Koninklijke Vlaamsche
Academie mij heeft opgedragen : haren onderbestuurder
het laatste vaarwel toe te spreken.
Wat Jan van Droogenbroeck is geweest als
mensch en onderwijzer, als ambtenaar en Vlaming,
als geleerde en dichter, zal eerlang breedvoerig
LIJKREDE
Over wijlen heer J. van Droogenbroec...:,
TH. Heeren,
vreedzaam huis leefden lange
éen te zamen waren
hart eéne ziel.
gansch onverwacht kwam de dood
rukte de echtgenoote weg. Met den
den man hield de ovp.rQeblevene zich
niemand, hem tot over weinige dagen
in de volle helderheid van zijn
vermoeden zijn hart gebroken
Enkelen, hem meer eens naar het
zagen waar hij, wete
gevoel gehad, dat die
grijsaard een levende was ...
gestorven vriend
dat van zijne wederhelft verzameld, ik,
pijnlijk mij ook valt, den droeven plicht
vervullen, welken de Koninklijke Vlaamsche
opgedragen : haren onder bestuurder
te spreken.
\Vat Jan van Droogenbroeck geweest als
onderwijzer, als ambtenaar en Vlaming,
geleerde en dichter, zal eerlang breedvoerig
518
beschreven worden in het Jaarboek der Academie,
met de pen der waarheid en in den verhevensten
zin van waardeering. In afwachting zij hier gezegd,
dat een schat van werkzaamheid, van toewijding
aan zijne veelvuldige taak, van grenzenlooze hulpvaardigheid
in hem huisde, samen met een streng
begrip van eerbied voor zijnen evenmensch en met
een hoog gevoel voor vriendschap, die hij nooit
tot gemeenzaamheid liet ontaarden.
Gesproten uit het rustig en verstandig gedeelte
van ons volk, bezat hij in niet geringe mate de
treffendste hoedanigheden van het gezond , echt
Vlaamsch ras : aan zijn open oog voor de werkelijkheid
dankte hij zijne veelvuldige zaakkennis ; aan
zijne liefde voor de kunst, aan zijne geestdrift voor
klank en kleur, zijne dichterlijke gaven.
Gaf hij, als woordenboekschrijver en woordvorscher,
blijken van buitengewoon geduld en kunde,
als dichter dwingt zijn vaste, degelijke vorm, het
zinrijk gehalte van zijn vers, dat hij smeedde totdat
het klonk als eene klok, de bewondering der
kieskeurigsten af. Half voltooide gedichten te laten
drukken, kon hij niet, wilde hij niet voor geen
goed ter wereld; daarvoor lagen zijne kunst en zijne
taal hem al te nauw aan het hart, die taal waarvan
zijne Makamen en GhaTelen :
t du schoone, du hemelsche taal, --- ons Dietsch !
zonder vlek of -- ons Dietsch!
Dietsch, dat het oor verrukt door rijmengeklingel,
toon der zilveren schaal, — ons Dietsch !
5t9
worden het Jaarboek der Academie,
pen der waarheid en in den verhevensten
In afwachting zij hier ge~egd,
schat van werkzaamheid, van toewijding
van grenzenlooze hulpvaardigheid
in samen met een streng
met
hoog gevoel voor vriendschap, hij nooit
gemeenzaamheid ontaarden.
en verstandig gedeelte
bezat niet geringe mate de
van het gezond, echt
ras: voor de werkelijkheid
zaakkennis; aan
liefde voor de kunst, aan zijne geestdrift voor
kleur, zijne dichterlijke gaven.
als woordenboekschrijver woordvorscher,
blijken en kunde,
vaste, degelijke vorm, het
van hij smeedde lotdat
klonk als eene klok, de bewondering der
af. voltooide te laten
hij niet, wilde hij niet voor geen
daarvoor lagèn zijne kunst en zijne
alle hart, die taal waarvan
hij in zijne en Gha,e/en zong :
Dietsch 1 du schuone, du hemelsche taal, - ons Dietsch!
Bekoorlijke, zonder vlek of faal, - ons Dietseh!
Dietseh, dat het oor verrukt door rijmengeklingel,
Zacht als de toon der zilveren schaal, - ons Dietseh!
-- 520 ---
de maged lacht, en lispelt van liefde, als peerlen
dan van der lippen koraal, — ons Dietsch !
en vedel,
nachtegaal ; -- ons Dietsch!
krachtige, taal, — Dietsch!
als metaal ; -- ons Dietsch
Dichter zingt : — Wat bralt als de opgeruide golven.
Wat doorsiddert de ziel als een bliksemstraal? — ons Dietsch!
Om populariteit te winnen, is het Jan van
Droogenbroeck nooit te doen geweest. Had hij
maar gewild, hij, die in zijnen bloeitijd zoo smakelijk
en schalksch vertellen en zijne vrienden zoo
hartelijk doen lachen kon met allerlei gezegden
en verzinsels van eigen vinding ; hij, wiens dichter_
lijke arbeid door de Koninklijke Academie van
België en dor het Statsbestur tot vier, vijf malen
werd bekroond! Maar neen ! hij verkoos
te werken in stilte, ver en wars van het gewoel der
wereld ; zaaiend, — als zijne voorvaders het voedzame
graan, - het zaad van het goede, het ware en
het schoone in de voren van den Vlaamschen akker.
Mij dunkt, ik hoor heden reeds zijn lof verkondigen
door de honderden die hij aan zich heeft
verplicht ; want de Vlaamsche letterkunde
heeft zooveel kostelijken tijd opgeofferd,
en met zooveel innige toegenegenheid aan de jongeren,
— ze mochten opkomende dichters, romanof
tooneelschrijvers, taalgeleerden of toonkundigen
— dan Van Droogenbroeck. Zij moesten
tot hem komen : hij zocht ze op, verbeterde
- 520-
Wen de maged lacht, en lispelt van liefde, als peerlen
Rolt dan van der lippen koraal, - ons Dietsch!
Zwijgt, harpengetril en klanken der vedel,
Waar orgelt der spraken nachtegaal : - ons Dietsch! . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Dietsch! du krachtige, prachtige taal, - ons Dietseh!
Duizendtonig, als des Beiaarts metaal; - ons Dietsch!
De Dichter zingt: - Wat br.llt als de opgeruide golven.
\Vat doorsiddert de ziel als een bliksemstmal? - ons Dietsch!
populariteit te het. Jan van
nooit te doen geweest. Had hij
in zijnen bloeitijd zoo smakelijk
zijne vrienden zoo
kon met allerlei gezegden
verzinsels van eigen vinding; hij, wiens dichter_
arbeid door de Koninklijke Academie van
België en door het Staatsbestuur tot vier, vijf malen
met goud werd bekroond! Maar neen! hij verkoos
werken in stilte, ver en wars van het gewoel der
wereld; - zij ne voorvaders het voedzame
graan, - het zaad van het goede, het ware en
de voren van den Vlaamschen akker.
dunkt. hoor heden reeds zijn lof verkondigen
door hij aan zich heeft
verplicht; want niemand in de Vlaamsche letterkunde
heeft zoo veel kostelijken tijd opgeofferd,
met zooveel innige toegenegenheid pan de jongeren,
- ze mochten opkomende dichters, romanof
tooneelschrijvers, taalgeleerden of toonkundigen
wezen, - dan Van Droogenbroeck. Zij moesten
niet tot hem komen : hij zocht ze op, verbeterde
-- 521 --
hunne proeven, gaf hun onderwerpen ter behanling
en zijne beste boeken. In zijne verstandige
raadgeving en zijn geestrijk gesprek putten zij
moed en bezieling.
Moet ik herinneren aan zijn voorbeeldeloozen
ijver voor ons vaderlandsch tooneel? 't ware overbodig;
want zijn naam staat geschreven in het hart van
al de ontelbare leden onzer tooneelmaatschappijen.
Waarde Onderbestuurder !
Bij uwe lijkbaar mag ik, namens al Uwe
Medeleden der Koninklijke Vlaamsche Academie,
de overtuiging uitspreken dat Gij, die voor de
toekomst van Uw volk hebt gearbeid, door Uwe
reeds tienmaal herdrukte Dit Tijn Zonnestralen
zoovele edele gewaarwordingen en goede gevoelens
wekt in het hart der Nederiandschsprekende kinderen,
in de toekomst leven zult juist door datgene, wat
U in uw echtelijk geluk heeft ontbroken : het Vlaamsche
kind, dat ik, in mijne verbeelding, om Uw graf
onverwelkbare bloemen strooien zie van liefde en
dank.
Dus moogt gij rusten in vrede.
De bestendige secretaris deelt twee opstellen
mede, aangeboden door den heer Mr. Leon. Willems,
getiteld : Nog de Vlaamsche A cademie van Rogier.
-- Over twee anti-Vlaamsche brieven toegeschreven
— 522 -
aan Rogier. -- Deze stukken zullen onderzocht
worden door de . Commissie voor Nieuwere Taal
en Letteren.
Bibliographische mededeeling.
Ik heb de eer der Academie, in naam des Schrijvers,
een exemplaar aan te bieden van het werk
getiteld : « Vlaanderen in de XI Ve eeuw en de
strijd tegcn Philips den Schoone, door Dr Jos.
LAEN EN.
Onder dezen titel heeft de Schrijver de voordrachten
in het licht gezonden, welke hik op het
einde van verleden jaar te Antwerpen, in de Ver-.
eeniging « Hooger onderwijs voor het volk u gehouden
heeft.
Het voorhanden werk is meer dan een volks
boek. Schrijver is geen slaaf van wat anderen voor
hem schreven : hij kent grondig de oorspronkelijke
bronnen en weet ze te benuttigen, om op .menige
bladzijde iets gansch persoonlijk voor te brengen.
Op duidelijke wijze brengt hij de voorvallen van
1302 in verband met de algemeene beschaving van
het tijdvak. Tusschen de twee uiterste zienswijzen,
in welke de opvatting van het karakter diens oorlogs
uiteen loopt : economische strijd of vaderlandsche
krijg, slaat Dr Laenen eenen middelweg in. Hij
duidt op het sinds lang ontwikkeld vaderlandsch
en dynastisch gevoelen in Vlaanderen, dat alleen
-- 523 —
een algemeenen opstand mogelijk maakte; maar
geeft als onmiddellijke oorzaak, als cause déterminante,
de misnoegdheid op der volksklas en de aanhitsingen
van Pieter de Coninc.
Schrijver verdeelt zijn werk in eene inleiding
en vijf hoofdstukken. In de inleiding bespreekt hij
de bijzonderste bronnen voor het tijdvak en schetst
tevens in breede trekken, ten behoeve van de
oningewijden, de bijzonderste regels der historische
kritiek. In de volgende hoofdstukken behandelt hij
achtereenvolgens de politieke toestanden in Vlaanderen
: het ontstaan namelijk van den feodalen band
met Frankrijk en de inbreuk door den suzerein
eenerzijds, door den vassaal anderzijds op het aloud
leenheerlijk recht begaan ; de maatschappelijke toestanden,
het ontstaan der koopliedenklas, de stadvorming,
het invoorrangtreden der handwerkers
en de innerlijke verdeeldheid der stadsbevolking;
de voorvallen van den oorlog tot aan Philips bezoek
in Vlaanderen ; den opstand der gemeenten;
den zege van Kortrijk en de latere voorvallen tot
aan den vrede. Stippen wij nu nog aan de bladzijde
over Jan Breidel, waar Dr Laenen in het algemeen
gevoelen, dat den beenhouwer naast de Coninc op
het voetstuk heeft verheven, niet deelt; maar de
rol van dien, zooals hij het heet legendarischen
held, tot veel mindere gehalte wil brengen.
H. SERMON.
— 524 .^
Dagorde.
De vergadering gaat over tot de kiezing van
een Buitenlandsch Eerelid, ter vervanging van wijlen
den heer Dr. J. ten Brink.
Wordt gekozen, de heer H. Taco de Beer, letterkundige
te Amsterdam.
In de plaats van wijlen den heer J. van Droogenbroeck
wordt, als onderbestuurder voor 1902,
gekozen de heer Prayon-van Zuylen.
De heer Prayon, na door den heer Bestuurder
geluk gewenscht te zijn, dankt de vergadering voor
de hem bewezene eer, en belooft zijne volle kracht
te zullen wijden aan de taak, door de Koninklijke
Vlaamsche Academie behartigd. (Toejuichingen.)
Letterkundige wedstrijden voor 1902.
De heer Bestuurder legt de voorstellen der
keurraden nopens de drie beantwoorde prijsvragen
ter stemming.
Letterkunde. -- Geschiedenis van het Rijm.
Aan de eenig ingezondene verhandeling, met kenzin
: Ut desint vires, tamen lauda nda voluntas
(OVIDIUS) wordt de uitgeloofde prijs toegekend. --
Na opening van het briefje wordt als schrijver
uitgeroepen de heer Jozef Geurts, leeraar aan het
St.-Jozefscollege te Hasselt.
525 —
-- Gritische studie en critische
der verschillende geschiedkundige bronnen
Gulden Sporenslag en van alle oorkonden,
over de'e gebeurtenis uitgegeven, met wederlegging
van de fabelen, die omtrent den Sporenslag . in de
wereld gebracht dijn. — ingezonden verhandeling
wordt, naar luid der verslagen van de Leden
des keurraads, bekronenswaardig geacht. -- Het
den den Vict. Fris,
geschiedenis Koninkl. Athenmum
Oostende.
— over het nut van
Tuivere uitspraak der Nederlandsche taal. twee ingezonden verhandelingen wordt de prijs
"toegekend aan kenspreuk : adelt.
— Schrijver te heer St.-L.
te in Limburg.
zal dadelijk bericht van hunne
eene uitnoodiging tot het bijwonen
zitting, z6 Juni, gezonden worden.
heer Bestuurder verleent nu het woord aan
die dichtstukjes,
anderen eenen
-- Na den heer
dank der vergadering hebben uitgedrukt
de Verslagen
plaats bekomen de zitting
4 uur gesloten.
- -
Geschiedenis. - Critische studie en critische
opgave der verschillende geschiedkundige bronnen
van den Gulden Sporenslag en van alle oorkonden,
de{e gebeurtenis uitgegeven, met wederlegging
die omtrent den Sporenslag in de
gebracht {ijn. - De ingezonden verhandeling
wordt, naar luid der verslagen van de Leden
keurraads. geacht. - Het
briefje behelst den naam van den' heer Viet. Fris,
leeraar van geschiedenis aan het Koninkl. Athenamm
te Oostende.
Onderwijs. - Verhandeling over het nut van
de {uivere uitspraak der Nederlandsche taal. Van
de twee ingezonden verhandelingen wordt de prijs
toegekend aan deze, met kenspreuk: Arbeid adelt.
- Schrijver ervan blijkt te wezen de heer St.-L.
Prenau, onderwijzer te Aalst, i~ Limburg.
Den prijswinnaren zal dadelijk bericht van hunne
bekroning, en eene uitnoodiging tot het bij wonen
der openbare zitting, op '26 Juni, gezonden worden.
De heer Bestuurder verleent nu het woord aan
den heer Janssens, die lezing doet van eenige dichtstukjes,
welke eerlang, met meer anderen in eenen
bundel zullen ter perse gaan. - Na den heer
Janssens den dank der vergadering te hebben uitgedrukt
voor zijne voordracht, welke in de Verslagen
eene plaats bekomen zal, wordt de zitting
te 4 uur gesloten.
526 —
Lezing
door den heer A. JANSSENS.
Mijne Heeren, de gedichten, die ik de eer
heb UE. voor te lezen, zijn getrokken uit eenen
bundel die weldra verschijnen zal (1). Hij bestaat
uit vijf deelen : Huisgedichten, vaderlandsche gedichten,
godsdienstige, verscheidene en zeegedichten.
Uit elk dezer deelen zal ik mij veroorloven
een of twee van de kleinste stukskens te lezen,
om UE., zonder verveling, over het geheele te laten
oordeelen.
'T EERSTE KRIEKSKEN.
Wat zie 'k hem geern den ouden hof van moeder
Wat al herinneringen zoet aan 't herte
Hier, aan den zonnekant, staat nog de fruitmuur,
waar eens de vroege kriekeleer zijn vruchtjes,
zoo vol bekoorlijkheden, blozen liet.
Daar spreidde hij zijn takken uit, wat boven
't bereik van onze vingerkens; en als
nu de allereerste bezekens, gespannen
van 't sap, niets anders meer te wachten schenen .
als kindertandjes om er in te bijten,
(i) Gedichten van A.-J.-M. Janssens, tweede reeks, met
teekeningen van Jozef Janssens, bij de W° de Puysselaer, Sint
Nicolaas, 30o bladzijden, prijs 3.5o fr.
- 5 27 --
kwam moeder. 'k Zie de brave daar nog staan,
vooraan den boom, de lieve kriekskens wijzend.
'k Hoor nog heur zoete stemme, die me zei :
« De bezen die daar blinken, en waarop ge
zoo zeer verlekkerd zijt, wie is het die
ze groeien liet en blozend rijpe worden,
mijn kindeken? Wie maakte die zoo lekker
aan 't mondjen als bekorelijk aan de oog ?
't Is Juzeken, die laat zijn zonne schijnen
op veld en hof. 't Is Hij die blad en blom
doet schieten, Hij die deze schoone kriekskens
doet blozen, voor het brave kind, uit liefde,
uit liefde alleen, voor u, opdat ge zoudt
gehoorzaam zijn en dankbaar. Kom en proef nu
de handjes saam en 't mondjen open. Zoo... »
En moeders hand daalde uit den boom, terwijl
mijn trippelende voetjes dansten, en
mijn gretige oogen 't lieve fruit verslonden.
En als nu 't malsche bezeken in 't gapend
en watertandend monieken terecht kwam,
dan neep ik lip- en oogskens dicht, om beter
het zoete sap te smaken dat er uitsprong ;
en 't was of 's Hemels goedheid nederdaalde
verkwikkende in mijn hert, of Jezus zelve
voor mijne tonge smaakbaar wierd, te zamen
met 't eerste krieksken. « Danke, danke, Juzeken ! s
klonk mijn gebed, en beter was het nooit gemeend.
o Zalige herinnering ! Nog heden
en kan ik moeders hof, zijn ouden muur
niet weerzien, zonder in het diepst des herten
528 —
te zijn getroffen, bij 't herdenken aan
het eerste roode en allerzoetste krieksken,
aan moeders wijsheid en aan 's Heeren goedheid.
ZATERDAGAVOND.
Naar huis I Naar huis ! De week is om I
Blijft achter, werk en zorgen ;
en gij, mijn Dichterengel, kom,
aan u de dag van morgen !
Naar huis ! Naar huis ! en afgemat
de woning in, naar boven I
Een oogslag over boek en blad
en regels vol beloven.
Ik voel mijn geest al welgesteld ;
een zoete warmte aan 't herte
begint te gloeien en voorspelt
mij vruchten zonder smerte
Maar ziet, op eens, daar gaat de deur
der kinderkamer open ;
mijn kleine Jefa danst er deur
en komt naar mij geloopen.
Zij is zoo krakend net gekleed,
met slaapgoed uit de kassen,
de zuivre kaak ten kus gereed,
de handjes witgewasschen.
- 529 --
Ze klemt heur aan mijn knieën vast :
« Och, mag ik niet vandage,
Terwijl de meid de broerkens wascht
wat blijven ? » luidt de vrage.
Ik neem ze droomende op mijn schoot,
verwonnen door heur koozen,
en kusse bei heur kaakskens rood ;
'k en zag ze nooit zoo blozen.
Daar komt nu Karel, bloode en blij,
stil, been voor been gewrongen,
en eindelijk daar staat hij bij
zijn zusterken gedrongen.
Hij heft, met duim en vinger fijn,
Josepha's bles, de blonde,
en vezelt iets in 't oorelijn,
met halfgesloten monde.
'k En hoorde 't niet, maar Jefa wel;
ik las 't in de oogskensglansen,
in 't lachgezinde lippenspel,
ik zag 't aan Karels dansen.
En 't heldergalmend tongsken gong
en belde 't uit ter verte,
hoe Karels stille vrage klonk,
de wensch van Jefa's herte.
— 53o —
« Och vader, vader, is 't niet waar,
ge en moet niet werken morgen ?
Toe, laat ons kegelen te gaar
en spelen zonder zorgen.
Zeg ja ! zeg ja ! » Ze dansten rond,
al plakkende in de handen,
rond mij, die haast gebonden stond,
met niet te breken banden
Die kindren !... Och, en zijn ze niet
de sprankels mijner dichten !
Zoo ik hun poezij verstiet,
wat licht zou mij dan lichten !
« 'k Zal spelen, kinderen, voor u
En keglen met geklater
't En is geen tijd van dichten nu.
Gij, Engel lief, tot later ! »
-
GROET AAN ANTWERPEN.
o Scheldemaagd, wat zijt ge schoon,
bekoorlijk, nooitvergeten,
wanneer ge spreidt uw pracht ten toon,
naast uwen stroom gezeten,
in 't maagdelijke morgenlicht !
Wanneer het spelend water
-- 53,z
--
te glanzen en te glimmen ligt,
en 't golfje met geklater,
al dansende, de flanken kust
der stoomers volgeladen,
der reuzenstoomers, zonder rust,
die kruisen langs de kaden,
met vreemder oorden overvloed ;
en deeles aan de stede,
verstoken achter 't stapelgoed,
hun wereldweelde mede!
Hoe schoon, wanneer de hooge tin
van uwe praalgebouwen
verschijnt, gehuld als ware 't in
der dampen sluiervouwen !
Hoe onverbeeldlijk schoon, wanneer
uw Lieve-Vrouwen-toren,
der Maged patrones ter eer,
in 't zonnelicht te gloren
staat; zegevierend uit den kamp
der nevlen opgeschoten
en schittert, boven doom en damp,
met stralen overgoten !
Hoe schoon, wanneer hij 't morgengoud,
op eiken rand ontvangen,
laat schittren, en de schaduw houdt
in elke groef gevangen !
Hij rijst, als uit den grond gegroeid,
in slankheid opgerezen,
gelijk een plant die tiert en bloeit
-- 5 32 -
en niet gebouwd kan wezen;
vol leven tot zijn hoogste pin
vol blad en bloem en knoppen,
en 't schijnt daar zit nog groeikracht in
de hoogste zijner proppen !
o Toren, schoonste bovenal,
wie zal uw weerga noemen
uit al de torens zonder tal
waarop de volken roemen!
't Is dat gij 't Hooge Schoon weerstraalt,
gelijk die meestervonden,
waarmee van Eyck den Hemel maalt
in schittrende achtergronden.
Ja, 'k vraag mij, als uw klokkenspel
aan 't luiden gaat en 't bengelen,
of dit het lied der aarde, of wel
de lofzang is der engelen.
Uw eigen lied is 't, uwe stem,
die zingt in volle akkoorden ;
en 't Hemelsche Jerasalem
en kent geen schooner woorden :
« ik ben mijns volks geliefde zoon,
zijn wederbeeld en glorie,
zijn rijkdom en de zegekroon
van zijne kunstvictorie!
In Vlaamschen grond sta 'k breed en diep
gevest, het hoofd verheven.
De handel mijnen rijkdom schiep,
-- 533 ---
4e kunste gaf me 't leven,
opdat ik hoog, 'door damp en wolk,
verheffen zou ter zonne,
het Kruis, de liefde van mijn volk
zijn hoop, zijn troost, zijn wonne ! »
ZOETE KERSTDAGWICHT.
Almacht, Wijsheid onbegonnen,
Gij, door wien,
van de onmeetbre hemelzonnen
tot het stofken ongezien,
alles is en komt en gaat;
Gij, door wien de wereld staat,
Gij, die 't spansel overvademt,
Gij, door vvien het leven ademt,
Gij, die licht en liefde zendt
in de ziel om, zonder end,
U te kennen en te minnen,
eeuw aan eeuw, met onverzade zinnen;
Albehoeder,
drijmaal heilig, drijmaal sterk,
uwer werken 't meesterwerk,
't Is de zuivre Maagd, uw Moeder!
't Is de schoot waarop ge lachend ligt,
zoete Kerstdagwicht!
534 -
AVOND.
Gedaan is 't werk ; en de akkerman,
vermoeid en uitgeput,
keert, droomende over 't veld, weerom
naar zijn geliefde hut.
De zonne neigt ten Westen, en
hij ziet ze, zonder spijt,
ginds dalen achter 't boomgewas;
terwijl zijn hert verblijdt,
in 't ende zijner daagsche taak,
in 't koelend windgesuis
en in 't gedacht der lieve vrouw,
die hem verwacht te huis.
Welhaast zal de arme leeroen hut,
met nedrig stroo gedekt,
verschijnen, waar de boomenlaan
heur kronkelbochten rekt.
Het zonlicht volgt den landman op,
al spiedend door het hout ;
het lacht en strooit hem langs de baan
zijn tooverschat van goud.
Het teekent, als met vuur'gen trek,
den kloeken leest des mans;
en spiegelt in zijn blanke spa,
met heldren blikkerglans.
535--
Daar prijkt de hut, door 't zonnelicht
herscha pen ! Kan het zijn !
Het stroodak vlamt van louter goud,
de kalk heeft marmerschijn !
In 't deurgat staat, een kind aan 't hert,
de jonge vrouw. Zij wacht
en reikhalst, spant de witte hand
al turende uit en lacht.
Aldoor heur blonde lokken, schiet
de zonne schicht op schicht,
zoo dat ze stralen rond heur hoofd,
gelijk een krans van licht.
Een blijde groet!.. Een vreugdekreet!..
En de arme, rijke man
geniet het zoet der zuivre min,
zooveel een herte kan.
En lang al is het deurken dicht
en alles buiten stil,
als 't raamken nog te vonklen staat
met heimelijk getril.
De liefdeschicht op aarde, zijt
ge, glanzend Zonnelicht!
Het zonnelicht des herten, zijt
ge, gulden Liefdeschicht '?
-- 536
Zonneschicht! o Liefdelicht!
kent noch leeg noch hoog
mild aan ieder mensch,
'hemels hoogsten boog!
OUDE MEKEN.
Meken in 't oukensgesticht,
hangend en gerimpeld gezicht,
breien bij de venster.
noch witte gordijn,
rooden steenvloer, met zandekens fijn,
en gaven glans noch genster.
priemen gingen en tokten op neen,
en leugen! leugen!
Voorzeker liep heur gedacht op den hol;
breide, breide ze werkte in heur wol
heur geheugen.
liefdezuster de oukenssalet
« Dag Moederken, hoe gaat het?
Uw vuurpot, heeft nog kolen genoeg!
Ikom vandag en kwartierken te vroeg,
met de kous hoe staat het?
niet zwijgend en zuur
en is 't nog geen uur,
potje van verlangen,
- ,36-
o Zonneschicht! 0 Liefdelicht !
Ge en kent noch leeg noch hoog:
God schonk u mild aan ieder mensch,
uit 's hemels hoogsten boog!
'T OUDE MEKEN.
Daar zat een Meken in 't oûkensgesticht,
met hangend hoofd en gerimpeld gezicht,
te breien bij de venster.
Heure oogen zagen noch witte gordijn,
noch rooden steen vloer , met zandekens fijn,
ze en gaven glans noch genster.
Heur priemen gingen en een,
heur trekmuts schudde gedurig van neen,
van neen en leugen! leugen!
Voorzeker liep heur gedacht op den hol;
ze breide, breide en ze werkte in heur den draad van heur geheugen.
Maar ziet, daar komt, met heur witte kornet,
een liefdezuster in de oûkenssalet :
« Dag Moederken, hoe gaat het1
U w vuurpot, heeft die nog kolen genoeg I
Ik kom vandaag een kwartierken te vroeg,
en met de kous hoe staat bet1
Van dage en blijft ge niet zwijgend Ik breng u, zie, al en is 't nog geen uur,
uw potje van verlangen,
— 537 _.
uw koffij ! n Aanstonds keek meken omhoog;
een schemer glom in heur uitgedoofde oog,
maar 't schudden ging zijn gangen.
De zuster zette zich neer op 'nen stoel
en zegde lachend, en met teeder gevoel :
« Och, wil me toch eens zeggen
waarom gij altijd zoo schuddebolt neen
en nooit een woordje mij antwoordt, niet een.
Weet gij dat uit te leggen?
Ik heb voor u nog iets goeds weggelegd
en eerlijk, als ge 't mij vriendelijk zegt,
zal 'k u twee klontjes geven
van 't suiker dat mij een liefdrijke vrouw
geschonken heeft, voor onze oukens, die trouw
naar onzen regel leven n.
En bevend gingen de lippen vaneen
en proefden woorden te maken, maar neen,
ze waren 't lijk vergeten ;
en Meken eindelijk schoot in 'nen krijsch.
Al zei de zuster nog : « Lieve, zij wijs, n
ze en kost er niets uit weten.
Na korte stonden, bedaarde ze weer;
de tranen schonken de spraak van weleer
der losgeweekte tonge :
« 'k en heb niet altijd gezwegen, Maseur,
en neen geschud ; ja het komt mij weer veur,
eens was ik schoon en jonge!
— 538 —
Dan heb ik plechtig een jawoord gezegd,
de hand in die des onweerden gelegd
En, vader mijner kindren,
de lafaard, heeft ons verlaten, o wee!
En van gebrek, wat ik arbeide of deê,
zag ik mijn kroost vermindren.
Vijf keeren heb ik een lijk vergezeld,
een brok mijns bloedenden herten besteld
aan 't graf, dat mij niet wilde ;
en vijfmaal sloot het zijn zwelgenden mond,
die 't lijf me liet en mijn liefde verslond,
wat of ik weende of gilde !
Mijne oogen zijn gebroken sindsdien,
mijn mond is toe en, wat moge geschiên,
neen schud ik met den hoofde.
Doch, zuster, schudde ik nog honderd jaar goed,
dan had ik nog niet het jawoord geboet,
dat mijn geluk eens roofde ! »
PEERDEKENS.
Als de zee heur hollen vloed
naar den oever deinen doet,
lust het mij, op 't leege zand,
in een veldstoel van het strand,
liggen en te staren
naar de brekende baren.
ik, de kruinen
die woelige waterduinen,
- 538 -
ik plechtig een jawoord gezegd,
die des onweerden gelegd ..•..
vader mijner kindren,
verlaten, 0 En van gebrek, wat ik arbeidde of deê,
mijn kroost vermindren.
een lijk vergezeld,
brok mijns bloedenden herten besteld
graf, dat mij niet wilde;
vijfmaal het zijnzwelgenden mond,
me liet en mijn liefde verslond,
ik weende of gilde!
zijn gebroken sindsdien,
en, wat moge geschiên,
met den hoofde.
schudde nog honderd jaar goed.
nog niet heL jawoord geboet,
geluk eens roofde I ))
WITTE PEERDEKENS.
zee heur hollen vloed
oever deinen doet,
op 't leege zand,
een veldstoel van het strand.
neer te liggen en te staren
brekende baren.
En dan zie ik, over de van die waterduinen,
— 539 —
duizenden peerdekens wit en fel,
woest en snel,
kappende en klefferende opgeklommen,
weer beneên
draven, in verdringende drommen,
door de zwalpende dalen heen.
Knikkende koppen
schuimen en droppen ;
schuddende manen blank
fladderen dicht en lang
saamgedrongen,
opgesprongen,
wakkere pootjes wit
trappelen in 't gelid,
tot een rukkenden aanvalrit.
Ze komen, ze komen en, nooit ten ende,
zendt de Zeevorst bende op bende
uit de verste dalen op.
Stormend volgen ze in galop !
Woeste en ontelbare Horden,
zegt, wat is er van u geworden!
k Zoeke rond en, 'k en weet niet hoe,
niets en kwam er ten strande toe,
als een los en lillend schuim,
schrijvende over 't zandig ruim,
vóór mijn wondrende ooggin,
zijn breedgeronde bogen.
- 540 -
'T ZEEGEZANG.
'k Zie van hier de golven spoelen,
en ze geven mij 't gevoelen
van een dreunend dichterlied,
varende over 't zeegebied.
Verzen zijn die breede baren,
regelmatig toegevaren ;
en het schuimwit, dat ze boordt,
is het helder rijmend woord.
Zangen zijn 't die ruischen, klateren
uit de zee. 't Zij hare wateren
zachtjes op en nedergaan,
't zij ze bruisende overslaan.
Kan een dichter hem vervelen,
bij die wondre schouwtooneeien !
bij die zangen ongewoon,
altijd nieuw en altijd schoon ;
somtijds klinkend, somtijds botsend,
somtijds vloeiend, somtijds klotsend,
in afwisselenden zwier,
liefdezucht en stormgetier !
Van het grijze morgenpinken,
tot het roode zonnezinken,
is 't mij lief en nooit te lang,,
't onvolzongen zeegezang !
Het opstel des heerera W. de geese zal in
eene volgende aflevering worden medegedeeld, het
achtbare lid door eene oogkwaal belet zijnde te
arbeiden.
Inhoud.
Twee nauwe fragmenten van den a Spieghel Historiael », door den
beer K. nap Fl;ov . . 99
Thomas can ipratanus, door den heer H. SERMON . . . 468
Lijkrede over wijlen den heer 7. van- Droogenbroeck, door den
beer Tn . LOOPMAN . . . . . . . . 518
Biographische rnededeeling, door den heer Li i SERMON . - . 522
Letterkundige wedstrijden voor 1902. Uitslag • 524
Gedichten, door den heer A.-J.-M JARss . 526
VERSLAGEN
MEDEDEELINGEN
DER
KONINKLIJKE
VLAAMSCHE ACADEMIE
YOOR
T AAL- EN LETTERKUNDE.
1902.
Juni.
GENT
19°2

- 541
NOGMAALS
HET WOORDENBOEK DER NEDERLANDSCHE TAAL
EN DE
CRITIEK IN ZUID-NEDERLAND.
Het is een hachelijk bestaan, voor de vierde
maal de aandacht te vragen voor hetzelfde onderwerp.
I k zou het dan ook niet doen, indien ik
alleen met mijn persoonlijke convenienties te rade
ging. Maar waar het gaat om den goeden naam
van het Woordenboek en van de mannen die het
bewerken en, wat nog meer zegt : om de waarheid,
valt niet te aarzelen.
Dat het mijne bedoeling niet kan zijn, op álles
te antwoorden, en vooral niet op personaliteiten,
spreekt van zelf. Opdat dit antwoord zoo onpersoonlijk
mogelijk zij, wensch ik er, zooveel als
doenlijk is, den vorm eener reeks kantteekeningen
aan te geven. Ik zal dus meestal de woorden van
den beer Claes aanhalen met een verwijzing naar de
bladzijden onzer Verslagen en Mededeelingen, en
daarop mijn opmerkingen laten volgen.
542
—
Blz. 242 « dat ik, terwijl ik mij tegen onkiesche voorbeelden
verzet, zelf onkiesche zinspelingen maak (71, 117). Hij
spreekt . zelfs van door mij « aangehaalde zinnetjes,
die behendig uit hun lijst zouden gelicht zijn » (128),
en van « wel te pas gebruikte dubbelzinnigheid » (148) ! »
Ad I. Als iemand zegt
« Spottenderwijze vergelijkt men den notelaar met
de vrouw Hoe meer hij gebookt wordt, hoe beter
hij 't volg e nde jaar draagt »
dan zie ik geen kans dat anders te verstaan dan
als volgt : « evenals een vrouw het volgende jaar
te beter « draagt », naarmate ze meer « gebookt »
wordt, evenzoo draagt een notelaar beter, naarmate
hij meer gebookt wordt. »
Als mij kan worden aangetoond, dat die opvatting
verkeerd is, en dat het woord « smotsig »
een fatsoenlijk woord is, zal ik gaarne excuus
vragen.
Ad II.
Mag ik er de aandacht op vestigen, dat ik
juist het tegenovergestelde geschreven heb? nl.
« Het is niet aannemelijk dat hij de door hem aangehaalde
zinnetjes behendig uit hun lijst zou gelicht
hebben ? »
En dat ik zeg wat ik meen?
Ad III. Als ik ten onrechte gezegd heb :
c Nog nooit kwam dubbelzinnigheid een criticus
beter te stade », wensch ik gevraagd te hebben van
wiens verdraagzaamheid en kieschen smaak het
— 543 —
voorbeeld uit de Historie van broeder Cornelis
zulk een goed specimen is. Als mij wordt geantwoord
: « van den auteur van dat werk », dan zal
ik er aan herinneren, dat iedereen weet, dat in de
16de eeuw verdraagzaamheid en kiesche smaak bij
ons volk nog ver te zoeken waren, zoodat men
daar niet hoeft over te spreken.
« Ik heb de persoonlijkheid der Opstellers gansch Blz. 243
buiten het spel gelaten : dat ontkent niemand, tenzij
de heer de Vreese, die u ook wil doen gelooven, dat
ik mijne beweringen, in de Kunstbode verschenen (1901,
blz. 225) <, hier in de Academie grootendeels woordelijk
heb herhaald, vermeerderd met eenige andere
en zoogenaamd toegelicht met [meer] voorbeelden. .»
De heer de Vreese heeft hier zijnen mond voorbijgesproken,
eerst te mijnen opzichte, dan ten opzichte
der leden dezer Academie.
Te mijnen opzichte. In de Kunstbode heb ik een
overzicht gegeven van drie afleveringen van het Wdb.:
_XI, 14de afl., II, l5de ad., III, lode afl. Het beslaat
nauwelijks zeven bladz. (225-231) van het tijdschrift,
dat is, loffelijk gerekend, negen bladz. van Verslagen
en Mededeelingen der Academie, waar mijne Wenken
vier en veertig volle bladzijden innemen. Hier schreef
ik naar een aangeduid plan en gaf ik volgens dat plan
een vluchtig overzicht van alles wat tot in October
1901 van het Wdb. uitgekomen was; daar heb ik elke
der drie genoemde afleveringen een voor een in oogenschouw
genomen en er al lezende mijne aanmerkingen
over nedergeschreven.
Ten opzichte der Academie deed hij ook verkeerd.
r
-- ^44 —
Greene reeds gedrukte werken worden in de Academie
voorgelezen, noch in de Verslagen en Mededee
Tingen opgenomen. Indien de hooger gemelde aantijging
van den heer de Vreese gegrond is, dan heeft
hier (te mijnen voordeele en ten nadeele van het
Wdb.!) eene overtreding van het Reglement plaats
gehad (art. io, 13).
Maar neen, mijne lezing, die, gelijk de heer de
Vreese zelf getuigt, « in deze , vergadering met het
epitheton « onpartijdig » is bestempeld » (8), is niet
in de Verslagen gesmokkeld. In Versl. en Meded., 1901,
bl. 138, staat daarover : « Volgens stemming der ver
gadering zal dit opstel in de Versl. en Med. opgenomen
worden. »
Die opneming schijnt den heer de Vr. te ergeren,
omdat » enz.
Ik zal met genoegen vernemen, waar en wanneer
ik ontkend heb, dat « de persoonlijkheid der
opstellers gansch buiten het spel werd gelaten ».
In hoeverre het waar is, dat ik de Academie
en het publiek iets heb willen doen gelooven da t.
onwaar is, moge uit het volgende blijken.
Ik heb gezegd, dat de heer Claes verschillende
artikelen over 't Woordenboek heeft geschreven,
en dat hij het ten slotte « als een duren
plicht (heeft) beschouwd de in het tweede dezer
artikelen uitgesproken beweringen hier in de Academie
grootendeels woordelijk te herhalen, vermeerderd
met eenige andere, en zoogenaamd toegelicht
met meer voorbeelden. »
Het moge al waar zijn, dat het artikel in
de Kunstbode slechts over 3 afleveringen liep en
— 545 —
ten hoogste g blz. onzer Verslagen zou gevuld
hebben, terwijl de Wenken over 't geheele 'Noordenboek
loopen en 44 « volle » blz. innemen; dat
alles doet niets ter zake. Het is hier de vraag,
of de beweringen daar als hier uitgesproken ;
dezelfde zijn, en dat wordt door den heer Claes
immers niet ontkend.
Verder wil hij bewijzen dat zijn lezing niet in
de Verslagen is gesmokkeld. Alles onverplichte
moeite, daar dit door mij niet beweerd werd; of
de wet der Academie overtreden was, had en heb
ik immers niet te beoordeelen.
Het is hier niet de vraag, of de Academie al of
niet beslist heeft dat de Wenken in haar Verslagen
zouden opgenomen worden : dat wordt immers
door niemand betwist noch ontkend. De vraag is :
of het artikel uit de Kunstbode wezenlijk « grootendeels
woordelijk » in de voordracht is overgegaan,
Aangezien dit door ons geacht medelid wél wordt
ontkend, zullen we ons daar even van overtuigen.
In dit artikel leest men onder andere :
BESPIEDER. « 3. Verspieder, verkenner, spion;
thans zoogoed als in onbruik. » — Bij BESPIEDEN,
waar het van afgeleid is, wordt van geene veroudering
gesproken, en worden voorb. aangehaald uit Stalenb.,
Vondel, Vollenhove, Bakh. v. d. Brink, van Lennep,
Kneppelhout, Quack, Cour/mans. — Bij BESPIEDER
zelf komen voorb. uit Oudaan, j. David, van Lennep,
Conscience... .
Zelfde aanmerking voor BESPREK, dat « thans in
Noord-Ned. verouderd » heet....
- 5 46 --
BESPRENKELEN. « Mnl. besprinkelen. » laatste vorm is in Z.-N. nog springlevend....
BESTEKEN. A. 6.) « Iemand me't bloemen of wel
Landere geschenken begiftigen, en wel om hein geluk
e wenschen, b. v. op zijn verjaardag, zijn naamdag
of derg. In de zuidelijke gewesten nog thans gewoon.
BESTEEK, besteken in bet. A. 6.) Alleen in
zuidelijke gewesten. » Met vorbelden uit CATS,
VONDEL, WESTERBAEN, DE DECKER, 4MOONEN, DE
GEYTER, J. VAN RIJSWIJCK .4- Noord-Brabant (kol.
2126) -f- Zuid-Nederland! Dat alles is nog niet genoeg
om die uitdrukkingen zonder voorbehoud in de algemeene
taal op te nemen!...
BESTELLEN, A. 3.) « Het vee van voeder voorzien;
in verschillende gewesten nog thans in gebruik. »
Met voorbeelden uit DE BO (Vlaanderen), CORNELISSEN
. (Antwerpen) ; heel Brabant door in gebruik en
bij Kiliaen opgenomen; en toch is 't nog. geen Nederlandsch
!
BESTENDIG,... perpetuel; Z.-Bestendige secretaris.
» Niet goed Maar met dat gezuidnederlandsch
weten wij nog niet, en zijn wij in eene bestendige onzekerheid! BESTIAAL, be'tail « thans nog algemeen in
Z.-N. » Darop volgen vorb. bij de vlet uit oude.
ook Noordn. schrijvers en placaatboeken. Volgens DE
leeft nog in West-Vl. (misschien of daar
bij eenen notaris), maar ik heb het nooit hooren of
zien gebruiken.
« Van stieren, van In Noord-N. thans alleen nog in hoogeren stijl. » ---
« Een wisselvorm van »
i)us, Zuidnederlanders; zet uw' zang voor 't minst
een toontje lager, en zegt nooit anders dan hoogeren stijl ; klimt ge te
met uwe scherpe ie, schrik van alle toondichters
!
« Mnl. » - Deze
vorm is in Z.-N. nog splinglevend ....
A. 6.) " Iemand met ot wel
Landére gtschcnken begiftigen, en wel om hem geluk
zijn verjaardag, zijn naamdag
de zuidelIjke gewesten nog thans gewoon.
-;- van bestekeil (in de bet. A. 6.) Alleen in
zuidelijke gewesten. » Met voorbeelden uit CATS~
\VESTERBA~N, DECKER, .MOONEN, DE
J. VAN RI]SWI]CK + Noord-Brabant (kol.
+ Nederla7ld! niet genoeg
uitdrukkingen de algemeene
te nemen! ...
A. 3.) « Het vee van voorzien;
verschillende gebruik. »
voorbeelden uit DE BO (Vlaanderen), CORNELISSEN
Antwerpen); heel gebruik eD:
Kiliaen opgenomen; 't nog N ederlandseh!
BESTENDIG, ... « perpetuel; in Z.-N. Bestendige secretaris.
» Niet goed dus! Maar met dat gezuidnederlandsch
wij niet, hoe wij zeggen moeten,
zijn wij in eene onzeiierheid! (?)
bétaz! heet « thans nog algemeen in
Z.-N. » Daarop volgen voorb. bij de vleet uit oude.
N oordn. schrij vers en placaatboeken. Volgens DE
BO leeft het nog in W est- VI. (misschien hier of daar
maär ik nooit hooren of
gebruiken.
BESTIEREN. Stieren, wisselvorm van Sturen.
N oord-N. thans alleen nog in hoogeren stijl. ,. -
Bestierder. « wissel,.orm van Bestuurder. Id. »
IJus, Zuidnederlanders, zet zang 't minst
toontje lager, en zegt nooit anders dan besturen,
bestuurder, tenzij in hoogeren stijl; anders klimt ge te
hoog met uwe scherpe de schrik van alle toondichters!
-- 547 —
BESTUURLIJK. « In Z.-N. gebruikelyk als purisme
voor » Nog al wonder dat en geene .purismen zijn van administreeren,
en administrateur of van dirzeeren, directie
en In alle geval, het vr. « vaak BETALENDE SCHOOL. « In Z.-N. wordt in navolging
van fr. e'cole gezegd school voor
ene schol war de lerl. vor het onderwijs betalen;
de volkstaal evenwel zegt ook school,
dat eigenlijk juister is (vergelijk DE VREESE, in Belfort, 1899, I, 15o volg. en 361 vlgg.). »
't Ware correcter geweest ook de art. aan te
wijzen, die omtrent denzelfden tijd ten voordeele van
in Het Belfort verschenen zijn. -- Dus
gij allen, die verdedigd hebt, nu weet
ge, wat uur het is; nu kunt ge maar zeggen : het
vonnis werd gestreken ; en er u bij neerleggen. Doch
A vaincre sans péril, on triomphe sans gloire.
Ik ben nieuwsgierig, welk vonnis ' Dr KLUIJVER
bij lezende en .zingende mis, zingend lof (twee uitdrukkingen,
die sedert de XVIe .eeuw in N.-N. moeten
verouderd zijn), ziekte e. in. a. uitwijzen zal.
BETER. « A) Bnw. I), c.) Beter een gebuur die nabij
een broeder is. » — )at drukt de
Vlaming veel sierlijker uit met : Beter een naaste)
gebuur dan een wil(d)e vriend, (en de Franschman
Qui a bon voisin a bon m ltin)... .
Bij te voegen : niet is . niet te betrouwen.
Betrouwen. II). Door huwelijk verwerven.
Bij te voegen : 't Is beter betrouwd dan bewerkt
is beter te trouwen met iemand die fortuin heeft,
dat fortuin door werken te moeten winnen....
Is wonder dat
= wordt opgenomen,
BEUKER, « een in verschillende gewesten BESTUURLIJK « Z.-N. gebruikel~,ïk als purisme
administratief. » besturen, bestuur
bestuurder "purismen van administreeren,
administratie admznistrateur dirigeeren, ditectie
directeur. alle geval, vr. bestuurster is « thans
directrice. »
BETALENDE SCHOOL. « Z.-N. wordt in navolging
(?) fr. icole payante betalende sc/zool ·
eene school waar de leer!. voor het onderwijs betalen;
de volkstaal (?) evenwel zegt ook betaalde sc/zool,
eigenlijk juister is (vergelijk DE VREESE, in Het
I, 150 en 361 vlgg.). »
Ware correcter geweest art. aan te
die omtrent ten voordeeIe van
betalende school .Het Belfort - Dus
allen, die betalende school weet
het is; nu kunt ge maar zeggen : het
gestreken; en u bij neerleggen. Doèh
péril, on triomphe sans gloire.
ben nieuwsgierig, welk vonnis DI KLUJJVER
lezel/de enzillgende mis, zingend lof uitdrukkingen,
sedert de XVleeeuw in N.-N. moeten
zijn), vallende ziekte m. a. uitwijzen zat.
« A) Bnw. die nabij
is, dan een broeder die verre is. »- I iat drukt de
veel sierlijker uil met : na(aste)
een wIJ(d)vriend, (en de Fransclunan :
bon voisin a bon matin) '"
BETROUWEN. Bij te vuegen : Spreekwoord : Die
hiet betrouwt, is te betrouwen.
lI). huwelijk verwerven.
voegen : 't Is beter betrouwd dan bewerkt
__ 't is beter te trouwen met iemand die fortuin lIeeft,
dan dat fOlluin door werken te moeten winnen ....
't Is wouder dat :
BEUKEN = schreeuwen niet wordt opgenomen,
als BEUKER, « in verschillende gewesten bekende
_ 548 -
term voor : stevige knaap » (wat al zoo goed van
BEUKEN, SCHREEUWEN als van BEUKER, werktuig Om
vlas te BEUKEN kan voortkomen), en
BEUKEREN opgenomen wordt, dat, naar 't schijnt,
« boomen snoeien volgens J. I. DE BEUCKERS' (sic)
methode » beteekent ! ! !
BEURS. Spreekw. Bij te voegen : Leeg beurzen,
ijl (ijdele) zinnen! d. i. Als 't geld op is, vergeet men
dikwijls verstandig te redeneeren, en wordt de vrede
tusschen man en vrouw licht gebroken.
Bij te voegen :
BEURZEN, bedr. zw. ww. Alles afwinnen wat iemand
in zijne beurs heeft; ook bij 't knikkerspel gebruikelijk.
Ik zal u beurzen (ook uitbeurzen); hij heeft mij
gebeursd; ik ben gebeursd, heel uitgebeursd.
BEVLIEGEN. 3). Heb ik nooit ontmoet. Waar wordt
het gebruikt ? 't Is eene grivoiserie, gelijk er in sommige
kringen meer gehoord worden, maar die zoomin
in een goed woordenboek thuis hooren, als de leden
dier kringen in een deftig gezelschap.
BEVRIEZEN. Bij te voegen : Zegsw. Hij is niet bevrozen
= wees niet bang, hij zal u wel te woord staan....
De woordenschat van RABELAIS wordt door de
deftige Fransche woordenboeken, niet in zijn geheel
opgenomen, et pour cause ! Zoo moest het ook zijn met
dien van BREDERODE, e. a. Niemand ontweet..., dat onze
volkstaal grof, losbandig, schurftig wezen kan; maar al
die rijkdom (?) dient niet onder aller oogen te komen.
« Si je n'écrivais que pour les philologues zegt J.
SIGART in zijn Dictionna're du patois de Mons, p. 33
— je jetterais bas tout voile; mais il y a des oreilles
que je dois respecter. Il faut dire et ne pas tout dire.
La difficulté est de tracer la limite. L'ornission des
mots tout crus n'est nullement regrettable. »
Zoo moeten de Opstellers van 't Wdb. ook redeneeren.
Zij zouden b. v. de beteekenis van belasten
even goed doen verstaan zonder het paar voorbeelden,
-5q9 —
zij aan hunne zoons en dochters niet zouden willen
Deel III, lode afl. loopen dergelijke uitdrukkingen
v. kol. 1 443
« BROEDERKENSZONDE, in sommige kringen Vlaamsch (?), voor : met jongens, paederastie ? »
Is mogelijk, men in « sommige kringen »
die uitdrukking I° te lasterlijk,
2° wulpsch om door een eerlijk woordenboek onder
worden.
t art. BROEK menige <, onkiesche zinspelingen
» (gelijk de schrijver die, kol. 1468, zelf noemt),
al veel doen nadenken. Ook bij
BROM BRONSEN (T52c), BRONZIG (1534), DAGELIJKSCH
BROOD (1547), EEN BROODJE LEENEN (1553),
(1577), BROUWEN 1592) ; en is
zooveel meer te betreuren, dat die uitdrukkingen,
van algemeen zijn, slechts eene enkele maal
onze letterkunde (als bij onzen RABALAIS, BREDERODE)
of « hier en » in ruig gezelschap voorkomen.
Door de omstandigheid, dat zij in het opgenomen, burgerrecht te
geef nog slechts voorbeeld :
BROODGOD het H. Sakrament des Altaars,
en het onv3rdraagzamer, voor katholieken nog kwetsendèr
« De bedelgers... souden gheerne het selve
om brootcanten sy
hadden, een goede vleeschhutspot te maken
met de Vijf worden daer op te segen (MARNIX,
Byenc.) » -- wordt doodeenvoudig gespot met
Consecratie H. Mis en met de vijf woorden
Consecratie : His est enirn corpus meun ! om het
BROODKORST duidelijk te maken!
meer moeite en keurigheid elders kwame
beter te pas.
Bij BROOD in voorbeeld « Beter
die zij aan hunne zoons en dochters niet zouden willen
voorlezen.
In Deel III, IOde aft. loopen dergelijke uitdrukkingen
dikker. Waarom, b. v. kol. 1443 :
BROEDERKENSZONDE. in sommige kringen van
Vfaamsch België (?), wel eens (?) gezegd voor: ontucht
jongens, paederastie? »
't Is mogelijk, dat men lil « sommige kringen »
zoo spreekt; maar die uitdrukking is 1° te lasterlijk,
2° te wulpsch om door een eerlijk woordenboek onder
deftig volk voortgeplant te worden.
Bij 't art. BROEK staan menige <, onkiesche zinspelingen
» (gelijk de schrijver die, kol. 146tl, zelf noemt),
die de jonkheid al te veel doen nadenken. Ook bij
BROM (1503), BRONSEN 1529), BRONZIG DAGELIJKseR
BROOD EEN BROODJE LEENEN (1553),
BROODWINNING BROUWEN (1592); en dat is
zoo veel te meer te betreuren, dat die uitdrukkingen,
verre van algemeen te zijn, slechts eene enkele maal
in onze letterkunde (als bij onzen RABALAIS, BREDERODE)
of « hier en daar » in ruig gezelschap voorkomen.
Door de omstandigheid, dat zij in het Nederl.
Wdb. werden opgenomen, dreigen zij burgerrecht te
verkrijgen! Ik geef nog slechts één voorbeeld:
BROODGOD voor het Sakrament des Altaars,
het onv~rdraagzamer, voor katholieken nog kwetsender
: « De bedelaers ... souden gheerne het selve
hebben naghespeelt, om van de brootcanten die sy
ghebedelt hadden, een goede vleeschhutspot te maken
met de Vijf woorden daer op te seggen (MARNIX,
» - Hier wordt doodeenvoudig gespot met
de Consecratie in de H. Mis en met de vijf woorden
der Consecratie : Hü est enz'm corpus meum! om het
woord BROODKORST duidelij k te maken!
Wat meer moeite en keurigheid elders kwame
beter te pas.
Bij BROOD (kol. 1536), in het voorbeeld « Beter
-- 550 -----
dat brood naar den oven smaakt dan naar . de moel ,»
(beter dat het hard, dan te week gebakken is) wordt
moei uitgelegd door molen, wat geen' zin heeft. 2VJoel,
moeke, hier nog algemeen in gebruik, beteekent haktrog
(pétrin). KIL. geeft : « Moelie, moeide, baktrog », gelijk
al onze woordenboeken. Zie ook j. VERCOULLIE, Etym.
Wdb. bij MOELIE.
« Kruin geschoren, BROOD geboren ». Dat wordt
hier verzachtender en bevalliger uitgedrukt met : Kruintje
geschoren, wijntje geboren.
Ook elders, b. v. Tiende Deel, kol. 2251, komen
onnauwkeurigheden voor.
Zoo, bij OOG, dat hier nog . algemeen vrouwelijk.
is, staat : « Alleen in 't Hageland is OOG in twee
gevallen onzijdig. Men zegt daar namelijk : iemand
goed in 't oog houden, en iets op 't oog zien, (zie RUTTEN
op Onzijdig en Oog). Anders is ook dáár het woord
altijd vrouwelij k . »
Voor het Hagelandsch taaleigen moet TUERLINCKX
geraadpleegd worden, die oog als vrouwelijk opgeeft
zonder uitzondering. Wel zegt hij in zijne Inleiding
(XVII) :
« In sommige uitdrukkingen gebruikt men liet onz.
gesl. in plaats van liet man. of - vr. : Het schelm- in
den nek hebben. Bet zot met iemand houden. Bet vies
man spelen. Iets in 't zin hebben. Pin in 't zak hebben..
E mager specht, spaan. E schouw haas, vent, e vies
vent. In 't stad. Naar 't school » ; , doch daarbij zal
niemand denken dat schelm, zot, man, zin, zak, specht,
spaan, haas, vent onzijdig zijn ; gelijk men hier van
den schelm, den zot, den zin spreekt, zoo zegt men
uit de school klappen en komt men uit de stad; riten
houdt iemand in de oog, men ziet iets op de oog en
als men iets kent, dat men niet onthouden wil, dat
gaat de eene oor in en de andere uit.
Zoo is 't ook bij SCHUERMANS.
Maar de Opstellers zijn verkeerd ingelicht' gewor--
551 --
den. RUTTEN schreef geen Hagelandscla, maar een Ilaspen
ouzusclz Idioticon.
Die verharding van d(e) tot (he)t, vóór een der
harde medeklinkers s, v = f, z =sis zeer gewoon ;
en als de Hagelander en de Haspengouwer zeggen
naar 't stad enz. dan spreken zij gelijk de Ouden. »
Alle verdere commentaar is hier overbodig.
Belangstellenden kunnen nu zelf oordeelen, in hoeverre
in deze Academie werd herhaald wat reeds
in de Kunstbode gedrukt stond.
* * *
« Het feit — zegt hij -- dat ik lid ben uwer rnz , 245
Academische Commissie van het \Vdb. en tevens correspondeerend
lid der Redactie in Zuid-Nederland
[dus : rechter en belanghebbende partij ] maken mij
dit optreden tot een plicht. » Hij heeft misschien die
verplichting, indien hij bij de Redactie verantwoordelijk
is « als adviseur voor « het taaleigen van Zuid-Nederland
», gelijk de heer Th. Coopman hem noemt ; doch
dat moet naar ' t schijnt, volgens den heer de Vreese,
zoo opgenomen worden, « dat er hier. van geen toezicht
sprake is, alleen van 't geven van adviezen en
inlichtingen (25) » (verkeerde en andere, maar dit zal
later blijken)....
Maar in Het Belfort, 1899, I, 76, staat een artikel :
Woordenboek der Ned. Taal, zonder naam van schrijver,
maar van iemand, die de toestanden zoo goed kent
als de heer de Vreese zelf, en daarin lees ik :
« Hij [de heer de Vreese] is adviseur voor de
taal van Zuid -Nederland, leest elke aflevering voor zij
wordt afgedrukt, en zorgt er voor, dat de taal der oudere
Zuidnederlandsche schrijvers en die van onzen tijd zoo
goed mogelik in het Woordenboek vertegenwoordigd
ven. »
-- 552 —
De heer de Vreese is nooit tegen die verklaring
ingekomen, waaruit blijkt, dat hij inderdaad, en tegenover
Zuid-Nederland en tegenover de Redactie eene
groote verantwoordelijkheid draagt ; geen wonder dus,
dat hij 't als eens plicht aanzag mij te antwoorden. »
Ik ben niet « rechter en belanghebbende partij »,
maar de aangevallen partij die zich verdedigt, en het
is onjuist dat ik de verantwoordelijkheid voor 't geen
in 't Woordenboek staat beurtelings op mij neem en
van mij afschud.
Ik ben natuurlijk zonder eenig voorbehoud
verantwoordelijk voor de artikelen van 't Woordenboek
die ik zelf gemaakt heb. Maar ook voor niets
meer. Sedert ik zelf geene artikelen meer bewerk,
geef ik alleen adviezen en inlichtingen, maar, volgens
een formeel contract tusschen de Commissie
van Bijstand en de Redactie aan de eene zijde en
mij aan de andere, blijft de verantwoordelijkheid
voor den uitgegeven tekst geheel voor den Redacteur
op wiens naam eene aflevering verschijnt.
Ziedaar waarom ik gezegd heb, dat er geene
sprake is van toezicht.
Natuurlijk is het mijn plicht, én tegenover de
Redactie én tegenover Zuid-Nederland, de bewerkers
van het Woordenboek « zoo goed mogelijk », dat
wil zeggen : Too goed ik het doen kan, in te lichten,
en ik verbeeld mij, dat ik in dit opzicht mijn plicht
volbreng.
553 --
Het heet, dat ik de Vlamingen vernederd heb
door te zeggen dat wij in 186z geen mannen van
gezag in wetenschap of praktijk hadden, en men
verwijst mij naar de Vlaamsche Bibliographic.
Maar als die Bibliographic over al de genoemde
vakken zooveel belangrijks bevat, hoe komt het
dan dat de bewerker van het tweede deel, niemand
anders dan de heer De Potter, in de voorrede
daarvan kon schrijven :
n Het tweede deel der Vlaamsche Bibliographic
zal nog eens de armoede onzer wetenschappelijke
literatuur in al hare naaktheid vertoonen.
Op dezen weg zijn wij, sedert jaren geenen stap
vooruitgegaan » .
De waarheid is, dat de Vlaamsche Bibliographic
niets anders bevat, op zeer enkele uitzonderingen
na, dan vulgarisatiewerken en schoolboeken.
Het is niet mijne bedoeling te beweren, dat
er onder die boekjes geen enkel is, waarin iets
staat dat dienstig is voor 't Woordenboek. Integendeel.
Nog kort geleden heb ik groot nut gehad van
een werkje, dat ik uit de Vlaamsche Bibliographic
heb leeren kennen. Maar men moet zich daar toch
ook niet te veel van voorstellen. Toen ik dezer dagen
een vakterm uit de hoppeteelt te verklaren had, werden
al de boekjes, die in de Bibliographic van den
heer De Potter vermeld worden, te vergeefs geraadpleegd,
en 't heeft heel wat geschrijf gekost vóór de
Redactie te weten kwam wat ze zocht.
Trouwens dat alles is alweer de vraag niet.
--
554
-
De vraag is : waar zijn, onder al de in de
Vlaamsche Bibliographie opgenoemde schrijvers, de
mannen van gezag? Gesteld dat men op het denkbeeld
gekomen ware een Commissie te benoemen,
laat men ons eens aanwijzen wie onder die mannen
er hadden moeten toe behooren.
Onze mannen, die lang overleden zijn en mij
niet zullen antwoorden, zou ik voor vadsigen en
onverschilligen hebben doen doorgaan, en Dautzenberg
als een sukkelaar hebben afgeschilderd. Ik
ben mij bewust dat ik dit verwijt niet verdien.
Ik heb alleen geconstateerd dat verschillende menschen
bijdragen voor 't apparaat. van 't Woordenboek
toegezegd hadden, maar hunne belofte niet
gehouden. De oorzaak daarvan heb ik geheel en
al buiten beschouwing gelaten. Met het ongelukkige
citaat door Dautzenberg uit het Hof v. Theodosius
afgeschreven, heb ik niet bewezen en ook niet
willen bewijzen, dat Dautzenberg een sukkelaar was.
Dat citaat bewijst niets anders, en moest niets
anders bewijzen, dan dit : dat er meer nauwkeurigheid
noodig is dan Dautzenberg en anderen aan
't excerpeeren besteedden, om het Woordenboek van
dienst te kunnen zijn.
Ik teeken verzet aan tenen de beschuldiging
als zou ik hier anecdoten verteld hebben. Ik heb
destijds gezegd dat ik het blad met dat citaat nog
bezat ; hier is het (I).
(t) De spreker laat het blad circuleeren.
-- 555 —
« Als Piet niet verlangde mede te werken, dan
moest de Redactie zich tot Jan of Klaas wenden »,
Waar zijn de bewijzen, dat De Vries zich niet
tot Jan of Klaas gewend heeft ? Als de heer Claes
olie heeft, laat hij ze leveren. Hij heeft verschei
.dene werkers gekend, zegt hij, « te nederig om hunne
hulp aan te bieden, die nuttigen arbeid zouden
volbracht hebben, indien zij daartoe waren uitgenoodigd
geworden. » Ik wil het heel gaarne gelooven,
maar ik zou wel eens willen weten, hoe De Vries,
of wie ook, met naam en adres van die nederige
werkers kon bekend zijn, zoodat hij hun een fraaiers
brief kon schrijven om hun medewerking te vragen.
Als er iets is, dat niet te pas komt, dan zijn
het dergelijke argumenten. In de jaren van voorbereiding
is De Vries niet moede geworden de menschen
tot medewerking uit te noodigen. In Febr.
1852 werd een oproeping in alle dagbladen geplaatst;
aan alle letterkundigen werd daarenboven een uitvoerige
circulaire gericht met instructies ; in 1854
nieu we brief. In ieder zijner Verslagen herinnerde
De Vries alle Congresleden aan de noodzakelijkheid
om hem te helpen, en vooral de Vlamingen .hadden
zoo'n herinnering hard noodig. Inzonderheid in
het verslag van 186o heeft De Vries zeer uitvoerige
mededeelingen gedaan over 't geen ontbrak. Bij die
gelegenheid wees hij er met nadruk op, dat « de
katholieke kerk nog altijd wacht op die opzettelijke
behandeling der woorden, tot hare inrichting,
leer en eeredienst betrekking hebbende. » Het heeft
— 556 —
nog tien, zegge tien volle jaren geduurd, voor in
deze lemte van het aparat vorzien werd. Dergelijke
werden ook in later jaren gedaan ;
dagbladen tijdschriften werd er voor geijverd.
Nog op het Congres in 1899 te Gent gehouden,.
Fredericq warm woord. Niemand
zich aangeboien . er, desniettegenstaande,
nederige zich niet
en aan niemand bekend zijn,.
dan gaat het toch niet aan er der Redactie een
maken, dat hen niet heeft
:
« Woordenboek heeft, taal van het Noorden oneindig
dan van het Zuiden ».
alles afdoende voorgesteld.
alweer de vraag niet . De vraag.
: toestand te was en aan de
of wel aan Zuid-Nederland In eerste beweerd ; dat dit laatste
het geval is, heb ik bewezen. De vraag is verder, of
de toestand nog altijd dezelfde is. Ik heb aangetoond,
dat de Redactie, vooral sedert 1888, alles
gedaan heeft en doet wat mogelijk is, om de leemten
in haar apparaat aan te vullen. Maar dat betoog
voor den heer Claes niet geschreven. De toestand
is niet veranderd volgens hem, zelfs - SS6 -
tien, zegge tien volle jaren geduurd, voor io
deze leemte van het apparaat voorzien werd. Dergelijke
pogingen werden ook in later jaren gedaan;
in dagbladen en tijdschrilten werd er voor geijverd.
op het Congres in 1899 te Gent gehouden,.
deed Prof. P. Fredericq een warm woord. Niemand
heeft zkh echter aangeboJen. Als er, desniettegenstaande,
nog nederige werkers zijn, die zich niet
durven aanmelden en aan niemand bekend zijn,
aan er der Redactie een
grief van te maken, dat zij zich tot hen niet heeft
gewend.
* * *
Mijne verklaring
« Het \VoordenSoek moest inderdaad, zooals de heer
Claes gezegd heeft, de taal van het Noorden oneindig
beter weerspiegelen dan die van het Zuiden ».
wordt als eene alles afdoende bekentenis voorg<:steld.
Maar dat is alweer de vraag niet. De vraag
is : of die toestand te wijten was en is aan de
Redactie, of wel aan Zuid-Nederland zelf. In de
Wenken wordt het eerste beweerd; dat dit laatste
heb ik bewezen. De vraag is verder, toestand altijd dezelfde Ik heb aange~
toond, de Redactie, vooral sedert 1888, alles
de leemten
haar apparaat te vullen. Maar dat betoog
is voor den heer Claes niet geschreven. De toestand
veranderd hem, zelfs niet door
-- 557 —
de benoeming van Dr De Vreese. Ik zou die bewering
kunnen beschamen, door in bijzonderheden
mede te deelen wat ik heb gedaan om 't apparaat
van 't Woordenboek te verbeteren, maar dat is niet
noodig.
Het is niet mogelijk, heet hit verder, dat
ik er kunne voor zorgen d_it de Zuidnederlandsche
taal van onzen tijd zoo goed mogelijk in
het Woordenboek vertegenwoordigd wordt. Inderdaad,
dat is niet mogelijk als men het onmogelijke
vergt. Ik ben geen alweter, ken niet alle dialecten
even goed; niet altijd is er iemand bij de hand, wien ik
in bepaalde gevallen inlichtingen kan vragen ; niet
altijd komt het antwoord op dergelijke vragen gauw
genoeg : de proeven van het Woordenboek kunnen
niet weken of maanden onder handen blijven. Ik
doe wat in mijn krank vermogen is.
En niet alleen de overledenen, ook den beer
Claes,
« een der zeer weinigen die liet Wdb. lezen, een van de B1 Z.^2 5i
«.diep in de vier » academieleden die excerpten leveren ;
(hem), die sedert jaren een deel (zijner) vrije uren (heeft)
besteed om ten nutte van het Wdb. lijsten van gangbare
woorden uit KILIAAN, uit onze Gostuynen, uit het dagelijksch
leven bijeen te verzamelen, (hem slinger ik z)ijne
welverdiende rust naar 't hoofd (157), als om voor te
geven, dat (hij) voor het Wdb. niets doe(t) ! »
De waarheid is anders, en zoo geheel anders,
dat de beer Claes wel weer zal beweren dat ik
hem verneder door ze bekend te maken. Het zij
dan zoo.
— 558
Ons geacht Medelid is inderdaad een der leden
dezer Academie, die excerpten hebben geleverd.
Hij heeft ni. een enkel duodecimo'tje geëxcerpeerd,
een der oudste uitgaven der Navolg ing he Christi.
't niet gedaan.
ik weet wel dat de heer Claes verleden jaar eene
van Verouderde woorden, bij Kiliaan opgenomen,
die in de hedendaagsche Woordenboeken
niet voorkomen en toch nog voortleven de
Academie heeft aangeboden. Maar wat nut heeft
lijst voor 't Woordenboek gehad ?
Verder heeft de heer Claes twee artikeltjes geschreven
: in 1899, een : Wetenswaardigheden --,
voor een paar maand een ander : Woorden egt uit on1 e oude Costumen,
bladzijden. Op zelf,
en vooral voor de lezers van De stukjes kwaad; maar ze bevatten
al heel weinig dat voor 't Wdb. van belang is .
slotte heeft heer Claes hier in 1890
een voordracht gehouden : volksuitdrukkingen
verdedigd en aanbevolen, twintigtal bladzijden,
waarin en ander voorkomt dat zeker
gelegenheid zal gebruikt worden.
* *
Blz. K Hij slaat zijn bereik
verzamelaars, levende en doode,
Idiotica niet uitgezonderd. »
gauw gezegd. Maar bewijs ook eens,
- 5,8
inderdaad een der leden
Academie, die excerpten heeft nl. een enkel duodecimo'tje geëxcerpeerd,
oudste uitgaven der Navolginghe Christi.
Maar meer heeft hij voor Wdb. niet gedaan.
Ik weel wel dat de heer Cia es verleden jaar eene
lijst van bij Kiliaan opgenomen,
die in de hedendaagsche lVoordenboeken
voorkomen en toch nog voortleven aan de
wat nut heeft
die lijst voor 't Woordenboek gehad?
heeft de twee artikeltjes geschreven:
1899, een: Welenswaardigheden -,
paar maand een ander : Merkweerdige
lVoorden en Uitdrukkingen uil ollle oude Costumen,
samen een dertigtal bladzijden. Op zich zelf,
lezers van De Kunstbode, zijn
die stukjes volstrekt niet kwaad; maar ze bevatten
· al heel weinig dat voor 't Wdb. van belang is.
Ten slotte heeft de heer Claes hier in 1)\9°
gehouden: Eenige volksuitdrllkkingen
verdedigd aanbevolen, een twintigtal blad·
zijden, waarin een en ander voorkomt dat zeker
bij gelegenheid zal gebruikt worden.
i<
*
252 «Hij slaat bovenarms op alwie onder zijn bereik
valt, de verdienstelijke verzamelaars, levende en doode,
van onze Zuidnederlandsche Idiotica niet uitgezonderd. »
Dat is gauw gezegd. Maar b~wijs ook eens,
559 —
dat de bedoelde critiek op onze Zuidnederlandsche
idiotica ongegrond is.
^ * *
« De lange uitweidingen over het gedurig vermeer- Bi z. 252
deren der excerpten uit Belgische schrijvers hadde de
heer de Vreese ons kunnen sparen ; nergens heb ik over
te weinig excerpten geklaagd. »
Inderdaad, maar er is en er wordt nog geklaagd
over de onvolledigheid van 't Woordenboek. Het
Woordenboek is niet te maken zonder apparaat ; dat
apparaat moet bestaan uit excerpten. Geen excerpten,
geen artikels. Ge klaagt over 't ontbreken van dit en
dat artikel. Ik toon u aan, dat het Woordenboek de
noodige excerpten niet heeft, dus de artikels niet
leveren kan. En dan komt ge zeggen : over te
weinig excerpten heb ik niet geklaagd !
* *
Van het woord geleg heb ik gezegd dat het
in geen enkel der thans bestaande idiotica te vinden
is.
De heer Claes wijst aan, dat geleg bij Schuermans
en bij Cornelissen staat. Hetzij ik verkeerd
heb gezien, hetzij ik verzuimd heb die beide woordenboeken
na te slaan, het is en blijft een fout.
Welke fout aldus beoordeeld wordt :
« Dat bewijst eens te meer, met welke lichtzinnigheid Biz. 25
de heer de Vreese de opgenomen taak vervult, Qui trop
embrasse mal étreint ! en de man heeft, door eigen schuld,
te veel werk. »
- 560 --
Als ik mij éénmaal miszie, dan heet het lichtzinnigheid
; als de heer Claes zich meer dan een
dozijn keeren misziet, dan heet het :
Blz. 254 « Missen is menschelijk ; het lezen van het Wdb. is
een zeer afmattend werk, en mijne oogen zijn niet meer
zoo jong, als die van den heer de Vreese, die nochtans
op menige plaatsen dezelfde fout begaat. Dit kan mij
echter niet verschoonen ; alleen verzoek ik at , Mijne Heeren,
le willen gelooven, dat ik mij nooit met opzet heb
vergist. »
Het is meer dan waarschijnlijk dat mijn oogerg
veel slechter zijn dan die van den heer Claes, en
toch zijn die « menige plaatsen » waar ik mij
heb miszien, beperkt tot eene enkele, nl. geleg.-
Het bewijs, dat ik mij wèl met opzet heb•
vergist, is achterwege gebleven.
^ * *
Blz. 254 « Maar zoo de Redactie geenen .iijd had om de idiotica
na te slaan, er is nog eene andere bron, waar men
ook vóór 1878 kon aan putten, te weten Kiliaan, die geeft:
« Ghe-legge. j. schoof. Merges, fascis spicarum ». »
De Redactie heet in dit geval Cosijn, Verwijs.
en De Vries. Die heeren hadden natuurlijk wel
tijd om Schuermans na te slaan. Maar juist in
die jaren was het Woordenboek nog lang niet wat
het nu is. Er was toen nog geen kwestie van een
geschiedenis der woorden op groote schaal. De
Vries wilde alleen de tegenwoordige taal in haar
beschaafden toestand beschrijven, en hij dacht er
-- 561 —
in de verste verte niet aan, een woord op dat alleen bij Kiliaan en bij Schuermans staat.
Dat doet wel de tegenwoordige Redactie. Maar dat
wil de heer Claes niet geweten hebben. Hij altijd van « de », en stelt de tegenwoordige
redacteurs aansprakelijk voor dingen, waaraan
zij part noch deel gehad hebben.
^ * *
« Indien alp « technisch woord » (36) is, zooveel'Biz. 254
te meer verdiende het eene plaats. »
Dat alp plaats verdient, heeft niemand
beweerd ; wel dat De Vries moeilijk was,
niet onmogelijk, het woord te kennen, aangezien
bet levende nog niet
kan kennen.
Met hetgeen ik over gr-ichten be-
Joelde ik niets anders dan een verklaring van dien
Ik heb niet beweerd dat het in
't Woordenboek ^ * *
Om de tweede den heer Claes
heb ik noch van noch medelijden
gehuiv erd ; ik heb er mij alleen ver
meest over de beschuldiging van-hascl, en het
partijdigheid, niet over die van onbetrouwbaarheid..
- 56/
1n verste aa n, een woord op te nemen
:lIleen bij Kiliaan en bij Schuermans staat.
doet wel de tegenwoordige Redactie. Maar dat
Claes niet geweten hebben. H ij spreekt
« Redactie », en .,telt aldus de tegenwoordige
waar.
aan part noch deel gehad hebben.
* *
« Indien « een technisch woord» (36) is, zooveelBlz. 254
eene plaats. »
geen plaats verdient, heeft niemand
beweerd; wel dat het voor De Vries moeilijk was,
zoo niet onmogelijk, het woord te kennen, aangezien
het thans levende geslacht het nóg niet
kennen.
hetgeen ik over grichten gezegd heb, bedoelde
ik niets anders dan een verklaring van dien
vorm te geven. Ik heb niet beweerd dat het in
stond.
* * *
de tweede stelling van den heer Claes
ik noch verontwaardiging noch van medelijden
gehuiverd; ik heb er mij alleen over verbaasd,
en hel meest over de beschuldiging "an
partijdigheiq, niet over die van onbetrouwbaarheid.
— 562 —
Onbetrouwbaar is het Woordenboek in dezelfde
mate als alle menschenwerk dat is. De Redactie
geeft haar werk niet uit voor overvolledig en
onverbeterlijk.
Maar partijdig is het Woordenboek niet. Laten
wij niet vergeten, dat partijdigheid onderstelt
vooringenomenheid, belang of weerzin. Het is een
leelijk iets.
De heer Claes zegt, dat hij op mijn lange
consideraties niet hoeft te antwoorden. Mij wel.
Slechts één punt wil hij aanroeren : Hij heeft niet
de pretentie, zegt hij, al de woorden zijner geboortestreek
te doen opnemen. Ik wil hem gaarne geloo
ven, maar dan had hij zich niet moeten beperken
tot het bespreken van woorden en uitdrukkingen
die haast nergens elders bekend zijn. Hij zegt wel,
dat de woorden die hij aanhaalt als in 't Wdb. niet
voorkomende, voor 't grootste gedeelte in al de
Vlaamsche streken in gebruik zijn, maar dat ontken
ik beslist : juist het tegenovergestelde is het geval.
Op mijn zeggen, dat het Woordenboek niet
ondernomen is met het doel een algemeen Nederlandsch
idioticon tot stand te brengen, wordt geantwoorde
dat het op sommige plaatsen een echt
Noordnederlandsch idioticon schijnt, en verwezen
naar dl. V. kol. 172.179. Daar staan inderdaad eenige
specifiek Hollandsche woorden, maar io men moet -
niet over het hoofd zien dat verschillende daarvan
in de schrijftaal der I7de eeuw van groot gebruik
zijn geweest ; en 2° er zijn kolommen genoeg
-- 563
in 't Woordenboek te vinden, waar het werk wel
een Zuidnederlandsch idioticon lijkt; maar dat ziet
de heer Claes niet.
Mijn woorden dat door De Vries aan de gewestelijke
talen, vooral aan die van het Zuiden, zoo goed
als geene aandacht werd geschonken, zouden de
de beschuldiging inhouden dat de Vries tegenover het
Zuiden niet onpartijdig was. Hier had ik beter
gezwegen.
Geen beter bewijs voor 't geen ik gezegd heb, dat
men De Vries zelf niet aandurft, maar de jongere
Redactie wel. Deze, die veel over 't Zuidnederlandsch
vermeldt, wordt lastig gevallen ; De Vries, die er
niets van vermeldde, mag niet te na gekomen
worden! Het is genoeg bekend dat ik een der
grootste bewonderaars van l)e Vries ben, maar
de waarheid is de waarheid.
*
Het spijt den heer Claes, dat hij bij al de woorden
die ik « opgenomen heb verklaard », geen schuld
mag bekennen. Voor sommige zegt hij mea culpa,
voor andere niet.
Maar is er dan één woord of uitdrukking die hij
niet gezien had, die ik wél gezien heb, die ik alleen
in mijn verbeelding, gezien heb? Neen immers. Er
werd beweerd : dit en dat staat er niet in; ik heb
aangewezen, dat het er wel in staat. Dat wascht
al het water van de zee niet af. Hetgeen ons geacht
Medelid nu komt vertellen, dat alles is de vraag niet.
— 56.4 —
Ik zou het daarbij kunnen laten, maar 't is een kleine
moeite om aan te toongin, dat de heer Claes verkeerd
redeneert, zelfs op het terrein waar hij de zaak thans
brengt.
Dat de eigenaardige beteekenis van aanslaan :
verdrogen, niet in 't Woordenboek staat, heb ik niet
be -, maar erkend. Maar 'k heb tevens aangetoond,
dat het er niet in kon staan.
Braanzkrets zou onder een hoop andere samenstellingen
« verloren » staan. Ja, voor iemand die het
plaii van 't Woordenboek kent noch begrijpt. «'aarom
het geen apart artikel is, heb ik gezegd.
Bij « Vieze Breugel » heet het :
Biz. 257 « Leeft thans in Z•-N. nog voort ». Waarom die
beperking ? De Noordnederlanders hebben er geene eer
van, dat zij den beroemden man, die van Noordnederlandsche
afkomst was, geheel vergeten. »
Waarom die beperking? Wel, omdat het
tegenovergestelde beslist onwaar zou geweest zijn.
Of het den Noordnederlanders al of niet tot oneer
strekt, dat zij den man vergeten hebben -- aangenomen
dat dat waar is -- heeft met de taalkunde
niets te maken. 1)e oorzaak, waarom de uitdrukking .
in Noord-Nederland thans niet meer gebruikt wordt,
is waarschijnlijk te zoeken in het feit, dat men
daar vies niet kent in de beteekenis die het heeft
in vieTe Breugel.
Over de beteekenis van gelijk in ge waart gelijk
Too vriendelijk heb ik me volstrekt niet uitgelaten ;
— 565 --
de opmerking dat gelijk door mij niet goed wordt
uitgelegd, is dus misplaatst. Dat het Woordenboek
hieromtrent niet volkomen juist is, geef ik grif toe.
Gelijk den dag aan 't werk gijn enz. zijn uitdrukkingen
die volstrekt moesten uitgelegd worden,
heet het. Ik heb de uitvoerige uitlegging van
't Woordenboek medegedeeld.
Te biechten gaan gelijk de molders heb ik wel
goed gelezen, maar misschien niet goed verstaan,
doordien de zegswijze mij uit mijn dialect onbekend
is. Alles hangt er van af, of gelijk in het dialect waar
't gebezigd wordt den klemtoon heeft of niet. Zegt
men te biechte gaan gelijk de nzolders, dan is
t een bij voegwoord van tijd ; zegt men te biechte
gaan gelik de molders dan is 't een vergelijkend
voegwoord. Uit de aanmerking van den heer Claes
is op te maken, dat het eerste het geval is.
In zijn aanmerking bij Goedvinden trekt de heer
Claes zich uit den slag door iets dat een bAeediging
al zeer nabij komt.
1 k heb er op gewezen, dat het een elementaire
waarheid is, dat men in een woordenboek soms meer
dan één artikel moet naslaan, om een bepaalde uitdrukking
te vinden : als ze op 't eerre woord niet
staat, kan ze op 't ander staan. Het is immers niet
altijd mogelijk vooraf te beslissen, op welk woord
een locutie moet staan : gewoonlijk op 't voornaamste
woord ; vaste regels zijn er niet. Zoo had men kan
niet hebben en goedvinden ook op Goedvinden kunnen
staan ; nu ze daar niet staat, moet men toch,
— 566 --
voor men gaat jammerklagen, eerst kijken of ze niet
op Hebben staat.
Dat en ver- ,
dedigt zich verder met de mededeling, dat het art.
hebben nog niet verschenen was, toen hij in 1891 zijn
neerschreef.
wil gelooven, maar ik ben zoo vrij
meenee, dat het van weinig nauwgezetheid en nog
minder wetenschappelijken aanteekeningen
die jaar oud zijn, zonder
nog juist zijn.
vergissing haar getouw in 't Woordenboek
zou en bij vermeld
de heer Claes nu goed te
te beweren dat het in kol. 1446 moest,
geloof het woord zeer terecht
is geworden.
nabiecht, biechtpunt,
Eerst ooreken en dan ooinkes kinderen zijd, evenmin als van Beers inet den
den kuiper; ten onrechte geklaagd
niet opnemen van woorden, die nog
beurt daarover wordt gezwegen.
*
^. *
gaat de heer Claes over tot het bespreken
aanmerkingen op 't fout heeft
Om begs ijpen hit
(sic) boeg wendt, ik u herinneren,
- -
gaat jammerklagen, eerst kijken of ze niet
staar.
Dal noemt de heer Claes een uitvlucht, en ver ...
dedigt zich verder met de mededeeling, dat het art.
verschenen was, toen hij in 18~)1 zijn
aanmerking neerschreef.
Ik wil dat gaarne gdooven, maar ik ben zoo vri;
te met.!nen, dat het van weinig nauwgezetheid en nog
mindt.!r van wetenschappelijken zin getuigt aanteeke~
ningen te gebruiken diè tien jaar oud zijn, zonder
even te onderzoeken of ze nog juist zijn.
De vergissing dat haargetouw niet in 't Woor~
den boek zou staan, en bij haarkamer diende ver·
meld te worden, tracht de heer CIa es nu goed te
maken door te beweren dat het in kol. 1446 moest
staan. Ik geloof echter dat het woord zeer terecht
geen apart artikel is geworden.
Dat pisbeziener, voorbiecht, nabiecht, biecht·
punt, Eerst oomken en d.m oOlllkes kinderen niet
vergeten zijll, evt.!nmm als Jan vall Bèers met den
Besteek bij den kuiper; dat 1t.!11 onrechte gt.!klaagd
werd over 't met opnemen van woorden, die nog
niet aan de bt.!urt zijn, - daarover wordt gezwegen.
~. *
Daarna gaal de heer Clàes over LOt het bespreken
mijner aanmerkingen op 't geen hij fout heeft
genoemd.
Blz. 259
« Ammelaken. Om te begrijpen hoe hij het hiët
om (sic) eenen anderen boeg wendt, moet ik uherinnereu,
-- 567 —
dat ik ammelaken (onder honderden) heb aangehaald, niet
omdat het hier « iets anders » zou beteekenen dan in
Holland, maar omdat het in 't I'db. als « Zuidnederlandsch
» gemerkt staat ... (volgt een aanhaling uit het
Woordenboek).
Dat wilde ik doen zien; maar omdat ik het bovenstaande
niet aangehaald had, wilde de heer de Vreese
mij « iets anders » doen zeggen. Zal hij nu. willen lijden
dat hij zich vergist . heeft, en vrijwillig? »
Neen, ik zal niet « lijden » dat ik mij vergist heb,
nog minder dat ik het « vrijwillig » heb gedaan. I k
zal veeleer beweren dat niet ik het op een anderen
boeg wend. In de Wenken staat er niets anders dan
het volgende :
« Ammelaken, het laken, waarop men de schotels,
nappen, stoopen, kannen, enz. plaatste. Dat zegt
immers meer dan tafellaken-? »
Wie kan daaruit verstaan, wat ons thans
gezegd wordt dat er mede bedoeld werd?
« Bespieder, met voorbeelden o. a. uit DAVID, VAN Blz. 26o
LENNEP, CONSCIENCE, - dat wordt door al onze woordenboeken
zonder aanmerking opgegeven, rnaar, zoo
't schijnt, te onrecht, omdat CONSCIENCE, die 't «pas 35
jaar geleden » nog schreef -- nu dood is ... Neen, omdat
iets « dat niet lang geleden nog gebruikt werd, thans in
onbruik kava zijn ».
Wanneer zal men begrijpen, dat beperkende uitdrukkingen
als : thans zoo goed als in onbruik, alleen in Vlaamsch
Bellié enz. hier gelijk staan met : Gebruik ze niet meer. »
-- 568 —
Dat bespieder in al onze ‘voordenboeken zonder
aanmerking wordt vermeld, bewijst niets. Ze zijn
immers geen van alle historische woordenboeken, en
geven niet een, maar talrijke woorden op, die niet
meer van dagelijksch gebruik zijn.
1)e wijze waarop mijn betoog verder geparaphraseerd
wordt, kan veilig onbesproken blijven.
\Vat nu de beteekenis betreft van aanwijzingen
als thans Toogoed als in onbruik, alleen
in Vlaa'nsch België enz., ik verzeker op de stelligste
wijze, dat er niet mede bedoeld wordt
8ebruik dit of dat woord niet meer I k weet
dat die opvatting hier in Vlaam-sch-België meer
gehuldigd wordt. Maar waarlijk : ze is verkeerd.
Die aanwijzingen hebben alleen een historische beteekenis
: het Woordenboek constateert, behoudens vergissing,
den tegen•oordigen toestand der taal. Heeft
iemand er nu genoegen in, een woord of een uitdrukking
te gebruiken die uit het algemeen gebruik verdwenen
is, dan hoeft hij dat niet te laten, ook al staat
in t Woordenboek vermeld : verouderd. Hetzelfde
geldt de topographische aanwijzingen Trouwens ,.
indien uitdrukkingen als : alleen in Noord-Holland,
alleen in de Graafschap, alleen aan de
Zaan, alleen in Vlaanderen, alleen in Zuid-Nederland
in gebruik, wezenlijk beteekenden : gebruik
ze niet meer, zou dat niet het belachelijkste donquichotisme
zijn, dat men kan uitdenken? Want niet
alleen wordt het Woordenboek door veel te weinig
menschen gelezen, opdat di'e aanwijzingen doel
-- 569 —
zouden kunnen treffen; zelfs al kwamen die aanwijzingen
tot de kennis van het groote publiek
niemand zou er zich aan stooren.
Hetgeen gezegd wordt naar aanleiding van bespre1c,
kunnen we gerust ter zijde laten.
Wat besprinkelen betreft : het « thans verouderd
» geldt immers niet den vorm, maar de
beteelcenis.
Daarenboven doet de heer Claes me iets zeggen
dat ik niet gezegd heb.
« Ik bewonder hier nogmaals de redeneering van Blz.-261
den heer de Vreese. Waar het Wdb. besprinkelen Middelnederlandsch
en verouderd heet, zegt hij : « Maar
daarmede is immers niet gezegd, dat besprinkelen thans
onbekend is. »
Ik heb immers niet gezegd dat het Woordenboek
den vorm besprinkelen verouderd noemt,
maar het volgende :
« De heer Claes is tot zijn meening gekomen,
doordien het Woordenboek als Middelnederlandschen
vorm van besprenkelen alleen opgeeft : besprinkelen. Maar
dat heeft immers zijn reden : tot nog, toe is alleeri
die vorm voor 't Middelnederlandsch opgeteekend (zie
VERDAM), en d airom wordt die alleen opgegeven.
Maar daarmede is immers niet gezegd dat besprinkelen
thans onbekend is. »
-- 570 --
Blz. 262 Bij besteken wordt gevraagd, of Vlaamsch-
België en de zuidelijke provincien van Noord-Nederland
geen groot gebied genoeg is om het woord tot
algemeen gangbaar te proclameeren. Zeker niet :
Zuid-Nederland met Noord-Brabant maken samen
nog niet eens de helft der Vereenigde Nederlanden uit.
*
* *
B17. 262 Bij bestendig wordt gewaagd van de tegenspraak
tusschen het Woordenboek en mijn Gallicismen.
Inderdaad : volgens mijn vroegere redeneering
is de uitdrukking bestendige secretaris niet
de rechte; ze is het naar mijn tegenwoordige
meeping nog niet. Toch zou ik, indien ik het
artikel bestendig had gemaakt, net eender geschreven
hebben als Dr. Kluyver : want de Redacteurs
moeten in 't Woordenboek niet verkondigen wat zij
voor goed houden; zij moeten vermelden hoe het
gebruik is. Het Woordenboek kiest geen partij.
*
* *
Blz. 263 « Bestiaal. Ik heb niet gezegd, dat het woord mij
« niet bekend is » (J5), maar dat ik het niet heb hooren
of zien gebruiken, dan hier en daar bij eenen notaris. »
In de Wenken staat :
« Volgens DE Bo leeft het (woord) nog in West-
Vlaanderen. Misschien, ja, hier en daar bij eenen
notaris; maar elders heb ik het nooit hooren of zien
gebruiken. »
- 57 J .._.
Dat kan naar mijn bescheiden meening niet
anders beteekenen dan het volgende : :c Misschien,
ja, hier en daar bij een notaris in West-Vlaanderen;
maar elders, d. i. buiten West-Vlaanderen,
heb ik het nooit hooren of zien gebruiken. »
En dat dit wezenlijk de bedoeling was, kan
men duidelijk zien uit het artikel in De Vlaamsche
,Kunstbode, waar men leest : « Volgens DE BO
leeft het nog in West- Vl. (misschien hier of daar
bij eenen notaris), maar ik heb het nooit hooren
of Tien gebruiken ».
Ik ook niet gezegd, « dat Zuidnederlandsche
't moeten behandeld worden,
zij Haspengouwsch zijn! » Eene
geestigheid, Doctor de Vreese... de hoeveelste
liet Haspengouw niet
te onderscheiden van 't Hageland. »
Als mijn conclusie te gewaagd was, laat de heer
duidelijk te kennen geven wat hij met
aanmerking heeft. Die aanmerking
zeker den indruk, dat naar liet oordeel
den criticus niet het Woordenboek
'Hageland niet
die geestigheid betreft, ze bewijst alleen
de grenzen van 't. Hageland mij niet nauwkeurig
bekend aangezien ik Neerlinter Haspengouvv daarover straks nader.
« mijn artikel op Bestiaal...; wien heb slz. 26 ¢
i' » ik mij nog beroepen
- 57' -
kan naar mijn bescheiden meening niet
beteekenen het volgende: :( Mis~chien,
hier en daar bij een notaris in West-Vlaanderen;
d. i. buiten West-Vlaanderen,
het nooit hooren of zien gebruiken. »
dat dit wezenlijk de bedoeling \vas, kan
duidelijk het artikel in Vlaamsche
Kunstbode, leest: (( BO
het /log in West- Vl. (misschien hier of daar
eenen notaris), maar ik heb het /looit hooren
.of {ien gebruiken I).
« Ik heb ook niet gezegd, « dat Zuidnederlandsche
woorden maar in 't Wdb. behandeld worden,
voor zooveel (sic) tevens Haspengouw~ch zijn! » .geestigheid, waarin Doctor de Vreese ... voor de hoeveelste
(sic) maal bewijst, dat hij het Haspengouw niet
weet te onderscheiden van 't Hageland. »
laat de heer
Claes dan duidelijk te kennen geven wat hij met
zijn aanmerking bedoeld heeft. Die aal:merking
maakt zeer zeker den indruk, dat naar het oordeel
van den criticus bestiaal met in het mag staan, omdat het woord in 't Hageland niet
bekend is.
Wat die geestigheid betren, ze bewijst alleen
dat di! grenzen van 't Hageland mij niet nauwkeurig
bekend zijn, aJngezien ik Neerlillter tot
de Haspengouw reken. Doch daarover straks nader.
Lees mijn artikel op Bestiaal ... ; op wien heb Blz. 264
ik mij nog beroepen?»
572 -
In de Wenken wordt nienzand anders genoemd
clan De Bo.
Blz. 2E4 « Maar indien bestiaal... « Beel Vlaanderen door,
oost en west, van dagel ij ksch gebruik is (55) », hoe
komt het dan, dat AMAAT Joos in zijn Waasclz Idioticon
het woord niet opneemt? Zeker om mij genoegen te
doen? Wat is hier nu « karakteristiek (55) » mijne
onbelezenheid of uwe driestheid? »
Waarom de heer Joos het woord bestiaal niet.
opgenomen heeft, weet ik niet. Naar mijn gevoelen
bewijst dat nog niet, dat het woord in het land
van Waas onbekend is. Dat ik waarheid gesproken
heb, toen ik zeide dat bestiaal in Vlaanderen'
overal bekend is, mogen d.: aanwezige leden getuigen
: op hen beroep ik mij (1). En al was dat
niet zoo, dat zou nog geen reden geweest zijn om
het woord niet in 't Woordenboek op te nemen.
Me dunkt dat iemand, die aldoor klaagt dat aan
het Zuidnederlandsch niet de eer gegeven wordt die
er aan toekomt, blij moest zijn dat bestiaal opgenomen
werd, ook al is het niet overal bekend.-
Hetgeen in 't midden gebracht wordt naar aanleiding
van bestierder enz. kan weer onbesproken .
blijven.
(t) Hier hebben alle leden hunne instemming betuigd,
— 573 —
Bij betalende school heet het opnieuw, dat ik
mijne verantwoordelijkheid van mij afschud. Dat
dit ongegrond is, werd boven reeds aangetoond.
Daarenboven heb ik niet gezegd :
« De Redactie « heeft aan het Zuidnederlandsch Blz. 265
taalgebruik alle eer bewezen » met betalende school, niet
een gallicisme, maar eene
payante » te noemen. »
Maar :
« navolging van fr. école
« door betalende school op te nemen zonder een
woord van goed- noch afkeuring. »
Waarom de Redactie, in dit geval Dr. Kluyver,
verwezen heeft naar een artikel van mijn hand
heb ik ook gezegd : ten gerieve van hen die uitvoeriger
wenschen ingelicht te worden over het ontstaan
en het gebruik der uitdrukking.
1 k heb niet gezegd, kortweg : « de Redactie
heeft mijn geschrijf niet noodig », maar : «de Redactie
heeft mijn geschrijf niet noodig om te weten dat
betalende school Zuidnederlandsch is. »
En nu die « brillante volte-face. » Ik geef
in het Belfort van Februari 1899 een zeer kort
artikel, niet meer dan anderhalve bladzijde groot :
Hoc Tou een « école payante » in het Nederlandsch
wel heeten? Een stuk van den heer Bultynck
in de Maartaflevering gaf mij aanleiding om op de
zaak terug te komen, te meer daar ik mij op een
belangrijk punt onvolledig en ook onjuist had
Blz. ^ s
— 574 --
uitgedrukt. Toen ik met mijn tweede stukje bij
den uitgever kwam, deelde hij mij mede dat hij
nog twee artikeltjes over hetzelfde onderwerp had
ontvangen, en verzocht hij mij, het mijne tot de
Meiaflevering te laten liggen, daar de beschikbare
ruimte voor de Aprilaflevering vol was. Daartegen
had ik geen bezwaar, maar verzocht en kreeg vergunning
er een naschrift bij te voegen.
In de inleiding van het tweede artikel erkende
ik rondweg dat ik « op een belangrijk punt mijn
bedoeling minder juist had uitgedrukt », en het naschrift
begint aldus: « Dit artikel was reedsgeschreven,
en bestemd om in de voorgaande aflevering
opgenomen te worden ; maar daar nog twee andere
stukjes over hetTelfde onderwerp inge.onden waren , .
werd het verkieslijker geacht die te laten voorgaan . »
Wat doet nu de heer Claes?
Vooreerst tracht hij munt te slaan uit mijn
vermelde onvolledigheid en onjuistheid, Dat is zijn
recht. Maar hij gaat verder. Niettegenstaande de
erkenning mijnerzijds dat ik een fout gemaakt had,
en ondanks de zeer uitdrukkelijke verklaring aan
het hoofd van het naschrift beweert hij, niet alleen
dat ik mijn vergissing niet heb willen erkennen,
maar ook dat mijn tweede artikel niet geschreven
was vóór het zijne :
« In plaats van te bekennen, dat hij zich vergist had,
schreef Dr. de Vreese, bl. 362, in een art. — dat
schijnbaar te laat verzonden was om in de voorgaande
aflevering te kunnen opgenomen worden (!) » enz. (volgt
een aanhaling).
-- 575 —
Ik acht het onnoodig dergelijke argumentatie
nader te qualificeeren.
* * *
« Gezwaad hoort niet alleen tot het Antwerpsch Blz. 265
dialect, maar tot het Hagelandsch en het Haspengouwsch.
»
Dat Gepvaad ook tot het Hagel. en Haspegouwsch
behoort, wil ik gaarne gelooven ; maar
dat bewijst niets tegen 't geen ik gezegd heb.
** *
Baboe. — Ik vraag excuus I0 voor de foutieve
verwijzing : 58 in plaats van 50 ; 2° omdat baboe
4__ ) niet in 't Woordenboek staat, terwijl men
uit mijne woorden inderdaad kan opmaken, dat
bet er wél in staat.
* * *
«Maar bats, groote schop, dat als algemeen Neder- Blz. 266
Jandsch opgenomen wordt, waar is dat bekend? »
Dus, wat de heer Claes niet kent, is geen
Nederlandsch ? Bats is in Noord-Nederland onder
polder- en aardewerkers algemeen bekend. Noord-
Nederland is in elk geval toch meer dan « St Truiden
yen omstreken* », waar bats = bil.
* **
« Bedpan. -- Ik zal doen opmerken t° dat het slz. 265
Wdb. bij Beddepan, 2), zegt : « In Z.-N. in den vorm
bedpanne », wat niet waar is, dan voor een deel van
-- 576 --
Z.-N. ; 2° dat bij beddepan i), drie (slechts drie) voorbeelden
gegeven worden, het eerste met Bedpannen,
(mv.), het tweede met Bedpan, het derde met Bedpann!
En desalniettemin de vorm is beddepan! »
Alweer onnauwkeurig gelezen : het lemma
Beddepan bewijst dat de meest gebruikte vorm
thans zóó luidt; daarnaast wordt onmiddell ij k vermeld
: « ook bedpan ».
^ * *
Blz. 266 « Boter. Van de variante door TUERLINCKX en
RUTTEN opgegeven spreekt het Wdb. niet; het geeft
de spottende uitdr., door DE Bo, geboekt en laat ze
door DE Bo, TUERLINCKX en RUTTEN onderteekenen.
't Is dat, wat verkeerd is; tegen die verkeerde opgave,
als zou de Hagelander en de Haspengouwer Versche
boter en versch brood is allemans dood zeggen, teeken ik
verzet aan, -- dat weet de heer de Vreese zeer goed!
Wat TUERLINCKX en RUTTEN beter opgeven, wordt
niet vermeld. Is dat onpartijdig en betrouwbaar? »
Dat is een zeer zonderlinge voorstelling van
de zaak. Het is immers begrijpelijk, dat, als een
uitdrukking uit De Bo wordt aangehaald, waarvoor
Tuerlinckx en Rutten een variante hebben
die variante niet altijd in haar geheel hoeft uitgeschreven
te worden.
Daarenboven : de heer Claes heeft gezegd dat
men in zijn streek gebruikt : Versche boter e n'
versch brood is mijn dood, .rei de man, en de vrouw
bakte en boterde alle dagen, en zich beklaagd dat
die variante niet opgenomen is. Ik heb er op
—, 5 77 --r
gewezen, dat Tuerlinckx noch Rutten die vermelden,
maar daarover wordt gezwegen.
. w
* *
« Bij boken wordt, 't is waar, verwezen naar « Beu- BIz. 26 7
ken, bedr. zw. ww. Mnl. boken », en er wordt o. a. een
voorbeeld van boken gegeven uit een werk van ons
geacht medelid, Asvr. DE Vos, die dus Middelnederlandsch
schrijft! »
Niemand, behalve de heer Claes, zal uit het
-Woordenboek een dergelijke conclusie trekken, want
iedereen weet dat de Zuidnederlandsche dialecten
nog in talrijke gevallen het klankenstelsel der middeleeuwen
bewaard hebben, en dat het Woordenboek,
door een citaat met den vorm boken te geven, juist
bedoelt er de aandacht op te vestigen dat een dergelijk
geval hier aanwezig is.
Wat het overige aangaat, in de Wenken staat :
« Die in 't Fransch het rechte woord op de rechte
plaats gebruiken (anders gezegd : de « lawaaiigen») drukken
noten boken uit door gaulei des noix. »
Ik heb daarop gezegd :
« Wat met het slot der aanmerking bedoeld wordt,
kan ik niet recht vatten. Ik denk dat iedereen noten
beuken zal uitdrukken door gauler des noix. »
Nu doet de heer Claes moeite om mij duidelijk
te maken wat gauler des noix beteekent, maar dat
wist ik waarlijk ook wel. Het onbegrijpelijke voor
578 --
mij was niet, wat gauler des noix beteekent, maar
dat naar de meening van den heer Claes alleen
zij, die « in 't Fransch het rechte woord op de
rechte plats gebruiken (anders gezegde lawaaiigen)
» gauler des noix zouden zeggen. Met
andere woorden : waarom alleen dergelijke men-.
schen, niet iedereen?
* *
Blz. 267 « Bewijzen. 't wonder, de heer de Vreese -
er naar streeft om de Redactie als slachtoffer van
mijnen moedwil voor te stellen. Waar ik zeg : « Het
(namelijk het woord bewijzen met de beteekenis, die
er blijf aan hechten) dient geëerbiedigd, omdat
het gemaakt heeft, » daar veinst hij te
gelooven,. dat ik de Redactie van « gebrek aan eerbied
tegenover BILDERDIJK » beschuldig! Blijven wij liever
bij de beteekenis van het woord bewizen. »
men iemand zegt :
« beteekenis hebt ge niet vermeld ; maar ze
dient geëerbiedigd te worden, » dan zal dat ongetwijfeld
geven : niet geëerbiedigd.
Vandaar mijne woorden : « kan het
den heer niet zijn, de Redactie
aan gebrek aan eerbied tegenover Bilderdijlc
heeft schuldig gemaakt ».
Blz. 268 « Als de redeneering van den heer de Vreese juist
dan heeft BILDERDIJK :
« dichten van meesterdichters in 't algemeen
van Vondel, Foot, van Merken, Feitama
't bijzonder bewijs, zij door een
grijsaard gemaakt zijn...
wat gal/Ier lloix maar ~
naar de meening van den heer Claes alleen
die « in 't Fransch het rechte woord op derechte
plaats gebruiken (anders gezegd de lawaaiigen)
)) gal/lel' des lloix Met
waarom alleen dergelijke men-schen,
en niet iedereen?
* * BI .... 267 « Bewijzen. 't Is wonder, hoe de heer de Vreeseer
naar streeft om de Redactie als slachtoffer mijnen moedwil voor te stellen. Waar ik zeg: « (namelijk het woord bewy"zen met de beteekenis, ik er blijf aan hechten) dient geëerbiedigd, BILDERDIJK het gemaakt heeft, » daar veinst hij te
gelooven,· dat ik de Redactie van «gebrek aan eerbied
tegenover BILDERDIJK Blijven wij liever
bij de beteekenis van het woord bewy·zen. »
Ik veins niemendal. Als men tot iemand zegt:
« die beteekenis bebt ge niet vermeld; maar ze
dient geëerbiedigd te worden, )) dan zal dat ongetwijfeld
den indruk geven: gij hebt ze niet geëerbiedigd.
woorden: « Ik kan het
met den heer Claes niet eens zijn, dat de Redactie
zich aan gebrek aan eerbied tegenover Bilderdijkheeft
schuldig gemaakt )).
Blz. 261 «Als redeneering de Vreese juist
is, dan heeft BILDERDIJK willen zeggen :
« Geen dichten van meesterdichters in 't algemeen
en geen bundel van Vondel, Poot, van Merken, Feitama
in 't bijzonder leveren het bewijs, dat zij door een
versuften grijsaard gemaakt zijn ...
579 --
Indien zij (t. w. de Redactie) met haar Belgisch
medelid ook van BILDERDIJKS onbeholpenheid overtuigd
is, dan is er nog een groot argument vergeten om
die onbeholpenheid te staven : Hoe kon BILDERDIJK
aan eenen « grij zaard (sic 73), bij den haard stram en
stijf geworden » denken en tevens aan W. VAN MERKEN,
die maar 68, aan FEITAMA, die maar 64, en. aan POOT,
die maar 44 jaar oud is geworden, en toch verzen
geschreven heeft, die bij deze « onbeholpene, gewrongene
» verzen van onzen subhemen knorrepot ver, zeer
ver achterstaan ? »
Hetgeen ik gezegd heb, wordt hier nu juist niet
overnauwkeurig omschreven. Naar mijn opvatting,
die ik toch duidelijk genoeg uiteengezet heb, heeft
Bilderdijk bedoeld : Aan de, verzen van Vondel,
Poot enz. kan men wel zien — , die verzen verraden
dat ze niet gemaakt zijn door grijsaards bij
den haard stijf en stram geworden, terwijl men
dat aan de mijne wél kan zien, m. a. w. « zulke
werken als de bundels van Vondel, Poot, van Merken
of Feitama kunnen niet gemaakt zijn door een
versuften grijsaard n, welke opvatting natuurlijk niet
in strijd is met den leeftijd der genoemde dichters.
Om den lezer, die de werken van Bilderdijk
niet bij de hand heeft, in staat te stellen mijn
opvatting aan den tekst zelven onmiddellijk te toetsen,
moge het gedicht, voor zoover noodig, hier een
plaats vinden.
Geen bondel
Van Vondel,
Geen verzen van Poot: —
Geen dichten
Van lichten,
Op Pindus vergood; --
-- 58o ---
Geen werken,
Van Merken
Of Feitama waard, —
Bewijzen
Den Grijzen
Verstijfd by den haard.
't Bezwaren
Der jaren
Verdrukt en verwoest
Gedachten
En krachten;
En de adem verroest.
Verbeelde
De weelde
Zich meer dan zy mag!
We ontleeren
't Braveeren
By dalenden dag.
Wat zouden
Wy, Ouden?
Der Jeugd voegt het Lied.
Verstommen,
Of brommen;
Meer kunnen wy niet.
Geen Zangen
Ontvangen
Mijn Lezers van my,
Maar luttel
Gepruttel
Van Bestevaars brij.
Want rijmen
Te lij men
In maat en kadans
('t Mag goed zijn
't Mag zoet zijn)
Verdient nog geen krans.
Niets lichter
Dan Dichter
581 —
Te wezen in schijn!
Doch velen
Moog 't streelen,
't Valt zwaar, het te zijn.
Dit weten
Poëeten
Op 't Zangpad gewend, ---
Dit ieder,
Die lieder-
En ode-vlucht kent.
't Eischt treffen,
Verheffen;
't Eischt bruischenden gloed;
Geen ooren-
Bekoren,
Maar hart en gemoed.
Bilderdijk gaat voort uiteen te zetten, aan
welke eischen de dichter moet voldoen, en eindigt
ten slotte aldus :
Nog voelen
We 't woelen
Der vonk van voorlang,
En storten
By horten
Een zweemsel van zang.
Doch minden
De vrinden
Van 't Dichterlijk schoon,
En prezen
Voor dezen
De braven mijn toon;
Schoon langer
Geen Zanger
— 582 --
Voor andren ten baak,
Licht hoeren
Hun ooren
Ook dit met vermaak (i).
Het heet dat ik Bilderdijk een krauw geef. Ik
ben zoo vrij er aan te herinneren dat ik alleen gezegd
heb, dat Bilderdijk zich op deze plaats « vrij onbeholpen,
althans gewrongen » heeft uitgedrukt.
Sedert wanneer zijn wij verplicht Bilderdijk te
bewonderen door dik en dun?
* * *
Blz. 269 « Bidden. De heer de Vreese is gewoon te doceeren,
maar ik beklaag de discipels die bij hem zweren.
« Twijfele wie wil, de verklaring is niettemin juist, » roept
hij uit. H,ij zou veel beter doen met te bewijzen, dat
biddende orden en bedelende orden dezelfde zijn; zijne
verzekeringen : « dat is onjuist, dat is bekend » voldoen
mij volstrekt niet, »
Me dunkt, dat hier meer gevergd wordt dan
billijk is. De heel Claes heeft de verklaring van
't Woordenboek in twijfel getrokken : hij moest dus
bewijzen dat biddende orden niet beteekent : bedelorden.
Ik heb gezegd : « Twijfele wie wil, de verklaring
is niettemin juist », omdat het wezenlijk
algemeen bekend is, dat bidden vroeger o. a. beteekende
: bedelen. Want daar komt het op aan. Wie
het niet weet, kan het immers te weten komen door
(I) Naar de uitgave van DA COSTA, dl. XI, blz, 329 vlgg.
— 583 —
in het Nederlandsch en in het Middelnederlandsch
Woordenboek beide het artikel bidden even te
lezen. Nog bij Plantijn leest men : « Bidden van
deure tot deure. Mendier de huis en huis. »
Ik heb herinnerd aan lat. nzendicantes en aan fr.
ordres mendiants. Als Jan van Ruusbroec schrijft :
Maer die de biddende ordenen stichten, si besaten
Gode, en : nu ,4 ijn die biddende ordenen seere wijt
worden, ende der bruedere die bidden es vele (i )!
dan vertaalt Surius aldus : jam si ad Mendicantium
ordines transeamus, eorum institutorcs vidernus
Deum in spiritus sui possedisse, en : Atqui hodie
ordines isti Mendicantium plurimum aucti sunt, et
Mendicantium fratrum est numerus (2) ; ik zal er
nog bijvoegen dat Jacob van Maerlant de Franciscanen
de « bidders », d. i. de bedelaars, noemt
« Jacop van Merlant wille hier af dichten ... Want
hi de bidders enten patroon minnet b (Leven v.
St.-Franciscus, vs. 79).
De heer Claes heeft groot gelijk mij op mijn
woord niet te gelooven ; maar waarom wil hij dat ik
hem op 't zijne geloof? Hij had immers gezegd
« les ordres contemplatifs... bij ons de beschouwende
of biddende orden », maar 't bewijs bleef
achterwege.
(i ) Werken van JAN VAN RUUSBROEC, ed. DAVID, d. II,
blz. 189, reg. 18 en blz. 190, reg. 11.
(2) D. JOANNIS RUSBROCHII... Opera Omnia... e Brabantlae
Germanico idiomate reddita latine per F. LAURENTIUM SURIUM
(Coloniae... M. D. LII. ), p. 203.
-- 584 —
Blz. 269 « Biddag. Om te bewijzen dat « de verklaring van
dat woord niet onjuist is, haalt hij o. a. aan, dat ook
de kruisdagen in 1665 biddagen genoemd worden. In
1665! hij die hier ernstig beweerd heeft, dat iets verouderd
is, wat CONSCIENCE (en zijne landgenooten
nu nog) gebruikte! Onze biddag of gedurige aanbidding
is echter zoo oud niet; hij dagteekent eerst van omstreek8
1760. »
Fen belangrijk punt uit mijne redeneering is hier
over 't hoofd gezien. In de Wenken werd gezegd :
« Dat (t. iv. de definitie van Biddag) kan overeenkomstig
zijn met den hervormden godsdienst in
een protestantscli land. Bij de Katholieken is de biddag
de dag, welke in iedere parochie jaarlijks toegewijd
is aan de aanbidding van het H. Sacrament. »
Daarop heb ik er op gewezen, dat hier geen
kwestie kan zijn van den biddag bij de katholieken,
maar van een biddag. Als voorbeelden van biddagen
noemde ik dan : 1 0 den dag, welke bestemd is tot gedurige
aanbidding van liet H Sacrament ; 2° den dag
waarop men te Gent petsonkelt; 3° « uit een citaat uit
Croons' Almanak (a° 1665), in 't Woordenboek opgenomen,
kan men zien dat de kruisdagen er in dien
tijd nog andere waren. » Me dunkt, dat is voldoende
om te bewijzen, dat biddag niet kan gedefinieerd
worden zooals de heer Claes het doet, met andere
woorden dat de definitie van 't Woordenboek niet
onjuist is.
Had ik alleen op het citaat uit Croon gewezen,
dan zou er misschien reden zijn om te zeggen : die
redeneering gaat niet op, want het gebruik van bid--
585 --
dag met betrekking tot de kruisdagen is verouderd.
Maar waar een voorbeeld gegeven wordt van het gebruik
van biddag met betrekking tot Portiuncula,
naast gedurige aanbidding, is daar geen recht toe.
*
* *
« Biechten. « Er worden verschillende aanhalingen BIZ. 2 7 0
medegedeeld — zegt hij — waarin biechten onzijdig
is », en daardoor bewijst hij de juistheid mijner aanmerking,
dat biechten niet bedrijvend alleen, maar
bedrijvend en onzijdig moest heeten. »
De zaak komt hier op neer : vroeger werd er
steeds nadrukkelijk op gewezen, als een werkwoord,
dat van nature bedrijvend is, schijnbaar onzijdig
wordt gebruikt. Thans wordt dit soms nagelaten.
*
* *
« Brood. Ik kan u verzekeren, dat de Hagelander BIZ . 270
(de heer de Vreese verwart hem hier weer met den
Haspengouwer (77)!) noch een boos, noch een loos
inzicht heeft, als hij, ook in het bijzijn van den jongen
leviet, zegt : kruintje geschoren, w n je geboren. »
Er is geen reden om aan die verzekering te
twijfelen; het is blijkbaar een grappige spreekwijze,
waarm'tde niets kwaad bedoeld wordt. Maar ik zie
niet.in, hoe die verzekering de verkeerde aanmerking
in de Wenken goed maakt.
* **
« Ge-. De heer de Vreese bekent het zelf (8o), datElz. 270
keten in het Zuiden de overheerschende vorm is geble—
586 —
ven. Ik heb mij alleen beklaagd, dat deze regelmatige
vorm door de Hollandsche woordenboeken dood wordt
gezwegen. Waarom? Dat heeft de heer de Vreese ons
met al zijne geleerde uitweidingen niet geleerd. »
Ik heb duidelijk gezegd, dat ge-in het Woordenboek
niet doodgezwegen, d. i. met opzet verzwegen
is, maar, dat De Vries, Verwijs en Cosijn in 1874
waarschijnlijk niet wisten dat gelen hier thans nog
de gewone vorm is.
*
* *
131z. 27o « Bij gebral spijt het hem, niet te kunnen bewijzen ?
dat ik ongelijk heb...
Al wat gij over brallen vertelt, bewijst te , beter
dat gebral geloei vergeten is. »
Het heeft mij niet de minste moeite gekost, te
erkennen dat gebral geloei niet in 't Woordenboek
staat. Ik heb bewezen dat het er niet in kon
staan, en daar kwam het op aan.
**
Blz. 271 « Gedachte wordt door het Wdb. « vr., voorheen
ook onz. » geheeten. Ik heb gezegd : « In al
de voorbeelden, waar gedachte in 't enkelv. voorkomt ,.
is die vorm vrouwelijk, nergens onzijdig ». Zoek liever
voorbeelden waarin gedachte onz. is, in plaats van, mij
te beschuldigen. »
In de. Wenken werd gevraagd waarom de vorm
gedacht « uit al de woordenboeken » wordt gebannen.
I k heb aangetoond, dat de billijkheid
vordert te erkennen, dat die vorm in elk geval
-- 587 —
niet uit het Woordenboek gebannen is. Nu heet
ik de beschuldiger. Laat het nu waar wezen, dat het
Woordenboek geen enkel voorbeeld geeft waarin
gedachte onzijdig is (wat waarschijnlijk zuiver
toevallig is : toen dit artikel bewerkt werd, en nog
lange jaren nadien, was het materiaal van 't Woordenboek
nog oneindig verder van 't ideaal verwijderd
dan thans). Desniettegenstaande is het wel degelijk
juist, wat aan liet hoofd van het artikel staat :
« voorheen ook onzijdig, » zooals men zien kan uit
het Middelnederlandsch Woordenboek van Verdam,
die voorbeelden genoeg heeft waarin gedachte onzijdig
is.
** *
Goddeloos. -- De heer Claes wil bewijzen, dat BIz.27r
de klemtoon niet altijd op het achtervoegsel ligt,
« zelfs niet ijl de beschaafde taal, » en doet dat
met behulp van voorbeelden uit vroeger eeuwen,
terwijl ik natuurlijk de hedendaagsche beschaafde
taal op het oog had.
Ik geef echter grif toe, dat een korte opmerking
over de verschillende accentuatie in vroeger
en later tijd, en thans in Noord- en Zuid-Nederland,
in het Woordenboek niet zou misplaatst
geweest zijn.
De aanmerkingen naar aanleiding van mannen
van goeden wil zijn alweer het gevolg van onnauwkeurig
lezen. Er wordt gevraagd :
-- 588 —
Biz.2 72 « I• Wat verschil is er tusschen uw « goed gehumeurd
» en uw « gunstig gestemd » (88) ? of wil goed
gehumeurd niet zeggen : de bonne humeur d. i. welgezind?»
Ik heb gezegd : « In het Zuiden beteekent lvelgeTind
: goed gehumeurd ; in Noord-Nederland
heeft het woord een beteekenis die dichter staat
bij de oorspronkelijke : nl. gunstig gestemd —,
genegen tot datgene wat uit het verband blijkt,
zooals men met één blik in 't Woordenboek, op
geTind, leerera kan. D
Me dunkt, dat levert wel eenig verschil op.
De heer Claes klaagt over 't geen hij noemt mijne
« langheid. » Maar 't heeft al den schijn, dat ik
het beter nog wat langer had gemaakt, en uitvoerig
gewezen op het verschil in constructie :
voor den Zuidnederlander is tveigeTind een absoluut
begrip ; voor den Noordnederlander niet.
Dat de schrijver in het Vaderland aan de
Fransche uitdrukking niet gedacht heeft, zal wel
waar wezen. De Hollanders hebben het, gelukkig,
nog zoo ver niet gebracht als wij Zuidnederlanders.
Maar dat het een uitvinding van mij is, dat
ivelgeTinden beteekent « mannen van goeden wil »,
is mij te veel eer bewijzen. Dat Halma en He -
remans welgeTind vertalen door bier intentionné,
bewijst niet dat die andere beteekenis niet bestaat.
Het voorbeeld uit het Vaderland heb ik aangehaald
omdat ik het toevallig bij de hand had ;
het zou waarschijnlijk niet veel zoekens kosten,
er uit de literatuur eenige andere bijeen te brengen.
* *
-- 5 89 —
Gordijn. — De heer Claes meent, dat ik « of Biz.2 72
een ander » den bewerker van het woord gordijn
.0 moest leeren kennen » dat dit woord in Zuid-
Nederland altijd vrouwelijk is.
Het zal goed zijn, hier de puntjes op de i te
zetten.
De aflevering, waarin Gordijn voorkomt,
verscheen einde November 1891 ; ik was met
i September daaraanvoorafgaande medewerker aan
't Woordenboek geworden, en werkte als zoodanig
samen met Dr. Kluyver, aan de letter 0 ; met het
werk van de heeren Beets en Muller had ik niets uit
te staan. Maar al was dit laatste anders geweest, uit
de genoemde data blijkt, dat gordijn bewerkt werd,
toen ik met het redactiewerk nog heelemaal niets
te maken had; toen ik wel uit liefhebberij bijdragen
leverde voor het Woordenboeksapparaat, maar van
het werk zelf alleen kon kennis nemen als elk ander
belangstellend lezer, d. w. z. nadat de afleveringen
verschenen waren. Evenmin als wie ook, kon ik dus
vooruit weten welke fouten of vergissingen in een
bepaald artikel zouden voorkomen. Hoe had ik dan
den bewerker van het artikel gordijn « moeten » leeren.
dat dit woord in Zuid-Nederland altijd vrouwelijk is ?
Ten slotte : aangezien, naar de meening van
den heer Claes, ook een ander dan ik den bewerker
had moeten en kunnen inlichten, is het dan onbescheiden
te vragen waarom de heer Claes zelf
slat niet op zich heeft genomen ?
Bit. 273 artikel Greinelen
te ontbreken, word ik aansprakelijk gesteld 1
dit is weer het onmogelijke gevergd. Toen
bewerking nog niet het
collegas.
* * *
Blz. 273 « Groen. Nu hij om te verschoonen,
aan onze lezers verklaard heeft, « dat het gevoel der
geslachten in N.-N. zeer flauw geworden is (90) »,
hoe zij dan kunnen goedkeuren, dat het meer
ontwikkeld gevoel der geslachten in Vlaamsch-Belgié
door de Redactie niet in eer wordt gehouden, in zooi
dat het Zuidnederlandsch geslacht dikwijls 6f
vermeld wordt, of voor ouderwetsch doorgaat ? »
heb niets verschoond, maar het feit alleen
en is geen kwestie van, dat door de
« ontwikkeld gevoel der geslachtere
België .i n eer wordt »
nogmaals, de Redactie met
afwijkend Zuidnederlandsch geslacht meestaf
bekend Laten de Zuidnederlanders daar
voor zorgen.
aan dat dit zoogenaamd
« meer ontwikkeld gevoel » in zekeren
een legende De Zuidnederlanders uniformiseeren
geslacht van op
als de Noordnederlanders, maar
heeft bepaald woord hier niet overal
geslacht.
- 590 -
BI •• 273 Ook voor hetgeen aan 't artikel Gl'emelert
heet te ontbreken, word ik aansprakelijk gesteld r
Maar dit is weer het onmogelijke gevergd. Toen
dat artikel in bewerking was, las ik nog niet het
werk mijner collegas.
* * *
BI •. 273 « Groen . ... Nu hij om den kat te verschoon en,
onze lezers verklaard heeft, « het gevoel der
N.-N. zeer flauw geworden is (9I) »,
zullen kunnen goedkeuren. het meer
der geslachten in Vlaamsch-Belgie
de Redactie niet in eer wordt gehouden, in zoo~
verre dat het Zuidnederlandsch geslacht dikwijls 6f
niet vermeld wordt, of voor ouderwetsch doorgaat? »
Ik heb niets verschoond, maar het feit alleen
verklaard, en er is geen kwestie van. da t door de
Redactie « het meer ontwikkeld gevoel der geslachten
in Vlaamsch-België niet in eer wodt gehouden. »
De waarheid is, nogmaals, dat de Redactie met
het afwijkend Zuidnederlandsch geslacht meestal
niet bekend is. Laten de Zuidnederlanders daar
dus voor zorgen.
En nog eens herinner ik er aan dj t dit zoogenaamd
« meer ontwikkeld gevoel ) in zekeren
zin een legende is. De Zuidnederlanders uniformiseeren
het geslacht va n allerlei woorden niet op
zulke groote schaal als de Noordnederlanders, maar
daarom heeft een bepaald woord hier niet overal
hetzelfde geslacht.
* * *
— 591 —
« Haarzak. 10 Ik heb medegedeeld, dat haar- Blz. 2 74
zakken in alle wijzen en tijden gebruikt wordt, maar
anders niets, zegt de heer de Vreese, « dan wat in
't Wdb. staat ». Is dat al niet genoeg ?
2° Mijn artikel heeft het opnemen van haarzak
geenszins in twijfel getrokken.
3° HEREMANS, Nederl. Wdb., 1809, geeft : « Aaszak
in het spel = fraude au jeu ». De Redactie, 1897, heeft
:deze beteekenis (die zeer belangrijk is) niet opgenomen,
noch met haarzak vergeleken.
4° De Redactie zegt, dat haarzak en haarzakken tot
« de buurt van St.-Truiden » behooren. — Ja, als men
die buurt eenigszins wil uitstrekken : over Haspengouw,
Hageland, Kempen... ! »
Ad 1°. I k ontken liet belang niet van de bedoelde
mededeeling, maar heb aangetoond, waardoor
het komt dat het Woordenboek vragenderwijs
zegt : « alleen in de onbepaalde wijs? », wat volkomen
over 't hoofd wordt gezien.
Ad 2° . Dat heb ik ook niet beweerd, maar
alleen gesproken van een « indruk ».
Ad 3°. De Redactie heeft in 1897 wel degelijk
opgenomen, als derde beteekenis van het tweede
artikel Haarlak : « Haarrak doen : knoeien, bedriegen
bij 't spel », terwijl Haarzakken verklaard
is als : « Twist, ruzie, verschil zoeken ; moeite
maken ; ook : bedrog plegen, onheusch doen... bij
't spel. » Zie dl. V, kol. 1462.
Met haaraak doen is inderdaad niet vergeleken
aasrak in het spel, om de goede reden dat
er niet te vergelijken viel : de opgave van Heremans
is fout. Zooals iedereen, desnoods uit
-
Woordenboek, dl. I, kol. 6o r (dat is uit der
vierde aflevering, die in dus jaar vóór
het woordenboek van Heremans, verscheen), kan
is aasaak woord dan haartak.
is Heremans op een dwaal=
spoor door Schuermans, die zegt : « Aasrak,
Eigenlijk spijs- knapzak, een zak waar
zijn in Vandaar is
overgegaan tot goochelaars, uit den
aasrak uit hunnen knapzak allerlei
daar weten in te tooveren.-
AasTak het spel, waarvoor men veelal
haarlak dus lichtelijk uit te leggen
zegt zoo veel als met behendigheid zijne -
veranderen, kunstgrepen baat
aan de winst te geraken, »
is in het oog vallend verkeerd geredeneerd
: haarrak een vorm • die aasrak » ; zijn hoogst zou men kunnen
dat aasrak afbeelding
is van de dialectische uitspraak van (h)aarTak f
Schuermans noch Heremans hebben weten
te brengèn. Schuermans heeft later, op zijn
begane vergissing eenigszins .
was zooals men ziet, niet de geringste
om naar aanleiding van haarrak Redactie
't Woordenboek, in dit geval Dr Beets,
ze geen gebruik heeft gemaakt
van Heremans.
het \\'oordenboek. dl. I, kol. 6o( (dat is uit devierdeatievering.
die in 1866, dus drie jaar vóór
her woordenboek van Heremans. verscheen). kan·
zien, is at/Sial. een geheel ander woord dan haar'{
ak. Waarschijnlijk is Heremans op een dwaalspoor
gebracht door Schuermans, die zegt: (I Aas'{ak,
m. Eigenlijk of /enapial;, of een zak waar
men zijn aas, zijn voedsel in steekt Vandaar het overgegaan tot de goochelaars. die uit den
aasial; spelen, of die uit hunnen knapzak allerlei
dingen halen, welke zij daar weten in te tooveren~
Aastak doen in het spel, waarvoor men veelal
haari.ak hoort, is dus lichtelijk uit te leggen ~
het zegt zoo veel als met behendigheid zijne
kaarten veranderen, of andere kunstgrepen te baat
nemen om aan de winst te geraken. ))
Dit is in het oog vallend verkeerd geredeneerd
: haar'{ak is niet een vorm « die men hoort
voor aasial; )); op zijn hoogst zou men kunnen
zeggen, da[ aas'{ak een vrij onnauwkeurige afbeelding
is van de dialectische uitspraak van hiaariakf
welke. Schuermans noch Heremans hebben weten
terecht te brengen. Schuermans heeft later. op zijn
artikel Haarzak, de begane vergissing eenigszins
hersteld.
Er was dus, zooals men ziet, niet de geringste
reden om naar aanleiding van haar'{ak de Redactie
van 't Woordenboek, in dit geval Dr Beets J
te beschuldigen dat ze geen gebruik heeft gemaakt
Heremuns.
592
` 593 —
Ad 40. Als het Woordenboek zegt, dat haar-
Tak = bedrieger bij 't spelen en haarlakken =
bedrog plegen bij 't spel, beteekenissen zijn die
in de buurt van St.-Truiden bekend zijn, dan
bewijst dat alleen dat ze geen materiaal had om
meer te zeggen. Haar materiaal was in dit geval
de bekende Lijst van woorden en spreekrvij{en uit
het Truiersch dialekt, medegedeeld door J. 11. Bormans
in De Jager's Archief 2,36o vlgg., waar men
leest : « Morzakker is geen Truiersch, maer een
uer vandaer, naer Brabant op, te Zout-Leeuw, enz.
begint men haor{ak, haór;akker en 't wkw. ha ir-
Takken le hooren. » Daardoor wordt de topographische
aanwijzing in 't Woordenboek : « in de
buurt van St.-Truien », volkomen gerechtvaardigd.
Dat die beteekenissen ook in 't Hageland,
in de Haspengouw en in de Kempen bekend
zijn, kon de bewerker van 't artikel niet weten,
zooals ik vroeger aangetoond heb : Tuerlinckx
en Rutten vermelden niet eens het woord, laat
staan die beteekenis; Cornelissen vermeldt het in
zijn derde aflevering, maar deze verscheen pas in
190o, drie jaar na de aflevering van het Woordenboek
waarin haaraak voorkomt.
^ * *
« Hakselbank, hakselsnijder. Regelmatig stz.2 74
geeft men synoniemen ter verklaring van woorden. Snijbank
en snjrnes hadden hier op hunne plaats gestaan.
Zoo ook bij de lokale uitdrukking Oom (Berg)
ware de lokale uitdr. naalant op hare plaats geweest. »
— 594 --
Synoniemen kunnen slechts worden opgegeven
voor zoover die aan de Redacteuren bekend zijn.
* *
« Haal... Juist omdat zij (de Redactie) het onbekende
haal opneemt, hadde zij het veel meer gekende bed =
nageboorte bij paarden en koeien, op zijne plaats, bij het
art. Bed, moeten en kunnen opnemen. Bed komt aldus
bij TUERLINCKX (1886), RUTTEN (1890), CORNELISSEN-
VERVL., Joos. Ook de samenst, bedmelk, bedziekte
zijn vergeten. »
Dat bed in de beteekenis van haal in 't Woordenboek
had mogen en kunnen staan, laat zich
hooren, niet echter omdat het « meer gekend »
is dan haal, iets' wat eer gezegd is dan bewezen,
maar omdat het belangrijk genoeg is op zich zelf.
Het is echter onjuist, dat Tuerlinckx die beteekenis
vermeldt.
Bedmelk is nergens te vinden, en kon dus
aan de Redactie niet bekend zijn ; waarschijnlijk
is de heer Claes de eerste die het woord vermeldt.
Thans komt er nog bedTiekte bij als
« vergeten », ofschoon het ook nergens vermeld
staat. Men kan toch maar vergeten wat men weet.
* *
De aanmerking op Oorlap weiger ik te bespreken.
* * *
Blz. 276 « Bij terten (97) houd ik staande, dat het woord
in het grootste gedeelte van Vlaanisch-België onbekend
is. »
Blz. 274
— 595 --
Mij wel. Daar tegenover beroep ik mij op
onze Medeleden (r), en op Schuermans, en wil
gevraagd hebben : als de heer Claes waarheid
spreekt, wat gewordt er dan van de voortreffelijkheid
van Schuermans' Idioticon ?
^ * *
« Op stam, -- op stok. Ik heb nergens gezien, slz. 26 7
dat het « Notarieel Annoncenblad van Gent» ook taalkundig
gezag uitoefent. »
Neen, het Notarieel Annoncenblad van Gent
oefent geen taalkundig gezag uit. Geen enkel
voorbeeld in het Woordenboek dient om het
taalkundig gezag van de schrijvers te staven, maar
-om te bewijzen dat de woorden, uitdrukkingen,
beteekenissen, constructies enz., wezenlijk in gebruik
zijn of waren.
ik heb trouwens erkend dat het goed is om
te weten, dat naast op stam ook op stoic bestaat.
* *
Bij Bier op flesschen en bij op zijn rentensi2.2 76
leven roemt de heer Claes er op dat Berkhey in
1812 en Weiland pas in 1842 overleed, terwijl
ik gezegd heb dat ze sedert een eeuw en meer
dood zijn. Och, iedereen weet wel dat men zoo
(t) Alle aanwezige leden der Academie hebben hunne
instemming betuigd.
-- 596 —
spreekt om een lange spanne tijds aan te duiden.
Daarenboven : het is eigenlijk de vraag niet in
welk jaar Berkhey en Weiland gestorven zijn,
maar wel in welk jaar de aangehaalde werken
verschenen zijn : de 0 van Weiland's Woordenboek
verscheen in 18o6 ; Berkhey's Natuurlijke Historie
van 1769 tot 1811.
Het heet, dat mijn betoog, hoe Weiland aan
zijn op rijn renten leven gekomen is, niets zegt,
maar het bewijs blijft achterwege.
** *
Blz. 277 « Op de letter spreken en naar de letter
spreken hebben dus in de oogen der Redactie evenveel
waarde (103). » Dan hadde men het art. kunnen
verkorten en schrijven :
Op de letter : zooals het geschreven wordt, naar de
letter.
De voorbeelden met de namen der schrijvers, die
de uitdr. gebruiken, moeten aantoonen, of deze algemeen
is, of slechts tot een gedeelte der Nederlanden
behoort. »
De redactie welke hier verlangd wordt, zou van
het standpunt van 't Woordenboek onnauwkeurig
geweest zijn, daar het juist de bedoeling is de
geschiedenis der woorden, chronologisch en topographisch,
zooveel mogelijk in het licht te stellen.
Hoe de voorbeelden met de namen der schrijve
rs moeten aantoonen, of een uitdrukking al dan
niet algemeen Nederlandsch is, verklaar ik niet te
begrijpen.
--- 597 ....
Opheldering. — I nderdaad, de beer Claes heeftwz. 277
alleen een gewrongen constructie aangewezen
Op mijn antwoord : « Als men geen keus van citaten
heeft, wat zal men dan doen ? Geen voorbeeld
geven? » antwoordt hij op zijn beurt : « ik zocht
me nog liever een half oog uit naar een beter voorbeeld,
dan zulken gedrochtelijken volzin aan te halen
om een woord, en nog wel het woord opheldering,
toe te lichten. »
Zoo spreekt de heer Claes, maar zoo spreken
niet alle inteekenaren. Als cte redacteurs telkens zóó
aan 't zoeken moesten gaan, zouden er niet veel
afleveringen verschijnen.
Wat het « gedrochtelijke » van het voorbeeld
aangaat, laten wij niet vergeten dat deze zin
door Jacob Geel met opzet gemaakt is, om tot
voorbeeld te dienen van hetgeen hij den onoprechten
stijl noemt.
^ * *
4 Opkomen... Als men in een art. als opkomenslz. 278
den opsteller ziet pataugeeren, dan kan men wel een
gevoel van afschrik voelen opkomen, maar toch voortlezen
om te zien, hoever hij zich z eal embourbeeren.
Die afschrik kan op den duur zelfs weer in lachtlust veranderen,
als men iemand zeer ernstig ziet schrijven :
« Plotseling verrijst het plan om te k ... ! »
De bewerker van het art. opkomen heeft volstrekt
niet gepataugeerd, integendeel : de beteekenissen
zijn alle zeer duidelijk omschreven. Ik heb
aangetoond dat in de Wenken voor een verschil in
— 598. —
beteekenis werd aangezien wat eigenlijk maar een
verschil in constructie was, en dat de zegswijze het
komt op als kakken door den criticus verkeerd
was begrepen. Dat dit werkelijk het geval is, blijkt
thans overduidelijk. In het Woordenboek, dl. XI,
kol. 928, staat het volgende :
« — Zegswijze. Het komt op als kakken, plotseling
verrijst de begeerte, het plan er toe. (! Het trouwen
komt op als kakken, HARREB. 3, 52b. »
Hoe men daaruit kan lezen, hetgeen de heer
Claes er uit gelezen heeft is niet zeer duidelijk
er toe slaat immers niet op kakken, maar op het
onderwerp het.
*
* *
Oog. — In mijn antwoord op de Wenken heb
ik gezegd :
« Gesteld dat de verklaring, die hier gegeven
wordt van uitdrukkingen als op 't oog, in 't oog,
naar 't stad enz. in 't Hageland, juist zij (wat echter
niet het geval is , dan is de critiek op zijn minst
aan een verkeerd adres gericht, ze treft niet den
bewerker van het artikel oog in 't Woordenboek,
maar Rutten en Tuerlinckx.
De eerste zegt op het woord bosch : « Dat
mannelijke en vrouwelijke zelfstandige naamwoorden,
in vaste uitdrukkingen als onzijdig voorkomen
is geen ongewoon verschijnsel. » En op
het artikel ozzTijdig : « In 't Haspengouw hebben
we eenige vaste uitdrukkingen, waarin mannelijke
— 599 —
of vrouwelijke substantieven immer onzijdig voorkomen.
» In beide artikels vermeldt Rutten dan
een reeks .uitdrukkingen, waarin zich de besproken
eigenaardigheid voordoet, daaronder ook : iemand
in 't oog houden; op het artikel oog komt daar
dan nog bij iets op 't oog Tien.
Van zijn kant zegt Tuerlinckx in zijn inleiding,
blz. XVII : « in sommige uitdrukkingen
gebruikt men het onzijdig geslacht in de plaats
van het mannelijk of vrouwelijk », en laat dan
ook een aantal uitdrukkingen volgen, op een paar
na dezelfde die bij Rutten staan. Wat meer is,
Tuerlinckx geeft oog op als vrouwelijk, ja, maar
ook als onzijdig, en vermeldt niet, dat men zegt
in de oog en op de oog. Het is er dus verre
van af, dat men bij Tuerlinckx kan zien, dat oog
in 't Hageland « zonder uitzondering » vrouwelijk
is. Wil de heer Claes ons mededeelen, waar
dat in 't Hagelandsch Idioticon wél te zien is,
dan zullen wij hem daarvoor zeer dankbaar zijn. »
Ons geacht Medelid tracht deze redeneeringen,
waarin ik, naar het heet, zelfs de waarheid « verwrongen
» heb, op de volgende wijze te ontzenuwen :
« Wat Rutten zegt is waar, maar de heer De Vreese Biz. 279
leidt daar te veel uit af.
Wat TUERLINCKX zegt, namelijk : « in sommige
uitdrukkingen gebruikt men het onzijdig geslacht in
plaats van het mann. of vrouw. » is ook waar (hij hadde
echter beter gezeid : ... het onz. lidwoord in plaats
van het mnl. of vr.). Maar dat TUERLINCKX « op een
— 600 —
paar na » dezelfde voorbeelden geeft als RUTTEN, zie,
dat is niet waar. Deze geeft, niet « een paar » voorbeelden,
maar vier, onder welke : houd hem goed in 't oog, die
bij TUERLINCKX niet voorkomen. — Da's een! »
Vooreerst zou het wel aardig geweest zijn,
indien niet met een bloote phrase, maar met klem
van redenen aangetoond was, dat ik uit de woorden
van Rutten te veel heb afgeleid. Ten tweede, kan
ik maar niet begrijpen, welk voordeel de heer
Claes er voor zich in ziet, dat Rutten niet « een
paar », maar vier voorbeelden meer heeft dan
Tuerlinckx. Het heeft al den schijn, dat het er
hem alleen om te doen is, mij te kunnen beschuldigen
« de waarheid te verwringen », een beschuldiging
die, trouwens, op een misverstand berust.
Toen ik sprak van een paar, gebruikte ik deze
uitdrukking in den zin van eenige, enkele, geen
groot getal maar toch meer dan twee, zooals in
de dagelijksche taal veel gedaan wordt. En ik
sprak zoo, omdat het verschil in getal bij Tuerlinckx
en Rutten mij weinig belangrijk voorkwam ; ik
hechtte meer gewicht aan de overeenkomst dan
aan 't verschil.
Ziehier welke voorbeelden in de beide idiotica
worden opgegeven
TUERLINCKX
Het schalm in den nak
hámme
Het zot be iemand houve
Het zot in de kop h .mme
RUTTEN
het schelm in den nek hebben
het zot met iem. houden
zij begint reeds 't zot in
den kop te krijgen
-- 6o ^ --
Het vies man spele
Iet in 't zin hamme
Pyn 't zak hamme
I mager spicht
I mager spouën
I schou hoas
I schou va nt
I vies va nt
In drollig vant
In oadig va nt
In 't stad
I slacht gezel
Nouë 't school gouën
Hij zou alles in 't zak friitte
Iemand oép 't zak valle
het vies man spelen
iet in 't zin hebben
dat peerd heeft pijn 't zak
dat is een vies vent
dat is een drollig vent
dat is een aardig vent
zij is naar 'tt stad, ii n 't stad
wonen
dat slecht gezel
naar 't school
op 't zolder
hij is reeds in 't slaap
alles in 't zak eten
iemand op 't zak vallen
op 't straat spelen
in 't zij gekleed
in 't diemit gezet
Houd hem goed in 't oog
de dokter gaat B 't steen
snijden
immer op 't straat liggen
iets op 't oog zien
Dat maakt dus drie, zegge drie, voorbeelden
die bij Tuerlinckx staan en niet bij Rutten : specht,
spaan en haas; daarentegen zeven bij Rutten die
niet bij Tuerlinckx staan : folder, slaap, staart,
dienrit, oog en steen (ieder zelfstandig naam- dijde,
woord natuurlijk maar eens geteld, ook al wordt
het in meer dan één verband opgegeven). Had
de heer Claes goed geteld, hij zou meer reden
gehad hebben om mij te verwijten dat ik ten
onrechte van « een paar » gesproken heb. Maar
dan nog zou ik vragen : wat doet het er toe,
-- 602 --
aangezien Gij zelf erkent dat én Tuerlinckx érn
Hutten waarheid gesproken hebben?
Het tweede argument is het volgende
B1z.28o « Hoe is 't mogelijk voor eenen doctor aldus te
redeneeren : « TUERLINCKX meldt niet, dat men in
't Hageland zegt in de oog en op de oog »... en daar
moet de lezer uit afleiden : In 't Hageland zegt men
in 't oog en op 't oog ! 't Is alsof iemand zeggen zou
Als de Vreese niet verklaart, dat Claes gelijk heef f,
dan heeft Claes ongelijk! »
Dat lijkt zeer geestig. Maar de beer Claes
vergeet dat hij eerst, in zijn Wenken, blz. 39,.
verklaard heeft :
« Men zegt daar (al. in '1 Halteland) in de oog
en op de oog, dat kan men overigens zien bij
TUERLINCKX. »
Dáárom heb ik gezegd : « Tuerlinckx vermeldt
niet, dat men zegt in de oog en op de oog.
Het is er dus verre van af, dat men bij Tuerlinckx
kan zien, dat oog in 't Hageland « zonder uitzondering
» vrouwelijk is. »
Ik had ook gezegd : « Tuerlinckx geeft oog
op als vrouwelijk, ja, maar ook als onzijdig. »
Daarvan wordt ons thans de volgende verklaring
gegeven :
Blz. 281 « Overal, waar een woord in 't Hagelandsch taaleigen
een ander geslacht heeft dan hetgeen door de
Woorden/ st wordt aangeduid, staat bij TUERLINCKX,
het geslacht van de Woordenlijst tusschen haakjes
vermeld. »
— 6o3 -^
Ziedaar een argument van meer belang, op
deze voorwaarde : dat hetgeen de heer Claes zegt,
waar zij. Ik zeg niet dat het niet waar is, maar
nergens wordt door Tuerlinckx gezegd dat dit
zijne bedoeling is. Hoe kan ik, en de lezer in
't algemeen. het dan weten? Dat ons geacht Medelid
het weet, komt wellicht hierdoor, dat hij
Tuerlinckx persoonlijk gekend en bij het samenstellen
van het Hagelandsch Idioticon geholpen
heeft (zie de Voorrede). Daarenboven wil ik nog
gevraagd hebben . als de mededeeling van den
heer Claes juist is, hoe komt het dan 1° dat
voor sommige woorden tusschen haakjes een tweede
geslacht wordt opgegeven, dat niet in de Woordenlijst
staat (zie b. v. asch, nest)? drukfouten wellicht;
maar 21 dat Tuerlinckx op dezelfde wijze twee
geslachten opgeeft bij woorden, die niet eens in de
Woordenlijst staan, b. v. bij baanst en patat?
k krijg ten slotte den goeden raad, niet Tuerlinckx
en Rutten, maar mij zelf van onbetrouwbaarheid
te beschuldigen.
Ik ben zoo vrij er aan te herinneren dat ik
niet gesproken heb Tonder restrictie, maar zeer
duidelijk heb gezegd, in melk op'icht hunne idiotica
niet altijd betrouwbaar zijn. En als hetgeen
ons Medelid over het geslacht van oog verkondigt,
juist is, dan levert hij meteen het bewijs,
dat ik waarheid gesproken heb.
Rutten zegt uitdrukkelijk : uog is onzijdig in
in 't oog houden en op 't oog Tien. De heer Claes
-- 604 —
komt en zegt : neen, dat is onjuist; « zoo een
enkele Haspengouwer dat zegt, daarom is oog in
zijn opvatting nog niet onzijdig. » Dat is nu zeker
een getuigenis van Putten's betrouwbaarheid !
Maar is die bewering van den heer Claes
wel juist?
Er is immers in 't Nederlandsch een wet, die
men gewoonlijk noemt de wet der verwant schapte
medeklinkers : als twee zulke medeklinkers elkander
als slot- en beginklank tegenkomen, dan worden
beide stemloos : doodgaan, dagvaarden, goed Too
worden uitgesproken als dootchaan, dachfaarden,
goetsoo.
In Noord-Nederland is er uitzondering, als
de tweede consonant b of d is. Daar zijn beide
dan stemhebbend : ik ben, hij liep daar, Takdoek,
strafbaar, ont-dekken, handdoek worden uitgesproken
als ig ben, hij lieb daar, Tagdoek, straybaar,
ond-dekken, hand-doek.
In Zuid-Nederland is de uitzondering dezelfde
als de tweede consonant een b is, maar niet als de
tweede een d is : wij zeggen immers hanttoek,
onttekken, hij liep taan.
In overeenstemming daarmede zou op d'oog
kunnen worden op 't oog.
Laat ons nu even aannemen, dat dit zoo het
geval is in de Haspengouw : dat in iets op 't oog
Tien, oog niet onzijdig is, maar dat wij te doen
hebben met een plionetisch verschijnsel. Waar de
oorzaak verdwijnt, moet natuurlijk ook het gevolg
-- 605 --
wegblijven : waar vóór een voorzetsel komt
dat niet uitgaat op een explosief, kan er geen kwestie
zijn van een overgang van d in. t, d. w. z. in kan niet worden in Met andere woorden :
Als de t in oog een verscherping is van de
niet het onzijdig lidwoord, dan moeten we
't oog verwachten dat de Haspe ngouwers nast
.zullen zeggen d'oog, want tusschen de n van
in en den klinker o is geen enkele phonetische
=.00rzaak, die de 'd kan doen overgaan in t Maar
nu verklaart Rutten, dat men niet zegt in d'oog
maar in 't oog, en de heer Claes heeft erkend
dat zulks waar is. Deze t kan dus niet anders zijn
dan 't onzijdig lidwoord, en als dit bii in oog
is, zal het ook wel zoo zijn met op oog t
zooals Rutten het trouwens zelf voorstelt.
**
Terecht wordt mij, telkens opnieuw, verweten,
dat ik het Haspengouwsch met het Hagelandsch verwar.
Toch veroorloof ik mij een piar opmerkingen.
De heer Claes haalt de grensbepalingen aan welke
Rutten, Tuerlinckx en Van Bemmel van de beide
streken geven, daarmede bedoelende, dat ik. beter
had kunnen weten. Nogmaals zij er daarom op gewezen,
dat noch Rutten, noch Tuerlinckx de grens
tusschen Hageland en Haspengouw nauwkeurig
opgeven; Van Bemmel is even vaag wat de heer
Claes er op zijn beurt nog bijvoegt, brengt ons
eigenlijk niet en schijnt in tegenspraak te
-- -
wegblijven: vóór d'oog voorzetsel komt
niet uitgaat op een explosief, kan er geen kwestie
van een overgang van din d oog
niet woden iJl 't oog. Met andere woorden:
de op 't oog vers.:herping van de
d, h"t onzijdig JjJwoord, dan mo~[en we
verwachten dat de Hasp~ngoliwers naast op oog
zullen zeggen in d'oog, W:ll1t tusschen 11 van
in den klinker 0 er phonetische
,oorzaak, die de"doen overgaan verklaart men niet zegt in d'oog
in oog, de be"r Claes heeft erkend
zulks waar is. Dae niet anders zijn
onzijdig IidwoorJ, en bij in 't oog
zoo zal het oL,k wel zoo zijn met op 't oog,
zooal5 Runen het trouw..:ns zelf \'oo~stelt.
'" * *
wodt mi i, telkens opnieuw, verweten,
H,lspengoulVseh het Hagelandsel1 verwar.
Toeh Vèroorloof plar opmerkingen.
Claes haalt de grens bepalingen welke
Tuerlinekx Van Bemmel van de beide
geven, daarmed~ bedoelende, dat ik" beter
kunnen weten. NogmJals zij er daarom op gewezen,
dat 11ulten, noch Tuerlinckx de grens
[usschen H ag~LlI1J en Haspengou w nau wkeurig
Van Bemmel is even vaag : wat de heer
zijn beurt nog bijvoegt, hrengt ons
nj~t verder, schijnt in tegenspraak te
-- 6o6 ---
zijn niet Tuerlinckx, die zegt, dat niet al de dorpen
aan den linkeroever van Geet en Demer, van
Tienen tot Aarschot, tot het Hageland behooren.
Hij is echter niet eens op het denkbeeld gekomen
die dorpen op te noemen! Verder zij er de aandacht
op gevestigd, dat ik niet heb beweerd, dat
« men te veel belang hecht aan het onderscheid
der gouwspraken 1.. I k heb gezegd : a me dunkt,
daaraan wordt wel wat veel belang gehecht »,
nl. aan de enkele malen in 't . Woordenboek voorkomende
verwarring van Haspengouwscli met Hagef
landsch.
* *
Dat de heer Claes tot een heel andere balans
komt dan ik, spreekt van zelf. Het is dus niet
noodig daarover te spreken : het bevoegd publiek
zal tusschen ons beiden uitspraak doen. Slechts
nog deze enkele opmerkingen.
1° dat ik mij zeer verheug over de verklaring
van ons geacht Medelid, « dat het Woordenboek
der Ned. Taal al (z)ijne sympathie heeft », daar
hij, voor mijn gevoel althans, met heel weinig
sympathie over 't Woordenboek heeft gesproken
en — spreekt;
2° dat ik niet heb beweerd, dat hij de
geleerdheid der Redacteuren in twijfel trekt ; maar :
dat hij elk oogenblik van hen eischt dat zij dingen
zouden weten, die ze niet kunnen, weten ;
3° dat hij, onder zijn 8°, ten onrechte klaagt,
6o'7 —
Jat de eerlijkheid mij niet gebiedt te verklaren,
.dat ik een aantal zijner op- en aanmerkingen « onaangeroerd
heb gelaten », aangezien ik geschreven heb :
« ons medelid heeft menige eigenaardige spreekwijze
vermeld, die zeker in het Woordenboek zou te lezen
staan, had de Redactie ze maar gekend ; daaronder
zijn er verscheidene, die gelukkig nog op een ander
woord zullen vermeld worden. »
*
* *
Ook aangaande hetgeen gezegd wordt over de
partijdigheid in het Woordenboek, kan ik met
.enkele opmerkingen volstaan, daar ik anders eenvoudig
zouden dienen te herhalen wat reeds gezegd
werd.
Vooreerst dan het beroep op De Vries :
« Maar volgens DE VRIES is het Wdb. bestemd Blz.28 7 .
om te getuigen van de ëenheid der taal »; moet
het Wab. « Vlaamsch en Hollandsch eens en vooral
verbinden tot eene gemeenschappelijke Nederlandsche
taal! »
Dat moge waar wezen — het is toch immers
alleen mogelijk in zooverre die eenheid bestaat,
en die eenheid kan grooter worden, ook al wordt
in het Woordenboek zooveel mogelijk aangewezen
in wat tijdperk en in welke streek een woord, een
uitdrukking, een beteekenis, een constructie thuis
boort. Niemand hoeft zich door dergelijke aanwijzingen
te laten weerhouden, iets dat verouderd
6o8 —
te geb uiken. Het Woordenboek„
door de jongere Redactie sedert jaren
wordt, aan niemand de wet voor.
Vries huldigde hetzelfde beginsel in theorie,
in de praktijk.
Ibid. De heer de Vreese, integendeel, schijnt het
Zuidnedeflandsch zorgvuldig van het Noordnederlandsch
(het echt Nederlandsch!) te willen afzonderen ».
wenscht niet alleen de heer De Vreese„
alle Redacteuren en alle lexicographen van
Zie maar eens hoever dat doorgezet
het Neu' English Dictionary van Murray!
nog- Op welke gronden dat geschiedt, hoeft niet
maals herhaald te wil alleen hebben : het Woordenboek niet mag aangegeven
worden Noord- en wat Zuidnederlandsch
waarom geëischt dat met de
nauwkeurigheid zal aangewezen worden
Haspengouwsch, Hagelandsch is?
Ibid. « vraag van den
Vreese : « Moeten de Hollanders misschien
weer geraadzaam gaan zeggen 115)? » De Hollanders
niet ; de Belgische Hollanders hebben
recht niet ons te bedillen gelijk zij weleens
wanneer wij dat woord gebruiken ».
natuurlijk tot de bedoelde « Bel.
Hollanders n behoor, ben ik te
waar in mijn bespreking der Wenken be.
- 608-
of plaatselijk is, te gebzuiken. Het Woordenboek,.
zooals het door de jongere Redactie sedert jaren
bewerkt \'vordt, schrijft aan niemand de wet voor.
De Vries huldigde hetzelfde beginsel in theorie.
maar niet in de praktiJk.
« heer de Vreese, integendeel, schijnt het
Zuidnedeilandsch zorgvuldig van Noordnederlandsch
N ederlandsch!) te willen afzonderen ».
Dat wenscht niet alleen de heer De Vreese.
maar alle Redacteuren en alle lexicographen van
onzen tijd. Zie maar eens hoever dat doorgezet
is in het New English Dictionary van Murray I
Op welke gronden dat geschiedt, hoeft niet nog~
maa)s herhaald te worden; ik wil alleen gevraagd
hebben: als in het Woordenb"oek niet mag aan~
gegeven worden wat Noord- en wat Zuidnederlandsch
is, waarom dan geëischt dat met de
uiterste nauwkeurigheid zal aangewezen worden
wat Haspengouwsch, wat Hagelandsch is?
Ibid. « Onnoodig te antwoorden op de vraag van heer de V reese: Moeten de Hollanders misschien
weer 1;eraadzaam (u5)? » Hollanders
moeten dat niet; maar de Belgische Hollanders hebben
dan ook het recht niet ons te bedillen gelijk zij weleens
doen, wanneer wij dat woord gebruiken ».
Daar ik natuurlijk tot de bedoelde ~ Bel ..
gische Hollanders » behoor, ben ik zoo vrij te
vragen waar ik in mijn bespreking der be--
609 —
weerd heb, dat alleen raad1aa;;z goed Nederlandsen
is. Ik verbeeld mij, dat ik juist op dit punt een
vrij liberale opvatting huldig 0).
^ * ^
`Vat de kwestie der zoogenaamde onkiesche
citaten betreft, de heer Claes blijft ook hier bij
zijne meening. Mij alweer wel, natuurlijk. Over het
standpunt van de Redactie en van De Vries zelf
heb ik het noodige gezegd ; dat hoeft niet weder
herhaald te worden Het hoeft evenmin nader
betoogd te worden, dat liet een verkeerde redeneering
is, als de beer Claes zich beroept op het
Ontn'e1 p uit het jaar 185 [, en niet op de definitieve
regeling zooals die in de Inleiding is uiteengezet.
Het is overigens duidelijk dat ons geacht
Medelid zich laat leiden door gevoelsargumenten,
die met wetenschappelijke vraagstukken niets te
maken hebben.
Naar aanleiding van broodgod heet het thans :
« Iemand, die wat op de hoogte is, zou niet zeg - B1z. 291
gen : « de uit brood bereide H. Hostie in de R. K.
eeredienst. »
De bewerker vara 't artikel brood weet ongetwijfeld
heel goed dat de H. Hostie niet gebakken
(I) Zie mijn Gallicismen in het Zuidnederlandsch, blz.
XLII vlgg.
610 --
is uit zulk brood als wij er dagelijks eten ; maar
al is het brood zonder gist, het blijft toch immers
brood. H. Hostie niet brood bereid
hoe komt het dan dat er misbrood Darenboven : sprekt de Catechismus zelf niet
telkens van het brood, de Hostie bedoeld
wordt ? Leeren we o. a. niet dat de consecratie
is u de verandering van brood en wijn
in het lichaam en bloed van Christus » ? dergelijke definitie mogelijk zijn, indien de H. Hostie
brood bereid was? Kerkboek
met uitleg geacht medelid pastoor Bols,
bl. « De priester, de pateen, waar het brood
op ligt, en den kelk met wijn opheijende »; bl. i3o :
het brood in de handen nemende » eens, zou de Eerw. Bols zich zoo kunnen uitdrukken
de Hostie bereid
** *
B12. 294 « Dr Vreese die, hoe geleerd hij ook zij, op verre
om den taalschat van de Vlamingen
zijn recht te brengen, is nog veel minder bevoegd
inlichtingen zaken van leerstelling en
Katholieke in België. Doch dat
weer moeten bewijzen.
Offer, X, v(5ór lang
hier aangehaald worden. Zie bijzonderlijk kol.
82, kol. 83 en kol. 88, bij Of erande. »
I k allicht zoo goed toe in staat als
man, die hier is komen beweren dat de defi-
- 610-
uit zulk brood als wij er dagelijks eten; maar
is het brood zonder gist, hel blijft toch immers
Indien de H. Hostie uit brood bereid
is, hoe komt het dan dat er bestaat?
Daarenboven : spreekt de Catechismus zelf niet
van hel brood, terwijl de H. Hostie bedoeld
wordt? Leeren we o. a. niet dat de consecratie
« van brood en wijn
het lichaam en bloed van Christus)) 1 Zou een
definitie zijn, indien de Hostie
niet uit brood bereid was? Of neem het uitleg van ons geacht medelid pastoor Bols,
b!. 120: « de pateen, waar het brood
en den kelk met wijn ophefjende)); bI. 130 :
« de priester het brood in de handen nemende ))enz.
Nog eens, zou de Eerw. Bols zich zoo kunnen uitdrukken
indien de H. Hostie niet uit brood bereid
was?
*
Blz. 294 Dr de V reese die, hoe geleerd hij ook zij, op verre
na niet in staat is om den taalschat van de Vlamingen
tot zijn recht te brengen, is nog veel minder bevoegd
om inlichtingen te geven in zaken van leerstelling en
rubrieken der Katholieke Kerk in België. Doch zal ik weer moeten bewijzen.
Dl. X, (vóór de Vreese). 't Art. is te lang
om hier aangehaald te worden. Zie bijzonderlijk kol.
8z, b), kol. 83 en kol. 88, bij O.tlérande.Ik ben er allicht zoo goed toe in staat als
de man, die hier is komen beweren dat de defi—
6ii --
nitie welke 't Woordenboek geeft van belijdenis
onjuist is, want dat « berouwvol... niet volstrekt
tot de definitie (hoort) ! » en die, om te bewijzen dat
ik onbekwaam ben om mijn mederedacteuren behoorlijk
voor te lichten, verwijst naar artikels die
reeds gemaakt waren vóór Dr. de Vreese op de
wereld was. Het mooiste van alles is echter dat
de fouten die de heer Claes in de artikels offer en
offerande ontdekt heeft, reeds in 1870, meer dan
3o jaar geleden, in een erratum verbeterd werden ! !
Niet zonder virtuositeit wordt mij verweten
dat « de winstgevendheid ... van 't begin tot het
einde (m)ijn thema (is). » Dat ik het zoo bont
gemaakt had, daarvan was ik mij niet bewust. De
heer Claes meent dat de geldkwestie niets met zijn
voorstellen te maken heeft en dat de vraag : « Wie
zal het geld verschaffen? »... van geen belang is,
wanneer er middelen voorgesteld worden om het
gehalte van het Wdb. nog te doen stijgen. a Dat
getuigt van een wellicht benijdenswaardig idealisme,
maar van weinig practischen zin! Laat de heer
Claes maar eens gaan spreken met de uitgevers
of met het bestuur van de Commissie van Bijstand,
en het zal hem gauw duidelijk worden welke rol
de geldkwestie speelt!
Het heet, dat « al mijn wringen en tegenstribbelen...
niet veel goeds voor de toekomst (belooft). »
6 1 2 --
Met uw verlof! Ik heb duidelijk genoeg gezegd,
hoe men 't Woordenboek werkelijk van dienst kan
zijn, ni. door te werken voor de toekomst. Toen
ik zeide dat de Redactie gaarne gebruik zal maken
van 't bruik bare dat haar zou geboden worden door
een Commissie zooals de heer Claes die wenscht, dan
meende ik het zeer ernstig. Dat is trouwens reeds
een oud plan van Uw Woordenboekscommissie
reeds twee jaar geleden heb ik zelf die zaak in
haren schoot aanhangig gemaakt; en er is sedert
vaak genoeg over beraadslaagd; maar 't is alles
niet zoo gemakkelijk te verwezenlijken.
^
^ *
Blz.290 « Ik eindig. Ik wil niet onderzoeken, of mijn artikel
van Mei 1901 en mijne Wenken aanleiding hebben
gegeven tot de benoeming van den jongen Belgischen
geleerde, die Dr MULLER in de Redactie moet vervangen.
»
Er valt niets te onderzoeken, want de heererg
te Leiden kenden het artikel in de Vlaamsche
Kunstbode nog niet, toen de heer Lodewijckx reeds
benoemd was. Zij hebben het pas leeren kennen
uit mijn verweerschrift, en ik zelf wist in December
190 r nog niet, dat het bestond : ik ben niet altijd
in de gelegenheid, De Vlaamsche Kunstbode onmiddellijk
bij haar verschijnen te lezen.
**
Ten slotte een opheldering en een vraag. In
een noot op blz. 265 wordt gezegd. :
— 6t3 —
« Als ik (Wenken, blz. 13) schrijf : « en op 't gezag
van Dr de Vreese wordt de uitdrukking als eene Zuidnederlandsche
gestempeld », waarom haalt gij dan aan
« ...wordt de uitdrukking als Zuidnederlandsche (sic)
gestempeld? » Was ik nog niet klein genoeg? »
Dat sic had zulke booze bedoelingen niet, maar
dat er ten onrechte staat, is zeker : ik heb blijkbaar
slecht afgeschreven en verzuimd mijn afschrift
behoorlijk te vergelijken. Ik bied den heer Claes
deswegen mijn verontschuldigingen aan. Maar nu
mijn vraag. Ik heb gezegd, blz. 158 van mijn verweerschrift
: « een onvaderlandsch werk bij uitnemendheid
». Waarom citeert de heer Claes
dit aldus : « onvaderlandsch werk bij uitmuntendheid?
»
Het antwoord is niet ver te zoeken : onder
den invloed van 't fransche par excellence!
Zijn we nu niet quitte?
W. DE VREESE.
61 4 —
Openbare Zitting van 26 Juni 1902.
De zitting heeft plaats in eene zaal van het
Gouvernementshotel, bereidwillig ter beschikking
gesteld van de Academie door den heer Gouverneur
der Provincie, de groote zaal in het lokaal der
Academie uit hoofde van herstellingen niet kunnende
benuttigd worden.
Aanwezig de heeren Obrie, bestuurder, Prayonvan
Zuy!en, onderbestuurder, de Potter, bestendige
secretaris ;
de heeren jhr. de Pauw, Gailliard, Alberdingk
Thijm, Daems, Coopman, de Vos, Broeckaert, van
Even, Bols, de Flou, Claes, Janssens, jhr. de
Gheldere, de Ceuleneer en Segers, werkende leden ;
Jhr. F. van der Haeghen, binnenlandsch eerelid.
1)e heeren Claeys en Hansen hebben bericht
gezonden dat zij de vergadering niet kunnen bijwonen.
Te lI uur verklaart de heer Bestuurder de
zitting geopend. Op het verhoog nemen plaats de
heeren leden des Bureels en de heer Dr. H. KERN,
buitenlandsch eerelid. Een groot getal belangstellenden,
in de eerste plaats de heer Gouverneur der
Provincie, leeraren, letterkundigen en dagbladschrijvers
zijn aanwezig; ook een aantal dames.
De heer Bestuurder deelt mede dat de heeren
Arthur Verhaegen, lid van de Kamer van Volks615
—
vertegenwoordigers, Jules La mmens, oud-senator,
en Gust. Claeys Bouuaert, provincieraadslid, bij
brief, hunne spijt hebben uitgedrukt de zitting niet
te kunnen bijwonen.
De heer Bestuurder richt tot de vergadering
de volgende toespraak :
Mevrouwen, Mijnheeren,
Ik beschouw het als een onschatbaar voorrecht
dat ik in deze vergadering mag welkom heeten
een van Nederlands uitstekendste geleerden, die
door de veelzijdigheid zijner kennis den ouden roem
der Leidsche Hoogeschool zóózeer heeft verhoogd
en de Nederlandsche wetenschap tot in de verst
afgelegen hoeken der beschaafde wereld heeft doen
kennen en eeren. Het is mij dan ook een zeer
aangename plicht ons hooggewaardeerd eerelid,
Prof. Kern, hier van ganscher harte dank te zeggen
voor de bereidwilligheid, waarmede hij onze uitnoodiging
om heden als spreker op te treden, heeft
beantwoord.
Zijne aanwezigheid alhier brengt er mij als
het ware van zelf toe even een enkel woord
te zeggen over de wetenschappelijke zijde onzer
Vlaamsche Beweging, die in de laatste jaren steeds
meer en meer op den voorgrond is getreden en
wel eens tot vrij heftige bespreking aanleiding gaf.
Hun, die ons in den strijd voor het herstel
onzer taalrechten zijn voorgegaan, wordt er
soms eene grief van gemaakt dat zij zoo weinig
-- 616 --
aandacht aan de Vlaamsche, d. i. Nederlandsche
wetenschap schonken en dat zij alzoo een belangrijk
deel van de Vlaamsche Beweging zouden hebben
verwaarloosd.
Naar onze bescheiden meening is dit verwijt,
indien het niet gansch ongegrond is, toch grootendeels
overdreven. Zij, die onze voorgangers daarom
hard vallen, zien geheel de omstandigheden voorbij
waarin de taalbeweging vroeger verkeerde. Zij verliezen
daarbij uit het oog dat de grondslagen,
waarop alleen aan het tot stand brengen eener
Nederlandsche wetenschap kon worden voortgebouwd,
te eenenmale ontbraken. De kennis onzer
taal liet hier te lande, op enkele zeer schaarsche
uitzonderingen na, ontzaglijk te vvenschen over en
deze toestand was ook gemakkelijk te verklaren
door het gebrekkige, onvaderlandsche onderwijs dat
overal aan de Vlaamsche kinderen werd verstrekt.
Een andere hinderpaal, die de ontwikkeling en
verspreiding der wetenschap door middel der Nederlandsche
taal in den weg stond, was de bijna
volslagen onbekendheid, waarin men te onzent
verkeerde met de uitstekende werken, die op elk
gebied der wetenschap in Noord-Nederland het
licht hadden gezien. Aan dien toestand hadden in
eene niet geringe mate schuld zij, die door hun
ambt geroepen waren om anderen in de wetenschap
in te wijden of voor te lichten, en uit onkunde
of uit vijandigheid zelfs het bestaan eener Nederlandsche
wetenschap niet eens lieten vermoeden.
— 617 —
Kon het dan ook anders of moesten niet sommigen,
hoe welgezind zij anders onze taal ook waren,
tot de overtuiging komen dat zij enkel geschikt
was om daarin een gedicht, een novelletje of op
zijn hoogst een roman te schrijven ?
Allengs nochtans kwam er verandering. Het
tot stand komen der eerste taalwet, der wet van
17 Augustus 1 873 tot regeling van het gebruik onzer
taal bij de strafrechtspleging, had tot eerste gevolg
dat te Gent onder de leden der balie een gezelschap
werd opgericht, dat ten doel had de beoefening
der rechtswetenschap door middel der Nederlandsche
taal. Soortgelijke pleitgezeischappen kwamen
later tot stand te Antwerpen en te Brussel en
vóór een paar jaren werd in eerstgenoemde stad
een Congres van Vlaamsche Rechtsgeleerden gehouden,
dat voor velen in den lande eene echte
openbaring was. Edne zaak echter moeten wij daarbij
betreuren ; het gemis aan belangstelling van de
zijde der Noordnederlandsche rechtsgeleerden. Toch
.durf ik de hoop koesteren dat ook hierin wel
spoedig eene verandering ten goede zal komen en
slat de door mij op het Nederlandsch Taal- en
Letterkundig Congres in 1891 uitgesproken wensch.
dat op het gebied der rechtswetenschap eene
nauwer aansluiting tusschen Noord en Zuid zou
ontstaan, eerstdaags in vervulling zal treden.
Een gunstig voorteeken daarvan zie ik in het
feit dat andere Noordnederlandsche geleerden van
hunne belangstelling in de pogingen hunner vak—
618 --
genooten in het Zuiden om ook aan den vooruitgang
der Nederlandsche wetenschap mede te
werken lieten blijken door het bijwonen van het
in September laatstleden te Brugge gehouden vijfde
Vlaamsch Natuur- en Geneeskundig Congres. Terloops
zij het mij hier vergund hulde te brengen
aan mijn geachten collega, Prof. J. Mac Leod,
aan wiens onvermoeibaren ijver en taaie wilskracht
de opkomst en de instandhouding: dier Congressen
in de eerste plaats te danken zijn.
Enkele, trouwens veelbelovende Vlamingen, die
in den laatsten tijd voor de wetenschappelijke
Vlaamsche Beweging misschien wel een beetje al
te luidruchtig in het krijt traden, zal ik wijzen op
het voorbeeld van dezen collega, die sedert vele
jaren, ook door het uitgeven van talrijke hoogst
verdienstelijke werken, heeft getoond dat hij de
daad bij het woord weet te voegen, dat voor hem
opwekking tot het verspreiden van kennis in onze
taal niet enkel in woordengeschetter mag bestaan .
Bij deze gelegenheid moet het ons van het
hart, hoezeer het ons grieft wanneer Vlaamsche
geleerden, die anders als strijders voor hunne taal
bekend staan, hunne werken in eene andere dan
in onze taal laten drukken. Zij schijnen maar
niet te beseffen hoe die handelwijze lijnrecht in
tegenspraak is met de beginselen, die zij heeten
te zijn toegedaan. Zij zien blijkbaar niet in welken
steun zij daardoor verschaffen aan sommige vijanden
onzer taal, die nog heden ten dage de onzinnige
- 619 -
bewering durven uitkramen dat het Nederlandsch
bij het beoefenen der wetenschap niet kan gebruikt
worden, bij zooverre dat men in Noord-Nederland
gedwongen is bij het Hooger Oaderwijs sommige
vakken in het Fransch te doceeren !
Ten slotte wil ik hier nog even eene bedenking
in het midden brengen. Door enkele voorstanders
der wetenschappelijke richting op Vlaamsch gebied
wordt vel eens de meening verkondigd dat de
Vlaamsche Beweging, zooals zij vroeger en tot in den
laatsten tijd gevoerd werd, uitgediend heeft, dat
zij haar strijdend karakter geheel moet opgeven om
zich voortaan uitsluitend en alleen aan de wetenschap
te gaan wijden. Dat het beoefenen der wetenschap
het ijveren en desnoods het strijden voor
bet behoud der taal niet uitsluit, daarvan zien
wij een welsprekend bewijs in Prof. Kern, die als
voorzitter van het Algemeen Nederlandsch Verbond
ook werkzaam is voor het wekken en instandhouden
van het taal- en stambewustzijn bij allen
die onze taal spreken, of tot den Nederlandschen
stam behooren.
Trouwens men vergeet hierbij dat de wetenschappelijke
beweging wellicht nooit had kunnen
tot stand komen, indien niet door het invoeren
van wetten tot waarborging van het gebruik onzer
taal hare opkomst was voorbereid. Ook vragen
wij ons af hoe men ooit zou kunnen hopen dat
het ideaal van eiken rechtgeaarder Vlaming, het
vervlaamschen der Gentsche Hoogeschool, zal ver--
620 -
wezenlijkt worden, indien naast de mannen der
wetenschap, in wier schoot de toekomstige Vlaamsche
hoogleeraren moeten gevonden worden, niet
stonden de mannen vair den strijd, die deze
billijke hervorming, evenals alle vroegere rechtsherstellingen
van de bevoegde macht moeten weten
af te dwingen. Met het oog op de eindzegepraal
onzer zaak is het noodzakelijk dat de mannen van
de wetenschap en de mannen van den strijd niet
alleen steeds met elkander voeling houden, maar
ook dat zij, waar het pas geeft, naast elkander
schouder aan schouder weten te staan tot het bereiken
van bet gemeenschappelijke doel : de opbeuring,
de ontvoogding van het Vlaamsche volk door
zijne taal. (Toejuichingen).
De heer Bestuurder verleent het woord aan
den heer Dr. H. Kern, die de volgende redevoering
uitspreekt :
Mijne Heeren,
Toen ik de vereerende uitnoodiging ontving
om in de Algemeene Vergadering der Koninklijke
Vlaamsche Academie als redenaar op te treden,
heb ik niet geaarzeld om aan die roepstem gehoor
te geven. Nu geen werkzaamheden van anderen
aard mijn tegenwoordigheid elders vereischten,
achtte ik het mijn plicht om aan Uwen wensch,
waarvan Uw voorzitter de tolk was, te voldoen,
— 621 —
want ik heb steeds de overtuiging gekoesterd dat
de hoe langer hoe meer gewenschte samenwerking
tusschen Noord en Zuid niet alleen moet
bevorderd worden door geschriften, maar ook door
mondeling verkeer. Men uit zich nu eenmaal anders
op papier dan in 't ongedwongen gesprek ; wij
leeren elkander eerst ten volle kennen, wanneer
wij elkaar van aangezicht tot aangezicht aanschouwen
en de onopzettelijk uitgesproken gedachten
opvangen. Vooral in besloten kring leert men elkaar
kennen, niet in 't feestgewoel. Ik wil niets kwaads
zeggen van Congressen : ze hebben hun onbetwistbaar
nut, maar men zal, geloof ik, moeten
erkennen dat het bij die gelegenheden te druk en
te woelig toegaat dan dat men rustig in gezelligen
kout kan samenzitten met degenen wier gezelschap
ons 't meeste aantrekt. Hier in Uwen kring,
M. H., heeft men niet voor stoornis beducht te
zijn; hier kan men vertrouwelijk van gedachten
wisselen, en daar ik tot heden toe slechts weinigen
onder U persoonlijk ken, beschouw ik het
als een dubbel voorrecht dat mij thans de gelegenheid
tot kennismaking openstaat.
Zoo weinig tijd van beraad ik noodig had
om aan Uw vleiend verzoek te voldoen, zoo lang
heb ik geweifeld bij de keuze van een onderwerp.
In de vaderlandsche wetenschap, die in de Vlaamsche
Academie hare vertegenwoordiging vindt, ben
ik niet geheel en al een vreemdeling; er is een
tijd geweest dat ik aan haar opbouw heb mede622
--
gewerkt, al is het dan ook op bescheiden schaal,
maar sinds lang hebben onafwijsbare wetenschappelijke
eischen mij genoopt mij hoofdzakelijk te
bewegen op meer dan één ver afliggend gebied. Het
kwam er dus op aan, een onderwerp te kiezen
dat niet buiten den kring der hier vertegenwoordigde
wetenschap viel en tevens mij zelven niet
al te oppervlakkig bekend was. Na lang beraad
besloot ik te spreken : « Over Jacob Grimm en
zijn invloed op de ontwikkeling der Nederlandsche
taalwetenschap. »
Het zal we: nauwelijks noodig wezen te zeggen,
dat het niet in mijne bedoeling ligt de veelzijdige
verdiensten van den vader der historische
taalbeoefening, den grondigen kenner der Germaansche
oudheid, den schrijver der « Deutsche
Mythologie » en der « Deutsche Rechtsalterthiimer
», den onvermoeiden verzamelaar van volkssproken
en wat al niet meer, in 't licht te stellen.
Hoe zou dat naar den eisch kunnen geschieden
in 't kort bestek van eene redevoering? En buitendien,
in meer dan één geschrift hebben landgenooten
van Grimm 's mans onsterfelijke verdiensten
op treffende en geenszins overdreven wijze
doen uitkomen. Indien ik nu eenvoudig eene
lofrede wilde houden op iemand wiens roem in
wijden kring, ver buiten de grenzen van Duitschland
verbreid is, zou ik zekeren Griekschen redenaar
gelijken die meende een nuttig werk te verrichten
door den lof van Hercules te verkondigen en daar—
623 --
over de bijtende vraag moest hooren : « Maar
wie laakt hem dan? n
In één opzicht heeft men Grimms verdiensten,
voor zoover ik weet, niet voldoende doen uitschijnen,
en wel in hetgeen de beoefenaars der Nederlandsche
taal- en oudheidkunde aan hem te danken
hebben. \Vel is waar heeft het niet ontbroken
aan loftuitingen en betuigingen van eerbied. Waar
en wanneer Matthijs de Vries, wiens nagedachtenis
ons allen zoo dierbaar is, over Grimm sprak,
deed hij het met de hem eigene warmte en volle zielsovertuiging,
maar het betrof dan maar een gedeelte
van Grimms werkzaamheid. Af en toe lieten zich
andere stemmen hooren, doch ter loops, niet uit
geringschatting of gebrek aan kennis, maar omdat
uitweidingen in de rede niet te pas kwamen.
Uit overweging hiervan heb ik gemeend geen
ondankbaar werk te doen, wanneer ik een poging
deed om na te gaan, wat de Nederlandsche taalwetenschap,
in den ruimsten zin genomen, aan
Jacob Grimm te danken heeft en welke wijziging
in de richting der studie door zijn optreden gebracht
is. Om aan te toonen welk verband er bestaat
tusschen Grimms werkzaamheid en de ontwikkeling
der studie van 't Nederlandsch in de laatstverloopen
eeuw, is het allereerst noodig een blik
te slaan op Grimms eigen ontwikkeling.
Op zevenentwintigjarigen leeftijd betrok Grimm
in 1802 de Universiteit Marburg om in de Rechten
te studeeren. Onder zijne leermeesters was Savigny
- 624 -
degene aan wiens lessen hij voor zijn wetenschappelijke
vorming 't meeste te danken had. Savigny
was, gelijk men weer, een der voormannen van
de historische school der rechtswetenschap, en zijn
voorgang is van beslissenden invloed geweest op
de geheele richting van Grimms studiën. Hiermee
wordt niet beweerd dat de toekomstige schepper
der historische taalbeschouwing den aanleg miste
om de door hem waargenomen verschijnselen in
hun geschiedkundig verband te beschouwen : neen,
de aanleg moet er geweest zijn, anders zou zelfs
een leermeester als Savigny niet vermocht hebben
dien te wekken.
Reeds gedurende zijne studiejaren te Marburg
gevoelde Grimm belangstelling voor de Oudduitsche
dichtkunst. Naarmate in verloop van tijd zijne
kennis van taal en letteren der Middeleeuwen zich
uitbreidde, nam zijn ijver om alles wat daarop
betrekking had te verzamelen en te doorgronden
toe. Het behagen dat hij vond in alle onopgesmukte
uitingen van den volksgeest, bewoog hem
in vereeniging met zijn broeder Wilhelm een groot
aantal uit den volksmond opgeteekende sprookjes
en vertelsels te verzamelen, welke onder den titel
van « Kinder- und Hausmarchen » in 1812-1814
uitgekomen, eenmaal wereldberoemd zouden worden.
Ongeveer gelijktijdig met de twee deelen der
u Marchen » of niet lang daarna, verschenen deels
van Jacob alleen, deels van de bebroeders gezamenlijk,
verschillende geschriften, waaruit men
— 62 5 —
eenigermate den omvang hunner studiën kan leererg
kennen. Bekende titels zijn « Altdeutsche Wálder »;
« Der arme Heinrich, van Hartmann
von der Aue »; « Lieder der alten Edda »;
« Deutsche Sagen », « Silva de Romances viejos ».
Als men kennis neemt van de brieven aan
Hendrik Willem Tydeman, waarvan de eerste
gedagteekend is uit Kassel i Juli 1811, dan ziet
men dat Grimm ten volle het belang besefte van
de studie onzer taal en letteren, vooral der Nederland- Met groten ijver verzamelde hij oude
sche volksboeken en liederen ; van de toen ter tijd
bestaande van Middelnederlandsche
geschriften toont hij goed op de hoogte te wezen.
Kenschetsend voor den geest des onderzoeks die
hem bezielde, is het verzoek aan Tydeman om
alle voor aan te koopen, ouder hoe liever ; oude lieder boeken bezat
Een uitvloeisel van zijn volhardend streven
het schijnbaar onbeduidendste te redden uit
den schipbreuk der tijden, was de oproep dien hij in
den « Letterbode » liet opnemen, waarin o. a. volgende uitingen in herinnering verdienen te blijven.
« De bemoeienissen van een Huydecoper, Lelyveld,
anderen, die de redding en verklaring
Oudhollandsche letterkunde tot een geliefd voorwerp
hun geleerd onderzoek gemaakt hebben,
hoogste gewaardeerd te worden, doch
schijnt dat hun werk eene ijverige voortzetting
navolging waardig zijn en nog meer uitgebreid
- 625 -
hunner studiën kan leeren
« Altdeutsche Wälder JI;
eene uitgave van « Oer arme Heinrich, van Hartmann
von der Aue)); Cl Lieder der alten Edda -i
« Sagen ll, « Silva de Romances )).
men kennis neemt van de brieven aan
Tydeman, waarvan de eerste
is uit Kassei I J uh 1 ~ 1 I, dan ziet
volle het belang besefte van
studie onzer en letteren, vooral der oudere.
Met groolen ijver verzamelàe hij oude Nederlandsche
vo!ksboeken liederen; ter tijd
bestaanie tekstuitgaven van Middelnederlandsche
de hoogte te wezen.
voor geest des onderzoeks die
het verzoek aan Tydeman om
volksboeken voor hem aan te koopen, hoe
druk hoe liever; oude liederboeken bezat
hij reeds. Een uitvloeisel van zijn volhardend streven
om ook het schijnbaar onbeduidendste te redden uit
èe oproep dien hij in
del~ « Letterbode )) liet opnemen, waarin o. a. de
uitingen in herinnering verdienen te blijven.
De bemoeienissen van een Huydecoper, Lelyveld,
van Wijn en anderen, die de redding en verklaring
der Oudhollandsche letterkunde tot een geliefd voor·
werp van hun geleerd onderzoek gemaakt hebben,
verdienen ten hoogste gewaardeerd te worden, doch
het schijnt dat hun werk eene ijverige voortzetting
en navolging waardig zijn en nog meer uitgebreid
— 626
behooren te worden. De tijd is voorbij, dat men
de boeken en sagen, d. i. de volksliteratuur, met
minachtenden blik arnziet : er is uit de nasporingen
van geestrijke schrijvers voldoende gebleken, dat
in de verweerde schors dier overleveringen een ware
kern schuilt, die ons reeds om haar hoogen ouderdom
eerwaardig moet schijnen. » Men hoort in
deze woorden de taal van een ijverig onderzoeker,
maar tevens van iemand wiens geest verwant is met
dien der Romantiekers. Inderdaad stond Grimm in
nauwe betrekking met den Heidelberschen kring
der Romantische school, en was het op aandrang
van den met hem bevrienden von Arnim, dat hij
met zijn broeder de « Haus- und Kindermarchen a
in 't licht zond.
Uit bedoelde oproeping in den « Letterbode »
verdient nog eene andere uiting van Grimm aan
de vergetelheid ontrukt te worden. Het is, waar
hij zegt : « De Nederlandsche taal, waaronder wij
tegelijkertijd Vlaamsch en Hollandsch verstaan. »
Dat begreep hij reeds in 181z; hoe lang zou het
nog duren vóórdat men aan beide zijden van den
Moerdijk deze waarheid geliefde te erkennen! Ja,
er zijn nog heden ten dage achterblijvers bij wie
dit er nog niet in wil en die zich beroepen op enkele
nietsbeteekenende verschillen in uitspraak en woordenkeus,
alsof ditzelfde niet ook elders zou voorkomen,
alsof men bijv. in Zwaben niet anders spreekt
dan in Berlijn, in Hannover niet anders dan in
Oostenrijk!
._ 627 -
De verdiensten van Grimm bleven in Holland
niet onopgemerkt : in 1813 werd hij benoemd tot
lid van de Leidsche Maatschappij der Nederlandsche
Letterkunde, in 1816 van 't Koninklijk Instituut
te Amsterdam.
Wanneer men 't ruime veld van Grimms werkzaamheid
overziet, zooals wij die leeren kennen uit
zijn geschriften en zijn briefwisseling, van 181 r tot
aan de verschijning van zijn « Deutsche Grammatik
» in 1818, dan kan. men niet nalaten bewondering
te gevoelen voor zijn veelomvattende geleerdheid,
zijn speurzin, zijn dichterlijk gemoed, maar mag
men niet de oogen sluiten voor de onbesuisdheid
zijner gevolgtrekkingen, de bandeloosheid zijner
etymologieën en 't gebrek aan kritiek. Deze gebreken,
die zoo vaak in zijne geschriften van dien tijd
in 't licht treden, bleven niet verborgen en haalden
hem eene scherpe kritiek van den veelzijdigen August
Wilhelm Schlegel op den hals. Het oordeel dat deze
velde over de « Altdeutsche Walder » is streng, maar
over 't geheel niet ongegrond. Vermits Schaegels
kritiek de heilzaamste vruchten voor Grimms verdere
ontwikkeling heeft gedragen, is het wel der moeite
waard iets langer daarbij stil te staan.
« De Heeren Grimm » -- zoo laat zich Schlegel
uit « hebben in de « Altdeutsche `Valder, »
alsook in hun vroegere werken, niet weinig scherpzinnigheid,
eene groote belezenheid, een onverdroten
ijver in 't opsporen van zelfs 't onaanzienlijkste
getoond. Minder is de voordracht te roemen. Zij
-- 628 --
schrijven uitsluitend voor kenners ; zij veronderstellen.
veel als bekend wat zelfs kenners niet altoos in
't geheugen hebben ; zij vergenoegen zich met een
vluchtige aanduiding, waar een uitvoerige ontwikkeling
noodig zou wezen. Het is waar, elk schrijver
heeft het recht den kring zijner lezers z66 eng te
trekken als hem goeddunkt. Hier echter slaat de
nalatigheid in de onbehagelijke manier van schrijven
over tot werkelijke taalfouten. »
Nog scherper is de volgende aanmerking : « Bij
alle deels willekeurige en onbewezen, deels ijdele en
onnutte vergelijkingen voegen de HH. Grimm ook
de etymologische, welke ons de meest gewaagde van
alle schijnen. Wij zullen staaltjes geven hoe zij de
moeielijke kunst van woordafleiding uitoefenen, eene
kunst, waarbij grondige taalkennis, groote behoedzaamheid,
en bovenal vaste grondbeginselen onmisbaar
zijn. » Dan volgen verscheiden voorbeelden
waarmede Schlegel zijne bewering staaft. Na een
geheel onhoudbare etymologie aangehaald te hebben,
roept de beoordeelaar uit : « Alle deskundigen zullen
het eens zijn dat wie met zulke etymologieën voor
den dag komt, nog in de eerste grondbeginselen der
taalvorsching een vreemdeling is. » Iets verder zegt
hij bepaaldelijk van Jacob Grimm iets wat bij een
vertaling te veel van zijne kracht zou verliezen en
daarom in 't oorspronkelijke moge aangehaald worden
: « Herr J. Gr. griibelt dariiber nach seiner
Weise : gelehrt, tiefsinnig und dunkel. »
Schlegel had ten tijde toen hij zijne recensie
- 629
schreef gezonder denkbeelden dan Grimm. Hij wist
en erkende dat voor de geschiedenis der Duitsche
grammatica meer gedaan was door vreemden dan
door Duitschers ; zoo door Hickes en Lye, en
vooral door Lambert ten Kate ; deze laatste immers
had de Gotische werkwoorden naar klassen ingedeeld
en hun analogie tot in de kleinste bijzonderheden
aangetoond.
In 1815 mocht men zoo spreken als Schlegel
deed zonder onbillijk of onredelijk te wezen, maar
na de verschijning van Grimms « Deutsche Grammatik
» in i818, en vooral na de tweede uitgave in
1822 is niets meer van de met recht gewraakte
gebreken overgebleven. In plaats van iemand die
zich door zijn stoute verbeelding laat verleiden tot
allerlei bokkesprongen, zien wij een grondigen
geleerde die feiten, en nog eens feiten geeft, welke
hij met koel verstand verwonderlijk wel heeft geordend.
ene ongebreidelde willekeur heeft plaats
gemaakt voor een streven om in de menigvuldige
verschijnselen der taal vaste regels te ontdekken ;
de vergelijking der Germaansche talen met hare
verwanten, inzonderheid Latijn en Grieksch, leidt
tot de ontdekking van de wet der klankverschuiving,
en door de vergelijking van 't Hoogduitsch met de
overige Germaansche talen wordt het bewijs geleverd
dat het Hoogduitsch een tweede klankverschuiving
heeft ondergaan. Deze ontdekking van Grimm
heeft den stoot gegeven tot het opsporen van alle
klankwetten die later gevonden zijn.
-- 63o --
Met de « Deutsche Grammatik » is de historische
taalwetenschap geboren. Een der eersten die
degroote beteekenis van dat werk inzag was Schlegel.
In een brief aan Wilhelm von Humboldt van 21
Dec. 1822 schrijft hij 't volgende; « Ik schat deze
werken zoo hoog om de zuiver historische behandeling
en de oneindige vlijt in bijzonderheden bij een
goed volgehouden hoofddenkbeeld. Grimm heeft
getoond, hoeveel men door volhardend onderzoek
met fragmenten kan uitrichten. Ik zal het als een
des te aangenamer taak beschouwen dit te erkennen,
dewijl ik hem vroeger om zijn etymologieën a la
zeer hard behandeld heb, » Kane
De niet genoeg te waardeeren gunstige invloed
dien de « Deutsche Grammatik » op de beoefening
aller Germaansche talen heeft geoefend, is niet alleen
een gevolg van de omstandigheid dat in dit meester=
werk een schat van goed gestaafde en welgeordende
feiten is opgehoopt, maar ook van 't behoorlijk
onderscheiden der verschillende tijdperken van één
en dezelfde taal, waardoor verwarring wordt voorkomen.
Gelijk men weet, onderscheidt Grimm in
't leven der Germaansche talen, voor zoover wij die
historisch kennen, drie tijdperken. Zoo onderscheidt
hij Oud-, Middel- en Nieuwhoogduitsch ; Angelsaksisch,
Middel- en Nieuw -Engelsch. Dit kon
natuurlijk niet bij alle talen volgehouden worden ;
immers het eerwaardige Gotisch stierf uit reeds in
t begin der Middeleeuwen. Het Oudsaksisch werd
opgevolgd door 't Middel-nederduitsch, doch het
— 631 --
hedendaagsch Nederduitsch werd door Grimm niet
behandeld, vermoedelijk omdat het Platduitsch niet
de naam is van één taal, maar van verschillende;
soms zeer uiteenloopende tongvallen. Van onze
taal werd alleen 't Middel- en Nieuw-nederlandsch
behandeld, omdat de luttele overblijfselen van een
Oudnederlandschen tongval eerst veel later als zoodanig
herkend zijn.
De onderscheiding van tijdperken in eene taal is
iets zóó eenvoudigs, zal men misschien zeggen, dat
er geen bijzondere verdienste in steekt ze te maken.
Ja, de zaak is eenvoudig genoeg, evenals het ei van
Columbus. Niettemin had niemand vóór Grimm er
aan gedacht het verschil in tijd bij de samenstelling
van een spraakkunst in acht te nemen.
De historische taalbeschouwing, welke naar
het door Grimm gegeven voorbeeld al meer en meer
ingang vond, heeft ontegenzeggelijk een ruim aandeel
gehad in de algeheele herschepping der taalwetenschap
in de 1 gde eeuw. Zij deelt echter die eer
met de vergelijkende taalkunde, waarvan de hechte
grondslagen door Bopp gelegd werden. Beide richtingen
van taalkundig onderzoek zijn niet tegenstrijdig
en vullen elkaar op de gelukkigste wijze aan.
Beider beginselen zijn dan ook zoozeer met elkaar
versmolten, dat het moeilijk zou vallen te beslissen
aan welken van beide de wetenschap het meeste te
danken heeft gehad en nog heeft.
Toen Grimm eenmaal het voorbeeld gegeven
had met zijne alle Germaansche talen omvattende
— 632 —
« Deutsche Grammatik, » volgden andere geleerden
met op gelijke wijze andere groepen van verwante
talen te behandelen. Zoo bewerkte Diez eene
« Grammatik der Romanischen Sprachen, » waarvan
het iste deel in 1836 het licht zag. Aan de verdiensten
van Diez wordt niets te kort gedaan,
wanneer men beweert dat Grimrns Grammatik hem
tot voorbeeld gestrekt heeft, want hij heeft zijn stof
geheel zelfstandig bewerkt. Verder kan de « Vergleichende
Grammatik der Slavischen Sprachen » door
Miklosicch, waarvan het 1ste deel in 1852 uitkwam,
genoemd worden als een werk dat in hoofdzaak op
de leest van Grimms « Grammatik » geschoeid is.
De taalverschijnselen, die Grimm zoo meesterlijk
wist te beschrijven, waren voor hem geen doode
feiten, maar uitingen van de volksziel en alle
uitingen van 't volksleven in verschillende tijden,
vooral in de oudheid, sloeg hij met liefde en met het
oog van een fijnen waarnemer gade. Reeds lang
voordat hij met de « Deutsche Grammatik » optrad,
had hij zich verdiept in 't Oudduitsche recht en eene
verzameling van rechtsoudheden aangelegd. Om zich
te verpoozen van aanhoudend grammatischen arbeid,
zooals hij zelf getuigt, en om eene proeve te geven
hoe de Germaansche rechtsoudheden konden behandeld
worden, legde hij de hand aan een lijvig werk
dat onder den titel « Deutsche Rechtsalterthumer »
in 1828 de pers verliet. Ook hierin vindt men een
verbazenden rijkdom van uit allerlei bronnen bijeengegaarde
stof en moet men, zooniet overal de helder—
653 --
heid der uiteenzetting, dan toch de verstandige
rangschikking loven.
Niet minder aantrekkelijk dan de uitingen van
den volksgeest in rechtsbegrippen en symbolen waren
voor Grimm de godsdienstige voorstellingen van
't Germaansche heidendom, de oude godenmythen
en heldensagen, waarvan hij den verren nagalm in
nog voortbestaande bijgeloovige gebruiken, liedjes,
sprookjes, feesten meende te ontdekken en meermalen
niet ten onrechte. Zijne jaren lang voortgegezette
nasporingen leidden tot de samenstelling van
zijn « Deutsche mythologie, » waarvan de Iste druk
in 1835 verscheen. Dit baanbrekende boek bevat veel
meer dan wat men gewoonlijk onder mythologie
verstaat, namelijk de dichterlijk-godsdienstige voorstellingen
van een volk over goden en godenzonen.
Door Grimm is, geheel in overeenstemming met zijn
aanleg; een plaats, ja de meeste plaats ingeruimd aan
allerlei geheimzinnige wezens van minderen rang en
aan de bezield gedachte voorwerpen in de natuur,
welke door 't volk vereerd worden, omdat men van
hun invloed zegen verwacht of onheil vreest. Witte
wijven, Wichten en Alven, Reuzen, booroen en
dieren, hemel en sterren, de elementen, spoken ; dit
alles wordt behandeld veel uitvoeriger dan de eigenlijke
godenleer en welzóó volledig en met diep inzicht
als nog nooit te voren. Tot wat men zou kunnen
noemen : het lagere volksgeloof, behoort ook tooverij,
bijgeloof, oorzaken van ziekte -- ook deze onderwerpen
zijn in de « Deutsche mythologie » niet
stiefmoederlijk behandeld.
— e34 _
Het zal wel overbodig wezen op te merken dat
iemand die de mythologie in zoo'n ruimen zin opvat,
niet aan 't euvel van eenzijdigheid mank gaat.
Inderdaad had Grimm over mythenvorming minder
eenzijdige begrippen dan de meeste schrijvers over
mythologie na hem, tot in onzen tijd toe, die alle
min of meer hun stokpaardje berijden en eeniegelijk
die niet van hun richting is verketteren. Hooren wij
hoe Grimm zich uitlaat « Elementen, natuurverschijnselen
en gesternten schrijf ik een grooten
invloed toe op rnythologische voorstellingen, doch op
lange na niet zóó, dat alle uit dien grondslag mogen
afgeleid worden, aangezien behalve de physische ook
nog zedelijke en andere menschelijke roerselen macht
uitoefenen en eerst uit de samensmelting van die alle
de goden des heidendoms schijnen voortgekomen te
zijn. n
Wat de godenleer in engeren zin aangaat, is het
bekend dat ons slechts zeer schaarsche berichten ten
dienste staan omtrent de goden en godinnen van alle
Germaansche stammen, met uitzondering van de
Skandinavi irs. De Oudnoorsche literatuur, vooral
de Edda, en 't werk van Saxo grammaticus, zijn
een rijke bron voor onze kennis der dichterlijke
Noorsche mythologie. Nu mag men niet eenvoudig
de goden en godinnen der Noren en de mythen
welke over die vereerde wezens in omloop waren als
gemeengoed aller Germanen beschouwen. Noodzakelijk
moet er eenig onderscheid bestaan hebben
tusschen de godsdienstige voorstellingen der Skandi--
635 —
naviers en die der overige Germanen, als gevolg van
bijzondere ontwikkeling, samenhangende met verschil
van woonplaats, tijd en aanleg. In menig geval
kan men bewijzen dat er verschil was, doch aan den
anderen kant ontbreekt het niet aan gegevens waaruit
met beslistheid kan opgemaakt worden, dat er overeenkomst
en gemeenschap bestond.
Omtrent den samenhang tusschen den godsdienst
der oude Skandinaviers en hunner Germaansche
stamverwanten, omtrent den aard en de mate
van dien samenhang had Grimm, dank zijne taalkennis,
een volmaakt helder besef, en het is niet een
der geringste verdiens!en van zijn boek dat hij heeft
gescheiden wat onvereenigbaar is, en verbonden wat
bijeen behoort. Daarom sloot hij de behandeling
van 't volledig stelsel der Noordsche mythologie van
zijn werk uit.
Ongeveer gelijktijdig met de « Deutsche Mythologie
» verscheen van Grimm een letterkundig werk
van hooge waarde ; een werk waarin hij den lezer
meermalen verplaatst naar de Nederlanden, meer
bepaald naar deze goede oude stad van Gent, waar
wij thans vergaderd zijn. Ik bedoel den bundel verhandelingen
en teksten welke onder den algemeenen
titel van « Reinhart Fuchs » het licht zagen. Gelijk
men weet, behelst dit boekwerk eenige nog niet of
gebrekkig uitgegeven teksten die voor 't dierenepos
van belang zijn : den tekst van den Isengrinus, voor
de eerste maal gedrukt naar een door Lachmann
vervaardigd afschrift; voorts eene verbeterde uitgave
-- 636 —
van den Hoogduitschen Reinhart, en van den
Middelnederlandschen q. Van den Vos Reinaerde, »
eindelijk enkele kleinere Duitsche en Latijnsche vertellingen
in rijm en onrijm die op de dierfabel
betrekking hebben. Door al deze stukken bekend te
maken, verwierf Grimm zich eene niet geringe verdienste,
al moet men er in één adem bijvoegen dat in
't uitgeven van teksten niet zijn kracht lag. Vooral de
door hem gegeven tekst « Van den Vos Reinaerde »
wordt ontsierd door willekeurige, soms zelfs
averechtsche veranderingen in de spelling. Daarentegen
vertoont hij zich in zijn volle kracht waar hij
de uitkomsten mededeelt van zijn geschied- en letterkundig
onderzoek naar wezen, oorsprong en verbreiding
van de dierfabel. Daar beheerscht hij met
volkomen meesterschap de stof van 't aantrekkelijke,
maar ook ingewikkelde onderwerp. Onder alle
letterkundige geschriften van Grimm neemt de
a Reinhart Fuchs » eene eerste plaats in, niet enkel
wegens de belangrijkheid van 't onderwerp, maar
ook door den rijkdom aan fijne opmerkingen,
door de ongedwongenheid van den stijl, kortom
door de voortreffelijkheid van vorm en inhoud.
Nadat Grimm den stoot gegeven had, heeft
het onderzoek naar de herkomst der dierfabel en
meer inzonderheid der Reinaartverhalen, tal van
geleerden uit alle landen van Europa bezig gehouden.
Volgens Grimm was de dierfabel inheemsch
bij de Germanen, dat wil zeggen eigen aan de
Germanen op dezelfde wijze als de Germaansche
— 637 --
talen inheemsch mogen heeten. Het wil niet zeggen
dat die talen niet verwant zouden wezen met de
overige Indo-germaansche talen en met deze niets
gemeen hebben. Hij trekt niet in twijfel dat eenige
in 't dierenepos optredende dieren van
Oosterschen oorsprong zijn, maar de sage van den
vos en den wolf beschouwt hij als het eigendom
der Germanen. Het ontging hem niet dat men in
maar 't begin stond van nasporingen
op 't gebied der Oostersche, vooral Indische
fabelletterkunde. « Zooveel zie wel, » verklaart
« men om den invloed dien de
de Westersche fabel kan gehad hebben
grondig beoordeelen, niet binnen de
van de en wolfsage mag beperken.
Deze heft har
eigen Duitsch recht, dat door de opmerkelijke
verwantschap de fabelwijsheid van het
afbreuk lijden. »
niet Grimms theorie gegaan met
Zooveel theoriën : eerst door de mannen
vak met warmte omhelsd, heeft ze later
de zwakke plekken van
betoog wisten te treffen, zonder op den duur
staat hun eigen stellingen te handhaven.
geheel bevredigende van het vraagstuk
niet gevonden. `-vat niet weggecijferd
worden is, dat de namen Reinaart,
Bruin, Grimbaarr, Herswinde, Tibert,
Germaansch wijn dat de sage
- -
wil niet zeggen
niet verwant met de
I ndo-germaa nsche talen met deze niets
hebben. niet twijfel dat eenige
fabelen en in 't dierenepos optredende dieren van
oorsprong maar sage van den
vos en den wolf beschouwt hij als het eigendom
dat men in
1835 nog maar aan 'begin stond van nasporingen
op 't gebied der Oostersche, vooral Indische
{abelletterkunde. « Zooveel zie ik wel, II verklaart
hij ergens, dat men om den invloed dien de
Oostersche op de \\1 estersche fa bel kan gehad hebben
grondig te beoordeelen, zich niet binnen de
grenzen van de vos en wolfsage mag beperken.
Deze heeft haar eigen Duitsch recht, dat haar
onverkort moet blijven en ook door de opmerkelijke
verwantsctup met de fJbelwijsheid van het
Oosten geen afbreuk kan lijden. »
Het is met Grimms theorie gegaan als met
zoo veel andere theoriën : eerst door de mannen
van 't vak met warmte omhelsd, heeft ze later
tegenstanders ontmoet die de zwakke plekken van
't betoog wisten te treffèn, zonder op den duur
in staat te zijn hun eigen stellingen te handhaven.
Een geheel bevredigende oplossing van het vraagstuk
is ook nu nog niet gevonden. Wat niet weggecijferd
kan worden is, dat de namen Reinaart,
Isegrim, Bruin, Grimbaarr, Herswinde, Tibert,
Boudewijn, zuiver Germaansch zijn en dat de sage
— 638 --
zich het rijkst in Noord-Frankrijk en Vlaanderen
ontwikkeld heeft.
Het spreekt van zelf dat het buiten mijn bestek
ligt den voortgang der onderzoekingen over den
Reinaart en wat daarmeê samenhangt te schetsen.
Ik wenschte alleen te doen uitkomen dat aan
Grimm de eer toekomt den stoot gegeven te hebben
tot verder onderzoek en tevens te herinneren aan
hetgeen hij ten bate onzer Middelnederlandsche
letterkunde gedaan heeft. Men leze slechts hoe
hij bij zijne poging om den dichter van den
« Reinardus » op het spoor te komen Vlaamsche
en Hollandsche werken als Sander en Joh.-A.
Leidis aanhaalt, om zich te overtuigen dat de
kennis der oude Nederlandsche toestanden hem
zeer ter harte ging. De levendige belangstelling
in alles wat onze taal en letterkunde betrof, zooals
zich die reeds in de eerste tijden van zijn wetenschappelijke
werkzaamheid uitte, vooral in de briefwisseling
met Tydeman en Bilderdijk bleef in den
loop der jaren onver flauwd. Bij zijne aankondiging
van de « Horae Belgicae, » uitgegeven door Hoffmann
van Fallersleben, nam hij de gelegenheid
te baat om de verdiensten van Mone te erkennen.
Met hartelijke vreugde begroette hij de herleving
der vaderlandsche studiën in Vlaanderen, toen hij
in 1837 de uitgave der Kroniek van Jan van Heelu
door Willems aankondigde. Niet minder verheugde
hij zich over 't verschijnen van den Reinaert door
denzelfien wakkeren geleerde, wiens « grondige
-- 639 —
en veelzijdige kennis » hij niet nalaat te roemen.
Nog eenmaal kort vóór zijn dood in 1 863 had
Grimm gelegenheid het werk van een Nederlandsch
geleerde over de Reinaartverhalen te beoordeelen,
namelijk de « Etudes sur le Roman de Renart »
door Jonckbloet. Met zijn gewone beminnelijkheid
geeft hij Jonckbloet alle eer die hem toekomt,
terwijl hij toont ook een streng oordeel te kunnen
uitspreken waar hij de eenzijdigheid en bekrompenheid
laakt van Paulin Paris, den uitgever van den
u Roman de Renart. » Zijn eigen standpunt in
't vraagstuk blijft hij handhaven, al erkent hij
gaarne dat Benfeys « scherpzinnige en geleerde
commentaar, » zooals hij zich uitdrukt, bewezen
had dat eene menigte van Indische fabelen en vertellingen
met Europeesche samenhangen.
Deze vasthoudendheid van Grimm, die anders
volstrekt niet halsstarig was, is niet onverklaarbaar.
Noch de onderwijl gevonden « Ecbasis Captivi, »
noch het door hem zelf in zijn a Sendschreiben
an Karl Lachmann » uitgegeven stuk in vroeg
Middelhoogduitsch, was van dien aard dat hij zich
in zijne overtuiging geschokt kon voelen ; evenmi n.
was de ontdekking van Lachmann dat de dichter
van den « Isengrinus a Nivardus heette -- die
in Gent leefde --- geschikt om hem te doen wankelen.
Grimm was geen man die angstvallig schuwde
in fouten te vervallen. Men moet den moed hebben
om te dwalen, zegt hij ergens, en die uiting is
- 64o --
kenschetsend. Hij heeft meermalen gefaald, gelijk
alle menschenkinderen, maar in schier eiken tak
van de wetenschap welke hij diende, is hij er in
geslaagd nieuwe banen te openen en een nieuwe
richting aan te wijzen. Wat zijn werkzaamheid zoo
vruchtbaar gemaakt heeft, is niet zoozeer zijne
geleerdheid, hoewel die verbazingwekkend genoeg
was, als wel zijn scheppend vermogen. Hij had een
dichterlijk gemoed en bezat één der eigenschappen
van een dichter : scheppingsgave. Ook bezat hij een
andere eigenschap, welke den dichter onontbeerlijk,
den geleerde nuttig is, namelijk eene levendige verbeeldingskracht.
Daardoor vermocht hij de dorste
feiten, wier kennis hij uit boeken en bestoven
perkamenten putte, leven in te blazen. Zijne verbeelding
heeft hem wel eens parten gespeeld, maar
zonder die eigenschap zou er van zijn geschriften
geen kracht zijn uitgegaan. Zijn denkbeelden waren
frisch en oorspronkelijk, maar die oorspronkelijkheid
ging niet gepaard met nieuwigheidzucht ; hij had
een tegenzin tegen alles wat op omwenteling geleek
en eerde het bestaande, zoo het historische rechten
kon doen gelden. Waar historische rechten gekrenkt
werden, teekende hij manmoedig verzet aan. Zijn
warme vaderlandsliefde maakt hem niet blind voor
de gebreken zijner landslieden, wier pedanterie hij
meermalen hekelde, noch belette zij hem zijne
genegenheid uit te spreken voor de overige volken van
Germaanschen stam, wier zelfstandigheid hij ten
volle erkende.
— 641 —
De richting door Grimm ingeslagen en het
voorbeeld door hem gegeven, in vereeniging met de
opkomst der vergelijkende taalstudie, wekte nieuw
leven zoovvel in Duitschland als daarbuiten. Bewijzen
daarvan aan te halen uit den vreemde behoort
niet tot mijne taak, naardien ik mij alleen ten doel
gesteld heb met U na te gaan welken invloed Grimms
werkzaamheid geoefend heeft op de Nederlandsche
taalwetenschap.
Het heeft betrekkelijk lang geduurd eerdat de
« Deutsche Grammatik » als voorbeeld werd genomen
voor de behandeling onzer spraakkunst op
geschiedkundigen grondslag, maar toen zulks door
Brill gedaan werd, geschiedde het grondig. Brills
voortreffelijke « Hollandsche Spraakleer » verschenen
in 1846, is zakelijk natuurlijk geheel onaf hankelijk
van Grimm, maar de taalbeschouwing is dezelfde
als die van den grooten Duitscher. De onderscheiding
van tweeërlei verbuiging bij de naamwoorden,
en de indeeling der werkwoorden in klassen komen
overeen met het in de « Deutsche Grammatik »
gevolgde stelsel. Ook de thans algemeen gebruikelijk
geworden kunsttermen van sterke en zwakke verbuiging,
sterke en zwakke werkwoorden werden
door Brill overgenomen. De geregeld bij Brill voorkomende
vergelijking van den Gotischen vorm was
misschien misplaatst in een schoolboek, al erkent
men dat kennis van 't Gotisch voor den wetenschappelijken
beoefenaar onzer taal onmisbaar is.
In de leer der Woordvoeging bewandelde Brill zijn .
- 642 -
eigen weg; de Syntaxis van Grimm leverde trouwens
weinig nieuwe gezichtspunten op en was om de vergelijkende
wijze van behandeling minder geschikt om
in dit onderdeel der spraakkunst tot voorbeeld te
dienen. Daarenboven is ze onvoltooid gebleven.
Onder de schoolboeken over Nederlandsche taal,
welke naderhand voor schoolgebruik vervaardigd
werden, zijn er verscheidene wier samenstellers
blijken op de hoogte te zijn van de nieuwere taalwetenschap.
In steeds toenemende mate bleek uit
verspreide opstellen over bijzondere punten die met
de geschiedenis onzer taal in verband staan, dat
de leer van Grimm ook bij ons diepe wortelen
had geschoten. De voorgangers op het gebied der
Nederlandsche taalstudie waren overtuigde aanhangers
der historische en vergelijkende richting en
verkondigden met klem van redenen de deugdelijkheid
daarvan. Niemand heeft dit welsprekender
gedaan dan Matthijs de Vries in zijn Redevoering
over « de Nederlandsche taal in haren aard en
strekking », ter aanvaarding van het boogleeraarsambt
aan de Hoogeschool te Leiden uitgesproken
op 29 October T853. Veroorlooft mij eenige treffende
woorden uit die rede aan te halen : « Bij onze
beschouwing van het doel en den omvang der
taalkunde is het ons telkens gebleken, dat aan
geene verklaring van het tegenwoordige kan worden
gedacht zonder opzettelijk historische vergelijking.
Nooit verstoute zich de taalkenner, over eenig
verschijnsel ware het ook slechts de beteekenis
-- 643 —
van een woord of de kracht van eenen vorm
een beslissend oordeel uit le spreken, zoo hij niet
eerst dat verschijnsel achterwaarts heeft nagegaan
in zijne geheele geschiedenis, om in te zien, wanneer
en hoe het ontstaan is, welke vorming en
ontwikkeling het doorloopen heeft tot op den dag
van heden. — Historische taalstudie is dus eene
hoofdvoorwaarde, waarop nooit genoeg kan worden
aangedrongen. Wie ernstig de wetenschap behartigen
wil, hij stelle zich teil plicht, de geheele
reeks der aanverwante talen vlijtig na te sporen ;
met onverfiauwden ijver te volharden in de beoefening
der bronnen, waaruit de geschiedenis der
taal moet worden gekend ».
De herleving en volle bloei der Middelnederlandsche
studiën, waaraan voor altijd de namen
verbonden zijn van Willems, Snellaert, Bormans,
David, Tideman, Jonckbloet, de Vries, werd ontegenzeggelijk
door de opkomst der Germaansche
taalwetenschap niet weinig bevorderd, al liggen
hare oorzaken dieper. Het waren de gebeurtenissen
die sedert het begin der t 9de eeuw het gemoed
der Europeesche volken in beweging brachten en
een krachtig nationaliteitsgevoel deden ontwaken.
Daardoor werd een weldadige geestdrift geboren
voor alles wat vaderlandsch was, en liefde gekweekt
voor de erfenis van 't voorgeslacht. Met noeste
vlijt onderzocht men de overblijfselen der oude
letterkunde en toog de lang verwaarloosde oorkonden
waarin de voorzaat zijn denken en gevoelen had
— 644 --
nedergelegd, aan het licht. Doch i ver en goede
wil, hoe lofwaardig ook, zijn niet voldoende ; ook
wetenschappelijke tucht is noodig, ook degelijke
kennis wordt vereischt. Wat nu de gezonde ontwikkeling
der M iddel nederlandsche studiën zoo
krachtig bevorderd heeft, is juist het grondig en
veelzijdig taalonderzoek naar 't voorbeeld van Grimm
en zijne medestanders.
Toen in Duitschland door de samenwerking
van wakkere geleerden een groot aantal van gedenkstukken
der Duitsche oudheid, voornamelijk dichtwerken,
door den druk algemeen toegankelijk was
geworden, deed zich de behoefte gevoelen aan eerre
geschiedenis der letterkunde. De eer de eerste
geweest te zijn die zulk een werk, waarin de oudere
tijdperken der Duitsche nationale letterkunde waardig
behandeld werden ondernomen heeft, komt toe
aan Gervinus, den vriend der gebroeders Grimm
en deelgenoot van hun streven. Aan Gervinus
droeg Jacob Grimm zijn « Geschichte der deutschen
Sprache » op, hetwelk in het stormachtige jaar
1848 het licht zag. Door de hartelijke wijze waarop
Grimm zijnen vriend toespreekt, legt hij een welsprekend
getuigenis af van de warme genegenheid
die er sinds jaren tusschen beide vrienden bestaan
had. « In veel dingen », schrijft hij, « heeft gemeenschappelijke
vorsching en gezindheid, te Gottingen
een gelijk lot ons verbonden. Sedert Reinhart Fuchs
hebt gij aan mijn werken bestendig deel genomen
en beseft dat het streven om met allen ernst in
645
onze taal, sage en geschiedenis door te dringen
een taak is die geen uitstel lijdt en rechtstreeks
aan het heden en de toekomst ten bate komt ».
Men mag gerust beweren dat zonder de belangrijke
bijdragen tot de geschiedenis der letterkunde door
de gebroeders Grimm geleverd, Gervinus in zijn
voor den tijd stoute onderneming niet zoo uitmuntend
geslaagd zou wezen ; voor een deel dus
mag de eer die hem rechtmatig toekomt ook aan het
met hem bevriende broederpaar worden toegekend.
Het is eenieder bekend dat Jonckbloet in zijne
Geschiedenis der Middelnederlandsche dichtkunst
het werk van Gervinus ten voorbeeld genomen en
voor 't oudste gedeelte slaafsch, zelfs te slaafsch
gevolgd heeft. Bij voortgezet onderzoek en dieper
kennis heeft ook in de Nederlanden de behandeling
van de geschiedenis der letterkunde een meer zelfstandig
karakter aangenomen.
De dichterlijke verbeelding van een volk openbaart
zich niet alleen in de gewrochten van kunstvaardige
meesters der gebonden rede, maar ook in
de meer kunstelooze, doch niet minder aangrijpende
volksliederen die voor 't eerst gezongen zijn door
men weet niet wie; in de sprookjes en vertellingen
die opgekomen zijn men weet niet waar. Men kan
ze vergelijken met onaanzienlijke wilde rozen die
welig tieren onder den blauwen hemel op het vrije
veld en beschouwd in hun natuurlijke omgeving
het oog bekoren. Niet zoozeer wilde, als wel verwilderde
bloemen zijn allerlei min of meer dichterlijke
-- 646 —
uitdrukkingen en bijgeloovigheden die als nagalmen
van oude mythologische heidensche voorstellingen,
tot ons gekomen zijn. Al wat in de volksoverlevering
van geslacht tot geslacht is voortgeplant, is op lange
na niet oorspronkelijk een voortbrengsel van het volk
waarbij men den schat aantreft, maar ook op datgene
wat in ver vervlogen tijden aan anderen ontleend
werd, heeft elk volk zijn eigenaardigen stempel
gedrukt, zoodat het zijn eigendom geworden is.
Veel is ook werkelijk oorspronkelijk, al kan men
zulks maar zelden bewijzen. Waar ook de bakermat
moge geweest zijn van de door de Grimms uitgegeven
« Haus- und Kindermarchen », ze zijn 't bezit
geworden van 't Duitsche volk, en, wat meer zegt,
ze hebben den stoot gegeven tot dergelijke verzamelingen
bij alle Europeesche volken. Wanneer men
let op de tijdsorde waarin de ongemeen talrijke
verzamelingen van volksvertellingen en sprookjes
in 't licht zijn verschenen, dan schijnt het niet
twijfelachtig dat alle rechtstreeks of zijdelings te
danken zijn aan het door de « Haus- und Kindermarchen
» gegeven voorbeeld. Alles wat tegenwoordig
onder den naam van folklore, volksoverlevering
of volkskunde doorgaat, is een vereeniging van volksverhalen,
sprookjes, sagen, met stoffen welke door
Grimm in de « Deutsche Mythologie » als onafscheidelijke
bestanddeelen van 't volksgeloof behandeld
zijn.
De overblijfselen van de mythologie in engeren
zin, zijn in onze gewesten tamelijk schaarsch. Toch
647 -
ontbreken ze niet geheel, en heeft Grimm, voor
zooverre hem doenlijk was, daaraan de noodige aandacht
geschonken. Door zijn voorbeeld opgewekt,
gaf Mr L. Ph. C. van den Bergh in zijn a Woordenboek
der Nederlandsche mythologie » een verdienstelijke
samenstelling van hetgeen in zijn - tijd
over 't onderwerp bekend was, waarbij de gegevens
welke Grimm ten dienste stonden met andere werden
aangevuld. In verloop van tijd is door nieuwe vondsten
onze kennis van de bij onze voorouders vereerde
goden en godinnen vermeerderd. De belangrijkste
ontdekking is die van den god wiens verlatijnschte
vorm luidt Mars Thingsus, en van zijne gezellinnen,
de Alaisiagen genaamd Beda en Fimeleni. Door
die gelukkige vondst is eensklaps duidelijk geworden,
waarom de dies Martis bij ons Dingsdag of gewestelijk
Dijsendag heet. Slechts in eenige Duitsche
gouwen, in de eerste plaats in de Nederlanden,
werd de krijgsgod onder den naam van Thingsus
vereerd, niet overal ; een treffend bewijs, zoo het
nog noodig ware, dat de godsdienstige voorstellingen
der verschillende stammen evenmin in allen
deele gelijk zijn als hun talen. Wanneer men in
aanmerking neemt dat d.; verrijking onzer kennis
van de godenvereering in onze gewesten en de
aangrenzende streken van Duitschiand te danken
is aan Latijnsche opschriften, zal men het gereedelijk
kunnen verklaren dat wij omtrent de eigenlijke
godenleer al bitter slecht onderricht zijn en dat de
oogst van geschriften betreffende de mythologie
— 648 —
onzer voorzaten zeer schraal blijft. Sommige Nederlanders
in Hoogduitsch in de
Noordsche bijzonder
den godsdienst der oude Germanen in
zeer verdienstelijke werken geschreven,
die blijven hier buiten behandeling.
tijdperk levens wijdde
beste krachten, wel niet uitsluitend,
voornamelijk, de voorbereiding en
van groote Duitsche Woordenboek.
lang aarzelen hij op aandrang van
toe gekomen zulk een reuzenarbeid op
nemen, want hij besefte ten volle welk een
taak hem dan wachtte, al zou last er
door zijn broader Wilhelm gedeeld worden
hij zich uitdrukte, op vier schouders
rusten . Ook het beiden, op hun leeftijd, onmogelijk
het woordenboek te voltooien. Doch
gevoelden tevens dat zij zich nationaal
als hen verlangd en verwacht werd,
iiiet mochten onttrekken. konden zij zelven in
meer dan een gedeelte afwerken,
kon de inrichting vastgesteld
en de wijze van bewerking ten
voor hen 't werk
voortzetten.
grootsche opzet van 't Duitsche Woordenboek
uitsluitend danken aan Jacob Grimm.
de regeling van 't gehee l
tot in de kleinste bijzonderheden zijn van hem
blijfr. Nederlanders
hebben, hetzij in 't Hoogduitsch of in de
moedertaal, over de Noordsche godenleer in 't bijzonder
of den godsdienst der oude Germanen in
't algemeen zeer verdienstelijke werken geschreven,
doch die blijven hier buiten behandeling.
Gedurende 't laatste tijdperk zijns levens wijdde
Grimm zijne beste krachten, wel niet uitsluitend,
maar toch voornamelijk, aan de voorbereiding en
samenstelling van 't groote Duitsche Woordenboek.
Eerst na lang aarzelen was hij op aandrang van
anderen er toe gekomen zulk een reuzenarbeid op
zich te nemen, want hij besefte ten volle welk een
zware taak hem dan wachtte. al zou de last er
van door zijn broeder WiIhelm gedeeld worden
en dus, zooals hij zich uitdrukte, op vier schouders
rusten. Ook zou het beiden, op hun leeftijd, onmogelijk
wezen het woordenboek te voltooien. Doch
beiden gevoelden tevens dat zij zich aan een nationaaI
werk als van hen verlangà en verwacht werd,
llÎel mochten onttrekken. Al konden zij zei ven in
't gunstigste geval niet meer dan een gedeelte afwerken,
toch kon het plan en de inrichting vastgesteld
worden en de wijze van bewerking ten
richtsnoer strekken voor degenen die na hen 't werk
zouden voortzetten.
De grootsche op1:et van 't Duitsche Woordenboek
is uitsluitend te danken aan Jacob Grimrn.
Het weldoordacht plan en de regeling van 't geheel
tot in de kleinste bijzonderheden zijn van hem
— 649 ^
afkomstig en in overeenstemming met zijn geest,
zijn studierichting en zijn taalbeschouwing. De
grondbeginselen waar hij zich door liet leiden,
heeft hij uitvoerig blootgelegd in de voorrede op
het door hem bewerkte eerste deel. Uit die voorrede
zult Gij mij wel toestaan enkele uitspraken aan
te halen die voor Grimm's richting bijzonder kenmerkend
zijn.
« Wat is het doel van een woordenboek? »
zoo vraagt hij, en als antwoord volgt : « Het moet
een heiligdom der taal stichten, geheel haar schat
bewaren, en den toegang hiertoe voor allen open
houden ». Het woordenboek is dus een schatkamer;
hoe beter die gevuld is hoe liever. Wil men niet
moedwillig den rijkdom eener taal verminderen,
dan moet men niet angstvallig alle ouderwetsche
woorden uitsluiten. Eigenaardig drukt Grimm zich
te dezen opzichte aldus uit : « eene taal welke
behalve haar voorraad in baar geld die in omloop
is, geen spaarpenningen en zeldzame muntstukken
kan vertoonen is armelijk; deze schatten aan 't licht
te brengen is de taak van het woordenboek ».
Van wie zóó spreekt kan men verwachten dat
hij het niet zal versmaden gewestelijke woorden op
te- nemen. Vandaar dat dezulke in 't woordenboek
opgeteekend staan, voor zooverre ze in Hoogduitsche
tongvallen leven Nederduitsche woorden zijn
uitgesloten, want de Nederduitsche gouwsprakea
zijn even onafhankelijk van de Hoogduitsche, als
bijv de Nederlandsche, Natuurlijk hebben een groot
— 65o---
aantal Nederduitsche en Nederlandsche woorden
in 't Hoogduitsch burgerrecht verkregen en die
mogen niet ontbreken. « Uit Nederduitschland en
de Nederlanden », zegt Grimm, « zijn bijna alle
woorden der scheepvaart ontleend ».
Het gebruik van 't zoogenaamde Duitsche
schrift was Grimm een gruwel. Wanneer hij daarover
te spreken komt, ligt e r in zijn toon iets
hartstochtelijks. « Het sprak bijna van zelf »,
zegt hij om 't gebruik van 't Latijnsche letterschrift
te rechtvaardigen, « het sprak bijna van zelf dat
het wanstaltige en leelijke schrift, dat nog steeds
de meeste onzer boeken tegenover die van alle
overige beschaafde volken uitwendig er barbaarsch
doet uitzien, moest afgeschaft worden. Ongelukkigerwijs
noemt men dit bedorven en smakeloos
schrift het Duitsche, alsof alle onder ons in zwang
zijnde misbruiken aanbevolen mochten worden door
ze als echt Duitsch te bestempelen. » Even heftig
was hij gekant tegen 't gebruik van hoofdletters,
bij elk zelfstandig naamwoord, volgens hem een
« alberner gebrauch. » In dit opzicht was de
groote taalkenner zijn tijd ver vooruit.
Het « Deutsches Worterbuch » is ouder dan
't groote Nederlandsch woordenboek, en deze omstandigheid
brengt ons van zelf tot de vraag of en
hoe 't eerste van invloed geweest is op de wording
van 't laatste. Al aanstonds zij in herinnering
gebracht dat bij gelegenheid van 't eerste
Nederlandsch Taal- en Letterkundig Congres, hier
— 65
te Gent gehouden, door Gerth van Wijk eene redewerd
uitgesproken, waarin hij de wenschelijkheid
betoogde dat op last en in naam van 't Congres
een taalkundig woordenboek zou worden vervaardigd,
geheel voldoende ingericht en samengestel&
naar de eischen van onzen tijd. Dit geschiedde
in 1849, een paar jaren vóór de verschijning der -
, ste 't Grirnmsche Woordenboek..
plan om de samenstelling van een Nederlandsch
ter hand is derhalve
onafhankelijk door Grim m
vorbereide werk, doch met de uitvoering van het
het anders gesteld. In de klassieke Inleiding
op het Woordenboek der Nederlandsche taal »
de volgende verklaring af : In onze
dagen, nu de talwetenschap zich erst recht van
zij de hooge
beteekenis der moedertaal uitdrukking en
der dan ooit te
beseft, kon voor onzen lexicographischef
richtsnoer zijn,
de grootsche schepping, waarmede het genieder
Duitsche natie verrijkt
In den jongsten tijd beijveren zich Engeland
Italië, dat voorbeeld na te streven, en op groote
gesteund door ruimte van hulpmiddelen,.
heefr daar het werk ondernomen. Het kan
Nederland tot oneer verstrekken, dat het die.
beide geweest om het denkbeeld ,
der Grim's — zij het al met beperkte krachten
-- voor ons vaderland te verwezenlijken n
- 651 -
Gent gehouden, door Gerth van \\Tijk eene redewerd
uitgesproken, waarin hij de wenschelijkheid
dat op last naam van 't Congres
taalkundig woordenboek zou worden vervaardigd,
geheel voldoende ingericht en samengesteld
eischen van onzen tijd. Dit geschiedde
1849, een paar jaren vóór de verschijning der
lste aflevering van 't Grimmsche Woordenboek~
Het plan om de samenstelling van een Nederlandsch
Woordenboek ter hand te nemen is derhalve
geheel onafhankelijk van 't door Grimm,
voorbereide werk, doch met de uitvoering van het
plan is het anders gesteld. de klassieke Inleiding
op het Woordenboek der Nederlandsche taal ))
legt de Vries de volgende verklaring af : • In onzedagen,
nu de taal wetenschap zich eerst recht van
hare roeping bewust is geworden, nu zij de h(logebeteekenis
der moedertaal als uitdrukking en
onderpand der nationaliteit helderder dan ooit te
voren beseft, kon voor onzen lexicographischen.
arbeid geen ander voorbeeld het richtsnoer zijn,
dan de grootsche schepping. waarmede het genie
der gebroeders Grimm de Duitsche natie verrijkli
heeft. In den jongsten tijd beijveren 7.ich Engeland
en I talië, dat voorbeeld na te streven, en op groote
schaal, gesteund door ruimte van hulpmiddelen,.
hedr men daar het werk ondernomen. Ht:t kali
N eJeriand niet tot oneer verstrek ken, dd t het die
bt!ide rijken vóór ~eweest is, om het denkbeeld.
der Grimm·s - zij het al met beperkte krachten.
- ook voor ons vaderland te verwezenlijken ))_
-- 6 52 —
Wanneer men in bedoelde Inleiding leest hoe
de Vries rekenschap geeft van inhoud en inrichting,
doel en bestemming van het Woordenboek,
kan het niemand ontgaan dat het werk van Grimm
hem voor den geest stond. Dat wil niet zeggen
dat hij alle vraagstukken die zich bij de inrichting
en bewerking van een woordenboek voordoen
op dezelfde wijze beantwoordde of alle denkbeelden
van den grooten meester en voorganger op
't gebied der historische taalwetenschap omhelsde.
Neen, de Vries ging te werk naar een plan dat
niet minder welberaamd, niet minder diep doordacht
was dan dat van Jacob Grimm, en wanneer
hij na veel %% ikken en wegen tot dezelfde uitkomsten
geraakte, dan was het een gevolg van
gelijke studierichting, van gelijksoortige kennis en
van dezelfde gezindheid.
In meer dan één opzicht achtte de Vries het
voorbeeld van 't Duitsche Woordenboek voor 't Nederlandsche
niet navolgenswaard, en plaatste hij
zich op een ander standpunt. Volgens hem mag
het. woordenboek « geen wetboek zijn, geen middel
om door gebiedende voorschriften de vrije taal aan
banden te leggen », hetgeen nochtans niet wegneem:
dat in menig artikel over verschillende uitdrukk
ingen een goed- of afkeurend oordeel te lezen
staat. Te dezen opzichte bestaat — of liever bestond
— er een verschil van standpunt tusschen het
Duitsche en 't Nederlandsche Woordenboek, welk
verschil aan de Vries deze woorden in de pen
— 653 --
geeft : « De ontwerpers van het eerste bedoelden
een museum, uitsluitend aan de wetenschap gewijd ;
de bewerkers van het laatste wenschen het hunne
aan wetenschap en kunst beide dienstbaar te maken.
In het eene staat de volksspraak overal op den
voorgrond; de schrijftaal komt wel in aanmerking,
maar toch hoofdzakelijk in zooverre als zij een
uitvloeisel en een getuige is der gesprokene taal.
De gebroeders Grimm konden en moesten, naar
hun plan, zich onthouden van alle critiek op de
verschijnselen der taal ; zij hadden die. volledig te
verzamelen en te verklaren, maar mochten verder
volstaan met de betuiging : « zie, zóó is het,
zóó leeft het in den mond des volks. » Maar
wij, op ons standpunt, mogen niet nalaten ook
het recht der critiek te doen . gelden. »
De oorzaak van dit verschil in standpunt ligt
niet daar waar de Vries ze meende te ontdekken,
want het Duitsche Woordenboek was wel degelijk
bestemd. voor 't gansche volk, en niet enkel
voor geleerden. De oorzaak lag veel dieper : in
verschil van aanleg en gaven. Als philoloog in
engeren zin, als kritisch uitgever van teksten was
de Vries onbetwistbaar de meerdere van Grimm ;
als doorkneed Latinist had hij meer smaak voor
klassieke vormen dan voor de onbesnoeide voortbrengselen
der volksverbeelding. Bij Grimm was
juist het tegendeel het geval. Met dat eigenaardig
verschil in smaak en aanleg hangt samen dat
gewestelijke woorden veel meer voorkomen in
— 654 .—
't Duitsche Woordenboek dan in 't Nederlandsche.
Wel is waar wilde de Vries niet alle gewestelijke
en plaatselijke uitdrukkingen uitsluiten en
erkende hij dat het bij een aantal woorden moeilijk
is uit te maken of ze binnen den engeren kring
van enkele gewesten beperkt zijn dan wel tot de
gemeenlandsche taal behooren. Daarbij verzuimt
hij intusschen scherp te onderscheiden tusschen
woorden in de Sassische en in de Frankische
tongvallen die in de Nederlanden gesproken worden.
De eersten behooren in wetenschappelijken
zin niet tot de Nederlandsche taal, evenmin als
het Nederduitsch tot het Hoogduitsch. Met dit al
heeft de door de Vries aangenomen stelregel de
verdienste van zeer rekbaar te zijn, zoodat bij de
toepassing genoeg vrijheid overblijft.
Mijne taak spoedt ten einde. Vergunt mij
evenwel nog een sprekend bewijs aan te halen
van Grimms belangstelling in onze oudheid en
van zijn helder inzicht. Toen Bormans door de
gelukkige vondst van den tekst der Maastrichtsche
Servatiuslegende tot de gewichtige ontdekking kwam
dat Hendrik van Veldere een Limburger uit Velm
was en hiervan aan Grimm mededeeling deed,
antwoordde deze in een schrijven uit Berlijn, van
7 Februari 1857 : « Monsieur, je vous réponds
sur le champ : voila une belle découverte, que vous
venez de faire, et la légende. de S. Servais, cornposée
par Henri de Veldeken, que nous avons
-- 655 —
cherché si longtemps, personne ne vous contester t
que ce poéte, qui appartient à tant de raisons a
notre ancienne littérature, ne soit sorti du pays
de Liège et de l'endroit que vous citez, prés de
Hasselt. » Uit het vervolg van dat schrijven blijkt
zonneklaar dat Grimm ten volle de beteekenis der
ontdekking begreep en den aard van den Limburgschen
tongval juist wist te bepalen. Indien
Bormans van dien brief melding had gemaakt,
dan zou, volgens de gegronde opmerking van D' A.
Beets, aan wien wij de openbaarmaking van dat
schrijven te danken hebben, « mogelijk veel en
veler geschrijf voorkomen of teruggehouden » zijn.
In de geschiedboeken der wetenschap zal de
naam van Jacob Grimm prijken met gulden letters,
en met rechtmatigen trots zal het Duitsche
volk zijne onvergankelijke diensten huldigen, want
hij was een van Duitschlands edelste zonen. Maar
niet slechts onder en voor zijn eigen volk heeft
hij zegenrijk gewerkt; ook anderen hebben de
vruchten daarvan geplukt. Gelijk alle waarlijk
groote mannen, behoort hij aan de gansche menschheid.
Reeds daarom vereeren wij zijne nagedachtenis,
en wij doen dat met te meer liefde en
hartelijkheid, omdat hij een vriend was van onzen
stam, en omdat hij voor menigeen onder ons een
luisterrijk voorbeeld is geweest om zijne onbegrensde
liefde voor de wetenschap, om zijn hoogen
zielenadel en om zijn rein en kinderlijk gemoed.
Ik heb gezegd. (Toejuichingen.)
— 656 ---
De heer Bestuurder geeft thans het woord aan
den bestendigen Secretaris, die den uitslag bekend
maakt der letterkundige wedstrijden.
De heeren Jozef Geurts, Victor Fris en St. Preneau
komen, onder de toejuichingen der vergadering,
uit handen van den heer Bestuurder, het diploma
van den hun toegekenden prijs ontvangen.
Ten slotte wordt mededeeling gedaan van de
kiezing des heeren Taco H. de Beer tot Buitenlandsch
Eerelid der Academie.
De zitting wordt geheven te i uur,
IN HOUDSTAFEL.
Jaar 1902. — Eerste deel.
B.
Bladz.
Begrooting voor het jaar 1903 . . . . . • • • 310
Bergmann-prijskamp . . . . . . . 11
Beslissing des Bestuurs nopens de bibligr. mededeelingen 216
Boeken (Aangeboden) 5, 5o, 214, 237, 297, 513
BOUCHERY (JAN), biedt de Academie een exemplaar aan
van zijn werk : Filips van Artevelde . . . . . . 8
C.
COOPMAN (TH.). Vraag tot het ter pers leggen van de lijst
der voornamen . . . . . . . . . . • . . . . . 217
D.
DE FLOU (K.). Verslag over twee zittingen der Commissie
voor Middelnederlandsche letteren 3o8
DE Vos (A. ). Bibliographische mededeelingen . . 3o6
J.
Joos (AM.). Taalkundige Aanmerking . . . . . . . 56
L.
LAENEN (Joz.) biedt de Academie een exemplaar aan van
zijn werk : « Le Ministère de Botto-Adorno dans
les Pays-Bas autrzchiens, pendant le regne de
Marie-Thérèse (1749-1753) » . . .
-- — Biedt de Academie een exemplaar aan van zijn
werk : « Vlaanderen in de XI Ve eeuw en de strijd
tegen Philips den Schoone » . . . . . , . . . .
9
522
-- 658 ---
P.
Blad z .
PRAYON-VAN ZUYLEN (A.).Over de Pharmacopea belgica
217
S.
SEGERS (J.). Bibliographische aanteekeningen 8
-- Over den Bergmann- prijskamp . . . . . . .
-- Over het ontwerp van het Nederlandsch Lyrisch
Tooneel van Antwerpen om te Londen Nederlandsche
opvoeringen te doen . . _ . . . . . . • • 239
SERMON (H.). Bibliographische mededeeling . • . 522
V.
VAN DE VELDE biedt de Academie een handschrift aan
« Repertorium van de geschriften over de voedingsmiddelen
gedurende het jaar 1901 verschenen » . 240
VAN DROOGEN$ROECK (J.). Bericht van zijn overlijden . 316
VAN PEENE, Mev. Bericht van haar overlijden . . 53
VAN RooY. biedt de Academie een exemplaar aan van zijn
werk : « Geschiedenis van het wonderdadig Mariabeeld
der Zandkapel te Noorderwajk » . . . . 53
W.
WATTEZ (O:,irrt\ biedt de Academie een exemplaar aan
van zijne werkjes : « De Koorknaap », « De Zwalm »
en Germaansche beschaving 3o6
Wedstrijden (Letterkundige) voor 1902. Ingezonden handschriften
• 54
— Verslagen der keurraden . 315
— Uitslagen 524
WILLEMS (L.) biedt de Academie twee opstellen aan :
Nog de Vlaamsche Academie van Rogier. -- Over
twee anti-Vlaamsche brieven toegeschreven aan Rogier 522
Benoemingen.
B.
BoLs (J.), gekozen tot voorzitter der Commissie voor
Geschiedenis, Bio- en Bibliographie . • . . 12
-- 659 -
Bladz.
BROECKAERT UJ.), herkozen tot Secretaris der Commissie
voor Geschiedenis, Bio- en Bibliographie 12
C.
CLAEYS (H.), herbenoemd tot lid van de Commissie voor
Rekendienst . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
COOPMAN (TH.), benoemd tot afgevaardigde der Academie
op het jubelfeest van « Snellaertskring » . . . . 216
D.
DE CEULENEER (AD.), herbenoemd tot lid van de Commissie
voor Rekendienst . . . . • • • 12
DE FLOU (K.), gekozen tot ondervoorzitter der Commissie
voor Geschiedenis, Bio- en Bibliographie . . . . 12
DE PAUW (Jhr N.), benoemd tot lid van de Commissie
voor Rekendienst . , . . . . . . . . . . . 12
P.
PRAYON.VAN ZUYLEN, gekozen tot onderbestuurder voor 1902. 524
T.
TACO H. DE BEER, gekozen tot buitenlandsch eerelid . 524
Toespraken en Lezingen.
B.
BROECKAERT (J.). Bijdrage tot de Geschiedenis van den
Vlaamschen Taalstrijd
14
— Verslag over het handschrift voor den wedstrijd- betreffende
den Gulden Sporenslag . . . . . . 376
C.
CLAES (D.). Antwoord op de lezing van den heer W. DE
VREESE betreffende het « Woordenboek der Nederlandsche
Taal » . . . • • • . . . 241
--- 66o --
Bladz.
COOPMAN (Ta.). Verslag over het Jubelfeest van e Snel-
laertskring a, te Gent . . . . . . . . . . . . . 299
--- Verslag over den wedstrijd betreffende het nut der
zuivere uitspraak in de Nederlandsche taal . • , 378
--- Lijkrede over wijlen J. VAN DR000ENBROECK , 518
D.
DAEMS (S.). Verslag over het handschrift, ingezonden ten
prijskampe betreffende de Geschiedenis van het Rijm
in de Nederlandsche poézie . . . . . . . . . 33o
DE CEULENEER (AD.). Verslag over het handschrift ingezonden
ter beantwoording der prijsvraag betre ffende
den Gulden Sporenslag . • 33+
DE FLOU (K.). Twee nieuwe fragmenten van den Spieghel
historiael • • 399
DE POTTER (FR.). Verslag over het handschrift, ingezonden
in den wedstrijd betreffende den Gulden Sporenslag
. . 362
DE Vos (Aa.). Verslag over het door den heer Dr. A.-J.-J.
VAN DE VELDE aangeboden hs. ; Repertorium van de
geschriften over de voedingsmiddelen gedurende het
jaar 1901 verschenen 3 1
— Verslag over de hss. ingezonden ten wedstrijde betreffende
de zuivere uitspraak der Nederlandsche taal 383
DE VREESE (W.). Het Woordenboek der Nederlandsche
Taal . . . . 59
- Nogmaals het Woordenboek . . . • 541
-- Verslag over het hs., ingezonden door den heer
Dr. A.-J.-J. VAN DE VELDE . • • . 314
J
JANSSENS (A.-J.-M.). Gedichten . . . . . 526
Joos (AMAAT). Het licht in onTe beeldspraak . . 259
K
•
KERN (Dr. H.). Over Jacob Grimm en rijn invloed op de
ontwikkeling der Nederlandsche Taalwetenschap . b2o
0.
-CURIE (j.). Toespraak bij het openen der Januari-zitting 7
-- 66t -
Bladz
-- Aankondiging van het overlijden des heeren J. van
Droogenbroeck . . . . . . . . . 516
— Gelukwensch aan jhr. de Pauw bij zijne benoeming
tot Procureur-Generaal te Gent . . . . . . . . . 299
-- Toespraak bij het openen der plechtige openbare
vergadering . . .. . 615
P.
PRAYON-VAN ZUYLEN (A.). Verslag over den wedstrijd betreffende
het nut der zuivere uitspraak van de Nederlandsche
taal . • • • • 386
S.
SERMON (H.). Thomas Cantipratanus • • • • . . . 468
V.
VAN DROOGENBROECK (J.). Verslag over den wedstrijd over
de Geschiedenis van het Rijm in de Nederlandsche
poeTie . . . . • . 315


Inhoud.
Nogmaats het Woordenboek der Nederlandsche taal en de critiek ín
Zuid-Nederla nd, door d en heer WIL-.#,EM DE VREESE .. 541
Toespraak door den heer JULIUS OBRIE . . . . . . . 61 5
Over yaCOb Grimm en. .Tijr: invloed op de ontwikkeling der Neder -
landsehe taalivetenst ha p , door d en hcer Dr. H. KERN . óio
Uitslag der prijskampen . , . . 656
11 VERSLAGEN
MEDEDEELINGEN
DER
KONINKLIJKE
VLAAMSCHE ACADEMIE
VOOR
TAAL- EN LETTERKUNDE.
I !)02.
Juli en Augustus.
GENT
Drukke1 de,. f(o"l1t!diikr V/aamsche Acade1Jdf'
1902

VERSLAGEN EN MEDEDEELINGEN
DER
KONINKLIJKE VLAAMSCHE ACADEMIE.
VOOR
TAAL- EN LETTERKUNDE.

VERSLAGEN
EN
MEDEDEELINGEN
DER
KONINKLIJKE
VLAAMSCHE ACADEMIE
VOOR
TAAL- EN LETTERKUNDE.
Tweede halfjaar
1 902.
GENT
I N'N'E 1-Z
Drukker der Koninklijke Vlaamsche Academie
1902

5
Zitting van 16 Juli 1902.
Aanwezig de heeren Obrie, bestuurder, Prayonvan
Zuylen, onderbestuurder, de Potter, bestendige
secretaris;
de heeren Claeys, jhr. de Pauw, Gailliard,
Alberdingk Thijm, Daems, Coopman, de Vos,
Broeckaert, van Even, Sermon, Bols, de Flou, Claes,
Janssens, jhr. de Gheldere, Simons, de Ceuleneer,
Segers, werkende leden.
De bestendige secretaris leest het verslag over
de vorige zitting, hetwelk wordt goedgekeurd.
AANGEBODEN BOEKEN.
Door de Regeering
Bibliographie de Belgique, 1902, n" TI en 12.
Arbeidsblad, Mei 1902 .
Le Musée beige, 1902, nn$ 2-3. Idem Bulletin
bibliographique, 1 902, nr 6.
Catalogue de la bibliothèque de la Commission
royale de statistique. Tome I.
Académie royale de Belgique. -- Compte rendu
de la Commission royale d'Histoire, 1902, nr I I .
Bulletin de la Classe des Lettres etc. nr 5. —
Mémoires couronnés et .autres mémoires, 8°, dl. LXI.
Wallonia, 1902, nrs 6 en 7.
Bulletijn der Maatschappij van Geschied- en
Oudheidkunde te Gent, 10e jaar. , nr 6.
--- 6 —
Door het Provinciebestuur van Antwerpen :
Inventaire des archives de l'administration
provinciale d' Anvers, par Dr. Jacobs, dln. 2 en 3.
Door de Academie royale d'archéologie de
Belgique :
Bulletin, 1902, nr 6.
Door den Oudheidkundigen kring van het Land
van Waas.:
Geillustreerde Catalogus. Gewestelijke Tere
toonstelling van oude Tilveren en gouden kunstvoorwerpen
;
Door den heer TH. COOPMAN :
25e Verjaring van Snellaertskring, 4 Mei 1902.
Door den heer AD. DE CEULENEER :
Een Standbeeld voor Laurent. Redevoering.
Door den heer ST.-L. PRENAU :
Zout-Leeuw, de « stad » en de kerk.
Door den heer P.-J. (iOETSCHALCKX :
Bijdrage tot de geschiedenis bijTonderlijk van
het aloude hertogdom Brabant. Mei, Juni en Juli
1902.
Door de Hoogeschool van Rijsel :
Tableaux des cours et conferences de l'année
scolaire 1902-1903. Renseignements généraux.
De laatstverschenen afleveringen van B e%orj,
de Vlaamsche Kunstbode, de Tuinbode, St.- Cassianusblad,
Dietsche lVarande en Belfort, Revue
nr g. sociale catholique,
Briefwisseling.
wordt van een afschrift
des koninklijken besluits, gedagteekend 3o Juni
1Q02, waarbij de benoeming wordt goedgekeurd
volgende maanden des loopenden jaars,
wijlen den heer J. Droogenbroeck
; heer Taco H. de Beer,
buitenlandsch eerelid.
medegedeeld een den
heer Minister van Binnenlandsche. Zaken en Openbaar
Onderwijs, waarbij der Academie ontvangst
gemeld het verslag over het Woordenboek
Taal aflevering I 2 het
VIe aflev. 16 het li e deel, aflev. r i van
IIIc deel) hem door de Academie toegestuurd.
betuigt zijnen dank de Commissie
Taal Letteren voor de
dit. werk bestede zorg, inzonderheid den
secretaris eil verslaggever Coopman.
voorstel, in bedoeld vei slag uiteengezet, zal
gelegener tijd door het Departeme n van Bin-
- '7-
I
laatst verschenen afteveri ngen va n Biekolj,
Vlaamsclze Kunstbode, de Tllinbode, St.- Cassianusblad,
\Varande en Bellort, sociale catholique, 1902, 9.
Mededeeling wordt gedaan van een afschrift
koninklijken besluits, gedagteekend 30 Iq02, waarbij, de benoeming wordt goedgekeurd
van den heer Prayon-van Zuylen tot onderbestuurder
voor de volgende maanden des loopenden jaars,
ter vervanging van wijlen den heer J, van Droogenbroeck;
alsmede die van de hter Taco H. de Beer,
tot buitenlandsch eerelid.
Nog wordt medegedeel,j ecn schrijven van den
van 13innenlandsche Openbaar
Onderwijs, waarbij cl<!r t\cad.:mie ontvangst
wordt g<!meld van het verslag over het ~Voorde1lboek
der Nederlandsche Taal (aftevering 1 en 2 van het
VI" deel, aftev. 16 van het Il e ded, aftev. I1 van
het III" deel) hem door de Academie toegestuurd.
De heer Minister betuigt zijnen dank aan de Commissie
voor nieuwere Taill en Letteren voor de
aan dit werk bestede zorg, inzonderheid aan den
heer secretaris eli verslaggever Coopman.
Het voorstel, in bedoeld velsla~ uiteengezei, zal
te gelegener tijd door het Departemen t van Bin8
nenlandsche Zaken zorgvuldig en bereidwillig worden
onderzocht.
De bestendige Secretaris leest een schrijven van
den heer Gouverneur der Provincie, de Academie
kennis gevende dat Overheden en Staatsinstellingen
te Gent, die verlangen hulde te bewijzen aan Hunne
Koninklijke Hoogheden den Prins en de Prinses
Albrecht van België, ter gelegenheid van hun bezoek
aan de stad Gent, uitgenoodigd worden om den
20 Juli, te i i uur voormiddag, in het Gouvernementshotel
te vergaderen.
De te Gent wonende Leden, benevens eenige
andere, drukken het verlangen uit bij die plechtige
ontvangst aanwezig te zijn.
Naar aanleiding van gemeld schrijven drukt
de heer Prayon zijne verwondering uit, dat de
uitnoodiging in het Fransch is gesteld. Hij meent
dat de Academie tot plicht heeft de aandacht des
heeren Gouverneurs er op te wijzen, dat dit niet
strookt met de wet van 22 Mei 1878.
De vergadering is het eens om te erkennen,
dat de niet-naleving der taalwet wel niet zal te
wijten zijn aan den heer Gouverneur, die herhaaldelijk
blijken heeft gegeven van eerbied voor de
volkstaal, maar aan den eenen of anderen zijner
bedienden ; daarom acht zij het noodig aan het
voorstel van den heer Prayon gevolg te geven.
— 9
Dagorde.
over tot de kiezing van vijf leden
om stellen voor het jaar 1904.
daartoe aangeduid de heeren Obrie, Bols,
Coopman de Potter.
ter -den J. van Droogenbroeck, gekozen
de Vreese, briefwisselend lid.
heer Bestuurder verleent het woord aan
lezing doet van het volgende
gedicht :
DE GULDEN-SPORENSLAG HERDACHT TE LANDE.
De Optocht.
wapen, komt ! De vijand gestaak In veld en schur het werk t!
velde gerst en hooi...
valt land ten prooi.
strijde! Komt, naar Kortrijks veld !
op ons het vreemd geweld.
Rukt woedend moordt brandt...
eigen haard en land!
wordt ons Vlaandren Frankrijks knecht.
vrijheid ons recht!...
's Heeren hoede ons veld en haard!
God bewaart is wel bewaard.
-9-
Men gaat over tot de. kiezing van vijf leden
prijsvragen voor te stellen voor het jaar [904.
Worden daartoe aangeduid de heeren Obrie, Bols,
Gailliard, Coopman en de Potter.
Tot werkend lid, ter vervanging van wijlen
den heer J. van Droogenbroeck, wordt gekozen
de heer Willem de Vreese, . briefwisselend lid.
De heer Bestuurder verleent het woord aan
den heer Claeys, die lezing doet van het volgende
gedicht:
DE OULDEN-SPORENSLAO HERDACHT TE LANDE.
Optocht.
Te wapen, komt! De vijand naakt!
In veld en schuur het werk gestaakt!
Laat staan te velde uw gerst en hooi ..•
Aan roovers val t het la nd ten prooi.
Ten strijde! Komt, naar Kortrijks veld!
Daar botst op ons het vreemd geweld.
't Rukt woedend aan en 't moordt en 't brandt ...
Komt, voor ons eigen haard en land!
Nooit wordt ons Vlaandren Frankrijks knecht.
Komt, voor ons vrijheid en ons recht!. ..
In 's Heeren hoede ons veld en haard!
Wat God bewaart is wel bewaard.
- I -
Ons eedle en fiere leeuwenvaan
Die ons ter zege vóór zult gaan,
Voor u, uw eer en Vlaandrens heil
Heeft elk van ons het leven veil.
Gij moogt gerust zijn, vrouw en kind;
Betrouwt op hem die u bemint;
Betrouwt op ons, en stelt ons lot
Stil biddend in de hand van God.
Betrouwt op ons, wij staan te weer ;
Betrouwt op ons en op den Heer;
Wij redden land en volk uit nood...
U schendt geen schande, u dreigt geen dood.
Wij gaan de Walschen groeten
Met onzen goeden dag;
Hun horden zullen boeten
Voor Vlaandrens weegeklag.
In 't goed geleide 's H eere n
Gaan wij ten zegedag,
Wij zullen wederkeeren
Met zegerijke vlag.
Kinderen bidden.
Ons huis is leêg en leêg het veld;
Ten kamp, al 't strijdbaar volk gesneld.
Wij zijn met moeder t'huis alleen
En saam met haar in smeekgebeên
God, die den nood van Vlaandren ziet,
Verlaat ons niet! verlaat ons niet !
Gedoog niet dat de rooversbend'
Onz' oogst verniele, onz' haardsteê schend'.
staat vader 't gelid,
Terwijl zijn kind voor hem U bidt,
Sta bij en geef ons, goede Heer
en ons broeders weer!
de heemlen zijt,
Geef zege en weerkeer uit den strijd,
En met der helden wederkeer
en akker 't leven weêr.
o! als wij den toren
hooren,
huis en stal
In 't werk herleven zal,
Heer, U danken
en In bede en lofgeschal.
Zegepraal.
Triomf! Triomf! Geeft lof aan God !
geeft ons zege en vreêgenot !
vrij! Het volk is vrij!
vreemde dwinglandij!
nood ! groot was de moed t
streden voor ons duurste goed !
nu haalt ons huisgezin
en eeretak in.
'I -
niet dat de rooversbend'
oogst verniele, onz' baardsteê schend'.
Voor ons staat vader in 't gelid,
zijn U bidt,
bij en geef ons, goede Heer
Ons vaders en ons broeders weer!
Onz' Vader die in de heemlen zijt,
weerkeer uit den strijd,
met der helden wederkeer
Aan huis en akker 't leven weêr.
Dan, o! als wij den toren
Victorie luiden hooren.
Als veld en huis en stal
'l werk herleven zal,
Dan hoort Gij, Heer, U danken
In vreugde- en zegeklanken,
I n bede en lofgeschal.
De Zegepraal.
Triomf! Geeft lof aan God!
God geeft ons zege en vreêgenot!
Het land is vrij! Het volk is vrij!
Verdelgd de vreemde dwinglandij!
Groot was de nood! groot was de moed t
Wij streden voor ons duurste goed!
God lof! nu haalt ons huisgezin
Met lied en eeretak ons in.
vreemdling kwam en band!
Triomf! hij halde rouw en schand.
de Vlaamsche leeuwenvaan
strijd doorstaan.
rijpt nu 't koren
vrede's zonneschijn;
ons vrije voren
Zal 't veilig oogstfeest zijn.
Groeninge voor 't nageslacht
vrije Vlaandren voortgebracht;
galmt uit Groeninge eeuw aan eeuw
« Vlaanderen Leeuw ».
heer Bestuurder Dichter, namens
de vergadering, dank voor de mededeeling
het gedicht, hetwelk de Verslagen worden.
de Commissie
onderwijs in en door de taal, medegedeeld,
de Commissie besloten had de Academie
vragen dat den heer Minister van
Openbaar Onderwijs zou
verzocht 10 in het vervolg slechts opzieners
van het Middelbaar Onderwijs te benoemen,
de taal kennen, in welke de vakken, van 1883, worden onderwezen die zij zullen
hebben ir. specteeren ; 20 de normaalscholen
het vormen van lagere onderwijzers en onder-
- 12 ~
De vreemdling k wam met boei en band!
Triomf! hij haalde rouwen schand.
Triomf! de Vlaamsche leeuwenvaan
Heeft zegerijk den strijd doorstaan.
Weer groeit en rijpt nu 't koren
Bij vrede's zonneschijn;
Weer langs ons vrije voren
'veilig oogstfeest zijn.
Te Groeninge is voor 't nageslacht
Het vrije VJaandren voortgebracht;
Nu galmt uit Groeninge eeuw aan eeuw
De strijdleus « Vlaanderen den Leeuw D.
De heer Bestuurder spreekt den Dichter, namens
de vergadering, dank voor de mededeeJing
van het gedicht, hetwelk in de zal
gedrukt worden.
Door den heer Segers wordt, namens de Commissie
voor onderwijs in en door de taal, medegedeeld,
dat de CommissÏ<: besloten had de Academie
te vragen dat den heer Minister van
Binnenlandsche Zaken en Openbaar Onderwijs zou
worden \'erzocht 10 in het vervolg slechts opzieners
van het Middelbaar Onderwijs te benoemen,
die de taal kennen, in welke de vakken,. krachtens
de wet van 1883. worden onderwezen die zij zullen
te ht:bben ip.specteeren; 2 0 dat in de normaalscholen
tot het vormen van lagere onderwijzer!) en onder—
^ 3 ---
wijzeressen, de moedertaal de voertaal zou zijn van
het onderwijs.
In dezelfde zitting werd door den heer G.
Segers een opstel aangeboden, getiteld : De taal
in het lager en middelbaar onderwijs. De Commissie
benoemde de heeren Bols en de Vreese
om dit hs. te onderzoeken en verslag er over te
geven in de Septembervergadering.
De vergadering aanvaard de hooger gemelde
voorstellenen belast de Commissie met het opstellen
der beide brieven aan den heer Minister.
De héer Broeckaert, secretaris der Commissie
voor Geschiedenis, Bio- en Bibliographie, deelt
namens deze mede, dat in hare jongste vergadering
door haren voorzitter, den heer J. Bols,
lezing werd gedaan van eene nota betreffende de
werkzaamheden der Commissie, en dat deze besloten
heeft aan de vergadering te vragen, bedoelde
nota in de Verslagen op te nemen.
De vergadering, geraadpleegd, betuigt hare instemming
met dit voorstel.
Nota over de werkzaamheden der Commissie
voor Geschiedenis, Bio- en Bibliographic.
Mijne Heeren,
Aangaande de algemeene werkzaamheden der
Koninklijke Vlaamsche Academie zegt het I e artikel
van onze Wetten •
— 14 --
« De werkzaamheden, der Koninklijke Vlaamsche
Academie bevatten al de vakken der Nederlandsche
taal en letterkunde. a
En het 29 ° artikel :
« De Academie schrijft jaarlijks wedstrijden
uit over onderwerpen betreffende Nederlandsche
taal- en letterkunde. Vaderlandsche Geschied- en
Oudheidkunde, Schoone Kunsten en boekenkennis
zijn onder Nederlandsche taal- en letterkunde
begrepen. »
De bijzondere werkzaamheden der verschillige
Commissiën werden aldus bepaald :
De Commissie voor Middelnederlan sche Letteren
wordt gelast met het bevorderen van de studie
der Oudgermaanscne en Middelnederlandsche talen,
met het uitgeven van Middelnederlandsche werken,
en met het bevorderen van de studie der gewestspraken.
(Art. 14 der Wetten.)
De Commissie voor Nieuwere Taal en Letteren
wordt gelast met hetgeen in verband staat
met de beoefening der huidige taal- en letterkunde,
met inbegrip van de Nederlandsche tooneelletterkunde
met de uitgave van verzamelingen kunst_
en vakwoorden, met inbegrip van Nederlandsche
zoo oudere als nieuwere rechtstermen; van eene
Bloemlezing uit de werken onzer 17e en 18e eeuwsche
schrijvers, bij voorkeur uit den schat der
volksliederen uit gemelde tijdvakken, en van eene
bijzondere verzameling der voorname tooneelwerken
van Nederlandsche schrijvers sedert het begin
der t Ede eeuw. (Beslissing der Academie van den
i 5 Mei 1889.)
Commissie voor Geschiedenis, Bio- en
Bibliogaphie wordt met de studie der vaderlandsche
geschiedenis en Vlaamsche met
de der algemeene levensbeschrijving der
België geboren Nederlandsche schrijvers; der
bibliographic en van oude
(der Academie
van den 15 Mei 1889.)
het Onderwijs in de Nederlandsche
diensten te bewijzen door
onderwijskundige studiën verband met
taalonderricht; door het bespreken van degelijke
school-, en prijsboeken, die hier of elders
licht door het uitgeven van wetenschappelijke
voor middel en hooger onderwijs;
door het aanduiden der bestaande leemten
wenschelijke het Nederlandsch
(I), enz. (Beslissing der Academie
van 18 Juli 1900.)
werkzaamheden onzer Commissie kunnen
m. i., onder de volgende rubrieken gerangschikt
worden :
1. Vaderlandsche geschied- en oédheidkunde ;
t) Zie in de Verslagen (jaar tgoo, bl. 426.435) de grondig
toelichting door den Coopman van het door
overgelegde voorstel tot ' inrichting (lezer Commissie.
15
16de Academie den
15 1889')
De Commissie 1'001' Geschiedenis, Bio- en
Bibliogapr.ie \vordt gelast met de studie der vaderlandsche
geschiedenis en Vlaamsche kunst; met
uitgave der algemeelIe levensbeschrijving der
in België geboren Nederlandsche schrijvers; der
algemeene Vlaamsche bibliographie en van oude
Vlaamsche geschiedschrijvers. (Beslissing dt:r Academie
IS Mei 1889,)
De Commissie voor /zet Ollderwijs in de Nederlandsc/
ze taal tracht diensten te bewijzen door
hare onderwijskundige studiën in verband met
het taalonderricht; door het bespreken vall degelijke
school-, lees- en prijsboeken, die hier of elders
het licht zien; door het uitgeven van wetenschappelijke
werken voor middt! baar en hooger onderwijs;
door het aanduiden der bestaande leemten
en wenschelijke verbeteringen in het N ederlandsch
taalonderwijs (I), enz. (Beslissing der Academie
va n I 8 J uh I 900 . )
De werkzaamheden onzer Commissie kunnen
dus, m. i., onder de volgende rubrieken gerangschikt
worden:
I. Vaderlandsche geschied- en ottdheidkunde;
(I) Zie in de Vers!a!!en 19°0, bI. 4~6'435) de grondig
doordachte toelichtiiJg door den heer Conpman \'all het <~oor
hem overgelegde voorstel tot· inrichtil\g dezer CO:llmi,sie.
2. Vlaamsche kunst;
3. Biographie der in België geboren Nederlandsche
schrijvers;
Algemeene Vlaamsche bibliographie (t).
nu eenige der talrijke punten aati r.
die dezen vierzijdigen werkkring kunnen behandeld
worden :
I. - VOOR DE VADERLANDSCHE GESCHrED- EN
OUDHEIDKUNDE :
Grondbeginselen der critiek of toegepast een geschiedkundig
---geschreven voor de geschiedenis
(hunne echtheid, het verstaan ervan, hun
gezag); de niet geschreven documenten b. v. der
voorhistorische tijden (gebouwen, wapenen, werkgereedschap,
huisgerief); — mondelingsche overleveringen
; -- negatieve bewijsredenen ; -- gissingen ; —
priori.
Naam eener parochie ; patronen;
bisdom waar ze aan toebehoorde vóór 1559,
inlichting haal ik hier i te artikel aan
het R? lefnent de la Commission d'histoire
Commission royale instituée à l'effet de
et rnéttre au jour les chroniques inéditesr
les les les la même
est chargée aussi de la publication
d'une table chronologique des chartes et diplómes imprimés, con
cernant la Belgique. »
- 16
2. der in België geboren Nederlandsche
schrijvers;
4. (I).
Halen wij nu ecnige der talrijke punten aan,.
iu dezen vierzijdigen werkkring kunnen behandeld
worden :
1. - VOOR DF. VADERLANDSCHE GESCHrED- EN
historische critiek op hun
eigen beschouwd, of toegepast op ~en geschiedkundig
gewrocht; - geschreven documenten voor de geschiedenis
(hunne echtheid, het verstaan ervan, hun
de geschreven docu menten b. der
wapenen, wcrkgereedscha
p, huisgerief); - mondelingsche overleveringen;
- negatieve bewijsredenen - gissingen; -
bewijsredenen a priori.
N aa m en oorsprong eener parochie; hare patronen;
bisdom waar ze aan toebehoorde vóór 1559,.
(I) Tot verdere inlichting hier het [,t. artikel aan
van het Rrl(lement de la Commissiolt royale d' histoire .-
« La Commission d'histoire est instituée à l'effet de
rechercher et de mettre au jour chroniques belges inédites,.
Jes relations, cartulaires et autres documents de la même
nature également inédits. Elle est chargée aussi de la publication
d'llne table chronologique des chartes et diplomes imprimés, concernant
l'histoire de la Belgiqne ••
-- sedert dien tijd tot op het einde der r ge eeuw, —
idem voor de dekenij of kerkelijke provincie van
in de ige eeuw ; — of zij afhankelijk
van een kapittel, van eene hoogeschool, enz.
De kerk : wanneer gebouwd, bouwtrant, inventaris
van de meubelen en den kunstschat, aanduiding
van de begiftigers; -- opschriften van grafsteenen,
enz.
baan, kruisen, fonteinen of
bijzonderlijk vereerd worden.
met registers van
sterfgevallen.
of in buiten de parochiale
kerk gesticht.
Pastorijgebouw; onderpastoors
en beneficiarissen.
Kloosters : nog bestaande, of afgeschafte; overblijvende
gebouwen afgeschafte kloosters ; obi-
^tuaria.
grenzen gemeente ; bevolking
op verschillende tijdstippen; hare taal.
instellingen : bestuurlijke inrichting, .
gebruiken, voorrechten.
munten.
en wapenkundige bijzonderheden.
eereteekenen, statuten, feesten.
van beroemde personen,
kasteelh6eren, gemeentebestierders.
- 17-
- sedert dien tijd tot op het einde der 18e eeuw, -
voor de dekenij of kerkelijke provincie van
vóór 1559 tot in de I ge eeu w; - of zij afhankelijk
was van een kapittel, van eene hoogeschool, enz.
kerk: wanneer bouwtrant, inventaris
den kunstschat, aanduiding
begiftigers; - opschriften van grafsteenen.
klokken, enz.
Kapellen langs de baan, kruisen, fonteinen of
andere voorwerpen die bijzonderlijk vereerd worden.
Broederschappen met hunne registers van
inschrijvingen.
Registers van doopen, huwelijken, sterfgevallen.
Kapelanieën of beneficiën in of buiten de parochiale
kerk gesticht.
Pastorijgebouw ; naamlijst van pastoors, onderpastoors
en beneficiarissen.
Kloosters: nog bestaande, of afgeschafte; overblij
vende ge bou wen van afgeschafte kloosters; obituaria.
Vroegere grenzen eener gemeente; hare bevolking
op verschillende tijdstippen; hare taal.
Oude instellingen : bestuurlijke inrichting,.
rechtspleging, gebruiken, voorrechten.
Maten, gewichten en munten.
Zegel- en wapenkundige bijzonderheden.
Gilden : eereteekenen, statuten, feesten.
Levensbeschrijving van beroemde personenJ
kasteelheeren, gemeentebestierders.
– 18 ---
Opgave der merkvveerdige gebeurtenissen, rampen
(oorlogen, ziekten, overstroomingen, enz.).
Bijdragen tot de plaatsnaamkunde.
Bijdragen tot de beschavingsgeschiedenis : huiselijk
en openbaar leven van onze voorvaderen,
godsdienst, zedelijkheid, liefdadigheid, onderwijs,
sociale toestanden, ambachten, zeevaart, landbouw,
inheemsche wijnteelt, bieënteelt.
Kinder- en volksspelen, bijgeloof, legenden en,
in 't algemeen, al wat de volkskunde betreft.
Geschiedenis van min gekende rederijkkamers,
taal- en letterkundige maatschappijen, tooneelkringen
; onze oude dichters in opzicht van geschiedenis;
geschiedkundige liederen met of zonder muziek;
betwiste punten der geschiedenis van onze letterkunde,
van ons volk ; het Vlaamsch als bestuurtaal
in vorige eeuwen; de taalkunde ten dienste der
geschiedenis; de gewestspraken als bewijzen van
wolkenverhuizingen; verspreiding van vreemde talen
of van eene vreemde beschaving onder ons volk ;
getal, invloed en beschaving der Nederlandschsprekenden
in 't Walenland, in Frankrijk, Zuid-Afrika,
Congo, Amerika, enz.
Gebouwen, puinen of andere gedenkstukken,
die voor de geschiedenis of de oudheidkunde belang
opleveren.
Sporen uit de voorhistorische tijden, — uit
den tijd der Romeinen, — der Franken.
19 —
II. -- VOOR DE VLAAMSCHE KUNST :
Bijdragen tot de geschiedenis van de Vlaamsche
bouw-, schilder- en beeldhouwkunst, de glasschildering,
het oude drijfwerk, de ijzersmederij, het
borduur- en kantwerk, het aardewerk, de klokgieterij,
de toonkunst, enz.
Het kenbaarmaken van kunstvoorwerpen in
kerken, kasteelen, huizen.
Bij gelegenheid kan hier ook de stem verheven
worden, als er ergens een gebouw of een voorwerp,
belangrijk voor de kunst of voor de geschiedenis,
dreigt beschadigd te worden of vernietigd.
III. - VOOR DE BIOGRAPHIE DER IN BELGIË GEBOREN
NEDERLANDSCHE SCHRIJVERS :
Benevens het thans behandelde Biographisch
Woordenboek :
Eene grondiger studie van een deel eener
biographie, te uitvoerig om in ons Woordenboek
te worden opgenomen, b. v. eene geslachtkundige
nota, -- verdere opzoekingen naar de geboorteplaats,
de woonst, -- eene vollediger bladzijde uit het
leven, opgave van onbekende brieven en andere
handschriften, handteekens, portretten onzer schrijvers,
hunne schriften in andere talen, hunne deknamen,
enz.
IV. -- VOOR DE VLAAMSCHE BIBLIOGRAPHIE :
Het bestaan of den verkoop bekend maken
van belangrijke handschriften, van min bekende
- 20 --
Nederlandsche werken in openbare of particuliere
boekerijen van 't land of van den vreemde, —
van oude geschiedenisboeken, reisbeschrijvingen,
landkaarten, — van schoolboeken, -- almanakken,
catalogussen, nieuwsbladen, opschriften van uithangberden,
— Vlaamsche ascetiek-, sermoon- en
kerkboeken, cathechismussen, pelgrimboekjes en
pelgrimvaantjes, printen met verzen, doodsbeeldekens,
speelkaarten.
Gedichten en jaarschriften van kloosterprofes--
sies, jubilé's, ommegangen, Eerste Missen...
Praktische wijze van werken voor de ontleding,
van de charters, voor het opstellen van inhoudstafels,
voor het laten drukken van historische teksten.
Bijdragen tot het verveerdigen van eene Nederlandsche
handschriftkunde als vak van wetenschap.
Wijze van schikken der bibliotheken, van het
in orde stellen en voortzetten der kerk- en gemeentearchieven.
Wetensweerdigheden over verschillende soorten
van geschrift; over ongewone woordverkortingen
en andere dingen die het lezen van oud geschrift
moeilijk maken; over de verbindingen en versieringen
van letters; over punctuatie, spelling, uitdrukkingen
van oude gebruiken; over muzikale
notatie ; over de wastafeltjes, papyrus, perkament,
papier met zijne watermerken; over den zwarten,
rooden en blauwen inkt ; over het zilver- en goudschrift
; over de nummering der bladen, over de<
inbinding, enz.
na de opsomming van
punten nopens onze werkzaamheden
het gebied van vaderlandsche geschied- en oudheidkunde,
bio- bibliographie,
nog bijvoegen dat die werkzaamheden ons
en het terrein brengen
de andere Commissiën der Academie, dat
die uitstapjes buiten de stipt bepaalde
onzen werkkring, heel nuttige vondsten
--- b. v. taal- en. letterkundige vondsten —
wij niet onverlet mogen laten,
het algemeen nut.
u deze bladzijden voor te
zeker niet U, mijne geleerde
iets te melden. Veel beter dan
zijt gij bekenden een veld, alen
zooveel vrucht bearbeid.
mij enkel den wensch uitdrukken, dat
schat uwer kennissen, op dat veld geoogst,
in onze Commissie voor iedereen gelievet ten
te stellen.
zittingen zullen alzoo in belangrijkheid,
en bijwinnen.
voorhand u voor uwe gretig verwachte
mijnen diepen dank.
bestendige de vergadering
in Nederlandsch, tal van officiëele - 21 -
Mijne Heeren, laat mij, na de opsomming van
deze eenige punten nopens onze werkzaamheden
op het gebied van vaderlandsche geschied- en oudheidkunde,
Vlaamsche kunst, bio- en bibliographie,
hier nog bijvoegen dat die werkzaamheden ons
onvermijdelijk en dikwijls op het terrei n brengen
van de andere Cam missiën der Academie, en dat
wij, op die uitstapjes buiten de stipt bepaalde
grenzen van onzen werkkring, heel nuttige vondsten
- b. v. taal- en. letterkundige vondsten -
kunnen doen, die wij niet onverlet mogen laten,
maar dienen meê te deelen voor het algemeen nut.
Mijne Heeren, door u deze bladzijde!l voor te
dragen, beoogde ik zeker niet U, mijne geleerde
medeleden, iets nieuws te melden. Veel beter dan
ik zijt gij bekenden op een veld, door u allen
met zoo veel vrucht bearbeid.
Laat mij enkel den wensch uitdrukken, dat
gij den schat uwer kennissen, op dat veld geoogst,
hier in onze Commissie voor iedereen gelievet ten
dienste te stellen.
Onze zitti ngen zullen alzoo in belangrijkheid,
verscheidenheid en nut bijwinnen.
Op voorhand zeg ik u voor uwe gretig verwachte
bijdragen mijnen diepen dank.
De bestendige Secretaris onderhoudt de vergadering
over de gebrekkige vertalingen uit het Fransch
in het Nederlandseh, welke in tal van officiëele stuk-
2 2 --
ken voorkomen. Het zou schijnen dat zekere officiele
vertalers geen Nederlandsch kennen, en hun werk
heeft weleens den schijn, als zou het opzettelijk
gedaan zijn om onze taal bespottelijk te maken.
Spreker meent dat het noodig wordt bij de Regeering
protest daartegen aan te teekenen en te vragen
dat er verbetering kome.
De heeren Prayon, Claes en Coopman bespreken
op hunne beurt de quaestie, waarna de heer Prayon
voorstelt, een onderzoek daarover te laten doen
door de Commissie voor Nieuwe Taal en Letteren.
De bestendige Secretaris sluit zich hij dit
voorstel aan, hetwelk de algemeene goedkeuring
verwerft.
De vergadering benoemt den heer Obrie tot
vertegenwoordiger der Kon. Vlaamsche Academie
bij het aanstaande Nederl. Taal- en letterkundig
Congres, en belast den heer Daems met het schrijven
van het levensbericht over wijlen J. van Droogenbroeck
voor het eerst uit te geven Jaarboek der
Academie.
De zitting wordt te 4 1/2 uur geheven.
23 —
Zitting van 6 Augustus 1902.
Aanwezig de heeren Obrie, bestuurder, Prayonvan
Zuylen, onderbestuurder, de Potter bestendige
secretaris ;
de heeren Claeys, jhr. de Pauw, Gailliard,
Alberdingk Thijm, Coopman, de Vos, Broeckaert,
van Even, Sermon, Bols, Claes, jhr. de Gheldere,
Simons, Segers.
De heeren Daems, Janssens en Muyldermans
hebben bericht gezonden dat zij ter vergadering niet
kunnen aanwezig zijn.
Na vaststelling van het verslag over de vorige
zitting, deelt de bestendige secretaris de lijst mede
der
AANGEBODEN BOEKEN.
Door de Regeering :
Arbeidsblad. Juni 1 902 en tafel voor 1901.
Bulletin bibliographique et pédagogique du
Musée beige. tgo2, nr a.
Door den beer 1I. CLAEV S :
Verplichting en plichten. Gent, 1902.
Door den heer J. AiIUYLDERMAN S :
Aanspraak op de Eerste Algemeene Vergadering
van den Oud-Studentenbond van het St.-7o-
Tefsgenootschap te Aarschot.
-- 24 --
de heeren P. VAN DEN BROECK en
AM. D'HOOGE :
uit het Land van Dendermonde.
den AD. DUCLOS
L' Art des facades. a Bruges.
de van het Woordenboek der
taal
17
e aflevering, 2e deel : bieden -- bijtreden,
KLUYVER en LODEWYCKX.
de Koninklijke Bibliotheek te 's Gravenhage
van de pamfletten-verzameling berustende
de Koninkl ij ke 4e deel.
1 7 1 4-1 775 .
het stadsbesruur van Deventer :
Cameraers rekeningen van Deventer.
13:7-1378. dln.
heer P.-J. GrOETSCHALCKX :
tot de geschiedenis, bij.zonderlijk
het aloude hertogdom Brabant. Juli 1902.
laatstverschenen afleveringen van DeVlaamsche
Kunstbode, Biekorf, St.-Cassianusblad, De
hier en elders, Dietsche Warande en
Het Katholiek Onderwijs.
bestendige dat bij
j. 1. de heer Minister van Bin-
- 24-
Door de heeren P. VAN DEN BROECK AM. D'HOOGE :
Kinderspelen uit van Dendermonde.
Door den heer AD. DUCLOS :.
DArt des façades à Bruges.
Door de Redactie het Nederlandsche taal:
De 17e aflevering, 2 e deel: - bijtreden,
bewerkt door Dr. A. A. LODEWYCKX.
Door de Koninklijke Bibliotheek te 's Gravenha
ge :
Catalogus van de parnjletten-ver,ameling berustende
in de KoninkliJlce Bibliotheek, 4e 17 14- 1775.
Door het stadsbescuur van Deventer:
De Cameraers rekeningen van Deventer.
!3j7-!378. 6 dIn.
Door den heer P.-J. GOETSCHALCKX :
Bijdragen tot de geschiedenis, bij,o nderlijk
van het aloude hertogdom Brabant. ] uli 1902.
De laatst verschenen afleveringen van De Vlaamsche
Kunstbode , Biek01j, St. -Cassianusblad, De
Taalstrijd hier en elders, Dietsche Warande en
Belfort, Het Katholiek Onderwijs.
De bestendige Secretaris deelt mede dat bij
brief van 16 Juli j. 1. de heer Mimster van Bin-
Openbaar Onderwijs het
voorstel der Academie (zie Verslagen en Mede-
4eelingen, 1901, 2e deel, blz. 381-387) betreffende
het werk ontworpen dor den her W. de Vrese
,(Bibliotheca Neerlandica manuscripta) ingewilligd.
heer Bestuurder betuigt den heer Minister
den dank der Academie. (Algemeene instemming.)
wordt mededeeling gedaan van een schrijven
van den heer Taco H. Beer, de Academie
dank betuigende voor zijne kiezing tot buitenlandsch
haar de verzekering gevende
het hem eene groote voldoening zal zijn « naar
beste krachten te werken aan het doel,
dat de Academie zich voorstelt », en haar zooveel
zijn.
Gailliard name der
voor Middelnederlandsche letteren, dat
door de Vreese van Even
aangeduid als candidaten voor de plaats, open
die Commissie door het afsterven van
J. van Droogenbroeck.
heer Coopman wordt ter kennis
gebracht de Commissie voor Nieuwere Taal
Letteren de heeren Prayon en de Vos verslag
ingezonden door
25 -
nenlandsche Zaken en Openbaar Onderwijs het
Academie (zie Versla{(en en !vI ede.
deelingen, 190 I, 2 e deel~ blz. 38 J -387) bet werk ontworpen door den heer W. de Vreese
{Bibliotheca Neerlandica manuscripta) heeft ingewilligd.
De heer Bestuurder betuigt den heer Minister
dank der Academie. instemming.)
Nog wordt mededeeling gedaan van een schrijven
van den heer Taco de Heer, de Academie
.dank betuigende voor zijne kiezing tot buitenlandsch
eerelid, en haar de verzekering gevende
dat het hem eene groote voldoening zal zijn « naar
zijn beste krachten mede te werken aan het doel,
.dat de Academie zich voorstelt », en haar zooveel
mogelijk nuttig te zijn.
De heer Gailliard deelt mede, in name der
Commissie voor Middelnederlandsche letteren, dat
.door deze de heeren W. de Vreese en Edw. van Even
.aangeduid zijn als candidaten voor de plaats, open
gevallen in die Commissie door het afsterven van
J. van Droogenbroeck.
Door den heer Coopmall wordt ter kennis
.gebracht dat in de Commissie voor Nieuwere Taal
en Letteren de heeren Prayon en de Vos verslag
hebben uitgebracht over het opstel, ingezonden door
-- -
den heer L. WILLEMS, en getiteld : Academic van -- Over twee
Vlaamsche brieven toegeschreven aan Minister .
De Commissie oordeelt dat beide verslagen,
alsook het opstel des heeren WILLEMS, verdienen
gedrukt te worden. De vergadering besluit tot
het opnemen dier stukken in de en Mededeelingen.
Dagorde
De vergadering, na kennis genomen te hebben
van de prijsvragen voorgesteld door de in Juli
daartoe aangeduide Commissie, neemt de onderstaande
vragen aan :
tot de studie van het archief eener
tot benuttiging van het
archief bij het schrijven van eene monographic.
In het antwoord, als het vade-mecum den jongen archievenliefhebber moet kunnen dienen,
men lezen en verstaan van de
i.: doe oude instellingen van.
Vlaamsche land kennen in wereldlijk en kerkelijk
het geschrift, de tijdrekening ; men geve
van aanteekeiien der wetenswaardige
eene algemeene aanduiding der bronnen
verder putten kan, alsook eenige
rangschikken, voortzetten
en bewaren van de archieven.
- 26
heer L. WILLEMS, getiteld: Nogmaals de
Vlaamsche Académie van Rogier. - Over twee
anti- Vlaamsche brieven toegeschreven aan Minister
Rogier. oordeelt dat beide verslagen,
het opstel des heeren WILLEMS, verdienen
te worden. - De vergadering besluit tot
de Verslagen en Mededeelingen.
Dagorde:
na hebben
prijsvragen voorgesrel,1 door de J uH
Commissie, on derstaande
vragen aan:
Voor 1904.
GESCHIEDENIS.
Handleiding tot de studie van hel archief eener
Vlaamsche gemeente en tot benuttiging van het
archiif bij het schrijven van eene mOl1ographie.
het antwoord, dat als het vade-mecum van
archie\"enliefhebber dienen~
handele men over het lezen en verstaan van de
oorkonden, d. i. : men doe de oude instellingen van
't kennen in wereldlijk en kerkelijk
opzicht, her geschrift, de tijdrekening; men geve
daarbij de wijze van aanteekel,en der wetenswaardige
zaken; eene algemeene aanduiding der bronnen
waar men verder aan putten kan, alsook eenige
practische middelen voor het rangschikken, voortzetten
en bewaren van de archieven.
27 -
het geschrift
13oo tot 1700. Als model
Urkundenlehre. Diplomatiek,
Paldographie, und Sphragistik
Dr. (Leipzig, J.-J. Weber.)
Prijs : 800 of een-gouden gedenkpennin g
van gelijke warde.
ON DERWIJS.
hoeverre de programma's van desa eersten graad het-officieel en middelbaar
behoeften tijd?
dienen aangepreTen het
algemeen, inTonderheid kennis
Nederlandsch en Germaansche
studie den in den- meertalige wordt daarbij aanbevolen.)
Prijs : Goo of een gouden gedenkpenning
gelijke waarde.
wedstrijd.
TOON EEL.
Nederlandsch Tooneel (1853-1903) :
het Nederlandsch Tooneel
van de (1853-1903).
600 - 27-
Men voege er afbeeldingen bij voor het geschrift
van elke halve eeuw, van J 300 tot 1700. Als kan dienen Urklllldenlehre. Katechismus der Diplomatiek,
Paläographie, Chronologie und Sphragistik
von FRIEDRICH LEIST. J .-J. Weber.)
Prijs: 800 fr. of een'gouden gedenkpenning
van gelijke waarde.
O~DERWIJS.
In hoeverre beantwoorden al of niet de huidige
inrichting en de programma's f'an del! eersten en
tweeden graad van het'officieel en vrij middelbaar
onderwijs in België aan de behoeften van den tijd '!
Welke hervormingen dienen aangepre')ell over het
a/gemeen, en intonderheid tot grondiger kennis
van het Nederlalldsch en ook van de andere Germaansche
talen?
(Vergelijkende studie met den toestand in andere
éen- en meertalige landen wordt daarbij aanbevolen.)
Prijs: 600 fr. of een gouden gedenkpenning
van gelijke waarde.
Bijzondere wedstrijd.
TOONEEL.
Ter gelegenheid van het Halfeeuw-feest van het
N ederlandsch Tooneel te Antwerpen (,853- 1 903) :
De geschiedenis van het Nederlandsch Toonee1
en van de Nederlandsche Tooneelletterkunde te
Antwerpen (1853-1903).
Prijs fr.
--- 28 -
(Voor 1904 zijn vroeger andere prijsvragen uitgeschreven,
te weten : Geschiedenis van den Werkmansstand,
en Gewesttaal : Lovensch Idioticon.)
Voor 1905.
MIDDELN EDERLANDSCH.
Een onomasticon of lijst van persoonsnamen
der Middelnederlandsche Letterkunde. (Alleen de
persoonsnamen, die in de literaire werken, niet die
welke in de oorkonden voorkomen, worden verlangd.
Geen bloote nomenclatuur, maar met opgave en
uitschrift der plaatsen, waar z'e voorkomen. Als model
kan dienen het Onomasticon Taciteum van FABIA.)
Prijs : 600 fr. of een gouden gedenkpenning
van gelijke waarde.
VAK- EN KUNSTWOORDEN.
Eene volledige Nederlandsche vakwoordenlijst
van het drukkersvak, Tooveel mogelijk met opgave
van de Fransche, Hoogduitsche en Engelsche benamingen
en met afbeelding van de vermelde voorwerpen.
Prijs : 5oo fr. of een gouden gedenkpenning
van gelijke waarde.
FOLKLORE.
Vlaamsche volksspelen.
Eene zoo volledig mogelijke verzameling en
nauwkeurige beschrijving van de oude en hedendaagsche
« Volksspelen » in Vlaamsch-België, met
- 29 -
aanteekening der daarbij gezongen liederen (woorden,
en in zoo ver het mogelijk is, de muziek).
Prijs : 800 fr., of een gouden gedenkpenning
van gelijke waarde.
Voor 1906.
LETTERKUNDE.
Repertorium der geschriften over de Nederlandsche
letterkunde der 16 e , 17e , 18 e en 1 ge eeuw .
Prijs : 600 fr. of een gouden gedenkpenning
van gelijke waarde.
(Deze vraag vervangt gedeeltelijk de voor 1904
uitgeschrevene : Bibliographie der Nederlandsche
Taal- en Letterkunde in de 1 6 e en dê 17e eeuw,
omdat deze vraag, naar ingekomen inlichtingen,
op verschillende belangstellenden den indruk heeft
gemaakt, dat er van hen verlangt wordt : eene
bibliographie van alles wa t onze schrijvers in de
16° en 17e eeuw geschreven hebben, terwijl bedoeld
wordt : wat over onze schrijvers en hunne geschriften
geschreven werd.)
VAK— EN KUNSTWOORDEN.
Eene volledige Nederlandsche vakwoordenlijst
over de verschillende bedrijven van het diamantvak
(kloven, snijden, slijpen, Tetten en..), met vermelding,
Tooveel mogelijk, van de Fransche, Duitsche
en Engelsche benamingen en met afbeelding
van het gebruikt gereedschop en van de vormen.
Prijs : 600 fr. of een gouden gedenkpenning
van gelijke waarde.
Voor 1907.
TAALKUNDE.
der Nederlandsche Taalkunde.
Prijs : 750 fr. of een gouden gedenkpenning
van gelijke waarde.
(Met de voor 1906 uitgeschrevene vraag : Repertorium
der geschriften over de Nederlandsche
Letterkunde, vervangt deze vraag die betreffende
de Bibliographic Nederlandsche Taal- en
Letterkunde in de 16e en de i 7e eeuw.)
De heer Mac Leod legt neder op het bureel
de 3e aflevering van het Ie jaar van Palfyn, tweemaandelijksch
Bibliographisch Tijdschrift voor
Natuur- en Geneeskundige literatuur.
heer Alberdingk vraagt aan de
eerstvolgende worde gesteld :
van inhoudstafels in
uitgaven der Koninklijke Vlaam.sche Academie.
4 1/2 uur verklaart de heer Bestuurder
de gesloten.
- 30-
TAALKU~DE.
Repertorium der Nederlandsche Taalkunde.
750 fr. of een gouden gedenkpenning
gelijke waarde.
1906 uitgeschrevene vraag: Repel·Jorium
der geschriften over de Nederlandsche
Letterkundé:, vraag die betreffende
Bibliographie der Nederlandsche Taal- en
de 16" en de 17" eeuw.)
heer Mac Leod legt neder op het bureel
3e het Ie van Pa/trn, tweemaandelijksch
Bib/iographisch Tijdschrift voor
Nederlandsche Natuur- en Geneeskundige literatuur.
De heer Alberdingk Thijm vraagt dat aan de
dagorde der eerstvolgende zitting worde gesteld:
Middelen ter verbetering va n de inhoudstafels in
de uitgaven der Koninklijke Vlaamsche Academie.
Aangenomen.
Te 4 1/2 uur verklaart de heer Bestuurder
zitting gesloten.
—
ROGER'S BERUCHTE BRIEVEN.
A. Nogmaals de Vlaamsche Mr. LEONARD WILLEMS.
Over anti- Vlaamsche toegeschreven
Minister Rogier, denzelfde.
Onder de jonge geleerden, die zich met het
bestudeeren van onze vaderlandsche onledig houden, verdient Mr. LEONARD WILEMS
eervol vermeld te worden. Met voorliefde onderzoekt
hij al wat met de omwenteling van 183o
en de daaruit vloeiende toestanden in verband staat
en zijne opzoekingen, welke door critischen geest
en echt wetenschappelijke onpartijdigheid uitmunten,
zullen zekerlijk te stade komen wanneer een
bevoegd man eindelijk de trouwe en volledige
geschiedenis zal schrijven van een tijdvak, waaromtrent
nog toe weinig meer bezitten dan
trouwens zeer belangrijke monographieën en eene
door en door onwetendheid,
ontsierde schriften
Reeds vroeger heeft Mr. L WILLEMS de
en gewogen of ROGIER wezenlijk
als man, die de eerste
lande het plan opvatte om eene Vlaatnsche
- 31 -
ROGIER'S BERUCHTE BRIEVEN.
Verslag van Mr. PRAYON-VAN ZUYLEN.
iVo,![maals de V/aalllSche Academie van
Rogier, door Mr. LEONARD \V1LLEMS.
Oz'er twee anti- Vlao11lsche brieven toegeschreven
aan ll:lini,ter Rog/er, door
deozelfde.
de die met het
onze vaderlandsche geschiedenis
onledig houden, verdient Mr. LEONARD WILLEMS
worden. Met voorliefde onderzoekt
al wat met de omwenteling van 1830
de daaruit vloeiende toestanden in verband staat
zijne opzoekingen, welke door critischen geest
echt wetenschappelijke onpartijdigheid uitmunten,
zullen zekerlijk te stade komen wanneer een
trou we en volledige
een tijdvak, waaromtrent
wij tot nog toe weinig meer bezitten dan
zeer belangrijke monographieën en eene
karrevracht door partijgeest, en vaak door onwetendheid,
ontsierde schriften
vroeger heeft Mr. L \VILLEMS de
vraag gewikt en gewogen of ROGIER wezenlijk
mag aanzien worden als de man, die Je eerste
hier te lande het plan opvatte om ce ne Vlaamsche
— 3 2 --
Academie te stichten. Mr. L. WILLEMS volledige _
nu zijne mededeelingen en bewijst zonneklaar dat
het pluimpje op ROGIER's hoed niet behoort. Met
een ontwerp van Academie had ROGIER nooit iets
te maken. DAVID was het, die het voorstel beraamde
en eerst aan JAN-FRANS WILLEMS den 6 December
z835 mededeelde. Dat blijkt uit eenen onuitgegeven
brief van DAVID, dien Mr. L. WILLEMS ontdekt
heeft en waarvan hij den tekst geeft. Dan werd
het ontwerp door den Vlaamschen leider « op
zijne pooien gesteld » en aan Minister DE THEUX
voorgelegd, met wien DAVID. reeds in November
1835 over de quaestie had gesproken. De zaak
werd echter op de lange baan geschoven en was
nog altijd onbeslist tijdens het eerste Vlaamsche
Petitionnement (184o), welks opstellers o. a: het
stichten eener Vlaamsche Academie vroegen of
althans van eene Vlaamsche afdeeling bij de Academie
te Brussel.
Intusschen waren de vijanden onzer taal natuurlijk
niet werkeloos gebleven en, om de Vlaamschgezinden
af te schrikken, verspreidden zij het
gerucht dat de Fransche Regeering bij de onzetegen
de Vlaamsche aanspraken verzet had aangeteekend.
JAN -FRANS WILLEMS liet zich met ietwat
verregaande naiefheid beet nemen. Hij predikte
voorzichtigheid aan en zoo werd de zaak stilletjes
begraven. En het blijkt nu -- Mr. L. WILLEMS'
opzoekingen te Brussel en te Parijs bewijzen zulks
-- dat Frankrijk's protest niets was dan eenes
-- 33 --
behendige uitvinding en dat LOUIS-PHILIPPE'S
ministers noch schriftelijk noch mondeling aan onze
Regeering eenige mededeling aangaande de Vlaamsche
beweging deden. Dat was ook niet noodig,
want te Parijs wist men genoeg dat België's
bestuurders niet in het minst geneigd waren om
aan de Vlamingen iets toe te geven.
In zijn tweede opstel behandelt Mr. L. WILLEMS
eene in de laatste tijden veelbesproken quaestie.
Wie zich met Vlaamsche beweging bezig houdt,
weet dat men sedert lang aan ROGIER bitter verwijt
twee brieven geschreven te hebben, den eersten
aan Lord PALMERSTON, waarin hij zich ten doel
stelde België's oplossing in het groote Fransche
vaderland voor te bereiden, en den anderen aan
Minister RAIKEM, om hem aan te wakkeren alle
plaatsen aan Walen te begeven en de Vlamingen
aldus te dwingen Fransch te leeren.
Aan het bestaan van die brieven twijfelde
niemand. Zij waren een geliefkoosd cliché der
Vlaamschgezinde polemiek geworden. De heer
COREMANS haalde ze in de Kamer aan en zelfs onze
tegenstanders twijfelden geenszins aan de echtheid
ervan. Onlangs nog, in zijn werk over ROGIER,
vergenoegde zich de heer DISCAILLES ermede ten
voordeele van zijnen held verzachtende omstandigheden
in te roepen.
Eerst voor weinige jaren, daar men de geschiedenis
van onzen taalstrijd ernstiger begon na te
vorschen en alle met deze in betrekking staande .
34 —
feiten critisch te toetsen, rees natuurlijk de vraag
op : waar liggen die beruchte brieven? wie heeft
ze gezien? wie kent den volledig -en tekst ervan
en niet enkel de brok, welke men ons ten beste
geeft?
Op die vragen — en andere meer in menig
Vlaamsch blad herhaaldelijk gesteld, kwam er geen
voldoend antwoord en allengs verspreidde zich
meer en meer het vermoeden dat ROGIER's brieven
tot de klas der mythen behoorden. In zijn verdienstelijk
boek over de Vlaamsche Beweging bestempelde
Prof. HAMELIUS de geheele zaak als
« une pure invention ». En ik zelf, in mijne Belgische
Taalsmetten, meende de bewuste brieven
onvermeld te moeten laten, aangezien het bestaan
ervan mij niet wetenschappelijk bewezen scheen.
Aan Mr. L. WILLEMS komt de eer toe, het
vraagstuk zoo niet geheel en al te hebben toegelicht,
in elk geval eene oplossing te hebben aangewezen,
welke wij voor zeer waarschijnlijk mogen
houden.
Mr. L. WILLEMS leert ons dat de brief aan
RAIKEM voor de eerste maal vermeld werd in eene
te Gent gehouden voordracht den 26 Maart 1866
door den thans vergeten FRANS GERARD, eene
voordracht, die wij alleen door het verslag ervan
in de BeurTen-Courant kennen.
Uit dat verslag blijkt dadelijk dat GERARD
den oorspronkelijken Franschen tekst van den brief
niet heeft aangehaald. Hij deelde er eene brok
— 35 —
van mede, die hij voor de vuist vertaalde of
resumeerde. En hier waagt Mr. WILLEMS eene zeer
vernuftige hypothese. Hij vraagt zich af of hetgeen
het Gentsch blad als een citaat drukte, niet eerder
de commentaria zouden zijn, die GERARD op zijne
aanhaling deed volgen. Met andere woorden : voor
ROGIER'srekening zou alleen de eerste volzin komen,
de wenschelijkheid uitroepende van het bestaan
eener éénige ambtelijke taal in België — iets dat
ROGIER elders meer dan eens heeft staande gehouden.
Wat daarop volgt zou de verslaggever van
de Beurten-Courant, bij vergissing, als deel uitmakende
van den brief hebben opgenomen, terwijl
het eenvoudig de gevolgtrekkingen gold, welke
GERARD uit het door ROGIER gestelde beginsel
afleidde. Ik herhaal het, dit is eene loutere gissing,
maar men moet bekennen dat zij in alle opzichten
hoogst aanlokkelijk is. In alle geval zeer onwaarschijnlijk
schijnt het dat een staatsman, gelijk
ROGIER, de brutale verklaring, welke men hem
toeschrijft, in eenen brief — scripta manent —
zou hebben afgelegd en nog wel in eenen brief
aan iemand gezonden, die tot zijne vertrouwde
vrienden of zelfs tot zijne politieke richting niet
behoorde.
Hetzelfde mag gezegd worden van den wangehaalden
brief aan Lord PALMERSTON. Moeilijk
kan men aannemen dat ROGIER, die toch geen
dwazerik was, bij den duivel zou te biecht gaan
en aan den Engelschen minister, die zich beijverde
— 36 --
om Frankrijk's heerschzucht ge plannen te fnuiken,
naïef weg zou gaan schrijven dat de Belgische
omwenteling voor doel had aan onze opslorping
door « notre grande patrie la France » den weg
te banen.
Bestaat overigens die brief? Vroeger placht
men alhier te denken dat hij in Sir HENRY
LYTTON BULWER's bekend werk voorkwam. Maar ,.
noch in dat werk, noch in andere Engelsche werken
over Lord PALMERSTON heeft men er het minste
spoor van kunnen ontdekken. Het schijnt nochtans
dat er zulk een werk is. De heer K.-L. DE QUEKER,
dien men op zijn woord mag gelooven, verzekert
dat hij het boek gezien heeft. Ongelukkig heeft
hij den titel ervan vergeten. Dat men vroeg Of
laat dat boek zal ontdekken, is waarschijnlijk.
Maar of wij er veel zullen uit leeren, daar twijfel
ik aan. Een standaardwerk is het voorzeker niet,
want al deze heeft min reeds onderzocht ; en
overigens zijn zelfs de beste Engelsche schrijvers,
wanneer zij over het buitenland handelen, weinig
te betrouwen, ten eerste omdat zij zelden op de
hoogte zijn van hetgeen zij beschrijven, vervolgens
omdat zij menschen en toestanden onveranderlijk
door eenen Britschen bril bekijken en beoordeelen.
Inmiddels komt Mr. L. WILLEMS met eene
andere alleszins aannemelijke veronderstelling voor
den dag. Hij is van meening dat de Engelsche
schrijver ROGIER mogelijk met GENDEBIEN heeft
verward. Zeer te recht doet hij opmerken dat
- 3 7 —
ROGIER, wat de Vlamingen aangaat, een soort van
zondebok is geworden. Gedurende meer dan dertig
jaar was immers die staatsman het hoofd der
liberale -- en helaas! anti-Vlaamsche --- partij ;
herhaaldelijk was hij minister en als zoodanige
bestreed hij de ontkiemende Vlaamsche Beweging op
eene wijze, die zijnen naam in onze gewesten eene
verdiende impopulariteit bezorgde. Geen wonder
dat het volk hem van lieverlede als de verpersoonlijking
van de ons vijandige strekking beschouwde
en hem niet alleen voor zijne eigene fouten, maar
ook voor die van anderen aansprakelijk maakte.
Dat ROGIER, gelijk alle mannen van 't jaar '3o,
Franschgezind was, hoeft geen betoog. Edoch
bestaat er geéne reden om hem te verwijten dat
hij tot de voorstanders onzer inlijving bij Frankrijk
behoorde. Zeer zeker wenschte hij het Vlaamsch
bestanddeel te onderdrukken en aan Walen en
verfranschte Vlaamsche taalaristocraten in ons Vaderland
de leidende rol op te dragen. Maar ik
denk niet dat hij België aan den vreemdeling zou
hebben willen leveren.
Dit integendeel was het doel, dat ALEX. GENDEBIEN
beoogde. Wijlen de Procureur-generaal DE
BAVAY heeft ons aangetoond hoe die landverrader
-- wien men te Brussel een standbeeld heeft opgericht,
klinkend bewijs van de domheid van ons
volk en van de cynische onbeschaamdheid van
Zekere gezagvoerders — hoe die landverrader,
zoowel vóór als na de Septemberdagen, met de
— 38 ---
Parijzer annexatiemakelaars in vertrouwde betrekking
was en voor de vereeniging van België met
Frankrijk openlijk ijverde.Waarom zou GENDEBIENwat
hij overal met het woord en met de pen verkondde,
ook aan Lord PALM ERSTON niet hebben
medegedeeld? Ziedaar de vraag, welke Mr. L.
WILLEMS stelt, en velen zullen zich geneigd voelen
dezelve toestemmend te beantwoorden.
Ik heb in 't kort de voornaamste punten
aangewezen, welke in de ons toegezondene bijdragen
worden behandeld. Mr. L. WILLEMS, geeft ons
nog terloops allerlei belangrijke bijzonderheden terg
beste en ik overdrijf niet wanneer ik besluit dat
zijn werk in hooge mate verdienstelijk en lezenswaardig
mag heeten. Ook aarzel ik niet den vvensch
uit te drukken dat het in de Verslagen en Mededeelingen
der Koninklijke Vlaamsche Academie
worde opgenomen.
1902. A. PRAYON-VAN ZUYLEN.
Verslag van den heer Dr. AM. DE VOS.
Ik sluit mij gereedelijk aan bij het grondig beredeneerd
verslag van onzen geachten collega, Mr.
Prayon. In zijne eigen gekende bevoegdheid op
't gebied van geschiedenis, onder meer, waardeert
hij naar verdienste de nauwgezette verhandelingen
van Mr. L. WILLEMS. Ik ook breng mijne bescheiden
-- 39 ---
hulde aan den klaarzienden, vlijtig zoekenden, scherpzinnig
oordeelenden geest, welken deze geduldige
geschiedvorscher ons weer in die nieuwe opstellen
openbaart.
En de taal, waarin hij zijne bevindingen zoo
waarheidlievend mededeelt, is even eenvoudig en
helder als de gedachten tot welker uiting zij dienst
doet.
Ik stel dus ook de opneming voor van de twee
door Mr. WILLEMS aangeboden schriften, in onze
Verslagen.
— 40 --
NOGMAALS DE VLAAMSCHE ACADEME VAN
ROGIER.
door Mr. LEONARD WILLEMS.
Ik heb vroeger in de Verslagen der Koninkl.
Vlaamsche Academie (1899, bl. 91.) trachten te
bewijzen dat het Academie-ontwerp, welk door
Prof. DISCAILLES in de nagelaten papieren van
Rogier werd ontdekt, geen officieel stuk is, op
bevel van den minister opgesteld.
Ik kom op het vraagstuk weer terug, omdat
ik heden ten dage in staat ben, mijne eerste verhandeling
wat aan te vullen.
Ik heb het vroeger betreurd dat de brieven
van DAVID aan WILLEMS verloren schenen, zoo
dat ik mij enkel moest tevreden stellen met de
brieven van den laatstgenoemden aan David. Uit
de door Dr M. ROOS Es uitgegeven brieven meende
ik te mogen afleiden dat de eerste gedachte van eene
Koninklijke Vlaamsche Academie bij Willems en
in 1836 was opgekomen. « Doch », voegde ik erbij
in eene nota, « de brief van DAVID, waarop WILLEMS
den 3 Januari 1836 antwoordde, is verloren »
en « het kan betwijfeld worden of de eerste gedachte
van eene Vlaamsche A cademie van hem
is of van David ».
Thans ben ik beter ingelicht. De brief van
DAVID is niet verloren. Hij berust nog in de zóó
— 4 1 —
rijke Gentsche bibliotheek, waar ik hem heb afgeschreven,
alsook enkele andere uittreksels van brieven,
waarin over het Academie-ontwerp gesproken
wordt.
Ziehier 't merkwaardig onuitgegeven stuk
Mechelen, 6 December ;835.
Hooggeachte en Geleerde Heer,
« Ofschoon ik sedert vele jaren met UEd.
« in geene onderhandeling meer geweest ben en dat
cc het vriendelijk onthael, w elk ik ten uwen huize
« in 1821 meer dan eens heb genóten, sedert lang
cc misschien uw geheugen ontsnapt is, onderneem
cc ik echter zeer vrijmoedig onze oude betrekkingen
cc te herknoopen en U te schrijven over eene zaek
waeromtrent Mijnheer Hanicq reeds voorloopig
« met UEd. heeft gesproken, des te meer daer
a ik overtuigd ben dat niets U meer ter herte
« gaet dan de belangen onzer moedertaal welke het
4( hier geldt ».
DAVID klaagt dan over het gebrek aan eenheid
in de spelling, spreekt over taelregels die
hij reeds in 1823 heeft neergeschreven en zendt
aan Willems twee boekdeeltjes handelende over de
spellingsquaestie. Dan gaat DAVID voort :
« Doch gelijk ik straks zegde, deze pogingen om
cc tot eenheid in de spelling te geraken zijn te zeer
« afgezonderd en kunnen derhalve niet krachtdadig
cc tot het herstel onzer schoone moedertael helpen.
« Daerom heb ik lang gewenscht dat hare geringe
42 --
« voorstanders en beoefenaars zich eens mochten
« tot een genootschap vergaderen, de verschillen
« welke in hunne schriften voorkomen beredeneren,
« wederzijdsche opofferingen doen en het aldus
« eens met elkander worden, verhopende dat op
« deze wijze hun(ne) vereenigd gezag machtig zoude
« zijn het overige der natie te bewilligen om het
« door hen in te voeren systema te volgen ».
« Maer deze vvensch zal voor altijd ijdel zijn,
« indien niet iemand den eersten stap wilde zetten
« en werkelijk daerop aenleggen. Daerom na lange
« draling, na meer dan eens uytgesteld te hebben,
« ben ik eyndelijk mijnheer den Minister van
« binnenlaridsche zaken in november gaen vinden
« ten eynde hem eens aen te manen om tot de
« instandbrenging van een letterkundig genootschap
« voor den opbouw onzer moedertael het zijne bij
« te brengen ».
« Mijnheer de Theux heeft mij gansch wel
« verstaen en scheen mijnen ijver te deeles, doch
« gelijk ik wel eenigzins voorzien had, hij vond goed
« dat niet het gouvernement, maer eenige bijzon-
« dere personen de eerste grondslagen zouden leg-
▪ gen en verzekerde mij dat het genootschap, eens
« bestaende, alle wenschelijke hulp van wegens
« het bestier mogt verwachten. Hij heeft mij zelfs
« geraden dat ik UEd. daeromtrent zoude schrij-
« ven en U verzoeken om de zaek te beginnen,
« hetwelk ik dan ook zoo veel te liever doe, om-
« dat ik wete dat UEd. het noodige gezag, de
43 -
« geleerdheyd en den yver bezit om iets van dien
« aerd te ondernemen ».
« Men zou dan, mijnheer, mijns bedunkens,.
« op deze wijze behooren te beginnen. UEd. zou
cc moeten de goedheyd hebben een dag te bepalen
cc waerop wij elkander te Brussel konden zien en
cc spreken, en de personen welke UEd. te Gend
<c en omstreeks Gend bekwaem kent om tot het
cc bewuste doel mede te werken, overhalen om zich
« om op den zelfden tijd ook te Brussel te bevin-
« den. Van mijnen kant zoude ik dan Heer Eliarts 7
« Pastoor te Antwerpen, en Mortelmans, Professor
« aen het Seminarie van Mechelen, beyde vurige
« taelvrienden, uytnoodigen om daeraen ook deel
« te nemen en ik betwijfele niet of die Heeren
« zullen zich bereydwillig toonen. En zoo wij
« eene vergadering van zes of acht personen uyt-
« maekten, zulks ware genoegzaem om de gronden
« te leggen van een Genootschap dat eerlang onze
« moedertael zou doen herleven en de nederduyt-
« sche letterkunde de grootste diensten bewijzen ».
« I k eyndige, mijnheer, met U deze zaek ernstig
« aen te bevelen en in afwachtig van uw ant--
cc woord heb ik de eer mij met de meeste hoog-
• achting te noemen >> .
« U ootmoedige dienaer ».
Het is, zooals ik het reeds zei, op dien brief
dat WILLEMS den 3 Januari 1836 antwoordde. Daar
ik WILLEMS' brief vroeger heb afgedrukt, verzend
ik naar mijne verhandeling.
— 44 —
De Brieven van DAVID uit de jaren 1836, 37,
38 schijnen verloren te zijn geraakt. De eerstvolgende
brief is gedagteekend van 9 Januari 1839.
Ziehier den inhoud ervan :
« Gii zult zonder eenigen twijfel vernomen heb-
• ben hoe aerdig en hoe ongunstig men in de
« laetste zitting van de Brusselsche Academie over
« het ontwerp der nieuu'e Academie gesproken heeft.
« Ik zie daerin niets anders dan Waelsche vijand-
« schap tegen alles wat nederduytsch is en eene
« geheyme afgunst, als zoude de nieuwe Akademie
« de oude i n het licht staen. Ik vertrouw echter
« dat UEd. het . ding niet zult opgeven en Mijn-
« heer de Minister verlichten omtrent de ware
« belangen der Belgische natie. Indien er sedert
« verscheyden eeuwen niet een man van staet is
« opgetreden om de nederduytsche letteren en de
« tael van de meerderheid des volks krachtdadig-
• lijk op t° beuren en in eere te brengen, dan
cc zal toch Mijnheer de Theux het zich tot geen
« geringen roem mogen rekenen dat tot stand te
« hebben gebragt, waer sedert zoo lang alle op-
« regte vaderlandminnaers naer verlangen. Dan zal
cc hij, vertrouw ik, standvustigheyd genoeg aen den
.1 dag leggen, om zich niet te laten verzetten door
« het geschreeuw van Walen of franschgezinden ».
« I k beveel u dan ernstig de zaek en beis wel
cc zeker dat zij in goede handen is. Echter, indien
« de wederspraek zoo groot ware of wierde dat
4( zij het ontwerp kon overhoop werpen, ware
_. 45 -
a het dan niet beter althans voor een tijd lang
« af te zien van den titel van Academie en zich
« te vrede te houden met die van Société Royale
a (Koninklijke maatschappij) ? Dit laet ik over aen
c uwe bedenkingen n.
Het overige van dien brief betreft het verslag
van BORMANS over de spellingsquestie, en andere
bijzaken.
In eersen brief van 24 April 1839 hebben wii
nog het P. S. te vermelden, dat luidt als volgt
a Vergeet onze Academie niet en als UEd. het
« goed vindt, laet mij weten wanneer gij voornemens
zijt om de Theux andermaal te vermanen,
'k zou hem dan voorloopig over de zaek
« schrijven ».
In een brief van 20 Juli 1 839 is er van Academie
geen sprake.
Welk nieuws leeren ons deze brieven van DAVID?
Ten eerste, dat de gedachte van eerre Koninklijke
Vlaamsche Academie door de Regeering te
doen stichten, wel degelijk van DAVID is. In November
1 835 was hij reeds bij minister de Theux
gaan aankloppen om zijnen droom verwezenlijkt
te zien -- de Theux heeft hem niet willen ontmoedigen,
maar heeft hem in bedenking gegeven
of het niet beter ware een genootschap uit privaat
initiatief te stichten, buiten de regeering om.
Hij heeft hem ook aangeraden zich met WILLEMS
te verstaan.
— 4466 r.
In den brief van DAVID van 6 December 1835
staat het woord Academie niet uitdrukkelijk vermeld,
maar de zaak is er, en WILLEMS heeft het
zoo goed begrepen dat hij in zijn antwoord van
3 Januari 1836 niet aarzelt het Genootschap van
DAVID eene Academie te noemen.
Uit de brieven van WILLEMS kan men duidelijk
zien hoe die Academie-geschiedenis zich heeft
ontwikkeld. De zaak was zoo ver gekomen dat de
Theux WILLEMS gelast heeft een voorloopig ontwerp
op te stellen, hetwelk in November 1838 aan
den minister werd overhandigd. Maar de Brusselsche
Academie had er iets van vernomen. De
geheele questie is aldaar ter bespreking gekomen
op de zitting van 5 Januari 1839 (I).
WILLEMS was afwezig. DAVID is eerst later lid
der Académie de Belgique geworden. De Vlaamsche
Academie vond dus geen verdediger. DAVID, zooals
wij het gezien hebben, schrijft den afkeer tegen de
nieuwe Academie toe aan Waalsche vijandschap
tegen alles wat nederduytsch is en aan geheime
afgunst.
Het antwoord van WILLEMS op den brief van
9 Januari 1839 heb ik vroeger reeds medegedeeld :
Hij schrijft den 21 Januari : « Wanneer ik op de
laatste zitting der Academie ware geweest zou het
(t) Niet i i Januari 1 .839, zoo als ik vroeger bij misslag heb
geschreven (cf. Bulletins de l'Académie, 1839, n° t, bl. I).
47 --
ontwerp... niet zonder verdediging gebleven zijn ».
Maar de ongunstige stemming der Brusselsche Academisten
heeft de Theux's ij ver heelemaal bekoeld !
WILLEMS heeft den moed niet onmiddellijk
opgegeven ; maar eerst in Augustus 1839 heeft hij
vernomen van eene nota der Fransche Regeering aan
de Belgische en van dreigementen wegens een artikel
der Revue de Bruxelles. Nothomb zou zich
die zaak aangetrokken hebben.... en nu was er van
het ministerie op Vlaamsch gebied niets meer te
verwachten !
I k heb vroeger reeds gezeid. dat het zenden
van eene diplomatieke nota vanwege de Fransche
regeering mij heelemaal onwaarschijnlijk was voorgekomen.
Eene aanvraag bij het Ministerie van
buitenlandsche zaken te Brussel om een onderzoek
te laten instellen bracht dan ook deze uitkomst
mede dat er nooit eene nota was geweest. Diensvolgens
heb ik de gissing geopperd dat men WILLEMS
beet heeft genomen met hem te spreken over dreigementen
van Louis-Philippe's ministers; dat niet
de Fransche regeering te Parijs het artikel der
Revue de Bruxelles zal gelezen hebben, wel de
Fransche gezant te Brussel, graaf Serurier ; dat
het ministerie de Theux gelukkig is geweest mogelijke
buitenlandsche verwikkelingen te mogen inroepen
om aan de rechtmatige eischen der Vlamingen
te weerstaan -- het was immers het beste
middel om hun den mond te snoeren.
Mijne beweegredenen hebben het geluk niet
48 —
gehad den geleerden Heer Commissa ris, te overtuigen. In zijn verslag merkt
hij hierop aan : « Doch laat mij toe op te merken
de diplomatie, de geschreven nota's
altijd in voege zijn : eene vingerwifzing, een
of meer bedekt woord, de toon
gezegd wordt, is vaak
voldoende heer SNIEDERS bedreigingen
bestaan.
zekere uitkomst hebben, was er
middel : zich het Archief
te Parijs.
indien Graaf Serurier de Theux heeft
het zeker wel gedaan hebben
schriftelijk Parijs ; of wel,
hij het zonder bevel van zijn minister deed,
hij Parijs gezonden
heben over het gebeurde.
mij naar Parijs moeten
indien nu eindelijk de ware toedracht
der duidelijk is het dank zij
den Delcassé, minister buitenlandsche zaken,
in dit mijne aanvraag een
heeft instellen.
onder datum van
16 September 1899 ontving :
« archives du ministère des alla io
étrangères ne comme vous le savez,
« pour cette époque au vous
den geleerden Heer Commissa ris, Dr R
SNIEDERS, overtuigen. In zijn verslag merkt
aan: Doch laat mij toe op te merken
dat, in de diplomatie, de geschreven nota's
niet altijd in voege zijn: eene vingerwijzing, een
wenk, een min of meer bedekt woord, de toon
zelfs, waarop ons woord gezegd wordt, is vaak
meer dan voldoende».
Voor den heer SNIEDERS hebben de bedreigingen
dus bestaan.
Om eene zekere uitkomst te hebben, was er
slechts éen middel: zich wenden tot het Archief
van het Ministerie der buitenlandsche zaken te Parijs.
Immers, indien Graaf Serurier de Theux heeft
bedreigd, dan zal hij het zeker wel gedaan hebben
op schriftelijk bevel komende uit Parijs; of wel,
zoo hij het zondèr bevel van zijn minister deed,
dan zal hij toch zeker verslag naar Parijs gezonden
hebben over het gebeurde.
Diensvolgens heb ik mij naar Parijs moeten
wenden en indien nu eindelijk de ware toedracht
der zaak duidelijk is geworden, is het dank zij
den hee De\cassé, minister van buitenlandsche zaken,
die in dit geheim archief op mijne aanvraag een
onderzoek heert doen instellen.
Ziehier het bericht dat ik onder datum van
J6 September 1899 ontving:
« Quoique les archives du ministère des affai(
res étraogères ne soient pas, comme vous Ie saVez,
« ouvertes pour cetle époque au public, je vous
— 49
« communique volontiers les renseignements qu'elles
« renferment a ce sujet (nl. het artikel der Revue -
de Bruxelles) ».
« L'article de la Revue de Bruxelles fut aussitót
ec après sa publication suivi dune réfutation qui
« parut dans le journal Belge « l'Émancipation. n
cc Notre ministro a Bruxelles, le Cte Serurier, qui
cc avait signalé cette polémique au Département des.
cc Affaires Etrangères a Paris, eut au cours de juillet.
1839 l'occasion de se convaincre que les gouver-
« nements Belges et Francais envisageaient dans une-
« communauté de vues l'incident né de la publication
u en question ».
« Il ny out donc de la part du gouvernement
« Francs ais aucune réclamation écrite ou orale et
« ce court incident fut aisément aplani au cours
« d'entretiens tout officieux ».
Uit den laatsten door mij gecursiveerden volzin
blijkt dat mijne gissing steek houdt. De Fransquiljons
hebben aan WILLEMS eene poets gebakken,
en de Vlaamsche leider is zoo naief geweest er
maar in te loopen : stipte geheimhouding wordt
door hem aan DAVID aanbevolen, wanneer hij het
gebeurde verhaalt ; want zoo er iets van uitlekt,
mochten er soms diplomatieke moeielijkheden uit
voortkomen ! (Brief van io Aug. 1839, zie eerste
verhandeling).
Daar het rapport uit Parijs, van eene polemiek
in L'Émancipation sprak, heb ik de nieuwsgie—
5o —
righeid gehad het bewuste artikel op te sporen .
In de Koninklijke Bibliotheek te Brussel trof ik
den jaargang 1839 van L'Émancipation aan, alwaar
inderdaad in de nummers van 9 Juli (nr 190) en
van 10 Juli 1839 (nr 191) eene bespreking voorkomt
van het tijdschrift-artikel van Menzel.
Het lang betoog, in de Emancipation opgenomen,
schijnt door een zuiveren handelaar of
eenen economist opgesteld. Diensvolgens is het ook
voor mij eene kleine teleurstelling geweest dat Schrijver
met geen enkel woord over de pangermanistische
denkbeelden van Menzel rept ; dat de woorden
Vlaamsche Beweging bij hem niet eens voorkomen.
Alleen de economische tijde van het vraagstuk
boezemt den recensent belang in, en dienaangaande
geeft hij ons wenken, waarmede ieder Belg heden
ten dage nog zal instemmen.
Na verklaard te hebben dat onze neutraliteit
voor ons eene « garantie de bonheur » (waarborg
van geluk) zou moeten wezen, verwondert het den
schrijver dat zoo vele Belgen het geluk van ons
land in eene andere richting willen zoeken. Het
opgeven van onze neutraliteit schijnt den schrijver
eene grove fout, want onbaatzuchtige beschermers
zijn er niet te vinden (car on ne trouve pas de
protecteurs désintéressés)! In de tolvereeniging met
Duitschland meent Schrijver een « arrêt de mort »
voor onze fabrieken te ontdekken, want in Duitschland
is het dagloon van het werkvolk lager dan
bij ons. De inapréciables avantages com»merciaux
-van de Revue de Bruxelles eene illusie.
Duitschland
te breiden, zonder in het te
dat kunnen we.
Anders niets in de Emancipation; en het verwondert
ons geenszins de zich aan
zijde dagblad tegen de
regeering dwingen iets ten voordeele
het Vlaamsch te doen, hadden WILLEMS, beter middel uitgedacht een « algemeen
» te richten. Het regende
in Kamers. En die
eensluidend : Zij vroegen
nr 4° , er eene Vlaamsche
of eene Vlaamsche afdeeling bij tot aanmoediging van letterkunde Tou opgericht — en
5°, dat de landstaal bij de Universiteit
Gent en bid de andere staatsscholen de relfde
rou genieten als het Fransch.
loops zij hier dus aangemerkt, dat 184.0 zich de tweetalige
hebben verklaard.....
1839 geene verwondering kan baren.
mannen zijn van hunnen tijd geweest ; hebben
ongeluk gehad het voortreffelijk over die quaestie te kunnen
anders....
- SI -
van de Bruxelles zijn dus eene illusie.
Maar wij moeten trachten onzen handel op Duilschland
uit te breiden, zonder in het Zollverein te
treden. En dat kunnen we.
de Émancipation; en het verwondert
ons ook geenszins dat de Theux zich aan
de zijde van het dagblad heeft geschaard, tegen de
Revue.
Om de regeering te dwingen iets ten voordeele
van het Vlaamsch te doen, hadden WILLEMS, cum
suis, geen beter middel uitgedacht dan een « algemeen
petitionnement » in te richten. Het regende
Vlaamsche verzoekschriften in de Kamers. En die
schriften waren bijna allen eensluidend: Zij vroegen
onder andere, als n' 4°, dat er eene Vlaamsche
Academie of eene Vlaamsche afdee/illg bij de
Brusselsche Academie tot aanmoediging van de
nationale letterkunde {OU worden opgericht - en
verder, 5°, dat de landstaal bij de Universiteit
te Gent en bi; de andere staatsscholen de {elfde
voorrechten {OU genieten als het Fransch.
Ter loops zij hier dus aangemerkt, dat de
petitionneerders van 1839-1840 zich voor de tweetalige
Gentsche Hoogeschool hebben verklaard .....
hetgeen voor 1839 geene verwondering kan baren.
Die mannen zijn van hunnen tijd geweest; zij hebben
het ongeluk gehad het voortreffelijk verslag van
prof. Mac Leod over die quaestie niet te kunnen
lezen, anders ....
--- 52
Maar laten wij bij de Academie blijven.
De Theux heeft den storm, door de verzoekschriften
opgewekt, niet het hoofd moeten bieden.
Hij viel als minister den 18 April 184o. Rogier
kwam aan en heeft met zijne collega's alles gedaan
om eene grondige bespreking der Vlaamsche vertoogschriften
te beletten.
Den 20 Mei 1840 werd door den heer de
Garcia verslag uitgebracht aan de Kamer der volksvertegenwoordiging,
en de verzending van de heele
zaak naar het Ministerie van binnenlandsche zaken
werd gestemd, zonder discussie.
Naar mijn oordeel is het « Academie-ontwerp
van Rogier » uit dit jaar 184o. Is het wonder dat
een Antwerpenaar (want ik houd het stuk nog
steeds voor Antwerpsch van oorsprong), die het
wel meende met onze taal, en alle moeite had gedaan
om Rogier als volksvertegenwoordiger te Antwerpen
te doen verkiezen, den minister is gaan bezoeken
om hem een plan aan te bevelen tot oprichting
eener Academie, die door de Theux niet werd
toegestaan ?
— 53 —
ANTIVLAAMSCHE TOEGESCHREVEN
AAN Mr. LEONARD WILLEMS.
In de vorige verhandeling, heb ik een van Academie ontleed, dat volgens mij aan Rogier werd toegeschreven. Hetgeen mij, beginne af, aan vaderschap van onzen minister
deed waren waarin
Rogier zich de Vlaamsche uitlaat :
i° Palmerston lezen staat : « efforts de noire tendre a la destruction de la langue flamande
préparer la fusion de la Belgique avec notre
grande pairie la France D.
2° 1834,
waarin Rogier houdt staan, « l'unité la base nécessaire d'un état le
francais devait langue la Belgique. moyen d obtenir l'unité serait le Wallons et Luxembourgeois pour l' administration la magistrature. Les
seraient ainsi forces d'apprendre le francais.
»
Hoe deze verklaringen ontwerp
eene Academie?
Desnoods zou men kunnen onderstellen dat
bovengemelde onbekookte uitlatingen vele jaren
- 53 -
OVER TWEE ANTIVLAAMSCHE BRIEVEN TOEGESCHREVEN
AA~ MINISTER ROGIER.
door Mr. LEONARD WILLEMS.
I n de verhandeling, heb ik een ontwerp
volgens mij ten onrechte
Rogier werd toegeschreven. Hetgeen mij, van
den het minister
deed twijfelen, waren twee brieven waarin
zich over de Vlaamsche Beweging uitlaat:
(0 Een brief aan lord Palmerston waarin te
staat: « les efforts de notre gouvernement
doivent tendreà la destruction de la langue flamande
pour préparer la fusion de la Belgique avec notre
Grande pa/rie la France ».
2 0 Een brief aan minister Raikem, van 1834.
houdt staan, « que /'unité de language
était la base nécessaire d'un état solide et que Ie
français devait être la langue de la Belgique. Le
mqyen d ohtenir l'unité serait Ie choix de candidats
Wal/ons et Luxi!mhourgeois pour les functions dans
l'armée, l'administration et la magistrature. Les
flamands seraient ainsi forcés d'apprendre Ie français.
»
rijmen deze verklaringen met ons ontwerp
van eene Academie1
zou men onderstellen dat
uitlatingen vele jaren
- 54 —
vroeger in een werden
geschreven. Zoo E. DISCAILLES,
wanneer hij zegt (t. III, bl. 35 « lalettre
a Palmerston a été écrite en pleine effervescence -
Orangiste les dates ont » verder, (t. III, bl. 220) : « Rapprochant de certaine lettre oil en pleine crise Orangiste
Rogier disait a Palmerston ce que nationalité pouvait avoir a redoute- tendances
néerlandaises, ils (les le triste
courage d'attaquer sa de l'accuser,
lui l'homme de 1830, d' avoir travaillé a la
destruction de la langue flamande pour faciliter
à la France la conquëte de la Belgique ! »
indien er verzachtende omstandigheden
zijn la fusion de la Belgique avec notre
patrie la France, van Belgischen Staatsman. Zeer
189r met minachting het gezinspeeld : « Depuis la publication de la.,
de Lord Palmerston par H. (Lord quelles étaient rêvait l'honorable M. Belgique. »
twee uit buitengewoon belangrijke stukken. Ook het
zij sedert lang getrokken. Waar zijn de
wij hier slechts brokken
oogenblik van opgewondenheid werden
oordeelt ook Prof. E. DISCAILLES,
bij zegt lIl, bI. 35 nota) : « laleltrt!
à Palmerston a été écrite en pleine et!ervescence-Orangiste
: ont leur importance. )) En
lIl, bI. : « (ce discours)
certaine lettre ou en pleine crise Orungiste
à Palmerston que notre jeune
à redouter des tendances
ils Flamingants) ont eu Ie triste
d'attaquer mémoire et de l'accuser,
de d'avoir travaillé à la
la langue flanlallde pour faciliter
France la conquéte de la Belgique! »
Maar zelfs indien er verzachtende omstandigheden
bestaan, zijn Belgique avec notre.
grande la France, toch leelijke woorden in
den mond een Belgischen Staatsman. Zeer
terecht ook zou de heer Coremans in de Kamerzitting
van 28 Januari 189 r met minach ting over het geval
hebben gezinspeeld: « Depuis la pu blication de la.
vie de Lord Palmerston par Lytton Bulwer
Dalling) l'on sait queUes étaient les destinées
futures que M. Rogier pour le
jeune royaume de Belgique. ))
De twee uittreksels uit de brieven van Rogier
zijn buitengewoon belangrijke stukken. Ook is het
niet te verwonderen dat zij sedert lang de aandacht
der Flaminganten hebben getrokken. Waar zijn de
volledige brieven, waarvan wij hier slechts brokken
55—
heeft menigeen gevraagd. Naar de
gezocht... te vergeefs, en zoo kwam bij
vermoeden op dat wij met
doen.
1 894 HAMELIUS du mouvement
bl. i) de brief aan Raikem
erbij « Celle lettre est acne pure
»
de brief de breedvoerig besproken het Volksbelang
1897 het HAMELIUS
Raikem's brief te kennen.
Den 3o Januari 1897 nam Volksbelang een
van die deed niet het life of Henry John Temple, viscount
selections from his diaries and
by the hon. Sir Henry
Bulwer 3 deelen,
1870-1872.
« brengt hier geschiedenis,
» zoo besloo: de nam hetzelfde weekblad een
V. (J. Vercoullie), schrijver
mededeelde dat ook naar brief had eerst
Revue omstreeks 1892 opstellingsraad meer wie
-- 55 -
hebben? Dit heeft menigeen gevraagd. de
brieven werd gezocht. .. te vergeefs, bij
enkelen van lieverlede het valsche stukken hebben te doen.
In 189-1- haalt HAMEL!US (Histoire du mouvement
Flamand, bI. 67, nota I) brief Raikem
aan en voegt erbij : « Ceile lettre est une pure
invention 1I.
En nu, de brief aan Palmerston : de echtheid
werd breedvoerig besproken in het van door personen die het oordeel van HAMEL!
US over Raikem's brief niet schenen te kennen.
30 het brief op van een correspondent, die Verax teekende,
en die deed opmerken dat de beruchte verklaringen
van Rogier voorkomen in het aangehaalde
boek the life oj Henry John Temp Ie, viscount
Palmerston, with selections from his dim-ies and
correspondence by the right hon. Sir Henry
Lytton Bu/wer (lord Dalling). London, 3 deelen,
Wie brengt hier het ware licht der geschiedenis,
)j zoo besloo: de briefwisselaar.
Den 6 Februari nam hetzelfde weekbl3.d een
brief op van J. V. (J. Vercoullie), waarin de schrijver
mededeelde dat hij ook naar de bron van
Rogier's brief had gezocht : Hij had dien eerst
aangetroffen in Bruxelles-Revue (omsaeeks 1887).
In 1892 wist de opstellingsraad niet meer wie
eigenlijk het artikel had geschreven en verklaarde
-- 56 --
te weten waaruit de brief getrokken was.
J. V. sloot met de gissing dat de bron wel zou
: Palmerston, l'Angleterre et
le continent le comte de Ficquelmont, ancien
à Constantinople et à Saint-Petersbourg
etc. (2 deelen, Parijs, 1852).
Maar den Februari kwam een nieuwe brief
van Verax in (i) : hij had het boek van Ficquelmont
opgespoord en bevonden dat dit was en op verre na niet tot 183° ging.
« Opnieuw », « moeten wij aldus de
hoop opgeven het spoor te ontdekken van den
beruchten brief van Rogier aan Lord Palmerston.
Intusscheri zou de waarheidsliefde ons moeten den
opleggen niet verder gebruik te maken van
Benen tekst valsch is, ofwel zonder eenig
bewijs in de werd geworpen
in 1887 door het weekblad Revue ».
Een wetenschappelijk onderzoek naar de bron
dus volgende bladzijden wij de uitkomsten
welke langdurige opzoekingen gekomen
In Vlaemsch
186o) wij reeds verscheiden malen hebben
i) Het artikel werd niet aangeduid in de beknopte opgave
hoofd van het 56 -
niet weten waaruit de brief getrokken was.
J. V. sloot met de gissing dat de bron wel zou
kunnen wezen : Lord Palmerston, I'Angleterre et
Ie continent par Ie comte de Ficquelmont, ancien
ambassadeur à Constantinople et à Saint·Petersbourg
(deelen, Parijs, 1852).
27 nieuwe brief
in I) : hij had het boek van Ficquelmont
dit onafgewerkt
op verre na niet tot 1830 ging.
« Opnieuw)), schrijft hij, moeten wij aldus de
het spoor te ontdekken van den
aan Lord Palmerston.
waarheidsliefde moeten den
plicht opleggen niet verder gebruik te maken van
eenen tekst die ofwel va/sch is, eenig
wetenschappelijk bewijs in de pers werd geworpen
1887 het weekblad Bruxelles-Revue Il.
wetenschappelijk de bron
van de verdachte brieven is dus niet overbodig. In
de volgende bladzijden deelen wii de uit komsten
mede, tot welke wij na langdurige opzoekingen gekomen
zijn.
J 11 hetzelfde vlugschrift In Vlaenderen Vlaemsch
(1860) dat wij reeds verscheiden malen hebben
(I) Het artikel werd niet aangeduid in de beknopte opga,'
e aan het hoofd van het Volksbelang.
---• 57 —
aangehaald, wordt over Rogier, onder andere bl.
gesproken in eene nota op de woorden verwaende
staetsmannen. Schrijver teekent hierbij aan : « De
representant Sigart (i) en minister Rogier : de'e
Tegde dat indien de Vlaemsche kinderen door hunne
onwetendheid in het fransch niet bekwaam
waren om ambten te bekleeden, Tij ten minste goed
genoeg rijn om bij de Walen te gaan dienen en
fransch te leeren.
Op welk gezegde van Rogier wordt hier gezinspeeld?
I k vermoed op de redevoering van 4 December
1847 over de ellende in Vlaanderen : « Il faut
que les Flamands aillent dans les contrées Wallonnes
ou ils peuvent trouver du soulagement; si
les femmes et les filles Flamandes connaissaient
Ja langue qui se parle dans les autres parties du
pays, eiles seraient beaucoup plus recherchées pour
le service domestique a cause de leur propreté » (a). Rogier voegt hier ook
dat de Walen daardoor leeren...
en verzekert ten slotte « veut pas
walloniser Flandres ».
t) December 1846 beleedigde Sigart, Waalsche afgevaardigde,
in Kamer de Vlamingen met deze vraag : g flamande serait-elle d'une nature inferieure, comme les
ou américaine? » storm van verontwaardiging
toen in Vlaanderen los. TH. VAN RIJsw1JcK en PR. VAN
DUYSE een politiek refrein, LEDEGANCK gedicht,
getiteld : Vlaming heeft geen tael(uitg. 1856, bl. 153) cf. WILLEM
ROGGHÉ, E. DISCAILLES, Ch. Rogier, III, bl. 219.
- 57-
onder andere bI. 2
in nota op de woorden teek ent aan « De
Sigart (I) minister Rogier : dC{e
,egde indien de Vlaemsche door hUIlne
onwetendheid in het fransclz niet bekwaam
om ambten te bekleeden, {ij ten minste goed
,ijn de Walen te gaan dienen en
fransclz te leeren.
gezegde van Rogier wordt hier gezinspeeld?
Ik vermoed December
1847 over de Vlaanderen; (( II faut
les Flamands aillent dans les contrées Wallonnes
ils peuvent trouver du soulagement ; si
Jes femmes et les filles Flamandes connaissaient
la se parle dans les autres parties du
elies seraient beaucoup plus recherchées pour
Ie service domestique à cause de leur renommée
d'ordre et de propreté » (2). Rogier voegt hier ook
bij dat de Walen daardoor Vlaamsch zouden leeren
... en verzeker( ten slotte «( qu'il ne veut pas
wal/onise1' les Flandres ».
(I i In December 1846 beleedigde Sigart, \Vaalsche afge.
vaardigde, in volle Kamer de Vlamingen met deze vraag: «La
race flamande serait.el/e d'une nature t'nférieure, comme les
races africaine ou américaine? » Een .torm van verontwaardiging
barstte toen in Vlaanderen los. TH. VAN RI]SWl]CK en PRo VAN
schreven een politiek refrein, LEDEGANCK een gedicht,
getiteld: De Vlaming heeftceen tael (uitg. r856, bI. 153) cf. WILLEM
ROGGHÉ, Gedenkschriften.
(2) E. DISCAILLES, eh. Rogz'er, t. lIl, bI. 219.
— 58 —
Over het bekleeden van ambten wordt hier
echter niet gesproken en ik betwijfel ten zeerste
dat Rogier ooit over dit laatste punt eene openbare
verklaring zou hebben afgelegd in den zin,
als bovenvermeld. Het bewijs leveren van mijne
overtuiging is uit den aard der zaak onmogelijk.
Maar ik wil van de aangehaalde plaats uit In
Vlaenderen Vlaemsch slechts gebruik maken om
te doen uitkomen dat de schrijver van het vlugschrift
(vermoedelijk Vleeschouwer), in 186o de
beruchte brieven van Rogier aan Raikem en aan
Palmerston niet kende; anders zoo had hij deze
hier wel te pas gebracht en deze gelegenheid te
te baat genomen om minister Rogier eens ferm door
de goot te halen.
Wat de verklaring betreft die In Vlaenderen
Vlaemsch den minister in den mond legt, ik vermoed
geenszins dat de woorden van Rogier met
kwade trouw verdraaid zijn. Maar de redevoering
van 4 December 1847 was toen dertien jaar geleden
uitgesproken : de schrijver had de juiste woorden
niet onder de oogen en heeft heel zeker uit zijn
geheugen aangehaald.
Rogier, wij mogen het niet vergeten, was sedert
1857 weer minister, en vertegenwoordiger van
Antwerpen : en hevig bevochten in beide betrekkingen.
Pas in het ministerie had hij geweigerd
het verslag der Grievencommissie (ingesteld in
1856) te laten verschijnen en had het later noodzakelijk
gevonden dit verslag met een tegen-verslag
-- 59 --
te doen uitgeven, om er alle kracht, zoo mogelijk ;
den an te ontnem en. De Flaminganten waren op
minister erg verbiterd. En omtrent 186o zien wij
nu voor het eerst de Vlaamschgezinden zich aaneensluiten
om op den kiesstrijd hunnen invloed
te doen gelden. In 1861 werd het Vlaemsch Verbond
gesticht. En ten gevolge van de Vlaamsche propaganda
die toen gemaakt werd, viel Rogier in
bij de Kamerverkiezing en zegepraalden de
mannen van de meeting-partij.
Rogier liet zich een paar maanden later te
Doornik herkiezen.
In 1864 was er eene kamerontbinding, daar
minister Rogier van oordeel was dat de meerderheid,
waarover de Kamer beschikte, onvoldoende
was : de liberalen kwamen versterkt uit den
kiesstrijd, maar Antwerpen bleef hun steeds vijandig .
De herhaalde zegepralen van de meeting te
Antwerpen staken een hart onder den riem bij
Flaminganten ; Antwerpen had het voorbeeld
gegeven... rest van het Vlaamsche land moest
volgen!
1R65 komt de eerste landdag
der verschillende Vlaamsche
toe te laten gezamenlijk de Vlaamsche
te bespreken.
Het had afdeeling, twee, van eene (met SNELLAERT en Mr. K. ACKER aan het hoofd>
- 59-
doen uitgeven, er al\e kracht, zoo mogelijk;
aan te ontnemen. De Flaminganten waren op den
minister erg verbitterd. En omtrent 1860 zien wij
voor het eerst de Vlaamschgezinden zich aaneensluiten
0:11 op den kiesstrijd hunnen invloed
In 1861 werd het Verbond
ten gevolge van de Vlaamsche propaganda
die toen Rogier 10
1863 Kamerverkiezing zegepraalden de
van de meeting-partij.
een paar maanden later te
herkiezen.
1864 was er eene kamerontbinding, daar
Rogier van oordeel \vas dat de meerder·
heid, waarover hij in de Kamer beschikte, onvoldoende
was: de liberalen kwamen versterkt uit den
steeds vijandig.
herhaalde zegepralen de meeting te
een riem bi}
de Flaminganten ; Antwerpen had het voorbeeld
gegeven ... de rest van het Vlaamsche land moest
In 1R6S komt de eerste Vlaamsche landdag
bijeen om de Flaminganten der verschillende Vlaamsche
gouwen toe te laten gezamenlijk de Vlaamsche
belangen te bespreken.
Vlaemsch Verbond ook te Gent eene
weldra van welke (met Dr.
SN ELLAERT VAN ACKER hoofd}
— 6o --
zeer ondersteund werd door de Beurten courant,
die om zoo te zeggen haar orgaan was.
In het nr van donderdag 22 Maart 1866, lees
ik : « Aanstaanden maandag om 8 ure 's avonds
zal de heer F. GERARD, geschiedschrijver en archivist
ter stede, aan de leden van het Vlaemsch Verbond
te Gent eene conferentie geven over de Vlaemsche
taelrechten gedurende de middeleeuwen. De conferentie
zal plaats hebben in de bovenzaal der herberg
den Hatenwind, op de Koornmarkt alhier. »
Den 29 Maart schrijft hetzelfde blad : « FRANS
GERARD, geschiedkundige te Gent, had eergister
avond (dus 26 Maart) een talrijk publiek uitgelokt,
alhoewel de aankondiging door geen ander blad
dezer stad dan het onze was gedaan geworden. »
Een zeer uitvoerig verslag (zoo niet de tekst
zelve van GERARD) werd nu in de nrs van 3o Maart
en 31 Maart opgenomen. En in dit nr van 31
Maart lezen wij :
« Ten jare 1834, dus niet lang na het uitroepen
onzer grondwet, en ter gelegenheid der
herinrichting van het rechterlijke bestuur, schreef
de heer Rogier, thans onze minister van justitie,
den heer Raikem eenen brief, waarin hij beweert
dat de eerste grondslagen van een goed Staats-.
bestuur op de eenheid van taal der bevolking
moeten worden gevestigd en dat het van zelve
spreekt dat de eenige taal der Belgen, de fransche
zijn moet!
« Ten einde die eenheid te bekomen, denkt die
.^ 61 —
schrijver het noodzakelijk dat al de ambten, zoo
in de rechterlijke als burgerlijke besturen en ook
in het leger, aan de Walen en Luxemburgers
worden toevertrouwd, opdat op die wijze de Vla;
mingen tijdelijk verstoken van de voordeelen aan
die plaatsen gehecht, gedwongen worden de fransche
taal aan te leeren en men aldus allengs het germaansch
element in Belgie vernietige. »
Ziedaar de eerste maal dat de brief aan Raikern
opgeworpen wordt !
Maar wie is die FRANS GERARD? Van enkele
Gentenaars is hij nog gekend ; de meeste hebben
zijn bestaan heelemaal vergeten. GERARD, die door
de Courant «geschiedschrijver en archivist ter stede »
werd genoemd, was schrijver van een werk, getiteld
Histoire de la seigneurie de Leeuuierghem, alsmede
van een paar andere, zonder naam in druk gegeven
genealogieën; eigenlijk was hij een genealogist, die
zich tegen bezoldiging ter beschikking der personen
stelde, die den stamboom van hunne familie wilden
opmaken. Hij had in dien zin veel gewerkt voor de
familie d'Hane van Steenhuize, alsook voor den
hoogleeraar C.-P. SERRURE, en bood later zijne
diensten aan den heer baron de Maere-Limnander
aan. Vader van een talrijke familie, verkeerde hij in
een toestand die dicht aan armoede grensde. Hij
stierf, vergeten van schier iedereen, onvermogend,
zooals hij geleefd had.
-- 62
Het is waarschijnlijk te wijten aan het gering
aanzien, hetwelk GERARD genoot, dat de brief aan
R aikem onopgemerkt bleef. De tweede Vlaan2sche
landdag kwam den 22 April ( 866 te Gent bijeen.
Men twistte hevig tusschen Vlaamschgezinden, die
wilden meegaan en anderen die van geen onzijdigheid
wilden weten, maar over den brief aan Raikem,
dit zóó merkwaardig stuk, werd met geen enkel
woord gerept.
Zoo duurt het tot den 6den Mei 1866. Op dezen
datum gaf L. VLEESCHOUWER in . het Studentengenootschap
Met Tijd en Vlijt te Loven eene
voordracht over Vaderlandsliefde en Moedertaal (i).
De brief aan Raikem werd ditmaal niet vergeten
en men vermoedt welken indruk dit schrijven op de
Vlaamschgezinde Lovensche studenten zal teweeggebracht
hebben!
VLEESCHOTJWER's voordracht werd gedrukt
en rondgezonden als bijvoegsel op Reinaert de
Vos aan alle abonnementen van dit weekblad.
Den II Juli 1866 was er weer kamerverkiezing
te Antwerpen : de Vlaamschgezinden, die het
pamphlet gelezen hadden, zullen zich zeker niet
geneigd gevoeld hebben om voor de candidaten te
stemmen, die Rogier's ondersteuning genoten.
(i) Over deze voordracht zie Annuaire de 1' Université catholique
de Louvain, 1867, bl. 94. De andere redenaars van het
jaar waren FA. SCHOLLAERT met eene voordracht over Kanner,
en JOTTRAND, lid van het Nationaal Congres van 1830.
— 63 —
De brief aan Raikem werd natuurlijk sedertdien
heel dikwijls herhaald en vertaald : De weinig
verspreide 13eurcen-courant werd vergeten, maar
VLEESCHOUWER's voordracht, die in menige
Vlaamschgezinde bibliotheek voorhanden was, verfrischte
het geheugen van wie Rogier's brief mocht
uit het oog verliezen.
Laten wij thans den tekst van F. GERARD
Kritisch behandelen, alsof wij met eene oorkonde
uit de middeleeuwen hadden te doen.
1. Uit hetgeen wij hierboven zegden, volgt
dat de tekst der Beurten-courant van 3 i Ste Maart
i866 alleen in aanmerking komt, waar men over
den brief aan Raikem spreekt.
2. Uit dien tekst blijkt zonneklaar dat F.
GERARD den brief van Rogier niet onder de oogen
had, toen hij den 26 Maart zijne voordracht hield.
Er dient opgemerkt dat Rogier nooit Vlaamsch
heeft geschreven, de oorspronkelijke brief aan den
Luikerwaal Raikem kon niet anders dan Fransch
zijn. Nu, indien GERARD den Franschen tekst bezeten
had, dan zou hij er ons zeker op vergast hebben.
Er dient ook opgemerkt dat de brief geene dagteekening
draagt. GERARD zegt eenvoudig ten fare 1834.
Of zou soms de oorspronkelijke brief zonder datum
zijn?
3. Het blijkt dus dat GERARD, ofwel uit zijn
64 —
brief aanhaalt, dien hij vroeger heeft
gelezen -- ofwel, kwade trouz-, uitvindt.
de hypothese te zijn van
HAMELIUS, wanneer hij spreekt eene « invention » : dan is GERARD
hoe GERARD is getogen,
den het stuk worden gevestigd.
Voor de hoogte is van de toestanden
3o, het zeker dat de datum
GERARD is -- misschien
van de Beurten-GERARD zegt de brief werd geschreven
« rechterlijk bestuur, » liever rechterlijke
wordt bedoeld sur l'organisation
judiciaire organique l'ordre
den 4den Augustus 1832. Pasinonzie,
3rne II, bl. 465). Door deze wet werd de
macht, de Hollanders
ten onzent was ingericht, heelemaal gewijzigd.
Raikem, die een rapport over de wet in 1831 had
uitgebracht, was het rechtss'eaen,
toen zij in Augustus 1832 werd afgekondigd.
Maar den 23 October 1832 viel het ministerie,
waarin Raikem zetelde ; de liberalen kwamen aan het
roer : Lebeau werd minister van het rechtswezen, met
Rogier als collega voor binnenlandsche zaken.
geheugen een brief aanhaalt, dien hij vroeger heeft
- ofwel, met kwade trouw, het stuk uitvindt.
Dit laatste schijnt de hypothese te zijn van
HAM ELI US, wanneer hij spreekt over eene (( pure
» : met andere woorden, dan is GERARD
falsaris.
Om na te gaan hoe GERARD te werk is getogen,
moet eerst en vooral onze aandacht op den inhoud
van het stuk worden gevestigd.
4. Voor wien op de hoogte IS van de toestanden
na het jaar 30, is het zeker dat de datum
1834 van GERARD eene vergissing is - misschien
zelfs eene drukfout van de Beur{en-courant.
Inderdaad GERARD zegt dat de brief werd geschreven
« ter gelegenheid der herinrichting van het
» (lees liever de rechterlijke
macht). Hiermede wordt bedoeld la loi su,- I'organisation
judiciah-e of loi organique de rordre
judiciaire van den 4den Augustus 1832. (Pasinomie,
3me série, t. II, bI. 465). Door deze wet werd de
rechterlijke macht, zooals zij door de Hollanders
onzent was ingericht, heelemaal gewijzigd;
Raikem. over de 1831 had
was minister van het rechtswe{en,
Augustus 1832 werd afgekondigd.
het ministerie,
Raikem zetelde; kwamen aan roer: Lebeau werd minister van het re.:htswezen, met
collega voor binnenlandsche zaken.
65 --
Den 15 November 1832 werd Raikem tot voorzitter
van de Kamer van volksvertegenwoordigers
gekozen en den 12 November 1834 werd hij tot
deze post voor de vierde maal herkozen.
Nu, het valt in 't oog dat ten jare 834 de benoemingen
in de magistratuur door Lebeau werden
gedaan, niet door Raikem. Rogier kan in 34 eenen
brief aan zijn collega Lebeau geschreven hebben
om eene benoeming voor te staan, of af te keuren.
Maar dat hij eenen brief, als bovengemelden, aan
den voorzitter van de Kamer, aan den katholiek
Raikem, zijn tegenstrever, zal gezonden hebben in
dat jaar — dit is heelemaal onaannemelijk.
Bovendien GERARD zegt over Raikem, den
^c toenmaligen minister. » Dit slaat op 34 niet. De
woorden « ter gelegenheid van de herinrichting's
wet » slaan evenmin op 34, want dan had het moeten
luiden « naar aanleiding van de wet van 1832 ».
Om alle deze redenen moet het jaartal 1834
worden verworpen. Blijft dus alleen 1832. Kan
Rogier in 32 aan minister Raikem geschreven
hebben dat slechts ééne taal in België mag
bestaan en dat at. minister uitsluitend Walen en
Luxemburgers mag benoemen?
Dit alles luidt zeer onwaarschijnlijk; maar er
is meer 1 Wanneer men den tekst van de BeurTencourant
aandachtig leest, begint men te twijfelen
waar de brief van Rogier eigenlijk eindigt.
– 66 —
rijpe overweging tot de overtuiging
gekomen dat, volgens GERARD's mededeeling, Rogier
brief schreef « hij beweert dat de
grondslagen van een goed staatsbestuur op
taal berusten...en dat de eenige taal
der Belgen de Fransche fijn moet ».
Dan volgt in de Beurten-courant een alinea
komen, naar mijne gissing, de bedenkingen of
commentaren van GERARD over Rogier's brief: « einde die eenheid te bekomen, denkt de schrijver
noodtakelijk uitsluitend Walen en Luxemburpers
te benoemen... », van GERARD benoemingen -- ik voeg erbij eene
critiek, dat Rogier
gelei op de kennis der Vlaamsche
beambten het Vlaamsche
koos. Maar GERARD verder : hij verdenkt
alle die benoemingen stelselmatig te
einde het germaansch element in België
te roeien 1
van die mag Maar zoo onnoozel zou zijn
om over die uitroeiing wit met
te zal
alle degenen, die
van nabij kenden.
eerste paragraaf de courant
kras genoeg; maar van nabij bekeken,
den zoogezegden brief
- 66 -
Na rijpe overweging ben ik tot de overtUigIng
volgens GERARD's een brief schreef « waarin hU beweert dat de
eerste grondslagen van een gOed staatsbestuur op
eenheid van taal berusten ... en dat de eenige taal
Belgen de Fransche r.ijn moet ».
de Beur,en-cow-ant alinea
en komen, naar mijne gissing,_ de bedenkingen of
èommentaren van GERAR::l Ten
eindé die eenheid te bekomen, denkt de schrijver
het nood{akelijk uitsluitend Walen en Luxemburgers
te benoemen ... », eene critiek van GERARD op
de benoemingen van Rogier - ik voeg erbij eene
welverdiende critiek, daar het klaar is dat Rogier
niet genoeg heeft gelet op de kennis der Vlaamsche
taal, wanneer hij beambten voor het Vlaamsche
land koos. Maar GERARD gaat verder: hij verdenkt
Rogier van alle die benoemingen stelselmatig te
doen ten einde het germaansch element in België
uit te roeien 1
Dat Rogier van die uitroeiing heeft gedroomd,
dat mag wel. Maai dat hij zoo onnoozel zou zijn
geweest om over die uitroeiing zwart op wit met
een politieken tegenstrever te handelen, dit zal
zeker geloochend worden door alle degenen, die
Rogier van nabij kenden.
De eerste paragraaf van de Beurten-courant
is reeds kras genoeg; maar van nabij bekeken,
behelst dit gedeelte van den zoogezegden brief
-67-
niets anders dan eene herhaling van het berucht
besluit van i6 November 183o, door Rogier onderteekend,
waarbij verkondigd werd dat er geene
Vlaamsche taal bestond, enkel tongvallen die van
dorp tot dorp verschilden, zoo dat het onmogelijk
zou zijn een officieelen tekst der wetten in het
Vlaamsch uit te geven en diensvolgens het Fransch
tot officieële taal van België werd uitgeroepen.
Dat GERARD te kwader trouw zou gehandeld
hebben, kan ik moeilijk aannemen. Een falsaris
gaat zoo onbehendig niet te werk. Beide, Rogier
(gestorven 27 Mei i 885) en Raikem (gestorven i
Januari 1875) leefden nog : men zou dus maar
al te licht de falsificatie aan den dag gebracht
hebben.
Wij mogen dus nog steeds de hoop koeste-
-ren dat de brief aan Raikem ergens wordt opgediept.
Niet in de bespreking der Kamers over de wet,
noch in memories van toelichting, noch in cie rapporten
daar heb ik te vergeefs gezocht misschien
in het een of ander artikel van de pers.
Want (de Moniteur beige erkent het zelf), die wet
werd hevig door de pers aangevallen, onder
anderen in den Courier Beige van 29 Augustus
1832 — geen wonder ook, want al de orangistische
magistraten en alle Vlaamschsprekende rechters
werden door de wet achteruitgesteld, ten voordeele
van Walen of verfranschte Vlamingen, die onze
taal hoegenaamd niet kenden. Een gelukkig toe—
68 —
val alleen zou hier den oorsprong van Rogier's
kunnen ophelderen ; want een stelselmatig
doorbladeren alle dagbladen, pamphletten
redevoeringen om er te
vinden, zou gelijk staan met het zoeken naar eene
eenen hooiopper.
Intusschen ander feit dat wij
voor brief te
verwerpen.
heeft geval van. minister
van 28 Januari 1891 (r )
Hij ook heele zaak vóór het
1834, ziehier hij den brief uitlegt :
In 1831 stelde de minister van justitie Raikern
houdende inrichting van
het rechtswezen, afgekeken van de inrichting welke
hier vóór 183o bestond : eene Vlaamsche magistratuur
het Vlaamsche land ; een Franschein
franschsprekeiide gewesten ».
t men dat wezenlijk liberaal ontwerp,
overeenstemming was lands
en den geest
der grondwet, angenomen en wetig bekrachtigd,
had men nooit in rechtszaken ten opzichte
het taalgebruik eene grief vernomen ».
ontwerp werd den heer Ch.
i) Zie hier en elders, VIII 279.
- -
hier den oorsprong van Rogier's
schrijven kunnen ophelderen; want een stelselmatig
doorbladeren van alle dagbladen, pamphletlen
en redevoeringen om er een brief in te
staan met het zoeken naar eene
naald in eenen hooiopper.
I ntusschen bewijst nog een ander feit dat wij
gelijk hebben het jaartal 1834 voor den brief te
De heer Coremans heeft het geval van minister
Raikem in de Kamerzitting van 28 Januari 189 r (I)
besproken. Hij ook stelt de heele zaak vóór het
jaar 1834. en ziehier hoe hij den brief uitlegt:
c In 1831 stelde de minister van justitie Raikem
een wetsontwerp op, houdende inrichting vanhet
rechtswezen, afgekeken van de inrichting welke
1830 bestond: eene magistratuur
in het land; een Franschein
de franschsprekellde gewesten)).
c Had men dat wezenlijk liberaal ontwerp,
dat gansch in overeenstemming was met 's lands
geschiedkundige overleveringen en met den geest
der grondwet, aangenomen en wettig bekrachtigd,
zoo had men nooit in rechtszaken ten opzichte
van het taalgebruik eene grief vernomen ».
«Raikem's voorloopig ontwerp werd den heer Ch.
(I) Zie Taalstrijd hier en elders, t. VIII, 279.
—. 69 —
Rogier ter inzage overgelegd. Deze kende geen woord
Nederlandsch, was doordrongen van den slechten
centralisatiegeest welke heerschte in het land zijner
herkomst.... Als oud-lid van het voorloopig Bewind,
beschikte de heer Rogier in dien tijd.... over eenen
invloed en gezag die onbetwist waren. Hij verwierp
Raikem's voorloopig ontwerp en liet dien
achtbaren minister van justitie weten, dat er voortaan
in België slechts eene taal meer moest bestaan,
de Fransche, de taal van den achtbaren heer Rogier,
dat het germaansche ras in België moest uitgeroeid
worden en dat men, om dat doel te bereiken,
gedurende vele jaren, slechts aan de Walen
en aan de Ardenner Walen openbare ambten moest
toevertrouwen! »
« Dat was het geheim en al te weinig bekend
plan van den achtbaren heer Rogier n
Men ziet het : de heer Coremans heeft den brief
.aan Raikem als echt beschouwd. Trouwens, hij
was voor 1891 door geen mensch nog in twijfel
getrokken, maar de wijze, waarop het eerste plan
van Raikem wordt verklaard, is toch zeker eene
bloote gissing van den Vlaamschen leider om Rogier's
brief uit te leggen, want de officieele oorkonden
spreken dit tegen.
Thans gaan wij over tot de bespreking van den
brief aan Palmerston.
Rogier stierf, zooals wij het reeds zeiden,.
den 27 Mei 1885.
De Vlaamsche pers kon hem moeilijk verschillende
dingen vergeven ; het is dus geen wonder -
dat het voorstel om hem een standbeeld op te
richten bij de Vlaamschgezinden in het algemeenzeer
weinig ingang vond.
Rogier's antivlaamsche houding in en buiten
ons parlement werd meer dan eens besproken en
het is zoo dat Revue een artikel over
opnam (Augustus r888).
(i) was een weekblad in het
opgesteld, om de Vlaamsche beweging te
verdedigen, onder de redactie van den heer K. H.-
Quecker, mede-directeur van de tijds.
dit artikel werd voor de eerste maal melding
gemaakt van den brief aan lord Palmerston ::
a Peu après 183o, M. Rogier écrivit une lettré
A. lord Palmerston, dans laquelle it déclara « que
efforts de notre gouvernement doivent tendre
a la destruction de la langue flamande pour pré-
i) redaction 93, Chaussée de Haecht, Schaerbeek.
2.60 's jaars. — Men ver--
warre weekblad niet ander geillustreerd weekblad
Revue (no rue du Marais 49.
's jaars) laatste werd te Parijs gedrukt waseen
afkooksel Paris-Revue. Bigual.
wij het reeds zeiden,.
27 Mei 1885.
moeilijk verschillende
vergeven; het dus geen wonderdat
bem een standbeeld te
de Vlaa mschgezinden het algemeen
zeer weinig ingang vond.
en buiten
parlement meer dan eens besproken en
ZOI) dat Bruxelles-Revue artikel over
Rogier opnam (Augustus (888).
Bruxelles-Revue (I) een week blad in Fransch de Vlaamsche beweging te
onder de heer K. Hr
de Quecker, heden mede·directeur van de Vragen
des tijds.
In dit artikel werd voor de eerste maal melding
brief aan lord Palmerston ::
« après 1830, M. Rogier écrivit une lettre
à lord Palmerston, laqueUe il déclara « les efforts de notre gouvernement doi vent tendre
à la destruction de la langue fiamande pour pré-
(I) Bureau de redaction : 93. Chaussée de Haecht, Schaerbeek.
De abonnementsprijs was fr. 2.60 's jaars. - Men ver.warre
dit weekblad niet met een ander geiIlustreerd weekblad
Bruxelles-Revue (nO 1 février 1889) Istace, rue du Marais 49-
(prijs fr. 6 's jaar;,) Dit laatste werd te Parijs gedrukt en was.
een afkooksel van Parz's-Revue. Directeur Charles Sigual.
70
parer la fusion de la Belgique avec notre grande
patrie, la France » (1).
Zoo als wij het hooger hebben vermeld heeft
de heer VERCOULLIE zich jaren geleden tot den
heer de Quecker gewend om den oorsprong van
den brief te kennen. Zoo ook de heer prof. FRÉ-
DERICQ en nog vele anderen. Ik heb er van afgezien
een nieuwe poging te doen, daar deze natuurlijk
op eene teleurstelling moest uitloopen.
De heer DE QUECKER heeft aan die heerenk
geantwoord, dat voor zoo ver hij het zich herinnerde,
het artikel van Revue werd met inlichtingen verstrekt door een gepensionneerd
Duitsch officier, wiens naam de heer DE.
vergeten is; de brief aan Palmerston
is getrokken uit een Engelsch boek, waarvan de
heer QUECKER titel insgelijks vergeten is.
De heele zaak is dus een mysterie!
Daar de heer DE QUECKER hij
het Engelsche boek heeft gezien, betwijfel ik geenszins
dat het boek bestaat. De vraag is dus echter
deze : welke is de .
boek. de met
Gendebien of iemand anders verward ?
Intusschen heb ik ook enkele Engelsche boeken.
over Palmerston dorlopen en tot mijn grote '
spijt over Rogier's brief heb ik niets gevonden.
Deze brief werd vertaald opgenomen Taalstrijd V r
139, aflevering i 888.
-71 -
fusion de la Belgique a vec notre grande
France II (I).
ZOO wii het hooger hebben vermeld heeft
heer VERCOULLIE zich geleden den
Quecker gewend om den oorsprong van
kennen. ook de heer prof. FRÉDERICQ
anderen. er van afgezien
een nieuwe poging te doen, daar deze natuurlijk
op eene teleurstelling moest uitloopen.
heer D~= QUl<:CKER die heeren
dat voor zoo ver het zich herinnerde,
artikel van Bruxelles-Revue gemaakt
inlichtingen verstrekt door een gepensionneerd
officier, wiens de heer DE.
QUECKER is; de brief aan Palmerston
getrokken een Engelsch boek, waarvan de
DE QUECKER den titel insgelijks vergeten is.
dus een mysterie!
heer QUECKER verzekert dat hii
betwijfel ik geenszins
dat het boek bestaat. De vraag is dus echter
deze: is de wetenschappelijke waarde van dit
Engelsch boel{. Heeft de schrijver Rogier niet met
iemand anders verward 1
enkele Engelsche boeken
over Palmerston doorloopen en tot mijn groote
over Rogier's ik niets gevonden.
(I) Deze brief weru vertaald opgenomen laalstrijd t. V ~
p. '39, aflevering 1 September 1888.
-- 72 --
Zoo lang dus de oorsprong van dien brief niet
-opgehelderd is, kan er geene sprake zijn van dien
tekst tegen Rogier in te roepen om zijne antivlaamschgezindheid
te bewijzen en toe te lichten.
Ik moet bovendien nog de opmerking maken
dat, zoo beide brieven aan Raikem en aan Palmerston
van omstreeks de jaren 3o dagteekenen, zij
dan toch zeer laat ter kennis van de Vlaamschgezinden
moeten zijn gekomen. Immers, men weet
dat het eerste Vlaemsch Congres plaats greep te
Gent in October 1 84I . De besprekingen werden
besloten door een Vlaamsch ,feest en een Vlaamsch
Banket (24 October). Twee katholieke ministers
vereerden dit banket met hunne tegenwoordigheid.
Kanunnik DAVID bracht op de aanwezige ministers
een heildronk uit. Maar, ter oortake van eenen
slecht gebouwden volzin, meenden enkele personen
dat DAVID insgelijks op afiveTige ministers wilde
drinken. J. DE LAET (het is een twintigtal jaren vóór
hij in de politiek optrad als tegenstander van Rogier)
stond op en verklaarde dat indien men op de gezondheid
dronk van afiveTige ministers, hij dan ook
eenen heildronk had in te stellen. Hij bedoelde
eenen dronk op Rogier : hij schreef het zelf aan
dien minister (i); en hij voegt erbij : « Les écrivains
(t) Zie den brief van 26 October in zijn geheel aangehaald,
nota i, laatste bladzijde van mijne verhandeling over Rod, ier's
ontwerp van erne Vlaamsche Academie.
-- 73 —
qui s'étaient eng,agés à soutenir votr•e toast étaient
asset nombreux. Je ne citerai que les principaux :
MM. Ledeganck, Blieck, Rens, Mertens, d'A nvers
et MM. Verspreeuzven et Van Kerckhoven, qui
désirait prendre la parole immédiatement après
moi. n
Welnu, het spreekt van zelfs dat, indien overtuigde
Vlaamschgezinden als LEDEGANCK, BLIECK,
RENS, enz . van die brieven aan Raikem en aan
Palmerston hadden geweten, zij nooit op een
Vlaamsch Banket eenes heildronk op Rogier hadden
ondersteund.
Deze laatste opmerking brengt mij nu tot de
vraag of wij, latere Vlaamschgezinden, altijd even
billijk over Rogier hebben gesproken, en of zijne
houding tegenover het Nederlandsch in België bij
de klaarte van het zuiver en wetenschappelijk daglicht
der historie werd beoordeeld.
41t2
Rogier, dit lijdt geenen twijfel, was het Vlaamsch
zeer weinig genegen. Zoo waren overigens alle de
mannen van 't jaar dertig. Maar de legende heeft
zich gevormd dat hij bepaald aan het hoofd stond
van de vijanden van onzen stam. Zijn naam wordt
niet aangehaald of men voegt erbij de stelselmatige
verfranscher of de aartsvijand van onte taal, de
franschdolle Rogier!
-- 74 —
Naar mijne overtuiging is de legende zóó uit
men van lieverlede der verschillende
mannen van 't jaar dertig is gaan vergeten :
rol, die in onz e
nationale politiek heft gespeld, naturlijk,
zich menigen vijand heeft
De Vlaamschgezinden, wanneer
zij over het jaar dertig spraken, hebben van Rogier
(gemaakt,.
de franschgezindheid revolutiemannen.
hem de rol toegeschreven
eigenlijk aan een anderen toekwam : aartsvijand
van onle taal in 't jaar dertig, de stelselmatige
verfranscher is geen ander geweest dande
landsverrader Alexandre Gendebien.
woorden tot toelichting.
werd geboren te Henegouwen.
Hij studeerde in de rechten, kwam zich
Brussel vestigen en tead in echt met de
een Brusselschen advocaat, den heer
Welnu, weet, Hollanders
het jaar dertig, die ongerechtigheid hadden
Fransche te stellen (er
Hof van Beroep te Gent) om
Beroep over de zaken van het Vlaamsche land
beslissen. Daar processen alsook
vonnis het Nederlandsch de
regeering dit wraakroepend beginsel
-74 -
overtUlglOg is de uit
te leggen, dat men van lieverlede de rol der verschillende
'jaar gaan vergeten:
de aanzienlijke rol, die Rogier zeer lang in onze
nationale politiek heeft gespeeld, heef[ natuurlijk
als gevolg gehad dat hij zich menigen vijand heeft
op den hals gehaald. De Vlaamschgezinden, wanneer
Rogier(
vergeef mij de uitdrukking) den zondenbok gemaakt,.
voor al de franschgezindheid der revolutiemannen.
En zoo doende hebben zij hem de rol toegeschreven
die eigenlijk aan een anderen toekwam: de aartsvijand
van on,e taal in 't jaar dertig, de stelselmatige
verfranseher is geen ander geweest dande
landsverrader Alexandre Gendebien.
Eenige woorden tot toelichting.
Gendebien werd gebaren te Bergen in Henegouwen.
Hij studeerde in de rechten, kwam zich
te Brussel vestigèn en tl'dd in den echt met de
dochter van een Brusselschen advocaat, den heer
Barthelemy. Welnu, men weel, dat de Hollanders
vóór het jaar dertig. die ongerechtigheid hadden
begaan te Brussel eene Vlaamsche Kamer van 't Hof
van Beroep nevens de Fransche in te stellen (er
was toen nog geen Hof van Beroep te Gent) om
in Beroep over de zaken van het Vlaamsche land
te beslissen. Daar de stukken der processen alsook
het vonnis in het Nederlalldsc/Z waren, had de
Hollandsche regeering dit wraakroepend beginsel
—
75
gehuldigd dat een rechter in beroep de taal moest
kennen waarin de dossiers waren opgesteld. Dat
was in de oogen van Gendebien een gruwel ; en
het ergste was nog dat de advocaten gedwongen
waren voor de Vlaamsche Kamer in 't Nederlandsen
te pleiten. Die bepalingen waren natuurlijk regelrecht
in het financieel nadeel van de Waalsche
advocaatjes of verfranschte Brusselaars. Het Nederlandsch
leeren verkozen zij niet; en vonden het veel
gemakkelijker zich zelve de martelaarskroon on
de slapen te drukken en aan hunne Waalsche landgenooten
of aan de vreemdelingen, die niet op de
hoogte van onze Belgische taaltoestanden zijn, wijs
te maken dat zij dh: slachtoffers waren der Hollanders,
die in België eene nieuwe en van de Belgen
onbekende taal wilden invoeren. Gendebien schreef
dus in de dagbladen tegen het aangeklaagde misbruik.
De heer Theodoor Juste, die familiepapieren
heeft mogen raadplegen, vertelt ons dit in
het boekdeel dat hij aan Gendebien in zijne Fondateurs
de la monarchie Belge heeft gewijd (I). Ongelukkig
heeft de heer Juste ons de lijst van die artikels
niet medegedeeld, zoo dat het mij onmogelijk is
gebleken de hand te leggen op bedoelde pennevruchten.
Het ware anders hoogst belangrijk te
(i) Alexandre Gendebien, par TH. JUSTE, bl. 5 : « 11 (Gendebien)
avait avant 183o participé aux travaux de la presse périodique
on lui doft plusieurs articles contre l'usage exclusif de la'
langace Neertandaise. »
— 76 —
vernemen hoe onze Gendebien zich uit den slag
trekt om te bewijzen dat wat recht is, krom is.
De Julidagen breken aan : de Franschen werpen
hunnen koning Karel X van dein troon. Zoodra
Gendebien dit verneemt komt bij hem het plan op,
de Hollanders uit België te verjagen en de Franschen
in ons land te roepen.
Den 21 Augustus 183o haast hij zich openlijk
in het dagblad Le Belb e eenen brief te doen verschijnen,
waarin hij onze inlijving (annexation) bij
Frankrijk aanpredikt. De heer Juste heeft dien
brief in handen gehad (t). Hij heeft er ons (bl.
9 nota i) enkele uittreksels van medegedeeld, maar
alleen die welke hem konden dienen om de verzachtende
omstandigheden te bepleiten : De geschiedschrijver
vestigt onze aandacht op alle de voorwaarden
die Gendebien stelde om bij Frankrijk
ingelijfd te worden, en de voorbehoudingen die
hij maakt. Maar, wat voor ons het belangrijkste
is, zijn juist die doelen welke door den heer Juste
werden weggemoffeld. Het komt er dus op aan
het ontbrekende terug te vinden. Met dit doel,
heb ik in de Koninklijke Bibliotheek te Brussel den
jaargang 1830 van Le Beige aandachtig doorloopen
en tot mijn spijt bevonden, dat enkele bladen
in de collectie ontbraken : juist diegene die
(I) « Le 21 Aout, it remit au journal Le Beige, une lettre
oil 1a reunion à la France était encore une fois l'idée dominante »
(bi. S).
— 7777 ._..--
ik zocht. Het ongelukkig gevolg hiervan is geweest
dat de heer de Bavay, die in de bibliotheek te Brussel
heeft gewerkt, voor zijn « Histoire de la Révolution
Beige de 1830 » den merkwaardigen brief van
Gendebien niet heeft gekend : Hetgeen voor her -
een belangrijk stuk zou zijn geweest voor het bewijs
dat het de revolutiemannen in 't jaar dertig te doen
was om door Frankrijk ingepalmd te worden en
dat onze revolutie op aanstoking en met het geld
van Parijsche revolutionaire clubs is gebeurd..
Het verder zoeken in andere bibliotheken heeft
tot niets geleid en nochtans zou het te wenschen
zijn dat wij het volledig stuk onder de oogen kregen.
Het zou mij zelfs geenszins verwonderen zoo
de zin « la fusion de la Belgique avec notre grande
patrie de France » in dien brief voorkwam, zoo
dat wij thans het tastbaar bewijs zouden bezitten
dat er eene verwarring heeft plaats gegrepen en
dat de Engelsche geschiedschrijver, wie hij ook
zij, Rogier voor Gendebien heeft genomen.
Of Gendebien, toen hij den beruchten brief
schreef, reeds in onderhandeling was met de bezoldigde
geheime agenten, die voor Frankrijk in België
werkten, weten wij niet (i).
(t) TH. JUSTE bekent zelf dat die onderhandelingen bestaan
hebben : « Vers le 15 juillet 183o, il (Gendebien) fut mis
en rapport direct avec un agent du gouvernement francais :
M. D .... ancien secretaire du comte de Celles et administrateur
d'un des domaines de la famille d'Orléans. Cet agent
secret lui dit.... enz ', blz. 6.
78 -
Men zou allicht denken dat een man die zoo
openlijk zijn gevoelen had medegedeeld dat Frankrijk
wel zou doen België in te palmen, voor een
verdacht persoon bij de Belgen gold. Mis ! heelemaal
mis! Juist die man werd gekozen om lid te
worden van het Gouvernement provisoire, en in
het Voorloopig Bewind te zetelen nevens den geboren
Franschman Rogier en den hoogadellijke Heer
de Merode, wiens moeder insgelijks eene Fransche
was. Wat er toen werd gedaan om onze inlijving
bij Frankrijk te verkrijgen, wil ik nu niet verhalen.
Tk wil enkel de aandacht vestigen op de
houding, welke dit « gouvernement provisoire »
tegenover onze taal heeft genomen. Den 16 November
183o werd het bekend besluit genomen waar-.
in wordt gezeid : « de Vlaamsche en de Hoogduitsche
talen, bij de inwoners van zekere plaatsen
in gebruik, verschillen van provincie tot provincie,
en Telfs van district tot district, Too dat het
onmogelij k Tou weren eene ofiicieelen tekst der wetten
en besluiten in het Vlaamsch en in het Duitsch
uit te geven »
Dit besluit heeft men altijd tegen Rogier ingeroepen
; men vergeet te licht dat er DRIE onderteekenaars
waren. Van die drie was Rogier de
Benige die desnoods te verontschu!digen zou zijn.
Als geboren Franschman, die tot daartoe te Luik
had gewoond, kende hij niets van het Nederlandsch
en had zich met het vraagstuk der talen niet ingelaten.
Voor Gendebien, zooals ik het reeds zeide,
—
79
geldt het tegendeel. En wat de Merode betreft,
deze behoorde tot den ouden Vlaamschen adel,
hij bezat uitgestrekte landgoederen, onder andere
in de Kempen, en moest dus beter weten.
Men schijnt heden ten dage te gelooven dat
Rogier de opsteller van het Besluit is. Welnu,
dit is onwaar : Gendebien is de steller. Hij is het
geweest, die er zich over hee ft willen wreken dat zijn
vroegere dagbladartikels niet op het oogenblik
van hunne verschijning den opgang hebben gemaakt
welken hij door zijne papieren kinderen wilde hebben.
Toen dezelfde maand (November i 830) de
taalquaestie in het nationaal Congres te berde kwam,
nam Gendebien de verdediging van het besluit van .
16 November op zich. Ziehier zijne potsierlijke rede :
« Het voorloopig Bewind heeft zich met die
vraag (de taalquaestie) bezig gehouden. Zij is niet
van moeilijkheden ontbloot. Men Tou vertalingen
in al de Vlaamsche tongvallen moeten laten afkondigen.
(Blijken van verwondering) Stellig ! en
die tongvallen rijn teer talrijk. IK KEN ER NIETS
VAN, maar bevoegde rechters hebben het ons verekerd
(! ! ! ). Het Voorloopig Bewind heeft de zorg
der vertalingen aan de plaatselijke overheden gelaten.
»
Rogier had de gewoonte niet de verdediging
van maatregelen, die hij genomen had, aan anderen
over te laten, wanneer zij beknibbeld werden. Hij
was op de zitting aanwezig : En sprak geen woord.
w 8
Hij heeft Gendebien alleen de belachelijke verklaring
laten afleggen, daar Rogier zich gewoonlijk
niet inliet met de zaken waarvan hij niets afwist.
Evenmin had Rogier de gewoonte maatregelen in
te trekken mir nichts, dir nichts, wanneer hij ze
zelf voorgeschreven had. Let wel op dat toen Rogier
in 1834, minister zijnde, eene prijsvraag uitschreef
om den Tegepraal van 's lands onafhankelijkheid
te bezingen (to Augustus 1834) (t), het koninklijk
besluit luidde : Les podsies peuvent être rédi=
gées en langue f rancaise ou en langue flamande.
Welke logenstraffing voor Gendebien en het besluit
van 16 November 183o! Mochten de Vlaamschgezinden
van die dagen niet uitroepen : « Maar
Mijnheer Rogier, waar zijn toch uwe zinnen ?
Er is immers geene langue flamande. Uwe prijsvraag
hadde moeten luiden : en langue francaise
ou dans un des patois flamands de la Belgique! »
De Fransche intrigue mislukte, ondanks alle
pogingen van Gendebien, en de Belgen zagen zich
nu genoodzaakt een eigen Koning voor hunne eigen
rekening te nemen. Van 1831 tot 1839 speelt Gendebien
eene tamelijk onbeduidende rol : de Vlaamsche
taalquaestie wordt niet meer opgeworpen, en
men weet dat Gendebien zich in 1839 uit het
(I) Ledeganck, men weet het, werd toen bekroond in September
1834.
._., g I ....
politieke leven terugtrok, nadat het vredesverdrag
met Holland werd aangenomen. Hij kon geene vrede
vinden met de bepaling, die voorschreef dat het
groothertogdom Luxemburg en de provincie Limburg
onder Holland zouden blijven, en sprak te dier
gelegenheid het bekende « Non, non, deux cent
quatre vingt sept mille fois non ! » uit.
Zijn standbeeld te Brussel stelt hem voor op
het oogenblik dat hij zijne theatrale protestatie
indient. Men kon natuurlijk van den beeldhouwer
niet vergen dat hij zijnen held zou voorstellen
met de rechterhand naar de bezoldigde geheime
agenten van Frankrijk uitgestrekt, om het loon te
ontvangen van zijn landsverraad !
Rogier blijft thans alleen op het politiek tooneel.
In de twisten over de Hollandsche spelling neemt
hij geen deel; wanneer de taalquestie in de kamers
opkomt, zwijgt hij liefst. Eenmaal komt hij gebiedend
tusschen beide en sedert dien is hij de bête
noire der Vlaamschgezinden.
Wij zijn in 1857.
Het Katholiek ministerie van De Decker, die
de Grievencommissie in 1856 had ingesteld, is
gevallen. Rogier wordt minister der binnenlandsche
zaken, en men verwijt hem dat hij het Verslag der
Grievencommissie achterhoudt, en van plan is het
niet uit te geven. Hij protesteert. Eenigen tijd later
verschijnt inderdaad dit Verslag, maar voorzien
in fine van een tekenverslag, waarin de regeering
._.. 82 ._.
kwam beweren : que tout est pour le mieux dans
le nieilleur des mondes, en dat alle grieven der
Vlamingen denkbeeldige hersenschimmen zijn.
Wanneer beide verslagen voor de Kamer ter
bespreking komen, neemt Rogier het woord om te
verklaren dat het gouvernement nu de zaak als uitgemaakt
beschouwt (3o Mei 1859) en dat hij van
Vlaamsche Beweging niet meer wil hooren spreken.
Zonderlinge zinsverbijstering van een man die
anders een knap staatsman mocht heeten ! Het toeval
wil dat de Vlaamsche Beweging juist is begonnen
op het oogenblik dat Rogier verklaard heeft
dat zij dood was -- want het is net in die jaren
dat de leiding der Beweging overging van taalkundige
liefhebbers op politieke strijders.
Ongetwijfeld heeft Rogier hier eene deerlijke
misgreep begaan — maar op wiep berust eigenlijk
de verantwoordelijkheid van het gebeurde? —
Daar ligt de knoop van het vraagstuk.
Rogier was in 1859' het erkende hoofd der liberale
partij en als dusdanig was zijne plicht alles
te doen wat mogelijk was om eenheid in de rangen
der partij te bewaren. Dat het liberale leger zich
in twee kampen zou splitsen -- één Vlaamschgezind,
het ander anti-Vlaamschgezind — wilde hij beletten.
Onderhandelingen werden maanden lang gevoerd
met de liberale vertegenwoordigers van Brugge,
Oostende, Gent, Antwerpen. Ten opzichte van het
Verslag der Grievencomniissie werd door Rogier
-- 83
niets gedaan zonder het medeweten van de liberale
vertegenwoordigers van het Vlaamsche land. Rogier
kende geen Nederlandsch : het waren zijne medestrijders
die hem ten opzichte der Nederlandsche
taal inbliezen wat hem te doen stond.
Rogier heeft den moed gehad den 20 Mei 1859
te verklaren dat de Vlaamsche Beweging voor hem
niet meer bestond. Het is een misslag geweest,
ongetwijfeld, maar een moedige misslag. Wat moeten
wij echter denken van de lafhartige houding der
liberale volksvertegenwoordigers, die Rogier opgestookt
hadden; die met geen enkel woord open&ijk ,
hunne instemming durfden betuigen op den 20 Mei ;
maar den minister een oogenblikje later in het geniep
zijn gaan gelukwenschen over zijne kranige houding...
Mijn besluit is dus dat wij Rogier billijk moeten
beoordeelen. Antivlaamsch is hij geweest... maar hij
was geen Vlaming. Wat men tegen hem heeft aangevoerd
om te bewijzen dat hij een verstokte verfranscher
is geweest, is ofwel overdreven, of valsch.
Hij heeft erge vooroordeelen tegen onze taal gehad,
maar alle revolutiemannen van 't jaar dertig hadden
die ook. Die mannen hebben zich ingebeeld dat
het Nederlandsch in België moest uitsterven en het er
niet lang meer kon uithouden. Doch zoo zij zich niet
geneerden in een privaat gesprek deze meening te
verkondigen, hebben zij het bijna nooit in 't openbaar
gedaan.
-- 84 --
Een van die mannen, die in 't jaar 3o eene rol
hebben gespeeld, heeft ten minste zijne meening niet
onder stoelen en banken geschoven : Ik bedoel den
Gentenaar P.-A.-F. GERARD, die het tot krijgsauditeur-
generaal heeft gebracht. Zijne woorden zijn
de beste uiteenzetting van den Franskiljonsche die ik ooit gevonden heb. Ziehier onvertaald, wat
nij (en ik voeg er bij ale manen van 't jar dertig)
over de Vlaamsche Beweging dacht :
« On a reproché a la Constitution dans ces derniers
temps de manquer dimpartialité à l'égard des
populations flamandes. La vérité est que ni dans
l'art. 23, définitivement adopté, ni dans les divers
amendements... on ne trouve la moindre mention soit
de la langue flamande, soit de la langue francaise...
y est parlé en termes généraux de usitées
Belgique.
... « Au surplus, Devaux, étant de Bruges, on le suspecter (!) d'être hostile a la langue flamande,
et c'est l'amendement présenté par lui qui est
dans la Constitution.
« La loi (complémentaire) dont it sagit dans l'art.
n'est pas encore faite, les partisans du flamand
plaindre; mais cela ne les autorise pas
a soit même de tyrannie qui
pas leur engouement pour un idionze
le gouvernement hollandais a rendu voulant l'imposer. Car ce ne sont pas seulement
habitants des provinces Wallonnes, comme on
van die mannen, die in 't jaar 30 eene rol
minste zijne meening niet
en banken geschoven: Ik bedoel den
P.-A.·F. GERARD, die het tot krijgsauditeur-
zijn
Credo,
ooit gevonden heb. Ziehier onvertaald, war
hij (en ik voeg er bij alle mannen van 't jaar dertig~
Vlaamsche dacht :
Cl à derniers
de d'imparliàlilé à I'égard vérité est dans
~3, définitivement adopté, les amendements ... ment ion flamande, la langue française ...
Il parlé term es langues usitées
en Belgique .
••• Devaux, étant ne
peut Ie hostiIe à langue flamande,
c'est l'amendement présenté par -lui entré Constitution.
« il I'art.
23 encore faite, flamand
peuvent s'en à taxer d'injustice, tyrannie ceux qui
ne partagent pas engoueme1lt un idiome
que /e gouverneme1lt /Zollalldais a relldu odieux
en VOlt/allt l'imposer. les provinces Wallonnes,
— 85 --
voudrait le croire, qui ont eu a souffrir des mesures
prises par le gouvernement précédent pour rendre
obligatoire l'emploi de la langue usuelle ou flamande ;
ce sont parmi les habitants de toutes les provinces,
ceux qui avaient recu une éducation francaise — ce
qui était presque 8énéral -- dans les classes moyennes
et supérieures. Les habitants des provinces flaw
mandes savaient pour la plupart BARAGOUINER le
,flamand de leur localité, mais peu connaissaient la
langue littéraire , bierg peu même savaient lire et
écrire le flamand.
« Il iz'en est pas autrement aujourd'hui. Lorsque
l'on dit que la langue flamande est Celle de la majorité
des habitants, on exprime une vérité relativement
aux classes inférieures, à celles qui manquent presque
totalement d'instruction. La preuve en est frappante
dans nos assemblées politiques. Les chambres législatives
se composent de représentants de toutes les
provinces, de toutes les localités. Il y a même parmi
eux des hoormes du mouvement flamand ; tous s'expriment
en francais; pas un, fut-il député d'Anvers,
ne prononce ses discours en flamand. Leur manifestation
la plus éclatante en faveur de l'usage de
cette langue a été de prêter en flamand le serment
constitutionnel. En serait-il ainsi, s'il était vrai que.
le flamand fut la langue, non du bas peuple, mais
de la majorité des Belges qui savent une langue?
Est-ce que cette majorité permettrait à ses représentants
de défendre ses intérêts dans un idiome qu'elle
considérerait comme étranger ? Au fond, ce que l'on
— 86 ---
appelle le mouvement flamand n'est autre ‘qu'un mouvement politique entretenu par une sorte
de coalition entre les partis hostiles a l'ordre des
choses actuelles. D'abord on concoit sans peiize que
l'idiome flamand soit cher aux partisans de l'obscurantisme.
Pendant tout le siècle dernier, les populations
flamandes ont été tenues par le clergé dans
''ignorance des idées qui dans un pays voisin pré
grande révolution de 1789. L'usage dun-par aient la
idiome qui les séparait en quelque sorte dec monde
éclairé contribua beaucoup a les pousser dans une
direction contraire au progrès. La Révolution Brabanconne
précéda de deux ans la Révolution Francaise,
dont elle était l'antipode. D'autre part, le parti
Hollandais n'est pas mort en Belgique. Ce n'est
plus de 1'Orangisme ; les affections dynastiques
n'étaient pas assez profondément enraeinées pour
résister à l'action du temps : c'est le regret de ''influence
qu'auraient nécessairement exercé ceux qui
avaient recu une éducation flamande et auxquels
leur nombre restreint promettait dans nos provinces
une position privilégiée.
« est être des illusions
partisans langue mais ils faut bien le dire :
efforts pour celever le culte de cette belle
n'ont aucune chance de succès. Nous vivons
dans un temps oil les hommes ne se passionnent
que pour des choses utiles : l'étude du fianiand
ne présente guère plus d'utilité que le grec (!!!)
- -
appelIe Ie mou'vement Hamand autre cho 'e
qll'un lIne softe
coalition à l'ordre des
actllelles. on cOllçoit sans peine /'idiome citer al/X partisans de l'obscllran/
isme. Ie siè.::le pOplllations
flamandes été Ie clergé l'ignorance qui pays voisin préparaient
la 1789, L'llsage d'llIz
qui en quelque sorte du beaucoup à lIne
Révolution Brabançonne
précéda de deux ans Révolution Française,
D'autre pan, Ie parti
pas Belgique. de l'Orangisme; dynastiques
assez profondément enracinées pour
à l'action tem ps: Ie l'influence
qui
reçu Hamande auxquels
nom bre restreint promettait position privilégiée.
Il est peut-être cruel de détruire des illl/sians
de ces partisafls INTÉRESSÉS de la lallgue QU'ILS
APPELLENT NATIONALE; ma is Ie :
leur etJol'/s pour rele ver 1" cette langue /Z'ont auculle chance de succès. temps ou hom mes passi011Uent
utiles: Or ['étude du jlamalld
plus d'utUité Ie srec Utt)
— 87 _-
dont l'enseignelnent court grand risque d'être banni
de nos écoles.
« Ce qui précède était écrit lorsqu'un député de
la Flandre prononca un discours remarquable sur
la situation morale, sociale, intellectuelle, de nos
populations flamandes.
(Hier haalt schrijver een groot gedeelte van aan
de redevoering van Iq. Januari 1869 van den heer
de Maere-Limnander (1). Ik neem alleen het einde
van het citaat over).
« En Flandre, » dit M. de Maere, « les classes
« éclairées ne rayonnent pas, comme ailleurs, sur
« les classes obscures... Voilà pourquoi isolées sur
« leur propre territoirs, abondonnées de ceux-là
« mêmes qui doivent être leurs guides et leurs tuteurs,
« les populations flamandes sont tombées dans cet
« état d'abaissement dont les chiffres, que j'ai cités,
« ont fourni la rigoureuse et douloureuse démon-
« stration » (hz Memoriam D. M., bl. 67).
o Que les classes éclairées de la Flandre préfèrent
la langue francaise a la langue néerlandaise, c'est
un fait incontestable et, quoi qu'on puisse faire, it
en sera toujours ainsi ; c'est qu'il y a entre les Beiges
(t) Zie de volledige tekst dezer redevoering herdrukt In
Memoriam Baron de Maere d'Aertrycke (Gent, 1901, bl. 55
en volg.) : la Question Flamande. Over de groote beteekenis van
die redevoering, leze men de voortreffelijke bladzijden van den
heer A. PR4YQN•vAN ZuYI,EN, Een Vlaainsch edelman, bl. 31.
— 88 _.
des provinces flamandes et les Belges des provinces
wallonnes des afinités naturelles autrement puissantes
que celles qui peuvent lier entre elles les
populations qui se regardent des deux cótés du
Moerdijck ; it y a entre les Flamands et les Wallons
des liens de confraternité et d'amitié autrement ser
-rés, des relations de toutespèce autrement fréquentes
et autrement utiles. Si les Flamands s'empressent
le Francais que parlent les Wallons,
parce que la connaissance de vette langue leur
aussi nécessaire qu'agréable.
« prétendu la classe du
par classes supérieures, je le crois purement
Les classes populaires ne sont pas
dans les provinces flamandes que
les provinces wallonnes. Il n'existe pas en
Belgique de séparation marquée entre telle et telle
; dans la vie habituelle toutes les
confondent. Si flamandes
homines instruits parlent le francais, it
est de même provinces Wallonnes;
partout parlent le Francais entre eux, et le
flamand ou le n'allon avec les Bens du peuple ;
sela a dire ceux-ci soient
abandonnés et d'attribuer cet abandon l'infériorité
« 11 a que a le francais n'est point particulière
classes supérieures; est générale.
La ni me cause produit mêmes effets ; sur toutes
- 88-
provinces flamandes et provinces
des atfinités naturel/es puissantes
celles peuvent entre qui regardent deux cotés du
Moerdijek; il aentre confraternité et d'amitié autrement serrés,
des relations de toute espèce autrement fréquentes
Si s'empressent
d'apprendre Ie Français \\'allons,
c'est parce connaissance de cette est au~si nécessaire qu'agréable.
(( Quant au prétendu abandon de la classe du
peuple par les supérieures, Ie purement
imaginaire. populaires plus abandonnées flamandes dans les Il n'existe en
de séparation marquée telle
classe de citoyens ; habituelle toutes classes se confondent. Si dans les provinces tiamandes
les hommes Ie français, il
en est de même dans les Wallonnes;
partollt ils parlent Ie Français Ie
fiamand Ie wal/on avec gens peuple;
mais cela n'autorise pas à dire que ci soient
d'attribuer à cet abandon l'infériorité
de leur intelligence.
« Il est à remarquer d'ailleurs qlle la tendance
des Flamands à parler Ie français n'est point particulière
aux classes supérieures; elle est générale.
même les etfets~ SUf
de société. Les hommes du peuple á
par l'éducation ou la fortune
comprennent combien
it d'apprendre la langue des provinces
Wallonnes ; qu'ils ont des besoins intellectuels
seulement a soigner et
lieu d'aller puiser l'instruction aux
Néerlandaises, vont la chercher dans
oft ion le francais. lette tendance
heureuses l'on ne saurait trop l'encourager.
II qu'il n'y a guère de réciprocité de
des Wallons et ceux-ci se montrent peu
le flamand ; cela provient,
parti pris, qu'ils ne
la nécessité au même degré que les
francais. t-il d'en
un grief Wallons? Est-que citoyens de parler la langue qui les la plus entière liberté? t-il pas l'inanité des
cessent de faire entendre?
« Il semble Wallons auraient devraient trembler (1!!)
voyant cette millions
parlant le l'écrivant les classes de Ia Les hom mes du peuple à
mesure qu'ils s'élèvent par l'éducation ou Ia fortune
au niveau des classes moyennes, combien
il est utile d'apprendre Ia langue des provinces
Wallonnes; dès q u'ils ont des besoins intellectuels
à satisfaire ou seulement des intérêts à soigner et
à débattre, au lieu d'aller puiser l'instruction aux
sources Néerlandaises, ils VOllt chercher les écoles ou /'on apprend Ie français. Cette est des plus /zeurel/ses et l'on saw'ait l'encourager.
« 11 est vrai qu 'il n'y a guère de réciprocité de
la part des Wal\ons et que ci peu
empressés d'apprendre Ie flamand; mais provient,
non d'un parti pris, mais de ce sentent pas la nécessité au même degré les
Flamands par rapport au français. Y-a-t,il lieu d'en
faire ua grief aux Wallons? Est-ce que tous les
citoye!1s de la Belgique ne sont pas libres d'apprendre
et de parler la langue qui leur convient? Est-ce
que les Flamands, comme les autres, ne jouissent
pas sous ce rapport de la plus entière liberté? Ce
que nous avons cité ci-dessus du discours de M. de
Maere ne prouve-t-il pas d'ailleurs l'inanité des
doléances que les moteurs du mouvement flamand
ne cessent de faire entendre?
Cl 11 me semble que les Wal/ons auraient plus
de raison de se plaindre : ils devraient trembier (I! I)
en vc!yant cetle agglomération de sept d'hommes par/ant Ie Néerlandais et /'écrivant avec
89
- go —
le mênie orthographe sur les deux rives du Moerdijck!...
A parler sérieusement, la connaissance de
cette politique coiipable(! ', signalée par M. de Maere,
dont les rêves secrets et honteux (!) ne tendent à rien
snoins qu'au déjnc znbrernent de la Belgique, n'est
pas faite pour engager les amis de la nationalité à
chercher dans la propagatio>> de la langue flamande
un moyen de h áter l'unificatton de la pensée nationale.
CETTE UNIFICATION se fera d'ailleurs d'elle-
^ziê»ze, naturellement, sans l'intervention du pouvoir
et par le seul etret des sympathies qui unissent les
Beiges parlant le fl.r;n and aux Belg es parlant le
franqais ( I ). D
Juni 1902.
(i) P.-A.-F. GERARD, Etudes historiques et critiques sur la
Constitution Beige (1869), lil. 216-232.

Inhoud.
^
Gulden-Spaf•ens{ag he rdacht te lande, door den b eer ft. t;.LAEYS 9
Nota over de werkraam.hcden der Comnis:re van Geschiedenis,
Dia en ]gibl iograp It ie, door den tie e r J. BoLs . . . .. . . 1.3
Le,tterhundige Wedstrijden. — PrCsvragen . . . . .
Rogier's beruchte brieven Verslag van den heer PRAYoN-VAN
ZUYLEN ^ ^^-
Idem. Versla g van den beer AM. DE Vos ....., 38
Nogmaals de Vlaamsehe Academie van Rogier, door Mr. L.
ILLEMS • • • • • . • . . . • . . . . . . . • . . . • 4 0
Over twee anti-Viaarnscjie b-rieven toegeschreven aan minister
Rogier, door M r. L. WILLE-ms . . . . . . . . . . . , s 53
VERSLAGEN
MEDEDEELINGEN
DER
KON 10l' K LIJ KE
VLAAMSCHE ACADEMIE
'10DIl
TAAL- EN LETTERKUNDE .
• 902.
September, October en November.
GENT
A.. SIFFER
Drukke,- der Koninkliik(' Vlaamsch e Arademt'e
19°2

— 91 —
Zitting van 24 September 1902.
Aanwezig de heeren Obrie, bestuurder, Prayonvan
Zuylen, onderbestuurder, de Potter, bestendige
secretaris;
de heeren Claeys, jhr. de Pauw, Gailliard,
Daems, Coopman, de Vos, Broeckaert, Sermon,
Coremans, Bols, Claes, Janssens, jhr. de Gheldere,
de Ceuleneer en Segers, werkende leden ;
de heeren Is. Teirlinck en Mac Leod, brief
wisselende leden.
Door de heeren Alberdingk Thijm en van Even
is bericht gezonden dat zij verhinderd zijn de zitting
bij te wonen.
De bestendige secretaris leest het verslag over
de zitting der vorige maand, hetwelk wordt aangenomen.
AANGEBODEN BOEKEN.
Door de Regeering :
Annuaire de la législation du travail, 1901.
Inventaire analytique des archives des Etats
de Hainaut, par L. DEVILLERS. Tome II.
Inventaire des archives de l'abbaye du Val-
Benoit-leT-Liége, par J. CUVELIER.
Annales des travaux publics, nr 4, 1902.
Revue sociale catholique, 1902, n= i 1 .
Académie royale de Belgique. Bulletin de la
--- 92 -
classe des Lettres et de la classe des Beaux-Arts,
nrs 6 en 7. ---- Compte rendu de la Commission
royale d'Histoire, 1902, nr 3.
Mémoires couronnés et autres mémoires, 1 fascicule.
de Belgique, 1 9 0n2, rs i 5- i 6, Bulletin mensuel des sommaires des Périodiques,
nr 8.
Door den heer P.-J. :
Bijdragen tot de bijTonderlijk
het hertogdom 1902.
Door den heer EAT. GIELKENS :
liberté individuelle, II.
heer J. van Zangspel 3 bedrijven en 5 tafereel en. Antwerpen, 1902.
afleveringen de
1' Bruxelles, Palfyn, néo-de Student, Bulletin de
l'Agriculture, St.-Cassianusblad.
koninklijk van 4 Augustus 1902,
afschrift overgezonden den heer Minister
g2 -
des Lettres la classe des Beaux-Arts,
6 7. - Co mp te la Commission
rqyale 'g02, nr couronnés et autres mémoires, 8°,
tome LXII, Bibliographie de Belgique, 'g02, nrs ,5-,6, en
mensuel des sommaires des Périodiques,
J. GOETSCHALCKX :
de geschiedenis, bij{onderlijk
van het aloude hertogdom Brabant. Augustus, 'g02.
EM. GIELKE:-:S :
La liberté individuelle, I I.
Door den BOUCHERY
:
De Ruwaard Vlaanderen. Zangspel in
tafereelen. Ig02.
De laatstverschenen afleveringen van Biekorf,
Tuinbode, Dietsche Warande en Belfort, Revue de
l' Université de Bruxelles, Pa lfyn , Arbeidsblad,
Revue néo-scolastique, de Student, Bulletin de
/' Agriculture, St.-Cassianusblad.
Briefwisseling.
Bij koninklijk besluit van 4 Augustus Ig02,
in afschrift overgezonden door den heer Minister
9 3 —
van Binnenlandsche Zaken en Openbaar Onderwijs,
gedagteekend 25 Augustus, wordt de kiezing van
den heer W. de Vreese, tot werkend lid, ter vervanging
van wijlen den heer J. van Droogenbroeck,
goedgekeurd.
De heer Bestuurder staat recht en deelt de
vergadering mede, dat het Bureel het inzicht heeft,
Z. M. den Koning, namens de Academie, eenen brief
van rouwbeklag te zenden over het afsterven van
Hare Majesteit de Koningin Maria-Hendrika. Hij
geeft het woord aan den bestendigen secretaris om
lezing te doen van het ontwerp dezes briefs, luidende
als volgt :
Aan Zijne Majesteit Leopold II, koning der
Belgen.
SIRE,
Diep is de rouw die het Vaderland, door het
afsterven van Hare Majesteit de Koningin Maria-
Hendrika, heeft getroffen.
Gedurende negen en veertig jaren deelde onze
geliefde Vorstin in het lief en leed van België, dat
Zij als een tweede vaderland beminde, en waar Zij,
door hare oprechte vroomheid en uitstekende deugden,
den eerbied en de sympathie der gansche natie
had verworven.
Grooten en nederigen, mannen van wetenschap
en kunstenaren vonden bij Haar steeds aanmoe—
94 —
diging en steun. De liefdadigheid oefende Zij op
de mildste en tevens op de meest bescheidene wijze.
Den Vlamingen, Sire, evenals hunne voorouders
van alle tijden innig verkleefd aan hunne
Vorsten, zal het aandenken dierbaar zijn der goede
Koningin, die smaak vond in de voortbrengselen,
hunner Letterkunde en die hunne taal had aangeleerd
en vloeiend en zuiver sprak.
SIRE,
De Koninklijke Vlaamsche Academie heeft, met
het diepste leedwezen, het overlijden vernomen der
dierbare Vorstin, en betuigt Uwe Majesteit, alsmede
de geheele Koninklijke Familie, hare innige
deelneming in het groote verlies. Zij bidt Uwe
Majesteit hare rechtzinnige hulde, en tevens de
verzekering te aanvaarden harer onwankelbare verkleefdheid.
De vergadering, die rechtstaande de lezing van
den brief had aangehoord, keurt dien goed.
Dagorde.
De vergadering gaat over tot de kiezing van
een lid der Commissie voor Middelnederlandsche
Letteren, ter vervanging van wijlen den heer J. van
Droogenbroeck. De heer van Even bekomt de
meerderheid der stemmen.
- 95 --
De heer bestuurder draagt, als afgevaardigde
van de Academie bij het XX V I I e Nederlandsch
Taal- en Letterkundig Congres, het volgend verslag
voor :
Mijne Heeren,
Mocht ik verleden jaar bij het uitbrengen van
mijn verslag over het te Nijmegen gehouden Congres
er op wijzen dat dit Congres stellig tot eene der best
geslaagde kon gerekend worden van die reeks bijeenkomsten,
die sedert meer dan eene halve eeuw
beurtelings in Noord- en Zuid-Nederland werden
gehouden, met dezelfde opgetogenheid kan ik onmogelijk
spreken van het Kortrijksch Congres. Wellicht
is dat voor een ruim aandeel te wijten aan
de mindere opgewektheid, waarmede het door de
ingezetenen van Kortrijk werd onthaald. Terwijl
toch te Nijmegen de geheele burgerij van het begin
tot het einde de ondubbelzinnigste blijken gaf van
hare warme belangstelling in de werkzaamheden
van het Congres, was dit te Kortrijk ongelukkig
niet het geval.
Toch ware het onbillijk niet te erkennen dat
ook hier onderwerpen werden behandeld en beraadslagingen
gevoerd, die zeer zeker op den vooruitgang
der Nederlandsche taal niet zonder invloed zullen
blijven. Daaronder bekleedt het tot stand komen
eener vierde afdeeling voor Stambelangen ongetwijfeld
eene voorname plaats. Dat deze afdeeling,
die eigenlijk in zekere mate de voortzetting
- 96 -
mag heeten van de eertijds bij de Congressen bestaande
afdeeling voor Stoffelijke belangen, in het
leven werd geroepen, hebben wij te danken aan
het optreden van onzen geachten onder-bestuurder,
Mr. A. Prayon-van Zuylen. Heeft nu misschien
deze nieuwe afdeeling tengevolge van zekere omstandigheden
niet al de vruchten gedragen, die men
van haar kon verwachten, toch valt het niet te
ontkennen dat men van nu af met zekerheid kan
voorspellen dat zij later, onder eene doelmatige
leiding, ten bate van onze gemeenschappelijke stambelangen
voortreffelijke uitkomsten zal opleveren. In:
deze afdeeling waren echte Afrikaanders, bij monde
van de heeren H. D. van Broekhuizen en Janson,
aan het woord. Nu eens stemden zij de vergadering
tot weemoed, wanneer zij verhaalden van
het verschrikkelijke lijden, dat daarginds door de
vrouwen en kinderen onzer taalbroeders werd geleden,
en dan weer brachten zij de aanwezigen in vervoering,
wanneer van hunne lippen de plechtige
verzekering klonk dat, hoezeer men dat voor overmacht
gezwichte, maar lang niet overwonnen volk
ook moge verdrukken, het toch nooit zal vergaan ,.
omdat het aan zijne taal zal blijven vasthouden,
Eenvoudig en onopgesmukt waren hunne woorden,
maar zij troffen doel, omdat zij uit het hart kwamen.
Dat was later ook het geval in de algemeene vergadering
met de toespraak van den heer Reitz,
Staatssecretaris der Zuidafrikaansche Repu bliek en de
rede van den heer H. J. Louw uit Johannesburg, den
in Vlaamsch-België zoo gunstig bekenden spreker.
_._. 97 —
Ook in de Eerste afdeeling (Taal- en Letterkunde)
evenals in de Tweede (Geschiedenis) werden
zeer belangrijke punten behandeld, die tot eene
uitvoerige bespreking aanleiding gaven.
Op de algemeene vergadering werd de beruchte
Kollevvijn-spelling ter sprake gebracht door Dr.
Buitenrust Hettema. Veel nieuws was er in zijne
pleidooi voor de zoogenaamde vereenvoudiging niet
te vinden. Het meest schermde hij met de honderden
onderwijzers in Noord-Nederland die, naar zijn
bewering, niet langer met de bestaande spelling
overweg kunnen, omdat zij duizend uren in het
jaar aan het aanleeren dier spelling moeten besteden.
Indien dit werkelijk zóó is, dan zou het wel schijnen
dat die arme onderwijzers, die zoozeer onder den
last der spelling gebukt gaan, er eene eigenaardige,
weinig practische methode op nahouden. Hoe
weinig steekhoudend overigens die hoofdgrond der
vereenvoudigers is, werd op uitstekende wijze aangetoond
door ons geacht eerelid, Dr. A. Kluyver,
die o. a. verklaarde dat hij als kind nooit het
bezwaar van het moeilijk leeren spellen door het
instampen der i egelen van De Vries en Te Winkel
had ondervonden.
Na. Dr. A. Kluyver kwam Mr. Prayon-van
Zuylen tegen de spellinghervorming op. In de eerste
plaats betoogde hij dat aan de meen ng der Hollandsche
onderwijzers niet zóóveel belang moet
worden gehecht. Verder wees hij onder herhaalde
oejuichingen der aanwezigen op de grievende mis98
kenning, waarvan de Vlamingen het voorwerp zijn
van de zijde der hervormers, voor wie zij eenvoudig
niet schijnen te 13-.staan. Daarbij herinnerde hij tevens
hoe reeds tweemaal in den schoot onzer Academie
over de voorgestelde spellinghervorming werd
beraadslaagd en hoe de Academie zich telkens
eenparig daartegen had verklaard. Het ongerijmde
en onlogische van het Kollewijn-stelsel werd door
hem aangetoond door eenige treffende voorbeelden,
die ook dit voordeel opleverden dat zij het gehoor
in eene vroolijke stemming brachten. Laten we
hopen dat de spellinghervormers, die door hun
drijven regelrecht tegen het doet der Congressen
— nauwere aansluiting tusschen Noord en Zuid —
ingaan, ons voortaan van hunne weinig verkwikkelijke
en nog minder nuttige praatjes zullen verschoonen.
( Toejuichingen.)
Door den heer Bols wordt verslag uitgebracht
over het opstel, aangeboden door den heer Segers :
OnTe taal 'in het lager en middelbaar onderwijs.
Dit verslag luidt alsvolgt :
Ik meen dat de Academie een heel nuttig
werk zal verrichten met dit opstel te laten drukken.
Ik wensch echter
1° dat de vele Hoogduitsche teksten vertaald
worden
2° dat een afzonderlijk hoofdstuk de quaestie
behandele der tweede taal in de lagere school ;
— 99
3° dat de gebreken der slechte onderwijsmethoden
kant, en de deugdelijkheid
der goede methoden van den anderen kant, met
uitvoerigheid worden besproken;
er meer gedrukt worde op de heillooze
vooral der meisjespensionaten
;
hoofdstuk drage, en er
inhoudstafel aan het werk worde gevoegd.
Al leden, verklaren zijn beer Segers verlangen,
voldoen. dor den
lezing
van een opstel, getiteld : Vereenvoudiging van
Schrijftaal. — voorstel den heer
zal de Verslagene heer Claeys wordt in herinnering
dat heer Prayon-op het
gehouden Congres
der Academie krachtig en welsprekend
uiteengezet verdedigd. meent dat het
te veel is, dat de vergadering zich aansluite
denkbeelden, ook uitgedrukt door den
heer dat daarbij dank der Academie
Prayon, om te Kortrijk,
eer en onze voldoening, tegen de voor-
- 99 -
dat de gebreken der slechte onderwijsmethoden
van den eenen kant, en de deugdelijkheid
anderen kant, met
meer uitvoerigheid worden besproken;
4° dat er meer gedrukt worde op de heillooze
verfransching der meisjesscholen, vooral der meisjes,
pensionaten;
5° dat elk hoofdstuk eenen titel drage, en er
eene inhoudstafel aan het werk worde gevoegd.
AI de verklaren het ééns te zijn met den
Verslaggever. De heer Segers zal aan het verlangen,
.door den heer Bois uitgedrukt, voldoen.
De heer Segers vraagt het woord en doet lezing
opstel, getiteld: De Vereenvoudiging van
de Schrijftaal. - Op voorstel van den heer
Bestuurder zal dit werk in de Verslagen worden
gedrukt.
Door den heer Claeys wordt in herinnering
gebracht dat de heer Prayon-van Zuylen op het
te Kortrijk gehouden Taal- en Letterkundig Congres
de denkwijze der Academie krachtig en welsprekend
heeft uiteengezet en verdedigd. Hij meent dat het
niet te veel is, dat de vergadering zich aansluite
bij de denkbeelden, nu ook uitgedrukt door den
beer Segers, en dat daarbij de dank der Academie
worde betuigd aan den heer Prayon. om te Kortrijk,
tot onze eer en onze voldoeni ng, tegen de voor--
100
standers der zoogeheeten « vereenvoudigde » spelling
eene lans gebroken te hebben. (Toejuichingen.)
De heer Prayon- van Zuylen bedankt de vergadering,
en inzonderheid zijn geacht medelid Dr.
Claeys. Te Kortrijk heeft hij gehandeld zooalshij
dacht dat recht, waarheid en billijkheid het
eischten en het was hem eene vreugde te mogen
vaststellen dat hij bij deze gelegenheid de tolk was
van gansch het Vlaamsche volk, op eenige uiterst
dungezaaide uitzonderingen na.
Door den heer Daems wordt een exemplaar
aangeboden van Licht en Voedsel voor de twintigste
eeuw of de Vaderons en de Weesgegroet voor
(2 dln.), door ALBAN STOLZ, naar de het volk
16e Duitsche uitgave vertaald door den eerw. heer
Verschueren, pastoor te Wiekevorst, die het exemplaar
aan de Academie ten geschenke geeft.
Het werk zal in de boekerij geplaatst en den
Schenker een brief van bedanking gestuurd worden.
De heer de Ceuleneer vraagt het woord.
Reeds meermalen (zegt Spreker) is de aandacht .
der Academie gevestigd op de benoeming, door
de Regeering. bij het openbaar onderwijs in Vlaanderen,
van leeraren die de volkstaal niet kennen.
Het is zoo ver gekomen, dat aan de Gentsche
Koninklijke Muziekschool reeds acht Waalsche
- 101 -
of op onvoldoende wijze,
in het Nederlandsch kunnen geven en de taal
niet verstaan.
Bureel is, op last van de Academie, 4 December 1901 bij den her Minister van Landbouw
en Schoone Kunsten geweest om hem te verzoeken
voortaan geene leeraren aan de Gentsche
te niet het bewijs
te te
zeggen,
de leerlingen dezes gestichts. De heer
nog zijne hier
van den heer bestendigen Secretaris
onzer kennis gebracht, heeft beloofd dat hij in de
leeraren onkundig zijn; dat de candidaten voor
opene leeraarsplaatsen het te
om bewijzen zij onze taal
op aan, dat de Academie
verplichtingen zou herinneren.
niettegenstaande deze belofte is'
een Vlaarnschonkundige aangesteld
in de orgelklas op te volgen..
heeft plaats gehad. Het schijnt
sedert de inrichting van het Koninklijk -
te Gentsche
heelemaal te verfranschen,
niet! I k zoo vrij, bij het
aan den heer
der Brugghen, Minister Landbouw
101 -
professors zijn, die niet, of op onvoldoende wijzer
les in het N ederlandsch kunnen geven en de taal
hunner leerlingen niet verstaan.
Het Bureel is, op last van de Academie, den
4 December 1901 bij den heer Minister van Landbouwen
Kunsten geweest om hem te verzoeken
de Gentsche
Muziekschool meer te benoemen, die niet het bewijs
zouden geleverd hebben bekwaam te wezen les te
geven in de taal van het grootste deel, om niet te zeggen,
van al de leerlingen dezes gestichts. De heer
Minister, wij herinneren ons nog zijne woorden, hier
door het verslag van den heer bestendigen Secretaris
te onzer kennis gebracht, heeft beloofd dat hij in de
toekomst geene leeraren meer zou hebben aangesteld
die onze taal onkundig zijn; dat de candidaten voor
de opene leeraarsplaatsen het exaam zouden af te
leggen hebben om te bewijzen dat zij onze taal
spreken; ja, hij drong er op aan, dat de Academie
hem, te gelegener tijde, die verplichtingen zou herinneren.
Welnu, niettegenstaande deze belofte is
opnieuw een Vlaarnschonkundige Waal aangesteld
om den heer Tilborghs in de orgelklas op te volgen.
Een exaam heeft niet plaats gehad. Het schijnt
dat men, sedert de inrichting van het Koninklijk.
Vlaamsch Conservatorium te Antwerpen, de Gentsc
he muziekschool zoekt heelemaal te verfranschen.
Dit mag immers niet [ Ik ben zoo vrij, bij het
Bureel der Academie aan te dringen om den heer
Baron van der Brugghen, Minister van Landbouw
- 102 -
en Schoone Kunsten, te herinneren dat een Waal,
die onze taal niet spreekt, niet behoorlijk les kan
geven aan de leerlingen der Gentsche Muziekschool,
meest bezocht door kinderen uit het volk en uit de
kleine burgerij. De candidaten voor de plaats van
leeraar aan dit gesticht zouden behooren een even
ernstig exaam af te leggen, wat de kennis betreft
der Vlaamsche taal, als zij gehouden zijn bewijs te
leveren dat zij op muzikaal gebied de vereischte kennissen
bezitten. Wanneer ik zeg : ernstig exaam,
.dan bedoel ik : een schriftelijk, want een mondeling
onderzoek, met korte vragen, als welke, in meer
dan den geval, gesteld geweest zijn aan candidaten
voor eenen in Vlaanderen open leeraarspost, worden
weleens met slechts den of een paar woorden
beantwoord, zoodat men er niets mede weet. Ik
herhaal : een ernstig exaam, volgens een door de
Regeering vastgesteld program, en voor personen,
die bevoegdheid hebben zulk exaam af te nemen.
In alle geval behoorde men dit exaam derwijze in
te richten dat de candidaat een bewijs kunne afleveren
dat hij degelijk met Franschonkundige leerlingen
omgaan en een nuttig onderwijs geven kan.
De heer Mac Leod treedt -heelemaal de opmerkingen
bij van den heer de Ceuleneer ; hij stelt voor,
dat de Academie den heer Minister vragen zou dat
men de candidaten, die zich aanbieden als leeraar
.aan de Gentsche Muziekschool, een mondeling en
schriftelijk exaam zou doen afleggen gelijk gevorderd
i0 -
wordt van hen, die het ambt van leeraar aan de
Gentsche hoogeschool verzoeken. De voorwaarden
dergelijk exaam worden voorop afgekondigd
Staatsblad. onderzoek althans
het mondelinge, bovendien openbaar.
den heer Segers wordt medegedeeld dat
dé heer d'Hulst, die reeds
2I de Gentsche muziekschool ,
een
als repetitor, uitstekende diensten heft bewezen,
kunstenaar en door den aftredenden professor,
zeker meestbevoegde
woord te laten hooren,
heer Minister warm was aanbevolen.
heer Prayon-Zuylen vat de gedachten,
door de Uit
gezegd, blijkt :
verlangt Koninkl. Vlaamsche Academie
zou, dat einde kome aan de
welke in zekere bestuurskringen
Gentsche Muziekschool ver
franschen
wet of eene kracht van wet hebbende
het aanwerven
alleszins bekwame de openbare
van Vlaanderen te bevorderen ;
doel te bereiken, een exaam behoort
worden ingericht, gelijk door den heer
is aangeduid.
- 103 -
het ambt van leeraar de
verzoeken. De voorwaarden
van dergelijk exaam worden voorop afgekondigd
door het Staatsblad. Zulk onderzoek is, althans
mondelinge, bovendien open baar.
Door den heer Segers wordt medegedeeld dat
de Vlaamsche candidaat, de heer d'Hulst, die reeds
gedurende 21 jaren aan de Gentsche muziekschool~
als repetitor, uitstekende diensten heeft bewezen, knap kunstenaar is en door den aftredenden professor,
den heer Tilborghs, zeker een der meestbevo(!gde
mannen om in dit geval een woord te laten hooren,
den heer Minister warm was aanbevolen.
De heer Prayon-van Zuylen val de gedachten,
uitgedrukt door de vorige sprekers, samen. Uit
hetgeen is gezegd, blijkt:
Men verlangt dat de Koninkl. Vlaamsche Academie
vragen zou, dat er een einde kome aan de
strekking, welke men in zekere bestuurskringen
waarneemt om de Gentsche Muziekschool te verfransehen
;
dat er eene wet of eene kracht van wet hebbende
verordening dient gemaakt om het aanwerven
van alleszins bekwame leeraren in de openbare
onderwijsgestichten van Vlaanderen te bevorderen ~
dat, om dit doel te bereiken, een exaam behoort
te worden ingericht, gelijk door den heer
Mac Leod is aangeduid.
- 104 -
Jhr. de Pauw drukt op de noodzakelijkheid om
eene wet te maken, zoo die niet bestaat, welke alle
leeraars in het Vlaamsche land verplicht, de volkstaal
te kennen.
Na nog eenige opmerkingen, door andere leden
in het midden gebracht, draagt de vergadering het
Bureel den last op, den heer Minister van Landbouw
en Schoone Kunsten schriftelijk de verlangens
der Academie mede te deelen.
Te 4 ik uur wordt de zitting geheven.
1 05 --
L in g.
DE VEREENVOUDIGING SCHRIJFTAAL
door den weet niet of ik niet verkeerd handel op
artikels die, de de Schrijftaal, in •nrS 3 7
Het Volks- en 38 van den lopenden jargang in
belang verschenen. Man soll den Teufel nicht
der Wand malen.
hebben, in Vlaanderen, God zij geloofd,
spellingkwestie. spelling De Vries-Te
is algemeen aangenomen. Niemand beklaagt
zich om. Geen enkele er
voor. Verre beweren, dat
tijd, geene feilen tegen begaan.
dat hij nooit schreef, zonder
Woordenboek vóór zich hebben. Wil dit
het spellingstelsel De Vries-Te Winkel
ideaal is ? Geenszins. Zulk een bestaat niet.
daar reeds van overtuigd
Wat de spelling belangt, » hij, « also
besluyt repr, dit in elcx
staet, hebben wy meest den gemeengin
gevolgt, wtgeseyd in vveynige dingen,
wy toe noyt ons selven daer
- 105-
Lezing.
IlE VEREENVOUDIGING VAN DE SCHRIJFTAAL
den heer G. SEGERS.
Ik weet niet of ik niet verkeerd handel op
de artikels te antwoorden, die, onder de titels De
Vereenvoudiging van de Schrijftaal, on" 37
en 38 van den loopenden jaargang in Volksbelang
zijn verschenen. Mail soli den Teutel nicht
an der Wand malen.
Wij hebben, in Vlaanderen, God zij geloofd,
geene spellingkwestie. De spelling De Vries-Te
Winkel is algemeen aangenomen. Niemand beklaagt
er zich om. Geen enkele onderwijzer stelt er
wijzigingen aan voor. Verre van mij te beweren, dat
wij er, van tijd tot tijd, geene feilen tegen begaan.
Littré verklaarde, dat hij nooit schreef, zonder
het Woordenboek vóór zich te hebben. Wil dit
zeggen, dat het spellingstelsel De Vries-Te Winkel
een ideaal is 1 Geenszins. Zulk een bestaat niet_
Vader Vondel was daar reeds van overtuigd:
« Wat de spelling belangt, )) zegt hij, « also
ons besluyt daer van niet en rept, en dit in elcx
vryheid staet, soo hebben wy meest den gemeenen
sleur gevolgt, wtgeseyd in weynige dingen,
overmits wy tot noch toe noyt ons selven daer
io6 —
in hebben konnen voldoen, oock achtende datter
veel niet aan gelegen is, als, met verlof, so
sich sommige wel inbeelden. In Vranckryck hebben
eenige geesten de spelling willen hervormen,
en juyst schryven gelijck men spreekt, dan sy
sijn niet gevolght geworden van de treffelijckste
schryvers, die ongetwijffelt gewightige reden daer
toe gehad hebben ; en soumen hier af yet sekers
besluyten soo wast van noode datter een tweede
Cadmus verrees die meer letters vond en het ABverrijckte
; wy mosten voor eerst de Griecksche Eta
en de Deensche oe invoeren, daer tegens moghtmen
eenige letters verwerpen... Maer help Hercules sovoortgaende,
soumen het eene volck tegens het ander
op de been helpen. Wat sou hier wt een letterstrijd.
ontstaen, veel bloediger als oyt het gevecht was van.
de Centauren : En Luciaen had treffelijcke stof om
dit pleyt te beschryven ; icls suyge Jatter licht eene
scheuringe te verwachten stond tusschen poëten en
poëten, tot nadeel van 't gemeen lichaem der dichteren
: insonderheyd alsmen so regelrecht tegens mal--
kanderen aenliep, gelijck bij exempel geschied in
't geschil van de Z die by sommige so veel doet als
duplex Sigma, hetwelck sy meenen met de Griecksche
letterkunst te konnen verdedigen, dat andere rond
wt lochenen, roepende : of het schoon met die letter
bij de Grieken so gelegen is, datse nochtans bij ons
niet meer geld als een sachte s, versterckende dit
voorstel met de schriften van Koornhert en Spiegel.
Maer hola 't is lang genoegh om de geytentvot
- 107 -
getwist, laet ons liever hooren wat Palamedes te
seggen heeft. (I) a
Ik meen te mogen verklaren, dat ik bewijzen
heb gegeven van mijne rechtzinnige bewondering
voor den Reus onzer Letterkunde. Om deze
woorden zou ik hem kussen. Zij volstaan om alle
spellinggehaspel eens en vooral te veroordeelen.
De vereenvoudigers willen « de schrijftaal tot
een zoo getrouw mogelijk beeld van de beschaafde
spreektaal maken. »
Wat de « gemaakte, stijve, houterige navolging
van de Boekentaal » betreft, die ze (versta
de Vlamingen) slechts in plechtige omstandigheden
gebruiken, omdat ze hun voor den gewonen
omgang te onnatuurlijk voorkomt, « daarover dient
eerst een woord gezegd.
Meer dan den professor heeft de hebbelijkheid
op alle daken uit te kraaien, dat de Vlaamsche
letterkundigen, behoudens luttel uitzonderingen,
onze taal slordig schrijven, en dat deze, om zoo te
zeggen, nergens goed gesproken wordt.
Dit laatste, waarover hier slechts spraak kan
zijn, is alleszins overdreven. Wij hebben, wat de
uitspraak betreft, in de laatste jaren, overal veld
gewonnen. Niet, dat wij, in dit opzicht, op onze
lauweren mogen rusten. Verre vandaar ! Maar,
het is onrechtvaardig, het is bezijden de waarheid,
over onze schrijf- en spreektaal het kort en,
(1) Voorrede van Palamedes.
bondig vonnis te strijken : niemand schrijft, niemand
spreekt goed. Behalve dat het niet waar
is het bij uitstek onvoorzichtig, gevaarlijk zelfs
iets vol te houden. Welk scherp wapen geven
die aldus gedurig de waarde onzer letterkunde
in van hen, die aan onze taal
rechten willen blijven ontzeggen ? Wij ver-.
raden onzen oorsprong door onze gesproken taal
de Nederlanders dit niet ?
volk te Amsterdam
als Tilburg ? dan nooit
Jeremias' klachten der Hollandsche onderwijzers
leeraars, over de slechte uitspraak der
Nederlandsche gehoord ?
alleen volk zelfs de letterkundigen,
hebt
a. Schaepman. kan het niet verhelen
: de man spreekt zuiver... dialect. En in
Frankrijk ? Jan Ryswyck verzekerde onlangs
in gansch de Kamer der Volksvertegenwoordigers,
ten hoogste een half dozijn leden zetelen,
alle plaatselijke hunne uitspraak verloren
Wat de overigen betreft, een Franschman
kan onmiddellijk hunne gewone verblijfplaats
een der welsprekendste redenaars
Noorden begaf zich onlangs naar het
er zijne kandidatuur te verdedigen,
beviel niet, omdat zijne uistpraak te veel met
zijner kiezers verschilde. het in Duitschland,
is het in Engeland, zoo is het overal.
- loM
te strijken: niemand schrijft, niemand
goed. dat niet waar
is, is het bij uitstek on voorzichtig, gevaarlijk zelfs
zoo iets vol te houden. Welk scherp wapen geven
zij, die aldus gedurig de waarde onzer letterkunde
loochenen, in de hand van hen, die aan onze taal
alle rechten willen blijven ontzeggen? Wij verraden
onzen oorsprong door onze gesproken taal I
Doen de Nederlanders dit niet ~
Denkt men waarlijk, dat het volk te Amster~
dam spreekt als te Tilburg? Heeft men dan nooit
de Jeremias' klachten der Hollandsche onderwijzers
en leer::lars, over de slechte uitspraak der
N ederlandsche taal, gehoord?
Niet alleen het volk : zeI fs de letterkundigen,
de redenaars verraden hunnen oorsprong. Gij hebt
o. a. Schaepman. Welnu, ik kan het niet verhelen:
de man spreekt zuiver... dialect. En in
Frankrijk? Jan van Ryswyck verzekerde onlangs
dat, in gansch de Kamer der Volksvertegenwoordigers,
ten hoogste een half dozijn leden zetelen,
die alle plaatselijke kleur in hunne uitspraak verloren
hebben. Wat de overigen betreft, een Franschman
kan onmiddellijk hunne gewone verblijfplaats
aanwijzen. Ja, een der welsprekendste redenaars
van het Noorden begaf zich onlangs naar het
Zuiden, om er zijne kandidatuur te verdedigen,
Hij beviel niet, omdat zijne uistpraak te veel met
die zijner kiezers verschilde. Zoo is het in Duitschland,
zoo is het in Engeland, zoo is het overal.
1 09 -
Nochtans beken ik volmondig, dat wij, in
Zit opzicht, meer dan onze buren te leeren hebben,
om de eenvoudige reden, dat onze taal nergens
zoozeer werd verwaarloosd. Ik moet echter,
den schrijver van het Volksbelang waarschuwen :
indien hij, wat hij de Beschaafde Nederlandsche
Omgangstaal heet, alleen als zaligmakend aanschouwt
; indien hij ons zuidelijk taaleigen verwerpt,
zullen al zijne pogingen vruchteloos blijven.
Onze uitspraak kan geleidelijk gezuiverd worden, en
dit gebeurt alle dagen, vooral in het lager onderwijs.
De platte Antwerpsche volkstaal bestaat schier
niet meer. De Gentsche evenmin. De school kan nog
meer doen, dan zij gedaan heeft : en zij moet, en
zal meer doen. Maar alle verbetering loochenen, is,
ik herhaal het, onrechtvaardig. Hetzelfde zij gezegd
van de geschreven taal. Zeker, wij hebben
veel te leeren. Maar, hier ook springen onze theoriekers
over het paard. Zij willen ons eenen vorm
opdringen, waarin ons volk zich zelf niet zou
erkennen, en die aldus nooit een beeld onzer omgangstaal
kan zijn.
Dit oordeelde ik nuttig te herinneren, alvorens
de voorstellen tot wijziging onzer spelling
te bespreken.
Hetgeen eerst en vooral dient gezegd, is, dat
de spelling op de gesproken taal geenszins den
invloed uitoefent, welken de heeren vereenvoudigers
ervan verhopen. Zij maken geen onderscheid
tusschen de zacht- en scherplange e en o ; « de
beschaafde spreektaal maakt geen verschil tusschen
leien en vreei en, open en hoopen. » I k onderzoek
dit niet. Maar denkt men waarlijk, dat ons
volk vreten, stenen, lopen, stropen zal zeggen,
hoewel men deze woorden met eenen enkelen klinker
schrijven ? In geenen deele. Het er niet
het minst zijne spraakorganen naar wijzigen ; de
door het gehoor,
« De schrijftaal
hoeft een zoo getrouw mogelijk beeld te zijn
Beschaafde Spreektaal. » Zeker. Maar, waar, wat de spelling betreft, deze
overeenkomst sterker is, dan de onze ?
Wat van de Fransche spelling geworden,
indien men de letters wegliet, die niet worden
uitgesproken ; indien men uitspraak tot leiddraad
schrijfwijze nemen ? Biedt de
Duitsche taal, in dit opzicht, niet onein:iig meer
aan dan de onze ? de Engelsche
t Worden deze talen slecht gesproken, omdat
spelling zoo wisselvallig, de spraakleer zoo
ja zoo onlogisch is ? Daarbij,
is het volstrekt onmogelijk
de geschreven een getrouw beeld zij der
Wij daartoe de noodige vormen
te onzer beschikking. Ik ben geen taalkundige.
'Toch ten volle, dat de spelling niet
de uitspraak, maar op de afleiding
hoeft gegrond te zijn. Daarom dient enkel en dubbel letterteeken behouden.
- 110 -
maakt geen verschil tusschen
vreeren, en hoopen. )) Ik onderzoek
niet. Maar denkt men waarlijk, dat ons
stenen, lopen, stropen zeggen,
men eenen enkelen klinker
zal schrijven? In geenen deele. Het zal er niet
minst zijne spraakorganen naar wijzigen; de
mondelinge taal wordt slechts door het gehoor,
door mondeling onderwijs, veredeld. (( De schrijftaal
hoeft een zoo getrouw mogelijk beeld te zijn
van de Beschaafde Spreektaal. )) Zeker. Maar, wie
kent eene taal, waar, wat de spelling betrefr, deze
sterker is, dan de onze?
'Nat zou van de Fransche spelling geworden,
letters wegliet, die niet worden
uitgesproken; indien men de uitspraak tot leiddraad
der schrijfwijze wilde nemen? Biedt de
in dit opzicht, niet onein::lig meer
afwijkingen aan da n de onze? En de Engelsche
dan Worden deze talen slecht gesproken, omdat
de spelling zoo wisselvallig, de spraakleer zoo
spitsvondig, ja niet zelden zoo onlogisch is ? Daarbij,
gelijk Vondel zegt, is het volstrekt onmogelijk
dat de geschreven taal een getrouw beeld zij der
gesproken. Wij hebben daartoe de noodige vormen
niet te onzer beschikking. Ik ben geen taalkundige.
Toch besef ik ten volle, dat de spelling niet
alleen op de uitspraak, maar tevens op de afleiding
hoeft gegrond te zijn. Daarom dient het
en dubbel letterteeken behouden.
« De ch moet weg in en tussen.
Waarom ? schrijft deze woorden verkeerd?
spreekt ze slecht uit ? Waarom stellen de Franschen
niet voor het woord souvent te
schrijven? Hoe het, volgens het stelsel
hoe het
aangeduid de uitspraak der woorden
Engelsch
worden ?
is het schrijven der bastaardwoorden de
stronkelsteen der vereenvoudigers.
drijft zijn stelsel uiterste.
Hij schrijft horloosje Hij ten minste
HETTEMA, liet, op Kortrijksch
de spelling der bastaardwoorden
was voorzichtig.
wien de vereenvoudigers
zich gaarne beroepen, doet het
stelsel uitschijnen.
« is veel gesmaald, op, veel gelachen
het optreden van sommige spellinghervormers,
» zegt hij (i) « voorTeker niet Tonder
veel recht. in het kamp
tegen TE WINKEL vaak schuldig
hetgeen met een Duitschen term
(i) De Gids. 1902, blz. '545.
- 111 -
(( De eh in vis vissen, tussen.
Waarom? Wie schrijft deze woorden verkeerd1
Wie spreekt ze slecht uit? Waarom stellen de Franschen
niet voor het woord sou vent zonder t schrijven 1 Hoe zouden zij het, volgens het stelsel
der vereenvoudigers, moeten schrijven? En hoe het
verschil aa ngeduid van de uitspraak der woorden
souvent en ils trouvent? Hoe zou bv. het Engelsch
lidw. the moeten geschreven worden 1
Ook is het schrijven der bastaardwoorden de
groote stronkeIsteen der vereenvoudigers.
KOLLEWIJN drijft zijn stelsel tot het uiterste.
buro (bureau) antrepo (entrepot) poliesie
(policie) hor/oosje (horloge). Hij is ten minste
logisch.
BUITENRUST-HETTEMA, liet, op het Kortrijksch
Congres, de spelling der bastaardwoorden
onaangeroerd. Dat was voorzichtig.
Prof. VAN HELTEN, op wien de vereenvoudigers
der spelling zich gaarne beroepen, doet het
ongerijmde van hun stelsel uitschijnen.
« Er is veel gesmaald, op, veel gelachen
over het optreden van sommige spellinghervormers,
l> 1) (( En voor,eker niet ,onder
veel recht. Men heeft zich in het kamp
der opposanten tegen TE WINKEL vaak schuldig
gemaakt aan hetgeen met een Duitschen term
(1) De Gzds. Septembernummer 1902, '54.').
grober Unfug » zou kunnen genoemd worden..
gezondigd aanbrengen onnoodige
af te keuren wijzigingen (als b. v. voor 'm'n mijn, enz.)
door het toegeven aan een tot manie ontaarde .
om aan vreemde woorden een Nederlandsch
te verleenen, dat ze voor den beschaafden,
onkenbaar maakt. »
de geslachten voorgesteld wordt,
waarlijk « Voor de naamwoorden
spreektaal slechts twee en een de voornaamwoorden
kent er drie : dij
»
schrijft heer J. V. neemt dus voor de naamwoorden en voor de
schrijve dus De koe rust;
Tij gekalfd. « Mis » roept KOLLEWIJN »
« die koe moeten kosten ? HIJ tweehonderd
»
is uitzinnig. Niemand, hier of in Holland ,.
zoo. Het volk neemt het geslachtsonderscheid
en men wil het op kunstmatige wijze
Het onmogelijk. schreven alle
wartaal, de spraakmakende
zou volgen.
logischer het stelsel zeker dan dat
heer J. V. Want, aangezien het voornaam-
(I) Opstellen - 112-
« grober U nfug )) ZOU kunnen genoemd worden~
Er is gezondigd door het aanbrengen van onnoodige
en af te keuren wijzigingen (als b. v. noch
nog en noch, 'n, m'n voor een, mijn, en door het toegeven aan een tot manie ontaarde
neiging om aan vreemde woorden een Nederlandsch
kleed te verleenen, dat ze voor den beschaafden
lezer onkenbaar maakt. ))
Wat over de geslachten voorgesteld wordt,
gaat waarlijk over zijn hout. « Voor de naamwoorden
kent de spreektaal slechts geslachten,
een de geslacht en een het geslacht. Voor de voornaamwoorden
kent ze er drie: een hij, een ,ij'
en een het geslacht. ))
Zoo schrijft de heer J. V. Hij neemt dus twee
geslachten aan voor de naamwoorden en drie voornaamwoorden. Men schrijve dus: De koe rust;
,ij heeft gekalfd. « Mis» roept KOLLEWIJN (I) ))
Hoeveel zou die koe moeten kosten? HIJ zal tweehonderd
gulden waard zijn. »
Het is uitzinnig Niemand, hier of in Holland,
spreekt zoo. Het volk neemt het geslachtsonderscheid
in acht, en men wil het op kunstmatige wijze
uitwisschen. Het is onmogelijk. Al schreven alle
letterkundigen zulke wartaal, de spraakmakende
gemeente zou hen nooit volgen.
Maar, logischer is het stelsel zeker dan van den heer J. Want, aangezien voornaam-
(I) Opstellen over Spelling en Verbuiging, blz. 108.
- 1 13 -
woord het begrip bevat, dat door het naamwoord
wordt uitgedrukt, hoeft men noodzakelijk voor beide
evenveel geslachten te hebben.
het lager onderwijs is dit volstrekt noodig :
v.. de spraakkundige- en zinsontleding. Ook
wordt het gebruik der voornaamwoorden aangewend,
om de geslachten der namworden te leren. Een
naamwoord is van het mannelijk, vrouwelijk of
onzijdig geslacht volgens men hij, Tij of het in de
plaats zet.
vereenvoudigers werpen alle geslachtsonderscheid
over Zij houden
de naamvallen. De
uitgangen der bepalende woorden vallen weg.
behoudt men dan de buigingsvormen der
voornaamwoorden? volstrekt
indien men de buigingsvormen
der naam- en bepalende woorden. opoffert. Men
het ontwikkelde geslachtsgevoel der
Nederlanders eene legende is. Ik antwoord,
zich bedriegt, wat de Kempenaars betreft.
tegen de naamvallen. Ik geef het
Maar hetzeltde gebeurt met de voornaamwoorden.
Hem hein het in
provincie, 't geheel niet ongewoon. Doch,
daar om deze feilen te verbeteren.
ik zeg het luide : het is van grooter belang,
volk juist spreekt en schrijft, wat het eigenlijke
der taal, de spraakleer, betreft, dan het de klanken juist zou uitspreken, gelijk de Noord-
- 113-
het begrip bevat, dat door het naamwoord
men noodzakelijk voor beide
geslachten te hebben.
In het lager onderwijs is dit volstrekt noodig :
b. v. voor de spraakkundige- en zinsontleding. Ook
het gebruik der om de geslachten der naamwoorden te leeren. Een
van het mannelijk, vrouwelijk of
volgens men {ij zet.
De vereenvoudigers werpen alle geslachtsonderscheid
der naamwoorden oyer boord. Zij houden
geene rekening meer met de naamvallen. De
bepalende woorden vallen weg.
Waarom behoudt men dan de buigingsvormen der
persoonlijke voornaamwoor.len? Daar is volstrekt
geene reden toe, indien men de buigingsvormen
naam- bepalende woorden. opoffert. Men
beweert, dat het ontwikkelde geslachtsgevoel der
Zuid-Nederlanders eene legende is. Ik antwoord,
dat men zich bedriegt, wat de Kempenaars betreft.
Zij begaan feilen tegen de naamvallen. Ik geef het
toe. Maar hetzeltde gebeurt met de voornaamwoorden.
komt, hem weet het niet, is, in
onze provincie, in 't geheel niet ongewoon. Doch,
de school is d·aar om deze feilen. te verbeteren.
En, ik zeg het luide: het is van grooter belang,
dat ons volk juist spreekt en schrijft, wat het eigenlijke
wezen der taal, de spraakleer, betreft, dan dat
klanken juist zou uitspreken, Noordhet
belang eener beschaafde
hoog te schatten is. Ook moet men
dat het eerste niet moeilijker te verkrijgen
dan het tweede. Wat ervan zij, het geslachtsonderscheid,
de buigingsvormen geven we niet op,
volk beide gelukkiglijk heeft bewaard,
in ruime mate tot de duidelijkheid en
onzer bijdragen, en daarvan
wezenlijk kenmerk uitmaken.
werpe men op, dat, in BEETS'
Camera Obscura zes eerste regels vier buigbare
vormen onverbogen voorkomen. Dit bewijst
zouden tal van treffelijke schrijvers
aanhalen, die de uitgangen niet weglaten.
datief- en genitiefvormen komen in de spreektaal
voor, beweert men. Dit is overdreven.
nog eens : waar het past, moeten we trachten
daar te voeren. I k veronderstel zelfs, dat
vormen spreektaal zouden verloren zijn,
herhaal Dan nog
wij in de schrijftaal wij hebben
noodig ter afwisseling, ter welluidendheid. Zij
vormenrijkdom taal.
schrijft gelijk kan niet
zijne strengheid toegepast zoomin als
voorschrift beschrijf de wereld, juist gelijk
Zoo goed als elkeen weet ik, dat bescheidenheid
waar over mijn letterkundig werk
is. meen te mogen zeggen, dat
algemeen opgemerkt wordt, dat het waar is.
- 114-
nederlanders, hoewel het belang eener beschaafde
uitspraak zeer hoog te schalten is. Ook moet men
weten, dat het eerste niet moeilijker te verkrijgen
is dan het tweede. Wat ervan zij, het geslachtsonderscheid,
de buigingsvormen geven we niet op,
omdat ons volk beide gelukkiglijk heeft bewaard,
omdat ze in ruime mate tot de duidelijkheid en
welluidendheid onzer taal bijdragen, en daarvan
een wezenlijk kenmerk uitmaken.
Tevergeefs werpe men ons op, dat, in BEETS'
Obscura in de zes eerste regels vier buigbare
vormen onverbogen voorkomen. Dit bewijst
niets. Wij zouden tal van treffelijke schrijvers
kunnen aanhalen, die de uitgangen niet weglaten.
De datief- en genitiefvormen komen in de spreektaal
niet voor, beweert men. Dit is overdreven.
En, nog eens: waar het past, moeten we trachten
ze daar in te voeren. Ik veronderstel zelfs, dat
deze vormen in de spreektaal zouden verloren zijn.
wat, ik herhaal het, het geval niet is. Dan nog
moeten wij ze in de schrijftaal behouden; wij hebben
die noodig ter afwisseling, ter welluidendheid. Zij
vermeerderen den vormenrijkdom onzer taal.
Het schrijfr gelijk gij spreekt, kan overigens niet
in al zijne strengheid toegepast worden, zoomin als
het voorschrift : beschrijf de wereld, juist gelijk
zij is. Zoo goed als elkeen weet ik, dat bescheidenheid
mij past, waar over mijn letterkundig werk
spraak is. Toch meen ik te mogen zeggen, dat
schier algemeen opgemerkt wordt, hel waar is.
— ii5 —
I k weet echter best, dat het er verre van af is,
of het is volstrekt waar. In dit geval zou het
onverdraaglijk, ongenietbaar zijn. Nergens is dan
ook de geschreven taal een juist, trouw beeld van
de spreektaal. Gene is overal meer verzorgd dan
deze. Overal onderscheidt zich de eerste door letterkundige
vormen, die de tweede mist. Het afgepaste
en gekastijde, waardoor de geschreven taal
zich onderscheidt, zal aan de spreektaal altijd vreemd
blijven. Ik zegde dus tot mijne jongens : Beschrijft
de dingen, gelijk zij zijn; doch stelt ze belangrijker
voor dan ze zijn. Schrijft gelijk men spreekt, doch
beter dan men spreekt : verrnijdt evenzeer platheid
als onnatuurlijkheid. Dit alles slechts, om te doen
uitschijnen, dat, al waren zelfs de naamvalsvormen
in onze spreektaal verloren, wij die daarom niet
uit onze schrijftaal moeten verbannen. Het zou
veeleer eene reden zijn die daar trachten herin te
voeren. Het moet herhaald worden en luide :
Hunne verdwijning verarmt onze taal, terwijl hun
gepast gebruik in geenen deele hare natuurlijkheid
hindert.
« Ik wil u niet vernederen, maar verheffen, »
zegt VAN DER PALM. Als de spreektaal gebrekkig
is, mag men dit niet als een voorwendsel doen
gelden, om deze gebreken aan de schrijftaal op
te leggen. Wij moeten er ons integendeel op toeleggen,
om de gesproken taal de letterkundige
waarde der geschreven taal te doen verkrijgen. Ik
zeg het luide : niemand is meer vijand van onna-N
— IIÓ —
tuurlijkheid en gemaaktheid dan ik. Niemand heeft
de volkstaal, de levende, spelende volkstaal meer
lief. Maar, is het niet waar, dat het al te groot
verschil tusschen de geschreven taal en de spreektaal
de hoofdoorzaak is, dat de letterkundige werken
niet door ons volk kunnen genoten worden? Men
zegge niet : juist daarom stellen wij voor de naamvalsvormen
te doen verdwijnen ? Neen : want indien
gij dit middel wildet doordrijven, zoudt gij logisch
moeten blijven. Gij zoudt alle ongewone vormen,
woorden, uitdrukkingen en wendingen moeten vermijden,
die in de gesproken taal nooit worden
gehoord. Gij zoudt onze letterkundige taal tot
een goedje van gering allooi verlagen. Wij zeggen
het is onze plicht te zorgen, dat de juiste en
sierlijke vormen der geschreven taal meer en meer
gemeengoed van ons volk worden. Lang hebben
wik geroepen : « aldus drukt nagenoeg Dr. De Vries.
zichuit — ik heb op dit oogenblik den tekst
niet onder handen verlos ons van de onnatuurlijkheid
; thans geldt vooral de bede, verlos ons.
van de slordigheid en platheid. » Wat ervan zij,
in de Vlaamsche gewesten zal de invloed der kernige
volksspraak, meer dan elders, een stevige dam zijn
tegen gemaaktheid en onnatuurlijkheid.
De vereenvoudigers (in Vlaanderen ten minste)
vervallen in eene onbegrijpelijke tegenstrijdigheid.
Zij zeggen : De schrijftaal hoeft een getrouw beeld
te zijn van de beschaafde spreektaal. Deze of gene
vormen zijn uit de spreektaal verdwenen, gebruikt
".77
ze dus niet meer in de geschreven taal. Maar,
gelijk ik het hooger reeds deed uitschijnen, geheel
hun stelsel is lijnrecht met de spreektaal, ten
minste met de onze, in strijd. Vormen, die elkeen
gebruikt, keuren zij af. Uitdrukkingen die niemand
hoort, schrijven zij voor.
Het is duidelijk, dat deze taalkundigen, voor
wier geleerdheid ik de rechtzinnigste bewondering
koester, de taal als doel beschouwen, en slechts over
haar schrijven. Ware deze hun een middel, een
voertuig om zich rechtstreeks tot het volk te wenden
een palet tot het schilderen van ons volk met zijne
zeden en gebruiken, gelijk het spreekt, denkt en
gevoelt, « wie es leibt und lebt, » zouden de Duitschers
zeggen, zij zouden gewaar worden, dat de
kleuren, die zij ons aanbieden, niet deugen, ja
valsch zijn. Zij zouden, ik herhaal het nog eens, ons
eenen vorm opdringen, waarin ons volk zich zelf
niet zou erkennen, die nooit het beeld onzer omgangstaal,
van ons volk zelf zou zijn.
De Vereenvoudigers verwerpen het geslachtsonderscheid
der naamwoorden en de uitgangen der
bepalende woorden.
Het is niet eens noodig de aandacht op hun
gebrek aan logiek te vestigen. De uitspraak is bid
hen alles. Met de afleiding wordt geene rekening
gehouden. DE VRIES en TE WINKEL doen, met klem
van redenen, uitschijnen, dat de uitspraak alleen
nergens eenen vasten grondslag ter regeling der
spelling oplevert.
--- I 18 -IHet
stelsel van den heer J. V. berust dan ook
geenszins op de uitspraak. En hier komt het gepast
voor, een zijner voornaamste opwerpingen te wederleggen.
Zijn stelsel is : wijkt niet al te zeer van de
spelling DE VRIES-TE WINKEL af. Het levert dus
geene al te groote moeilijkheden op. Nemen wij
dit aan. Maar het is niet logisch, en het is tevens
volkomen in strijd met ons taaleigen. Wilde men
dan toch « schrijven gelijk men spreekt, » dat men
dan de spelling van Kollewijn aanneme. En dan
nog zou de geschreven taal het juiste beeld van
de beschaafde spreektaal niet kunnen zijn ; nog
eens, omdat de uitspraak alleen de noodige vastheid
mist, hier zoowel als elders, om er een spellingstelsel
op te bouwen.
Het is met deze zaak zooals met de letterkundige
strekking, ZOLA en CYRIEL BUYSSE, beschrijven
het volk juist gelijk het is, » zegt men. Dit is
eene dwaling. Het valt niet te betwijfelen, of daar
bestaan, in wezenlijkheid, nog afschuwelijker menschen,
dan zij ons voorstellen. Daar gebeuren nog
walgelijker zaken, dan zij beschrijven. Zoo ook
zou het spellingstelsel, dat juist de spreektaal zou
weergeven, aan onze geschreven taal een nog vreemder
voorkomen geven, dan dat der stoutste hervormers
; of liever daar zouden haast zooveel stelsels
zijn als schrijvers, wellicht als sprekers.
Het is mogelijk, dat de Duitschers lichte wijzigingen
aan hun spellingstelsel hebben toegebracht.
Doch, wie heeft er aan gedacht de naamvalsvormen
— ,ig —
af te schaffen? Wie heeft de geschreven taal naar het
model der Beschaafde Spreektaal willen schoeien?'
LEYGUES laat toe schrijven : lec9n j'ai
commission que j'ai recu, on hoewel de « grote fonetiest VICTOR »
« dat deze Franse Vereenvoudiging de
de ware vooruitgang op'
de pruikenweteuschap is n, gaat het hiermede gelijk
LEYGU ES' tijd
van de treff'elijckste schrijvers,...
ongetniijfelt g enightige toe hebben.
Welk Fransch dichter of prozaschrijver schrijft
inderdaad : commission qu'on m'a remis? dat men, om de fonetiesten te bevredigen,
moeten schrijven : kommission kon Daar bestaan staaltjes van dergelijke taal.
Het doet niets ter zake, dat de Vlaamse Akademie
tweemaal de uitgesproken, « zegt de heer J. V. Dat
houdt toch niet voor eene kerkvergadering,
dogma's afkondigt. D
daar niet voor.
is diep overtuigd, dat de vereenvoudiging der
onze letterkunde
zou Zij meent, dat het het
Woordenboek der Nederlandsche taal
te wijzigen. dit op weten..
gronden is haar aangenaam,
hetzelve gevolgd in Vlaamsch-
België. de
schaffen 1 het
der Beschaafde Spreektaal willen schoeien r
laat toe te schrijven: la lepll que j'ai
appris; la commission que j'ai reçu, ou qu on m'a
remis. Maar, hoe\vel de « grote fonetiest VICTOR ))
verklaart, (I dat deze Franse Vereenve,udiging de
schoonste zegepraal van de ware vooruitgang op
pruikenwete;lschap )), gaat het hiermede gdijk
met LEYGUES' voorgangers in Vondels tijd: .'!r .'!rn
niet ghevolght van de treffelijckste sch,-ijvers, .•.
die ongeüvijffelL gewightige reden daer toe hebben.
\Velk Fransch dichter of prozaschrijver schrijft
inderdaad: La commission qu'oll m'a remis? Mij
dunkt, dat men, om de fonetiesten te bevrecligen,
zou moeten schrijven ; La kommission kon ma
remie. staaltjes van dergelijke taal.
« niets ter zake, dat de Vlaamse Akademie
zich tweemaal tegen de Vereenvoudiging
heeft uitgesproken, zegt de heer J. V. » Dat
korps houdt zich toch niet voor eene kerkvergadering,
die dogma's afkondigt. »
Neen, de Academie houdt zich daat niet voor.
Zij is diep overtuigd, dat de vereenvoudiging der
spelling slechts nadeel voor onze taal en letterkunde
opleveren. Zij meent, dat het niet gepast is het
stelsel van het \Voordenboek der Nederlandsche taal
wijzigen. Zij beschouwt dil stelsel als op weten,·
schappelijke gronden berustende. Het is haar aangenaam,
dat hetzelve overal wordt gevolgd in VlaamschBelgië.
De Vlaamsche Academie vreest vooral, dat de
-- 120
zoogenaamde nieuwe spelling, andere stelsels in het
leven zou roepen, dat hieruit verwarring en strijd
zouden ontstaan, tot groote schade van den bloei onzer
letterkunde. van het onderwijs onzer taal, van haar
gebruik in de wetenschap, waar hare eerste behoefte
moet zijn, het is niet te begrijpen, dat leeraars dit
niet inzien : eenheid en vastheid van grondregels.
Het zou, op dit oogenblik, eene ramp. zijn,
zoo wij eenen spellingsoorlog moesten hebben.
Gelukkiglijk bestaat dit gevaar niet. De behoefte
tot wijziging wordt nergens gevoeld, zoomin door
ons volk als door onze schrijvers. Wij zouden voorbeelden
kunnen aanhalen, van pogingen, die totaal
mislukt zijn. Wij doen dit niet, omdat wij alle
persoonlijkheden willen vermijden.
Volgen wij Vader Vondels raad : Laet ons
liever hooien wat Palamedes te seggen heeft.
Houden wij ons met ernstige taal- en letterkundige
studie bezig. Schrijven wij boeken, die voor ons
volk genietbaar zijn. en leeren wij hun onze taal zoo
goed mogelijk kennen en tevens innig liefhebben.
I2I -
Zitting van 15 October heeren Prayonvan
Zuylen, onderbestuurder, bestendige
heeren Pauw, Gailliard,
Thijm, Vos,
van Sermon, Coremans, Bols,
de Claes, Janssens, jhr. de Gheldere, de Vreese, werkende leden ;
heeren en Mac Leod, briefwisselende
en goedkeuring van het verslag de wordt door den bestendigen
lijst neergelegd der
Regeering :
de Belgique, nrs 18.
des Sommaires des —9Idem..
Belgique. de la
des Lettres, 1902, nr 8. -- LIX, q.".
Le registre de
général de aux Bas de 1567 a 1576.
de l' Agriculture, - 121 -
IS October 1902.
Aanwezig de heeren Obrie, bestuurder, Prayonvan
Zuylen, onder bestuurder , de Potter, bestendige
secretaris;
de heeren Claeys, jhr. de Pauw, Gailliard,
Alberdingk Thijm, Daems, Coopman, de Vos,
Broeckaert, van Even, Sermon, Coremans, Bols,
<ie Flou, Claes, Janssens, jhr. de Gheldere, Simons,
Ceuleneer, Segers en de Vreese, werkende leden;
de heeren Joos en M ac Leod, briefwisselende
leden.
Na lezing en goedkeuring van het verslag over
<ie vorige zitting wordt door den bestendigen
Secretaris de lijst neergelegd der
AANGEBODEN BOEKEN.
Door de Regeering :
Bibliographie de Be/gique, 1902, nrs 17-T8. -
Idem. Bulletin des SommaÏl-es des périodiques, nr 9.
Académie royale de Belgique. Bulletin de la
Classe des Lettres, T902, 8. - Mémoires
couronnés. Tome LIX, 4".
Commission royale d'histoire. Le registre de
Franciscus Lixoldus, trésorier général de l'armée
espagnole aux Pays-Bas de à 1576.
Revue sociale catholique, 1902, nr 12.
Bulletin de l'Agriculture, 1902, nr 5.
-- 122 --
Annales des Travazcx publics de Belgique,
1902, nr 7.
den DAEMS
An der Pforte der Muttergottes-Kapelle. DAEMS. Nach dem Vliimischen bearbeitet
von J. WJSZKIRCHEN.
Door den heer BAUMGAK.TNER :
Geschichte der Weltliteratur. t e en 2e Freiburg, 1897, 8°, q. dln .
de Maredsous
Mélanges d'histoire bénédictine, sdrie. Le
symbole d'Athanage et son premier térnoin St. ._
Césaire d' Arles, Dom MORIN.
Quatori e nouveaux discours inédits de St.
Jérôme.
heer FELIX RODENBACH
Opvoedkunde en verTameling van goede raden
en leefregels voor iedereen. 1902.
den heer E. MARESCAUX :
voor Belgische Notarissen. jaar.
den P. -J. GOETSCHALCKX :
Bijdrage tot de geschiedenis bikonderlijk vanhet
hertogdom Brabant. 1902.
den FERN. DONNET :
Guillaume de Broëta et famille..
- IZZAnnales
Travaux publics de Belgique.
190z, 7.
Door den heer S. DAE~IS :
Pforte der Muttergottes-Kapelle: Von
Fr. S. DAEMS. dl!n2 Vlämischen be.1rbeitet
J. CHRYSOSTOMUS WrSZKIRCHEN.
den ALEX. BAUMGARTNER
Weltliteratur. Ie en ze druk.
8°, 4 dln.
Door de abdij van Maredsous
d'histoire bénédictine, 4e sene. ~mbole et son premier témoin St.
d'Arles, par Dom G. :\iORIN.
Quator,e nouveaux de St.
Jéróme.
Door den heer FELIX RODENBACH :
en verrameling van goede raden
leefregels voor iedereen. Brugge, 190z.
Door den heer MARESCAUX :
Tijdschrift voor Belgische Notarissen. Tweede
Door den heer P.-J. GOETSCHALCKX :
de bijronderlijk van:
het aloude hertogdom Sept. 190z.
Door den heer FERN. DONNET :
Joseph Guil/aume 4e Broê'ta et sa famille.
- 123 -..
De laatstverschenen afleveringen van De Tuinbode,
Biekorf, St.-Cassianusblad, De Vlaamsche
Kunstbode, het Katholiek Onderwijs.
B ibliographische mededeeling.
Namens den Heer OMER WATTEZ neem ik de
vrijheid, weer een paar nieuwe letterkundige voortbrengselen
van dien ijvervollen, begaafden schrijver
de Kon. Vl. Academie voor hare boekerij aan te
bieden ; namelijk de pas verschenen schetsen bundels : .
Kinderweelde, Kinderleven.
Deze opstellen dragen den stempel van zuiver
gedegen talent. Bevallige eenvoud van opvatting,
onvervalschte aanschouwelijkheid, ongerepte frischheid
van gevoel, teedere natuurliefde, door smakelijke
kunst gelouterd, — zoetvloeiende, bronheldere
taal ; dat alles maakt van deze keurige werkjes een
verkwikking voor hoofd en hart. Welkome lafenis
voor onbedorven leesdorst. Gelukkige afwisseling
van den overvloed onnatuurlijken, bedwelmenden,
met gif gestookten geestesdrank, jong en oud heden
zoo kwistig voorgeschonken.
Hier geene gezochtheid of gemaaktheid, geen
aanstellerig effectbejag, geen zenuwachtige overspanning
; maar wat alle deugdelijke letterkunde
kenmerkt : volkomen oprechtheid van woord en
beeld, van indruk en gedachte.
-- 124 -
Zachte gemoedsrust, gezonde blijmoedigheid,
koesterende warmte ademen deze stukjes leven uit.
Geen koude erin of duisternis. Het geheel herinnert
een heuvelig lentelandschap aan de hooger Schelde,
met hier en daar een hoekje schaduw gespreid,
en overlicht van lachenden zonneschijn.
Dr. AM. DE VOS.
De heer Bestuurder maakt de vergadering
bekend dat de tegenwoordige leden der Koninklijke
Vlaamsche Academie vanwege het Bisdom te
Gent Bene uitnoodiging hebben ontvangen tot
bijwoning der requiemmis, den 3o September Bezongen
in de hoofdkerk tot lafenis der ziel van wijlen
H. M. de Koningin der Belgen. Het Bestuur heeft,
te dezer gelegenheid, zijn recht doen gelden op eene
behoorlijke plaats in de kerk en aan dit verzoek
werd dan ook voldaan. De leden der Academie
zaten in het hoogkoor, naast de magistraten van
het Hof van Beroep. — De vergadering betuigt er
hare tevredenheid over, dat aan de Academie, te
dezer gelegenheid, de plaats is afgestaan, waar zij
recht op had.
De heer Broeckaert stelt voor, namens de
Commissie voor Geschiedenis, Bio- en Bibliographic
de door de heeren Coopman en Broeckaert bewerkte
Bibliographic van den Vlaamschen Taalstrijd ter
-- 25 -
pers te laten leggen. Het eerste gedeelte van dit
werk is drukvaardig.
Gezegde Commissie verlangt ook te weten
of de Academie de Vlaamsche Biblio8raphie, door
den heer de Potter, en tot heden de jaren 1830-1890
bevattende, verlangt voortgezet te zien.
De vergadering, geraadpleegd, stemt in de uitgave
van beide werken toe.
Dagorde
De heeren van Even en j;hr. de Pauw bieden
verslag aan over het opstel des heeren L. Maeterlinck,
over den schilder ROGIER VAN DER WEYDEN.
Het verslag des heeren van Even luidt alsvolgt :
ROGIER VAN DER WEYDEN.
De heer bestendige Secretaris der Academie zendt
mij, tot advies, eene studie over de geboorteplaats
van den schilder Rogier van der Weyden, door
den heer L. MAETERLINCK, van Gent, aan onze Academie
medegedeeld. Met genoegen heb ik het opstel
gelezen en ben van gevoelen dat het in onze Verslagen
behoort te worden opgenomen.
Ondanks de navorschingen van onze twee
overleden vrienden ALFONS WAUTERS en ALEXAN-
1 26 --
DER PINCHART blijft de oorsprong van VAN DER
WEYDEN nog met duisterheid omgeven. Lang heeft
men beweerd dat de beroemde kunstenaar te Brussel
het licht ontving. Toen PINCHART reeds zijne ontdekkingen
in de archieven van Doornik had bekend
gemaakt, bleef WAUTERS hem nog als Brusselaar
beschouwen. De ernstigheid van PINCHART,
zijne hooge waarde als archivaris, deden ons zijne
denkwijze bijtreden. Doch later ontstond er bij
ons twijfel omtrent ROGELET DE LA PASTU RE, in
de archieven van Doornik vermeld. WAUTERS heeft
aangemerkt : le langage verbeux du registre de
Tournai n'inspire que de la défiance. » En elders
nog : « ou le manuscrit de Tournai est d'une
authenticité douteuse ou le Rogier de la Pasture
n'est pas le célébre Rogier. »
MOLANUS, in zijn werk over Leuven, noemt
hem Schilder en burger van Leuven. Nu, de getuigenis
van dien schrijver heeft, in deze omstandigheid,
eene buitengerneene waarde. Niemand meer
dan hij was bekend met de archieven der kerken en
kloosters van Leuven ; niemand had deze archieven
met meer kennis en vlijt doorzocht en er uit aangeteekend
wat er belangrijks in voorkwam. « Civis
et pistor Lovaniensis »1 Zoo iets kon hij niet
schrijven zonder een stuk gezien te hebben, waarin
het te lezen stond.
Met den heer MAETERLINCK ben ik van gevoelen
dat VAN DER WEYDEN een Vlaming was. Werd
hij wezenlijk in Doornik geboren, dan zal het toch
- I27 --
uit Vlaamsche ouders zijn geweest. Het opschrift,
.dat hij in 1443 schilderde op een der luiken van het
triptiek der kapel van Willem Edelheere, in de St.-
Pieterskerk, te Leuven, is toch zoo echt Vlaamsch
van zin en uitdrukking. Het luidt namelijk :
Dele fafeC Qeeff bergerf Qin %%iCCBm
etie[Qiere tuFrbinne int key
ons 7jevr M.CCCC en XLIII.
Wij denken dat een Waal in dit opschrift feilen
zou hebben begaan.
Het monogram der echtgenooten Edelheere bestaat
uit twee ineengevlochte letters : W en A (WILLEM
en ADELIJT) ; dus Vlaamsch.
Over het verblijf van den kunstenaar te Brussel
bezitten wij weinige inlichtingen ; zulks is te verklaren
: tijdens het bombardement dier stad, in
1695, werden al de schepenenakten en de andere
gemeentehandvesten door hét vuur verslonden. In
de weinige stukken die tot ons zijn gekomen, is
de schilder steeds met zijn Vlaamschen naam vermeld.
In eene rekening der Sinte-Goedelekerk, van
1444, heet hij « meester Rogieren van der Weyden. »
In eene acte van het leenhof der kanselarij van
Brussel, van 1449 : « meester Rogieren van der
Weyden. » — In het register der broederschap van
Het Heilig Kruis, in de kerk van Koudenberg,
van 1462 « meester Rogier vander Weyden, schilder
der stad. » — In eene acte nopens zijn jaar--
128 -
getijde, van 5 October 148o : « meester Rogieren
vander Weyden, schilder. » --- Eindelijk in een
grafregister der kerk van Sinte Goedele : « magister
Rogerius van der Weyden, excellens pictor. » (i)
Was zijn familienaam wezenlijk Pasture , .
dan valt het moeilijk te verklaren waarom hij, in
oorkonden, niet eenmaal met Fransche
benaming voorkomt.
van Weyden, beeldhouwer ,.
werkte te Leuven, in 1423, aan de sieraden van
paleis van Jan IV, hertog van Brabant PINCHART aangehaalde van
waarin er spraak is van ROGET DE LA
moeten (ik meen den heer MAE--
TERLINCK te hebben met
worden. namelijk de rekening
van de nering der schilders en glazenmakers
Doornik, 1463, wezenlijk in gemeld jaar
nalaten den heer MAETERLINCK
aan te zetten om tot dit onderzoek over
gaan : uit dit onderzoek moet er vast licht
onlangs Pieters ,
-kerk, te Leuven, terugevonden en dor Hoglerar
HULIN toegeschreven,
zijn, naar allen schijn van waarheid, van
(I) W AUTERS, Rogier der Weyden, sa ses oeuvres. 1855, in-dans le dans le bl. 256.
- 128-
5 October 1480: « meester Rogieren
- Eindelijk in een
Goedeie: « magister
Weyden, excellens )) (I)
\Vas zijn familienaam wezenlijk de la Pasture,
het moeilijk te verklaren waarom in,
de aangehaalde oorkonden, niet eenmaal met Fransc
he benaming voorkomt.
Zekere Hendrik vall der -Weyden, beeldhouwer,
in 1423, aan de sieraden van
het paleis van Jan IV, hertog van Brabant (2).
De door PINCHART aangehaalde archieven van
Doornik, waarin er spraak is van ROGET DE LA
PASTURE, moeten (ik meen het den heer MAETERLINCK
te hebben geschreven) opnieuw met
aandacht onderzocht worden. Is namelijk de rekening
van de nering der schilders en glazenmakers
van Doornik, van 1463, wezenlijk in gemeld jaar
geschreven? Ik kan niet nalaten den heer MAI1:TÉRLINCK
aan te zetten om tot dit onderzoek over
te gaan : uit dit onderzoek moet er vast licht
opdagen.
De muurschilderingen, onlangs in de St.-Pieterskerk,
te Leuven, teruggevonden en door Hoogleeraar
HULIN aan ROGIER VAN DER WEYDEN toegeschreven,
zijn, naar allen schijn van waarheid, van
(I) ALFONS \VAUTERS, van der Weyden, vie et
ses ceuvres. Bruxelles, 1855, ilJ·8°.
(2) Louvain Ie passé et da1ls te présent, bI. 256.
I 29
HUBERT STEURBOUT, die in gemelde kerk reeds
in 1439 arbeidde, en later decoratieschilder der stad
werd. Hij was een vriend van onzen vermaarden
DIERIK BOUTS, die op hetzelfde tijdstip met heng
voor de gemeente werkzaam was.
Leuven, 30 September 1902.
EDW. VAN EVEN.
Jhr. Nap. de Pauw geeft verslag over hetzelfde
opstel in de volgende bewoordingen
I k stern ten volle in met het oordeel uitgebracht
door ons geacht en alleszins bevoegd medelid
den heer van Even, die zoovele jaren van zijn
leven heeft besteed om de duistere punten met
betrekking tot onze beroemde kunstenaren van den
voortijd op te helderen.
De korte, maar zaakrijke verhandeling des
heeren L. Maeterlinck verdient stellig eene plaats
in onze Verslagen.
Jhr. de Pauw voegt erbij dat de quaestie,
door den heer L. Maeterlinck aangeroerd, van groot
belang is; zij werd door genoemden schrijver besproken
in de Gentsche Maatschappij van Geschieden
Oudheidkunde, alsook op het laatstgehouden
Oudheidkundig Congres te Brugge. Jaren geleden
reeds ontdekte de heer van Even in het archief
- t 30 --
van Leuven een stuk, waaruit bleek dat de vader
van den schilder den kunstbeitel hanteerde, en te
Leuven herhaalde keeren werkzaam was. Welnu,
daar de zoo kunstkennende heer Maeterlinck bestatigt
dat er in het werk van Rogier van der Weyden
iets sculpturaals op te merken is, mag men daarin
een grond te meer vinden om Rogier te houden
voor wat hij, naar den meesten schijn, te achten is :
geboren of afkomstig van Leuven. De heer Maeterlinck
drukt zelfs de meening uit, dat onze schilder,
ook met den beitel, zijnen vader in het snijwerk
behulpzaam was. Hoe het zij Rogier was een
Vlaming, en wij mogen ons die eer niet laten
ontfutselen !
De vergadering beslist dat het opstel des heeren
Maeterlinck in de Verslagen zal worden opgenomen.
De heer Alberdingk Thijm komt nu aan het
woord.
Spreker ontwikkelt een voorstel van den volgenden
inhoud :
De werken gedrukt door de Koninklijke Vlaamsche
Academie zullen voortaan niet uitgegeven
worden zonder Analytische Woordenlijst.
Het gebrek onzer uitgebreide werken is dat
men zonder voorafgaande studie zich niet dan door
groote moeite met den inhoud kan vertrouwd
maken en men, om er bijzonderheden in te vinden,
-- 131 --
meestal drie-viermaal zooveel tijd er aan moet wijden
dan de gelegenheid toelaat. Hieruit volgt ook dat
slechts een gering getal lezers den inhoud leert
kennen.
Om aan die werken het doel te doen bereiken
waarmede zij geschreven of bekroond werden, is
het noodig in eene alphabetische lijst te vermelden,
-op welke plaatsen niet alleen, maar waarom, bij
welke gelegenheid een of andere naam van persoon
of plaats wordt vermeld.
Alleen zulke tafels of registers maken een werk
voor geleerden en ongeleerden bruikbaar.
De. historicus BoHMER heeft op de noodzakelijkheid
van zulke tafels reeds voor vele jaren gewezen.
De scherpzinnige geleerde legde een boek
rustig ter zijde, hetwelk genoemde eigenschap niet
bezat, dewiji in den regel de tijd niet toeliet als
't ware denzelfden weg nog eens af te leggen, dien
de schrijver zelf reeds had afgewandeld.
Ongelukkig geven nog heden vele hoogstverdienstelijke
geschiedwerken van BoHMER'S navolgers
het gebrek, waar tegen de meester waarschuwde,
te beklagen.
Wil men b. v. bij JANSSEN zoeken hoe Pius II
de Turken begon te bestrijden, men is niet zeker
van het deel, of van een der 25 plaatsen waar de
eigennaam voorkomt, evenmin als men raden kan
in welk citaat der 82 plaatsen van het 8e deel der
Geschichte des Deutschen Volbes beim Aussang des
Mittelalters, waar Luther voorkomt, vermeld wordt
hoe deze de openbare huizen bevocht.
— 132 -
Het is onlangs dat de heer Prayon-van Zuylen,
zijne verdienstelijke Geschiedenis van Ierland, de
over werken (MITCHELL) behoorlijke
tafel, al liet hem de tijd ook niet toe zelf eene
meer uitvoerige analytische samen te stellen, in den
zin als wij hier bedoelen.
De Gailliard bereidt tafels voor van goeden
uitvoerigen aard en onder onze Leden zijn er een
aantal, die voortdurend het afzijn van analytische
tafels betreuren. De heer van Even heeft in zijn
Louvain a travers les ág es een goed voorbeeld
moed het gebrek
onzer uitgaven kan voorzien. Andere voorbeelden
wij bij AREND, Algesneene Geschiedenis des -
NAM ECH E, 3oe deel zijner Histoire
nationale en andere meer.
wie het wezenlijk om de wetenschap, en
enne zal den
boeken diep betreuren, en
dien toestand garne, met vele dier werken, zien terg
Spreker werk
bekroond worde (of anders uitgegeven),
analytisch register, naar de
keurraad zal
zijn voor dezer bepaling.
bestendige Secretaris vraagt het woord ene opmerking in 't miden te brengen angande
voorstel van den vorigen Spreker.
- 132 -
dat de heer Prayon-Zuylen~
in zijne verdienstelijke Geschiedenis van Ierland, de
klacht uitte over werken (MITCHELL) zonder behoorlijke
tafel. al hem zelf eene
samen te stellen, in den
wij hier bedoelen.
Oe heer GaiJliard bereidt tafels voor van goeden
zijn er een
voortdurend het afzijn van analytische
betreuren. Even heeft in zijn
LOllvain à travers les áges goed voorbeeld
gegeven hoe men door geduld en moed in het gebrek
uitgaven kan voorzien. Andere voorbeelden
vinden wij bij AREN D, Algemeene des
Vaderlands, in NAMECHE, 30e deel zijner Hisloire
andere meer.
Al wie het wezenlijk om de wetenschap, t!O
niet om ec:ne lezing uit vermaak te doen is, zal den
toestand onzer tafellooze boeken diep betreuren, en
dien toestand gaarne, met vele dier werken, zien ten
gronde gaan.
Sprèker stelt daarom voor, dat geen enkel wedt
door de Academie bàroond worde (of anders uitgegeven),
zonder een analytisch register, naar de
opgegeven voorbeelden bewerkt. De keurraad zal
verantwoordelijk zijn voor de uitvoering dezer bepaling.
De bestendige Secretaris vraagt het woord om
eene opmerking in 't midden te brengen aangaq,nde
het voorstel van den vorigen Spreker.
— 13 3 —
Hij stemt er ten volle mede in, dat de inhoudstafels
van werken, welke te raadplegen zijn, zoo
volledig en uitgebreid mogelijk behooren te wezen
de geleerden, die daar iets in zoeken willen, hebben
niet steeds den tijd -- of het geduld — om vele
uren daaraan te besteden ; edoch wat de heer Alberdingk
Thijm verlangt, is, althans voor onze Academische
prijswerken, in de eerste jaren niet te
bekomen, daar het onmogelijk is de voorwaarden
van de uitgeschreven en alom verzonden wedstrijden
te wijzigen.
De heer Alberdingk Thijm verklaart het heelemaal
eens te zijn met den bestendigen Secretaris,
wat de werken betreft, welke volgens de nu uitgeschreven
prijsvragen zouden bekroond worden. Hij
bedoelt voornamelijk die, welke later zouden worden
gevraagd of door leden der Academie geschreven
worden.
Jhr. de Pauw spreekt in gelijken zin. Zeker
is het werk, waar de heer Alberdingk Thijm op doelt, .
hoogst nuttig en prijzenswaardig, maar het is niet
altijd mogelijk zulk een register bij de prijsverhandeling
te voegen ; dit kan eerst vervaardigd worden
als het boek gedrukt zal zijn. — De heer Alb. Th.
tracht dit met voorbeelden te bestrijden.
De heer Prayon-van Zuylen geeft eenige uitleggingen
omtrent de wijze, op welke hij de inhouds.^
134 —
tafel voor zijn werk Ierland heeft opgemaakt. Eene
alphabétische tafel kon hij daarvoor niet geven,
ze zou ongeveer zoo vele bladzijden hebben beslaan
als het boek zelf. Hij bepaalde zich tot een namenregister
èn voegde daarbij den beknopten inhoud
van ieder hoofdstuk. Voor werken van geschiedkundigen
aard is het moeilijker een uitgebreid register ,
te leveren dan voor literarische of wijsgeerige
schriften. ten vaste regel is niet te stellen.
Ten slotte drukt de heer Alberdingk Thijm
den wensch uit, dat het bureel der Academie in
het vervolg rekening zal houden met de door hem
gemaakte opmerkingen. De vergadering stemt
hiermede eenparig in.
Thans verleent de heer Bestuurder het woord
.aan den heer Claeys, die lezing doet van een opstel,
getiteld : Een woord naar aanleiding eener prosodische
nota over een gekend vers van Ledeganck.
De beer Bestuurder betuigt den heer Claeys
den dank der vergadering voor zijne mededeeling,
bestemd om in de Verslagen opgenomen te worden.
De heer Onderbestuurder vestigt de . aandacht
op het feit, dat aan de Bibliotheek der Gentsche
Hoogeschool thans eene plaats van beambte open
is, de heer Fayen zijn ontslag genomen hebbende.
Genoemde beambte was onze taal onmachtig
en kon derhalve niet behoorlijk zijne taak vervullen.
-- 135 --
Zal nu iemand in zijne plaats benoemd worden die
Nederlandsch kent ? Naar het schijnt, neen ; men
noemt eenen persoon uit Luik, die kans zou hebben
benoemd te worden.
Spreker meent dat de Academie tot plicht heeft
den heer Minister van Binnenlandsche Zaken en
Openbaar Onderwijs te verzoeken de voorkeur te
geven aan eenen Vlaming (A lgemeene bijtreding.)
De heerW.de Vreese denkt dat, volgens onlangs
ingevoerde verordeningen, de candidaten voor opene
plaatsen in de bibliotheken der Staatshoogescholen,
alsmede die van het Rijk, te Brussel, een exaam behooren
af te leggen. Tot heden zou geen Vlaming
zich daarvoor hebben aangeboden.
De bestendige Secretaris vindt daar geene moeilijkheid
in. Er zou, meent hij, aan de Gentsche
Hoogeschool wel een kundige en vlijtige student
te vinden zijn, die, wierd hem de kans gegeven,
den post zou willen aanvaarden, en, mocht hij nog
niet ten volle de vereischte bekwaamheid bezitten,
zich tot het exaam zou willen voorbereiden.
De vergadering belast het Bureel den bevoegden
heer Minister in den aangeduiden zin te schrijven,
alsook den heer Ferd. van der Haeghen, hoofdconservator
van de Bibliotheek der Gentsche Hoogeschool,
te verzoeken geen gunstig advies te geven op vragen
van candidaten, die het Nederlandsch on machtig zijn.
Te 4 1/4 uur verklaart de heer Bestuurder de
zitting geheven.
--- 136 --
ROGIER VAN DER WEYDEN.
door den heer L. MAETERLINCK.
Moeten wij aan ROGIER VAN DER WEYDEN,
Bene der grootste beroemdheden onzer vaderlandsche
Schilderschool, eenen Vlaamschen of eenen Waalschen
oorsprong toekennen
De oplossing dezer vraag is van het hoogste
belang ten opzichte der twee stammen, welke
België splitsen, want buiten zijne persoonlijke,
innerlijke waarde, oefende deze kunstenaar eenen
aanzienlijken invloed uit, niet alleen op onze
nationale schilders, maar tevens op het schoonheidsgevoel
van gansch beschaafd Europa in de
XVe en een groot deel der XVIe eeuw.
Bepaaldelijk werd deze vraag ten voordeele
.der Walen opgelost, en bijgevolg verdween allengs
in de jongste werken over kunst de oude Vlaamsche
naam van VAN DER WEYDEN, om plaats te maken
voor de nieuwere Waalsche benaming van DE LA
LASTURE.
Onder deze komt de groote kunstenaar voor
in de verschillige ambtslijsten en andere werken
betreffende de tentoonstelling der oorspronkelijker
te Brugge. Dit geschiedt in het hart van het Vlaamsche
land.
Gereedelijk willen wij deze benaming houden
voor de echte, indien de geschiedkundige waarheid
en onweerlegbare stukken den Waalschen oorsprong
van onzen beroemden Belgischen schilder bewijzen.
—
1 3 7 —
Doch, zooals ik de eer had onlangs te verklaren
in de Maatschappij van Geschiedenis en
Oudheidkunde te Gent, en te Brugge op het
Oudheidkundig Congres, in de afdeeling der oorspronkelijken,
schijnt het klaarblijkelijk dat de
vader van ROGER DE LA PASTU R E een Vlaming
was, en zich HENDRIK VAN DER W rArD EN noemde.
Het zij mij toegelaten deze thesis in eenige
woorden samen te vatten :
Vier origineele stukken bewijzen den Doornikschen
oorsprong van ROGELET DE LA PASTURE:
« Le Registre de Saint Luc » welk onzen
kunstenaar aanhaalt met de melding : geboortig te
Doornik.
« L'inventaire du naobilier de la corporation
des peintres » van gezegde stad.
« Le cornpte de la méme corporation en 1465
en, ten laatste ; « une procuration » in 144o te
Brussel opgemaakt.
Geen enkel dezer bewijsstukken echter levert
ons de minste inlichting noch over den naam,
noch over eenige bijzonderhede l betreffende het
leven des kunstenaars vader.
Een handschrift : « Registre des rentes viagères
de Tournai (i) vendues en avril, inai, juin, juillet
1435 » alleen geeft ons zijnen voornaam en de
nabijkomende dagteekening van zijnen dood.
(i) Deze sommen werden geheven en uitbetaald aan Philip
den Goede, krachtens liet veiligheidstractaat, voor eenen termijn
van tien jaren, door de stad Doornik gesloten.
— —
eerste aanduiding, hem betreft, luidt
: xxj jour d'octobre — A maistre-
Rogier de la Pasture, pointre, fits de Henry,
à Brouxielles, xxxv ans, et
de Ysabel Goffart, felle Jehan, sa femme,.
de ans : x livres.
tweede is eene verkorte herhaling der -
welke wij, op den datum van den in een werk, getiteld : C'est le livre or.'
ouquel sont iscriptes les rentes a vie que°
ville et cité de Tournay doibt, les personnes
et que y celles rentes eschtent, etc.... :
Rogier de la Pasture, pointre, fels
de feu demurant á Brouxielles et demisel
Ysabel, sa femme, acquis en l'an mil eiij et xxxv
livres.
vader thans algemeen
groot belang aars
vergeten volzin uit Monumental
(186o), het even nauwkeurig als zaakrijk
heer EDW. VAN EVEN, waarin
zekere van der Weyden aangehaald,
als beeldhouwer in 1424 aan het paleisvan
den hertog van Brabant heeft gearbeid.
Iedereen welke omstandigheden
hertog deze verblijfplaats verkoos. Hertog
Jan de I stille Leuven dan het
twee partijen, die de
verdeelden, waren. Daarover had
zijn gevoelen geopperd de Leuvensche
- 138 -
De eerste aanduiding, die hem betreft, luidt
aldus : Au xxj jour d'octobre - A maïstreRogier
de la Pasture, pointre, jils de Henry,
demourant Brouxielles, eagié de xx:JÇv ans, et
dimiselle de Ysabel Goffart, fille Jehan, sa femme,.
eagiée de xxx ans: x livres.
De tweede is eene verkorte herhaling der
eerste, welke wij, op den datum van den 2 [n April,
vinden in een werk, getiteld : Cest Ie livre ou
cartulaire ouquel sont iscriptes les rentes à vie que'
la vil/e et cité de Tournay doibt, les personnes
à qui et jours quey cel/es rentes eschtent, etc .... :
A maistre Rogier de la Pasture, pointre, jils
defeu Henry, demurant à Brollxiel/es et demisel
Ysabe!, safemme, acquis en l'an mil iiij et xxxv:
x livres.
Deze voornaam van den vader is thans algemeen
aangenomen, en hecht een groot belang aan
eenen bijna vergeten volzin uit Louvain Monumental
(1860), het even nauwkeurig als zaakrijk
gewrocht van den heer EDW. VAN EVEN, waarin
een zekere Hendrik van der Wo/den wordt aangehaald,
die als beeldhouwer in 1424 aan het paleis,
van den hertog van Brabant heeft gearbeid.
I edereen herinnert zich, in welke omstandigheden
de hertog deze verblijfplaats verkoos. Hertog
J au de I Ve bewoonde liever het stille Leu ven dan het
oproerige Brussel, waar de twee partijen, die de
stad verdeelden, handgemeen waren. Daarover had
hij zijn gevoelen geopperd aan de Leuvensche
magistraten.
-- 139 —
Deze haastten zich, mits zekere voorwaarden,
hem de aloude Refuge der abdij van Vlierbeek,
op de Vischmarkt (thans Kranendonkstraat)
aan te bieden (1). Dit voorstel werd aangenomen.
In I423 besloot de stad aan deze woning eene
groote vergadering- en feestzaal bij te bouwen (2).
Het beeldhouwwerk werd vervaardigd door twee
kunstenaars, wier namen tot ons kwamen : HENDRIK
VAN DER WEYDEN en HENDRIK BAERTS.
Ziehier twee uittreksels uit de rekeningen der
stad Leuven (1424) over den eersten dezer beeldhouwers
« Item — Henrich van der Wijden (sic), 5 in
teste, van 5 dagen aldeshande stenen te huwen
totter fallen doren, 8 pl. s'daegs val 40 pl. »
« Item Henrich van der Wyen (sic) 4 1/2
d. 8 pl. s'daegs val. 36 pl.
De voornaam en het jaartal 1424, dat samentreft
met het tijdperk, waarin Rogiers vader leefde,
(zijn dood wordt slechts vermeld in 1435), verdienen
herinnerd te worden. Zij verkrijgen een merkelijk
belang, want zooals A. PINCHART het heeft opgemerkt
: « La découverte de ce Henri a été faite à
une epoque ou le véritable nom du père de Roger
(i) Louvain monumental, door ED. VAN EVEN (1860),
blz. 128-129.
(2) Dit bijgebouw was opgemaakt naar het plan der groote
zaal van het prinselijk paleis van Naast, te Bergen, voor zijnen
bewonderenswaardigen bouwtrant en zijn beeldhouwwerk alsdan
beroemd.
— 1 40 —
ne nous avait pas encore été révélé par les documents
des archives du Royaume, ainsi que ceux
des archives de Tournai (r). a
Zijne hoedanigheid van beeldhouwer moet insgelijks
aangestipt worden, want deze kan vermoedelijke
betrekkingen verklaren met de groote
beeldhouwers en steenhouwers, welke, omtrent dit
tijdstip, Doornik bewoonden. Dit geeft meer waarde
aan de veronderstelling, onlangs door mij over Rogier
geuit, toen ik beweerde dat onze schilder insgelijks
den beitel en den boetseerstok van den beeldhouwer
had gebezigd. Misschien heeft hij in 1424
zijnen vader geholpen aan het beeldhouwwerk van
het paleis des hertogs van Brabant, want de
archieven van Doornik vermelden slechts zijnen
naam na 1426 De Leuvensche oorsprong der
voorzaten van ROGIER VAN DER WEYDEN verklaart
ons, door gansch natuurlijke familiebanden, zijn
veelvuldig verblijf te Leuven, in verschillige omstandigheden.
Hij verbleef er, onder andere in 1443,
wanneer Willem Edelheere en zijne gade Adelheid
Cappuyns he-n belastten, de kapel, gekend onder
den naam van kapel van Edelheere (2) in de Sint-
Pieterskerk te Leuven te versieren. Alsdan maalde
hij een triptiek, hetwelk de Afdoening van het
kruis voorstelt. Deze schilderij, welke nog heden de
(t j Roger de la Pasture, dit Van der Weyden, door ALEX.
PINCHART. (Bull. des Commas. royales 1867). blz. 0 7.
(2) Thans opgedragen aan den heiligen Albrecht.
.^... 1 4I .....
kerk te Leuven versiert, is volgens den heer VAN
EVEN, den geleerden archivist dier stad, lid der
Academiën, het eenige echte gewrocht van ROGIER
VAN DER WEYDEN, waarover wij zekerheid hebben.
Op eenen der zijvleugels, de begiftigers en hunne
kinderen voorstellend, bevindt zich het volgende
opschrift in Dietsche taal : « Deeze tafel heeft
vereert hen Wille Edelher n Alyt zyn werdinne
int jaer ons her MCCCC en XLIIJ. a
Zooals de heer VAN EVEN mij in een bijzonder
schrijven meldde den gn Mei 1. 1. « Cette
« inscription paraït Tceuvre d'un lamand, un
« Wallon y aurait fait, ce me semble, l'une ou
« l'autre faute d'ortographe. a
Zelfs te Leuven schilderde ROGIER VAN DER
WEYDEN zijn meesterwerk, eene Afdoening van het
kruis, voor het Schuttersgilde. Later werd dat stuk
aan Philip II geschonken, en prijkt thans met eere
in het Museum van den Prado te Madrid.
Onze stadsgenoot, de heer G. HULIN, in eene
onlangs verschenen studie, heeft aan denzelfden
meester de muurschilderingen toegeschreven, niet
lang geleden in de Sint-Pieterskerk te Leuven ondekt,
en deze bewijzen dat ROGIER nog in die stad verbleef,
later of misschien vroeger (I).
Jan Molanus, of Vermeulen, in de XVIe eeuw,
(1) Petite Revue illustree de fart et de l'archéologie en
Flandre (t 5 November en 2S December 1901).
-
r
42 ._
die misschien den Brabantschen oorsprong van
ROGIERkende, geeft hem in naam van Leuvenschen burger en kunstenaar,
« Rogerius, et pictor Lovaniensis
Lovanii, ad St. Petrum Altare
Edelheer et in capella beata Mariae Summum
quod opus Maria regina a Sagittaris impetravit,
etc., etc., » (r).
hart van zijnen zon Cornelius vortleven. Deze jongeling
de hoogeschool dier stad en
den graad « maïtres arts »
te worden bij de Karthuizers
Herinnes.
vertaling in het Nederlandsch,
te
BrUssel Leuven te vestigen, is moeilijk aan
nemen, indien hij geen recht had op den naam
van VAN DER WEYDEN, dien hij, aanstonds na zijn
Doornik, aannam.
de Middeleeuwen, de omzettingen
Fransch of in het Latijn
het tegenovergestelde zeldzaam
veel moeite zou men daarvan
t) Hisloriae Lovaniennsiurn Libri XIV, MOLANUS, de Koninklijke
Commissie van Geschiedenis, blz. 609. Roger
la Pasture, Van der W yden. PINCHART ; Bul
186.7, blz. 417.
-des Com. royales,
misschien den Brabantsehen oorsprong van
ROGlERkende, geeft hem in zijn levensbeschrijvingen
den naam van Leuvensehen burger en kunstenaar.
\( Magister Rogerius, civis et pictor Lovaniensis
depisixit Lovanii, ad St. Petrum Altare
Edelh~er et in capella beata Mariae Summum
altare, quod opus Maria regina a Sagittaris impetravit,
II (I).
Deze voorliefde voor de stad Leuven bleef in het
hart van zijnen zoon Cornelius voortleven. Deze jongeling
studeerde aan de hoogeschool dier stad en
ontving er den graad van « maîtres des arts )}
alvorens kloosterling te worden bij de Karthuizers
van Herinnes.
De vertaling van zijnen naam in het Nederlandseh,
wanneer hij Doornik verliet om zich te
Brussel en te Leuven te vestigen, is moeilijk aan
te nemen, indien hij geen recht had op den naam
van VAN DER WEYDEN, zijn
vertrek uit Doornik, aannam.
Indien, in de Middeleeuwen, de omzettingen
van Vlaamsche namen in het Fransch of in het Latijn
talrijk zijn, moest het tegenovergestelde heel zeldzaam
wezen, en met veel moeite zou men daarvan
(I) His/oriae Lovaniemiwn L,bri XlV, Handschrift van
JAN MOLANUS, voor eerste maal uitgegeven door de Koninklijke
Commissie GeschIedenis, Zie insgelijks Rog-er
de la Pasture, genaamd Van der Wtyden. A. Pr:\cHART: Buldes
Comm. royales, 1R67,
---
143 -
-
misschien éen bewezen voorbeeld kunnen aanhalen.
Hadde onze schilder de la Pasture geheeten, dan
hadde hij deze benaming in het Vlaamsche land
stellig behouden.
Twee Vlaamsche schilders, insgelijks aan de
XVe eeuw behoorende ; HENDRIK BELLECHOSE,
geboortig van Brabant (t) en JAN BELLEGAMBE
van Dowaai (2), hebben hunnen Franschen naam
in Vlaanderen behouden, zonder dat hij vertaald is
geworden. --- JAN GOSSART van Maubeuge behield
zijnen naam met bijvoeging van eene letter. (In
het Vlaamsch Gossaert).
Integendeel zien wij den Vlaarnschen naam van
JAN MALWEL, schilder van den hertog van Bur
gondië, veranderd in het Fransch, luidend : Malouel.
Wij vinden te Doornik zekere en menigvuldige
bewijzen van omzettingen van Vlaamsche
namen in het Fransch, onder andere van den naam,
die ons aanbelangt, en dien wij vermeld zien in
het Registre de la Loi du 5 février 1491 (3)
onder den vorm van Willème van den Wye, dit de
la Pasture, waar de Vlaamsche naam gevolgd is van
de Fransche vertaling. Onze betreurde medeburger
I ) HENDRIK BELLECHOSE werd in 1415 schilder genoemd
van den hertog van Burgondië, na de dood van Jan Malwel.
(2) JAN BELLEGAMBE is rond 1475 te Dowaai geboren. Hij
is door Guichardini en Vasari tusschen de merkwaardigste schilders
der Nederlanden gerangschikt. Hij stierf in de jaren 1539 of 1540.
(3) Etudes sur l'art a Tournai door de heeres DE LA GRANGE
en L. CLOQUET, t. II, b. 97.
-- 1 44 --
Ferd. van den Bemden, wiens nauwkeurige opzoekingen
in de verschillige Staatsarchieven door
iedereen gewaardeerd worden, deelde in deze zienswijze.
Hij dacht zelfs zekere bewijzen van den
Vlaamschen oorsprong van VAN DER WEYDEN tehebben
ontdekt in reeds vroegere opzoekingen, te
Doornik gedaan.
Den heer DE RAADT, schrijver van het belangrijk
werk Sceaux armoriés des Pays-Bas et despays
avoisinants, had ik over dit onderwerp
geraadpleegd, en hij antwoordde mij
« Dans les actes francais donnés en Flandre
on traduisait très souvent en cette langue les noms
flamands : Le Kian pour d'Hondt; du Moustier
pour Van der Kerke, etc. On ne traduisait presque
jamais les noms wallons ou francais, mais ceux-ci
prenaient petit a petit une légère tournure /lamande
n (1).
De heer Van den Bemden en ik hadden voor
doel, te zamen nieuwe opsporingen nopens den.
echten naam van VAN DER WEYDEN te doen wanneer
het onverwacht afsterven van dien geschiedvorscher-
genealogist de voortzetting der studie ver-
(i) In het werk van den heer TH. DE R AADT, hierboven aangehaald,
heb ik slechts éen voorbeeld aangetroffen, waarin de
zinspreuk van het oorspronkelijke zegel later in het Nederlandsch
werd omgezet. Dit is het geval voor de familie « van Leo » die later
den naam van « de Leeuw » aannam, maar hier moet men aanstippen
dat de oorspronkelijke naam in hetLatijn, en niet in het Franschs
bestaat.
^.. I.4 5 _
daagde. Van nu af nochtans meenen wij redenen
genoeg te hebben om onbevangen te verklaren dat
ROGIER van Dietsche of Vlaamsche afkomst is, dat
wij al onze pogingen moeten -ereenigen om den
roemvollen naam van VAN DER WEYDEN voorgoed
weder te schenken aan den befaamden mededinger
der gebroeders VAN EYCK.
Zooals in het verleden moet zijn oorpronkelijke
naam voor immer schitteren in de geschiedenis
onzer Vlaamsche kunst.
Gent, den 25 Augustus 1901.
.V74)
WOORD
eener heer
Droogenbroeck,
op vers : « was recht
en wonnen wat »
Door den heer Dr. H. CLAEYS.
ligt in mijn gewoonte; daarbij,
gerust kan men zwijgen over hetgeen voorgedragen
werd, daar zwijgen onder ons instemmen
wat hoorde of las : wij hebben met spreker of schrijver saam, verantwoordelijkheid
te dragen ; overigens ons Bestuur waakt over Verslagen
en Mededeelingen.
echter over een academischen wedstrijd
en zóó hier het geval) noodigt ons tot
waar het past, tot tegenbemerkingen
ongerekend die nota's de
den verslaggever en de uitspraak der
te of wijzigen ; ook andere
opmerking wettigen,
het moet wel zijn dat ik door redenen, naar
mijn opvatten gewichtig, bewogen word, om deze
schrijven welke eer nog de tijd van
over het smartelijk verlies voorbij ons
heer van Droogenbroeck
Lezing.
EEN WOORD
naar aanleiding eener nota van den heer
Van Droogenbroeck,
LEDEGANCK's vers: « die wilden wat was recht
wat :rij wilden. II
den heer Dr. H. CLAEYS.
Napraten ligt niet in mijn gewoonte; daarbij,
men zwijgen over hetgeen voorgedragen
onder niet geldt voor instemmen
met wat men hoorde of las: wij hebben niet,
spreker of schrijver saam, verantwoordelijkheid
dragen; waakt over Verslagen
en Mededeelingen.
Een verslag echter over een academischen wedstrijd
(en zóó is hier het geval) noodigt ons tot
nader onderzoek en, waar het past, tot tegenbemerkingen
uit, ongerekend of die dienen om de
besluiten van den verslaggever en de uitspraak der
Academie tP. bevestigen of te wijzigen; ook andere
redenen kunnen de gewenschte opmerking wettigen,
en het moet wel zij n dat ik door redenen, naar
gewichtig, bewogen word, deze
nota te schrijven in welke ik, eer nog de tijd van
rouw over het smartelijk verlies voorbij is, ons
verdienstelijk medelid den heer van Droogenbroeck
146
--
1 47 --
tegenspreek, die niet meer dáár is om tot antwoord
en wederlegging recht te staan.
Ik ontveins het mij niet, (en zoo moet het ook
mijn geachte medeleden voorkomen,) dat het vermetel
is, in zake prosodie en dichtkunst, de gezaghebbende
uitspraak van den heer van Droogenbroeck
niet aan te nemen; doch een enkele maal maakt
geen regel, en wie zal betwijfelen dat ook de
kundigste zich eens vergissen kan? Ik laat mij
echter niet voorstaan dat mijne aanmerkingen alleszins
gegrond zijn en niet op hunne beurt kunnen
tegengesproken worden.
In het eerste verslag over de tweede prijsvraag
voor 1902, (aflevering Mei, bladz. 228) lezen wij
wat volgt : « dit menigmaal met ophef aangehaalde
vers van LEDEGANCK is slecht te noemen en niet
te roemen : zij wilden wat was recht en wonnen
wat zij wilden, is tautologie en erg kikvorschachtig.
Ook is de slappe w gansch ongeschikt om
de gedachte klem bij te zetten ».
Dus, afkeuring beslist en volledig; bemerkingen
over inhoud en vorm saamgetrokken in het
harde woord slecht als totaal : « is slecht te noemen
en (natuurlijk dan !) niet te roemen. » Een onverwachte
rijmregel, ook ... niet te roemen !...
« Zij wilden wat was recht en wonnen wat
zij wilden » is tautologie en erg kikvorschachtig.
I. Tautologie? Ik begrijp niet; hier toch wordt
niet hetzelfde nutteloos herhaald! Eischen wat in
rechte u toekomt en verkrijgen wat gij eischt, dat
— ,4g —
zijn wel twee onderscheidene zaken. Zie eens hoe
zij in de geschiedenis der Vlaamsche Beweging
ver van elkander staan ! Tautologie zal men niet
zoeken in het herhaalde wat : wat, alleen staande,
heeft geen beteekenis ; aangesloten bij zijn werkwoord
stelt het twee verschillende daden voor, de
werking moge al of niet op hetzelfde voorwerp
vallen,
Het vers in zijn geheel is eene verrassende en
eigenaardige splitsing van den volzin « zij wilden
en wonnen wat was recht, » waar klaarblijkend
twee voorstellen in besloten liggen.
II. Echt kikvorschachtig. Dit woord der beoordeeling
is klanknabootsend, maar aan het vers ontbreekt
die... hoedanigheid ! Men kan ze, ja, er in
brengen, opzettelijk, bij verkeerde lezing.
Het vers is geschreven voor Vlaamschen mond,
het werd getoetst bij Vlaamsche uitspraak; niet
naar Franschen tongval mag het verminkt worden
en luiden : vatte vasse rek !
Lees het vers gelijk het geschreven staat, den
nadruk leggende, gelijk de dichter het aanwijst en
gelijk zin en plaats het vragen, op het voornaam
woord recht, en dan -- wat kwaakt er zoo erg,
bij uwe natuurlijke en ongemaakte lezing, dat men
er bij aan kikvorschachtigheid denkt? Doffe stem
en verslijmde keel, en moedwilligheid daarbij, kunnen,
ja, alles bederven, maar dat is den Schrijver
niet te wijten.
III. Ook is de slappe w gansch ongeschikt om
......
49
r.
de gedachte klem bij te 'etten. Van de alliteratie,
de herhaalde w, wordt niet gevraagd, de gedachte
klem bij te zetten ; zij helpt tot vlugge, vloeiende
lezing. Spierkracht ontleent het vers aan de drie
Beklemtoonde sylben, waarbij de stem bijzonderlijk
drukt op de tweede, « zij wilden wat was recht
en wonnen wat zij wilden ».
In éénen adem vangt de stem, bij krachtige
uitspraak, het effen, gladde vers, van zoo breede
beteekenis, en daar staat ons voorgeslacht in een
enkelen trek saamgevat en geschetst, daar, de grootsche
geschiedenis der gemeenten voor onze oogen.
De lezing glijdt over het laatste : « wat zij
wilden ». Geklemtoond zou het beteekenen : « al
wat zij wilden ». Nu, de woorden brengen dat nieuw
denkbeeld niet meê ; zij herhalen enkel « wat was
recht » in een keurige en bij het vers passende
omschrijving, nagalm van het eerste half-vers.
Het eerste half-vers sluit op het woord recht,
dat door inversie dáár . werd gebracht. Deze omzetting
van wat recht was volmaakt de kunstgreep
en het effect van het vers.
In « bloemlezingen » en andere schoolboeken
werd het vers van Ledeganck bij aanteekeningen
besproken, maar op welke wijs? Hier wordt beweerd
dat er moest staan : wat recht was! Is 't mogelijk?...
Ginds valt de bemerking op wonnen wat Tij wilden
-- eene historische bemerking in paraphrasis meegedeeld
: en wonnen doorgaans wat zij wilden...
Aan den lezer of leerling het vers voorstellen in
1 5 0 --
zijne waarde en schoonheid, daar is weer geen
spraak van.
De aangehaalde paraphrasis behelst echter, och
neen! geene proeve van wijziging voor het vers,
als ware het onjuist, als werd eene geschiedkundige
aanvulling gevergd ; het is enkel een verklarend
woord, maar gaat dit woord mede in de voordracht
van het vers, het houdt den indruk tegen, dien
anders het vers maken zal, het ontzenuwt het vers,
en dompelt het nog dieper in de proza dan het
afkeuren en wegnemen der inversie : wat was recht,
door welke de onverzetbare wil onzer vaderen, gevestigd
in het recht, meesterlijk wordt geteekend. Het
vers, in zijn kracht en kunst met gloed voorgedragen,
zal den indruk van het schoone geven, het
vaderlandsch gevoel opwekken tot fierheid, en onuitwischbaar
worden ingeprent in het frissche jong
gemoed. En dat te bekomen is voor den leeraar
van hoogenen prijs dan het vers, verklarend, te
ontleden... te ontwrichten.
IV. 1)e heer V. D. zegt : « het menigmaal met ophef
aangehaald vers... » Dat is te weinig gezegd ! Niet
enkel zóó : met ophef aangehaald; maar met vaderlandsche
geestdrift toegejuicht telkens als de volksvergadering
het door den redenaar uitspreken hoort;
het machtigste vers onzer Vlaamsche literatuur;
het eenig vers dat gansch ons volk kent en herhaalt.
Wél was dit koninklijk vers de eere waardig,
er aan bewezen, toen, hier zelf, bij zijn eersten
groet aan Vlaanderens volk en taal, Prins Albrecht
het herinnerde en uitsprak :
r
-- - I J I -
Die wilden wat was recht en wonnen wat zij wilden
is, bij uitstek, ons nationaal vers, vers dat tot
in den vreemde geroemd wordt : voor duizenden van
toehoorders hoorde ik het door den beroemden
Franschen redenaar P. Didon aanhalen, en dat naar
Nederlandsche spraakwijs, dank aan zijne bekendheid
met de Duitsche spraak, en wie zal beschrijven
de geestdrift met welke ons glorieus vers, de huldegroet
aan onze vaderen, door Fransche stem in al
zijne kracht voorgedragen, onthaald werd?
Het is ons nationaal vers, een opschrift gereed
voor eene geschiedenis der Vlaamsche Gemeenten;
korte en krachtige schets van een eerlijk volk, rechtlievend
in zijn streven, zegerijk in zijn daden; overwinnend
door die kloeke standvastigheid welke het
Horatiaansche justum et tenacem propositi virum
herinnert.
Niet elk volk heeft in zijne letterkunde een
vers, waar het zich in herkent als in een spiegel.
Zoo hadden de Romeinen het vers van hun Virgilius
Romanos, reruns dominos gente»rque togatam.
De Romein in de glorie zijner wereldheerschappij
en in het kenschetsend nationaal kleed van zijne
vrededagen, macht en majesteit, gansch Rome !
Geen Roomsche critiek is tot die armzaligheid
gekomen, te wijzen op het terugkeeren van eensluidende
sylben.
Er dient nog opgemerkt dat Ledeganck, in historische
beoordeeling, de geschiedschrijvers van zijnen
-- 152
tijd vooruit was. Bij hoevelen werd het goed recht
der gemeenten tegenover Frankrijk, tegenover Burgondië
miskend ! De strijd der vaderen ontrolde
tafereelen voor het van den
hooger beschouwing herkende hij
de dikwijls verwrongen waarheid, en het woord van
de waarheid herstellend
en hulde brengend aan den adel en den roem van
:
was recht en wonnen wat zij wilden.
Zoo volharden wij er in, déze st elling voor te
i s een dragen : het besproken vers van Ledeganck
roemrijkste deel
onzer geschiedenis.
woorden en de woordschikking werken
de schilderende het vers ; op
voort en teekent
stap; met omzetting van een enkel woord
aan de eerste helft het klank- eu zinrijk
slot : wat was recht.
! niet uit eigen letterkroon onze
parelen zelven afrukken en wegwerpen 1...
- 152-
hoe velen goed recht
tegenover Frankrijk, tegenover Burgondië
miskend! strijd der vaderen ontrolde
zijne heerlijke tafereelen voor het oog van den
dichter en in zijn hooger beschouwing herkende hij
verwrongen waarheid, en het woord van
zijne begeestering klonk, de waarheid herstellend
hulde brengend adel en den roem van
zijn volk :
Zij wilden wat was recht en wonnen wat zij wilden.
volharden in, déze stelling voor te
dragen: het besproken vers va n Ledeganck is een
machtige samenvatting van het roemrijkste deel
geschiedenis.
De woorden en de woordschikking werken
mede tot de schilderende kracht van het vers; op
eensluidende ingangsletter stapt het voort en teekent
zijnen stflp; met de omzetting van een enkel woord
geeft het aan de eerste helfl het klank- eu zinrijk
slot: wat was Neen I wij mogen niet uit eigen !etterkroon onze
edelste parelen zei ven afrukken en wegwerpen 1. ••
-- 153 —
Zitting van Yg November 1902.
Aanwezig de heeren Prayon-van Zuylen, onderbestuurder,
de Potter, bestendige secretaris ;
de heeren Claeys, jhr de Pauw, Alberdingk
Thijm, Gailliard, Coopman, de Vos, Broeckaert, van
Even, Sermon, Coremans, Bols, de Flou, Claes,
Janssens, de Gheldere, Simons, de Ceuleneer, Segers
en de Vreese, werkende leden ;
de heeren Muyldermans en Mac Leod, briefwisselende
leden.
De heeren Obrie, bestuurder, en Daems, laten
schriftelijk weten dat zij verhinderd zijn de vergadering
bij te wonen.
Na vaststelling van het door den bestendigen
secretaris gelezen verslag over de vorige zitting
wordt de lijst medegedeeld der
AANGEBODEN BOEKEN
Door de Regeering :
Arbeidsblad, September 1 902.
Bulletin de la Commission royale d'art et
d'archéologie, 1901, nrs 9 en To.
Wallonia, 1 902, nr I o.
Bulletin bibliographique et pédagogique du
Musée beige, 1902, nr 8.
Bibliographie de Belgique, 1902, nrs 19-20.
Revue de l' Université de Bruxelles, 1002-1903,
fir I.
154 --
Door den heer CLAEYS :
Verplichting en plichten.
Gouden Priesterjubileum van den teer eeres.
heer kanunnik Nobels.
Door den heer BOLS :
Nota over de werkTaamheden der Dommissie
voor Geschiedenis, Bio- en Bibliographie.
Door den heer SEGERS :
De vereenvoudiging van de schrijftaal.
Door den heer MUYLDERMANS :
De Humaniora van morgen. Beschouwingen
op eene verhandeling van hoogleeraar G. Kurth.
Een gulden boeksken voor ouders en meesters.
Door den heer Ridder A. DE CORSWAREM
Uitlegging der Militiewet.
Het Vlaamsch Bestuur. I2e jaargang.
Door den heer GOETSCHALCKX :
Bijdragen tot de geschiedenis van het hertogdom
Brabant. October 1902.
Door den beer J. BOUCHERY
De Ruwaard van Vlaanderen. Zangspel.
Door de Acadérnie royale d'Archéologie de
Belgique :
Annales, 53 e deel, 2e aflev. -- Bulletin, t got,
VII.
— 155 —
Door den heer F.-A. GEVAERT :
Catalogue de la Bibliothèque du Conservatoire
royal de Musique de Bruxelles, 2 deelen.
Door het Rijksarchief te Brussel :
Inventaire des archives de la Belgique. Inventaires
mémoriaux du Grand Conseil de Malines,
par A. GAILLARD. I C deel.
Door de Société d'archéologie de Bruxelles :
Anaales, 1902, nr• I-I I.
Door de Koninklijke Bibliotheek van 's Gravenha
ge
Verslag over den toestand der Bibliotheek
in 1901.
De laatstverschenen afleveringen van de Tuinbouw,
St -Cassianusblad, De Vlaamsche Kunstbode,
Dietsche Warande en Belfort. ,
De heer Onderbestuurder staat recht en wenscht,
namens de vergadering, de heeren jhr Ferd. van der
Haeghen, Claes, de Flou en Simons geluk wegens
de hun te beurt gevallen onderscheiding : eerstgenoemde
bevorderd tot commandeur, de andere
benoemd tot ridder in de Leopoldsorde. (Toejuichingen).
Daarna leest de heer Onderbestuurder het door
— 156 --
't bureel vastgestelde ontwerp van adres, dat het
bureel voorstelt te zenden aan Z. M den Koning,
om hem geluk te wenschen dat hij, enkele dagen
te voren, was ontsnapt aan den tegen hem beraamden
moordaanslag.
Het adres aan Z. M., dat de Leden, rechtstaande,
aanhooren, luidt alsvolgt ;
Aan Zijne Majesteit Leopold II, Koning der Belgen.
Sire,
De hatelijke moordaanslag, den t 5 November
jongstleden tegen Uwe Majesteit gericht, maar
gelukkiglijk zonder uitwerksel gebleven, heeft het
hart van de Leden der Koninklijke Vlaamsche
Academie, evenals van alle rechtgeaarde Belgen,
met de diepste verontwaardiging vervuld.
Voor de eer van België, Sire, is er vastgesteld
dat de afschuwelijke misdaad niet door een U wer
onderdanen is gepleegd; deze toch zijn allen innig
overtuigd dat hun Koning, getrouwe bewaarder van
de rechten des volks en rustelooze ijveraar voor
de uitbreiding van 's lands beschaving en stoffelijken
voorspoed, volop aanspraak heeft op hunnen
diepen eerbied en hunne blijvende erkentelijkheid.
Sire,
De Leden der Koninklijke Vlaamsche Academie,
van harte juichende om de mislukking van den
157 —
laffen, dolzinnigen aanslag op Uwe Majesteit,
vernieuwen U bij dezen de uitdrukking hunner verkleefdste
en eerbiedigste gevoelens. (Toejuichingen.)
Dagorde.
De vergadering gaat over tot de kiezing van
den bestuurder der Academie voor het jaar 1903. —
Wordt gekozen de heer Prayon-van Zuylen.
De heer Prayon dankt de vergadering voor het
blijk van achting en vertrouwen, dat zij hem betoont.
Hij verklaart die benoeming te beschouwen als eene
groote eer, en belooft zijne beste krachten te zullen
wijden tot den bloei der instelling. (Toejuichingen.)
Tot onderbestuurder wordt gekozen de heer
Sermon, wien de heer bestuurder geluk wenscht
en lof toezwaait voor de vele diensten, welke
hij reeds aan de Academie heeft bewezen. -- De
heer Sermon, de vergadering zijnen dank betuigende
voor de vereerende onderscheiding, verzekert
haar, al zijne krachten te zullen inspannen om de
keus waardig te zijn.
Nu verleent de heer Onderbestuurder het woord
aan den heer Simons, die lezing doet van een opstel,
getiteld : Ekkehard I of Geraldus 2
De lezing van dit stuk wordt door de vergadering
toegejuicht; het zal, op voorstel van den heer
-- 158
onderbestuurder, in de Verslagen worden opgeno
men.
Namens de Commissie voor Nieuwere Taal
en Letterkunde bieden de heeren Willem de Vreese
en A. Prayon-van Zuylen verslag aan over het
door den heer A.-C. M... ingezonden handschrift,
getiteld : Overlicht van de meest voorkomende
misslagen bij het gebruiken van de Nederlandsche
taal.
Verslag van den heer Dr. W. DE VREESE.
Het werk dat aan de Koninklijke Vlaamsche
Academie ter uitgave is aangeboden en waarover
onze Commissie mij heeft opgedragen haar van
advies te dienen, is een lijvig handschrift, ongeveer
5oo kl. quarto-bladzijden groot, compres geschreven
met allesbehalve een kalligrafenhand. Het is getiteld
: Over'icht van de meest voorkomende misslagen
bij het gebruiken van de Nederlandsche
Taal.
De inhoud van het werk is als volgt.
Aan het geheel gaat vooraf eene uitvoerige
inleiding, waarin over alles en nog wat gesproken
wordt zonder dat het duidelijk is waarom. Zoo
worden achtereenvolgens deze punten behandeld :
de Vlamingen moeten hunne taal beoefenen; --- Hollandsch
en Vlaamsch zijn één; — het Vlaamsch is
- 159
niet op een lijn te stellen met het Waalsch ; —
overzicht 'an de geschiedenis der Nederlandsche
letterkunde en der Vlaamsche Beweging; — over
de voortreffelijkheid van het Nederlandsch : men
kan het Fransch missen; — over het « overmatig »
gebruik van Fransche woorden in Holland; —
vele zoogenaamde Fransche woorden zijn dat niet;
het verschil in de wijze van 't ontleenen in Noorden
in Zuid-Nederland; -- hoe groot de invloed van
het Fransch is in het maatschappelijk leven en
-- in de uitspraak. En zoo komt de Schrijver
eindelijk tot de verklaring, dat hij strijd wil voeren
tegen de misslagen van allerlei aard, die door
Zuidnederlanders gemaakt worden, en hoofdzakelijk
tegen de gallicismen.
Daarop volgt het werk zelf. Met behulp der
kapittelopschriften komt men tot de volgende
inhoudsopgave :
1. Wat zijn gallicismen?
2. Gallicismen, door werkwoorden als wederkeerig
te gebruiken, die in het Nederlandsch niet
wederkeerig zijn noch kunnen zijn.
3. Gallicismen door onzijdige werkwoorden als
bedrijvend te gebruiken.
4. Gallicismen door zich bij werkwoorden van
voorzetsels te bedienen, die in het Nederlandsch
daarbij niet behooren.
5. Ook bij zelfstandige en bijvoeglijke naam160
-
woorden bedient men zich van voorzetsels,
die letterlijk uit het Fransch zijn overgenomen,
doch door het Nederlandsch niet gewild zijn.
6. In het gebruik der bijvoeglijke naamwoorden
zelve zonder aan verkeerde voorzetsels te denken,
maakt men zich aan vele gallicismen schuldig.
7. Gallicismen door het gebruik van verkeerde
zelfstandige naamwoorden of deze op onbehoorlijke
wijs te bezigen.
8. Nog het een en ander over werkwoorden.
9. Gallicismen in het bezigen en het niet bezigen
van lidwoorden. Het verkeerd gebruiken van
voornaamwoorden.
zo. Gallicismen en andere verkeerdheden bij het
gebruik van voorzetsels, voegwoorden en bijwoorden.
Ir. Vervolg van het voorgaande. Een en ander
over de woordschikking.
12. Iets over den stijl.
13. Gallicismen in het gebruik der aanvoegende
wijs enz.
14. Over de gallicismen in 't gebruik van het
tegenwoordig deelwoord.
15. Gallicismen in op zich zelf staande woorden.
16. Gallicismen in eenige spreekwoorden en spreekwoordelijke
uitdrukkingen.
17. Over het gebruik van vreemde woorden.
18. Over de vervlaamsching van vreemde 'woorden
en van bastaardwoorden.
19. Over sommige verkeerd geschreven woorden.
--- i6 i --
20. Iets over eigennamen.
21. Een woord over de uitspraak.
Deze inhoudsopgave kan slechts een flauw
denkbeeld geven van den in zekeren zin rijken
inhoud van het werk, dat de arbeid is van een
man, die het tegenwoordig Nederla ndsch goed
kent en wiens taalgevoel zeer ontwikkeld is (i). Geen
wonder, dat hij uit een gedeelte van 't geen in
Zuid-Nederland de pers verlaat, blijkbaar hoofdzakelijk
uit de dagbladen, een bos distels heeft
samengelezen, waarbij de lezer, wien het voortbestaan
van het Nederlandsch, als Germaansche
taal, in België, ter harte gaat, twijfelmoedig het
hoofd moet schudden.
Maar aan diezelfde inhoudsopgave kan men
onmiddellijk bemerken welke bedenkelijke gebreken
het ingezonden geschrift aankleven. Niettegenstaande
de verdeeling in zooveel hoofdstukken is het geheele
werk een wezenlijke warboel. Gallicismen in den
woordenschat en gallicismen in de constructie worden
zonder eenige orde door elkander behandeld :
fouten van denzelfden aard worden onder verschil-
( t) Wat niet belet, (lat hij óók wel eens zonderlinge fouten begaat.
B. v. eene meer grondige kennis van het eigenschappelijke
der Nederlcznasché tao.l; an de Vlaarnache Beweging wordt
ergens gezegd, dat ze in 't leven trad; en elders leest men :
niettegenstaande het JVederland$ch de taal van het Vlaamsche
volk is, in weerwil van hare genoegzaamheid, hare geschiktheid
enz, ; wanneer kinderen deelmaken van een huisgezin; ik wil
niet uitsluitend wezen.
- [ 62 --
lende hoofdstukken besproken, en wat niet bijeen
behoort staat wel degelijk bijeen. Met een woord,
de stof is niet overzichtig geordend. En dit is
niet alleen het geval voor de groote onderverdeelingen
van het werk, maar ook met ieder hoofdstuk
op zich zelf. Daar nu in menig caput naast
gallicismen nog fouten van geheel anderen aard
besproken worden, wordt de verwarring er niet
minder op.
Deze verwarring komt niet louter voort uit
gemis van methode, maar vindt haren oorsprong
in een ander, bedenkelijker gebrek. De Schrijver
beschikt over een eerbiedwaardige dosis taalkennis,
die alle hulde verdient. Maar wie een werk over
taalzuivering wil schrijven, heeft daar niet genoeg
aan : naast taalkennis is onmisbaar een niet al
te geringe dosis taalkundige kennis, en deze schiet
hier te kort. B. v. Het derde hoofdstuk heet immers :
« Gallicismen door onzijdige werkwoorden als
bedrijvend te gebruiken », terwijl het gallicisme dat
daar behandeld wordt, is : het verkeerd gebruik
van hebben en rijn als hulpwerkwoorden! Wie zou
ooit denken, dat er in het zesde en in het zevende
hoofdstuk eigenlijk sprake is van de beteekenissen
der naamwoorden, en wie zou verwachten dat onder
een opschrift ; « In het gebruik der bijvoeglijke
naamwoorden zelve, zonder aan verkeerde voorzetsels
te denken, maakt men zich aan vele gallicismen
schuldig, » dat onder een dergelijk opschrift ook
de trappen van vergelijking verkeerdelijk met meer
-- 163 —
.en meest behandeld zijn ? men spreekt
foutieve vormen woorden als spoorhoofdbaan
plaats van hoofdspoorbaan, maarschalk
hof plaats van hofmaarschalk, hoogstudent,
wegenis enz., dan gaat het niet aan dat
samen behandelen hoofdstuk met het
« Over sommige verkeerd geschreven
» is hier wat anders aan de orde
« verkeerd schrijven n. In het hoofdstuk over
eigennamen heeft Schrijver over de
en over de alfabetische volgorde. Doch
te laten zien, hij inzicht heeft
de formatie van het Nederlandsch, noch ook
taalformatie 't algemeen. Hij beschouwt
fout een aantal woorden en constructies die
zuiver Nederlandsch, resp. Germaansch
maar niet tot het Noordnederlandsch (t),
Hij al thans nietot de
den de beruchte grammaire raisonnée,
wil beredeneeren wat goed Nederlandsch
en wat niet; hij heeft er geen begrip van, dat
ontwikkeling der taal een
denken, en het gebruik ten slotte de opperste
blijft. verkondigt dan ook de zonderlingste
op gebied, b. :
t) Men zou, op grond daarvan, kunnen denken dat men
werk een Noordnederlander te doen heeft, maar
lijkt me onwaarschijnlijk, 't zesde hoofdstuk wordt
beweerd dat onbedaarlijk Nederlandsch is. Hollander
kent de uitdrukking onbedaarlijk - 163-
en gevormd, behandeld zijn ~ Als men spreekt
over foutieve vormen en woorden als spoor hoofdbaan
in plaats van maarschalk
van 't hof in plaats van als hoogstudent,
wegenis enz" dan gaat het niet aan dat
alles samen te behandelen in een hoofdstuk met het
opschrift : (( Over sommige verkeerd geschreven
woorden. » Er is hier wat anders aan de orde
dan (( verkeerd schrijven )). (n het hoofdstuk over
de eigennamen heefr de Schrijver het over de
spelling en - over de alfabetische volgorde. Doch
genoeg om te laten zien, dat hij geen inzicht heeft
in de formatie van het Nederlandsch, noch ook
in taalformatie in 't algemeen. Hij beschouwt
als fout een aantal woorden en constructies die
volkomen zuiver Nederlandsch, resp. Germaansch
zijn, maar niet tot het N oordnederlandsch ((),
althans niet tot de boekentaal behooren. Hij staat
onder den invloed van de beruchte raisonnée,
wiL beredeneeren wat goed Nederlandsch
is en wat niet; hij heefr er geen begrip van, dat
de ontwikkeling der taal niet het gevolg is van een
logisch denken, en het gebruik ten sLotte de opperste
rechter blijft. Hij verkondigt dan ook de zonderlingste
meeningen op taalkundig gebied, b. v. :
(I) Men zou, op grond daarvan, kunnen denken dat men
met het werk van een Noordnederlander te doen heeft, maar
dat lijkt me onwaarschijnlijk, want in 't zesde hoofdstuk wordt
beweerd dat geen N ederbndsch is. Ieder Hollander
kent de uitdrukking onbedaarlfjk lachen.
- 1 64 -
« Sommige noemen het (Waalsch) een dialect
van het Fransch : naar mijne meening is het er nog
geen patois van, maar een mengelmoes van verschillende
talen, verschillend in verschillende streken. »
« Uit het Friesch, het Oudsaksisch en Frankisch,
drie dialecten van het Germaansch, is het
Nederlandsch ontstaan. »
« Een taal is arm, als zij voor verschillendezaken
slechts één woord heeft, als men zich dikwijlsmet
hetzelfde woord moet behelpen om verscheidene
denkbeelden uit te drukken. »
De oorzaak van het verval der Nederlandsche
letterkunde na de 17de eeuw heet te liggen — in
de immigratie in Holland van een overgroot getal
Fransche refugiés!
Het hoofdstuk met het opschrift « Wat zijn
gallicismen, » is -zes en een halve bladzijde groot,
maar een antwoord op de gestelde vraag is er
niet in te vinden.
Een naiveteit als deze is niet zeldzaam : « Bij
deze gelegenheid zou ik willen gevraagd hebben :
hoe het komt dat men altijd spreekt van Holland
en Hollandsch, als men Nederland en Nederlandsch
bedoelt », waarop, nota bene, een verklaring
volgt, die niet minder naief is dan de vraag.
Het zou tot niets dienen nog meer dergelijke
voorbeelden aan te halen. Behalve aan een behoorlijke
pragmatische kennis van het Nieuvvnederlandsch,
ontbreekt het den schrijver aan alles :
aan theoretische kennis onzer taal, aan de kennis
--- 165 ---
harer chronologische en topographische ontwikkeling,
aan inzicht in taalzaken in 't algemeen, zelfs aan
de meest elementaire bekendheid met de geschiedenis
der Nederlandsche Letterkunde en der Vlaamsche
Beweging.
Daarbij komt, dat het werk rijk is aan uitweidingen
die met de taalkunde niets te maken
hebben. Zoo spreekt de schrijver drie bladzijden lang
over het stelsel, door ons spoorwegbestuur in zwang
gebracht, om de uren van i tot 24 te tellen, en
meent hij al heel geestig te zijn, als hij zegt dat
een der schoonheden van het nieuwe stelsel is :
23 + I = o » ! ! Evenzoo krijgen we 5 bladzijden
naar aanleiding Ivan het woord tolhuis, dat de
schrijver niet eens verstaat, en 't woord spoorhalle
geeft hem gelegenheid zijn ergernis te luchten
over de nieuwe straten te Antwerpen. Zoo is
ook haast de geheele inleiding, het hoofdstuk over
den stijl (dat trouwens slechts een herhaling en
een uitschrift is van wat in tallooze handboeken
te vinden en nog zooveel meer, geheel en al
overbodig. Het geheele werk is een indigesta moles :
de Schrijver beheerscht zijn stof niet, zij beheerscht
hem, zoodanig dat hij er ten slotte geen weg meer
mee weet.
Er is nog een tweede fundamenteel bezwaar.
De Schrijver bewijst » de fouten, welke hij te berde
brengt, niet, of niet voldoende. I k bedoel daarmede
tweeërlei. Ten eerste, dat hij niet voldoende aantoont
dat hetgeen hij als gallicismen beschouwt,
--- i66 --
wezenlijk gallicismen zijn; hij geeft niet altijd de
l'ransche uitdrukkingen of constructies op, welke
al te slaafsch vertaald worden. En ten tweede : hij
geeft den lezer de gelegenheid niet, zijne beweringen
te controleenen, daar hij nooit opgeeft waar de
fouten, die hij bespreekt, te vinden zijn : bewijsplaatsen
waren en zijn naar mijn bescheiden mee
fling volstrekt onmisbaar, temeer daar in dit werk
vele fouten vermeld worden, die voor de meesten
aan 't ongelooflijke grenzen.
Hoe ongaarne ook, moet ik ten slotte nog
rnededeelen dat er wel wat al te ruim en vooral
al te ongegeneerd gebruik is gemaakt van een bekend
werk over taalzuivering, dat vanwege de Academie
werd uitgegeven.
Om al deze redenen lieb ik de eer te adviseeren
dat het ingezonden handschrift niet geschikt is om
door de Koninklijke Vlaamsche Academie te worden
uitgegeven.
Verslag van den heer Mr. A. PRAYON-VAN
ZUYLEN
Heet lijvig handschrift van den heer M... beslaat
negen boekjes, ieder gemiddeld 40 h 5o bladzijden
bevattende. De drie eerste boekjes zijn mij
den 3o Mei toegekomen ; de vier volgende vat
later; de twee laatste den 12 Juni.
Het spreekt van zelf dat het mij niet mogelijk
was in zoo'n korten tijd een werk van dien omvang
-- 167 —
naar behooren te bestudeeren, te meer daar het
zeer slordig is geschreven, ja bijna onleesbaar, zoodat
het ontcijferen ervan vrij wat moeite en inspanning
vergt.
Meer dan eens heeft men doen opmerken dat
de tijd, die aan de keurrechters wordt gegund om
de hun voorgelegde handschriften te onderzoeken,
volstrekt ontoereikend is. Men verliest overigens
uit het oog dat wij allen onze eigene bezigheden
hebben en die in den steek niet kunnen laten om
ons, al was het maar gedurende eenige dagen, uitsluitend
met het werk der Academie onledig te
houden. Die klachten zijn gegrond en ik beaam
ze ten volle.
Wat er van zij, het handschrift van den heer
M... heb ik maar vluchtig kunnen doorbladeren.
Die lezing, hoe oppervlakkig ook, heeft mij echter
overtuigd dat het werk niet geschikt is om door
de Academie te worden uitgegeven. Niet alleen is
er gebrek aan orde en aan methode en daarbij allerlei
nuttelooze beschouwingen en uitweidingen, die
men best achterwege hadde gelaten, maar Schrijver
begaat ontelbare « flaters », welke genoeg bewijzen
dat hij op historisch en wetenschappelijk gebied
niet op de hoogte is of bij het opstellen van zijne
verhandeling zeer lichtzinnig is te werk gegaan.
Ik heb enkele der meest stuitende aangeteekend _.
Mijn besluit is dus dat het werk, zooals het
staat, van de hand moet worden gewezen. Misschien
zou ik een gunstiger oordeel kunnen uitbrengen,
68 —
indien Schrijver zijne verhandeling van al dat onkruid
zuiverde. Maar zoo iets zou feitelijk met het n hermaken
n van het boek gelijk staan.
De Commissie besliste in den zin der heeren
verslaggevers, en de vergadering, geraadpleegd, sluit
zich eenparig daarbij aan.
Namens de Commissie voor Onderwijs wordt
door den heer Claes medegedeeld, dat in de voormiddag
gehouden zitting in den schoot dier Commissie
gekozen zijn : tot voorzitter de heer Obrie ;
tot ondervoorzitter de heer Bols ; tot secretaris de
heer Claes.
De heer Broeckaert, in naam der Commissie
voor Geschiedenis, Bio- en Bibliographie, bericht,
dat in de ook 's voormiddags gehouden zitting dier
Commissie de heer Bols, voorzitter, lezing heeft
gedaan van eerre nota, getiteld : Neolithische standplaats
te A lsemberg ontdekt in Igor, alsmede ee ri e
nota tot terechtwijzing van eene meeping, geopperd
in het door de Academie gedrukte opstel des
heeren Mr. L. Willems. (Zie bl. 44.)
Op verzoek van den heer ondervoorzitter leest
de heer Bols de beide opstellen, waaromtrent de
vergadering hare ingenomenheid betuigt, -- Zij
zullen in de Verslagen gedrukt worden.
— x .69 —
De heeren Mac Leod, de Vos en de Gheldere
bieden verslag aan over een door den heer Dr.
A. Teirlinck ingezonden opstel, getiteld : Behandeling
der Dij- en Navelbreuken en van enkele
TeldTa 'me breuken.
Verslag van den heer Dr. J. MAC LEOD
Het werk, waarvan het handschrift voor ons
ligt, sluit zich aan bij eene verhandeling van denzelfden
schrijver over de Behandeling der niet beklemde
liesbreuken, die vroeger door de Koninklijke
Vlaamsche Academie werd uitgegeven.
In dit werk handelt schrijver achtereenvolgens
over de dijbreuken, de navelbreuken en sommige
breuken die zelden voorkomen, nl. breuken der linea
alta, buikwandsbreuken, breuken van het gesloten
gat, lendenbreuken, herniae ischiadicae, bilnaadbreuken,
iniddenrifbreuken en inwendige breuken.
Die verschillende onderwerpen worden uitvoerig
besproken, op dezelfde wijze en volgens dezélfde
methode als in schrijvers eerste verhandeling over
de niet beklemde liesbreuken. Ongetwijfeld zal dit
nieuw werk door de belanghebbenden even gunstig
onthaald worden als het eerste.
Wij stellen voor, dit werk door de Koninklijke
Vlaamsche Academie te laten uitgeven.
van den Dr. A. DE Dit werkje maakt een geheel uit met de
der niet beklemde liesbreuken, in 1901
door de Koninklijke Vlaamsche Academie uitgegeven.
Het is van denzelfden aard en van gelijke
verdienste.
..
Ik zou derhalve hier moeten herhalen, wat
bi. r35 van de van dat jaar (behoudens
de menige niet aan mij te wijten drukfouten),
daarover teen beste gaf. Mits dan S. weer enkele
aanmerkingen en aanstippingen van hetzelfde slag,
als in dat overzicht, gelieve in acht te nemen,
het oorbaar, ook dit nieuwe voortbrengsel
van den vlijtigen heelmeester, als gevolg
en voltrekking van het eerste, en om eendere
onder reeks uitgaven onzer Academie
te laten opnemen.
_pr. de Gheldere verklaart de b;,sluitselen des
heeren Mat) Leod en de Vos bii treden.
De vergadering, geraadpleegd, besluit tot het
der verhandeling van den heer A.
Teirl=inck.
- ;70 -
Verslag den heer DE VOS.
werkje met de
Behandeling der niet beklemde liesbreuken, 190 [
de Koninklijke Vlaamsche Academie uitgegeven.
Hel is van denzelfden aard en van gelijke
zou derhalve hier moeten herhalen, wat
ik bI. r35 de Verslagen dat jaar (behoudens
de mel1ige riiet aan mij te wijlen drukfouten),
teil beste gaf. Mits dan weer enkele
hetzelfde slag,
in dat oll:erzichl, gelieve in acht te nemen,
oordeel ik het oorbaar. ook dit nieu wc voortbrengsel
den vlijtigen heelmeester, als gevolg
voltrekking het eerste. en om eendere
redenen, onder de reeks uitgaven onzer Academie
laten opnemen.
J hr.Gheldere b~5luitselen des
Mab Leod en Vos bi~ te treden.
Df' geraadpleegd, besluit tot het
drukken der verhandeling van den heer Dr. A.
Teirlinck.
— 17 J —
Geene verdere mededeelingen te doen zijnde,
verklaart de heer Onderbestuurder te 4 uur de
zitting gesloten.
72 -
I—ezingen..
Brieven van J. David aan J.-F . Willems in
x836, '37 en '38.
Op bl. 44 van onze Verslagen (1902) lezen wij
de volgende woorden van Mr Leonard Willems
« De Brieven van David a [aan J.-Fr. Willems
namelijk] cc van 1836, '37 en '38 schijnen verloren
te zijn geraakt ».
ik ben gelukkig, M. H., te kunnen aankondigen
dat er 16 brieven van David aan J.-Fr. Willems
uit gemelde jaren voorkomen in de verzameling
Brieven, mij ter uitgave toevertrouwd door Willem's
zoon, den achtbaren heer Felix Willems.
Er zijn g brieven van 1836, 3 van 1837, en
4 van r838 (1).
Voorts zijn er 5 van 1839, 2 van 1840, 1 a
van 1841, 3 van 1842, 5 van 1844, 3 van 1845,
en 1 van 1846, deze laatste gedagteekend van den
7 Juni, 17 dagen v66r Willems' afsterven.
J. Bots.
(0) Een brief van Februari 1838 werd nog door mij bekend
gemaakt. Zie bl . 83 van onze Verslagen en Mededeelingen, Igor..
.— 173 —
Eene neolithische standplaats te Alsemberg
ontdekt in igoi.
In 't begin van April 190I — het seizoen van
het planten der aardappelen — vond ik eenen silex
op eenen smallen voetweg, loopende door de Elsemheide,
een westelijk gehucht van mijne parochie.
Die silex — een stuk geslepen beitel — was
daar vast geworpen geweest van op den akker.
Ik ging aanstonds met mijne vondst bij de
veldbewerkers der nabijheid, en vroeg hun of zij
zulke steenen kenden.
Ja, zij wisten dat het eene vuurkei was (of
vuurka, mv. vuurkaren, zooals ze te Alsemberg
zeggen), dienende vroeger, toen de fosforkens nog
niet waren uitgevonden, om er vuur uit te ketsen
in de geweerpan en bij den huiselijken heerd. Maar
geen van hen had ooit bij zijne weet soortgelijke
kei op het land ontdolven. Ze beloofden mij nochtans
daar in 't vervolg onder het bewerken van
den grond aandachtiger op te letten, en weinige
dagen daarna ontving ik van eenen dezer menschen
tenen recht schoonen silex, eene steenen bijl, die
hij gevonden had terwijl hij kortbij zijn huis, op
eene plek Gensteberg genoemd (t), aan 't arbeiden
was.
De brave man zag mijne blijdschap. Geene
week ging er nu voorbij — het gansche werk-
(t) Berg waar genst (brem) groeit.
— 1 74 —
seizoen —, zonder dat hij of zijne huisgenootenmij
van uit dit stukje land of uit hunnen aanpalenden
eenen of meer silexen, heele of gedeeltelijke ,.
aanbieden.
Gensteberg
uit 6o-tal stukken, de
de voorwerpen zijn in
bijlen, beitels, messen, krab
spitsen, en verschillende
vormen waar bestemming niet
meeste zijn of lichtgrijs of donkergrijs van
zijn lichtbruin en doorschijnend; een,
blauw gevlamd.
't is vast niet veel, maar toch genoeg, .
dunkt eeri e standplaats het steentijdperk
aan duiden. Heel talrijk konden de
bijeenwonen, want er
wild vor het jarlijksch voedsel van enen enkelen persoon
te verschaffen (I). Daarbij, al is de voorraad
ontdekte voorwerpen nog betrekkelijk
vondsten kunnen de vorige
(I) G. CUMONT. néolithiques de Verrewinckel et
Rhode-Saint-Genèse découvertes en 1885. Bulletin
de la Société d'An-thropologie de Bruxelles. Tome XI, 1893- 1893,
P• 43.
174
-, zonder dat hij of zijne huisgenooten
mij uit hunnen aanpalenden
hof eenen of meer silexen, heele of gedeeltelijke,
konden aanbieden.
Mijne kleine verzameling, enkel op den Gensteberg
gevonden, bestaat uit een 60-tal stukken, de
scherven meegerekend Al de voorwerpen zijn in
geslepen steen. Er zijn bijlen, beitels, messen, krab·
bers, pijlpunten, andere punten of spitsen, en verschillende
vormen waar de bestemming mij niet
duidelijk van is.
De meeste zijn of lichtgrijs of donkergrijs van
kleur; vijf zijn lichtbruin en doorschijnend; een,
paar zijn blauw gevlamd.
M. H., 't is vast niet veel, maar toch genoeg,
zoo dunkt mij, om eene standplaats uit het steentijdperk
aan te duiden. Heel talrijk konden de
menschen toch alsdan niet bijeenwonen, want er
is al eene groote oppervlakte noodig om wild genoeg
voor het jaarlijksch voedsel van eenen enkelen persoon
te versché\ffen (I). Daarbij, al is de voorraad
van die gevallig ontdekte voorwerpen nog betrekkelijk
gering, nieuwe vondsten kunnen de vorige
(r) G. CUMONT. Stations néolithiques de Verrewinckd et
de Rhode·Saint-Genèse découvertes en 1885. Extrait du Bulletin
la Société d' An-thropologie Bruxelles. Tome XI, 1892-1893.
P·43·
, ^ 7 5 —
komen vermeerderen. Overigens, de ligging van de
plek gronds, waar de silexen werden opgeraapt,
pleit ook voor het bestaan alhier van eene neolithische
standplaats. Deze plek, niet grooter dan
omtrent het vierde eener hectare, maakt teel
van eene hoogvlakte gelegen boven den rechten kant
van de vallei der Molenbeek, en ligt aan eenen
inham die als door vroegere overstroomingen uitgespoeld
schijnt : aldus kon, toen de vallei tot in
den inham onder water stond, de daar wonende
bevolking langs de westzijde door de vischvangst,
en langs den oostkant door de jacht in de bosschen
haar bestaan vinden (i). Dat die menschen aldaar
hunne woonst hadden in eene opene plaats van
het woud, wordt waarschijnlijker gemaakt doordien
de grond van den Gensteberg van zijne vruchtbare
bovenlaag door de regens veel meer ontbloot is dan
de rondliggende akkers (2).
M. H., door mijne mededeeling van wat men
te Alsemberg vond, hoe weinig ook, --- meen ik
(I) E. VAN OVERLOOP. Le Prékistorique. Les premiers habitants
de la Belgique. Extrait des Annales de la Société d'Archéologie
de Bruxelles. Tome XIV, 2° liv. 1900, p. 32.
(2) E. DUPONT. L'homme pendant les dges de la pierre
dans les environs de Dinant-sur-Meuse. Bruxelles, 1872, p. 235.
Hier weze nog bijgevoegd dat de silexen op eene plaats werden
ontdekt, die als een schiereiland tusschen twee inhammen vooruitspringt,
en enkel langs den noordkant met de verdere hoogvlakte
verbonden is. Dit merkt men ook op in andere plaatsen.
Zie E. DUPONT op dezelfde bladz. 235.
— 176 —
eene kleine bijdrage te hebben geleverd tot de voorhistorische
landkaart van België in 't algemeen (t),
en tot die van de door mij bewoonde streek in
het bijzonder. De heer G. Cumont beschreef met
de hem erkende bevoegdheid zijne rijke ontdekkingen
in Alsembergs naaste geburen, namelijk te
St.-Genesius-Rode en hoogerop langs den westboord
van Zoniënbosch. Hij zal er belang bij stellen dat,
alhoewel hij op de hellingen der Molenbeekvallei
geene sporen van neolithische standplaatsen had
ontdekt (2), er evenwel eene te Alsemberg bestaan
heeft, die aldus als een westelijk hoekje op zijne
geologische kaart van St.-Genesius-Rode mag bij
aangestipt worden.
J. BoLs
(I) Zie over die kaart het hoogst belangrijk werk van den,
geleerden hoofdbewaarder der Museums van 't Paleis van 't Jubeljaar,
M. EUGEEN VAN OVERLOOP : Projet de carte jrehistorique
de la Belgique. Extrait du Bulletin de la Société d'Anthropologie
de Bruxelles. Tome XII, 1893-1894.
(2) G. CUMONT, p. 4.
- 177 ^
LJez111g.
EKKEH AR.D I OF GERA LDUS ?
door Dr. SIMONs.
Toen Withelm Meyer in 1873 zijn cc Philologische
Bemerkungen Turn Waltharius » in het
licht zond, waarin hij door de stoute stelling, dat
het Walthariuslied geen vertaling was, de beerschende
denkbeelden omtrent den oorsprong van
het gedicht omverwierp, vond zijn meeping niet
aanstonds ingang bij de Duitsche geleerden.
Doch de eerste stoot tot een nauwer onderzoek
was gegeven. Er kwam weer leven in de brouwerij.
Letterkundigen en geleerden wijdden hun opmerkzaamheid
aan het heerlijkste werk, waarop de eerste
herleving van de classieke letteren mag bogen.
De belangstelling is sedertdien niet meer verflauwd,
ja, in de laatste jaren minder dan ooit.
Nog onlangs verscheen de vertaling van Dr.
Heinrich Drees in de Universal-Bibliothek en die
van Hermann Althof met een nieuwe, uitgebreide
inleiding; tekst en handschriften werden opnieuw
getoetst door Strecker, W. Meyer, Althof, P. von
Winterfeld in Duitschland, door F. Norden in België,
zoodat het gedicht tegenwoordig in een geheel
ander licht verschijnt dan ten tijde van J. Grimm.
Met dit beter inzicht zijn nieuwe vraagpunten verrezen,
welke op een oplossing wachten.
_ 1 78 -
Een overzicht er van kan men vinden in het
uitstekend opstel van Strecker, in 1899 in de
Neue 7ahrbiicher van Ilberg en Richter verschenen :
Probleme der Walthariusforschung. »
Een dezer vraagstukken neem ik mij thans
voor te onderzoeken, namelijk het volgende : Heeft
Geraldus, de schrijver van den Proloog, een aandeel
gehad in de totstandkoming van den Latijnschen
tekst?
Om den stand van zaken te kennen, dienen
eenige ophelderingen vooraf te gaan.
De dichter van Waltharius is Ekkehard I,
monnik van St.-Gallen, het beroemde klooster,
dat in de T oe eeuw een brandpunt der beschaving
was.
Ekkehard stierf op rijpen leeftijd in 973.
De vele handschriften bewaren over hem het
stilzwijgen. Gelukkig voorziet de -kloosterkroniek,
Casus Sti Galli, in deze leemte. Het Boe hoofdstuk,
van de hand van Ekkehard IV, die een goede vijftig
jaar later de voornaamste gebeurtenissen, waarvan
het vermaarde sticht getuige was, te boek stelde,
vermeldt onder meer, dat Ekkehard I nog jong
was, toen hij Waltharius als schoolwerk voor den
meester vervaardigde; dat het Latijn niet onberispelijk
is, maar, wat uitdrukkingen en zinsbouw
betreft, de sporen draagt van . de Duitsche afkomst
des dichters.
Ekkehard IV voegt er bij, dat hij zelf tijdens
zijn verblijf te Mainz den tekst naar zijn beste
vermoF;en verbeterd heeft.
^ 1 79 -~
In hoeverre is Ekkehard IV werkzaam geweest,
en welke handschriften bevatten dien gezuiverden
tekst, ziedaar een eerste twistvraag, welke wij aan-.
stippen zonder er op in te gaan.
Nu rijst een tweede moeilijkheid, die wij hebben
te onderzoeken.
Drie handschriften, die van Brussel, Parijs en
Trier, nemen een afzonderlijke plaats in, omdat
het gedicht er vooraf wordt gegaan door een inleiding
van 22 leoninische hexameters.
Het is een opdracht : Een gering kloosterbroeder,
Geraldus, een zwakke zondaar, roept de drie
personen der H. Drievuldigheid aan, om den doorluchtigen
prelaat Erchambold te zegenen, wien hij
het boekje stuurt, waarin Walters wonderbare daden
te lezen staan. Ik laat tekst en vertaling volgen,
waaruit maar al te zeer blijkt, dat Geraldus geen
verwend kind der muze was; er is een schrille
tegenstelling tusschen de hoogdravende alledaagschheid
van den proloog en de hoogst dichterlijke
inkleeding van het gedicht.
Omnipotens genitor, summae virtutis amator,
Jure pari natusque amborurn spiritus almus,
Personis trinus, vera deitate sed unus,
Qui vita vivens cuncta et sine fine tenebis,
Pontificem summum tu salva nunc et in aevum
Claro Erchamboldum fulgentem nomine dignum,
Crescat ut interius sancto spiramine plenus,
Multis infictum quo sit medicamen in aevum.
Praesul sancte dei, nunc accipe munera servi,
Quae tibi decrevit de larga promere cura
Peccator fragilis Geraldus nomine vilis,,
-r-- 180 --^
Qui tibi nam certus corde estque fidelis alumnus.
Quod precibus dominum jugiter precor omnitonantem r
Ut nanciscaris factis, quae promo loquelis,
Det pater ex summis coelum terramque gubernans.
Serve dei summi, ne despice verba libelli,
Non canit alma dei, resonat sed mica tyronis,
Nomine Waltharii, per proelia multa resecti.
Ludendum magis est, Dominum quam- sit rogitandum ;
Perlectus longaevi stringit in ampla diei.
Sis felix sanctus per tempora plura sacerdos,
Sit tibi men te tua Geraldus carus adelphus.
Schepper almachtig, Zoon, der verhevenste deugden beminnaar,
Heilige Geest, uit de twee met gelijke rechten geboren,
Gij, in persoon drievoudig, doch één in waarachtige godheid,
Welke, levend, het al in 't leven houdt zonder einde,
Neem in uw hoede den hoogen prelaat voor nu en voor eeuwig,
Waardigen Erchambold, die glanst met een naam, zoo doorluchtig-
Dat hij groeie, in 't binnenst vervuld van heiligen aandrang,
Daardoor velen zij een waar heelmeester voor eeuwig.
Heilige priester Gods, aanvaard nu 't geschenk van een dienaar,
Dat de zwakke zondaar Geraldus, nietswaardig van name,
Heeft besloten, voor U aan de ruime verzorging te onttrekken;
Want hij is u een echte leerling, een trouwe van harte.
'k Bid voortdurend den Heer, den donderaar, dit in mijn bede :
Geve de Vader, die hemel en aard bestuurt uit den hooge,
Dat gij feitliji; erlangt hetgeen ik met woorden ontboezem.
Slaaf van den Opperheer, versmaad niet de woorden van 't boekje,
't Zingt niet de goedheid Go_ls, maar 't verkondigt de lofdaán eens jonglings,
Walther geheeten, verminkt te midden van vele gevechten.
Meer is het zaak zich te ontspannen dan aan te roepen de godheid,
Doch het gelezene ontroert tot in den luister der grijsheid.
Wees nog langen tijd een gelukkige, heilige priester,
Moge broeder Geraldus U dierbaar wezen in 't harte (t).
(tl Op twee plaatsen kan ik mij niet vereenigen met de vertaing,
welke Althof levert.
V. 4. Qui vita vivens cuncta et sine fine tenebis :
Welcher im Leben lebt und in Ewigkeit alles regienet.
Ik vind « im Leben lebt 2. te zeer gezocht en geef de voorkeur
In de Casus St' Galli van Geraldus
melding gemaakt, die vanaf zijn jeugd tot zijn dood
aan de kloosterschool werkzaam was .
Hij was een tijdgenoot van Ekkehard I, maar
zijn sterfjaar wordt niet opgegeven, evenmin als zijn
geboortejaar. Ercha m bold was bisschop van Straatsburg
van 965 tot 99 t. Een vroeger monnik van
St Gallen, met name Victor, had na veel wederwaardigheden
naar de mijterstad de wijk genomen, waar
hij zich wijdde aan het onderwijs. Men mag veilig
aan : die alles in leven (houdt) en zonder einde zult
»
V. Perlectus longaevi stringit in anipla diei :
Doch es verkiirzt, sobald man es liest, die Lange des Tages.
geen vertaling van het oorspronkelijke, van een
Du Métil , aan wist te passen.
geven doch Iiever tekst te
stel mij tevreden met mijne onzekere, trouwe vertaling
e gelezene tot in den luister der grijsheid. »
String-it zin van commovit, tetigit Forcellini
no i i verwijzing Virgilius, 824.
ampla diei volle van den ouden dag, in haalt Plinius aan : amplissima dies
quindecim h. e. longissima.
versta nochtans liever : tot in den den dag, de waardigheden, de eereambten.
is : als de doorluchtige bisschop oud zal zijn geworden,
dan zal herinnering aan of de lezing van het gedicht hem nog
Dit zou de veronderstelling wettigen, dat het handschrift in de
levensjaren van Erchamboid werd opgezonden, immers niet het uitzicht den ouden dag voor iemand, is ; nog eens, de vertaling is onzeker.
- IS,
de Sti Galli wordt van een Geraldus
gemaakt, die vanaf jeugd tot zijn dood
kloosterschool werkzaam was.
H ij was een tijdgenoot van Ekkehard I, maar
sterijaar opgegeven, evenmin als zijn
Erchambold was Straatsburg
tot 99 [. Een vroeger monnik van
met name Viclor, had na veel wederwaardigheden
naaf mijterstad genomen, waar
wijdde aan het onderwijs. Men mag veilig
aan: « die levend alles in 't leven (houdt) en zonder einde zult
houden. »
20. PerIectus longaevistringit in ampla diei :
verkürzt, li!",t, Länge des Dit is geen vertaling van het oorspronkelijke, maar van een
bloote gissing van Ou Métil, die er geen mouw aan wist te passen ..
De varianten geven geen uitkomst, doch liever dan aan den tekst te
tornen, stel ik nlij tevreden tnet rnijne onzekere~ doch trouwe vertaling
: • doch het gelezene ontroert tot in den luister der grijsheid. ,.
Stringit in den zin van commovz't, tetigi! wordt door Forcelltni
onder nO II gegeven met verwijzing naar Virgilius, Aen. X, 824-
In amPla dzei longaevi : tot in het volle van den ouden dag, in de
lengte der grijsheid. Forcellini haalt Phnius aan: amplissima dies
horarum quiudecim h. e. longissima.
Ik versta nochtans liever: tot in den luister van de" ouden
dag, te midden van de waardigheden, de eereambten.
De zin is : als de doOI luchtige bisschop oud zal zijn geworden,
dau zal de herinnering aan of de lezing van het gedicht hem nog
ontroeren.
Dit zou de veronderstelling wettigen, dat het handschrift in de
gevorderde levem,jaren van Erchambold werd opgezonden, men
opent immers niet het nitzicht op den ouden dag voor iemand, die
nog jong is; maar nog eens, de vertaling is onzeker.
182. •—
aannemen, dat hij den bisschop over het epos gesproken
en diens belangstelling had opgewekt.
Nu wij met den inhoud van den proloog en met
de geschiedkundige ophelderingen kennis .gemaakt
hebben, biedt zich de vraag van zelf aan, of Ekkehard
I de dichter van den Waltharius is, ofwel
Geraldus.
Voor Geraldus pleiten twee omstandigheden :
Het Brusselsch handschrift begint met het opschrift :
Incipit Poesis Geraldi de Gualtario : « Hier begint
het gedicht van Geraldus over Walther. » Vervolgens
laat Geraldus in het i oe vers der opdracht doorschemeren,
dat hij veel moeite aan de vervaardiging van
Waltharius heeft ten koste gelegd : munera... quae
tibi decrevit de larga promere cura... Geraldus :
« het geschenk, dat Geraldus heeft besloten, voor u
aan de ruime verzorging te onttrekken. »
De voor de hand liggende beteekenis van « aan
de ruime verzorging onttrekken » is wel, dat Geraldus
het gedicht heeft gemaakt en, nu het voltooid is, aan
den bisschop ten geschenke geeft.
Hierdoor valt het getuigenis van Ekkehard IV.
Er staat wel een achterdeurtje open, men zou
kunnen veronderstellen, dat Geraldus met vreemde
veeren heeft willen pronken en daarom het werk van
Ekkehard I op zijn eigen naam heeft gesteld, doch
dit houdt geen steek, want Victor, de vroegere monnik
van St Gallen, had den bisschop gemakkelijk uit
den droom kunnen helpen. Het is dus niet te verswonderen,
dat de eerste nauwgezette onderzoekers
— 183 —
van het gedicht het met Geraldus hielden. Dit is het
geval met J. Grimm en met San Marte.
Volgens San Marte hebben Ekkehard I en Geraldus
ieder afzonderlijk het leven van Walther bezongen,
maar het gedicht van den eersten, waarover de
Casus Sti Galli berichten, is met de verbeteringen
van Ekkehard I V verloren gegaan, zoodat wij in den
overgeleverden tekst den arbeid van Geraldus hebben
te zien.
Tegenwoordig is deze meening door alle geleerden
prijsgegeven. Niet Geraldus, maar Ekkehard I is
de schrijver van het Walthariuslied, en de 22 eerste
verzen uit de drie Geraldushandschriften staan op
zich zelf, d. i. zij zijn later door Geraldus bijgevoegd
ter begeleiding van het aan Erchambold aangeboden
geschenk.
Hij, die het eerst deze meening uitsprak, is de
sagenkundige dichter Uhland. Uitgaande van de
kloosterkroniek neemt hij aan, dat Geraldus de
leeraar was, voor wien Ekkehard I het leven van
Walther heeft geschreven. Immers Geraldus zegt
niet, dat hij het boekje heeft gedicht, maar enkel en
alleen, dat hij de verzender is. Misschien behoorde
het gedicht reeds aan de kloosterbibliotheek, vandaar
dat niet de opsteller, maar de leeraar het naar
Straatsburg afvaardigt.
Uhlands verklaring is in hoofdzaak tot heden
onaangevochten gebleven.
Eene belangrijke wijziging wordt echter door
Althof voorgeslagen : Geraldus is niet Ekkehards
--
184
--
leermeester geweest, maar zijn ambtgenoot ofwe l.
opvolger, zoodat de naam van den leeraar, voor wier
Ekkehard schreef, in het duister schuilt.
Althof steunt op een paar plaatsen uit de Casus,
waaruit men kan opmaken, dat Geraldus jonger was
,dan Ekkehard en bijgevolg bezwaarlijk zijn leefaar
kon zijn. Tweemaal wordt hij er bij eerre optelling
na Ekkehard genoemd, en op een andere plaats
wordt bericht, dat Ekkehard II zoowel door zijn
oom Ekkehard I als door Geraldus werd voorbereid.
Verschillende geleerden, o. a. F. Norden, komen
tegen deze stelling op. Deze wijst op het schoolwezen
in de middeleeuwen, toen het onderwijs nog niet zoo
degelijk was ingericht als op den huidigen dag, en
toen het meer gebeurde, dat de leeraars niet alleen
niet ouder, maar zelfs jonger dan hun leerlingen
wa ren.
In de I3e eeuw was het niets ongewoons op de
hoogescholen van Parijs en Bologna, dat toehoorders
van 3o tot 40 jaar naast scholieren van 13 en 14 op
hetzelfde stroo waren gelegerd. Deze oudgedienden
droegen den naam van « galoches. »
Wat hebben die toestanden uit de latere middeleeuwen
gemeen met ons geval uit de Ioe eeuw, vraagt
Althof zich af. « Het kwam toen inderdaad voor,
dat scholieren ouder waren dan hun leeraar, doch
dan waren de eersten buitengewoon oud. Geraldus
integendeel moest, als de gelijke in jaren van Ekkehard,
uitermate jong zijn, indien hij den dichter
onderricht had ; en voor een vroegrijp genie kan ik
— 185 ._
hem, die als grijsaard nog zoo weinig bevredigends
leverde, niet verslijten. Ook is het zich bedienen van
een zoo piepjong magister nauwelijks met de gebruiken
van 't klooster overeen te brengen. » Wat er van
zij,. Althof schijnt mij het ware voor te hebben, en
ziehier waarom : I k lees bi . 29 van zijn jongste
uitgave, (Das Waltharilied, Leipzig, 1902) dat bisschop
Erchambold in 965, toen hij 27 jaar oud was,
den zetel van Straatsburg beklom.
Uit dit gegeven trek ik een dubbel besluit :
.Geraldus was jonger dan Ekkehard, en : Geraldus
'kan onmogelijk Ekkehards leeraar geweest zijn.
Ekkehard I stierf, zooals wij gezien hebben, in
973 in rijpen ouderdom, vitis... bene matura; men
mag derhalve met Althof zijn geboortejaar in het
begin der toe eeuw plaatsen.
Erchambold nu was in 938 geboren.
Wat zegt nu het 12e vers van den Proloog?
Qui tibi nam certus corde estque fidelis
alumnus : « Want hij is u een echt en van gan-
-scher harte trouw leerling. a
Wij weten uit het grafschrift, dat Erchambold
op zichzelf maakte, alvorens bisschop te zijn,
dat hij zich met het onderwijs had bezig gehouden.
Te oordeelen naar den gewonen gang van
zaken, moet de leerling jonger zijn dan de meester,
Geraldus zal dus na 938 geboren zijn.
Doch wij hoeven het zoo nauw niet te nemen
en kunnen gerust eenige jaren laten vallen.
Wij veronderstellen dus, dat leeraar en leer—
186
—
ling even oud waren, dan valt het geboortejaar
van Geraldus niet vóór 938, bijgevolg toen Ekkehard
zonder twijfel al de drie kruisjes achter
had.
Hoofdstuk 8o van de Casus?
« et in scolis metrice magistirsotr, o, vacillanter
quidem, quia in affectione, non in habitu
puer, vitam Waltharii manu fortis : »
« Op school schreef hij ook metrisch voor
ofschoon zijn
echter in zijn uiterlijk, knaap was,
van Walther met de sterke hand. »
dichter jong was, blijkt insgelijks
uit de slotverzen van het Walthariuslied :
gij ook zijt, die dit leest, verschoon den sjirpenden krekel,
'Wik zijde stem, schor tot hiertoe, maar zijn jaren,
nest niet verliet, naar de hoogte.
gevolgtrekking ligt hand. Toen
Ekkehard sedert geruimen
tijd zijn was zijn
als dichter gevestigd.
leeraar te laat.
een andere gissing van Althof wordt nu
verklaarde het zonderlinge
dat niet Ekkehard maar Geraldus zich met
geschenk Erchambold belast heeft, door
te nemen, dat het handschrift waarschijnlijk
de kloosterbibliotheek toebehoorde, en dat
darom de lerar eniet lerling zich van de
taak kweet.
lingeven oud waren, dan valt het geboortejaar
938, bijgevolg toen Ekkehard
I zonder twijfel al de drie kruisjes achter
den rug had.
Wat zegt nu Hoofdstuk 80 van de Casus?
(( Scripsit et in scolis metrice magistro, vacillanter
quidem, quia in affectione, non in habitu
erat puer, vitam Waltharii manu fortis: )j
(( Op school schreef hij ook metrisch voor
zijn leeraar, ofschoon weifelend, omdat hij in zijn
streven, niet echter in zijn uiterlijk, een knaap was.
het leven van Walther met de sterke hand. »
Dat de dichter nog jong was, blijkt insgelijks
uit de slotverzeo van het :
Wie gij ook zijt, die dit leest, verschoon den sjirpenden krekel.
Wik niet zij "e stem, nog schor tot hiertoe, maar zijn jaren,
Want hij streefde, schoon hij het nest niet verliet, naar de hoogtt:.
De gevolgtrekking ligt voor de hand. Toen
Geraldus geboren werd, had Ekkeharcl sedert ge ruimen
tijd zijn Waltharius geschreven en was zijn
naam als dichter gevestigd.
De leeraar Geraldus kwam dus te laat.
Nog een andere gissing van Althof wordt nu
bewaarheid. Uhland verklaarde het zonderlinge
feit, dat niet Ekkehard maar Geraldus zich met
het geschenk aan Erchambold belast heeft, door
aan te nemen, dat het handschrift waarschijnlijk
aan de kloosterbibliotheek toebehoorde, en dat
daarom de leeraar en niet de leerling zich van de
kweet.
1 87 -
Althof verwerpt deze verklaring, en niet ten
onrechte, want wij weten nu, dat Geraldus de
bedoelde leeraar noch was, noch kon zijn. Wat
Althof integendeel aanvoert, is veel aannemelijker :
het schenken van het afschrift heeft eerst na 973,
na des dichters dood plaats gehad, want Ekkehard
was niet meer een onbekend kloosterling,
wiens arbeid de aanbeveling van iemand anders
noodig had, integendeel hij was een rijp man,
de bekende dichter en geleerde, de zeer geziene
deken ; wat zou natuurlijker zijn geweest dan dat
hij zelf het kind zijne r muze aan den prelaat had
aangeboden? ))
Inderdaad, en men kan zich nog afvragen,,
of het voetstoots aan te nemen is, dat een in
vergelijking met Ekkehard nog zoo Jong kloosterbroeder
als Geraldus (en dien wij naar allen schijn
veel ouder hebben gemaakt dan hij werkelijk was) ,
zich zou heben vermeten, het uitstekend gedicht
van een man als Ekkehard van een aanbevelend
schrijven in armzalig Latijn te vergezellen?
Hoe had Geraldus Ekkehard durven doodzwijgen,
indien deze in zijn onmiddellijke omgeving
nog leefde? Dat gaat buiten de schreef voor
een kloosterling, die zich nog wel een gebrekkig .
en nietswaardig zondaar durft noemen.
Was echter de dichter reels overleden, dart
niets stuitends in de handelwijze van
iedereen wist, dat Ekkehard de
schrijver Bijgevolg kan de verzending niet
bij Ekkehards leven hebben plaats gegrepen.
ten
want wij weten nu, Geraldus de
leeraar noch was, Wat
aanvoert, is veel aannemelijker:
schenken van het afschrift heeft eerst na 973,
dichters plaats « want Ekkehard
niet meer een onbekend kloosterling,
arbeid de aanbeveling iemand anders
integendeel hij rijp man,
bekende geleerde, zeer geziene
deken; wat zijn gev\teest dat
het kind zijner muze aal1 den prelaat had
))
I nderdaad, en men kan zich nog afvragen ..
het voetstoots nemen is, dat een in
Ekkehard zoo jong kloosterbroeder
Geraldus schijn
hebben gemaakt hij werkelijk was),
zich zou hebben vermeten, het uitstekend gedich t
een man als Ekkehard van een aanbevelend
armzalig Latijn te vergezellen?
had Geraldus EkkeharJ durven doodzwijgen,
deze in zijn onmiddellijke omgeving
nog leefde? Dat gaat buiten de schreef voor
kloosterling, zich nog wel een gebrekkig
nietswaardig zondaar durft noemen.
echt~r de dichter reeJs overleden, darl>
vinden wij niets stuitends in de handel wijze van
Geraldus, want iedereen wist, dat Ekkehard dG!schrijver
was. Bijgevo:g kan de verzending niet
Ekkehards leven hebben plaats gegrepen.
— I88 —
Tegen den jeugdigen leeftijd van Geraldus
verzet zich wel een tekst uit de Casus, doch daar
komen wij later op terug.
Voor het oogenblik zullen wij ons met het
pleit tusschen Ekkehard en Geraldus omtrent het
vaderschap van Waltharius bezig houden.
Het zwaartepunt ligt in de duistere of ten
minste te zeer onbepaalde uitdrukking : de larga
promere cura. Het auteurschap werd reeds van
de hand gewezen, doch verscheiden andere verklaringen
worden gegeven. Beteekent die larga
cura de verbetering van Ekkehards gedicht
Dit wordt thans algemeen verworpen, immers
de onbeholpen proloog steekt te ongunstig af tegen
het zeer redelijk Latijn van het epos. Geraldus
was daartoe niet in staat, de zoogezegde leerling
overtrof den meester. Ziedaar een eersten grond
am zulks te verwerpen, maar de voornaamste is
wei, dat Ekkehard IV iets van die verbetering
had moeten weten, dit zou hem de moeite van
een later herziening bespaard hebben.
Door larga cura kan men nog verstaan den
gezetten arbeid, welken het afschrijven van het
handschrift gekost heeft; ofwel Geraldus langharige
tekstverklaring op school.
Hiermede is de uitlegging van P. von Winterfeld
verwant : de larga cura is de rijke voorraad
schoolopstellen, welke meester Geraldus bewaarde
en waaruit hij den Waltharius heeft uitgekozen.
- 1 89 -
Wij weten inderdaad, dat deze oefeningen,
dictamen diei debitum of dictamen magistro geheeten,
zorgvuldig werden verzameld en bewaard.
Het is ook goed mogelijk, dat die larga
cura op de angstvallige zorg ziet, waarmede het
handschrift in de boekerij van St.-Gallen werd
weggesloten. Immers de monniken, naar Althofs
woorden, mochten trotsch zijn op die leerstof en
konden er noode toe besluiten, aan andere kloosters
een afschrift er van mede te deelen.
« Dat men ten gunste van den hoog in tel
zijnden Straatsburger kerkvorst een uitzondering
maakte en het gedicht nu in de wereld zond
(prornere), moest aan het geschenk een bijzondere
waarde bijzetten en verdiende wel in den Proloog
nader in het licht gesteld te worden ».
Ik vermoed, dat Erchambold in nauwe betrekking
tot het klooster moet gestaan hebben ; daarvoor
pleit het verblijf van Victor te Straatsburg,
het schenken van het handschrift en de opleiding
van Geraldus door Erchambold.
Ten laatste wordt nog een zesde interpretatie
geopperd; de larga cura is de « vrijgevige
liefde », waardoor Geraldus gedreven wordt bij
het overmaken van 't kostbare handschrift. Deze
duiding komt, wat de gedachte, niet wat het Latijn
betreft, vrij wel overeen met de verklaring, welke
ik aanstonds zal geven.
Ziedaar een overzicht van de verschillende
pogingen om de moeilijkheid op te lossen. Ik heb
._ Igo . _..
twee bezwaren tegen al die uitleggingen. Eerst
en vooral is de eerste hinderpaal, waarop ik gewezen
heb, nog niet weggeruimd, ik bedoel het
opschrift van den Brusselschen codex : Incipit
Poesis Geraldi de Gualtario.
Deze regel schijnt wel degelijk het gedicht
aan Geraldus toe te kennen, ook met het oog
op het stafrijm. I k weet niet, of er reeds een
uitlegging van gegeven is, in alle geval, ik stel
het volgende voor :
Gualtario is dubbelzinnig; men vertale niet :
« Hier begint het gedicht van Geraldus over
Walther », maar : « Hier begint het gedicht van
Geraldus (nl. de proloog) over den Waltharius n
(nl. Ekkehards gedicht).
Het opschrift ziet dus uitsluitend op de 22 verzen
van de opdracht.
In de tweede plaats kan ik mij met de vele
verklaringen van larga cura niet vereenigen, niet
omdat zij geen goeden zin opleveren, maar juist
om het tegendeel : alle zijn goed, doch niet eene
is beter. De veelheid staat in den weg, want er
dient toch een keus gedaan te worden.
Ik geef derhalve de volgende verklaring van
de larga promere cura in bedenking.
Men heeft te weinig gelet op de verhouding
tusschen Geraldus en Erchambold. Geraldus, ik
herhaal het, zegt klaar en duidelijk, dat hij Erc1i inibolds
voedsterling of leerling, alumnus, is.
Wel drukt hij zich tamelijk kruipend uit vóar
^.. 19! ......
een oudleerling, doch dit vindt zijn verschooning
in zijn mindere jaren en in de nederigheid van
den kloosterbroeder, die een kerkvorst het woord
toestuurt. Deze bedeesdheid wordt overigens goed
gemaakt in het laatste vers, waar de toon wat
inniger is :
Sit tibi mepte tua Geraldus carus adelphus
« Moge broeder Geraldus u van harte dierbaar
wezen. » Heeft Geraldus in naam van de kloostergemeente
het handschrift opgestuurd? Ik geloof het
niet. Hij zou dit hebben doen uitschijnen, en decrevit
zoowel als de samenhang laat vermoeden, dat hij
uit eigen beweging, door dankbaarheid gedreven,
een besluit had genomen.
Indien men deze verhouding tusschen beiden
in het oog houdt, dan zal de zin der volgende vertaling
geen aanstoot geven :
Vers 9. nunc accipe munera servi,
Qum tibi decrevit de larga promere cura
reccator fragilis Geraldus nomine vilis,
Qui iibi nam certus corde estque fidelis alumnus :
« Ontvang nu het geschenk van een slaaf, dat
de zwakke zondaar Geraldus, de geringe van naam,
uit hoofde van (de) uw overvloedige zorgen voor
u besloot in het licht te zenden, want hij is uw
echte en van harte trouwe leerling. »
Vers 12 geeft de verklaring van larga cura en
nam behoudt zijn redegevende kracht.
AI degenen, die v. 10 hebben pogen te verkla--
192 -
sloegen verkeerden weg in, doordat zij het
verband brachten. I k
decrevit promere : besloot, het les als volgt :
voorschijn brengen, den dag te
i. uit de kloostermuren de wijde wereld
te zenden ; hoofde van de
ruime zorgen ; nl. die, welke Erchambold
indertijd aan zijn leerling Geraldus gewijd
i. vrijgevig, milddadig, staat hier
zijn plaats.
blijft nog een punt in het licht te stellen,
minder gewone het Latijnsche
voorzetsel heeft hier de redegevende beteekenis van
propten : u rn , ter oorTake uit hoofde
niet nieuw.
zegt volgende « aliquando
causam designat, adhibetur pro » meer voorbeelden haalt hij een
aan, 3o Flebat uterque non de
- sed filii morte, de patris
filius : beiden weende, niet doodstraf, maar de vader des
de zoon des vaders. redkgevend wij tweemaal
den de 1 0e eeuw, en
vooral op aan.
Gunther Hagen, v. 1076 :
nostra. contractcm culpa : (propter, ter oorTake
ten, sloegen een verkeetden weg in, doordat zij het
voorzetsel de met promere in verband brachten. lk
lees als volgt: decrevil promere: hij besloot, het
gedicht te voorschijn te brengen, voor den dag te
halen, d. i. uit de kloostermuren de wijde wereld
in te zenden; de larga cura : uit hoofde van de
overvloedige, ruime zorgen; 111. die, welke Erchambold
indertijd aan zijn leerling Geraldus gewijd
heeft. Larga d i. vrijgevig, milddadig, staat hier
volkomen op zijn plaats.
Er blijft nog een punt in het licht te stellen,
't is de minder gewone aanwending van het Latijnsche
voorzetsel de.
Het heeft de redegevende beteekenis van
propter : wegens, urn, ter oorrake van, uit hoofde
van. Deze beteekenis is niet nieu w.
Forcellini zegt in voce het volgende: « aliquando
causam design at, et adhibetur pro causa, vel
propter. » Onder meer voorbeelden haalt hij een
van Cicero aan, 3. Verr. 30: F!ebat uterque non de
suo 'supplicio, sed pater de filii morte, de patris
filius: Elk van beiden weende, doch niet om zijn
eigen doodstraf, Jl'laar de vader om den dood des
zoons en de zoon om dien des vaders. »
Hetzelfde red.:'gevend gebruik vinden wij tweemaal
in den Waltharius, dus in de IOe eeuw, en
hier komt het vooral op aan.
GUllther zegt tot Hagen, v. 1076:
Iram de nostra contractam decute culpa: « Laat
den toorn vallen, dien gij door (propter, oor{ake
- 1 93 -
van, uit hoofd van, wegens) onze schuld hebt opgevat.
»
En wat verder, v. 1084
Non modicum patimur damnum de caede
virorum :
« Wij lijden geen geringe schade door (uit
hoofde van, ter oorzake van) het verlies der mannen.
» Hiermede is de knoop doorgehakt en het
gebruik van de larga cura volkomen gewettigd.
De uitdrukking is niet onbepaald, noch duister,
ofschoon wel wat ongewoon.
Deze verklaring heeft twee punten voor op hare
voorgangsters : zij houdt rekening met de bestaande
toestanden d. i. met dc verhouding van leerling tot
leeraar, en zij maakt een einde aan de tot hiertoe
bestaande onzekerheid ; immers men hoeft niet meer
te kiezen tusschen herziening, afschrift, verklaring,
bewaring van den tekst en wat dies meer zij ; dit
alles is weggecijferd en vereenvoudigd.
Alles komt hierop neer : Geraldus stuurt na
Ekkehards overlijden een afschrift van het reeds
meer of min beroemde Walthariuslied naar Erchambold,
bisschop van Straatsburg; hij begeleidt het
boekgeschenk met een opdracht, waarin hij de aandacht
van zijn oudleeraar trekt op het gedicht en
hem tevens bedankt voor de overvloedige zorgen,
welke deze vroeger aan hem besteed heeft.
In overeenstemming met deze nieuwe uitlegging
wijzigen wij de metrische vertaling van hierboven
als volgt
— 1 94 —
heilige priester Gods, aanvaard nu 't.geschenk van een dienaar,
Dat de zwakke zondaar Geraldus, nietswaardig van name,
Sliste, voor u om uw ruime zorg te voorschijn te brengen,
Want hij is u een echte leerling, een trouwe van harte.
Tegen de meening, welke wij uiteengezet hebben,
dat Geraldus ongetwijfeld jonger dan Ekkehard
moet zijn geweest en hoogstwaarschijnlijk jonger
dan Erchambold, kan een opwerping gemaakt worden,
welke Strecker en von Winterfeid reeds tegen
Althof hebben laten gelden.
In de Casus wordt gezegd, dat Geraldus niet
ver van Notker, den Stotteraar, zijn vroeger leeraar
en vriend, begraven ligt : non longe a Notkero
Balbulo magistro quondam suo sibique amicissinio.
Deze Notker stierf in het jaar 912 als zeventiger .
Indien hij de leeraar en vriend van Geraldus
geweest is, dan moet Geraldus nog in de 9e eeuw
zijn geboren en bijgevolg ouder zijn geweest dan
Ekkehard en, het spreekt van zelf, dan Erchambold.
Hierdoor valt ons geheel betoog in duigen,
immers wij hebben aangenomen, steunende op v. 1 a
van den Proloog, dat Geraldus niet vóór 938, het
geboortejaar van Erchambold, het licht zag en naar
alle waarschijnlijkheid veel later.
De twee getuigenissen, dat van den Proloog
en dat van de Casus, staan in lijnrechte tegenspraak.
Wil men beide vereenigen, dan was Geraldus 4o
of 3o jaar oud bij de geboorte van Erchambold
Men zal ons wel niet van overdrijving beschuldigen,
indien wij den ouderdom van Erchambold bij het
,.
195 ,
aanvaarden van het leeraarsambt op 20 jaar aan,
slaan.
Geraldus, die in den Proloog zegt, dat hij zijn
leerling is, volgde dus als zestiger of zeventiger de
lessen van eer twintigjarige. Is dat geen dubbele
onwaarschijnlijkheid?
Even ongerijmd is de tweede gevolgtrekking
Geraldus was al voor het jaar 912 de leerling geweest
van Notker Balbulus, en een vijftig jaren later
bekroop hem weer de lust om bij Erchambold op
nieuw ter school te gaan !
Dat hij danig werk maakte van het aanleeren
der beginselen, is zeer loffelijk, doch met dat al
heeft hij het niet ver gebracht; de armzalige proloog
staat daar, om het te bewijzen.
Doch wat den doorslag geeft, is wel het volgende.
De Casus zeggen voluit, dat Geraldus vanaf
zijn jeugd tot zijn grijsheid als leeraar aan de kloos
terschool is werkzaam geweest : ub adolescentia
usque ad senilen2 vita fineni semper scolarum
magister. Hoe is dat mogelijk, indien hij zijn leven
lang op de schoolbanken heeft gezeten?
Indien daarenboven Geraldus zijn langjarig
leven voortdurend aan de opleiding der jeugd besteed
heeft, en indien de Casus in het bijzonder van hem
spreken, dan was het niet de eerste de beste, en
dan kon zoo n man op zijn ouden dag toch bezwaarlijk
van zich zelf zeggen : Geraldus nomine vilis.
Een andere beteekenis dan die van « leerling »
aan het woord alzmrs uit den Proloog toekenners,
96 —
gaat ook niet aan., vooral als Certus den nadruk
op het leerlingschap legt.
Men ziet hieruit, welken onoverkomelijken berg
van onmogelijkheden en onzin wij moeten opeenstapelen,
indien wij in den Geraldus van de Casus
en in den Geraldus van den Proloog een en denzelfden
persoon willen zien.
Integendeel, indien men twee kloosterbroeders
van dien naam aanneemt, dan vallen alle bezwaren
als bij tooverslag, en is de stand van zaken eenvoudig
en glashelder.
Ik veronderstel dus, dat er in de 10e eeuw
twee Geraldussen te St.-Gallen waren : Geraldus,
de leeraar, over wien in de kloosterkroniek gesproken
wordt, leerling van Notker Balbulus,
en die ouder dan Ekkehard is geweest. Geraldus,
de jonge, een gering, onbekend kloosterling, en
die zich dan ook te recht Geraldus noilnine vilis
mag betitelen. Van dezen Geraldus weten wij
alleen, hetgeen de Proloog zegt, nl. dat hij Ercha m -
bolds leerling is geweest en na Ekkehards dood
het gedicht naar Straatsburg heeft opgestuurd, bij
welke gelegenheid hij naar zijn beste vermogen een
opdracht heeft te zamen geflanst.
Iets, dat de veronderstelling van twee monniken,
die Geraldus heetten, nog in de hand werkt,
is het feit, dat er te St. Gallen meer naamgenooten
onder gelijktijdig levende kloosterbroeders gevonden
worden ; wij wijzen slechts op Purchard 1, Purchard
I I ; Ekkehard I, Ekkehard II, Ekkehard III en op
Notker iI en Notker III.
-- 197 --
De slotsom van dit onderzoek is , dat eens te
meer bevestigd wordt hetgeen wel niet meer werd
betwijfeld, maar toch niet onaantastbaar kon heeten,
namelijk dat niet Geraldus, de schrijver van den
Proloog, maar Ekkehard I de dichter van het
Walthariuslied is (I).
(I) Dat aan Geraldus nog een ruim aandeel in de totstandkoming
van den S.V'althariustekst wordt toegeschreven, blijkt uit
de jongste vertaling, welke van het epos verschenen is, die van
Dr. Drees. Ik lees in de Inleiding, bl. 6 :
Ekkehard's oorspronkelijk werk, de « raucella vox stridentis
cicadae » is niet bewaard; eerst onderging het gedicht de verbetering
van Geraldus, en toen later bisschop Erchambold van Straatsburg
een afschrift van het lied verlangde, zond Geraldus hem er
een met een . Latijusche voorrede, waarin hij Ekkehards naam
zelfs niet noemt, maar zich zelf voor den dichter uitgeeft, een
gebrek aan eerbied voor andermans geestelijk goed, dat in de
middeleeuwen niet tot de zeldzaamheden behoort. »
Zoo keeren wij met Dr. Drees terug naar het uitgangspunt
ten tijde van J. Gziuimn, toen het getuigenis van Ekkehard IV in
de Casus St. Galli werd verworpen ten voordeele van dat van
Geraldus.
_ 198 .._
Zitting van 17 December 1902.
Aanwezig de heeren Obrie, bestuurder, Prayonvan
Zuylen, onderbestuurder,_ de Potter, bestendigesecretaris
;
de heeren Claeys, jhr. de Pauw, Gailliard,
Alberdingk Thijm, Coopman, de Vos, Broeckaert,
van Even, Sermon, Coreman, Bols, de Flou, Claes,
jhr. de Gheldere, Prayon, Simons, de Ceuleneer,.
Segers, de Vreese, werkende leden;
de heer Mac Leod, briefwisselend lid.
Door de heeren 1)aems, Janssens en Muyldermans
is bericht gezonden dat zij verhinderd zijn
de vergadering bij te wonen.
Na vaststelling van het verslag over de vorige
zitting wordt door den bestendigen Secretaris de lijst
medegedeeld der
AANGEBODEN BOEKEN.
Door de Regeering :
Arbeidsblad, October 1902.
Bulletin de /'Agriculture, 1902, nr 6.
Revue néo-scolastique, 1902, nr 4.
Annales des travaux publics de Belgique, 1 902,
nr 6
Recensenzent général des Industries et des=
Métiers (1896), IS deelen.
Statistique des salaires dans les mines de
hozrille. Octobre 1896-Mai 1930.

Inhoud.
Brief aan Z. M. Leopold ii bij het afsterven der Koningin 93
Verslag over het 27e Taal- en Letterkundig Congres, door
den heer Juuus °BRIE . . • . . . . 95
Over de benoeming van Vlaamschionkundige leeraars aan het
Gentsch Conservatorium
De vereenvoudiging van de schrifftlal, door den heer G. SEGEas io5
Rogier van der Weyden. Verslag van den beer VAN EVEN . . 125
Idem. Verslag van Mr. ihr• NAP, DE PAuw . . . . • . • 129
Rogier van der Weyden.-door den beer L. MAETERLINCK • • 136
Een woord naar aanleiding eerier nota van den heer van Droo-
Kenbroeck op Ledeganck's vers : die wilden wat wat recht
en wonnen watTij wilden, door den heer Dt. 44. CLAEYS . 146
Adres van geliikwensch aan Z. M. den Koning ter gelegenheid
Tyner ontsnapping aan den aanslag op hem gepleegd . . . 156
OverTicht van de meest voorkomende misslagen bij het gebruiken
ddeerr Nederlandsehe taal, aangeboden door den heer
A.M. M. Verslag van den heer WILLEM DE VREESE . • • . *58
Idem, Verslag van den heer Mr. A. PRAYON-VAN ZUYLEN • . • . 166
Nota tot terechtwijring betrekkelijk de» &levers van 7. David
aan 7.-F. Willems aw, door den heer J. BOLs . . . . 172
Eerie neolithische standplaats le Alsemberg ontdekt in toi,
door den heer J. Bolds . . . . . . . . . . . . . . 173
Ekkehard I of Geraldus? door den heer Dr. L SIMONS „e . 177
I I
: I
I I
,
I
I I
I
I
VERSLAGEN
ME D E D E.E L IN GEN
OER
KONINKLIJKE
VLAAMSCHE ACADEMIE
VOOR
TAAL- EN LETTERKUNDE.
---.
1902.
December.
C;'ENT
A. SIPPER
Dnlltkl!'- d,.,· /(OJl"",~: l!ïkt' Vlaamsc}u Acaaemu
[902

.-.– 199 —
Les Industries à domicile en Belgique :
II. L'industrie du tissage de lin. -- L'industrie
du tressage de la paille dans la vallée du
Geer. --- L'industrie de la cordonnerie en pays
IV La dentelle et la broderie sur table.
Revue de l' Université de Bruxelles 1902-1903,
nr 2.
Mémoires couronnés et autres mérnoires publiés
l'Académie royale de Belgique, 8°, 62e deel,
en 3e aflev.
de la classe des Lettres et des Sciences
politiques et de la classe des Beaux-
Arts, 1 9 0n2r, s 9.10.
Bibliographie de Belgique, nr Bulletin des Sommaires des périodiques, 1902,
nr IO.
bibliographique et pédagogique du
beige, der te 10e jaar, nar 8.
catholique, 1902 (7e jaar), nr 2.
Mei, Juni Juli van Gent van 1447 tot met
van 1477 tot 1515, opnieuw uitgegeven
ouvrages et des
de philosophie, 8e deel, 3oe aflev.
het Brussel
- 199 -
Industries à domicile en Belgique :
I I. L'industrie tiss.::;ge lino -- L'industrie
de la paille val/ée du
- L'industrie de la cordonnerie en pays
flamand.
I V -V. dentelle et la SUl' tabie.
de I'Université de Bruxelles 190~-nT couronnés et al/tres mémoires publiés
par l' Académie rc!yale Belgique, 80, 62c deel,
2e en aflev.
Bulletin de la classe des Lettres et des Sciences
morales et politiques et de la classe des BeauxArts,
1902, nfS 9-10.
de Belgique, 1902, n' 21.
des Sommaires des périodiques, nf 10.
Bulletin et pédagogique du
Musée beige, 1902, nr 9.
Bulletijn der Maatschappij van Geschied- en
Oudheidkunde te Gent, IOe jaar, nr 8.
Revue sociale 19°2 (7e jaar), n' Vlaamsche Zanten, Juni en 1902.
Dagboek Gent van 1447 tot 1470, een vervolg '477 uitgegeven
door V. FRIS.
Sommaire idéologique des ouvrages et des
revues de philosophie, 8e deel, 30e Door het Rijksarchief te Brussel :
-- 200 -
Troisième supplément a l'inventaire des cartes
et plans (1 .879).
Door den heer J. MUYLDERMANS :
C. CORNELIUS TACITUS de Gedenk
Romeynen, door-íaerdi ge
T. F Amsterdam, 1645.
Door den heer P. -J. GOETSCHALCKX
Bijdragen de bijnonderlijk van
aloude hertogdom complet pédagogie a l'usage des
le chanoine A. AUGER l'abbé HAUSTRATE, 2 (2 de Vereeniging tot schrijftaal De de J. VERCOUILLIE. -- spelling van de Vries en
Winkel, KOLLEWIJN. --
nodig? VAN HELTEN.
den Kring het
van Annales Cercle archéologique du Pays de
XXI`' I e aflev.
de Koninklijke Weténschappen
:
Jaarboek, 1901.
Verslagen Mededeelingen, 1901.
- 200-
supplément à l'inventaire des cartes
el 1879)'
den J. MUYLDERMANS :
C. CORNEuUS Van de Gedenkwaerdige
Historien der Romeynen, vertaalt door
J. Amsterdam, 1645.
den P.-J. GOETSCHALCKX :
tot de geschiedenis bi.J'i0nderlijk va"
het a/oude hertogdom Brabant.
Cours complet de pédagogie à /'usage des
écoles normales, par Ie chanoine A. AUGER et
L. HAUSTRATE, ~ deelen (2 exemplaren).
Door de Vereeniging tot Vereenvoudiging van
onze schrijfraai :
Vereenvoudiging van de Schrijftaal, door
J. VERCOUILLIE. - De spelling van de Vries en
te Winkel. door Dr. R.-A. KOLLEWIJN. -
Vereenvoudiging nodig? door W. VAN HELTEN.
Door den Oudheidkundigen Kring van het
Land van Waas :
Anna/es du Cercle I1.rchéologique du Pays de
Waas. XXI~ deel, Ie aflev.
Door de Koninklijke Academie van Wetènschappen
te Amsterdam :
19°1.
en Mededeelingen, 1901.
201 -
van de van 5 deelen.
Door de Redactie van het Nederlandsche Taal. De 7e aflev. van het elfde
deel, oprijTen), door Dr G.-J. BOEKEN
OOGENT.
Door de Hoogeschool van Upsala
Bidrag till Sverges Medeltids historia C.-G. MALMSTR6M, Door de heeren P. en Fr. MEELIS :
et documents sur le Gheel 1 902.
Door de Hoogeschool van Leuven :
2e de
lijst der werken.
laatstverschenen afleveringen van Tuinbouw, de Vlaamsche Kunstbode, Dietsche
het Katholiek Onderwijs, St.-
Cassianusblad .
mededeelingen,
Dr J.-Al. Peeters, bestuurder der
te Gheel, heb ik de eer aan de Academie te
schenken : over de Tedelijke en lichamelijke
GeTondheidsleer der krankTinnigen. Dr Peeters
is jaren bekend, niet alleen
- 201 -
Catalogus de boekerij der Koninklijke
Akademie van Wetenschappen, deelen.
het Woordenboek der
7" aflev. van het (opkuiven-oprij{.en), G.-J. BOEKENOOGEN.
Hoogeschool van Upsala :
ti/I Sverges Medeltids histaria door
MALMSTRöM, 1902.
heeren MASOIN MEEUS:
Notes et documents Ie Gheel ancien, 1902.
Hoogeschool van Leuven :
Boekerij der Germanisten Vervolg op de
-lijst der werken.
De laats:verschenen afleveringen van Biekorf,
de Tuinbouw, de Vlaamsche Klllistbode, Dietsche
Warande-Belfort, het Katholiek Onderwijs, St.Cassianusblad.
Bibliographische mededeelingen.
Vanwege Or J .·Al. Peeters, bestuurder der
kolonie te Gheel, heb ikde eer aan de Academi.:: te
schenken: Voordrachten over de redelijke en lichamelijke
Ge{ondheidsleer der krank{innigen. Or Peeters
ons sedert lange jaren bekend, niet alleen
- 202 --
als een kundige geneesheer, die onberekenbaar veel
goed gedaan heeft en dit in eene plaats
Waar de ergste der rampen, die de aarde kan telen,
Op 't hoofd van rampzalige onschuldigen ligt, (I)
maar . ook als letterkundige, die fraaie gedichten
op het gebied der romanliteratuur
welverdienden naam verwierf door zijn boek
Betty, Schetsen uit het leven der Tinneloo,Ten te
nu in deze zijne kostgevers (inwoners Gheel die
krankzinnigen hunne huizen opnemen) in
taal en met aandoenlijke bezorgdheid de
grondige studiën en
ondervinding.
J. BOLS.
Namees Pater J. SALSMANS heb ik eer
de Academie aan te bieden de vierde uitgaaf
meesterstuk, Lucifer; treurspel in
bedrijven. Taal- en letterkundig verklaard
door C.- VERSTRAETEN. S. J. (Gent, Suffer.
1902, 1884 verscheen eerste uitgaaf
zoo verdienstelijk De uitgaaf van
Verstraeten's zooveel bijval
onthaald, dat de eerste na korten
tijd was ; eene eene derde
(i) LEDEGANCK, Zinnelooze.
- 202 -
kundige geneesheer, die onberekenbaar veel
in eene plaats
'Vaar de ergste der rampen, die de aarde kan telen,
'I hoofd van rampzalige onschuldigen ligt, (I)
ook als le.tterkundige, fraaie gedichten
schreef, die op het gebied der romanliteratuur
eenen welverdienden naam verwierf door zijn boek
Bet!}", Schetsen uit het leven der {innelooren te
Gheel (1882), en die nu in deze zijne Voordrachten
vooral aan de kostgevers (inwoners van Gheel die
de krankzinnigen in hunne huizen opnemen) IQ
klare taaien met aandoenlijke bezorgdheid de
vruchten mededeelt van zijne grondige studiën en
jarenlange ondervinding.
J. BOLS.
Namens Pater J. SALSMANS heb ik de eer
aan de Academie aan te bieden de vierde uitgaaf
van Vondels meesterstuk, Luczfer; treurspel in
vijf bedrijven. Taal- en letterkundig verklaará
doof C.-M. VERSTRAETEN. J. (Gent, Siffer.
1902, 188 blz.). In 1884 verscheen de eerste uitgaaf
van dit zoo verdienstelijk werk. De uitgaaf van
Pater Verstraeten 's Lucifer genoot zooveel bijval
en werd zoo gunstig onthaald, dat de eerste na korten
uitverkocht was; eene tweede en eene (I) LEDEGANCK, De Zi1Znelooze.
--- 203 --
waren weldra noodig gevonden. Eene vierde werd
gevraagd juist als de geleerde Jezuïet naar Ceylon
afreisde om in die verre streek op Godes akker
werkzaam te worden. Vóór zijn vertrek gelastte
hij met het bezorgen dezer nieuwe uitgaaf zijnen
medebroeder P. Salsmans, die in de laatste aflevering
der Dietsche Warande, onder den titel van. Luci
feriana, zulke belangrijke wenken neerschreef over
het uiterlijke der opvoering van Lucifer. De schrijver
heeft zich opperbest van zijne taak gekweten en
in deze vierde uitgaaf naenige verbetering toegebracht
aan een werk, dat door al de critikers reeds
zoo merkwaardig geacht werd. Daargelaten een
aantal wijzigingen aan de menigvuldige letterkundige
notas, geleerde en schandere ophelderingen en toelichtingen
over de gedachten, door Vondel voorgedragen,
kenmerkt zich deze uitgaaf door het
bijvoegen eener zeer nuttige woordenlijst der verouderde
woorden en woordvormen, In plaats de
taalnotas in het boek zelf te verspreiden, waar
ze vroeger als verloren stonden, heeft de nieuwe
uitgever alles, wat taal en versbouw van Lucifer
betreft, in een aanhangsel samengebracht en zoo
doende eene kleine spraakleer van Lucifer tot stand
gebracht. Al meer en meer moet men Verstraeten's-
Salsmans Lucifer als een der beste uitgaven van Vondel's
meesterstuk aanzien ; en tevens moeten wij de
geleerde uitgevers over hunne letterkundige schranderheid
geluk wenschen ; spreken wij ook de hoop
uit dat hunne pogingen veel zouden bijdragen om
- 204
die grondige kennis van dit prachtig treurspel hier
ten lande al meer en meer te verspreiden.
A. DE ri
Dagorde.
De rekening over de uitgaven gedurende het
afgeloopen jaar, aan de vergadering voorgelegd,
wordt goedgekeurd.
De heer Bestuurder verleent het woord aa n
over den h er W. de Vrese, diene lezing doet
de door hem aangeboden Neerlandica
Deze lezing, die een voorsmaak geeft van de
belangrijkheid des veelomvattenden arbeids, door
den heer de Vreese ondernomen, wordt met de
meeste belangstelling aanhoord en zal in de Verslagen
worden gedrukt.
Namens de Commissie voor Nieuwere Taal
en Letteren wordt medegedeeld dat haar bestuur
volgenderwijze is vernieuwd : Voorzitter, de beer
van . Zuylen ; ondervoorzitter Vos,
secretaris de heer Coopman..
De dagorde uitgeput en geene verdere mede -
te doen zijnde, verklaart de heer Bestuurder
de zitting gesloten.
204
van dit prachtig treurspel hier
lande al meer en meer te verspreiden.
DI:o~ CEULENEER.
over de uitgaven gedurende het
jaar. aan de vergadering voorgelegd.
goedgekeurd.
heer Bestuurder woord aan
den heer W. de Vreese, die eene lezing doet over
door hem aangeboden Bibliotheca Neerlandica
Maniscripta.
lezing, die een voorsmaak geeft van de
veelomvattenden arbeids, door
heer de Vreese ondernomen, wordt met de
belangstelling de Verslagen
gedrukt
Commissie voor Nieuwere Taal
Letteren wordt medegedeeld dat haar bestuur
heer
Prayon-vanZuyJen; ondervoorzitter de heer de Vos.
heer Coopman.
dagorde uitgeput en geene verdere mede,-.
deelingen te doen zijnde, verklaart de heer Bestuur~
der zitting gesloten.
-205--
L_ ezina.
OVER EENE
B IBLIOTH ECA N EERLAI\ PICA MAN USCRIPTA.
Hooggeachte M edeleden,
Nu ik op 't punt sta gevolg te geven aan de
uitnoodiging der Academie om haar te spreken
over inhoud en inrichting, doel en bestemming
mijner Bibliotheca Neerlandica Manuscripta, zult
Gij mij vergunnen U in de eerste plaats nogmaals
mijn warmen, hartelijken dank te brengen voor
den onbekrompen steun welke de Academie aan
mijn werk verleent.
Toen ik vernam dat de Regeering had laten
vragen, of de Koninklijke Vlaamsche Academie
geneigd was een gedeelte van het aangevraagde
hulpgeld voor hare rekening te nemen, wekte dat
bij mij, ik verheel het niet, een zekere bezorgdheid.
Ik bedacht terstond, dat de Academie de
middelen, waarover zij beschikt, best gebruiken
kan, en eer te weinig dan te veel heeft. 1 k ben
er dan ook dubbel dankbaar om, dat Zij, niettegenstaande
haar te gering budget, op de vraag
der Regeering is ingegaan. De Academie is zelfs
verder gegaan : zij heeft haar verlangen uitgesproken
ook de uitgave van mijn werk onder hare
hoede te nemen. Dat is waarlijk meer dan ik ooit
heb kunnen denken, en ik acht me daardoor even206
zeer vereerd als tot dankbaarheid gestemd. Gij
verlangt zeker niet, Mijne Heeren, dat ik veel of
groote woorden zou gebruiken om U van mijne
oprechte erkentelijkheid te verzekeren. Zij moge
blijken uit de zorg, de nauwkeurigheid en den ijver,
welke ik bij voortduring aan mijn werk zal trachten
te besteden, opdat het der Academie waardig zij.
Wordt het mij gegeven de aangevangen onderneming
te voltooien, dan moge de wetenschappelijke
wereld getuigen, dat de Academie, door de Bibliotheca
Neerlandica Manuscripta te steunen, niet
alleen den bewerker, maar ook en vooral zich
zelve heeft vereerd.
Voor en aleer inhoud en inrichting, doel en
bestemming der Bibliotheca Neerlandica Manuscripta
kunnen uiteengezet worden, is het plicht
de wenschelijkheid, ja de dringende noodzakelijkheid
dat zulk een werk tot stand kome, te betoogen.
Die wenschelijkheid, die noodzakelijkheid vloeit
voort uit den toestand, waarin de studie van de
Nederlandsche philologie zich op dit oogenblik
bevindt, en het is dus noodig in de eerste plaats
daarover iets te zeggen. (r )
(t) Hetzelfde onderwerp heb ik behandeld in mijne voordracht
Ozer 1lizddelnederlandsche Handschriftkunde in verband
met taal- en letterkunde, gehouden op het tweede Nederlandsch
philologencongres te Leiden en afgedrukt in Taal en Letteren
10, 37 vlgg. Waar ik geen kans zag het thans beter te
zeggen dan toen, heb ik niet geschroomd van het reeds gesprokene,
voor zoover noodig, opnieuw gebruik te maken.
-- 207 --
Er is een hulpwetenschap van de Nederlandsche
philologie, die, tot groote schade van dat
vak, zoowel in Noord- als in Zuid-Nederland
schromelijk verwaarloosd wordt. Die hulpwetenschap
is de Nederlandsche, inzonderheid de Middelnederlandsche
handschriftkunde, waaronder niet
alleen te verstaan is : kennis van het schrift, maar
alles wat het geschreven boek betreft, zijn samenstelling,
zijn inrichting, zijn geschiedenis, en dus
ook de wetenschap welke handschriften bestaan
en bestaan hebben. En die verwaarloozing valt
thans meer dan ooit in het oog, nu, dank zij
der Hollandsche wetenschap en den Hollandschen
ondernemingsgeest, de klassieke philologie met zulk
voortreffelijk palaeographisch materiaal wordt toegerust.
Duitsche, Fransche en Engelsche philologen
kunnen, desgevraagd, met gerechtvaardigden trots
wijzen op verschillende uitgaven, waaruit hunne
middeleeuwsche handschriftkunde in 't algemeen, en
de ontwikkeling hunner middeleeuwsche schrijfkunst
in 't bijzonder bestudeerd en gekend kan worden.
Ik hoef slechts het Recueil de facsimilé's van de Parijsche
École des Chartes, het Album paléographique
van de Société de l'École des Chartes, Le cabinet des
Manuscrits en de Mélanges de paléographie et de
bibliographie van Léopold Delisle, het Manuel de
paleographie latine et francaise met bijbehoorende
alba van Maurice Prou, het Album paléographique
van Flammermont, de Facsimiles van de Paleographical
Society, Wattenbach's Schriftwesen, Kon--
208 --
neck's Bilderatlas, de Schrifttafeln van W. Arndt,
de Altdeutsche Handschriften van Enneccerus
te noemen, om nu nog te zwijgen van wat in
andere landen is gepresteerd, om U een werkmateriaal
voor den geest te brengen, zooals men er
geen beter wenschen kan en dat een Neerlandicus,
voor mijn gevoel althans, moet doen watertanden.
Men heeft. het zelfs bij geene schrift
proeven gelaten : geheele handschriften, ook van
zeer uitgebreide werken, heeft men gereproduceerd,
en dat niet alleen in Frankrijk, Duitschland en
Engeland, maar ook in Italië, in Spanje, in Denemarken,
in Zweden, tot in Rusland toe.
Wat maken de Nederlanden daarnaast een pover
figuur ! Wij hebben immers niet veel anders dan
het boekje van Jacobus Koning, getiteld Algemeene
verklaring van het oud letterschrift, in 1818, dus
voor ruim tachtig jaren, door de Maatschappij
tot nut van algemeen in « steenplaatdruk
uitgegeven. Buiten dat werkje, dat voor zijn tijd
volstrekt niet onverdienstelijk was, maar natuurlijk
al sedert lang zelfs aan de bescheidenste eischen
niet meer voldoet, hebben we niets anders dan
de facsimile's van gebruikte handschriften bij som__
mige uitgaven van teksten gevoegd. De meeste
daarvan zijn echter onbruikbaar, omdat ze vervaardigd
zijn met procédés die niet onafhankelijk zijn
van de mindere of meerdere vaardigheid van den
teekenaar en van diens verbeelding, noch van het
doel, door de uitgevers beoogd. Die facsimile's
- ^ ^ 09 --
-moesten immers dienen tot « opluistering » der
uitgaven, en zoo werd de keus bepaald niet door
de meerdere of mindere belangrijkheid van het
specimen uit een zuiver palaeographisch, dus wetenschappelijk
oogpunt, maar door hunne mindere
of meerdere fraaiheid : aesthetische consideraties
gaven den doorslag. Dit laatste is overigens ook
later het standpunt gebleven, toen men ook hier
van volmaakter bewerkingen ging gebruik maken,
waarbij nog komt, dat de reproducties niet zelden
op kleiner schaal dan de origineelen worden vervaardigd,
waardoor ze alweer een nieuw gedeelte
hunner reeds geringe studiewaarde verliezen.
Wel is in het overigens in vele opzichten voor-
,
treffelijke werk van Kan. Reusens, Eléments de
Paléographie, de Nederlandsche handschriftkunde
niet geheel ter zijde gelaten, maar alles samen wordt
er toch maar heel weinig aandacht aan besteed :
ze is en blijft bijzaak. Veel verder dan tot enkele,
zij het dan ook fraaie, facsimile's komt het niet.
Het is natuurlijk de bedoeling niet te beweren,
dat er daarom ook geen Neerlandici zijn, die
Middelnederlandsche handschriften kunnen lezen.
Er zijn er genoeg die daarin doorkneed zijn, we
weten het alien. Maar hunne kennis is iets persoonlijks,
dat met hen staat of valt, dat met hen
te gronde gaat, zoodat het eerste vereischte om
van een gevestigde wetenschap te kunnen spreken,
ontbreekt, ni. dat een zekere hoeveelheid kennis
aan een volgend geslacht wordt overgeleverd, om
daarop voort te bouwen.
de
ontwikkeling van ons schrift te leeren kennen, we
zijn niet veel ijveriger geweest in het navorschen
van de talrijke andere vraagpunten, die zich bij een
handschrift voordoen. Want een middeleeuwsche
immers, evenals dingen, een voortbrengsel
krachten. Vooreerst geen
schrijver zonder schrijfmateriaal: papier, perkament,
enz. alle andere landen, geen enkel
uitgezonderd, het middeleeuwsch papier ernstig
dergelijke belangstelling
bespeuren. Men schijnt in de
niet te kennis van
ouderdom
handschrift bepalen, de
de papierfabrikanten gebruikten.
zijn er wel mannen die het belang der
hebben maar bij de meesten
liefhebberij,
J. hadden bijbedoelingen
die hun blik benevelden. Een kort overzicht
gewesten op dit gebied verricht
te vinden het beste
dezer werken, nl. dat van Mr. J. de Stoppelaar,
nu reeds meer dan dertig jaren geleden, een
boekje heeft over het ... inTonderheid in Zeeland, dat
ook nog zeer goede diensten kan bewijzen,
de afbeeldingen der watermerken wat al te
verfraaid verband de water-
- 210 -
Hebben wij zoogoed als niets gedaan om de
schrift te leeren kennen, we
Zijn niet veel ijveriger geweest in het na vorschen
andere vraagpunten, die bij een
een middeleeuwsche
codex is immers, evenals alle dingen, een voortbrengsel
van verschillende krachten. Vooreerst geen
schrijfmateriaal : papier, perkament,
inkt enZ. Terwijl in alle andere la nden, geen enkel
middeleeuwsch papier ernstig
bestudeerd wordt, is bij ons van een derge.Iijke belangstelling
weinig te bespeuren. Men schijnt in de
Nederlanden niet te beseffen, dat de kennis van
het papier een onmisbare hulp is om den ouderdom
van een handschrift nader te bepalen, dank zij de
watermerken die de papierfabrikanten gebruikten.
Toch zijn er wel mannen geweest, die het belang der
watermerken hebben ingezien; maar bij de meesten
kwam het niet verder dan tot verzamelen uit liefhebberij,
en sommigen, zooals J. Koning, hadden bijbedoelingen
die hun blik benevelden. Een kort overzicht
van hetgeen in onze gewesten op dit gebied verricht
werd, is te vinden in het jongste, tevens het beste
dat van Mr. J. H. de Stoppelaar,
die, nu reeds meer dan dertig jaren geleden, een
zeer nuttig boekje hedl geschreven over het Papier
in de Nederlanden .~. in{onderheid in Zeeland, thans nog zeer goede diensten kan bewijzen,
al zijn de afbeeldingen der watermerken wat al te
zeer verfraaid en buiten alle verband met de water211
---
lijnen afgedrukt en de verschillende varianten van
een of ander merk te veel verwaarloosd.
Wat weten wij verder van de scrivers en scriversen
onzer handschriften ? Wie waren zij? waar
werkten zij? hoe en wanneer? Hoeveel tijd besteedden
zij aan 't schrijven hunner codices, en wat lieten
zij zich voor hunne moeite betalen? Wat weten wij
van het opteekenen op het gehoor af? Op deze en
nog vele dergelijke vragen blijven wij het antwoord
schuldig.
Over onze middeleeuwsche binders en hun
kunst weten we alles samen niet veel meer, en
't overgroot gedeelte van 't geen we er over weten
zijn we dan nog verschuldigd aan een vreemdeling,
nl. aan James Weale, die in zijn Bookbindings and
Rubbings of Bindings in the South Kensington
Museum over de oude Nederlandsche bindkunst veel
belangrijks heeft medegedeeld. Over de bezitters
onzer handschriften, over boekerijen van burger, stad
of klooster, hun omvang, hunne inrichting, hunne
onderlinge betrekkingen, de lotgevallen hunner
schatten, hebben we evenzoo slechts vage en alleenstaande
inlichtingen. Van de talrijke catalogussen
van Dietsche boeken die nog bestaan, zijn er, afgezien
van 't geen vóór ruim 25o jaar door Sanderus
werd medegedeeld, niet meer dan twee uitgegeven
en gecommenteerd (c j.
(i) Sedert deze lezing in de Koninklijke Vlaamsche Academie
gehouden werd, heb ik kennis gekregen van het pas verschenen
werk van Dr. O. K. MEINSMA, Middeleeuwsche Bibliotheken,
waarin een aantal oude catalogussen zijn medegedeeld.
-- 2 r 2 --
Alles samengenomen kan men dus veilig beweren,
dat een Nederlandsche handschriftkunde, in
den breeden zin van het woord, niet bestaat.
Die toestand is intusschen wel te verklaren.
Zeker is de voornaamste oorzaak hierin gelegen,
vooreerst, dat men er met niet al te zware oefening
in betrekkelijk korten tijd kan toe komen, het
middeleeuwsch en ook het zestiendeeuwsch schrift
te leeren lezen ( toch is dat een gevaarlijke redeneering,
zooals zelfs uit tekstuitgaven uit de allerlaatste
jaren blijken kan). Verder, dat het materiaal
waarop en waarmede men schreef, de in- en uitwendige
vorm onzer middeleeuwsche boeken, en ten
slotte het schrift zelf, dat dit alles hetzelfde is, of
althans schijnt, als in Latijnsche handschriften,
zoodat hij, die wat wil weten over M iddelneder
landsche palaeographie, zich verantwoord acht
als hij b v. een boek als dat van Wattenbach,
Das Schriftzesen im Mittelalter, even doorwerkt.
Zoo meen ik ook te weten dat velen, als zij den
ouderdom van een handschrift willen bepalen, hun
toevlucht nemen tot vergelijking met de Schrifttafeln
van Arndt, of met de Lateinische Palaeogra -
phie van Wattenbach enz. Maar daarbij komt men
bedrogen uit. Inderdaad, als men gedateerde Middelnederlandsche
handschriften vergelijkt met overeenkomstige,
evenzoo gedateerde schriftproeven in
de uitgaven tot studie der Latijnsche palaeographie, .
dan komt men tot de ontdekking dat, bij nagenoeg
volkomen gelijkheid van het schrift, de Middelnederlandsche
handschriften meestal meer dan een
halve eeuw, ja, soms een heele eeuw jonger zijn
Latijnsche. Dat laat zich overigens volkomen
begrijpen : we van elders,
handschriften jonger gevolge
van de natuurlijke ontwikkeling der beschaving
gewesten; ten tweede en vooral laat ons
vergeten het scriven den middeleeuwschen
was
teerenen, het was nateekenen hetgeen
zich had, zoodat zijn eigenlijke hand er
heel waarin hij een
ander handschrift ja er zijn zelfs
te vermoeden, dat er kopiisten geweest
die konden oorzaak van den slotte
dat in Noord-Nederland studie der
op het tijdperk dat de
eeuw.
de toestand verklaarbaar, een andere
het, of hij ook verschoonbaar is; vooral
de beoefenaars der Nederlandsche philologie er
zich heelemaal met geen handschriftkunde
te het niet de moeite
loonen zou, datgene wat thans nog individueele
tot een vak van wetenschap te verheffen.
geven, moeten
wij gevolg van den tegenwoordigere toestand
oogen zien.
- 213 -
van hel schrift, de Middelnederlandsche
een
soms een heele eeuw jonger zijn
dan de Latijnsche. Dat laat zich overigens vol·
komen begrijpen: vooreerst weten we van elders,
dat onze handschriften jonger moeten zijn, ten ge·
volge van natuurlijke der beschaving
in onze gèwesten; ten tweede en vooral: laat ons
niet vergeten dat het scriven van den middeleeuwschen
kopiist geen schrijven was als het onze, het wal>
teekenen, neen, het was van hetgeen
hij vóór zich had, zood at zijn eigenlijke hand er
anders uitzag dan het schrift waarin hij een
of ander handschrift afschreef; ja er zijn zelfs
redenen om te vermoeden, dat er kopiïsten geweest
zijn die konden scriven, maar niet schrijven.
Een derde oorzaak van den toestand is ten slotte
zeker ook, dat in Noord·Nederiand de studie der
geschiedenis geconcentreerd is op het tijdperk dat de
Hollanders zoo terecht noemen hunne gouden eeuw.
Maar is de toestand verklaarbaar, een andere
vraag is het, of hij ook verschoonbaar is; vooral
of de beoefenaars der N ederlandsche philologie er
wijs aan doen, zich heelemaal met geen handschrift~
kunde bezig te houden, en of het niet de moeite
loönen zou, datgene wat thans nog individueele
kennis is, tot een vak van wetenschap te verheffen.
Voor we daarop eenig antwoord geven, moeten
het gevolg van den tegenwoordigen toestand
onder de oogen zien.
--
214
--
Dit gevolg is, dat er in de studie der Middelnederlandsche
taal- en letterkunde een stilstand
komen.
Het Middelnederlandsch is niet meer het vak_
á mode. Aanvankelijk ging de studie der grammaticale
levendig gevoel
voor het aesthetisch schoone; maar langzamerhand
vorm der middeleeuwsche gedichten
-- het proza was een quantité négligeable — allesbehalve
te vinden. Voor van
Oudgermaansch levert het Middelnederlandsch
slechts weinig bouwstoffen van belang op ; het besef
werd hoe langer hoe levendiger, dat er ook voor
Nederlandsch uit de 17de i 8de overbleef; vooral : langzamerhand
vestigde zich de dat er nog wel
of grootere fragmenten, al s
zeker gen onbekende teksten of handschriften mer
aan licht zouden komen.
is in de laatste jaren herhaaldelijk gebleken,
dat volstrekt grond die pessimistische
bestond; in weinig meer dan tien
jaren vroeger onbekende
als seven Vroeden, S. Lutgardis, Sonden, om bij
werken te licht gekomen,
heele fragmenten, van reeds uitgegeven teksten.
Maar al was dat niet gebleken, er zou toch geen
grond voor die meening geweest zijn, om de goed
is, in de studie der Middelnederlandsche
taal- en letterkunde stilstand
dreigt te komen.
Middelnederlandsch niet meer het vak
à la mode. ging der grammalicale
vormen gepaard met een levendig gevoel
aesthetisch schoone; maar langzamerhand
begon men den vorm der middeleeuwsche gedichten
- het proza was een quantité négligeable - allesbehalve
meesterlijk te vinden. Voor de studie van
het Oudgermaansch levert het Middelnederlandsch
bou wstoffen op; het besef
levendiger, ook voor
het jongere NederIandsch uit de 17de en de 18d~ eeuw
nog zooveel te doen overbleef; en vooral: langza;..
merhand vestigde zich de meening, dat er nog wel
kleinere or grootere fragmenten, maar zoogoed als
zeker geen on bekende teksten of handschriften meer
het licht zouden komen.
Het is in de laatste jaren herhaaldelijk gebleken,
dal er volstrek~ geen grond voor die pessimistische
beschouwing bestond; in weinig meer dan tijds zijn uitgebreide, vroeger geheel onbekende
werken als Vanden seven Vroeden, de Sevenste
Bliscap, S. Lutgardis, de Spiegel der Sonden, bij
berijmde werken te blijven, aan 't licht gekomen.
zonder dan nog te gewagen van nieuwe handschriften,
beele of fragmenten, van reeds uitgegeven gebleken, er zou tóch geen
meening geweest zijn, om de goed
-- 2 1 5 -
reden dat teen maar de hand hoeft uit te steken om
onbekende handschriften bij de vleet voor den dag
te halen ; omdat er in stads-, rijks- en kloosterbibliotheken
nog duizenden handschriften bewaard
worden, waarin geen enkel Nederlandsch philoloog
ooit een blik heeft geslagen. Door het niet bestaan
eener Nederlandsche handschriftkunde weten wij
niet alleen niet hoe onze handschriften er uitzien,
hoe ze geschreven zijn, waar ze heengegaan zijn noch
waar ze vandaan komen, we weten zelfs niet dat
ze er zijn. We doen althans alsof we 't niet wisten,
en vergenoegen ons bij de studie onzer middeleeuwsche
taal en letterkunde met een apparaat dat
met buitengewone eenzijdigheid bijeengebracht is.
Of is het niet waar, dat men geen andere teksten
heeft uitgegeven dan dezulke, waarvan men, terecht
of te onrecht, meende dat ze literaire verdiensten
hadden, dat ze tot de « fraaie » letteren behoorden?
Alles wat niet geschikt scheen om in een geschiedenis
der Nederlandsche letterkunde met een of
ander epitheton vermeld te worden, is zonder mededoogen
onuitgegeven gebleven ; was de letterkundige
waarde wat ver te zoeken, men deed liever zijn smaak
geweld aan, dan er rond voor uit te komen dat deze
of gene tekst alleen voor de taalkunde belang had.
En zoo heeft men een groote hoeveelheid
onschatbaar materiaal tot heden toe ongebruikt laten
liggen. Onschatbaar voor de grammatica en voor
den woordenschat. Die handschriften waarop ik
doel, zij bevatten hoofdzakelijk de zoogenaamde
-- 21 6 --
godsdienstige literatuur der middeleeuwen; het zijn
afschriften van eenzelfde werk of verschillende, van
elkander onafhankelijke vertalingen, in verschillende
gewesten en op verschillende tijdstippen vervaardigd,
waaruit de verschillende Middelneder•
landsche dialecten, waarover we nog zoo bijster
weinig weten, kunnen gekend worden ; waarin men
ziet hoe sommige woorden langzamerhand verouderen
en hier af en toe, daar regelmatig door andere
vervangen worden ; waarin men op elke bladzijde
woorden tegenkomt, die in het Middelnederlandsch
Woordenboek met een enkel, en vaak met heelemaal
geen voorbeeld vermeld staan, zoodat we geneigd
zijn ze als zeldzaam te beschouwen, terwijl ze dat in
den grond niet zijn ; waarin we zien, wat een groot
aantal woorden uit Romaansche talen, inzonderheid
uit het Fransch, reeds op het einde der 14de eeuw
overgenomen en bij ons volk van dagelijksch gebruik
waren, en hoe dwaas dus de traditionneele klacht
is over het taalbederf bij de rederijkers, net alsof
de talrijke vreemde woorden die zij gebruikten in
eens, bij massa's, uit de lucht waren komen vallen ;
waarin we ook duidelijk het verschil kunnen waarnemen
in de kracht van dien vreemden invloed in
de onderscheidene gewesten, al naar gelang ze verder
van Frankrijk verwijderd zijn ; waarin we, oneindig
beter dan in de zoogezegde literaire gedenkstukken,
kunnen nagaan tot waar onze taal zich oostelijk
uitstrekte en ons een duidelijk denkbeeld kunnen
vormen van de daar heerschende mengeltaal; waarin,
_. 21 7 -
met een woord, de taal der 15de eeuw te vinden is..
Middelnederlandsch naar de klankleer, Nieuwnederlandsch
naar de syntaxis, met hare accusatieven als
onderwerp, rijker aan datieven dan aan genitieven,
blijkbaar een in menig opzicht zuivere afbeelding
van de gesproken taal (immers de eenige die Nverkelijk
bestaat), zoodat ze soms verrassend dicht bij de
hedendaagsche beschaafde spreektaal staat, terwijl de
woordenschat voor een Zuidnederlandsch oor haast
modern klinkt.
Maar niet alleen de kennis van de geschiedenis
onzer taal, ook die van de geschiedenis onzer letterkunde
heeft onder dat eenzijdig kiezen van het
wetenschappelijk materiaal zwaar geleden. Zelfs in
de nieuwste uitgebreide werken over onze middeleeuwsche
literatuur worden slechts luttele bladzijden
besteed, om alles wat van het Dietsch proza
overgebleven is te beschrijven. Alsof er geen andere
oorspronkelijke sermoenen geweest waren dan die
van Geert Groote, Jan Brugman en Jan Brinckerinck
; geen andere ascetische tractaten dan die van
Jan van Ruusbroec en Hendric Mande; niets anders
dan levenbeschrijvingen van Jezus. Literatuurgeschiedenis
is immers beschavingsgeschiedenis ; moet
er dus ook geen aandacht geschonken worden aan
werken die niet oorspronkelijk in 't Dietsch geschreven
zijn, aan vertalingen van kerkvaders enz.?
Dat alles wil intusschen nog niet zeggen, dat
men uit het materiaal, waarmede men tot nu toe
gewerkt heeft, alles heeft gehaald wat er uit te halen
- 218 --
is. En dat er nog veel meer in zit dan er uit gekoy
men is, zal ook eerst blijken als de Nederlandschehandschriftkunde
naar behooren zal beoefend worden.
Het wordt tijd, geloof ik, dat wij er ons van
doordringen dat de overgroote meerderheid onzer
tekstuitgaven niet langer bruikbaar is, omdat ze ons
niet geven wat in de handschriften staat. Zoogenaamde
critische uitgaven, waarin de zoogenaamde'
fouten tegen de grammatica door afschrijvers gemaakt,
heeten verbeterd te zijn, geven een beeld van
een denkbeeldige taal, evenals die, waarin de oorspronkelijke
tekst van een schrijver heet vastgesteld te
zijn, dikwijls niet veel meer geven dan een denkbeer
digen tekst. Dat alles is niet veel anders dan aesthetische
liefhebberij, voor het taalkundig onderzoek
totaal ongeschikt. Historische taalstudie, dat is
studie van vormen zooals ze zijn, niet zooals een
of ander uitgever ze belieft te maken. Als men de
moeite neemt eenige Middelnederlandsche tekstuitgaven,
zelfs diegene die onder de beste gerekend
worden, met de handschriften te vergelijken, dan
staat men verbaasd over het vele willekeurige dat
men er in aantreft, en houdt men zijn hart vast,
als men bedenkt dat vele van die zoogenaamde
stilzwijgende verbeteringen in de grammatica van
Van Helten, die natuurlijk moest roeien met de rie'.
men die hij had, als bewijsplaatsen van taaleigenaardigheden
gelden, terwijl de ware eigenaardig--
heden verdonkeremaand zijn.
Van de nauwkeurige studie van de in- en uit—
219 —
wendige eigenaardigheden der nog ongebruikte Middelnederlandsche
handschriften, van de herkomst
der codices, van de systemen van interpunctie
en verkorting is dan ook veel, zoo niet alles te
verwachten voor de kennis onzer Dietsche grammatica,
voor de chronologie der taalverschijnselen,
voor het bepalen van de verschillende dialecten,
voor het zoo belangrijke vraagstuk der schrijftaal
in de middeleeuwen (i).
Deze reeks argumenten zou nog met eenige
andere kunnen vermeerderd worden ; ik zou vooral
nog kunnen spreken over de talrijke fouten die tot
op den dag van heden door uitgevers van Middelnederlandsche
teksten worden gemaakt, wat zelfs het
sterkste argument zou kunnen worden. Alleen, daar
kan geen gebruik van gemaakt worden zonder
namen te noemen, en -- nomina sant odiosa.
Daarenboven : waar zou men eindigen? Ik meen dus
te mogen aannemen dat het gezegde voldoende zal
zijn, om op mijn vraag van daar zooeven, of het
niet de moeite loonen zou, datgene wat thans nog
individueele kennis is tot een vak van wetenschap
te verheffen ? een beslist ja tot antwoord te krijgen.
Geleid door de denkbeelden die hierboven uiteengezet
zijn, en overtuigd dat het wel goed is critiek uit
te spreken, maar dat het nog beter is, zelf « hand
(i) Deze zijde van de quaestie is uitvoerig behandeld in mijn
boven vermelde voordracht.
- 220 --
aan de kaars te slaan », is, nu reeds twaalf jaar
geleden, de gedachte bij mij opgekomen, dat ik
wellicht zelf iets zou kunnen doen om te voorzien
in de noodgin van het vak mijner keuze. In jeugdigen
overmoed misschien, ontwierp en ondernam
ik het werk dat ik genoemd heb Bibliotheca Neerlandica
Manuscripta, waarvan ik thans inhoud erf
inrichting zal verklaren.
Het behoeft geen nader betoog, dat het er in
de eerste plaats op aankomt, te weten welke tekste n.
nog in handschrift bestaan, en daarvan een inventaris
op te maken. Deze inventaris zal de eerste
afdeeling van het geheele werk uitmaken en daarin
zal voor eiken tekst vermeld worden
1. Het incipit en explicit, het begin en het
einde, niet een, twee, of drie regels, maar een reeks
zinnen, zoodat men zich eenig denkbeeld kunne
vormen van den stijl en van de taal.
Bevat het werk, b. v. in een prologus of in een
epilogus, mededeelingen die den schrijver betreffen,
of licht verspreiden over het onstaan en den inhoud
van het werk, of in eenig ander opzicht voor de
historia literaria van belang te achten zijn, dart
zullen ze in extenso of voor zoover noodig, afgedrukt
worden.
2. Blijkt een tekst een vertaling te zijn, b. v..
naar het Latijn of naar het Fransch, zonder dat
dit door den schrijver of kopiist uitdrukkelijk wordt
-- 2 2 I --
medegedeeld, dan zal dit vermeld worden en het
oorspronkelijke aangewezen.
3. Het tijdstip waarop en de plaats of streek
waar de tekst geschreven werd, hetzij een en ander
in het handschrift uitdrukkelijk genoemd is, hetzij
het bij , benadering. diene beredeneerd te worden.
4. Een beknopt overzicht van de voornaamste
taaleigenaardigheden, zoowel voor den woordenschat
als voor de spraakleer, welke in den tekst te vinden
zijn, en op grond daarvan aanwijzing van het dialect
waarin hi geschreven is.
5. Telkens als een tekst in meer dan één
handschrift voorkomt, zal een vergelijkend overzicht
gegeven worden van de afwijkende lezingen,
om aldus te kunnen vaststellen of alle codices afschriften
van de;elfde redactie bevatten, ofwel of
men te doen heeft met een of meer afschriften van
verschillende redacties ; zóó dat tevens de onderlinge
verhouding dezer verschillende redacties aan
het licht kome.
Geldt het vertalingen, dan zal onderzocht worden
of de verschillende Nederlandsche redacties beantwoorden
aan verschillende Latijnsche of Fransche
redacties.
6. Is de tekst naderhand gedrukt, dan zullen
de uitgaven uit vroeger en later tijd worden opgegeven,
waarbij zooveel mogelijk zal worden onderzocht
welke handschriften door de drukkers uit de 1 5de en
uit het begin der 16de eeuw als kopij zijn gebruikt.
7. Opgave der boekerij of verzameling waar
--- 222 --
de codex, waarin de tekst voorkomt, bewaard wordt,
met het nummer, of welk ander merk ook, van dien
codex.
Telkens als een codex, terwille van een daarin
vervatten tekst, voor de eerste maal in den inventaris
ter sprake komt, dan zal bij al het voorgaande
gevoegd worden een volledige beschrijving van dien
codex, van drieërlei standpunt, te weten :
A. Van bet standpunt der handschriftkunde,
dus opgave van : papier of perkament ; afmetingen;
samenstelling der katernen; afmetingen der afschrijving;
getal regels; de wijze van signeeren en folieeren;
de custoden ; verder aanwijzing van het soort van
schrift; mededeelingen omtrent de gebruikte inkt,
opgave van de gebruikte leesteekens en verkortingen.
Is het handschrift op papier geschreven, dan
zullen de watermerken die in het papier voorkomen
op de ware grootte worden gereproduceerd, .
waardoor niet alleen voor de Bibliotheca Neer/andica
Manuscripta zelf, maar ook voor de geschiedenis
der papierfabricatie in 't algemeen een belangrijk
materiaal zal bijeenkomen.
B. Van het standpunt der bibliotheconomie :
voorkomende aanteekenin .gen, waaríiit blijkt van
wien of uit welke bibliotheek de codex afkomstig
is, door wien of voor wien de codex geschreven
werd, en dergelijke —; bibliotheeksmerken, aanwijzende
hoe en waar de codex in de kast geplaatst was,
zullen worden medegedeeld, steeds met de noodige
4anwijzingen aangaande het tijdperk waarin een of
- 223 --
ander geschreven werd. Blijkt de codex te hebben
behoord tot een bibliotheek waarvan een catalogus
bewaard is gebleven, dan zal aangegeven worden, of
althans beredeneerd worden, welke opgave van dien
catalogus op den bewusten codex betrekking heeft.
Zooveel mogelijk zullen de verdere lotgevallen
van de codices nagegaan worden, en vooral, met
behulp der auctie- en prijscatalogussen, in welke
handen zij beurtelings zijn overgegaan, en welke
prijzen er voor besteed werden.
C. Van het standpunt der kunst en oudheidkunde
: de in- en uitwendige versiering der codices
zullen nauwkeurig bestudeerd worden. Er zal dus
vooreerst medegedeeld worden, of het handschrift
al of niet hetzij eenvoudig versierd, hetzij rijkelijk verlucht
is. Zoo ja, zoo zal die versiering of verluchting
zorgvuldig ontleed worden, de motieven en de stijl
aangewezen. Van de eigenlijke miniaturen zal een
lijst gegeven worden, met een nauwkeurige beschrijving.
Hetzelfde voor de gehistorieerde hoofdletters.
Daarna komt de band aan de beurt. In de eerste
plaats is het de vraag uit wat en 'hoe deze band
is vervaardigd : hetzij het een slappen, leeren of
perkamenten omslag is, met of zonder klep, met of
zonder slot ; hetzij hij bestaat uit eikenhouten borden
met al of niet gekleurd kalfs-, zwijns- of geitenleer
overtrokken, met een of meer sloten, die op hunne
beurt op verschillende wijzen gemaakt en versierd
kunnen, zijn.
Verder de versiering van dien band, hetzij ze
-- 224 --
bestaat uit eenvoudige fileetjes, hetzij uit kunstig
gesneden paneelen en stempels. Telkens zal daarvan
een nauwkeurige beschrijving gegeven worden, en
zoo dikwijls het oorbaar geacht wordt., zal de geheele
band, of een of meer details van de versiering
een paneel, een stempel, gereproduceerd worden.
Dit alles met een dubbel doel en voordeel
zoodoende komt er belangrijk materiaal voor de
kunstgeschiedenis bijeen, en krijgt men meer houvast
om (len oorsprong van een aantal codices te
leeren kennen. Voorop dient gesteld het beginsel
dat gelijke versiering, hetzij in-, hetzij uitwendig,
wijst op gelijken oorsprong, in 't algemeen althans,
want het gebeurde ook dat een handschrift, op een
zekere plek geschreven, naar elders gezonden werd
om daar verlucht of gebonden te worden. Maar
dit is iets dat meestal gauw genoeg blijkt. Verder,
dat niet alleen bij grootere miniaturen en ingewikkelde
randversieringen de stijl naar tijd en plaats
verschilt. Ook de versieringen van lagere orde, b. v.
randversieringen bestaande uit dooreengewerkte lijnen,
de versieringen van de grootere hoofdletters,
zijn niet in alle gewesten dezelfde geweest. Het
is zelfs mogelijk vrij scherpe grenzen te trekken.
Thans dient een belangrijke vraag beantwoord
te worden. Welke teksten zullen voor dezen inventaris
in aanmerking komen? Alles wat ooit in 't Nederlandsch
geschreven werd? Neen. Ik zou niet.
gelooven, dat de vermogens van een enkeling toerei--
22 5 --
kend zijn om een dergelijken arbeid tot een goed
einde te brengen. Daarenboven, ik ben historicus
noch jurist; alleen van de geschiedenis van taal en
letterkunde heb ik eenig begrip. Beperking tot datgene
dat men meester worden kan is dus plicht.
In de eerste plaats dient daarom alles wat tot het
gebied der rechtsgeleerden behoort, ter zijde gelaten
te worden ; evenzoo wat tot het gebied der geschiedkundigen
behoort, ofschoon de scheiding hier niet
zoo streng zal kunnen volgehouden worden : zekere
geschriften, die ook tot de bronnen van den historicus
behooren, zullen in dezen inventaris opgenomen
worden, hetzij omdat ze ook tot de letterkunde gerekend
worden, hetzij omdat ze in eenig ander
opzicht voor de Bibliotheca Neerlandica Manuscrripta
van belang zijn. Met andere woorden, van
den inventaris worden uitgesloten de oorbonden.
Al die geschriften welke een officieel of een juridisch
karakter dragen : cartularia, stadboeken, rekeningen,
charters, tolbrieven, processtukken, cijnsboeken enz.
enz. worden dus niet opgenomen ; wel echter, naast
de geschriften die gewoonlijk tot de letterkunde
gerekend worden, kronijken, kloosterregels, professieboeken,
liturgische boeken, obituaria, catalogussen
van middeleeuwsche bibliotheken, inventarissen
van inboedels waarbij ook boeken zijn.
Zeer bijzondere aandacht zal geschonken worden
aan de thans overal verspreide fragmenten van één
zelfde handschrift. Hoe gaarne zouden we soms niet
weten, bij 't ontdekken van een of ander fragment, of
- 2 26 --
het tot hetzelfde handschrift behoort als een of meer
reeds bekende, terwijl er gewoonlijk te veel moeite
noodig is om er zich van te kunnen vergewissen.
Dit nauwkeurig en uitvoerig onderzoek, waaraan
duizenden handschriften syr stematisch worden
onderworpen, zal natuurlijkerwijze tot gevolg hebben
dat langzamerhand en als vanzelf alle bijzonderheden,
die de stoffelijke samenstelling en het
gebruik van « het boek » betreffen, zullen aan het.
licht komen. Met andere woorden : deze eerste
afdeeling zal het materiaal leveren voor een tweede,
waarin de geschiedenis van het Nederlandsche
schriftwezen in de middeleeuwen als een samenhangend
geheel zal worden beschreven.
In de eerste plaats zal de ontwikkeling van
het schrift in onze gewesten historisch dienen onderzocht
en uiteengezet te worden, dat wil zeggen dat
de vervormingen welke iedere letter achtereenvolgens
heeft ondergaan, chronologisch zullen dienen
te worden nagegaan, zoodat het mogelijk worde
de grenzen van tijd en plaats, binnen dewelke
iedere vorm gebruikt werd, nauwkeurig te bepalen,
en zich een denkbeeld te vormen van den samenhang
tussclien verschillende vormen van een letterteeken,
die op het eerste gezicht heelemaal niets
met elkander schijnen te maken te hebben. Men
denke b. v. aan een Duitsche, de zoogenaamde
Gothische e (8) en aan de e tegen het einde der
I Ede en in de I7de eeuw ; aan de verschillende vor2
27 --
men der r, die in een zeker soort van schrift voor
den onervaren lezer veeleer een v lijkt; aan den
vorm van sommige hoofdletters, b. v. van de M,
die soms op een groote r gelijkt; aan het geringe
verschil tusschen B, G en E; aan de groote gelijkenis,
in sommige schriften, tusschen verschillende
teekens, b. v. tusschen c en t, t en r, r en e, enz.
In nauw verband hiermede staat ook de verwarring
van twee dicht opeengeschreven letters met
een enkele andere. Zoo gelijkt ci soms zeer op a;
nog kort geleden bevond ik dat gecr- gelezen was
als gra-.
Duidelijk zal daarbij aan het licht komen,
welke veranderingen door onze Nederlandsche kopiisten
in het hun overgeleverde schrift zijn aangebracht
; welke verschillen zijn op te merken in
het werk van kopiisten uit verschillende gewesten,
en wat de vaste eigenaardigheden zijn van de
scribenten uit éénzelfde gewest op verschillende
tijdstippen.
Bijzondere zorg zal daartoe dienen besteed te
worden aan de studie der verkortingen. De meeste
zijn kant en klaar met hunne oorspronkelijke beteekenis
van de Latijnsche palaeographie overgei
norren ; er zijn er echter ook die door onze Nederlandsche
kopiisten in zwang gebracht zijn ; en onder
die welke zij hebben overgenomen, zijn er ten slotte
ook waaraan zij een andere beteekenis hebben
gegeven. Verder zijn niet alle verkortingen in alle
gewesten en op alle tijdstippen even gebruikelijtk.
-- 228 --
Een integreerend deel van het schrift is de
interpunctie. Deze zal met zooveel te meer zorg
dienen bestudeerd te worden, daar ze zoogoed als
algemeen onbekend schijnt te zijn. In de inleiding
van haast iedere uitgave komt althans het bericht
weer, dat de interpunctie van den uitgever is, terwijl
van die van het handschrift niet wordt gerept. Maakt
men collaties, dan ondervindt men echter aldra, dat
de oorspronkelijke leesteekens geheel over 't hoofd
zijn gezien, en dat vele uitgevers die teekens zoo
weinig begrijpen, dat ze 't noodig achten den tekst
stilzwijgend te verbeteren, d. w. z. te verknoeien.
Het schijnt dus wel dat men algemeen in den waan
verkeert, dat er in de Middelnederlandsche handschriften
geen interpunctie bestaat. Dit is zuiver
zelfbedrog, blijkbaar hierdoor ontstaan, dat in verzenhandschriften
de leesteekens inderdaad betrekkelijk
zeldzaam zijn. In de Bibliotheca Neerlandica
Manuscripta zal dus het Dietsch interpunctiesysteem
nauwkeurig dienen nagegaan te worden, opdat
we onze middeleeuwsche teksten kunnen uitgeven
en begrijpen met hunne interpunctie, en niet met de
onze, want dat deze laatste vaak glad verkeerd is,
komt pas duidelijk aan het licht als wij een tekst
naar een weinig geinterpungeerd handschrift uitgeven
en zelf interpungeeren, en dan later een ander
vinden, door den Dietscher geinterpungeerd.
Bij dit onderdeel van het werk doet zich thans
het tegenovergestelde voor, van 't geene we bij den
inventaris hebben waargenomen. Dáár blijven de
-- 229 --
oorkonden uitgesloten, hier behooren ze binnen den
kring van het onderzoek getrokken te worden. Bij
veel gemeenschappelijks, is er een zeker, soms een
groot verschil tusschen het schrift der oorkonden en
dat der « boeken » : het eene vertoont eigenaardigheden,
die in het andere niet voorkomen, terwijl
het gebeurt dat boeken geschreven zijn in 't schrift
der oorkonden, zelden omgekeerd, zoodat het niet
aangaat het eene te bestudeeren en het ander niet.
Hun wederzijdsche verhouding dient in elk geval
klaar gelegd te worden.
Eerst nadat de geschiedenis onzer letterteekens
aldus nauwkeurig zal zijn vastgesteld, zal men vasten
grond onder de voeten hebben om ongedateerde
handschriften, vooral die welke op perkament geschreven
zijn, met weinig speelruimte te dateeren.
Daarna komen aan de beurt het door de kopiisten
gebruikte materiaal en hunne werkwijzen,
waarbij het er zal om te doen zijn, ook
daaromtrent vaste grenzen van tijd en plaats op
te sporen. Dit geldt niet alleen het signeeren en
folieeren der codices. Ook andere vragen doen zich
daarbij voor. Zoo is tot nog toe nog weinig algemeen
bekend over den tijd welke aan het schrijven
besteed werd, en toch is daar heel wat over mede
te deelen. Dit staat in nauw verband met de
regelen en verplichtingen waaraan de kopiisten
gebonden waren, en zoo komen wij ongemerkt tot
een zeer dankbaar onderwerp : de scrivers en scriver----
23 0 -
sen én als personen én als leden van de maatschappij ,
hun verschilenden werkring al nar gelang zij gestelijke
of zal mogelijk zijn,
te stellen van kopiisten
verschillende een opgave van
vervaardigd hebben en waar
die thans berusten.
volgen het onderzoek naar
verdere behandeling het geschrevene. Vooreerst
het « corrigeeren » tekst, de verschillende
middelen en teekens daarbij in gebruik ;
tweede, het verluchten en rubriceeren, de
stijlen, de het geschiedde,
illuminators en rubricators,
verhouding de kopiisten, de
vraag wanneer de « schrijvers n hun
geworden zijn, welke onder
te gelijk kopiist en verluchter waren. Ten
in binden :die toe gebruikt werden, de
van bindwerk, de binders en de
Daarbij behoort ook het gebruik der
leeswijzers klosjes met zijden lintjes,
schijfjes, en knoopjes.
komen tot de verhouding van
van boek be- alen, die bij
trokken zijn, tot hun werk bestelt,
vanzelf voert tot de handelszijde van de
boekhandel, verder tot de bibliotheconomie
onze gewesten. Welke bibliotheken,
- 230 -
personen én als leden van de maatschappij.
hun verschillend en werkkring al naar gelang zij geestelijke
of wereldlijke waren. Het zal mogelijk zijn,
chronologische lijsten samen te stellen van kopiisten
in de verschillende gewesten, met een opgave van
de handschriften die zij vervaardigd hebben en waat'
thans berusten.
Daarop dient te volgen het onderzoek naaI.'
de verdere behandeling van het geschrevene. Voor~
eerst het « corrigeeren van den tekst, de verschillende
middelen en teekens daarbij in gebruik;
ten tweede, het verluchten en rubriceeren, de
verschillende stijlen, de plaatsen waar het geschiedde,
de loonen van illuminators en rubricators,
de verhouding tusschen deze en de kopiisten, de
belangrijke vraag wanneer de schrijvers » hun
eigen rubricators geworden zijn, en welke onder
hen te gelijk kopiïst verluchter waren. Ten
derde het inbinden: de wijzen waarop het geschiedde,
de bouwstoffen die er toe gebruikt werden,> de
versiering van het bindwerk, de binders en de
binderijen. Daarbij behoort ook het gebruik der
verschillende leeswijzers: klosjes met zijden lintjes,
draaiende schijfjes, wigjes en knoopjes.
Thans komen we tot de verhouding allen, die bij het vervaardigen van het boek betrokken
zijn, tot het publiek dat hun werk bestelt,
wat ons vanzelf voert tot de handelszijde van de
zaak, den boekhandel, en verder tot de bibliotheconomie
in onze gewesten. Welke bibliotheken,
-- 231 -
hetzij geestelijke of wereldlijke, openbare of bijzondere,
hebben bestaan ; hoe waren zij ingericht,
welke betrekkingen hadden zij met elkander
en welke Nederlandsche handschriften bezaten zij ?
Ziedaar eenige belangwekkende vragen welke zullen
te beantwoorden zijn. Gedeeltelijk zal dit antwoord
mogelijk zijn dank zij de verschillende wegen
waarlangs de oorsprong van een handschrift kan
vastgesteld worden, zooals we gezien hebben ; gedeeltelijk
ook door het zorgvuldig opsporen van
oude catalogussen. Deze catalogussen, die nogal
talrijk zijn, zullen niet eenvoudig mogen afgedrukt
worden, maar ook dienen gecommenteerd te worden,
d. w. z. dat het zaak zal zijn te onderzoeken
welk werk met de opgegeven, soms zeer gebrekkige,
althans onduidelijke titels bedoeld wordt, en dan
verder onder de nog bewaarde, in de eerste afdeeling
der Bibliotheca Neerlandica Manuscripta vermelde
codices diegene aan te wijzen welke in die
catalogussen bedoeld worden.
Met de geschiedenis van het schriftwezen is
het werk nog niet afgesloten.
Een der groote bezwaren van den tegenwoordigen
toestand is, zooals reeds gezegd werd, dat de
meesten onze middeleeuwsche teksten op eigen hand
moeten leeren lezen, zonder handleiding en zonder
voorlichting. Toch komen velen er toe, maar alleen
ten koste van herhaald vallen en opstaan.Daarbij gaat
veel tijd en werkkracht verloren, die aan iets beters
-- 232 __
kunnen worden besteed, en hoevelen zijn er niet
blijkens de jongste uitgaven vooral in België, die er
toch nooit in slagen een tekst behoorlijk te lezen ?
Daarenboven : niet alleen zij die teksten uitgeven,
behooren handschriften te kunnen lezen.
Hoe voortreffelijk een uitgave ook zij, zij maakt
den oorspronkelijken tekst nooit overbodig, daar
er altijd twijfelachtige punten overblijven die nadere
opheldering behoeven, of dezulke, waarmede een
vorige uitgever zich niet heeft bezig gehouden.
Men kan het handschrift noodig hebben om zich
te vergewissen of een of ander woord wel juist
is gelezen, een verkorting wel juist is opgelost, of
een critische emendatie palaeographisch mogelijk is,
enz. Al maakt men den druk nog zoo gelijk aan
het handschrift, h. v. met behulp van opzettelijk
gegoten teekens, nooit kan een nauwgezet onderzoeker
zich daarmede tevreden stellen.
Elk philoloog moet dus in staat zijn, de oorspronkelijke
teksten in handschrift te lezen, maar juist
daartoe ontbreken hem, zooals reeds gezegd werd,
alle hulpmiddelen, en ddárin moet worden voorzien.
Met het oog daarop zal de Bibliotheca Neerlandica
Manuscripta nog een derde afdeeling bevatten, om
de practische studie van ons oud schrift te vergemakkelijken.
Zonder eenige geestesinspanning zal iedereen
onmiddellijk begrijpen, dat deze derde afdeeling in
de eerste plaats zal moeten bestaan uit een palaeographisch
album, dat is uit een verzameling
-- 233 —
van met behulp der nieuwste procédés vervaardigde
facsimile's van gedeelten van oorkonden en handschriften,
gedateerde en ongedateerde, met zorg bijeengezocht.
Dit album moet de proef op de som leveren
voor hetgeen over de geschiedenis van het schrift
in de tweede afdeeling gezegd werd : de chronologisch
gerangschikte facsimile's moeten den studeerende
in staat stellen de daar geschetste ontwikkeling
van elk onderdeel van het schrift nauwkeurig
na te gaan. Maar zij moeten vóór alles
paedagogische diensten bewijzen : zij moeten dienen
-om in de eerste plaats de oude handschriften te
leeren ontcijferen en bij benadering den ouderdom
van het schrift te bepalen. Met het oog daarop
zal ieder facsimile voorzien worden :
t° met de transscriptie van een gedeelte van
den gereproduceerden tekst, waarbij de verkortingen
zullen worden opgelost, maar tevens cursief
gezet, om aldus duidelijk te doen uitkomen welke
waarde de verkortingsteekens hebben ;
2° met korte aanteekeningen, waarin de palaeographische
eigenaardigheden van het handschrift
worden medegedeeld, onder gestadige verwijzing
naar de tweede afdeeling.
Voor eigenaardigheden van taal- of letterkundigen
aard zal verwezen worden naar de verschillende
plaatsen in de eerste afdeeling, waar het handschrift,
waartoe het facsimile behoort, vermeld wordt.
Dit palaeographisch album zal ook dit voordeel
- 2 34 __
hebben, dat iedereen zich duidelijk zal kunnen voor
stellen, vorm de historische en letter--
kundige middeleeuwen tot ons
gekomen zijn. Hoe wil men inderdaden rechten
onze oude taal en letterkunde verkrijgen,
men nooit die onwraakbare getuigenissen van
voorvaderen gelezen hebben
oogen heeft gehad ?
deze derde afdeeling:
niet volledig.
het der oude geschriften de
de verkortingen,
en onervarenen.
tien jaar meer
van een fragment deerlijk
bijster een verkorting
niet verstond (I). Dat is mij langen tijd een
van en ergenis geweest, en ik er
mij over getroost, toen die
palaeographische geen
tweede maal aantrof ze dus, zooal niet een oir«,
bleek te zijn ; maar vooral
toen mij sedert ook bleek dat grootmeesters der Middelnederlandsche
wel minder zeldzame
hebben verstaan.
stemt tot nadenken, en wijst ons aan
wat er verder nog noodig is, om dergelijke enge-
(I) NI. de verkorting coe coningiainne. Tijdichrif
t voor Nederlandsche Taal- en Letterkunde, 11, voorstellen,
onder welken vorm de historische en letterkundige
gedenkstukken der middeleeuwen tot ons
gekomen zijn. Hoe wil men inderdaad den rechten
kijk op onze oude taal en letterkunde verkrijgen,
als men nooit die onwraakbare getuigenissen van
wat onze voorvaderen gedacht en gelezen hebben
onder de oogen heeft gehad?
Intusschen, daarmede is deze derde afdeeling
nog niet volledig.
Wat bij het lezen der oude geschriften de
meeste moeilijkheden oplevert, zijn de verkortingen~
en dat niet alleen voor beginnelingen en onervarenen.
't Zal mij altijd heugen, hoe ik eens, tien jaar en meer
geleden, bij het uitgeven van een fragment deerlijk
het spoor bijster geworden ben, doordien ik een ver~
korting met verstond Dat is mij langen tijd een
bron van schaamte en ergenis geweest, en ik heb er
DJij eerst langzamerhand over getroost, toen ik die
verkorting bij mijn palaeographische studiën geen
twp.ede maal aantrof en ze dus, zooal niet een &:mx~,
dan toch een zeldzaamheid bleek te zijn; maar vooral
bleek dat grootmeesters der Middelnederlandsche
taalstudie wel eens minder zeldzame
verkortingen niet hebben verstaan.
Dat stemt tot nadenken, en wijst ons aan
verder noodig is, om dergelijke pnge-
NI. de verkorting eoe voor coninghinne. Zie het Tijdsckrij'l
voor Neàerlandsehe Taal- en Lttterkunde, II, 156.
--- 23 5 -
lukken te voorkomen. Als tegenhanger en aanvulling
van de systematische studie in de tweede afdeeling e
zal de derde besloten worden met een alphabetisch
woordenboek der verkortingen die door de Nederlandsche
kopiisten gebruikt werden, met een transscriptie
waaruit hun bestanddeelen en hun beteekenis
blijkt, en met de opgave van het tijdperk
waarin ze voorkomen.
Dit zijn de groote trekken van de wetenschappelijke
onderneming, die. ik gaarne zou tot
stand brengen, en waarvoor ik nu reeds haast een
dozijn jaren lang bouwstoffen verzamel. Hoe ik daar
bij te werk ga, hoever ik er mede gevorderd ben,
en hoe ik mij voorstel dat het werk het best zou
kunnen uitgegeven worden, daarover wensch ik
thans een en ander te zeggen.
Om het doel te bereiken, is het in de allereerste
plaats zaak de handschriften die nog bestaan,
op te sporen.
Dat is 't begin van alles. Dit nu gaat gemakkelijk
genoeg, als het openbare bibliotheken betreft
: men hoeft er alleen heen te gaan ; de
bibliothecaris is, in zijn qualiteit van publiek ambtenaar,
wel verplicht alle gewenschte inlichtingen
te geven, wat hij trouwens, wetenschappelijk man
.als hij gewoonlijk is, gaarne genoeg doet.
Iets anders is het, als het particuliere biblio--
236 --
theken geldt. Ik heb hier minder het oog op de
verzamelingen van geestelijke gestichten en onderwijsinrichtingen,
die over 't algemeen gemakkelijk
toegankelijk zijn. Neen, de groote kunst is, op
de hoogte te komen van 't bestaan van verzamelingen
van boekenliefhebbers, en dáár toegang te
verkrijgen. Het klinkt ongelooflijk, maar 't is toch
zoo, want ik heb er de treurige ervaring van
opgedaan : in dit gezegend jaar Ons Heeren 1903,
zijn er nog altijd menschen die diep overtuigd
de waarde van een manuscript merkelij k.
vermindert, als het in ruimer kring bekend wordt,
het wordt uitgegeven. Dat het eerst daardoor
waarde verkrijgt, zien ze niet in.
die ik leer kennen, worden
nu volgenderwijze behandeld.
Van ieder handschrift wordt een beschrijving
de die hierboven zijn uiteengezet.
De beschrijvingen van alle handschriften uit
dezelfde verzameling of bibliothek blijven bij elkander,
en vormen dus den catalogus der handschriften
van die verzameling of bibliotheek.
Het spreekt van zelf dat ik aldus catalogussen
van vele boekerijen, zelf geen hebben,
zelfs het geval is met verscheidene groote
zich in 't praedicaat « koninklijk handschriften vergezeld
van :
10 het maken of meer photographieen,
- -
heb hier minder op de
en onderwijsinrichtingen,
't algemeen gemakkelijk
toegan kelij k zij n. Neen, de groote kunst is, op
hoogte te komen van 't bestaan van verzamelingen
boekenliefhebbers, toegang te
Het t toch
want ik heb er de treurige ervaring van
opgedaan: in jaar Ons Heeren I903,
er nog altijd menschen die diep overtuigd
zijn dat de waarde van een manuscript merkelijk
in ruimer kring bekend wordt,
of als het wordt u"itgegeven. Dat het eerst daardoor
verk rijgt, zien ze in.
De handschriften die ik leer kennen, worden
volgenderwijze behandeld.
ieder handschrift wordt een beschrijving
gemaakt naar de eischen die hierboven zijn uiteengezer.
beschrijvingen van alle handschriften uit
dezelfde verzameling of bibliotheek blijven bij elkander,
en vormen dus den catalogus der handschriften
van die verzameling of bibliotheek.
zelf dat ik aldus catalogussen
bezit van vele boekerijen, die er zelf geen hebben,
wat zelfs het geval is met verscheidene groote
bibliotheken die zich in 't praedicaat « koninklijk»
verheugen.
Het beschrijven der handschriften gaat vergezeld
van:
IO het maken van een of meer photographieën~
-
237
-
2° het reproduceeren van al de watermerken,
die in het papier voorkomen
en
3° het maken van wrijfsels van den band.
Bij elk dezer plinten dienen we een oogenblik
stil te staan.
Dat de photographie bij een werk als de Bibliotheca
Neerlandica Manuscripta een groote rol speelt,
is licht te bevroeden. Daar er geen kwestie van kan
zijn, op het geheugen te vertrouwen, spreekt het
vanzelf dat men, zoo dikwijls als het noodig is, het
eenmaal geziene opnieuw moet kunnen zien, en daar
de wijd en zijd verspreide codices niet alleen niet alle,
maar in 't voorkomend geval toch maar voor een
beperkten tijd naar Gent kunnen komen, zoo is
het noodig op groote schaal van de photographie
gebruik te maken. De bedoelde photographieën worden
in de eerste plaats gemaakt om het schrift zelf ;
verder om de codices te kunnen rangschikken
volgens het schrift, en vooral om reeds onmiddellijk
na te kunnen gaan welke in dezelfde hand
zijn geschreven. Zoo komt men er toe, het werk
van eenzelfden kopiist te determineeren. Al is
er maar een zijner werken voorzien van een aanteekening
waarin naam, plaats of jaartal genoemd
worden, dadelijk wordt het mogelijk den oorsprong
van een beele reeks handschriften te bepalen. Ook om
te kunnen vaststellen dat verspreide fragmenten tot
één handschrift behooren, zijn photographieën onmisbaar.
--- 238 --
Even nuttig is het, met nauwkeurigheid de
watermerken te reproduceeren. Ik heb namelijk de
ondervinding opgedaan, dat zij het krachtigste hulpmiddel
zijn om den ouderdom van ongedateerde
papieren handschriften bij benadering te bepalen,
doordien het mogelijk is de speling, die bij zulke
dateering onvermijdelijk is, tot een minimum te
beperken.
Ik heb het namelijk niet gelaten bij het verzamelen
van de watermerken, die voorkomen in
de handschriften welke in de Bibliotheca Neerlandica
Manuscripta zullen behandeld worden.
Het werd mij aldra duidelijk, dat er alle voordeel
in ligt, een zoo uitgebreide verzameling watermerken
bijeen te brengen als 't maar eenigszins
mogelijk is, om aldus de voorbeelden van elk merk
uit gedateerde handschriften, oorkonden en incunabelen
zooveel-mogelijk te vermenigvuldigen. Immers,
eerst daardoor wordt het mogelijk, het tijdperk
gedurende hetwelk een watermerk in gebruik was,
hoe langer hoe meer te begrenzen. Deze verzameling
watermerken gaat thans reeds de 4000 stuks te
boven, en heeft een verrassend resultaat opgeleverd.
De ondervinding leert, zeide ik in April 190o, dat
eenzelfde soort papier, herkenbaar aan het watermerk
en aan zijn plaats met betrekking tot de
waterlijnen, over geen langer tijdruimte dan onge-
Veer 25 jaar voorkomt (t). Thans kan ik op grond
(t) Dit geldt natuurlijk slechts voor ieder afzonderlijk
watermerk op zich zelf, niet voor alle merken, die hetzelfde
voorwerp of wat ook voorstellen, samen.
- 239 -
het verzamelde materiaal mededeelen, dat
Ziet voor aantal merken mogelijk blijkt
onvermijdelijke het dateeren tot
vijftien-, bij enkele tot een tiental jaren te
Ik ben er van overtuigd, dat er nog
verwachten zijn, door die
uitgebreider te maken : binnen
moet het mogelijk worden den ouderdom
van een handschrift op zeer enkele jaren
bepalen. Er zal intusschen veel van afhangen,
of ik ook in 't vervolg aan eigen krachten
overgelaten blijven ; wel of de Nederlandsche
en Belgische archivarissen, het voorbeeld
hun ambtgenooten in andere landen volgende,
de handen aan 't werk zullen slaan en
watermerken, voorkomende het papier der
hun hoede en zorg toevertrouwde oorkonden,
bestudeeren uitgeven.
zal : er op die
te maken?
Ik antword met en wedervrag. Als het an
toe met de studie der
gebleken is
een merk binnen een vasten kring van jaren
is wel te verwachten dat dit
b. v. ook eens vijftig jaar vroeger of vijftig
zou gebruikt geweest zijn ?
men wellicht vragen kan een
niet geschreven zijn op papier, dat jaren
voren vervaardigd werd? Inderdaad dat kan,
239-
van het verzamelde materiaal med(!deelen, dat
het voor een groot aantal merken mogelijk blijkt
de onvermijdelijke speelruimte bij het dateeren tot
een vijftien-, bij enkele tot een tiental jaren te
beperken. Ik ben er van overtuigd, dat er nog
grootere uitslagen te verwachten zijn, door die
verzameling nog uitgebreider te maken: binnen
korten tijd moet het mogelijk worden den ouderdom
van een handschrift op zeer enkele jaren
na te bepalen. Er zal intusschen veel van afhangen,
of ik ook in 't vervolg aan eigen krachten
zal overgelaten blijven; dan wel of de N ederlandsche
en Belgische archivarissen, het voorbeeld
van hun ambtgenooten in andere landen volgende,
eindelijk de handen aan 't werk zullen slaan en
de watermerken, voorkomende in het papier der
aan hun hoede en zorg toevertrouwde oorkonden,
zullen bestudeeren en uitgeven.
Misschien zal men vragen : is er op die
watermerken inderdaad zooveel staat te maken?
Ik antwoord met een wedervraag. Als het aan
allen, die zich tot nog toe met de studie der
watermerken hebben bezig gehouden, gebleken is
dat een merk binnen een vasten kring van jaren
voorkomt, is het dan wel te verwachten dat dit
merk b. v. ook eens vijftig jaar vroeger of vijftig
jaar later zou gebruik.t geweest zijn?
Ook zal men wellicht vragen : kan een
tekst niet geschreven zijn op pa pier, dat jaren
te voren vervaardigd werd? Inderdaad dat
- 240 _.
en daarop moet men bij het onderzoeken van een
handschrift dan ook bedacht zijn. Zoover mijn
ondervinding reikt, komt dat echter bij handschriften
slechts zeer zelden voor; de meeste voorbeelden
er van zijn oorkonden, nl. registers, die gedurende
meer dan een jaar dienst moesten doen,
wat zelfs iemand die met het schrift weinig vertrouwd
is, al heel gauw in 't oog valt. Dat is
trouwens ook verklaarbaar. Tot het einde der
16de eeuw hebben Fransche fabrieken de Nederlanden
van papier voorzien. Het getal dezer fabrieken
was betrekkelijk gering, evenals hunne opbrengst.
Daartegenover stond een betrekkelijk groote
vraag. Het gevolg was, dat het papier te duur
was om er in eens meer te koopen dan men
in den eersten tijd noodig had.
Het maken van wrijfsels der boekbanden geeft
gelegenheid paneelen, stempels en boorden vergelijkenderwijs
te onderzoeken en tot vaste uitslagen
te komen met betrekking :
a) tot de kennis van den ouderdom van het
handschrift, als de band dagteekent uit het tijdperk
waarin het handschrift geschreven werd;
b) tot de kennis van de herkomst van 't handschrift;
c) tot de kennis van de plaats waar het eenmaal
geweest is en van het tijdstip waarop het gebonden
werd.
Dit alles is mogelijk doordien we reeds van
_. 24 1 -
ettelijke boek binders weten waar en gedurende welke
jaren zij gewerkt hebben, welke versieringen, stempels
en paneeles hun eigen waren, hoe sommige
boekenlierhebbers hunne handschriften bij voorkeur
lieten binden (ik hoef slechts te herinneren aan Louis
Gruuthuse) ; doordien de handschriften, gebonden
in de kloosterbinderijen, zooals te Groenendaal, te
Korsendonk, te Bethieem bij Leuven, te Sion bij
Oudenaarde, in 't Rooklooster bij Brussel, bij de
Hieronimiten te Gent, in zooveel andere nog,
onmiddellijk herkenbaar zijn. Maar al is hierbij partij
te trekken van hetgeen over de bindkunst bekend
is, dat is betrekkelijk nog zoo gering, dat het aldra
duidelijk werd, dat men ook hier zich zelven moet
helpen, evenals bij de watermerken. Ik bepaal er
mij dus niet toe, wrijfsels te maken alleen van
de banden der handschriften die in de Bibliotheca
Neerlandica Manuscripta ter sprake zullen komen.
In elke bibliotheek waar ik kom, onderzoek ik de
banden der gedrukte boeken, van de oudsten die er te
vinden zijn tot ongeveer a° i600, en ik tracht zooveel
mogelijk verschillende voorbeelden van eenzelfden
band te verzamelen ; daar verreweg de meeste gedrukte
boeken gedateerd zijn, geeft dit een voortreffelijk
houvast. Daarbij zal ik ten slotte nog
het genoegen hebben aan de wetenschap der boekbinderskunst
meer te geven dan ik haar ontleen.
Met al dit materiaal wordt nu verder volgenderwijze
te werk gegaan.
- :r4 2. -
De inhoud der beschrijvingen wordt alphabetisch
geinventariseerd, en zoo krijgt men :
a) een inventaris van teksten ;
b) een inventaris van kopiisten, bezitters, schenkers,
koopers, binders en Berg;
c) een inventaris van bibliotheken ;
d) een chronologische inventaris der gedateerde
handschriften;
e) een verzameling watermerken ;
f) een verzameling wrijfsels van boekbanden,
zooveel mogelijk in duplo de eene afdeeling topographisch
geclasseerd, volgens de plaats waar de
boeken zich bevinden; de andere methodisch, volgens
de versieringen die op den band aangebracht zijn ;
g) een verzameling photographieën, evenals
de wrijfsels in duplo geclasseerd : eens naar de
plaats waar het gephotographeerde handschrift zich
bevindt, en eens naar het schrift.
Zoodanig dat het mogelijk zal worden, en trouwens
reeds op ruime schaal mogelijk is, te zeggen :
a) hoeveel afschriften van denzelfden tekst nog
bestaan, en waar die afschriften zijn;
b) welke verschillende handschriften, geheel of
gedeeltelijk, door denzelfden kopiist zijn geschreven
; op een gegeven oogenblik aan denzelfden
persoon hebben toebehoord of althans van hem
afkomstig zijn;
c) welke handschriften samen een of andere
bibliotheek hebben uitgemaakt;
d) welke handschriften op hetzelfde tijdstip
geschreven zijn ;
.,._ 243 -
e) in welke handschriften hetzelfde papier voorkomt
;
f) welke handschriften van denzelfden band
voorzien en dus door denzelfden binder gebonden
zijn.
Thans dient nog de vraag beantwoord, binnen
welke grenzen van tijd de Bibliotheca Neerlandica
Manuscripta zich beweegt.
Hoofdzaak is en blijft : de i 3de, zode, t 5dc en
16d* eeuwen; maar zonder uitsluiting der volgende
tijdperken. Dat wil zeggen dat ik mij voor de eerste
afdeeling, den inventaris der teksten, geen grenzen
heb gesteld. In de eerste plaats zullen de teksten
uit de middeleeuwen behandeld worden ; blijft mi . j
leven en kracht geschonken, dan ook die uit de latere
eeuwen. Tot nog toe zijn slechts van een paar
onzer groote schrijvers uit de r 7de eeuw, Hooft en
Huygens, de handschriften volledig bekend, en het
zou toch zeker wel de moeite waard zijn, indien er
b. v. over die van Vondel wat meer te weten viel
dan thans het geval is. Bij het verzamelen van
't materiaal teeken ik dus álles op ; men kan niet
weten. waar 't goed voor is.
De verschillende onderdeelen van de tweede
afdeeling, alsook de derde, zijn natuurlijk niet alle
binnen dezelfde grenzen af te bakenen„ De geschiedenis
van het schrift_ stel ik mij voor te behandelen
tot op het oogenblik, als het den vorm krijgt dien
het thans in hoofdzaak nog heeft.
--
244 —
Thans zal ik in 't kort mededeelen, hoever het
verzamelen der bouwstoffen reeds gevorderd is.
Om tot de kennis der bestaande handschriften
te geraken, ben ik volgenderwijze te werk gegaan :
eerst zijn alle uitgaven van Nederlandsche teksten
geëxcerpeerd met het• oog op de gebruikte handschriften
; daarna kwamen aan de beurt de catalogussen
van openbare en bijzondere bibliotheken en
archieven in alle landen van Europa, evenals alle
werken handelende over handschriften : de overgroote
meerderheid daarvan is reeds lang bewerkt, ets
zeker het belangrijkste, nl. voor België, Holland,
Frankrijk, Engeland, Duitschland, Zwitserland en
Oostenrijk.
Om er achter te komen welke handschriften
op kastzelen, in kerken, godshuizen en gemeentearchieven
verscholen zitten, worden alle geschiedenissen
van stad, dorp of gewest in België en Holland
naar vermogen onderzocht. Ten slotte, vooral
om de lotgevallen van eenzelfden codex door de
eeuwen heen te kunnen nagaan, heb ik ondernomen
alle auctie- en prijscatalogussen, op de bibliotheek
der hoogeschool te Gent aanwezig (er zijn er meer dan
6000, de oudste uit het jaar 1676), te excerpeeren,
welk werk zoo goed als afgeloopen is. Zoodra de
omstandigheden het veroorloven, zal hetzelfde gedaan
worden voor dergelijke catalogussen aanwezig in de
bibliotheken te Brussel, te 's-Gravenhage, te Leiden,
te Amsterdam enz., natuurlijk voor zoover ze nog
niet door mij gezien zijn. Ook houd ik mij naar
— 245 —
vermogen op de hoogte van de dagelijks plaats
hebbende auctie's binnen en buiten 's lands. Met een
woord : ik mag zeggen dat ik bekend ben met de
overgroote meerderheid der handschriften die uit
boeken kunnen gekend worden.
Het behoeft geen uitvoerig betoog, dat met dat
al nog maar een gering deel van de massa handschriften
die nog bestaan, mij bekend geworden zijn,
en dat ik omtrent velen slechts onvoldoende gegevens,
ja soms slechts zeer beknopte aanwijzingen
bezit. De bibliotheken, die een catalogus hunner
handschriften hebben uitgegeven, zijn, naar verhouding,
zeer gering in getal; terwijl de meeste der
bestaande catalogussen daarenboven een halve eeuw
en meer oud zijn, of om velerlei andere redenen
haast niet te gebruiken. Het was dus noodig, de
bibliotheken zelf te gaan be- en onderzoeken, om
aldus het reeds verzamelde materiaal aan te vullen
en te verbeteren. Voor Holland en België is dit
gedeelte van den arbeid — want arbeid is het —
reeds zeer ver gevorderd : haast alle rijks-. stadsen
kloosterbibliotheken zijn doorzocht, benevens
vele archieven en bijzondere verzamelingen. De
Bodleyan Library te Oxford en de Bibliothèque
de l'Arsenal te Parijs zijn de eenige bibliotheken buiten
de Nederlanden die ik zelf heb bewerkt, zoodat
al het overige nog te doen is. Die onderzoekingen
hoop ik volgenderwijze te verdeeles
a) in het voorjaar van 1903 een reis om de voornaamste
Spaansche boekerijen (vooral de Nationale
— 246 _.
Bibliotheek te Madrid en die van het Escorial)
en sommige bibliotheken in westelijk Frankrijk,
benevens verschillende particuliere bibliotheken te
Parijs (waaronder de fraaie verzamelingen van
l'Enlumineur), te bezoeken ; in het najaar een reis
om de verzamelingen van het Vaticaan en verschillende
andere bibliotheken in Italië, in Zwitserland,
in Oost- en in Zuid-Frankrijk te bezoeken.
b) in I904 de bibliotheken van de zuidelijke
helft van Duitschland en die van Oostenrijk.
c) in 1905 de bibliotheken van de noordelijke
helft van Duitschland en die van Denemarken,.
Zweden en Noorwegen.
d) in 1906 de bibliotheken van Engeland erf
Fransch Vlaanderen, dat in alle richtingen dient
doorkruist en doorzocht te worden.
Het onderzoek in Holland en België zal ondertusschen
geregeld worden voortgezet : daaraan
kunnen gemakkelijk kortere reizen gewijd worden.
Het getal der handschriften die reeds beschreven
zijn, bedraagt ongeveer vijf duizend. Daarvan
heb ik er meer dan de helft zelf onder de oogen gehad;
de beschrijvingen van de overige zijn afkomstig 'uit
catalogussen, of heb ik te danken aan de belanglooze
hulp van verschillende vrienden. De alphabetische
indicator der teksten bestaat reeds uit meer dan
twaalf duizend kaarten ; de verzameling watermerken
reeds uit meer dan vier duizend stuks. Die
der wrijfsels van boekbanden heeft nog maar een
bescheiden. omvang : eenige honderden ; trouwens
247 --
deze zullen uit den aard der zaak nooit zoo talrijk
kunnen worden, aangezien de handschriften waarvan
de band met stempels en paneelen of anderszins
versierd zijn, verreweg de minderheid uitmaken.
Ten behoeve van de tweede en derde afdeeling
van het werk ben ik zelf photograaf geworden.
Enkele woorden thans over de wijze waarop de
Bibliotheca Neerlandica Manuscripta zal worden
uitgegeven. Het plan is, dat voor de eerste afdeeling
niet in boekvorm te doen, maar daarbij het
kaartsysteem te volgen, evenals bij de Bibliotheca
Belgica geschiedt.
Als het verzamelen van 't materiaal ver genoeg
gevorderd is, dan ga ik aan 't bewerken van een
bepaalden tekst, waarvan de verschillende mij bekende
handschriften te Gent worden bijeengebracht.
Komt later nog een handschrift van denzelfden
tekst aan het licht, dan kan de nieuwe kaart gemakkelijk
op haar alphabetische plaats ingevoegd worden.
Werd de Bibliotheca Neerlandica Manuscripta
in den vorm van een gewoon boek uitgegeven, dan
zou men blootgesteld zijn aan het gevaar, supplementen
te moeten geven, waardoor het hanteeren
van het werk zeer zou worden bemoeilijkt. Het
kaartsysteem heeft daarenboven nog dit voordeel, dat
men, niet gebonden zijnde aan de pagineering, desverkiezend
ook een andere classeering kan maken
dan de alphabetische, b. v. chronologisch, topographisch,
methodisch.
En voor de bibliotheken levert het dit groote
2,48 ._
gemak op dat zij alle kaarten, die betrekking hebben
op hun toebehoorende handschriften, bij elkaar
kunnen nemen en aldus een catalogus hunner
Nederlandsche handschriften samenstellen.
Ik zou ten slotte nog dienen te spreken over
doel en bestemming der Bibliotheca Neerlandica
Manuscripta, maar het zal wel niet noodig zijn
daaraan veel woorden te verspillen. Doel en bestemming
zijn hoofdzakelijk tweeërlei :
. de Nederlandsche handschriftkunde op hechte
grondslagen te vestigen en ze tot een afzonderlijk
vak van wetenschap te verheffen ;
2. het uitgebreid en kostbaar materiaal voor
de studie der geschiedenis van taal en letterkunde,
dat wijd en zijd verspreid en verscholen ligt, bekend
te maken.
De Bibliotheca Neerlandica Manuscripta moet
en zal den Neerlandici de oogen openen, door
hen te laten zien hoeveel Dietsche geschriften er
nog zijn waarvan niemand het bestaan vermoedt,
hen in staat stellen hun bouwstoffen te vernieuwen
en daardoor hun vak een nieuwe vlucht te bezorgen.
Van een algemeener standpunt gesproken : het
werk zal er kunnen toe bijdragen zich een duidelijk
denkbeeld te vormen van het geestesleven van het volk
uit de lage landen « bi der see »; wij zullen zien wat
het gelezen heeft, wat het wenschte te lezen, wat
meu hem wilde laten lezen : door de bibliotheken
van stad, burger of klooster om zoo te zeggen te
`r 249 —
reconstrueeren, zullen wij zien, welke kristen schrijvers
het meest door de klerken zijn verduitscht
en daardoor op den geest van ons volk op een gegeven
tijdstip den grootsten invloed hebben gehad.
Tot besluit :
ik besef levendig, dat het werk dat ik ondernomen
heb, tweederangswerk is, en dat het niet
tot stand te brengen is zonder de hulp van velen.
Maar ook in de wetenschap is de bescheiden arbeid
van den opperman onmisbaar, en op de hulp van
allen, die helpen kunnen, durf ik met te meer vrijmoedigheid
en vertrouwen een beroep doen, daar
ik reeds ruimschoots die hulp heb ondervonden.
Ik gedenk dat steeds met groote dankbaarheid.
Vooral op U, Waarde Medeleden, die uit alle
oorden des lands afkomstig zijt en in zooveel verschillende
werkkringen nuttig werkzaam zijt, durf
ik rekenen.
Waar Gij, als Academie, zoo krachtig hebt
geholpen, zal ieder onder U zeker bereid zijn om
ook als persoon de behulpzame hand te bieden.
Er zijn nog zoovele kleine bibliotheken in kerken
en godshuizen verscholen, nog zoovele particuliere
verzamelingen, waarvan het bestaan mij onbekend
is. Mijn verzoek luidt, Mijne Heeren, als iets van
dien aard u bekend is, als er onder Uwe vrienden of
kennissen personen zijn die handschriften bezitten,
al was het er ook maar een enkel, geef er mij kennis
van, of spring mij bij door inlichtingen in te win--
250 r--
nen : alle mededeelingen, hoe gering ook, zullen welkom
zijn en dankbaar aanvaard worden ten bate
der Nederlandsche taal en letterkunde, die ons
allen boven elke andere wetenschap lief is.
Dr. WILLEM DE VREESE.
IN HO U DSTAFEL.
Jaar 1902. - Tweede deel.
A.
Bladz.
Adres van gelukwensching aan Z. M. ter gelegenheid zijner
ontsnapping aan den aanslag -tegen hem gepleegd . . • 156
B.
Bibliotheca Neerlandica Manuscripta. — Aanvaarding van
het voorstel aan den heer Minister gedaan nopens de . . 25
BOLS (JAN). Verslag over het opstel aangeboden door den
heer Segers : Onze taal in het lager en middelbaar onderwijs
. • 98
— Aanbieding van een boek : Voordrachten over de zedelijke
en lichamelijke gezondheidsleer der krankzinnigen . • 201
Boeken (Aangeboden) . . . . . . . 5, 23, 91, 121, 153, 198
Brief van rouwbeklag aan Z. M. den Koning over tiet afsterven
van H. M. de Koningin
D.
• • • 93
DAEMS (S.) biedt een exemplaar aan van Licht en Voedsel
voor de 20e eeuw of de Vaderons en Weesgegroet voor
het volk (2 dln) door Alban Stolz zoo
DE CEULENEER (A.). Over de benoeming van Vlaamschonkundige
leeraars aan het Koninklijk conservatorium te
Gent . . . . . .. ioo
-- Aanbieding van een 4e uitgaaf van Vondel's Luc fer,
taal- en letterkundig verklaard door C.-M. Verstraeten,
S. J.. . . . • • • 202
DE POTTER (FR.). Klacht over de gebrekkige vertaling van
de officieels stukken . . . . . . .. 21
DE Vos (A.) biedt namens den heer Wattez de Academie een
-- 2 52 -^-
Bladz.
exemplaar aan van de schetsenbundels : Kinderweelde,
Kinderleven 123
— Verslag over een door Dr. A. Teirlinck ingezonden opstel,
getiteld : Behandeling der Dy- en Navelbreuken en van
enkele zeldzame breuken • . , . . . 169
M.
MAC LEOQD (J.), biedt de Academie de 30 aflevering aan van
het t• jaar van « Palfijn » bibliographisch tijdschrift voor
Nederlandsche Natuur- en Geneeskundige literatuur . . 30
— Verslag over een door Dr. A. Teirlinck ingezonden opstel
getiteld : Behandeling der Dy- en Navelbreuken en van
enkele zeldzame breuken . • . • • . • 169
P.
PRAYON-VAN ZUYLEN (Mr. A.), vestigt de aandacht op de
opengevallen plaats van beambte aan de Bibliotheek der
Gentsche Hoogeschool en vraagt de benoeming van
eenen candidaat die Nederlandsch kent
— Zijne benoeming tot onderbestuurder voor de volgende
maanden des loopenden jaars . . • • •
S.
SEGERS (G.) biedt de Academie cen opstel aan getiteld : De
taal in het lager en middelbaar onderwijs
T.
TACO H. DE BEER. Goedkeuring- 'zijner benoeming tot buitenlandsch
eerelid • • • • • • •
U.
Uitnoodiging aan de Academie gestuurd, tot het bijwonen der
ontvangst van Prins en Prinses Albrecht van België . . 8
Uitnoodiging tot het bijwonen der requiemmis tot lafenis der
ziel van wijlen H. M. de Koningin . 124
W,
Wedstrijden, vragen voor 1904 . . • • • . . . . . . . 26
— Vragen voor 1905 • . • • • •. •• 28
— » 1906 • 29
.... D » 1907 . 30
1 34
7
3
7
-- 253 --
Benoemingen.
B.
Bladz.
BOLS JAN) benoemd tot verslaggever over het handschrift
van den heer Segers : De taal in het lager en middelbaar
onderwis . 13
— Gekozen tot lid der Prijsvragen -Commissie voor 1904 . • 9
— Gekozen tot ondervoorzitter der Commissie van onder
. . . -wijs 168
C.
CLAES (DÉs.), gekozen tot secretaris der Commissie van onderwijs
. . 168
CooPMAN (TH.), gekozen tot lid der Prijsvragen-Commissie
voor 1904 - . , 9
D.
DAEMS (S.), belast met het levensbericht van wijlen J. van
Droogenbroeck .• ..• ..22
DE POTTER (FR.), gekozen tot lid der Prijsvragen-Commissie
voor 1904 . . . • • . • • • • 9
DE VREESE (W.), benoemd tot verslaggever over het handschrift
van den heer Sege ► s : De taal in het lager en
middelbaar onderwijs . 13
— Gekozen tot werkend lid . . . . • • • • . • • • 9
G.
GAILLIARD (EDM.), gekozen tot lid der Prijsvragen--Commissie
voor 1904 „ 9
O.
OBRIE (J.), benoemd tot vertegenwoordiger der Kon. Vl.
Academie bij het Nederlandsrh Congres te Kortrijk . . 22
— Gekozen tot lid der Prijsvragen-Commissie voor 1 904. - 9
-- Gekozen tot voorzitter der Commissie van Onderwijs . . 168
P.
PRAYON•VAN ZUYLEN (Mr. A.), gekozen tot bestuurder der
Academie voor het jaar 1905. . . . • . . . 157
-- 254 -
S.
Bladz.
SERMON (H.), gekozen tot onderbestuurder der Academie voor
het jaar 1903
157
V.
VAN EVEN (E.), gekozen tot lid der Commissie voor Middelnederlandsche
Letteren
94
Lezingen en Toespraken.
A.
ALBERDINGK THIJM. Ontwikkeling van het volgende voorstel
: De Werken gedrukt door de Kon. Vl. Academie
zullen voortaan niet uitgegeven worden zonder « Analytische
Woordenlijst » . . . . . . . . . • • • . 130
B.
BOLS (J.). Lezing eener nota tot terechtwijzing betrekkelijk
de « Brieven van Jan David en J.-F. Willems in 1836,
'37 en '38
— Nota over de werkzaamheden der Commissie voor
Geschiedenis, Bio- en Bibliographie . . .
-- Eene neolithische standplaats te Alsemberg ontdekt in
1901 . . • • •
C.
CLAEYS (Dr. H.). De Gulden-Sporenslag herdacht te Lande
-- Een woord naar aanleiding eener nota van den heer
van Droogenbroeck, op Ledega nck's vers : « die wilden
wat was recht en wonnen wat zij wilden » . • • • • 146
D.
DE PAUW (Jhr NAP.). Verslag over het opstel des heeren
L. Maeterlinck over den schilder Rogier vander Weyden 129
DE Vos (AM.). Verslag over « Rogier's beruchte brieven , van
L. Willems . 38
DE VREESE (W.)., Verslag over het door den heer A..C. M
ingezonden handschrift, getiteld : Overzicht van de meest
172
13
- 255 --
Blad z.
voorkomende misslagen bij het gebruiken van de Nederlandsche
taal . . . . . . . . . . . . . . . . 158
— Over eene Bibliotheca Neerlandica munuscripta . . . . 205
M
MAETERLINCK (L.). a Rogier vander Weyden ) . . . . . . 136
O.
OBRIE (Julius). Verslag over het XXVIIe Nederlandsch
Taal- en .Letterkundig Congres te Kortrijk gehouden . • 95
P.
PRAYON-VAN ZUYLEN (A.). Verslag over het door den heer
A.-C. M... ingezonden handschrift, getiteld : Overzicht
van de meest voorkomende misslagen bij het gebruiken
van de Nederlandsche taal 166
— Verslag over c Rogier's beruchte brieven » van L. Willems
• 31
S.
SEGERS (G.). De vereenvoudiging der schrijftaal . . . . . . 105
SIMONS (Dr.). Ekkehard I of Geraldus? . • . . 177
V.
VAN EVEN (EI).). Verslag over het opstel des heeren Maeterlinck,
over den schilder Rogier van der Weyden . . . . 125
W.
WILLEMS (L.). Nogmaals de Vlaamsche Academie van
Rogier
— Over twee anti-vlaamsche brieven toegeschreven aan
Minister Rogier . . . . . • • • • • •
40
53


Inhoud.
Ribliographische mededeeling, door de heeren J. Bots en
A. DE ettILENEER . . . . . . . . 201-204
Over (Attie Bibliotheca neerlandica manuscripta, door den beer
Dr. WILLEM DE VREESE . 105