Tweemaandelijks Tijdschrift, Jaargang 45, Nr. januari4ebruari996 Afoftekantoor Tielt 6 Afoftekantoor Tielt CVKV EREDEKENS Gust Keersmaekers, Jan Sercu, Anton van Wilderode T\7LAANDEREN DAGELIJKS BESTUUR Werner Vens (voorzitter), Julien Vermeulen (ondervoorzitter), Theo Coun, Robert Declerck, Raf Deltour, Luc Demeester, Raoul Maria de Puydt, Gust Keersmaekers, Patrick Lateur, Jean Luc Meulemeester, Dirk Rommens (secretaris), Adiel Van Daele (penningmeester), Karel van Deuren, Flor van Vinckenroye PROVINCIALE SECRETARIATEN Antwerpen: Luc Daems Du Boislei 95, 2930 Brasschaat Vlaanderen, jg. XLV, nr. 259, De rijwoning in Vlaanderen Brussel en Vlaams-Brabant: Gaston De Cock januari-februari 1996. Boekhoutstraat 17, 1790 Hekelgem/Affligem Verschijnt niet in juli en augustus. Limburg: Theo Coun 1 De rijwoning: een volwaardig woningtype Parklaan 9, 3590 Diepenbeek Tweemaandelijks tijdschrift Marc Dubois Oost-Vlaanderen: Guido Van Puyenbroeck. voor kunst en cultuur, 5 Het Van Eetveldehuis van Victor Horta, Bosstraat 49, 9111 Belsele/Sint-Niklaas een uitgave van het Christelijk Vlaams een prototype West-Vlaanderen: Robert Declerck Kunstenaarsverbond (CVKV v.z.w.) Jos Vandenbreeden Hondstraat 6, 8700 Tielt 8 De rijwoning. Een woningtype met een rijk Uitgegeven met financiele steun van verleden en een toekomst VERBONDSSECRETARIAAT de provincies Antwerpen, Limburg, Marc Dubois Dirk Rommens Oost-Vlaanderen, Vlaams-Brabant, 33 De rijwoningen van Gaston Eysselinck 'Huize Roosendaele' West-Vlaanderen, de Vlaamse Gemeenschap Marc Dubois Sint-Pietersstraat 39, 852o Kuurne en de Nationale Loterij 38 Wonen in de rij: Project in Kessel-Lo Tel./Fax: (056) 35 78 66 Marc Martens Verantwoordelijke uitgever: ABONNEMENTEN Werner Vens, Merelstraat 3, 8870 Izegem 41 Poetisch bericht Gewoon abonnement: 95o fr. ISSN 0042-7683 Patricia Lasoen, Margot H. de Hartog, Buitenlands abonnement: 1200 fr. Marc Dejonckheere, Jef Vromant, Herve J. Casier, Los nummer: 300 fr. (buitenland: 45o fr.) Grafisch concept: Gilbert Coghe, Lia Barbiers, Jean-Pierre Roosen, Abonnementen worden automatisch verlengd Geert Verstaen Tielt Hannie Rouweler, Bert Peleman en zijn enkel verkrijgbaar bij de administratie. 43 Transit Giften vanaf woo fr. fiscaal attest Prepress, druk en afwerking: Francoys Villon j Vertaling: Wim de Cock BTW: BE 406 861 649 lanmo8700 TieIt, In en om de kunst tel.: (051) 42 42 II; fax: (051) 4o 70 70 44 Vincent van Gogh: zijn grafisch werk BANKRELATIES Mark Delrue 712-1102147-19 De kaft van dit nummer kwam tot stand 44 Kerkelijke kunst in Apulie 000-1650840-94 van het CVKV i.s.m. Fotogravure Scancolor, Kortrijk, Jules van Ackere waarvoor onze hartelijke dank. 47 Theater, Minimaal REDACTIE Dre Vandaele Patrick Lateur (voorzitter), Jean Luc Meulemeester 49 Leon Spilliaert of het raadsel der onvatbaarheid (ondervoorzitter - beeldende kunsten), Fernand Christial-Adolphe Wauters Bonneure, Willy Copmans, Theo Coun, Luc Daems, 5o Duitse en Franse kunst uit de 15de en 16de eeuw Robert Declerck (secretaris), Gaston De Cock, Luc Mark Delrue Decorte, Mark Delrue, Raf Deltour, Luc Demeester, 52 Tekeningen van Frits van der Meer Raoul Maria de Puydt, Kamiel D'Hooghe (muziek), Bijna surrealistisch Marc Dubois (architectuur), Fernand Florizoone, Mark Delrue Roger Geerts, Fred Germonprez, Yolande Goes, 53 'Reizen naar binnen' Raf Goormans, Gust Keersmaekers, Guido Harold Van de Perre Maertens, Jaak Maertens, Edith Oeyen, Edmond 54 Groeningemuseum in Brugge opnieuw Ottevaere, Hubert J. Peeters, Dirk Rommens, opengesteld Raf Seys, Jaak Stervelynck, Geert Swaenepoel, Jean Luc Meulemeester Piet Thomas, Chris Torfs, Frank Tubex, Jules Van Verbondsberichten Ackere, Adiel Van Daele, Dre Vandaele (toneel), 55 De kunst en de galerijhouder Stefan Van den Bossche, Danny Van Den Bussche, 55 BTW: lager-hoger ! Harold van de Perre, Rudolf van de Perre 55 7de Albert de Longie-Poezieprijs van (literatuur), Karel van Deuren (fotografie en film), het tijdschrift 'Vlaanderen' 1996 Adhemar Vandroemme, Jaak Van Holen, 55 C.V.K.V.-leden en 'Wij huldigen / Wij gedenken' Denijs Van Killegem, Jef Van Meensel, Guido 56 De nieuwe auteurswet Van Puyenbroeck, Flor van Vinckenroye, Anton 57 Wij huldigen / Wij gedenken van Wilderode, Werner Vens, Luc Verbeke, Freddy Jonckers, Joel Vandemaele, Jan Lenoir Ugo Verbeke, Julien Vermeulen, Arthur Verthe, Mgr. E.J. De Smedt, Pater Marcel Brauns Jan Vorsselmans, Herman Vos, Christian-A. Wauters 59 Prijskampen, wedstrijden, onderscheidingen 59 Kunsten en Letteren Ongevraagde kopij wordt niet teruggestuurd. 6o Thema-tentoonstellingen 6o Individuele & groepstentoonstellingen REDACTIESECRETARIAAT 61 Bibliotheek Robert Declerck 'Ter Hoogserleie' Omslagillustratie: Hondstraat 6, 8700 Tielt Rijwoning De Buck in Gentbrugge, 1938. Tel. (051) 4o 11 o8 - Fax: (051) 40 81 64 Architect Gaston Eysselinck (1907-1953) Foto: Archief Eysselinck, BEHEER EN ADMINISTRATIE Museum voor Sierkunst, Gent Adiel Van Daele Lindenlaan 18, 8700 Tielt Volgend nummer: Tel. (051) 40 21 22 EN HET WOORD IS ZANG GEWORDEN Samenstelling: Jules van Ackere MARC DUBOIS De rijwoning: een volwaardig woningtype De fundamentele keuze die het STRUCTUURPLAN VLAANDEREN inhoudt heeft verstrekkende gevolgen voor het snort woningtype dat wij in Vlaanderen willen en kunnen realiseren in de toekomst... Het belangrijkste argument om te kiezen voor de rijwoning is het ecologisch aspect. V laanderen is op am er vijftig groene hoofdstructuur, het HST-trace en de 'Atlantikwall' is omgetoverd, heeft onge- jaar ingrijpend van uitzicht noodzaak van een vernieuwd stedelijk be- twijfeld de potentiele toekomstkansen veranderd. De razendsnelle leid zijn hiervan de sprekendste voorbeel- zwaar aangetast. mutatie die zich heeft voorgedaan is vooral den. Een van de vijf hoogste prioriteiten Pas in 1992 gaf de overheid, na de- afleesbaar in onzegebouwde omgeving. van de nieuwe Vlaamse regering is 'de ver- cennia Lang de problemen te hebben gemi- De wijze waarop wij onze open ruimte in betering van de kwaliteit van het leven in nimaliseerd, de opdracht een Structuurplan beslag hebben genomen, openbaart op een de steden'. De aanstelling van een minister Vlaanderen als beleidskader uit te werken. verbijsterende manier de drang van een met als opdracht het uitstippelen van een Begin 1995 werd de eindversie voorge- maatschappij waarbij het overvloedig con- stedelijk beleid is op zich reeds een teken steld, een grondige studie gemaakt onder sumeren de heilige reel g is g eworden. De dat het politiek bestel eindelijk inziet dat de leiding van de professoren Albrechts en ruimtelijke ordening en het bouwen zijn bij hoogdringendheid iets moet veranderen Vermeersch. Het plan introduceert het be- dan ook waarachtige spiegels van een sa- om het gevoerde anti-stedelijk beleid te grip 'gedeconcentreerde bundeling', een menleving: zij even op een onvervalste corrigeren. Ook lijfelijk ervaren wij de spanning tussen spreiding en concentratie. wijze een weergave van maatschappelijke ruimtelijke probematiek steeds scherper, Het uitgangspunt is dus de versnipperde opties. de ellenlange files op de autowegen kan ruimte, de situatie die wij nu in Vlaan- Eengegeven is echter ongewijzigd men niet uitsluitend toeschrijven aan een deren ervaren. In een bespreking van het gebleven: Vlaanderen is qua beschikbare verhoogd autobezit van de Vlamingen. De plan door Andre Loeckx wordt de proble- bodemoppervlakte niet groter geworden. afwezigheid van een geintegreerde kwali- matiek samengevat: 'Postindustriele re- De beschikbare ruimte isgeen abstract be- teitszorg om tot een duurzaam ruimtege- organisatie, suburbanisatie en automobili- grip, het is de concrete aanwezige ruimte bruik te komen heeft tot gevolg, dat wij de teit hebben het historische spreidings- die de bevolking bezit om zijn activiteiten toekomst van bepaalde gebieden zwaar patroon ontwricht, dat bestond uit stedelij- te ontplooien. Wie door Vlaanderen rijdt hebben gehypothekeerd. De wijze waarop ke netwerken in samenhang met een ge- kan zijn ogen nauwelijks geloven; overal de Belgische kuststrook tot een grote diversifieerde maar coherente rurale ruim- heeft de verkavelingswoede toegeslagen. te. Deze ontwrichting heeft geresulteerd in In naam van een toekomstgericht beleid een actieve en flexibele maar tevens sterk werden volledige dorpen structureel ont- VERKIEZINGSAFFICHE VAN DE verbrokkelde ruimte. Harden van vroegere redderd. De snelheid waarmee wij te werk CHRISTELIJKE VOLKSPARTIJ 1946 samenhang handhaven zich tegen de ach- zijn gegaan, kent als het ware een be per- Het landelijk huis als symbool van geluk. tergrond van leeglopende steden, uitge- king. Het is net alsof de open ruimte wordt Foto: Kadoc, Leuven. zaaide voorzieningen, fragmentaire net- aangetast voor een soort AIDS virus, geen werken, een geschonden landschap en een enkel reddingmiddel is voorhanden om de algemene mobiliteitsdruk. Te ver doorge- verspreiding tegen te aan. De vraag hoe- voerde spreiding reduceert de draagkracht lang wij dit opsouperen kunnen volhou- voor investeringen in economische infra- den, wordt maar al te vaak ontweken en structuren, in publieke voorzieningen, in doorgeschoven naar de toekomst. Wie openbaar vervoer, in nieuwe woningtypo- wijst op deze onhoudbare situatie wordt logieen'I. vaak aangezien als iemand die de econo- Op het vlak van de woningbouw mischegroei wil afremmen of als een per- stelt het plan dat er tussen 1992 en 2007 soon die de mogelijkheid wil ontnemen een behoefte zal zijn aan ongeveer 400.000 een individueel huis te bouwen. Men sluit nieuwe woningen. Uit de statistieken van de ogen voor de nefaste gevolgen van deze 1991 blijkt dat Vlaanderen een woningbe- kolonisatiedrift, men wil niet geloven dat stand heeft van 2,2 miljoen eenheden, wat deze wildgroei op een keer een boemerang neerkomt op een bodemoccupatie van effect zal opleveren. 128.000 ha. Zet men de huidige trend ver- Vlaanderen wordtanno 1996 gecon- der, waarbij de aangroei voor ongeveer fronteerd met de nefastegevolgen van een tachtig procent op rekening komt van de ongebreidelde ingebruikname van de oen p vrijstaande villabouw, dan wordt de situ- ruimte. Via de media worden wij geregeld atie onhoudbaar. Met een gemiddelde ka- geconfronteerd met problematieken die velgrootte van 596 m2 zal men in 2007 in rechtstreeks hetgevolg zijn van een stede- totaal 57.000 ha open ruimte in beslag bouwkundig wanbeleid. De politieke di s- moeten nemen voor nieuwe huisvesting, cussie betreffende het mestactieplan, de een uitbreiding van de residentiele opper- DE RIJWONING: EEN VOLWAARDIG WONINGTYPE 1 , gi keer in beleid er niet komt door enkel quo- schreef minister De Taeye het volgende: 1*i ,,;,,,+t3. if ,. .' olOR$-'" .^ ^ ot. 01 ill" ta voorop te stellen. Er zal meer nodig zijn 'Mijn overtuiging is dan ook dat door de .s. Isbo JIM g ii 101,..,3 ..I. room odui .,..15 filo, om effectief het tij te laten keren. eigen woning, beter dan door veel woor- De uitgesproken voorkeur van de den over volksopvoeding, bijgedragen Vlaming voor de vrijstaande woning om- wordt tot de versteviging van ons volksbe- ,,, ,,, Ill .11 I I ll , .... geven door groen is te verklaren vanuit staan. (...) Gans het gezin gaat Leven in en tali I ,,,4 Li il,uilrilii1(111,1111'411111111:'111::,b111,11111111111111,1'1111111,111:1lliL1 1111:illiffill:MILIM1111-11::::011111: -,-Iiiw:Isilialwititill:11111:11111111111:1:1:::::::1111- een historisch perspectief, zelfs vanuit een met de natuur en meewerken aan de uitgesproken liberale attitude die reeds in scheppende schoonheid zoals zij tot uiting ,,...,,,,,z1,11.41114, de 19de eeuwse huisvestingsdiscussie tot komt in plant en diet (...) Het gaat bier ' tiki ,. ill %11641 uiting komt. Francis Strauven komt tot het niet om wat natuurpoezie, maar om het be- besluit dat de individuele spreiding van de stendig levend contact met de natuur dat bevolking niet enkel het gevolg is van een op de levende cel, die het gezin is, zulke stedebouwkundige 'laissez-faire' houding, verfrissende uitwerking heeft'4. Niet enkel maar evenzeer in de hand is gewerkt door het verwerven van de eigen woonst werd RENAAT BRAEM, 1953 een doelbewust beleid3. Het pleidooi voor gepropageerd, ook werd gekozen voor een De huisvesting van de socialisten, gezien het afzonderlijk, individueel huis paste anti-stedelijke attitude. De CVP'ers waren door de katholieken. perfect binnen de strategie van de niet enkel fells tegenstanders van gecon- Katholieke Volkspartij die er in de eerste centreerde woningbouw in de steden, een vlakte met45 %. Wil men de economische plaats op gericht was de bevolking te be- optie die door de socialisten werd verde- expansie veilig stellen, dan moet ook de in- hoeden voor 'proletarisatie'. Dit aspect was digd, zij waren resoluut tegen de stad. De dustrie extra oppervlakte krijgen. Dit alles reeds aanwezig in het kerstprogramma stad als kwalitatieve woonomgeving werd te samen resulteert in een ondraaglijke van de CVP uit 1945 en werd in 1948 ge- compleet afgeschreven, de ontvolking van druk op de schaarse open ruimte. concretiseerd in de zogenaamde Wet De de stadcentra werd politiek aangemoedigd Structuurplan Vlaanderen is er geko- Taeye, 'houdende bijzondere bepalingen op diverse niveaus. Samen met een sterke men niet vanuit een bekommernis voor tot aanmoediging van het prive-initiatief toename van de individuele mobiliteits- een mooier Vlaanderen, waar vanuit de bij het oprichten van goedkope woningen mogelijkheden heeft deze politieke keuze bikkelharde realiteit dat ruimtelijke orde- en het kopen van kleine landeigendom- sterk bijgedragen tot de stedelijke vlucht ning noodzakelijk is om de toekomstkan- men'. De huisvesting van de bevolking op en het onvermijdelijk verval. De gehele se n voor dit dicht bevolkt stuk in Europa het platteland zag de CVP als de enige bouweconomie heeft resoluut ingespeeld te beveiligen voor de toekomst. Wil weg om te komen tot 'zedelijke en stoffelij- op deze keuze, op alle niveaus werd het Vlaanderen niet volledig dichtslibben, dan ke verheffing van het gezin'. In 1948 'huis met tuin' aan de rand van de stad moeten er ingrijpende beleidsopties wor- dengenomen. De gevolgde weg van de sub-urbanisatie is niet langer houdbaar. ova I'II 1100FORMOLE Het Structuurplan Vlaanderen wil niet zo- i;i if ;;; UbbiTiodk Aye maar ruimtelijke ordening, het is een UW 001C OP beleidsplan dat streeft maar een 'duur- DE PERMANENTS L GROND , INN , MOGELIJK REKLAME VOOR HET zame ruimtelijke ontwikkeling'. I* O. Doak. bauwieniiik watt Grog Hunadnryi het Nutt wit ova VILLATYPE Het resultaat van de legendarische oonikt Toollothowsoolo, wank* Omni otct trobtionele sums ott k • o idoldlot Arai veer co *took omifrOdiebt ksfrogrobs- from/0m *two, #316043.1710 TRADf dazt Wet wrote now diro attiooretwrios watiosiroow. `Chateau Classics' `opvulregel' is ondertussen duidelijk: Uktiodtose boortetiodokto, Iwo ti* to loodoriedvorks, profoolotie nos sigepswiwopAti, 'De American bestkilikompo too betsvpaJtettetal is. ap t Vlaanderen bezit nu meer dan 55oo kilo- Classic' swum WIZEN VAN/fif 2425.000,111EF cuck. meter lintbebouwing. Het gevolg van deze 114 ...Gezond bouwen ,jrt pa°,:t;rtttt 11 c haotische uitzaaiingen is dat Vlaanderen metgezond een lappendeken is geworden. Het beeld verstand ? van een wanordelijk patchwork komt tee d s te voorschijn in Renaat Braem's boek ezond 'Belgie, het lelijkste land ter wereld'. Vanuit het vliegtuig krijgt men het beeld van: 'een door een krankzinnige bijeenge- naaide lappendeken, God weet van welke CHATEAU CLASSICS afval bijeengeknoeid'2. Deze uitspraak uit .. .... . 1968 is ondertussen nog meer realiteit ge- bib lik wooly lio4ithtlvatoot ' *Wait soo de bulk*, laid*. - 1t MK limpet.. doketrodkottomatotprobodsilk '0111 boovitdoidok de timid ogliidtbk titibitia **do Slaw boo.ov4 worden ! todoideolotooloottioode **door Avvoltopowagontactodikedowept toitoloabOodboorounostotosiblet. wooltoolsootboorwitomotinsiletvot MASSIVEHOUTISOUW: 10101.1*Mh.'.. Een van de opties van het bovoodiotootwo OMNI! 006,441! 111410.0100,404111111C 'fof. Structuurplan Vlaanderen is de afbakening van stedelijke gebieden. Daarbij wordt ge- OPENDEURWEEKEND kozen om woningquota te formuleren 7 & 8 moan toodebila SOttookkotkeel op do book waarbij er een verhouding wordt gehan- 14""tatrotrren Moor* Move boompoodeo tee rd van 6o %-4o % voor het toekomstig SimoltteraeL Asok Orimbetsce. – Bel ow op vont ego vriPtitioodo alma: woningenbestand, respectievelijk in stede- 02/567.00.02 like en in niet stedelijke gebieden. Dit DeAmerican Classic houdt in dat men resoluut kiest om de De foodao Moto tomOdi otuoto finathoomboodoill Nomodoolioomotoopadiiiiii SevaosiisMOshb....1131... lrlFxwl Mae ilailimalOW.17aorerepaliptedi, 111.11112•1641141.043,4* as yeas velpossrr ilihmormierlaineuietic. WOW WM* 111412110* gangbare voorkeur voor niet-stedelijke promidelw Imam dost Mimi** ...11.01401r. bow.. "It var.060, toilpilierki. woonvormen een halt toe te roe en. /ds II us Mama Maki, *Oa dim briiistiors lutataktap, ono. vat dos votitoloi prick Se 1. U bait 1.1 bouwolood 0 It 0 Hot Terecht merkt Loeckx op dat een omme- - 2 DE RIJWONING: EEN VOLWAARDIG WONINGTYPE voorgesteld als de enige keuze voor een In dit themanummer wordt ui- uitsl g elukkige toekomst. tend een accent gelegd op de rijwoning als Anno 1996 beseffen wij dat de vonk woningtype en dit binnen de 2oste eeuw. die teweeg is gebracht door de polarisatie Maar al te vaak wordt gewezen op de sti- tussen CVP'ers en socialisten zowel in het listische stijlkenmerken binnen de architec- nadeel is uitgevallen van de stad als van tuur; hoe de evolutie plaatsvond binnen de het platte land: er zijn enkel maar verlie- bewoningswijze en welke de transforma - zers. ties zijn in de ruimtelijke opbouw van de De fundamentele keuze die het woning, krijgt spijtig genoeg te weinig Structuurplan Vlaanderen inhoudt heeft ver- aandacht. Inzicht in de verschuivingen en strekkende gevolgen voor het soort wo- demo gelijkheden van de woningopbouw ningtype dat wij in Vlaanderen willen en worden te weinig bestudeerd. kunnen realiseren in de toekomst. In de De meeste historici beschouwen toelichtingsnota vindt men de term 'nieu- 1893 als het begin van de korte bloeiperio- we typologieen', zonder verdere precise- de van de Brusselse Art Nouveau. Het is ring. Een zaak is duidelijk, het overwicht het jaar waarin Victor Horta de rijwoning van de villabouw moet drastisch worden Tassel bouwt en Paul Hankar zijn eigen afgeremd. Ook andere maatschappelijke woning met atelier. Hankar, maar vooral factoren, zoals de verdunning van de ge- Horta, brengen een omwenteling teweeg zinnen, zullen in grotere mate bepalend binnen de stedelijke rijwoning. Horta toont worden voor de richting die de volkhuis- op een meesterlijke wijze dat binnen de li- vesting zal inslaan. mieten van een conventioneel Brussels per- De vraag blijft hoe de Vlaamse sa- ceel het mogelijk is een compleet nieuwe menleving de uitdaging zal assimileren. ruimtelijkheid te ontwikkelen. Jos Op welke wijze zal de bouwsector reage- Vandenbreeden van het Sint-Lukasarchief INSTALLATIE 'FAMI-HOME' ren op deze noodzakelijke koerswijziging ? belicht Horta's meest revolutionaire rijwo- 'COMPOSITION TROUVEE' Zal de bouwindustrie via lobbywerk blij- ning Van Eetvelde in Brussel. Op een ver- GUILLAUME BIJL ven vasthouden aan het massaalproduce- bluffende wijze toont Horta hoe hi' de be- BELGISCH PAVILJOEN BItNNALE VENEZIA ren van vrijstaande woningen ? Op welke perking van twee gesloten zijmuren weet 1988 wijze zal de overheid zelf inspelen om de te neutraliseren en om te buigen tot een tot Burgerlijk ideaal van het wonen verheven tot opties van het Struktuurplan te helpen dan toe nooit geziene ruimtelijk configura- kunstwerk. waar maken ? Welke initiatieven moet zij tie. Niet de elegante Art Nouveau-decora- Foto: M. Dubois nemen om de bouw van andere woontypes tie maakt Horta tot een bouwmeester met te activeren ? Zal depolitieke moed aan- wereldniveau, het zijn vooral zijn innova- wezig zijn om de verkavelingstrend om te ties op ruimtelijk en structureel vlak die woningen worden steeds zeldzamer. De buigen in een stedelijk vriendelijk beleid ? hem onderscheiden van zijn generatiege- bouwindustrie en de bouwpromotoren Op welke wijze kan men tot afremmende not n. Pas op het einde van de jaren zestig storten zich volledig op de markt van het maatregelen komen voor de villabouw ? ontdekken architecten depotenties van vrijstaand woonhuis. Alle reklame- en pro- Moet men resoluut kiezen voor een bevrie- Horta's inventiviteit. Voor Bob Van Reeth, motietechnieken worden aangewend om zing van alle klassieke verkavelingen ? een van onze belangrijkste hedendaagse bouwlustige burgers te verleiden een 'sleu- Deze en nog veel andere vragen liggen architecten, is de kennismaking van funda- tel op de deur woning' aan te kopen, een vervat in het Structuurplan Vlaanderen. menteel belang geweest: 'Bij Horta heb ik eigendomsverwerving ter verhoging van gezien wat structuur allemaal mogelijk kan een maatschappelijke status. Wat de CVP Dit themanummer is ontstaan van- maken, zonder dat hi' daarom een dwin- uitstippelde als bescherming van de more- uit een bredere visie dan enkel het archi- gend model oplegt'. 5 le waarden van de burger wend vrij vlug tectonisch object. De reflectie betreffende Bij de verschillende stedelijke uit- door deprivesector overgenomen als een ons ruimtegebruik moet ook resulteren in breidingen, gerealiseerd tijdens de jaren louter markt-economischgegeven. een vraagstelling naar het soorten woonty- 20/30, blijft de rijwoning het meest voor- Een automatischgevolg is dat archi- pes voor de toekomst. Het oudste type is komende woontype. Ook de verdedigers tecten maar zelden opdrachten krijgen om de rijwoning, de inviduele woning tussen van de moderne architectuur zoals Huib een nieuwe ruimte te bedenken tussen twee mandelige muren, een woning met Hoste en Louis-Herman De Koninck, ma- tweegesloten muren. Toch zijn er in een verticale opbouw. Gedurende eeuwen ken k wali Vlaanderen na 1945 een aantal opmerkelij- hebben wij onze steden uitgebreid op deze teiten. Een van de boeiendste modernisten ke rijwoningen gebouwd met grote ruimte- wijze, van de kleine arbeiderswoning tot is de Gentse architect Gaston Eysselinck. like en architectonische kwaliteiten. Met en met de ruim bemeten woning voor de Binnen zijn oeuvre is er een opmerkelijke een selectie in dit themanummer wordt gegoede burgerij. Men moet zich de vraag zoektocht naar depotenties van de rijwo- aangetoond dat de rijwoning een blijvend stellen of het niet noodzakelijk is dit type ning. Een aantal van deze woningen wor- alternatief kan zijn voor de villabouw en opnieuw te ontdekken, om te wizen op de den in dit themanummer uitvoering gesi- het appartementstype. grote voordelen van deze compacte woon- tueerd. Toekomstige bouwheren weten vorm. Dit houdt niet in dat uitsluitend de Zoals reeds is bekemtoond keert het nauwelijks wat de voordelen kunnen zijn rijwoning de oplossing aanbrengt voor de ti' na 1945. Door de vlucht uit de stad naar van een kwalitatieve rijwoning. Daarom is stedelijke woonproblematiek. Ook een deperiferie, gestimuleerd door een steeds het verhaal van een bouwproject in Kessel- meer kwalitatieve benadering van de mo- g roter wordende individuele mobiliteit , Lo, ontworpen door de Werkplaats voor gelijkheden vervat in de appartementen- neemt de vrijstaande woning de plaats in Architectuur, erg relevant. Vijf 'one gezin- bouw is eveneens noodzakelijk. van de rijwoning. Bouwpercelen voor rij- nen nemen de beslissing samen te bouwen DE RIJWONING: EEN VOLWAARDIG WONINGTYPE 3 en gaan op zoek naar de mogelijkheden om binnen een strikt vooropgesteld budget Bureau Technique de Constructions hun opzet te realiseren. Ingenieur architect Marc Martens geeft een bondig overzicht van het ontwerpproces; vrij vlug werd ge- A. VERPLANCKE opteerd voor een 'ongebruikelijke' huizen- Tel. 17.49.37 112, Boulevard Emile Jacqmain, BRUXELLES Tel. 26.02.88 rij. Grondplannen en foto's geven een beeld van het project; woningen waarvan een aantal aspecten gelijk zijn maar som- mige ook erg verschillend. Het experiment 452 toont aan dat een differentiatie mogelijk is Maisons construites binnen een gezamenlijk opgezet bouwpro- ce jour ject. Er werd grote zorg besteed aan de akoestische probemen bij een dergelijk concept, een abolute noodzaak om het 105,000 105,000 60,000 et 70,000 wooncomfort te optimaliseren. In feite is dit themanummer een pleidooi voor een herwaardering van de rijwoning als een volwaardig woningtype. Te lang is dit type als een minderwaardige woonvorm bestempeld en heeft de bouw- industrie de potenties ervan onderschat. Het belangrijkste argument om resoluut te kiezen voor de rijwoning is het ecologisch 125.000 120.000 120.000 95.000 79.500 aspect. De villabouw heeft een dergelijke j,„ uitzaaiing teweeggebracht dat de gevolgen op termijn door de volgende generatie iftimml PM nauwelijks te dragen zullen zijn. De extra kost die de samenleving moet opbrengen voor postbedeling, riolering, bereikbaar- heid voor openbaar vervoer en nog andere aspecten, is een verspilling zonder weerga. 75.000 62.000 84.000 62.000 58.000 58.000 De illusie om iedereen een huffs met tuin te geven wreekt zich op termijn: een vaststel- Constructions de Maisons Economiques, Bourgeoises et de Commerce, Villas et Bungalows ling die ook in het Struktuurplan Vlaanderen GRANDES FACILITES DE PAYEMENT tot uiting komt. De rijwoning is zonder twijfel een betere oplossing vanuit het AVANT-PROJETS ET DEVIS GRATUITS standpunt van de energiebesparing. In de woningbouwsector wordt men overstelpt met allerlei verordeningen om de energie- besparing te activeren met normen die niet RECLAMEFOLDER BOUWFIRMA VERPLANCKE eens de fundamentele oorzaak van verspil- 1933 ling in vraag stellen. De keuze voor de rij- Foto: A.A.M., Brussel woning maakt een groot aantal normen compleet overbodig. Het is een goed voor- beeld hoe onze samenleving oplossingen tracht te bedenken zonder de structurele problematiek in vraag te stellen. Het themanummer wil tevens een bijdrage zijn om op een intensere wijze de ontwikkeling van de woningtypologieen in Waar vindt Al de Vlaanderen te bestuderen. Dit onderzoek staat nog in zijn kinderschoenen en publi- wooing van uw katies die op een systematische en weten- schappelijke wijze een beeld geven van de dromen planontwikkelingen in de woningbouw NOTEN zijn nog niet voorhanden. Er is nood aan 1 A. Loeckx, De moeilijke kunst van het tweevoud / Het een dergelijk onderzoek, een grote uitda- ruimtelijk structuurplan Vlaanderen, in: ging voor de verschillende architectuur- ARCHIS, nr. 10, 1995. instituten in Vlaanderen. R. Braem, Het lelijkste land ter wereld, Leuven, 1968. 3 F. Strauven, Renaat Braem architect, Brussel, 1983. 4 A. De Tae e, toespraak congres van de Kleine Landeigendommen te Brussel, september 1948. 5 W. Koerse, Bob Van Reeth: Architectuur is niet interessant, Antwerpen-Baarn, 1995. 4 DE RIJWONING: EEN VOLWAARDIG WONINGTYPE JOS VANDENBREEDEN Het Van Eetveldehuis van Victor Horta, een prototype Deze rijwoning is het gedurfdste en ook het vooruitstrevendste ontwerp dat Horta als architect heeft gerealiseerd. E en traditioneel 19de-eeuws burgerhuis in de stad beant- woordt inplan en ruimte aan een typeplan met drie hoofdfuncties: de dienstruimten, de ontvangstruimten en het prive-appartement. De dienstruimten meestal in de kel- derverdieping gelegen, omvatten naast de bergings- en de voorraadruimten, de keu- ken, de wasruimte en de 'living' voor het personeel. Een diensttrap maakt van kel- der tot zolder alle verdiepingen en tussen- verdiepingen bereikbaar, onafhankelijk van DOORSNEDE OORSPRONKELIJKE TEKENING HORTA Foto: Sint Lukasarchief, Brussel OORSPRONKELIJKE TOESTAND Foto: Hortamuseum, Brussel de monumentale trap in de woning die en- te bouwen, terwijl zijn voorgangers en tijd- kel door de familie en hun genodigden ge- genoten bijna altijd hetzelfde typeplan - bruikt ma g worden. drie kamers achter elkaar, daarnaast een De ontvangstruimten bevinden zich smallegang met rechte steektrap - bleven op de bel-etage en staan in verbinding met toepassen. Aan de decoratie van de kamers een mime hal en met een statietrap. Ze be- werd dan wel bijzondere aandacht besteed. staan uit een salon-ontvangstruimte, een In 1895 ontwerpt Horta aan de pas eetkamer en dienstkeuken (die via eengoe- aangelegde plantsoenen in de Noord-oost- derenlift in verbinding staat met de keuken wijk (Palmerstonlaan 4) een woning voor in de kelder). Edmond Van Eetvelde, toenmalig secreta- Hetprive-appartement kan be- ris-generaal van Kongo. schouwd worden als een kleine woning in In zijn memoires laat Horta het hetgrote huis. Het bevindt zich op de ver- bouwprogramma door Van Eetvelde als diepingen en heeft een klein salon, een eet- volgt vertolken: 'ik wens een woning voor kamer, de slaapkamer(s), een badkamer- mijn familie; mijn programma is dat van boudoir aangevuld met een badcel en lin- iedereen. Ik bengenoodzaakt om veel nenkamer. Hetprive-appartement vervul- mensen te ontvangen, ik moet dus een de dus de dagelijkse functie van het wo- groot salon hebben en een eetkamer zo nen, terwijl de ontvangstruimten het meer groot als het kan; de verdiepingen zijn al- officiele deel van de woning zijn. leen bestemd om door on s bewoond te Met deze 'doorsnede' als basis ver- worden, een statietrap is dus niet noodza- trekt architect Victor Horta om een origi- kelijk.' neelplan en een nieuwsoortige ruimte op Horta besluit zelf: 'ik meende dat ik HET VAN EETVELDEHUIS VAN VICTOR HORTA, EEN PROTOTYPE 5 met hem mijn verbeelding de vrije loop Het interieur wordt op die manier LEGENDE: kon laten: ik stelde hem dan ook het meest in zijn kern opengewerkt en de binnen- Kelderverdieping: i. Voorraadkelder - g edurfde plan voor dat ik tot dan toe had ruimten vloeien op verschillende niveaus 2. Kolen -3. Kolen - 4. Kelder - 5. Wijn- en gemaakt.' continu in elkaar. Het hart van de woning bierkelder - 6. Goederenlift -7. Gang - Het Van Eetveldehuis is inderdaad baadt in een zee van kleur en natuurlijk 8. Kelder -9. Voorraadkelder - io. Tweede wasruimte - 11. Tank het meestgedurfde en ook het meest voor- licht. Midden in de achthoekige ruimte is uitstrevende ontwerp dat Horta ooit als ar- er een zithoek, waar men aangenaam kan Benedenverdieping: 12. Spreekkamer - chitect heeftgebouwd. verpozen. Een tweede trapvleugel leidt 13. Urinoir -14. WC - 15. Vestiaire -16. Hal - Vanaf een kleine voorhal aan de rondom deze zithoek naar de bel-etage en 17. Gang - 18. Dienstruimte - 19. Kolen - straatzijde loot men in diagonaalrichting wanneer men verder rondwandelt, komt 20. Stookplaats - 21. Goederenlift - door de woning. Horta brengt die schuine men aan in het salon, dat op die bel-etage 22. Wasplaats - 23. Keuken - richting bewust aan: de loopafstand ervan aan de straatzijde is gelegen. Zo wordt een 24. Tuinwerktuigen - 25. WC - 26. Tuin is langer dan deze haaks op de voorgevel, ruimte maximaal benut in zijn ontwikke- zoals dit in de meeste burgerhuizen voor- ling en krijgt de bezoeker de indruk een Bel-eta e: 27. Salon - 28. Serre - 29. Rotonde kwam. Hiermee compenseert hi de relatief lange afstand binnenin de woning, vanaf 3o. Diensttrap - 31. Open ruimte - 32. Goederenlift - 33. Trap -34. Eetkamer - kleine oppervlakte van het terrein. Van de toegangsdeur tot in het salon te hebben 35 . Tuin - 36. Beeldhouwwerk Eetvelde had immers nood aan mime ont- afgelegd. Meteen bond dit systeem Horta vangstvertrekken. Horta speelt hierop in de kans om de bezoekers in contact te Eerste verdieping: 37. Kamer - en re de loopafstand zoveel mogelijk uit. brengen via alle mogelijke invalshoeken en 38. Slaapkamer - 39. Toiletkamer - 4o. Open Via deze nieuwsoortige 'diagonaal- draairichtingen met het architectonisch en ruimte -41. Lichtschacht - 42. Badkamer - straat' in het huis wordt men via een trap structureel 'decor'. 43. WC - 44. Wasbak - 45. Diensttrap - naar de tussenverdieping geleid, die in een 46. Open ruimte - 47. Goederenlift - achthoekige vorm over heel de breedte van 48. Open ruimte - 49. Kamer - 5o. Kamer de woning werd uitgebouwd en volledig overkoepeld is met een glazen dak, dat GRONDPLANNEN RIJWONING VAN EETVELDE rechtstreeks daglicht ontvangt. Tekening: Sint-Lukasarchief Brussel / / / / / / // // / 0 1 2 3 4 5 m / 9 10 5 E i 2 3 iLfu-Lf- 6 HET VAN EETVELDEHUIS VAN VICTOR HORTA, EEN PROTOTYPE Eerst wandelt men in diagonaal van de ene blip ene zijmuur naar de andere en dan wordt men als in een 'draaimolen' meegevoerd doorheen de woning, rondom het wisselend daglicht, dat vanuit de gla- zen zoldering in de ruimte valt. Men kan haast geen vast standpunt innemen om de ruimte te overschouwen. Men moet bewe- gen om ze ten volle te beleven en dat is een van de essentiele nieuwigheden die Horta in het ontwerp van een rijwoning aanbrengt. Alle elementen, de mozaiek- vloeren, de muurschilderingen, het smeed- werk, het gekleurd glas, helpen mee om de bezoeker in vervoering te brengen en hem te dwingen rondom zich te kijken en zich volledig te laten overspoelen door deze 'Hortaische Kunst'. De centrale wintertuin is in deze woning een prototype voor architectuur. Het concept van de woning is naar maat van zijn specifieke bewoners en hun ma- nier van wonen, leven (en ontvangen) ont- worpen. In de wintertuin is de integratie van het smeedijzer en het staal samen met an- dere sfeerbepalers tot een hoogtepunt op- gevoerd. De constructie is zo ragfijn en ze wordt bovendien door het invallend licht zo overstraald, dat men zou durven den- ken dat hetgekleurde glazen en welvend plafond over de ruimte zweeft. Deze con- structie helpt mee het vloeiende en het dy- namische karakter van de architectuur te verhogen. En daarmee drip en we dan door tot de kern van de art nouveau: niet alleen het decor, maar het samenspel tus- sen de mens en zijn woonomgeving zijn uitgangspunten voor de architectuur ge- worden. De 'industriele'gevel van het Van Eetveldehuis is een duidelijke affirmatie van de organisatie van het interieur. De architect durft zich met het zichtbaar ten- toonstellen van ijzer en staal te affirmeren, zoals hi' j dat overigens ook in het interieur doet. INTERIEURZICHTEN Foto: Sint Lukasarchief, Brussel HET VAN EETVELDEHUIS VAN VICTOR HORTA, EEN PROTOTYPE 7 MARC DUBOIS De rijwoning. Een woningtype met een rijk verleden en een toekomst Te vaak wordt het flatgebouw gezien als het uitsluitend haalbare woontype voor de steden. Wie voeling met de bodem wil behouden, wie een klein tuintje wil hebben moet maar verhuizen naar verkavelingen aan de periferie van onze steden. Deze radicale opsplitsing in bebouwingsmogelijkheden moet worden gecorrigeerd en dit ten voordele van de toekomstige leefbaarheid van onze steden. Inleiding tuurpublikaties enkel de stylistische ken- een aantaltypes te onderscheiden, oplos- C edurende eeuwen heeft de merken belicht. De studie van de architec- sin en die eveneens gerelateerd zijn aan mens vanuit een zelfde in- tuur biedt echter veel meer. Onderzoek bepaalde periodes. In de omgeving van valshoek gebouwd aan de naar onder andere de ruimtelijke opbouw, Zelzate staat eengroepering van vier wo- steden. De woningen met een verticale op- de materiaaltoepassing en de constructie- ningen een huizenrij die illustratief is voor bouw tussen twee mandelige muren zijn wijze geven evenzeer informatie aangaan- de bebouwingsvarianten gerealiseerd los als het ware de bouwstenen van het stede- de sociale en maatschappelijke verschui- van elke stedelijke context. lijke weefsel. De grote diversiteit in de ge- ving. Zelfs bouwverordeningen die op een De woning rechts is een typisch velopbouw en in het materiaalgebruik van bepaald tijdstip zijn uitgevaardigd hebben voorbeeld van een klein landelijk woon- de pal naast elkaar opgetrokken rijwonin- de architectuur vaak op ingrijpende wijze huis uit de 18de of de 19de eeuw, een wo- gen geven vaak aan de straatwanden een bepaald. Wie aandachtig de staatgevels in ning die meestal gerelateerd is aan een verrassende rijkdom, een eenheid in de onze historische steden bestudeert, consta- agrarische activiteit. Het huis bezit een veelheid. teert dat er grote verschuivingen plaats- eenvoudig rechthoekig grondplan; de wit De befaamde architect Le Corbusier vonden bij de rijwoning op het vlak van geschilderde bouwmassa heeft een zadel- was gefascineerd door dit woningtype uit het bouwvolume en de dakrichting. De rij- dak bedekt met rode pannen. In het dak- de Lage Landen; onder een ruwe schets woning met een puntgevel, waarbij de nok volume is er een zolder, een ruimte die niet van een rijwoning staat het woord van het dak loodrecht staat op de voorge- gebruikt wordt voor bewoning. De voor- 'Flandre'. Rechts ervan tekent hij een vel, moest in de loop der eeuwen plaats deur en de vensters bevinden zich in de betonnen skelet: het concept van zijn maken voor een straatbeeld met horizonta- langse gevels, de korte kopse gevels zijn Domino-structuur. Niet de stijlkenmerken le kroonlijsthoogte. De meest bepalende gesloten. Soms is er een kleine opening om factoren die deze evolutie in de hand heb- de zolder wat daglicht te geven. Tegenaan ben gewerkt zijn de beperking van het nisi- de twee gesloten zijvlakken zijn vaak co van brandoverslag en de bouwtechni- kleinere bouwvolumes aangebracht, berg- sche voordelen om het regenwater direct ruimtes of kleine stallingen. naar voor-en achtergevel of te Leiden. Deze De woning ernaast is het voorbeeld evolutie is het resultaat van bindende ste- bij uitstek van het landelijk huis uit de delijke verordeningen. Onderzoek naar de- tweede helft van de 2oste eeuw, een con- ze randvoorwaarden is van groot belang; structie die men meestal met de term 'fer- het studiewerk van Rutger Tijs betreffende mette' omschrijft. Er zijn geen gesloten de Antwerpse context is hiervoor verhelde- kopse gevels meer, ramen zijn aanwezig in rend. elk van de vier gevelvlakken. Om het Het is juist in de rijkdom van onze beeld van de landelijk woning te behouden LE CORBUSIER stadscentra dat men de evolutie tot op he- en te bestendigen, een bouwlaag met daar- Schets Vlaamse rijwoning en zijn den kan aflezen. Ook de distributie van de op een zadeldak, krijgt het volume van het 'Domino' structuur ruimtes, het gebruik, en de wijze waarop dak de functie van slaapruimte. De verho- Uit: Precisions, 193o de verticale verbinding van de verschillen- grog van de levenstandaard met daaraan de niveaus werd opgelost is een rijk onder- gekoppeld de toename van het aantal vier- zoeksveld dat verder rijkt dan 'outer de ar- kante meters bewoonbare oppervlakte boeiden hem, wel de eenvoudige construc- chitectuur. De vrijstaande stenen spiltrap- heeft tot gevolg dat de gesloten dakvlak- tieve oplossing tussen de twee gesloten pen in de Renaissance woningen, tot de ken worden doorbroken met dakkapellen muren. De overspanning van muur tot complexe trapconfiguraties in Horta's Art en 'Velux-ramen' om het daglicht binnen te muur laat toe een niet dragende gevel te Nouveau-huizen tonen aan dat grote va- brengen. De stedebouwkundige voor- bedenken, een gevel met zo weinig moge- rianten zijn te bedenken binnen de strikte schriften van de meest verkavelingen in lijk gesloten, massieve delen. Het pleidooi beperkingen van het bouwperceel. Vlaanderen bestendigen dit type. De sterke van Le Corbusier voor het horizontaal en eenvoudige volume werking bij oude raamtype heeft zijn wortels in de nieuwe Het landelijk en hoeven is volledig afwezig bij het lermet- mogelijkheden van het gewapend beton het stedelijk woningtype tetype'. De trend naar grotere ramen en het maar eveneens in de grote rationaliteit die Wie Vlaanderen doorkruist kan veelvuldig penetreren van het dakvlak vervat ligt in het concept van de stedelijke constateren dat er geen uniforme landelijke maakt de fermette tot een verschijning die rijwoning uit de Lage Landen. bebouwingswijze bestaat. De vraag wat nu maar weinig meer te maken heeft met ori- Zoals reeds in de inleiding is bena- j uist 'landelijke architectuur'is, blijft dan ginele agrarische constructies. Enkel het drukt, worden maar al te vaak in architec- ook een pertinente vraag. Het is mogelijk basisidee van een rechthoekige bouwmassa 8 DE RIJWONING. EEN WONINGTYPE MET EEN RIJK VERLEDEN EN EEN TOEKOMST VIER LANDELIJKE WONINGEN NAAST ELKAAR gebruiken om gedifferentieerde plafond- brengen. In het dakvolume zijn geen slaap- IN ZELZATE hoogte in het interieur te creeren, moet nog kamers aangebracht. Deze oplossing heeft Foto: M. Dubois gebeuren. tot gevolg dat de landelijke woning plots Tussen deze woningen staat een grote gesloten zijvlakken krijgt. De relatie vierde landelijk huis dat grote affiniteiten met een stedelijk rijwoning wordt nog ver- met een zadeldak blijft over, vaak is het bezit met het stedelijk woonhuis. Het is sterkt door gebruik te maken in de voorge- eenparodie op de authentieke landelijke een woning met twee bouwlagen en een vel van een betere, duurdere baksteensoort hoevebouw. zadeldak. Dit beeld komtgeregeld voor in of door de vormelijke accentuering van de De woning uiterst rechts kan men landelijke gebieden; het zijn net stedelijke voordeur en de vensters van de 'voorge- het best omschrijven als het 'bungalow- rijwoningen die eenzaam staan te wachten vel'. Zoals in een stedelijke context is er type', een vrijstaande woning met vensters op een zijdelingse aanbouw. Men heeft de een benadrukte voorgevel en een minder aan de vier zijden. Het grootste verschil indruk dat er hier een vergissing gebeurde, fraai afgewerkte achtergevel. met het vorige type is de volledig horizon- zelfs een inbreuk of een aanslag op het Welke factoren zijn nu bepalend ge- taleplanconfiguratie van de woning en de landschappelijk karakter. Het is een wo- weest bij deze 'landelijke rijwoning' ? Het geringe dakhelling; van een zolderverdie- ningtype waarvoor men vandaag zeker toevoegen van een verdieping heeft in de ping als slaapzone is geen sprake. Soms geen bouwvergunning meer kan krijgen ! eerste plaats economische, dus financiele bezitten deze woningen een plat dak; Het ontstaan van dit type is te situeren voordelen. Zowel het dakgebinte als het meestal is er een lichte dakhelling aanwe- rond de eeuwwisseling en heeft een aantal dakoppervlak worden zelfs kleiner dan bij zig om te beantwoorden aan opgelegde interessante aspecten. In plaats van de wo- een horizontale uitbreiding van de woning. stedebouwkundige randvoorwaarden. ning horizontaal uit te breiden is gekozen Ook de lengte van de funderingen neemt Gezien degeringe dakhelling komen dak- om het slaapgedeelte naar de verdieping te niet toe. Vermoedelijk waren er ook fiscale pannen niet in aanmerking en wordt geko- zen voor leien of asfalt. Vooral door de kleur van het dakvlak distantieert dit type RIJWONING IN WATERMAAL (1897) zich van de fermette. Vanaf de jaren vijftig Foto: L. Nagels Sint-Lukasarchief Brussel komt het bungalow-type te voorschijn in Vlaanderen. Het krijgt als het ware het la- bel van de 'modernistische' oplossing voor het landelijk huis. Vooral door de volledige horizontale ontplooiing van het grondplan kan men dit type tevens beschouwen als de kristallisatie van de uitdeiningbeweging van de bewoning na 1945, de massale in bruikname van de Vlaamse bodem. In die jaren vijftig komt ook een nieuwe dakvorm tevoorschijn; het vlinderdak wordt het beeld van de nieuwe dynamische toe- komst. Het vlinderdak bood tevens een al- ternatief voor hetplatte dak, een dakvorm die omwille van bouwtechnische maar vooral administratieve redenen niet in de smaak viel. Het vlinderdak is een sterk tijdsgebonden oplossing geweest; in de meeste verkavelingsvoorschriften wordt deze dakvorm na dejaren vijftig verboden. Eengrondig onderzoek naar de inter santste voorbeelden waarbij architecten de beweging van het vlinderdak ook wisten te DE RIJWONING. EEN WONINGTYPE MET EEN RIJK VERLEDEN EN EEN TOEKOMST 9 voordelen meebepalend voor de keuze: aan bij het beeld van een landelijke rijwo- Van een standardisering van een deur- een verhoging van de beschikbare opper- ning ver weg van het ongezonde, vervuil- hoogte is in deze 19de-eeuwse woning vlakte bij een vermindering van de be- de stedelijke kader. Een verticaal gestructu- geen sprake. Tussen keuken en wasplaats bouwbare oppervlakte van het perceel. reerde en tevens goedkope woning krijgt is een verwarmingskachel aangebracht die Daarnaast zullen ook de stedebouwkundi- een plaats in een agrarische omgeving. warme lucht brengt naar de twee bovenlig- ge begrippen als 'open bebouwing', 'half- Of ligt het begin van dit type bij Eugeen gende ruimtes en de trapruimte. De teke- open bebouwing' en 'gesloten bebouwing' Viollet-le-Duc die reeds in 1872 in zijn ning toont ook een aspect van een ver- een rol hebben gespeeld bij het verlenen 'Entretiens sur l'Architecture' (deel II) een hood wooncomfort dat op een steeds gro- van een bouwvergunning in landelijke ge- voorbeeld gaf van een 'maison de campag- tere wijze het concept van de woning gaat bieden. Een fundamenteel onderzoek naar ne' ? Een rijwoning met vier bouwlagen ! be glen. Vanuit de keuken en vooral de het mechanisme, waarbij de verschillende wasruimte is er een verbinding met de tuin bovenvermelde factoren meespelen, moet De igcle-eeuwse rijwoning via een 'cour-basse', een overdekte buiten- echter nog gebeuren. Vol ens Jos Vandenbreeden kan ruimte onder de veranda. Hier bevindt De rijwoning te velde wordt ook men het bouwplan van het 19de-eeuws zich ook het toilet: de sanitaire ruimte be- aangeprezen in een publikatie van de burgerhuis tot twee types herleiden al vindt zich dus buiten het interieur. ASLK, uitgegeven naar aanleiding van de naar elan de breedte van het perceel. De Op de benedenverdieping, in feite Universele Expositie van 1910 in Brussel. doorsnee breedte varieert van vijf tot ze- op een hoogte van ongeveer 1,5o meter bo- Dit album toont verschillende voorbeel- ven meter. De grotere herenhuizen hebben ven straatniveau, is er vooraan een 'salon' den, inclusief de grondplannen, gereali- een gevelbreedte tussen de twaalf en vijf- en achteraan een 'salle a manger' aanslui- seerd Binds de 'Wet op Werkmanswonin- tien meter, dit is hettype met koetspoort. tend op een 'veranda'. Deze verhoging gen' goedgekeurd in 1889. Het is Been toe- Wat de organisatie van een woning betreft, heeft tot gevolg dat ergeen inkijk is vanop val dat slechts een project in kleur is afge- verwijst Louis Cloquet in zijn 'Traite de stoep in de woonkamer vooraan. beeld, een woning in Watermaal uit 1897. d'Architecture' naar de drie delen van de Aansluitend bij de veranda is er een 'cabi- De voorstelling van dit huis sluit perfect stedelijke woning: de ontvangstruimtes, net', een klein bureau of spreekruimte met hetprive-appartement en de dienstruim- rechtstreeks zicht op de tuin. tes. Op de bovenverdieping zijn er twee E. VIOLLET-LE-DUC In L'Emulation, het belangrijkste slag kamers met aansluitend een ruimte 'Maison de campagne' Belgisch architectuurblad van dat ogenblik, die de ontwerper omschrijft als 'toilette', in Uit: Entretiens sur l'Architecture, 1872 verschijnt in 1894 een rijwoning uit 1888 feite de badkamer. Tussen slaapkamer en ontworp en door Edmond De Vine. Het is g badkamer is er een tussenzone met een een typisch voorbeeld van een laat 19de- urinoir. Er is ook een vide om daglicht bin- eeuwse rijwoning, een huis voor de gegoe- nen te brengen in de trapruimte. Wat niet de burgerij. Met een gevelbreedte van wordt gepubliceerd is de zolderverdieping. zeven meter ontstaat eengrondplan met De tekening van de voorgevel met twee links of rechts een trappenhuis, de rest is dakvensters laat vermoeden dat het bier ingenomen door kamers met een specifiek nietgaat om een ruimte als berging. Het gebruik. Wie door Brussel en andere stede- dakvolume bood steeds slaapmogelijkheid lijke centra rijdt, zal met een zeer grote re- voor het inwonend huispersoneel. De gelmaat dit type terugvinden. Een vaststel- grondplannen van de woning geven niet ling is dat de grootste varianten liggen in enkel een beeld van de architectonische de wijze waarop de architect de voorgevel opbouw, zij weerspiegelen op een glashel- architectonisch oplost. De ruimtelijke op- dere wijze de maatschappelijke structuur bouw van de woning blijft een veel langere waartoe de opdrachtgevers behoren. Zelfs tijd een constante, enkel kleinere aan as- de kleine details aanwezig in het huis sin en vallen te bespeuren. De grootste openbaren aspecten van een bewonings- omwenteling die Hankar en vooral Horta wijze. De aanwezigheid van een urinoir hebben teweeggebracht is juist de breuk nabij de slaapkamer komt vaak voor in de met het sterk gestandariseerd grondplan 19de-eeuwse woning, zelfs in de Art van de eind 19de-eeuwse rijwoning. Nouveau-huizen van Horta. Hetgrondplan van het rijhuis uit De grondplannen openbaren hoe de 1888 is uiterst helder qua opbouw. De kel- huizen werden bewoond. De maatschap- derverdieping bevindt zich een half niveau pelijke verhoudingen tussen bewoners en o nder het straatpeil en bevat naast een personeel, vaak inwonend personeel, is een wasruimte, een bewaar-, een kolen- en een belanglijk aspect om het ruimtelijk concept wijnkelder ook de keuken. Deze laatste is te begrijpen. De plaats van de keuken be- gesitueerd aan de straatzijde en twee yen- vindt zich niet toevallig in de kelder. Bij de sters brengen daglicht naar binnen. De grotere rijwoningen wordt zelfs de volledi- keuken is ook bereikbaar vanaf de hal, ge trap ontdubbeld. Zo is de trap in het vlak naast de voordeur. De dimensionering reeds besproken woonhuis Van Eetvelde van deze keukendeur en het vaak visueel breed en uitgewerkt als een zichtbaar on- wegwerken ervan, is een constant gegeven. der van het interieur. De trap voor het De belangrijkheid van de ruimtes kan men personeel daarentegen is smal en bevindt aflezen van de vorm en de grootte van de zich in een afgesloten trapp. enh uis o n Bij een rijwoning is de trapruimte 2oste eeuw zal vervagen , zelfs ver dwij. nen de distributiespil tussen de verdiepingen, 10 DE RIJWONING. EEN WONINGTYPE MET EEN RIJK VERLEDEN EN EEN TOEKOMST RIJWONING IN BRUSSEL 1888 Architect Edmond De Vigne Foto: L'Emulation, 1894 SOL/TERRAINS REZ DE CHAUSSEE ETA.. eigen woning met atelier in Antwerpen uit • 1902 is hiervan een goed voorbeeld. Het huis bezit een aaneensluitende reeks van drie ruimtes op de bovenste verdieping, op het belangrijkste niveau zelfs vier. De trap- ruimte bevindt zich centraal met een hoog- tegelijk aan twee verdiepingen. De achter- ste kamer is de veranda, overgangszone tussen de tuin en het interieur. Dit aspect wordt versterkt door degrote beglaasde deuren naar de tuin en deplantendecoratie op de wanden. Het gevoel van een buiten- ruimte wordt extra benadrukt door degro- te beglaasde lichtkoepel, een oplossing die vaak is toegepast bij een verandaruimte. De hoeveelheid licht die hiermee naar bin- nen komt, geeft tevens licht aan de aanpa- lende, maar ingesloten eetkamer. Gezien degrote die to en om zoveel mogelijk dag- licht binnen te laten in het hart van de wo- nin Bascourt niet voor een zadel- dak. Een bewoonbaar dakvolume is niet aanwezig. Dit werk van Bascourt bezit nog veel andere interessante aspecten, spijtig genoeg werd dit meesterwerk in 1986 gesloopt. Een onderzoek naar de verschillen- deplanvarianten is bijgevolg van groot be- lang om de rote potenties van het type te achterhalen. Archiefmateriaal enpublika- ties vormen de basis van een onderzoek, omdat eengroot aantal van de rijwoningen ondertussen reeds zijn gesloopt. In 1908 start depublikatie 'La Maison Moderne': losse foto's aangevuld met grondplannen. Het biedt interessant materiaal van vaak mindergekende ontwerpers. Deze publi- katie illustreert tevens hoe degrote pro- ONISNISIMMIsi miNISIMISIMMIIIINNIMMINIMMINIIMION.11110011111111.11.11=1.101. 40111111111111111111MinsiMIM MMINIMINNIMISOMMINNIMI 111111111111111111101111111111111111010111111111 duktie van rijwoningen rond de eeuwwis- 4 5.A4 seling in Brussel tot stand kwam. Meestal gaat het om gebouwen opgetrokken na 1905. de verbindingschakel tussen de belangrijk- De trap wordt het dynamisch element dat De rijwoning van architect ste kamers. In de rijwoning uit 1888 be- men maximaal wil benutten om de visuele Courtenay in Schaarbeek is een goed voor- vindt de trap zich in een afzonderlijke openheid te bevorderen. beeld van een kleiner burgershuis. Hier is zone en zijn er geen visuele verbindingen Deplaatsing van de trap Icrijgt dan de keuken niet meer in de kelder, deplaats met de afzonderelijke woon- en slaapruim- ook degrootste aandacht. Gezien de verti- voor hetpersoneel. Op de benedenverdie- tes. Het is juist door de bijdrage van de Art cale verbinding is het ook de plaats bij uit- p in bevindt zich een kleine eetkamer Nouveau-architecten, dat de trap een gein- stek om daglicht te laten binnendringen. vooraan naast de keuken die uitziet op de tegreerd onderdeel wordt in het interieur. De doorsnede van architect Jos. Bascourts tuin. Op de eerste verdieping is de grote DE RIJWONING. EEN WONINGTYPE MET EEN RIJK VERLEDEN EN EEN TOEKOMST 11 in Schaarbeek ontworpen door Joseph Dion re tonen een ander aspect van de veranderingen die zich voordeden binnen de stedelijke rijwoning. Aangezien de plan- nen van deze huizen in 1910 zijn gepubli- ceerd, kan men het bouwjaar eveneens situeren tussen 1905 en 191o. Stedebouw- kundig is hier ook een verandering vast te stellen. De woningen bezitten een kleine voortuin, afgesloten met een mooi smeed- ijzeren hekwerk. Door de architect is hier bewustgekozen voor een verwijzing naar een uitgesproken landelijk karakter. De puntgevels zijn niet aangebracht vanuit een behendig omzeilen van stedebouw- kundige randvoorwaarden. De kroonlijst- hoogte van de woning rechts is hiervan het bewijs. Het is een goed voorbeeld waarbij de burgerij zoekt om binnen de traditie van de rijwoning een landelijk sfeer te introduceren. Dit komt ook tot uiting in de RIJWONING BASCOURT IN ANTWERPEN met een uitgesproken Art Nouveau-signa- naamgeving van de rijwoningen; in een 1902. DOORSNEDE tuur. Interessanter dan deze stylistische as- sgraffitopaneel in de gevel staat links 'Villa Architect Jos. Bascourt pecten is de relatie interieur en gevel. De Rosita' en rechts 'Villa Margot'. De verwij- ontwerper Iciest om de trapruimte expliciet zing naar een villa, terwijl alles is gestruc- te tonen in de voorgevel met een breedte tureerd tussen twee mandelige muren, eetkamer met een breedte gelijk aan deze van zeven meter, een oplossing die reeds illustreert dat reeds begin deze eeuw een van het perceel. De ruimte wordt geaccen- voorkomt in Hankars eigen woning uit tendens bestond om het stedelijk woonhuis tueerd door een breed boogvenster, waar- 1893. De circulatiezone is afleesbaar vanop te verlaten en de burgerij de voorkeur gaf door de bewoners een andere visuele rela- de straat. De gevel krijgt hiermee een twee- aan het ideaalbeeld van het villatype. tie krijgen met de straat. Aan de achterzij- ledige opbouw, de verticaliteit wordt ver- Het zich afzetten tegen de dwing en- de is er een kleiner salon, meestal funge- sterkt door beide delen elk een eigen sym- de randvoorwaarden van eenstadsperceel rend als 'zondagse kamer'. In de kleine metrische compositie te geven. Het gebruik is ook aanwezig in de eigen woning van uitbouw achteraan is het WC geintegreerd van de verticale verbindingszone als be- Louis Cloquet uit 1903, gelegen aan de in het interieur. langrijk onderdeel binnen een dynamische Gentse Leopoldlaan. Het huis met de naam Een rijwoning in de gemeente Sint- gevelcompositie wordt in de jaren 20/30 bij 'De kat en de hond' bezit niet enkel een Gillis toont een andere ontwikkeling. De veel rijwoningen een centraal thema. puntgevel, ook de diepe insnijding van de gevel bevat sgraffitopanelen en smeedwerk De twee aanpalende rijwoningen bouwmassa ten opzichte van de rooilijn is RIJWONING COURTENAY IN SCHAARBEEK CA. 1905-1910 Architect Edmond Courtenay Foto: Album de la Maison Moderne 12 DE RIJWONING. EEN WONINGTYPE MET EEN RIJK VERLEDEN EN EEN TOEKOMST RIJWONING DELCOIGNE IN SINT-GILLIS CA. 1905-1910 Architect onbekend Foto: Album de la Maison Moderne TWEE RIJWONINGEN > CA. 1905-1910 ArchitectJoseph Diongre Foto: Album de la Maison Moderne RIJWONING CLOQUET IN GENT 1903 Architect Louis Cloquet Foto: M. Dubois een uitzonderlijk gegeven. Het is alsof zon, kon genieten van de gezonde lucht. Cloquet een driegevelwoning wilde ma- Op de zijmuren van de terrassen werden ken, zelfs een gebouw met een meer laude- veelal keramische tegels aangebracht met like verschijning. plantmotieven of zichten van zee en dui- De koppeling van de rijwoning met nen. Zoals bij Villa Doris is er geen uitge- het woord 'villa' komt reeds voor op het sproken voordeur; de toegang is een on- einde van vorige eeuw bij de bebouwing derdeel van een groot raam met zicht op opgetrokken langs de zeedijk in de ver- zee. De specifieke locatie resulteerde in een schillende badplaatsen. Dit waren alle va- variant van de stedelijke rijwoning. kantiewoningen waarbij de naam 'villa' bijna altijd werd gehanteerd. Enkel een De inbreng paar voorbeelden zijn overgebleven zoals van Horta en Hankar Villa Doris in Middelkerke en Villa Maritza Zoals Jos Vandenbreeden reeds in Oostende, beide beschermd als monu- beklemtoonde zijn Horta's rijwoningen ment. Een specifiek kenmerk van de rijwo- veel meer dan ruimtes met florale Art ningen op de zeedijk is het overdekt open- Nouveau-aankleding. Horta transformeer- lucht terras: een buitenkamer waar men de op een ingrijpende wijze de ruimtelijk- beschermd van de wind, en vooral van de heid, hij gaf hier als het ware de beperkin- DE RIJWONING. EEN WONINGTYPE MET EEN RIJK VERLEDEN EN EEN TOEKOMST 13 .IIMMO.111 TCZ RIJWONING TASSEL keer een uiting is van een nieuwe, optimis- kleine loggia boven de voordeur en het 1893. tische maatschappelijke toekomstvisie die aanwenden van metalenprofielen in de Grondplannen en doorsnede in Brussel aanwezig was rond de eeuwwis- voorgevel versterken nog meer het afwij- Architect Victor Horta seling. De woningen van Horta zijn dan kend karakter. Hortageeft in zijn memoi- ook een kristallisatie van een tijdsgeest. res een van de sleutels om de ruimteop- RIJWONING FORTIN IN SCHAARBEEK In zijn memoires stelt Horta dat een bouw te begrijpen. Tassel vroeg hem naar CA. 1905-1910 woning niet enkel de uitdrukking moet mogelijkheden voor diaprojectie, toch een Architect Henri Jacobs zijn van de levenswijze van de opdracht- zeerparticuliere vraag van een opdracht- Foto: Album de la Maison Moderne gever, het huis moet tevens 'het portret' g ever. Vanuit een kleine ruimte boven de zijn. Horta zet zich of teen het typeplan, hal, gecombineerd met een 'donkere ka- hi' ontwikkelt een woning vanuit zeer par- mer' kon Tassel zijn lichtbeelden projecte- ticuliere eisen van zijn opdrachtgever. ren tot in de woonkamer. De doorsnede Rijwoning Tassel uit 1893 beschouwt men van woning Tassel openbaart nog meet terecht als zijn eerste volwaardige Art Gezien degrote diepte van de bebouwing, Nouveau-realisatie. Reeds tijdens de opteert Horta voor de opsplitsing van het bouwfase stelden de voorbijgangers zich volume in een 'voor' en 'achter' huis, mis- vele vrag,en alleen al de centrale voordeur schien wel de meestgeniale ingreep. Dit en de afwezigheid van keldervensters voor laat hem toe daglicht binnen te brengen in hetpersoneelsgedeelte, waren reeds vol- het hart van het huis maar tevens de ruim- doende elementen die indruisten teen het g te ook een nieuwe dimensie tegeven. Door verwachtingspatroon van het 'gestandari- de florale motieven op de muren, in het seerd' 19de-eeuws Brussels rijhuistype. De smeedwerk en vooral in het beglaasde pla- pRgiRLETE D. MA- P LACE DES B i EN FAiTELI CHAERUEIC ECHELLE at 0.005 P.M. L:ACk.CH ITECTE oger. gen tussen de twee muren op. Er ontston- den interieurs met verrassendeperspectie- ven zowel in horizontale als in verticale richting. Francis Strauven en andere au- teurs wijzen op het Piranesisch karakter van Horta's spatiale creaties. Toch ma g F:ts DE CHAUS5 . 8-EL .-rAsE 5 .C© ND ETA S E men niet vergeten dat deze grote omme- 14 DE RIJWONING. EEN WONINGTYPE MET EEN RIJK VERLEDEN EN EEN TOEKOMST fond krijgt men als het ware een sublimatie Degevel van woning Tassel is als Hiermee kon Cauchie tevens de gevel een van een tuin in het midden van de woning. het ware de verticale opstand van het volledig symmetrische compositie geven. Horta verplaatst in woning Tassel het idee grondplan. Een andere inwendige orde- Voor de meeste historici valt de kor- van de veranda naar het midden van het ning resulteert in een gevelopbouw die te Brusselse Art Nouveau-periode tussen huis; een oplossing die hij herneemt in de compleet afweek van de toemalige pro- twee data: 1893 en 1902. Het modisch rijwoningen Van Eetvelde, Solvay en duktie. Het is dan ook begrijpelijk dat dit effect blijft echter nazinderen tot aan de Aubecq. werk van Horta metgrote verbazing werd Eerste Wereldoorlog. Een grote versobering bekeken, in de eerstep laats omdat het vra- en rationeel materiaalgebruik krijgen meer g rie en meer de belangstelling bij de nieuwe gekende van het interieur. Boeiend is de generatie, een evolutie die reeds is aange- vergelijking met de rijwoning ontworpen zet door Paul Hankar. Het interessantste door een tweederangsfiguur van de Art voorbeeld is de rijwoning met kliniek voor Nouveau, architect Henri Jacobs, een reali- Dr. Van Neck in Sint-Gillis, ontworpen in satiegepubliceerd in 'La Maison Moderne' 1910 door Antoine Pompe. van 191o. Zoals bij Tassel heeft de voorge- vel een volledig symmetrische opbouw, in- De landelijke rijwoning clusief de centraalgeplaatste voordeur. In de reedsgeciteerde publikatie Terwijl de voorgevel enige gelijkenis bezit van de ASLK uit 1910 zijn een groot aantal met Tassel, zijn de grondplannen van voorbeelden van sociale huisvesting te vin- Jacobs een voortzetting de 19de-eeuwse den uit verschillende Vlaamseen Waalse opbouw van de rijwoning. gemeenten. Het gaat om gegroepeerde ar- Vele woningen die gerangschikt beiderswoningen, meestal een rijbebou- worden onder de Art Nouveau, zeker wat wing. Een onderzoek naar de varianten die imitvrif deproduktie ervan in de provinciesteden men binnen deze sector van huisvesting betreft, zijn in feite een verderzetting van heeft bedacht, is nauwelijks voorhanden. de 19de-eeuwse burgerwoning. Meestal Een interessant voorbeeld uit de ASLK- bleef de Art Nouveau beperkt tot gevel- inventaris is eenproject uit 1902 in Burcht, aankleding of interieur-decoratie. Van een gerealiseerd door de Antwerpse huisves- ommekeer in het ruimtelijk denken zoals tingsmaatschappij 'Vlaamsche Heerd'. Bij bij Horta is er maar zelden sprake. Toch deze bebouwing zijn er tussen de wonin- zijn er een aantal realisaties aan te wizen gen lange an en om de straatzijde te re- met eengewijzigd planconcept. Hierbij is lieren met de achterzone, een oplossing die RIJWONING HANKAR IN BRUSSEL. 1893 zeker het werk van Hankar te vermelden, niet voorkomt in een stedelijk environne- Architect Paul Hankar vooral zijn eigen woning uit 1893. Hankar ment. De woningen bestaan uit twee delen, Foto: Neubauten in Brussel toont in de voorgevel de circulatiezone van vooraan het 'woonhuis' met een rationele het huis; de belangrijkste woonkamer met opbouw van twee kamers en een trapruim- aansluitend een veranda krijgt een dubbele te. Een lange gang verbindt de voordeur RIJWONING MET KLINIEK DR. VAN NECK plafondhoogte, alsof het gaat om een grote met een overdekte achterliggende binnen- IN SINT-GILLIS. 1910 atelierruimte. Maar al te vaak word t bin- plaats. Achteraan is er een vrijstaand Architect Antoine Pompe nen het overzicht van de Art Nouveau de bouwvolume met daarin een WC, een ko- Foto: A.A.M., Brussel figuur van Octave van Rysselberghe verge- lenhok, een berging evenals een ruimte om ten. Hoekwoning Otlet uit 1894 is ontegen- brood te bakken.Gezien de afwezigheid sprekelijk een meesterlijke ruimtelijke cre- van openbare rioleringen is het WC niet atie. De samenwerking voor het interieur opgenomen in het 'woonhuis'. De buiten- met Henry Van de Velde heeft zeker bij e- ruimte is een 'Cour', het idee van een tuin dragen tot de onverwachte manier van is niet aanwezig. De doorsnede geeft ons planopstelling. Van Rysselberghe bouwt in de ruimtelijke opzet. De plafondhoogte 1897 het eerste Gentse Art Nouveau- van de twee belangrijkste kamers is 3,50 gebouw, een woning waar de gevel de di- meter, een hoogte die niet meer voorkomt recte uitdrukking is van een andere confi- in de hedendaagse sociale huisvesting. De guratie van de grondplannen. Spijtig slaapkamers aan de straatzijde zijn niet genoeg werd deze woning Declacre in 1940 ingewerkt in het dak, waardoor een ber- vernield. gingszolder behouden blijft. Toch sluit dit Binnen de Art Nouveau-architec- voorbeeld aan bij een bebouwing met een tuur zijn nog twee andere realisaties te ver- gesloten stedelijk bouwblok. Het is pas bij melden: de uiterst smalle rijwoning Saint- het realiseren van de tuinwijken, vooral na Cyr van Gustave Strauven uit 19oo aan de 1918, dat het bouwvolume een andere rela- Brusselse Ambiorixsquare en de eigen wo- tie zal krijgen met eengroene omgeving. ning met atelier van Paul Cauchie uit 1905 in de Frankenstraat. Bij deze laatste is De rijwoning vooral de ongebruikelijke oplossing voor tijdens het Interbellum de toegangspartij opmerkelijk. De voor- De interessantste realisaties uit de deurg peeft niet rechtstreeks uit o de jaren 20 zijn de verschillende tuinwijken. straat; in een overdekt tussengebied zijn De tuinwijken rond Brussel, zoals zowel de ramen als de deur aangebracht. Kapelleveld, Cite Moderne en Le Logis- DE RIJWONING. EEN WONINGTYPE MET EEN RIJK VERLEDEN EN EEN TOEKOMST 15 RIJWONING IN ANTWERPEN 1935 Architect G. Jacobs Foto: M. Dubois Tekening: Y. Malysse & J. Verstraete vi 0 1 2 3 architectuurprijs. De benedenverdieping is Tier van Rene Guiette in Antwerpen, ont- volledig gesloten, het dominerend element worpen in 1926 door Le Corbusier. Hier in de gevel is een half cirkelvormig be- kon hi' voor de eerste maal een aantal as- glaasd volume. Het is niet de circulatie pecten van zijn 'Citrohan' type aanwen- zone maar een variant op een erkeroplos- den. Het theoretisch model moest hi' ech- sing. Het gesloten karakter van de boven- ter aan de concrete situatie aanpassen. In bouw wordt bekomen door de slaapkamer het eerste deel van zijn 'Oeuvre Complete' op de tweede verdieping aan de achter- schrijft hi' in 1929 het volgende: 'solution zijde uitzicht te geven op een dakterras. touteparticuliere imposee par les lotisse- Het streven om de straatzijde te sluiten ments belges caracterises par une dimen- en de tuinzijde maximaal te openen zal sion de 6 m. de façade et une tres grande in de loop van de 2oste eeuw nog toe- profondeur'. Het is een compacte doos- nemen. vorm met op de bovenste verdieping een Een van de interessantste woningen atelier en dakterras. Alhoewel hetgaat om uit het de jaren twintig is het huffs met ate-een driegevelwoning ma men het be- RIJWONING IN BERCHEM 1932 Architect W. Vanden Broeck Foto: Architectuur & Urbanisme, nr.4, 1933 DE RIJWONING. EEN WONINGTYPE MET EEN RIJK VERLEDEN EN EEN TOEKOMST 17 RIJWONING MET ATELIER GUIETTE IN ANTWERPEN 1926 Architect Le Corbusier Exterieur en doorsnede Foto: M. Dubois 'CITROHAN' WONING 1922 LE CORBUSIER Basisconcept voor woning Guiette. Alhoewel de perspectieftekening een vrijstaande inplanting weergeeft kan het ontwerp ook bij elkaar worden gebracht als een rijwoning. schouwen als een rijwoning. De openingen De bindende stadsreglementering bepaal- van een architect valt of te lezen van de in de langse zijgevel zijn secundair ten op- de niet enkel de materiaalkeuze maar ook beelden die links en rechts van de voor- zichte van de grote openingen in voor- en de binnenruimte. De benedenverdieping deur zijn aangebracht: zij stellen de ver- achtergevel. Beide bezitten een hoge verti- bezit een plafondhoogte van maar liefst schillende ambachten voor die betrokken cale beglaasde strook, een element dat de 3,5o meter, een hoogte die niet voorkomt in zijn bij het bouwen. Wat de typologie be- uitdrukking is van de inwendige structuur. zijn andere realisaties. treft, is er een belangrijker element te ver- Hierachter bevindt zich de doorlopende Ongeveer gelijktijdig bouwt Eduard melden. Dit woonhuis is vermoedelijk een trap, een rechte verbinding tussen de Van Steenbergen in 1925 in Berchem zijn van de eerste rijwoningen in Gent waar de voordeur en de tweede verdieping. Le eigen woning met atelier. De voordeur achtergevel een bijna evenwaardige com- Corbusier maakt zelfs de vergelijking met staat centraal in de voorgevel. Het idee van positie en materiaalbehandeling bezit dan de trap naar de hemel uit de film 'The Kid' een centrale hal vindt men ook in Valentin de straatgevel. De symmetrische achterge- van Charlie Chaplin. Binnen het ruimte- Vaerwijcks eigen woning in Gent, ontwor- vel vormt eengeheel met de tuinaanleg, de concept van deze woning fungeert deze in- pen in 1913 en afgewerkt na de Eerste vijver en het klein prieeltje achteraan het drukwekkende trap als bindend element. Wereldoorlog. Dat het gaat om een woning perceel. Het oeuvre van Louis-Herman De Koninck is ontegensprekelijk een van de krachtigste uit de jaren 20 o. Bij woning Dotremont uit 1931-1932 in Ukkel is het programma van eisen in feite te groot voor de breedte van hetperceel. Hi' komt tot eengelijkaardige oplossing als Horta, cen- traal wordt een hoe ruimte voorzien als hart van de woning. De uitwerking ervan gebeurde met een modernistisch vormvo- cabularium. Onder andere voor de uitzon- derlijke ruimtelijkheid die hier wordt be- reikt, werd dit woonhuis beschermd als monument. Wat Brussel betreft, dient zeker ook de eigen woning te worden vermeld van Paul-Amaury Michel uit 1935/1936, een sterk door Le Corbusiergeinspireerd gebouw. De woonkamer bezit een dubbele verdiepingshoogte, een oplossing die niet WONING VAERWIJCK IN GENT 1913-1918. VOOR- EN ACHTERGEVEL Architect Valentin Vaerwijck Foto: M. Dubois 18 DE RIJWONING. EEN WONINGTYPE MET EEN RIJK VERLEDEN EN EEN TOEKOMST WONING DOTREMONT IN UKKEL. 1931-1932. VOORGEVEL EN CENTRALE LEEFRUIMTE Architect Louis-Herman De Koninck Foto: A.A.M., Brussel WONING 'MAISIN DE VERRE' IN BRUSSEL vaak voorkomt. Door hetgrote venster aan 1935-1936 de straatzijde kreeg dit werk de naam van die zich hebben voorgedaan in de jaren Architect Amaury Michel 'maison de verre'. 2o/3o is ongetwijfeld het steeds vaker in- Foto: A.A.M., Bruseel Niet enkel in het oeuvre van de brengen van een afzonderlijke ruimte voor modernisten zoals Huib Hoste, Gaston de auto. Dit heeft tot gevolg dat de inwen- Eysselinck, Leon Stynen, Victor Bourgeois, dige ordening van het rijhuis ingrijpend komt uit in een gang die rechtstreeks de Renaat Braem kan men boeiende rijwonin- wordt aangepast. Waar de bouwlijn sa- hal met de keuken verbindt. De trap naar gen aantreffen, ook in het werk van min- menvalt met de stoep, krijgt de beneden- het slaapniveau vormt een geheel met de dergekende architecten zullen er zeker verdieping een gesloten karakter. Wanneer woonkamer en is aangebracht boven deze voorbeelden te vinden zijn. Daarom is een er bij de stedebouwkundige plannen een gang naar de keuken. Dit geeft als resultaat grondig onderzoek naar de bouwproduktie voortuinzone is voorzien, kan de architect dat in de woonkamer zowel de volledige meer dan noodzakelijk. een andere oplossing brengen. Door de ga- die to als de breedte van het bouwvolume Een van degrootste veranderingen rage een halve verdieping onder het straat- visueel wordt ervaren. niveau te brengen blijft er een betere relatie In een afzonderlijk artikel wordt tussen het woongedeelte en de tuin. in aan op de evolutie in de verschil- RIJWONING VERBRUGGE IN GENTBRUGGE Een voorbeeld hiervan is de rijwoning lende rijwoningen van Gaston Eysselinck. 1934. STRAATGEVEL EN GRONDPLANNEN Verbrugge uit 1934, ontworpen door Architect Geo Bontinck Geo Bontinck. Garage, stookplaats en kel- De verdringing Tekening: Y. Malysse & J. Verstraete de r krijgen een plaats onder het woon- van de rijwoning na 1945 Foto: M. Dubois g edeelte. De glannen tonen eenrondp Zoals in de inleiding reeds is bena- aantal specifieke oplossingen binnen de drukt wordt deperiode na de Tweede distributies van de functies. De keldertrap Wereldoorlog gekenmerkt door een steeds DE RIJWONING. EEN WONINGTYPE MET EEN RIJK VERLEDEN EN EEN TOEKOMST 19 ONTWERP VOOR BIO-SOLAIRE STADSWONING RIJWONING IN GENT 1976 1987-1989. MAQUETTE Architect Luc Schuiten Architect Lieven Dejaeghere Foto: M. Dubois versnelde ingebruikname van de periferie. na 1945. In de hierna besproken voorbeel- jonge ontwerpers vindt men voorbeelden Vooral door de mogelijkheden van de indi- den wordt een accent gelegd op verschil- zoals bij Eugeen Liebaut, Kris Mys, Pascal viduele mobiliteit worden de verkavelin- lende aspecten. Toch zijn er een aantal re- Van der Kelen, Dirk Defraeije en Lieven gen met het vrijstaand woonhuis het alisaties die bier niet zijn opgenomen die Dejaeghere. woonmodel bij uitstek. Dit heeft tot gevolg toch een vermelding verdienen: de rijwo- dat de rijwoning een steeds minder voor- ning Cornelis in Antwerpen van Bob Van komende ontwerpopdracht wordt voor ar- Reeth (AWG) met een Bevel van Charles chitecten. Wanneer men het oeuvre bekijkt Vandenhove, de verbouwing van een 19de- van hen die juist na 1945 stamen, zoals bij- eeuwse rijwoning in Aalst door Pieter De voorbeeld Willy Van der Meeren, Paul Bruyne, de rijwoning Swinnen in Brussel Felix of Lucien Engels, dan stelt men vast van Willy Serneels en de eerste rijwonin- dat in de jaren vijftig de rijwoning nog ge- gen van Peter Callebaut, Jan Tanghe, regeld voorkomt. Het is vooral in de jaren Marcel Molleman, Alfons Hoppen- zestig dat de grootste verschuiving plaats- brauwers, Lucien Engels en Willy Van der vindt. De auto binnen het bouwprogram- Meeren. Ook in het werk van een aantal ma wordt een vast gegeven; het 'bel etage' type ontstaat en wordt aangewend in ste- delijke uitbreidingen. Toch zijn er een aan- RIJWONING IN OOSTENDE 1963. tal ontwerpers die alternatieven zoeken om Voorgevel en grondplannen. aan de erg dwingende opdeling binnen het Architect Jan Tanghe bel etage'-type te ontsnappen. In 1979 kreeg Luc Schuiten de eer- ste prijs met een rijwoningontwerp in een wedstrijd georganiseerd door het tijdschrift 'Architecture Belgium'. De architect vestig- de reeds in 1976 de aandacht op zich met een zelf gebouwde 'ecologische' woning in 5 Overijse. Zijn ontwerp bezit de titel: 'Leven en wonen met de zon in de stad', een plei- dooi voor een bio-solaire stadswoning. Hierbij is het plantaardig karakter een be- langrijk onderdeel, de voorgevel is zelfs de drager van een weelderige plantengroei. In =A dit voorstel gaat het in de eerste plaats om de verbetering van de ecologische dimen- sie bij het gebruik van de woning en niet als een manifest om een halt toe te roepen aan de landelijke bebouwingswoede. Het is niet de bedoeling een volledi- 11 ge opsomming te brengen van rijwoningen 20 DE RIJWONING. EEN WONINGTYPE MET EEN RIJK VERLEDEN EN EEN TOEKOMST Voorbeelden van rijwoningen Woning Goethals in Ledeberg I Gent (1968-1969) Architecten: Eric Balliu & Johan Baele (BARO) Het bouwprogramma voorzag op de benedenverdieping een klein kantoor en ,tiit 45, I een expositieruimte. De belangrijkste optie is het introduceren van een centrale buiten- ruimte, een kleine tuin die ook de moge- lijkheid geeft om daglicht binnen to bren- gen. Het dakterras op de tweede verdie- ping is een wezenlijk deel van de woning en is bereikbaar via een buitentrap, een verbindingselement dat op een expressieve wijze tot uitdrukking is gebracht in de ge- velopbouw. Deze realisatie is een goed voorbeeld van een architectonische bena- dering die men heeft gecatalogeerd onder het begrip het 'brutalisme'. Ook organisa- torisch wijkt het geheel sterk of van de toenmalige rijwoningbouw; niet enkel wo- nen en werken worden gecombineerd, ook tuin en terras bevinden zich binnen het bouwvolume. Dat de invloed van Eysselincks eigen woning in Gent uit 1931 voor deze jonge architecten een inspirerend voorbeeld is geweest, ligt voor de hand. WONING GARDELEIN 4.7.7.704;;Tiiii.47,74.-1;.: 4.90, r Architect Johan Baele (BARO) ciwtvose doxvnede Foto: J. Vandevelde Ongeveer gelijktijdig wordt rijwo- uitzicht op straat. Ook een slaapkamer op ning Gardelein in Sint-Amandsberg ge- de tweede verdieping ziet uit op het in- bouwd. Het gevelvlak bezit op de verdie- springend deel. Zoals bij Goethals is het pingen een versnijding waardoor de keu- dakterras ontworpen als buitenkamer. ken een hoekraam bezit met een breder rjui=litAin se 11111111 M anassaa U sawianimis . al*roula midi en% imam intim 1111111/4111011111111111111 sitiaminiumma ilIfIrli Oil girl 6 II 11§1111111 1111111111111111 111•1111111111§111111111 1111111111111111101111•1.1 WIIMIlliiii. r ar.,......... 0 i I DE RIJWONING. EEN WONINGTYPE MET EEN RIJK VERLEDEN EN EEN TOEKOMST 21 Woning Cleyman in Gent (1973) Architecten: Johan Raman & Fritz Schaffrath In het straatbeeld valt deze woning op door Naar gesloten karakter. Enkel een gesloten garagepoort en voordeur ritmeren de benedenverdieping. Op de eerste ver- dieping is een klein terrasje met bloembak. Deze versnijding laat toe aan de keuken een hoekraam te geven waardoor een beter uitzicht op de straat mogelijk is. Bovenaan de Bevels is alles gesloten, met uitzonde- ring van een lang, smal verticaal raam. Deze massiviteit is het logisch gevolg van de inwendige ordening die het best aflees- baar is in de tekening van de doorsnede. Die verduidelijkt de totaal andere opbouw dan bij de traditionele 'bel etage'-rijwo- ning. Om de visuele relatie met de tuin te bekomen is het 'split-level'-principe toege- past; door het schranken van de niveaus ontstaan diagonaal perspectieflijnen in het interieur. Vanuit de eetkamer aan de straat- zijde heeft men zicht op de tuin. Om de Foto: M. Dubois ruimtelijkheid nog te versterken is een cen- trale vide aangebracht waarlangs daglicht binnenkomt. De slaapkamer van de ouders die vooraan is gelegen, krijgt zonlicht van- uit het zuiden. Bovenop de slaapkamer van de kinderen is een dakterras met zuid- orientatie. Het streven naar een zo groot mogelijke openheid is hier maximaal be- nut. 111M1111111111, a IIIIIIIIIIHIIRNIRONNUI 11111UIIIIInull 11111111111111111111,11111111111111111,11111111111111111111 a GUM 22 DE RIJWONING. EEN WONINGTYPE MET EEN RIJK VERLEDEN EN EEN TOEKOMST Woning Leysen in Turnhout (1968) Architect: Lou Jansen (i.s.m. Rudy Schiltz) Deze woning illustreert op een overtuigende wijze hoe een complex en zwaar programma van eisen zich kan in- passen in een rijbebouwing. Gevraagd was: een woning met vijf slaapkamers, ge- combineerd met een dokterspraktijk, een dubbele garage en berging. Dit alles bin- nen eenperceelsbreedte van io meter en 1 met een bouwdiepte varierend van 17 me- . CI I ter op de benedenverdieping tot 12 meter n op de verdiepingen. Ook hier toont de doorsnede de onverwachte mogelijkheden die een architect kan aanbrengen. Terwijl de voorgevel maar drie bouwlagen laat RIJWONING CRIEKEMANS (LINKS) EN vermoe d en zijn er in feite vier. In de twee WONING LEYSEN (RECHTS) IN TURNHOUT onderste bevindt zich depraktijkruimte, de twee bovenste worden ingenomen door de woning. Het medisch gedeelte krijgt licht via de achtergevel, maar gelijktijdig is een rechtstreeks zicht op de privetuin ontno- men, dit door het bijkomend volume met een speelruimte voor de kinderen. In het woo n gedeelte zijn de 'dienende' functies als keuken, toilet, trappen en berging ge- groepeerd in een lane zone, evenwijdig met de open eet- en zitruimte. Een klein gedeelte van de woonkamer heeft een dub- bele verdiepingshoogte. In het verlengde van de zitruimte is er eengroot dakterras. Eenspiltrap maakt de verbinding met d e tuin. Bovenaan zijn er vijf kamers, waar- vaner twee uitgeven op een dakterras. Vanop dit terras heeft men een zicht op de tuin via de vide van de zitruimte. De strak- heid van degevels en de grondplannen laat niets vermoeden van de boeiende ruimtelijkheid. Tekeningen: Y. De Bont Woning Criekemans in Turnhout (1972) Architect: Paul Neefs Deze rijwoning bevindt zich juist naast woning Leysen en bezit eveneens een uitgesproken strenge gevelcompositie. Enkel de eerste verdieping bezit een be la- zing over de volledige breedte van het per- ceel. Vergelijkt men de grondplannen met de vorige woning dan stelt men niet enkel vast dat het om een minder zwaarpro- gramma gaat, maar ook dat de uitgangs- punten van Neefs om een ruimte te struc- tureren compleet anders zijn. Zoals in veel 4 van zijn andere realisaties zoekt hi' naar een grote 'rationele plasticiteit'. Alles be- gint met een correcte plaatsing van de schuine trap. Dit verbindend element rang- schikt de andere ruimtes harmonieus waardoor als het ware de dringende even- wijdige mandelige muren worden ont- kracht. De compositie van de achtergevel versterkt nog deze betrachting om de ver- nieuwde mogelijkheden van de rijwoning te onderzoeken. DE RIJWONING. EEN WONINGTYPE MET EEN RIJK VERLEDEN EN EEN TOEKOMST 23 Woning Braunschweig in Wilrijk (1974-1976) Architect: Georges Baines De voortuinzone kreeg een verhard oppervlak en fungeert als een tussengebied tussen de straat en het interieur. Het gevel- vlak bezit een T-vormige opbouw waar en- kel bovenaan een klein raam is aange- bracht. Alle andere openingen liggen in de twee insnijdingen die Baines introduceert in het volume. Hierdoor is de voordeur niet volledig zichtbaar vanaf de straat. Vooral de invloed van Aldo Van Eyck en zijn pleidooi voor het maken van tussen- gebieden, van 'drempels' is hier bepalend geweest voor deze zachte overgang exte- rieur. /interieur. Op de doorsnede van de woning is het concept goed afleesbaar. Baines grijpt terug naar het idee van de serre, een veranda die zowel werkt als bin- nen- en buitenkamer. Deze ruimte strekt zich uit over de drie verdiepingen. Verschillende kamers zien hierop uit. Zoals bij de woningen van Horta zijn hier ramen aanwezig die uitzien op een binnenruimte. Door het volledig bepleisteren van de ruimte wordt de hoogte extra versterkt. De -..-i , uiterst verzorgde detaillering en de Witte ^ verschijning roepen reminiscenties op met , , het werk van architect Richard Meier. In te- genstelling tot de gesloten baksteenmassa aan de straatzijde, is de tuinkant volledig beglaasd. Dit geeft een maximaal zicht op het terras en de tuin, een ontwerp van de tuinarchitect Jacques Wirtz. _J 24 DE RIJWONING. EEN WONINGTYPE MET EEN RIJK VERLEDEN EN EEN TOEKOMST Woning Verstraeten in Hoevenen (1975) Architect: Jo Crepain Tussen 1975 en 198o realiseert Crepain een aantal boeiende rijwoningen. Zoals bij de woning van Raman en Schaffrath zoekt hij in de eerste plaats naar een betere visuele binding tussen het inte- rieur en de tuin. Dit bekomt hij door de eetkamer en keuken hoger te situeren dan de zitruimte. Door gebruik te maken van de volledige perceelbreedte en een hogere hoogte krijgt de zitruimte ruimtelijk ook de belangrijkste plaats in de woning. Aan de tuinzijde is een torenvolume aanwezig, de spiltrap geeft toegang tot een kleine zit- hoek op niveau van de garage en de slaap- kamers. Tussen de twee slaapkamers is een vide aangebracht met bovenaan een licht- koepel. Deze tussenruimte laat toe vanuit de slaapkamers van de kinderen een zicht te hebben op de zitruimte. Crepain toont hier dat hij op een zeer behendige wijze een compactheid weet te combineren met onverwachte doorzichten in een woning. Deze zoektocht naar een verhoogde ruim- telijkheid vindt men ook in zijn eigen wo- ning in Kapellen. Deze woning is een on- derdeel van drie aanpalende rijwoningen, gelijktijdig door Crepain ontworpen en ge- bouwd. RIJWONING VERSTRAETEN IN HOEVENEN Architect Jo Crepain Foto: M. Dubois DE RIJWONING. EEN WONINGTYPE MET EEN RIJK VERLEDEN EN EEN TOEKOMST 25 Woning Somers in Hove (1979) Architecten: Walter Steenhoudt & Bert Robaye De strengheid waarmee deze wo- ning zich aan de straatzijde toont laat niets los van de intrinsieke waarde van het con- cept. In de gesloten sokkel is enkel een opening voor een garage en de hal. De bo- venbouw is een beglaasde structuur over de volledige breedte van het perceel. De voorzijde heeft een noordorientatie wat toeliet de beglaasde serre aan te brengen. Als vertrekpunt grepen de ontwerpers te- rug naar het idee van een 'zomer' en 'win- ter' huffs. Het 'winter' gedeelte op de eer- ste verdieping is de afsluitbare centrale zo- ne; van de lente tot de herfst fungeert de gehele eerste verdieping als woonkamer. Het concept van de veranda met veel plan- ten, een groene kamer, is bier op een zeer originele manier geinterpreteerd. De slaap- kamers zijn bereikbaar via een spiltrap in deze beglaasde veranda. In het verlengde Foto: M. Dubois van de slaapkamers is er een dakterras met een zuidorientatie. Met deze woning tonen de architecten dat een kwalitatieve rij- Axonometrische tekening woning zelfs niet meer terreinoppervlakte Tekening: Bart Oers nodig heeft dan deze ingenomen door de bouwmassa. VERDIEPING 1 - HALFOPEN BEBOUWING SOMERS I. Winterwoonkamer 2. Uitbreiding woonkamer tussenseizoen 3. Zomerverblijf-serre 4 . 250m 500m Woning in Gent (1986) straat- en een aan de tuinzijde. De trap Architect: William Lievens (bureau naar de verdiepingen zit ingesloten tussen NERO) deze twee ruimtes, evenwijdig aan de Op zich een minimale ingreep met voorgevel. De ingreep bestaat erin de trap eengrote repercussie op de beleving van visueel te betrekken bij de kamers. Afwis- Foto: St.-Domelounksen het interieur. Het bestaande woonhuis selendper verdieping wend een muur we bezitper verdieping een kamer aan de genomen en vervangen door een volledig beglaasde wand. In de nok van het dak is een nieuwe lichtkoepel aangebracht. Met deze ingrepen blijft de bestaande ordening behouden, maar krijgt het interieur gelijk- tijdig een nieuwe ruimtelijkheid. Een don- kere woning met een erg beklemmende trapruimte krijgt nieuwe mogelijkheden voor de toekomst. 26 DE RIJWONING. EEN WONINGTYPE MET EEN RIJK VERLEDEN EN EEN TOEKOMST - - - Woning Leuridan in Mortsel (1988-199o) Architect: Ste Kane Beel De sobere straatgevel laat niets ver- 7 moeden van de onverwachte ruimtelijke configuratie. Op een smal perceel moest zowelplaats worden voorzien voor een - dokterspraktijk als voor een bijhorende Niveau 3 woning. Dit zwaar programma van eisen dwong Beel ertoe het bouwvolume op te spitsen in twee delen. Zoals bij Horta's Tasselhuis is er een voorhuis en een achter- 5 huis, dit om voldoende daglicht op de be- nedenverdieping te laten binnenvallen. In plaats van een centrale lichtkoepel kiest Beel voor een open versnijding van de bouwmassa. Beide delen van het huis zijn Niveau 2 met elkaar verbonden door middel van een doorlopende verticale gekleurde wand met iiiiii si tillialliiiii m: iiiiirdo daarinperforaties. Het is vooral de per- ginMIN 1111 1111•11111111111 1 I MEM MN 1111111111111111111111 spectieftekening die het concept duidelijk 111111 NMI IMIIINIIIIIIIIIIIN 111 maakt. Door de verdeling tussen zit en eet- _Ir _ ruimte ontstaan boeiende diagonale door- zichten, binnen- en buitenruimtesgaan op fluide wijze in elkaar over. Tevens blijft de visuele relatie van het woongedeelte op de Niveau eerste verdieping met de turn behouden. -- • Foto: M. Dubois & B. Meuwissen Beane grond 1.Garae 2. Wachtruimte 3. Spreekruimte 4. Woonverdieping 5. Kleedruimte 6. Logeerkamer 7. Ouderslaapkamer DE RIJWONING. EEN WONINGTYPE MET EEN RIJK VERLEDEN EN EEN TOEKOMST 27 Woning Verplanken in Gent (1988) Architect: Frank Verplanken De inbreng bestaat erin een bestaan- de rijwoning te vergroten. Bij een dergelij- ke uitbreiding ontstaat steeds de problema- tiek die reeds in de 19de-eeuwse woning is besproken: een opeenvolging van drie ka- mers resulteert in een gebrek aan daglicht in de middenste ruimte. De oplossing van Verplancken is gelijktijdig evident en toch vernieuwend. De doorsnede maakt alles duidelijk. Tussen bestaande achtergevel en uitbouw is een glasstrook aangebracht. De 'tuinkamer', die lager ligt dat de zitruimte, bezit een hoge plafondhoogte. Op die wij- ze komt extra Licht binnen en ontstaat een wijds zicht op de kleine stadstuin. Om de ' I \ L 1 --#,- initimiteit boven de tafel te vergroten is in de ruimte een bijkomend plateau aange- bracht, dat gebruikt kan worden als zit- of werkhoek. Deze verbouwing toont aan dat ----4-" -IE:Ljr- DL 1:?) - ,,--7 v , men de woonkwaliteit ook kan verhogen 1 1 1 -\ '' 1) \ ,-5,,..--,,,,,._ 1 zonder spectaculaire ingrepen. Woning Lowen in Berchem (1993-1994) Architecten: Mauro Poponcini & Patrick Lootens Deze woning bezit een heldere planopbouw; de perceelsbreedte is opge- deeld in drie stroken. In het woongedeelte op de eerste verdieping ervaart men visu- eel zowel de totale lengte als de breedte van de woning. In de middenste zone be- vindt zich de trap, geplaatst tussen twee parallelle muren. De grote openheid wordt nog versterkt door twee centrale vides in het interieur. Bovenaan deze open ruimte is een grote lichtkoepel aanwezig. De wan- den die uitgeven op deze vide zijn volledig beglaasd. In functie van de privacy zijn de onderste delen van deze binnenramen voorzien van gezandstraald glas. 7 [ 11 OD El ' 1' VERLIVING 2' VEROIEP.G 28 DE RIJWONING. EEN WONINGTYPE MET EEN RIJK VERLEDEN EN EEN TOEKOMST Woning Tourne-Coeck in Borgerhout (1992-1994) Architect: Werner Van Dermeersch Door het inbrengen van een garage ontstaat op straatniveau een rote geslo- tenheid die ervaren wordt als een negatief aspect. Deze woning met een breedte van 6,6o metergeeft hierop een antwoord. In plaats van een gesloten garage is gekozen voor een overdekteparkeermogelijkheid. De voordeur van de woning lit eveneens dieper dan het gevelvlak. De keuken lit in het midden van de woning, maar heeft via de car-port een zicht op straat. Het slaap- gedeelte op de verdieping heeft een L- vorm. Hetgedeelte aan de straat is enkel 3,70 meter diep. Dit laat toe een opening to maken om daglicht to laten doordringen in de car-port en zelfs in de keuken. Door de L-vorm ontstaat ook een dakterras met een zuidorientatie. Op de tweede verdieping is een zolderruimte voorzien, een oplossing waarmee de architect ook aansluit bij de hoogte van de aanpalende woning. De zui- veregevelcompositie is het logisch gevolg van een anderplanconcept. De gevel is als hetgelaat van de inwendige opbouw. !, DE RIJWONING. EEN WONINGTYPE MET EEN RIJK VERLEDEN EN EEN TOEKOMST 29 Een vergeten woontype Deze oplossing bezit affiniteiten met de muurd terrein van 18 x 12 meter een wo- Binnen ons rijk historisch patrimo- wijze waarop Le Corbusier de binnentui- ning met verdieping te ontwerpen die te- nium is er een woningtype waarvoor de nen in zijn La Tourette klooster onder een yens een variant is op het begijnhoftype. belangstelling uiterst gering is, laat staan bouwvolume laat doorlopen. Een recent Door het naast elkaar en het rug aan rug dat wij de potenties ervan inzien. De bui- voorbeeld waar de buitenpatio op een inte- p laatsen van de verschillende individuele tenlandse toeristen staan er in bewonde- ressante ruimtelijke wijze is benut vindt ontwerpen ontstaat een zeer compacte be- ring voor, zowel omwille van de stede- men in een villa van architect Xaveer De bouwing met een zeer gedifferentieerd bouwkundige als de architectonische as- Geyter in Brasschaat, een werk dat ook is beeld. Het idee van deze oefening sluit ook pecten. Het zijn de begijnhoven, eilanden opgenomen in het boek van Geert Bekaert aan bij Rem Koolhaas' wedstrijdontwerp van rust in onze steden met een andere betreffende de architectuur in Belie van g uit 198o voor Berlijn, een compacte laag- morfologie dan de rest van het urbaan 1945 tot heden. bouw als variant op Van der Rohes zoek- weefsel. Deze identiteiten bezitten vaak Welke de mogelijkheden van een tocht naar het 'Hofhaus'-type. Dit ontwer- een reeks woningen die men kan omschrij- begijnhothuis zijn toont Bob Van Reeth op ponderzoek loot verder tijdens het acade- ven als het 'begijnhoftype'. Zij bezitten een een overtuigende wijze in Mechelen. In miejaar 95-96. langse planvorm, dit in tegenstelling tot de 1970 verbouwt hi' een 17de-eeuwse begijn- Deze ontwerpopgave past in een rijwoning die in de die to is ontwikkeld. hofwoning en toont hi' de potenties aan onderzoek om binnen een stedelijke con- Daardoor is er maar eengevel, een achter- van dit type. De nieuwe trapruimte bezit text de bebouwing te herorienteren, een gevel is afwezig. Dit type bezit vaak een affiniteiten met depiranesische dimensie taak die het architectuuronderwijs abso- brede voortuin, afgesloten van de straat van Horta's trappenhuizen. Het is zeker luut op zich moet nemen. Op grote, vrijge- door een hoge muur. De begijnhoven van niet toevallig dat op de kaft van het tijd- komen terreinen in de stad wordt vanuit Brugge, Kortrijk, Gent en andere steden to- schrift Environnement (nr.3 /197i), de trap een kortzichtige visie vaak gekozen voor nen ons een boeiende oplossing voor het van Horta's eigen woning geplaatst is een landelijke verkaveling; de nieuwbouw stedelijk, compact wonen. naast deze van Van Reeth. De ontdekking in de Machariuswijk in Gent uit het begin Het begijnhoftype kan men be- van Horta's oeuvre is van cruciaal belang van de jaren negentig is hiervan het meest schouwen als een variant van de 'patiowo- geweest voor Van Reeths denken. Hi' bena- schrijnend voorbeeld. Afgedankte indus- ning'. Bij dit type behoort een buitenruimte drukt steeds dat Horta hem de kracht van triegronden even ons echter de mogelijk- tot het bouwvolume, een organisatievorm de structuur heeftgeopenbaard. Deze in- held een andere bebouwingswijze te reali- van de menselijke habitat die wij reeds telligente verbouwing bleef een unicum en seren, waarbij de traditionele rijwoning op- kennen vanuit de Romeinse bouwkunst. kreeg geen vervolg in een meer theoreti- nieuw eenplaats kan krijgen. Te vaak Het idee van de patiowoning krijgt sche beschouwing om dit type aan te wen- wordt het flatgebouw gezien als het uit- in de jaren dertig bij de modernisten be- den als stedelijke habitatvorm. sluitend haalbare woontype voor de ste- langstelling vooral als gevolg van de ver- den. Wie voeling met de bodem wil behou- schillende ontwerpen die de wereldbe- Het idee van een herinterpretatie den, wie een klein tuintje wil hebben moet faamde Duitse architect Ludwig Mies van van de mogelijkheden van het begijnhof- maar verhuizen naar verkavelingen aan de der Rohe maakt en ook publiceert. Het is type lag aan de basis van een ontwerp- P eriferie van onze steden. Deze radicale pas na 195o dat het idee van de patio haar oefening gegeven aan het Hoger opsplitsing in bebouwingsmogelijkheden voile ontplooiing krijgt. Het is onder ande- Architectuurinstituut Sint-Lukas in Gent moet wordengecorrigeerd en dit ten voor- re door de publikatie van architect Louis tijdens het acedemiejaar 94-95. De studen- dele van de toekomstige leefbaarheid van Se rts eigen woning in Cambridge (USA) ten kregen de opdracht om binnen een om- onze steden. uit 1958 dat in Europa veel ontwerpers va- ker de patio introduce ren in hun ontwer- pen. De sterke economische groei van de jaren zestig vertaalt zich in een spectaculai- re toename van de bewoonbare oppervlak- te. Bij het moderne huis met een horizonta- le distributie en met een plat dak, leverde dit problemen op qua lichtinbreng. De pa- tio geeft hiervoor een pasklare oplossing. De patiovilla is dan ook een fenomeen uit HET BEGIJNHOFTYPE ALS UITGANGSPUNT de jaren zestig, een evolutie die tot op Ontwerpoefening Hoger heden niet eens is bestudeerd. Een aantal Architectuurinstituut Sint-Lukas Gent interessante voorbeelden vindt men rond Tweede architectuur / Academiejaar 1994- Turnhout, woningen ontworpen in de jaren 1995 zestig door Vanhout & Schellekens, Lou Jansen en Eugene Wauters. Ook in de ei- gen woning van architect Michel Vander Elst in Kapellen is een buitenruimte het hart van de woning. Misschien wel de inte- ressantste toepassing ervan toont ons wo- ning Leclercq in Leuven uit 1962. Hier ge- bruikt Van der Meeren het hoogteverschil in het bouwterrein om de patio aan een zijde met de rest van de tuin te verbinden. Onderaan heeft het grondplan een U- vorm, op de verdieping is het een vierkant. 3 0 DE RIJWONING. EEN WONINGTYPE MET EEN RIJK VERLEDEN EN EEN TOEKOMST Het huis van de toekomst ? komt ? Dit is pas dienstbetoon, ditmaal Begin 1995 opende in Vilvoorde voor de volledige Vlaamse bevolking ! 'Huis van de Toekomst' haar deuren en dit De huisvestingsmaatschappijen en met veel medialawaai. Volgens de archi- p rive-investeerde rs moet men stimuleren tect-initiatiefnemer heeft Vlaanderen ein- om aangeboden woningtypes beter te laten delijk zijn modelwoning voor het jaar 2000, aansluiten met maatschappelijke evoluties, een creatie die de titel meekreeg 'Living zoals de uitdunning van de gezinssamen- Tomorrow'. Het is een het post-modernis- stelling, de toename van alleenwonenden tische uitspatting, een opzichtig bouwsel en de bejaarden. De wijze waarop vandaag met de pretentie architectuur te willen zijn. overal sinjorien worden opgetrokken en dit In feite is het een opgepepte showroom zonder enige vorm van fundamenteel on- voor allerlei producenten, van riolerings- derzoek naar de mogelijkheden van een buizen tot badkamers, een goed bedachte dergelijk bewoningstype, toont dat nieuwe mercantiele onderneming die inhoudelijk uitdagingen die in een samenleving ont- niets bijdraagt tot een reflectie op het wo- staan louter vanuit een pragmatische in- nen. Dat de nieuwe technische ontwikke- valshoek worden benaderd. Om bijvoor- lingen, zoals de domotica, een plaats zul- beeld de bouw van rijwoningen te bevor- len krijgen in de woning, ligt voor de der en moet er in eerste instantie helder- hand. Daarom hoeft men nog niet zo'n op- heid komen in een aantal juridische aspec- zichtig gedrocht neer te poten nabij een af- RIJWONING IN 'FERMETTE' STIJL ten bij de muuroverdracht. Ook moet men rit van de Brusselse Ring. Wat de gehele IN HOEVENEN aanpassing bepleiten van de huidige akoe- onderneming zo schijnheilig maakt is dat Foto: M. Dubois stische en thermische normen. Om de men aan de burger een vals beeld voor- compacte bebouwingswijze te activeren zal houdt; deze pompeuze villa wordt gepre- de overheid op een kordate wijze initiatie- senteerd als het toekomstmodel voor de Mot Ponette en Hugo Koch toners een ope- woningbouw op onze Vlaamse bodem. ning naar iets anders. Toch moet dit initia- Pijnlijk is echter dat de overheid dergelijke tief bij hoogdringend worden bijgestuurd. RIJWONING RECTO-VERSO IN SINT commerciele initiatieven patroneert, terwijl Indien de overheid werk wil makers van AGATHA BERCHEM onderzoek naar alternatieve mogelijkheden een stimulerend stedelijk beleid moet de Architect Martine De Maeseneer en nooit enige kansen krijgen. volgende locatie voor 'Vlaanderen Bouwt' Dirk Van den Brande Het is niet de taak van de overheid binnen een stedelijk gebied liggen. In Perspectieftekening om een showroom te steunen, haar op- plaats van alles in handers te geven van dracht ligt in het stimuleren en het aan- bouwpromotoren kunnen de overheid en brengen van correcties bij bestaande initia- de V.Z.W. 'Vlaanderen Bouwt' op zoek tieven. De V.Z.W. 'Vlaanderen Bouwt' re- gaan naar architecten die reeds enige voe- aliseerde in de voorbije tien jaar vijf model- ling hebben met compacte bebouwings- verkavelingen, alle los van een stedelijke wijzen. context. De voorstellen van compacte be- bouw in de wijk Papeye in Aalbeke wa- Zoals in de inleiding reeds is bena- rengedoemd om niet gerealiseerd te wor- drukt moeten wij ons drip end vragen stel- den. Bij de laatste editie, het kijkdorp in len op welke wijze de woningbouw in Lebbeke, was er echter reeds een verschui- Vlaanderen zich kan en moet ontwikkelen. vin g waar te nemen. De rijwoningen ont- Het Structuurplan Vlaanderen drukt ons worpen door de architecten Francois & zonder omwegen op de essentie van de problematiek. Gaan wij verder met verka- velen, het opsouperen van de beschikbare VILVOORDE ruimte het stimuleren van de villabouw ?, Het Huis van de Toekomst ? Willen wij verder de komende generaties Architect F. Belien. hypothekeren die niet meer in staat zullen zijn om het onderhoud van de uitdeinende infrastructuur te betalen. Alsgevolg van diverse factoren komt het burgerlijk ideaal van de landelijke woning onder druk te staan, is het 'huisje met het tuintje' aan grondige herziening toe. Ofwel blijft alles gelijk en dit onder de druk van de villa pro- ducenten en de bouwindustrie op het beleid. Het is de taak van onzepolitici om dezeproblematiek niet te ontwijken, maar fundamenteel te bespreken. Welke politicus neemt het initiatief om in de Vlaamse Raad een intellectueel debat te starten waarbij de relatie tussen Structuurplan en een toe- komstvisie op de huisvesting aan de orde DE RIJWONING. EEN WONINGTYPE MET EEN RIJK VERLEDEN EN EEN TOEKOMST 31 yen moeten nemen op fiscaal vlak. Om het BIBLIOGRAFIE verkavelingssyndroom in te dijken zal een R. Tus, Tot Cieraet deser Stadt / Bouwtrant en bouwbeleid te overheidsvisie een absolute noodzaak zijn. Antwerpen van de middeleeuwen tot heden, Antwerpen, 1993. Een ding is zeker, een kwalitatieve toe- F. STRAUVEN, Jos. Bascourt 1863-1927 / Art Nouveau in komst voor de woningbouw lit zeker nietg Antwerpen, Brussel, 1993. in Vilvoorde ! R. DE MEYER, G. BEKAERT, Architectuurgids Art Nouveau in Belgie, Antwerpen, 1989. FR. DIERKENS-AUBRY, J. VANDENBREEDEN, Art Nouveau in Belgie, Architectuur & Interieurs, Tielt, 1991. P. & FR. LOZE, Belgie Art Nouveau, Van Victor Horta tot Antoine Pompe, Gent, 1991. F. LOYER, Paul Hankar, Dix ans d'Art Nouveau, Ten years of Art Nouveau, Brussel, 1991 F LOYER, J. DELHAYE, Victor Horta, Hotel Tassel 1893-1895, Brussel, 1986 F. STRAUVEN, Horta en het anarchisme, in: Wonen / TABK, nr.7, 1981. M. DuBois, Het eerste Art Nouveau gebouw in Gent, Woning Delacre van architect Octave Van Rysselberghe 1897, in: Jaarboek Hoer Architectuurinstituut Sint Lucas 1992-1993, Gent, 1993. P. PUTTEMANS, Moderne Bouwkunst in Belgie, Brussel, 1975. G. BANES, E. SPITAELS, Le Corbusier te Antwerpen: de woning Guiette, Antwerpen, 1987. M. SMETS, Huib Hoste voorvechter van een vernieuwde architectuur, Brussel, 1972. FR. STRAUVEN, Renaat Braem - architect, Brussel, 1983. R.L. DELEVOY, M. CULOT, L.H. De Koninck architecte, Brussel, 1980. M. DUBOIS, Architect Gaston Eysselinck / Zijn werk te Oostende 1945-1953, Oostende, 1986. L. MEGANCK, N. POULAIN, A. DEMEY, Het RIJWONING TE Miljoenenkwartier: een Gentse woonwijk uit het Interbellum, Gent, 1995. ANTWERPEN G. BEKAERT, FR. STRAUVEN, Bouwen in Belgie 1945-1970, Bob Van Reeth Brussel, 1971. Gevel Charles M. DUBOIS, Van stad tot regio, van rijwoning tot villa, in: Vandenhove Gent & Architectuur, Brugge, 1985 Foto: G. Van der M. DE KOONINCK (RED.), Architectuur als Buur / Panorama Vlugt van Gent en omstreken 1968-1988, Turnhout, 1988. M. DUBOIS, Jonge architecten in Vlaanderen, Gent, 1990 M. DUBOIS, Belgio: Architettura, gli ultimi vent'anni, Milano, 1993. G. BEKAERT, Hedendaagse architectuur in Belgie, Tielt, 1995. M. DE KOONING, L. PLEYSIER, Paul Neefs, Moerkerke, 1991. M. DE KOONING, Willy Van der Meeren, Mechelen, 1993. M. DE KOONING, Lucien Engels, Mechelen, 1994. G.P. DE BOSSCHEYDE, P. DEBRABANDER, E.A., Konfrontaties in Moderne Architectuur, een 'promenade' in en rond Kortrijk, Kortrijk, 199o. L. VERPOEST, J. APERS, PH. LAPORTA, Hedendaagse architectuur in Vlaams-Brabant, Leuven, 1991. Y. DE BoNT, loojaar woven in Turnhout / Architectuur van 1895 tot 1995, Zellik, 1995. T. EYCKERMAN, Gids voor Moderne Architectuur Antwerpen, Turnhout, 1989. L. VANMUYSEN, L. COOLEN, FR. STRAUVEN, Architectuurwijzer, Hasselt, 1992. R. STEYAERT, G. PLOMT'EUX, A. MALLIET, Architectuurgids Antwerpen, Turnhout, 1993. J. ARON, P. BURNIAT, P. PUTTEMANS, Moderne architectuur ids Brussel en omgeving 189o-199o, Brussel, 1990. L. DELEU, J. SCHREURS, P. GODMABOIS, Architectuur in de Provincie / realisaties in Oost-Vlaanderen, Gent, 1993. D. LAPORTE, Architectuurgids Gent, Turnhout, 1994. Jaarboek Architectuur Vlaanderen, Brussel, 1994. Tijdschrift A Plus Architectuur, nr.98, 1988. Themanummer: Rijhuizen 32 DE RIJWONING. EEN WONINGTYPE MET EEN RIJK VERLEDEN EN EEN TOEKOMST MARC DUBOIS De rijwoningen van Gaston Eysselinck Van de Vlaamse modernisti- sche architecten is de Gente- naar Gaston Eysselinck (1907-1953) ongetwijfeld een der boeiend- KAFT TIJDSCHRIFT BATIR NR. 5o / ste figurenl. Zijn magnus opus is het 1937 P.T.T./ R.T.T. gebouw in Oostende (1945- Links de woning De Baive (1934), 1952), een magistraal werk dat reeds in rechts de woning Verplancken, 1981 op de lijst van beschermde gebouwen (1934/1935), Patijntjesstraat, Gent. werd geplaatst2. Bij de woning Verplancken is de Op amper 24-jarige leeftijd bouwt keuken aan de straatzijde geplaatst. hij in Gent zijn eigen huffs met bureauruim- te, een van de knapste woningen uit het Interbellum3. Op een uiterst moeilijk bouwperceel bereikt hij een onverwachte ruimtelijke ontwikkeling, een hoekoplos- sing met een vernieuwend planconcept. Eysselinck heeft in de jaren dertig geen en- NUMERO CONSACRE A kel groot project kunnen realiseren, zijn L'ARCHITECTURE oeuvre bevat een aantal boeiende vrijstaan- MODERNE .: DANS LES FLANDRES de woningen en een aantal bescheiden rij- woningen. Het is vooral in het stedelijke woontype dat hij zoekt naar andere moge- lijkheden tussen twee mandelige muren. In 1937 krijgt Eysselinck de zeer gegeerde ar- R chitectuurprijs Van de Ven voor woning 4 FR. LE NUMERO • REVUE MENSUELLE ILLUSTRÉE D'ARCHITECTURE, D'ART ET DE DECORATION Verplancken te Gent (1934/1935), een inte- ressante woning maar zeker niet zijn beste. Aan de hand van vijf rijwoningen, gereali- seerd tussen 1930 en 1952 is het mogelijk zijn zoektocht te illustreren. Rijwoning Serbruyns - 1930 (Koningin Fabiolalaan /Gent) Tijdens zijn studieperiode aan de Gentse Academie maakt Eysselinck in 1927 en 1929 een studiereis naar Nederland. Hij komt er in contact met realisaties van de Amsterdamse School, de architectuur van Dudok, maar ook met realisaties van Gerrit Rietveld en J.J.P. Oud, architecten beho- rend tot De Stijl-beweging. Het is vooral de avant-garde van De Stijl die grote indruk maakt op Eysselinck. De gevelcompositie van rijwoning Serbruyns is een glasheldere illustratie van deze invloed. Door de asym- metrische opbouw, het gebruik van kleur en de totale plasticiteit krijgt men de in- druk dat het geen rijwoning meer is, maar een vrijstaand bouwvolume. Op de begane DE RIJWONINGEN VAN GASTON EYSSELINCK 33 grond was er een atelier voor een lijsten- de voorbeelden van Internationale Stijl- De strakheid van degevel, de uit- maker. De hal van de woning bevindt zich architectuur uit het Interbellum. In de gesproken verticale accentuering van de op de eerste verdieping en is bereikbaar Abdisstraat bouwt Eysselinck gelijktijdig voordeur en de kleine horizontale raam- via een buitentrap die echter niet zichtbaar twee woningen waarvan de woning pjes voor de verlichting van de kelder ver- is vanop de straat. Het aanwenden van een De Clerck de kleinste is. Beide bezitten een wizen sterk naar de voorgevel van wo- buitentrap komt vaak voor in Nederlandse bakstenen gevelvlak, de bepleistering laat ning Guiette in Antwerpen van woningbouwprojecten; de trap is meestal hij achterwege. De compositie van de Bevel Le Corbusiers 926). De gevel van de wo- zichtbaar en loodrecht op de voorgevel bezit echter een strakke opbouw die be- ning De Waele bezit drie horizontale ban- aangebracht. Vermoedelijk is woning Ser- antwoordt aan de principes van wat Le den en vertelt niets over de functie die zich bruyns de eerste rijwoning in Vlaanderen Corbusier omschreef als moderne architec- erachter bevindt; het is een toepassing van met een dergelijk traptype. Op 23-jarige tuur. In zijn 'Cinq points de l'architecture Le Corbusiers idee van 'la fenetre libre'. leeftijd toont Eysselinck hoe hij de Neder- moderne' is de horizontale gevelpenetratie Op de begane grond aan de straatzijde is landse invloeden op een creatieve wijze het prototype van het modernistisch raam, er een bureau en een toilet; de hoogte van weet te assimileren. In tegenstelling tot de dit in tegenstelling tot het verticaal raamty- het raam is identiek. Terwijl in de woning onverwachtegevelopbouw bezit het pe dat verwijst naar een traditionele archi- Serbruyns gestreefd is naar een maximale grondplan een traditionele verdeling van tectuur. p lasticiteit is Eysselinck, onder invloed van de ruimtes. Van enige nieuwe ruimtelijk- degeneratie modernisten uit de jaren heid of een in vraagstelling van een tradi- twintig, bij deze woning gekomen tot een tioneleplanopbouw is hier een sprake. uiterste zuiverheid. Degevel openbaart Van de zeer originele gevelcompositie blijft niets van de innerlijke opbouw; het plan- er niet veel meer over. Het klein dakterras concept vertoont een grote affiniteit met de werd een supplementaire kamer, de oor- oplossing die Horta heeft aangewend in spronkelijke raamverdeling verdween en zijn woningen. Het grondplan bezit een ook de kleurenpanelen werden verwijderd. aaneensluitende reeks van drie ruimtes. De De buitentrap naar de eerste verdieping DE WONINGEN DE CLERCK EN DE WAELE. mimeplafondhoogte van drie meter op de bleef echter behouden. Foto: archief Museum voor Sierkunst, Gent begane grond is een gevolg van een stede- DE WONING SERBRUYNS: HUIDIGE TOESTAND. Foto: Luc De Rammelare / Gent Rijwoning De Waele - 1933 (Abdisstraat /Gent) Vrij vlug distantieert Eysselinck zich van De Stijl invloeden. Het werk van de Europese modernisten en in het bijzon- der Le Corbusier bepalen ingrijpend zijn architectuur. Zijn eigen woning (1932) en de woning Peeters in Deurne (1932) zijn wit gepleisterde woningen. Zij illustreren het streven om de uiterlijke verschijning van de architectuur te dematerialiseren , het zijn gebouwen die men rangschikt bij 34 DE RI WONINGEN VAN GASTON EYSSELINCK lijke reglementering, een 19de-eeuwse ver- Rijwoning Vermaercke - ordening die er moest voor zorgen dat er 1937/1938 voldoende daglicht binnenkwam. Het laag (Henri Pirennelaan I Gentbrugge) aanbrengen van de horizontale ramen door Eysselinck staat echter diametraal tegen- Reeds in de woning Verplancken over de basisgedachte van de verordening. (1934/1935) is een sterk gewijzigde bena- Om voldoende daglicht in de keu- dering aanwezig. Het dogmatisch toe pas- ken te breng,en die zich in de middentrave sen van het horizontaal raamtype verlaat van de begane grond bevindt, is een open Eysselinck volledig. De dimensionering 'vide' aangebracht in het midden van de van de openingen krijgt hier een relatie woning. Op deze wijze komt er ook vol- met de achtergelegen ruimtes. De inwen- doende licht binnen in de centrale trap- die structuur van de woning wordt bijge- ruimte, een oplossing die Horta reeds aan- volg gedeeltelijk afleesbaar in de gevel. wendde in zijn rijwoningen. De optie om Door de zichtbare buitentrap en de de keuken centraal teplaatsen heeft te ma- twee voordeuren wijkt de woning ken met de keuze om de woonkamer aan Vermaercke sterk of van de toengangbare de tuinzijde te situeren en dit met een rijwoningproduktie. De gevelcompositie is breedtegelijk aan deze van het bouwper- echter niet de resultante van een formele ceel. Op de tweede verdieping is er een preoccupatie, het is het logisch gevolg van dakterras, voor Eysselinck een wezenlijk een anderplanconcept. De eerste deur onderdeel van eengoed geequipeerde mo- geeft toe an tot een fietsenberging, de an- derne woning. In plaats van een donkere dere tot de woning. Zoals bij Verplancken zolder onder een zadeldak kozen de mo- lit de keuken aan de straatzijde maar dernisten voor hetplat dak, liefst met een door de insprong wordt het zicht vanuit de DE WONING VERMAERCKE. bijhorend dakterras. De modernisten plei- keuken naar buiten aanzienlijk vergroot. Foto: Luc De Rammelaere, Gent ten voor hetplat dak met terras, niet enkel vanuit de voorliefde voor de horizontali- teit, maar ook vanuit hetgeloof dat het ex- terieur boven op het dak het logisch ver- lengde is van het interieur. Het dakterras of het solarium is een uiting van een ande- re attitude die in de 2oste eeuw is onstaan ten aanzien van het lichaam. Zijn lichaam bloot stellen aan de zon op het dak van DE WONING VERMAERCKE. GRONDPLANNEN zijn woning werd synomiem van bevrij- BEGANE GROND EN VERDIEPING. ding. Het grondplan van deze woning, Foto: Archie f Museum voor Sierkunst, Gent vermoedelijk een van de eerste rijwonin- gen met een groot dakterras in Vlaanderen, vertaalt tevens een ontwikkeling van de mens in relatie met zijn lichaam. Bij de wo- ning De Waele bleef het dakterras bewaard in tegenstelling tot vele andere voorbeel- den uit het Interbellum; een buitenruimte binnen het bouwvolume werd vaakomge- bouwd tot een supplementaire slaapkamer. Gezien de klimatologische omstandighe- den werden dakterassen vaakgeelimi- neerd omwille van bouwtechnische rede- nen. Een interessant detail op het dakterras is een horizontaal metalenprofiel aan de achtergevel op een hoogte van twee meter. Deze buis liet toe omgordijnen aan te brengen, dit om de privacy te garanderen. DE RIJWONINGEN VAN GASTON EYSSELINCK 35 Zoals de andere modernisten hecht Rijwoning De Buck - 1938 Eysselinck veel belang aan de plaats en de (Van Laethemstraat / Gentbrugge) organisatie van de keuken. Dit onderdeel zag hi' als een 'equipement', een belangrij- Het is de kleinste rijwoning die ke schakel in een modern huis. In plaats Eysselinck heeft ontworpen; een minimum van de keuken achteraan of in een donkere existensverblijf, een sociale woning bij uit- middenruimte te situeren krijgt de huis- stek. Op een perceelbreedte van zes meter vrouw eenplaats aan de straatzijde. Niet en met een bouwdiepte van am er acht enkel meer licht en uitzicht was een argu- meter weet hi' een uiterst compacte organi- ment, ook andere voordelen voor een bete- satie te bereiken. Zoals bij de vorige wo- re uitrusting van de woning waren mede- ning zijn alle bijhorende ruimtes vooraan bepalend. De keuken had een opendraai- gelegen, terwijl de woonruimte (3,75 x 5,70 end venster waardoor de huisvrouw de meter) gericht is naar de tuin. Door de be- boodschappen, die toen aan huis werden g ane grond een meter boven straatniveau geleverd, in ontvangst kan nemen. De lig- te brengen is het mogelijk achteraan een ging van de keuken geeft Eysselinck ook 'tuinkamer' te maken. De overdekte ruimte de mogelijkheid een vuilniskoker te voor- liet zelfs toe de was te laten drogen bij re- zien. De vuilnisemmer kan men rechtreeks genachtig weer ! Het aangebracht hoogte- via een klein deurtje op straat zetten. Al verschil liet zelfs toe nadien eengarage aan deze kleine voordelen zijn er om het leven te brengen. De oorsponkelijke fijne raam- van de huisvrouw te verbeteren. profielen zijn onlangs vervangen door dik- Door het verhogen van de toe an ke houten ramen. Hiermee verliest de ge- ontstaat een grotere privacy ten opzichte vel wel haar subtiel fragiel oorspronkelijk van het exterieur. Inkijk vanop het voetpad karakter, het streven van Eysselinck om zo wordt geelimineerd zo vaak voorkomt, zuiver mogelijk de verhouding tussen bak- in de 19de-eeuwse stadswoningen. steenmassa en openingen te beklem- Hierdoor ontstaat ook een andere relatie tonen. tussen de woning en de publieke ruimte. Eysselinck groepeert de hal, de keuken, de trap, het toilet en de berging in het voorste deel van de woning, wat toelaat het achter- ste gedeelte met eet- en woonkamer opti- maal te verbinden met de tuin. Het princi- pe van een 'zondags salon' met zicht op de straat verlaat Eysselinck resoluut. De wo- ning Vermaercke is nog volledig intact be- waard g ebleven, zo wat de architecto- nische details betreft, als het vast meu- bi lair. Omwille van dezetypologisch boeien- DE WONING DE BUCK: OORSPRONKELIJKE de oplossing werd de woning in 1995 op TOESTAND. demo numentenlijst geplaatst. Het is een Foto: Archie f Museum voor Sierkunst, Gent zeer interessant voorbeeld van een ver- nieuwende benadering voor een eeuwen- oude bouwopdracht. DE WONING DE BUCK: GRONDPLANNEN. Foto: Archie f Museum voor Sierkunst, Gent RI WONING DE BUCK: ACTUELE TOESTAND. Foto: Marc Dubois 36 DE RIJWONINGEN VAN GASTON EYSSELINCK Rijwoning De Wispelaere - 195211953 (Acacialaan I Mariakerke - Oostende) Na de Tweede Wereldoorlog is Eysselinck hoofdzakelijk werkzaam in Ooste n de. Naast het reeds vermelde P.T.T./R.T.Tgebouw realiseert hi' voor de coOperatieve SE0 een aantal filialen en het warenhuis in de Romestraat, nu het Pro vin ciaal Museum voor Moderne Kunst. Hij krijgt van particulieren ook een aantal opdrachten, onder andere voor rijwonin- gen. Zijn ontwerp voor de rijwoning Borny uit 1949 krijgt een bouwvergunning, om- dat de gevelopbouw volgens de bevoegde ambtenaar geen rustige verhouding bezit. De grote hoeveelheid ramen in de voor e- vel was onaanvaardbaar voor het stadsbe- s tuur, hoewel die het logisch resultaat is van een planconcept dat Eysselinck in zijn Gentse rijwoningen heeft ontwikkeld. Om zijn opdrachtgever toch een woning te la- ten bouwen tekent Eysselinck een traditio- neel grondplan, inclusief met toilet op de binnenplaats. Dit ontwerp kreeg onmiddel- lijk een bouwvergunning ! De rijwoning De Wispelaere is zijn DE WONING DE WISPELAERE. laatste realisatie voor zijn tragische dood in Foto: Marc Dubois 1953. Na veel aandringen kreeg hi' toch een bouwvergunning; de enige toegeving die hi' moest doen was het aanbrengen van een zadeldak. De woning is dan ook het sluitstuk van zijn speurwerk om het plan- voor de eerste maal een schuine lijn aan, concept van de rijwoning te vernieuwen. niet vanuit een formele betrachting maar , Zijn zoektocht om de moderne architec- als logisch gevolg van de opp lakte ery van tuur eengrote expressieve uitdrukking te de onderdelen van het bouwprogramma. g even binnen de traditie van de moderne Deplasticiteit van de rijwoning architectuur bewijst hi' op een meesterlijke Serbruyns is het resultaat van een jeugdige wijze in zijn P.T.T. / R.T.T.-complex. Ook in a doratie voor een pas ondekt modernisme. degevelopbouw en het grondplan van de- Deze laatste woning is het eindpunt van ze rijwoning komt dit tot uiting. Het is niet een evolutie, een oplossing die niet vanuit toevallig dat de woning in de volksmond een formelepreoccupatie is ontstaan maar de bijnaam kreeg van het 'scheef huis'. na twintig jaar reflectie over de mogelijk- Door het naar achter drukken van de hal heden van de rijwoning als volwaardig en het naar voor brengen van de trapruim- habitat. te bezit de voorgevel een uitgesproken p lasticiteit. De trapruimte is afleesbaar in degevelcompositie. Spijtig werden de oor- spronkelijke raamprofielen vervangen. Met deze woning toont Eysselinck een alternatief voor het traditioneel type van de bel-etage-woning, een type dat ook voorkomt aan de linker zijde. Hi' verkiest, NOTEN zoals bij de woning De Buck, het woonge- deelte een half verdiep te verhogen. De 1 L. Daenens, H. Demeyer, M. Dubois, Gaston DE WONING DE WISPELAERE. voorgevel bezit een gesloten karakter, ter- Eysselinck: architect en meubeldesigner (1907- BENEDEN- EN BOVENVERDIEPING. wijl aan de tuinzijde grote beglaasde raam- 1953), Gent, 1978. 1. Voordeur. 2. Windsas.. Toilet. M. Dubois, De fatale ontgoocheling: architect Gaston 4. Hal & trapruimte. 5. Eetkamer. vlakken zijn voorzien. Het groeperen van Eysselinck I zijn werk te Oostende 1945-1953, 6. Keuken.. Woonruimte. 8. Terras. diverse functies aan de straatzijde wordt Oostende, 1986. 9. Tuin met trap naar terras. hernomen. Daarnaast bezit hetgrondplan 2 M. Dubois, Architect Gaston Eysselinck en zijn 10. Trapruimte. ii. Slaapkamer. meesterwerk, hetpostgebouw in Oostende, in: een vernieuwend aspect. De optie om de Monumenten en Landschappen, nr. 1, 1986. 12. Badkamer. 13. Kleedkamer. woning van luchtverwarming te voorzien 3 M. Dubois, Woonhuis Gaston Eysselinck in Gent 14. Slaapkamer ouders. resulteert in een centrale verticale luchtko- (193o-1931): Witte loos in klassiek bouwblok, 15. Slaapkamer. 16. Terras. ker. In hetgrondplan brengt Eysselinck in: ARCHIS, nr. 8, 1993. Tekening: Marc Dubois DE RIJWONINGEN VAN GASTON EYSSELINCK 37 MARC MARTENS Wonen in de rij: Project in Kessel-Lo Werkplaats voor Architectuur: Roger De Martelaere, Marc Martens, Danny Neyens. De woongroep zoeken naar een nieuwe woonvorm die weg vanuit een aanpalende straat en rond- E nkele echtparen spreken of boeiender is dan de cliché-matige vrij- omgrenst het terrein aan moestuinen... om samen te bouwen. Ze zijn staande villa in een banale verkaveling, je Alleen, de grond is te groot en te duur wel op hun privacy gesteld weet op voorhand dat je in een goede voor tweegezinnen: ze spreken dus vrien- maar ze hebben het nuchtere oordeel dat buurtschap terecht komt... den en kennissen aan en uiteindelijk raken zo'n gezamenlijk project heelwat voorde- Ze vinden een stukgrond van goed 5 gezinnen het eens: de woongroep is ge- len heeft: je kunt bij elkaar steun vinden 3o are in de voorstad van Leuven, op boren. om een weg te zoeken doorheen de onbe- 10 minuten fietsen van het stadscentrum. Iedereen kent wel een architect, kende bouwwereld, er zitten kansen in Het stuk is rustig gelegen midden in een heeft er ens een mooi huis zien staan of voor kostenbesparend bouwen, je kunt bouwblok: je bereikt het via een toegangs- hoorde van vrienden veelgoeds over een 0 lm 5 111111111=1^=111.1111 3 8 WONEN IN DE RIJ: PROJECT IN KESSEL-LO t 0 1M S GRONOPLAN TWEEDE VERDIEPING EN DUPLEX 11111111111111111:=111111111111 GRONDPLAN EERSTE VERDIEPING twolii" wini==eari 0 im 5 GRONDPLAN GELIJKVLOERS EM WONEN IN DE RIJ: PROJECT IN KESSEL-LO 39 ontwerper. En dus nodigen ze een tiental meenschappelijke voortuin naar de indivi- Evaluatie architecten uit om mee te doen aan een duele woningen met de eigen prive tuin. De groep woont nu vijf jaar in zijn ideeen-wedstrijd: zo komen we in contact Zo'n evident en herkenbaar model laat alle rij. Die ervaring leert dat er in stedelijke met de woongroep. mogelijkheden open: van een intensief gebieden nog interessante bouwplaatsen te groepscontact tot een individuele en terug- vinden zijn, waar men zelfs originele pro- De wedstrijd getrokken bewoning. jecten kan bouwen. Maar het vergt wel Onze bijdrage tot de wedstrijd heeft veel creativiteit en doorzettingsvermogen een viertal luiken. Eerst verzamelen we do- De bouwcampagne vanwege de initiatiefnemers. Het project cumentatie over groepswonen in binnen- De woongroep valt niet onmiddel- werd immers overal met gefronste wenk- en buitenland. In veel van die projecten lijk voor onze voorstellen. Een begrijpelijke brauwen onthaald: de notaris had last met ligt de klemtoon op het groepsgebeuren: reactie vanwege mensen die in een oud de aktes van aankoop en verdeling van de gemeenschappelijke speelruimte, was- rijhuis wonen: drie sombere plaatsen na grond, het stadsbestuur Wilde een regeling plaats, verwarming... We willen met die elkaar, weinig woonkwaliteit, hinder van op papier zetten voor het ophalen van het voorbeelden een gesprek uitlokken over de burenlawaai (of omgekeerd), een drukke huisvuil, het vroeg spitsvondigheid om de mate waarin het project op de individuele straat die volgeparkeerd staat met auto's bouwaanvraag te verkrijgen zonder om- gezinnen of op de groep is gericht... en waar kinderen nauwelijks kunnen slachtige voorafgaandelijke verkaveling, de Het tweede luik van onze bijdrage spelen. nutsmaatschappijen wisten niet goed hoe is een concrete ideeenschets. In tegenstel- Maar we gaan samen wat verbouw- ze hun leidingen naar de individuele wo- ling tot de verzamelde documentatie is ons de en nieuwe rijwoningen bezoeken: zo ningen moesten trekken... voorstel heel nuchter en berekend: we stel- zien ze dat er licht en ruimte kan gemaakt Het project laat vooral zien dat er len voor om een rij van vijf woningen mid- worden in dit oude woningtype, en dat er vandaag de dag nog steeds goed valt te le- den op het terrein neer te zetten; de klem- technische oplossingen bestaan voor akoe- ven in een rijhuis, mits er aan enkele voor- toon ligt op eenvoud en gelijkwaardigheid stische isolatie ! De woongroep kiest ons waarden wordt voldaan. van de huizen. voorstel, niet in het minst omdat een rij- Om een rijwoning voldoende licht In derde instantie doen we voorstel- woning een veilige uitgangspositie is voor en ruimte te geven moet het interieur een len over de te volgen werkwijze. Hoe kun- goedkoop bouwen, de grootst mogelijke hedendaagse architecturale vormgeving nen we, met de groep en met ieder indivi- gelijkwaardigheid garandeert voor ieder meekrijgen: hoge vensters, daklichten, dueel gezin, het project verder uitwerken ? gezin, en veel ruimte op het bouwterrein vides, binnenramen, open trappen... Hoe worden de werken aanbesteed en uit- vrijlaat... Verder stellen we vast dat gezinnen gevoerd ? We gaan aan de slag en maken niet meer hetzelfde levensritme hebben: de Ten slotte bedenken we verschillen- voortdurend een boeiende ontdekkings- gemene muren moeten dan ook voldoen de rijhuisvarianten die niet alleen passen tocht tussen het groepsgebeuren en de in- aan strenge eisen van akoestische en then- binnen onze ideeenschets, maar die ook dividuele benadering van het project: zo mische isolatie. nog dezelfde constructieve structuur heb- ontwikkelen we de grondplannen van de Ten slotte is het gemeenschappelijke ben. We beslissen echter om die plannen vijf woningen in Lange gesprekken met ie- gebied vOOr de huizen de plaats bij uitstek niet te laten zien want dat zou tijdens de der gezin afzonderlijk, maar op de teken- voor ongedwongen en informele sociale wedstrijdfase de aandacht afleiden van de plank waken we er wel over dat iedere contacten: dat kan alleen wanneer dit terri- groep naar het individu. woning blijft passen in dezelfde construc- torium de nodige veiligheid, rust en gebor- tieve structuur; zo tekenen we Bevels waar genheid in zich draagt. De grote opties binnen eenzelfde gemeenschappelijk kader Het terrein is gelegen in een typisch iedere woning herkenbaar is; zo wordt de voorstedelijk gebied: er is nog een duide- bouwdiepte afgestemd op het kleinste lijk stratenpatroon met overwegend rijhui- budget maar krijgt iedere woning aan- zen, maar de tuinen worden die er de hangsels naar eigen financiele draagkracht bouwblokkengroter, hier en daar komen en esthetische verwachting... er zelfs vrijstaande woningen voor. Het Ook de bouwdossiers worden zo lijkt ons niet goed om midden in zo'n opgesteld: in groepsverband worden de bouwblok een losse en amorfe bebouwing globale technische aspecten toegelicht en in teplanten: dit zou de stad nog meer ver- uitgepraat (materiaalkeuzes, snort verwar- vagen. Een rij met vijf woningen daarente- mingsinstallatie, manier van aanbeste- gen is al een heel blok dat een herkenbare ding...) maar ieder gezin kiest zijn eigen en structurerende rol speelt in zijn omge- kleuren en design (vloeren, keukeninrich- ving. ting...). We planten dit volume in midden Eenzelfde gedachtengang ten slotte op het bouwterrein. Zo ontstaan er twee op de werf: de aannemers krijgen globale afzonderlijke gebieden met een heel eigen meetstaten en prijsverrekeningen voorge- karakter: aan de noordkant, een gemeen- schoteld maar dankzij goede computermo- schappelijk gebied waar alle woningen op dellen kent ieder groepslid onmiddellijk de dezelfde manier met hun voordeur op uit- eigen prijsimplicaties; de leden van de MEDEWERKERS AAN DIT THEMANUMMER geven; aan de zuidkant, een zone met woongroep nemen een beurtrol waar voor Architect Marc Dubois, werkleider Hogeschool voor prive-tuintjes waarlangs de zon zonder be- de werfvergaderingen, voor de kleine Wetenschap en Kunst, departement Architectuur lemmering de huizen kan binnenvallen. menselijke attenties (drank en gebak voor Sint-Lucas, Commissaris Biennale INTERIEUR 96 Ir. Arch. Marc Martens, Werkplaats voor Architectuur, Dit voorstel maakt op een vanzelf- de werklui), voor de administratieve Leuven sprekende manier een overgang van het formaliteiten (indienen van diverse Jos Vandenbreeden, Directeur Sint-Lukasarchief publieke domein via een semi-publieke ge- aanvragen...). Brussel. 40 WONEN IN DE RIJ: PROJECT IN KESSEL-LO SAMENSTELLING FERNAND FLORIZOONE EN CHRIS TORFS Poetisch bericht ledereen mag gedichten ter selectie sturen aan: DE ZILVERREIGER UITSTELLEN TOT GISTEREN Tijdschrift 'Vlaanderen', Redactiesecretariaat, 1111111MMIIIIINININ111111111111/ 111111111111111111111111111111.11111111 'Ter Hoogserleie' , Hondstraat 6, 8700 Tielt. Een kleine zilverreiger staat tegen een boom kan je leunen Behalve naar de gevestigde namen gaat de op de leuning van mijn stoel en er van weggaan aandacht in het bijzonder naar nieuw en creatief kalm — alsof hij mij bezit als je wil talent. Alle ingezonden gedichten moeten in machineschrift (tikmachine of printer) en in Zonder plan of doel tegen de wereld kan dat niet tweevoud afgeleverd worden. kijkt hij met mij mee je kleeft eraan Neem voor ieder gedicht een ander blad en turend over de zomerzee staat stil schrijf op ieder blad uw naam en volledig adres. Ingestuurde gedichten worden niet terugge- Dan schreeuwt hij en vliegt weg ik heb gepoogd in een helder zonden en over ingezonden werk wordt niet maar ik weet dat hij zegt: moment de aarde opzij gecorrespondeerd, noch getelefoneerd. '1k kom morgen terug' te schuiven Aan de auteurs van gepubliceerde gedichten wordt achteraf een honorarium uitbetaald: En ja hoor, elke dag weer stug de poging is niet geslaagd: ik vermeld daartoe bij iedere inzending tevens naar de leuning van mijn stoel heb ze tot gisteren uw bank- of postrekening. of bovenop mijn rug. verdaagd Zo staren we voor een uur of twee Herne J. Casier VREDESONDERHANDELINGEN over dezelfde dromenzee 11.1•1110111111111111111111.111111111111 zonderplan of doel Met ongekreukte vlekkeloze dassen POPULIEREN in een kongreszaal Margot H. de Hartog 111111111111111111111111111111111111111111 op de zachte pluchen stoelen: de populieren ze zijn klaar voor de zoveelste ronde. die de horizont van mijn jeugd bepaalden Zorgzaam gaan ze met de dagen om, mij bescherming boden De ronde tafel heeft geen scherpe kantjes de vrouwen die mijn lichaam dragen. hun takken smekend strekten en de inkt uit de pennen is hetzelfde Want dichter bij de aarde ligt het nu en mijn bidden hoorden: blauw van jaren been. kunnen zij en waar het onbehagen zich vergaapt als brandhout geveld De koffie die zij alien drinken aan lee to van een graf, draperen zij met mijn ziel verwarmen? komt uit dezelfde kan blinde hand en naadloos hungewaden. werd gemalen door de handen en waar moet ik nu wonen? van de anonieme werkster De balsem op mijn dorre lijk verzacht en gekocht van een niet meer te hun handen en mijn dragen, wanneer Gilbert Coghe achterhalen anonieme koffieboer. hun klacht naar zachter klagen reikt. Ze zitten aan de tafel Marc Dejonckheere voor een vredesoverleg. De kinderen van hun tantes DIT GEDICHT de kinderen van hun achterneven 1111111111111111111111111111111111111111111 hun buren en hun magen nog met de versvoet van de ekster geen onveranderd dood — stapt hij landschappen door. terwij1 de koffie rondgaat de schietwilgen staan en depennen leeglopen. voor woorden alsgebeden: ijzige wolkjes Patricia Lasoen en veel blauw in hun kroon. het winterlam: een komma op zijn weg, hij staat zich in zijn yacht te warmen, drinkt zich aan een tepel vol van ditgedicht. Jef Vromant POETISCH BERICHT 41 HAIKU STOEL VAN DE VOS IN HET 'KONINGSBOS' 1111111111111111111111111111111111111111111111111111111111MNININIM 111111111•1111•111111111111111111 Lente Dit is de stoel waarop Dat Reinaert in het Soete Waasland woont hij zit en praat en in een bos bij Rupelmonde troont, voorbij vorst en kou - en met handgebaren heb ik reeds Lang begrepen. groengepruikt lijkt de knotwilg zijn taal toelicht in beelden. plots een feestganger. Dat hij zijn knepen niet heeft afgeleerd, Dit is de stoel waarmee maar listig bij zijn fratsen zweert, Zomer hij mijmerend vergroeide is Koning Nobel best bekend. tot in zijn laatste woorden, naast de smalle weg tot in zijn laatste uur Geen kip kon ooit de vos ontlopen, die naar het strand voert: maar moest het kakelend bekopen. breeduit een moeder. en wie hem in ongeloof aanstaart Hij liet zijn proof alvast niet los zal niets to weten komen. in Rupelmondes 'Koningsbos', klein rood kevertje waar hij in staal gestandbeeld staat, zo alleen op het zandpad - Het zijn niet de boeken op tafel en stevigt zorgt voor eigen baat. zoek je de heide? of het bureau bezaaid met brieven, niet de schilderijen aan de muur Bert Peleman (-1-) Lia Barbiers of het vergezicht omarmd in ramen winter 1995 die mij zeggen dat alles HET KIND IN MIJ eens een antwoord krijgt. 1111111111111111111111•111 Het kind in mij Hannie Rouweler aan de ene kant speelt steeds verder. OUDERDOM De man in mij aan de andere kant Een lvader-gedicht' verwekte een kind. 1k weet niet meer hoe vaak ik Een speelkameraad 's winters bij mezelf heb gedacht: aan de buitenkant dit is de laatste keer dat ik hem zie, voor de knaap middenin. nu valt het laatste woord in ons laatste gesprek. Jean-Pierre Roosen Soms vermoed ik dat hij weet dat ik me zulke dingen afvraag en het is net alsof zijn ogen daarop wachten maar ik zwijg als hetgraf, ik geloof niet dat ik ooit iets zeggen zal. Of misschien toch, in de zomer, op zijn bank, in de tuin. Hannie Rouweler 42 POETISCH BERICHT SAMENSTELLING EDMOND OTTEVAERE EN PIET THOMAS Transit In deze rubriek publiceren we 'literaire' vertalingen in het Nederlands van goede gedichten uit andere talen. Naast de vertalingen drukken we tevens de gedichten in de oorspronkelijke taal a f. Het is o.m. de bedoeling van deze rubriek het vertalen van gedichten te stimuleren en daarom kunnen vertalingen ter selectie ingestuurd worden op het adres van ons redactiesecretariaat. Het team dat instaat voor de samenstelling van deze rubriek, zal tevens de selecties van de ingezonden vertalingen doorvoeren. Om in aanmerking te komen voor publikatie moet ieder vertaald gedicht vergezeld zijn van een fotocopie van het oorspronkelijke gedicht en van de bibliografische gegevens van de bundel of het boek waaruit het genomen werd. De redactie MEDITATIE OVER DE VERGANKELIJKHEID LE GRAND TESTAMENT Gewezen Heer, ik ze g 'Gewezen' Qu'avoir este seigneur!... Que dis? Er isgeen sprake meer van Heer. Seigneur, las! et ne l'est it mais? Zoals bij David staat te lezen Selon les davitiques dis 'Zijn afkomst kent hi' zelfs niet meer,' Son lieu ne congnoistras jamais. Wat ik teveel hebgeef ik weer. Quant du surplus, je m'en desmetz: Als zondaar moet ik niets begeren. Il n'appartient a moy, pecheur; 'k Geef theologen alle eer, Aux theologiens le remetz, Want dit is voer voorpredikheren. Car c'est office deprescheur. Och wil het mij niet kwalijk nemen. Si ne suis, bien le considere, Ik ben, 't is waar,geen eng'lenzoon. Filz d'ange portant dyademe Ik draag geen Honker diademen D'estoille ne d'autre sidere. Ofglinsterende sterrenkroon. Monpere est mort, Dieu en ait lame! Mijn vader stierf, ma God als loon Quant est du corp, s it gist soubz lame Hem rust in het hiernamaalsgeven. J'entensque ma mere mourra, Ook moeder stierf zonder vertoon Et le scet bien lapovre femme, En ik zal haar niet overleven. Et le filzpas ne demourra. Ik weet dat armen en dat rijken Je congnois que povres et riches, Dat priesters, leken, wijs of dul, Saes et folz, prestres et laiz , Of ze nu mooi of lelijk lijken, Nobles, villains, larges et chiches, Dat nob'len, laten, gierig, gul, Petitz etgrans, et beaulx et laiz. Of hoog-geplaatst of onbenul, Dames a rebrassez colletz, Dat vrouwen die met pruiken prijken Dequelconque condicion, Met kragen, glad of in de krul, Portans atours et bourreletz, Toch alien voor de dood bezwijken. Mort saisit sans exception. Is 't Paris of Heleen die sterven. Et meure Paris ou Helaine, Wie sterft, sterft vast ingrote pijn. Quiconques meurt, meurt a douleur Hi' j moet en lucht en adem derven. Tellequ'il pert vent et alaine; Over zijn hart breekt gal als slim. Son fiel se creve surson cuer, Hoeveel hi' zweet is Gods geheim. Puis sue, Dieu scetquelle sueur! Geen mens zal deze hel verlichten, Et n'estqui de ses maux l'alege: 't Ma g kind of broer of zuster zijn, Car enfant n'a, frere ne seur, Geen zal voor hem die taak verrichten. Qui lors voulsist estre song le De dood doet rillen en verbleken La mort le fait fremir, pallir, De neus wordt krom, de aders zwak Le nez courber, les vaines tendre, De hals zet op, spieren verweken Le col enfler, la chair mollir, Enpees en zenuw worden strak. Joinctes et nerfs croistre et estendre. Moet nu een vrouwenlijf, zo knap, Corps femenin, qui tant es tendre, Zogaaf, zo teer, die pijn ervaren, Poly, souef, si precieux, Vergaan in al dit ongemak, Te fauldra it ces maux attendre? Of levend naar de hemel varen? Oy, ou tout vif aller es cieulx. Vertaling: Wim de Cock Francoys Villon TRANSIT 43 In en om de kunst Vincent van Gogh: Een goed voorbeeld daarvan zijn de ver- neringen uit studie en lectuur walmen op. zijn grafisch werk schillende afdrukken van De Spitter. Op de Dit is dan de zee waar degrote beschavin- onbewerkte afdruk staat de man in het gen aanspoelden, de Perzische, de Joodse, 19 mei tlin 27 augustus 1995 niets te scheppen; in een afdruk is hij als de Griekse, de Romeinse, de zee waar, naar in het Van Goghmuseum in Amsterdam turfsteker in de duinen te zien, terwijl hij in het woord van Prof. Van Houtte, 'de Euro- Het grafisch oeuvre van Vincent van een andere versie als Boer zijn akker om- peaan werd geboren' (Het verleden van Euro- Gogh bestaat weliswaar slechts uit negen spit. Ook de handtekening was niet goed pa, 1991), de zee die de golvende wie was litho's en een ets, maar het artistieke belang gedrukt en werd door Van Gogh bijge- van onzegodsdienst, van onze kunsten, ervan is niet klein. Hoewel de verschillende werkt. van onze levensopvatting,en al die idealen gedrukte en bijgewerkte versies duidelijk Van Gogh had vrij idealistische mo- waarmee we het verlorenparadijs hebben maken dat van Gogh een beginneling in de tieven in zijn wens om kunst voor het yolk trachten te vervangen. Hier in Leuca stond lithotechniek was, koesterde de kunstenaar te maken. Hij Wilde alledaagse types uit- een tempel van Minerva die nu tot christe- met deze grafiek grote ambities: kunst voor beelden en de prenten voor een zeer lage like kerk is omgevormd gewijd aan Maria., het yolk te maken in de worm van goedko- prijs verkopen. Zijn groot voorbeeld was Hier landde Petrus om het nieuwegeloof te pe prenten. het Engelse tijdschrift The Graphic. Dat pu- verkondingen. Een gedenkzuil herinnert Deze tentoonstelling was de eerste bliceerde dergelijke gravures van volkse ty- aan de apostel die zei: 'Alle vlees is gras en in een reeks presentaties van Van Goghs pes en scenes uit het leven van alledag, die 's mensenglorie is als de grasbloem. De werken op papier. Vanaf 1996 zal in de zo- Van Gogh ijverig verzamelde. Hij was en- mens moet herboren worden niet uit het mermaanden in vier jaarlijkse afleveringen thousiast over de grote verspreiding ervan bederfelijk zaad, maar uit het onbederfbaar de hele verzameling tekeningen worden ge- onder de 'gewone' mensen, voor wie hij woord van Christus'. Naast hetportaal van toond. Elke tentoonstelling krijgt een aparte zijn kunst maakte. de kerk is op een zuilstomp van de oude catalogus; samen vormen zij de volledige In 1885 maakte Van Gogh nog een tempel een opschrift in het Latin gegrift er catalogus van werken op papier van Vin- litho, De Aardappeleters, die vooral bedoeld op wijzend dat, waar hier vroeger offers cent van Gogh uit de verzameling van het was om zijn vrienden en de kunsthandel aan Minerva werdengebracht, nu if ten Van Goghmuseum. De catalogus van het een indruk van zijn schilderij te geven, dat voor Christus' kerk wordengeschonken. grafisch werk geeft bovendien een over- in zijn ogen een meesterwerk was. We rijden in noordelijke richting zicht van alle bekende afdrukken van Van De enige ets die de kunstenaar langs de Adriatische Kustweg, soms kilo- Goghs prenten. Omdat Van Gogh, die in maakte, het Portret van Dr. Cachet, was een meters lang zonder een flatgebouw of een 1882-1883 zijn eerste acht litho's maakte, eerste oefening in deze techniek. Van Gogh fabrieksschoorsteen te zien. Voortdurend niet vertrouwd was met die techniek ging had een eerste reeks etsen naar zijn eigen willen we stilhouden om deze zee te zien, er van alles fout bij het drukken. Dat corri- schilderijen op het oog. Daar kwam het te ruiken, te horen, die nu eens teen de geerde de kunstenaar op de gedrukte pren- echter niet van. rotsen klotst, dan eens op het zand aan- ten, waaraan hij nieuwe details toevoegde. Bij de tentoonstelling verscheen een spoelt. Schilder Oskar Kokoschka zei dat catalogus waarin Van Goghs onorthodoxe hij nooit mooiere kleuren op de zee gezien grafische methodes en zijn artistieke over- had, van smaragdgroen tot pimpelpaars. Vincent van Gogh, litho wegingen werden behandeld. Dit boek be- Zijn Apulische reis gaf hem een reeks hoort tot de eerie Cahier Vincent, een reeks lithografieen in waaraan hij de titel gaf wetenschappelijke publikaties over het Bekenntnissen zu Hellas(Apulie is Groot- Van Gogh-onderzoek. Griekenland). Speciaal ter gelegenheid van deze In de kathedraal van het kuststadje tentoonstelling heeft het Van Goghmuseum Otranto kan men hetgrootste mozaiek van een reproduktie van Sorrow gemaakt. Italie zie,n werk van een roemloze monnik uitgevoerd omstreeks 1165. Het bedekt de MARK DELRUE vloer van bijna de hele middenbeuk en is afgesloten voor elke voetstap. Er is een weelde aan motieven en symbolen geput Kerkelijke kunst in Apulie uit antieke bronnen zowel als uit de bijbel, uit het Karolingische epos, uit de legendes Lilt het wortelland van onze cultuur van koning Arthur. De historicus George Op de uiterste punt van Apulie ligt Dub y vermeldt in zijn befaamde werk Le Leuca, een vooruitspringende landtong 'in temps des cathedrales dat op een mozaiek in. finibus terrae', waar de wateren van de de kerk van Bitonto episoden uit de Chan- Ionische en de Adriatische zee met elkaar son de Roland zijn uitgebeeld. Ik heb in de dialogeren. Ik zit op een rotsklip omspoeld kathedraal van Bitonto niet het minste mo- door de branding. Als vanzelf gaat men zalek gezien. We veronderstellen dat hij aan het mediteren. De verbeelding wordt Otranto heeft bedoeld. geprikkeld, de ges chiedenis herleeft, herin- De crypte (i ide eeuw) is een van de 44 IN EN OM DE KUNST meest mysterieuze ruimten uit Apulie's het gebied van de Griekse monasteria kerken. Ze herinnert aan de moskee van wanen. Op de verweerde muren van het Cordoba: een bos van tweeenveertig zuilen sobere gebouwtje zijn getaande Byzantijnse telkens verschillend naar herkomst, worm, fresco's en opschriften in het Grieks te ont- kleur, steen. De meeste marmers zijn be- cijferen. trokken uit Oosterse landen. Hier komt Het is niet Lecce die de mooiste ba- men er toe de steen niet alleen te bekijken, roktoren van Apulie bezit, maar het schatti- te betasten, te strelen, maar er ook van te ge stadje Soleto. Men bereikt het via een houden. Op de kapitelen van alle slag, Toni- streek waar de Griekse invloed is blijven sche, Corinthische, Perzische, Theodosiaan- aanslepen en sommige dorpen u verwelko- se, Longobardische, verschijnen of gluren, men eerst in het Grieks (kalos iste) en dan tussen allerlei gebladerte, mensen, dieren, in het Italiaans. De taal van de Grieken, monsters. Bijna overal zijn, achter het zicht- hun gebruiken, hun rituelen zijn hier Langer bare, verholen symbolen bedoeld die tel- aangebleven, eeuwen nog na de Romeinse kens een aandachtige lezing vorderen. aftocht. De huidige bewoners zijn de naza- Griekse uitwijkelingen, Romeinse ten van de Groot-Grieken of van de Byzan- legionairs, Byzantijnse monniken, Sarra- tijnen die wel niet slaags, maar toch dik- ceense belagers, Noormanse soldeniers, wijls haaks tegenover elkaar stonden. alien kwamen deze streek bezetten. In Apu- Maar het is niet our de 'guglia' te be- lie' s kerken lijkt, meer dan elders, het con- wonderen, de slanke campanile, dat we in flict tussen Joden, Christenen en Moorse Soleto zijn, zij is nu trouwens helemaal godzoekers gestild, zo verstrengeld zijn de door steigers ingekapseld, maar wegens de stijlelementen. Het komt voor dat een tern- Kapel Santo Stefano, in de dertiende eeuw pel een christelijke basiliek wordt, vervol- door een onbekende kunstenaar gebouwd. Trani. De kathedraal (lade eeuw) gens als moskee dient en dan weer tot ka- Het gehavende geveltje is bijna onzichtbaar tholieke kerk wordt omgevormd. Maar het tussen de huizen geklemd. Bowen de roos compromis liep weleens uit op drama's. staat een kleine 'campanile a vela', eigenlijk Aan de muren en de transen hangen sours een opengewerkt dakmuurtje waarin de Romeinse mozaleken zijn op vele plaatsen Harden van veten en bloedige episoden. klokken hangen. van af de Byzantijnse periode door christe- Een kapel in Otranto's kathedraal is een Door het kleine, Romaanse portaal lijk geinspireerde muurfresco's vervangen. herinnering aan de slachting van honder- treden we het eenbeukig kerkje binnen, niet Wel blijven de antieke mythen in het Credo den christenen door de Turkse veroveraars. groter dan een keuken waar op de muren van het kruis ingevlochten. De Jacht van Wie een Byzantijns itinerarium wil de voorbereidingen tot het sacrale gastmaal Artemis of Diana werd de Jacht op gelovige samenstellen mag Otranto's kerkje San worden voorgesteld. Het altaar is er niet zielen: de buit wordt nu, al over de verlos- Pietro niet vergeten, wat meestal het geval meer, maar een mooie, jonge Christus kijkt sende dood, de belofte van een eeuwig ely- is, omdat de kathedraal te uitsluitend de ons aan. Links in een nis stond het pateel sium. 'Dalla gloria di Fedra esce Maria' aandacht opeist. Staat men voor de absis waarop volgens de Griekse rites het eucha- (Carducci): Phedra's glorie gaat over op van dit kleine bidhuis, dan kan men zich in ristisch brood en de kruik met wijn werden Maria, de zon van Apollo wordt het Licht geplaatst. Op de westelijke binnenwand van Christus. De kruisvaarders, vooraleer worden we weer eens tot het Jongste Ge- in Brindisi's haven voor het Heilig Land in Soleto. Het kerkje Sint-Ste aan (s de eeuw) richt vermaand. De aartsengel Michael is te schepen, hebben hier wellicht een laatste uitgedost met een helm en een harnas zoals gebed gezegd. Op een fresco van deze kerk de ridders uit de tijd van de Anjous die krijgen ze als ridders te paard de zegen van toen over deze streek het bewind voerden. Maria zelf ! Maar ze weken spoedig af van De verdoemden zijn hier rechts gegroe- hun zaligmakende oogmerken. Dezelfde peerd. kruisvaarders die bij het zien van Jeruza- lem op de knieen vielen voor een dankge- Brindisi bed, keerden hierlangs terug met plunde- Brindisi kan ons doen nadenken ring en moord op hun geweten. over de vergankelij kheid van de beschavin- g en , bepaaldelijk van de Romeinse. Van het Bari hele Brundisium met zijn tempels, zijn basi- We rijden door het antieke Bari met lica, zijn amfitheater en nog meer blijft al- open ogen en gesloten deuren(!) naar de leen een kolom van de twee die het einde basilica San Nicola die een voorbeeld ge- van de via Appia afbakenden, en dan nog weest is voor meer dan een Romaanse kerk niet in te beste staat, want de onderste van in Apulie, gekenmerkt o.m. door het ont- de geschonden trommels moest door een breken van het transept. Er is meer. Staan ijzeren omheining vastgeklemd worden. we voor de gevel, dan lezen we daarop een De meest interessante kerk van Brin- synthese van allerlei invloeden. De eierova- disi staat even buiten de stad. Santa Maria len en andere decoratieve elementen zijn di Casale heeft eengevel met sierlijke geo- afgekeken van de antieke tempels. De ara- metrische tekeningen op banden in twee besken zijn ontleend van de islamitische kleuren, en een over hetportaal hangende sierkunst. De engelen op de architraaf erker. De fresco's in de kerk delen tegelijk van het hoofdportaal herinneren aan By- van de Byzantijnse en de gotische stijl. De zantijnse figuren. De Noormaanse blinde IN EN OM DE KUNST 45 bogen op de muur zijn overgenomen van de Longobarden. Stieren, leeuwen en ande- re dierekoppen getuigen van een verering die zich in het landelijke Apulie overal Troia. Kathedraalgevel, door echte bestiaria op en in hun gebou- het roosvenster wen uitdrukt. In geen geval vergete men rond de basiliek te wandelen, want de vier kanten zijn architectonisch alle sterk verschillend. Zo ziet men op de noordelijke flank de zo- genaamde krukkapitelen, zo kenmerkend voor de Apulische streek. Naast monumentale godshuizen als Bari's basilica en haar kathedraal San Sabi- no zijn er in de omgeving ook landelijke kerkjes verweerd door de tijd en de ver- waarlozing, soms tot puin verworden waarop wilde struiken groeien alsof het steen weer in de aardkorst is verankerd. Een juweeltje is het Romaanse kerkje San Trani men ziet. Het turkoois van de zee wedijvert Felice in Balsignano. De koepel en de tam- In de elfde eeuw kwam van overzee met dat van het hemelgewelf. boer zijn goed bewaard en vooral de rech- een jonge herder op het Apulische strand Het bronzenportaal overkapt door termuur, met blinde bogen beurtelings door aan wal en begon, met een kruis zwaaiend, een dubbele, met allerlei motieven versier- hangende kapitelen en pilasters geritmeerd. te prediken. Hij gaf zijn naam aan de kathe- de kroonboog, is een pronkwerk van Bari- De kalksteenblokken zijn zo onberispelijk draal van Trani: San Nicola pellegrino, de sano da Trani die ook deportalen in Ravel- gemeten en op elkaar geplaatst dat ze als Heilige Nikolaas pelgrim; de monist gele- lo(Campanie) en Monreale (Sicilie) op zijn met een scalpel lijken gesneden. gen kerk van Apulie. Ze rijst buiten de stad naam heeft. Christelijke, Byzantijnse zowel Wat verder in het binnenland, kan op een in zee vooruitspringende landtong als heidense motieven, soms op vermakelij- het kerkje van Valenzano, overblijfsel van zó dat het water haar aan drie kanten om- ke wijze voorgesteld, zijn met de fijnste een benedictijnerabdij, als een prototype spoelt, en afgezonderd op een plein als om techniek op de velden aangebracht. van Apulische Romaanse kunst Belden: ze beter te laten bewonderen. Het ruikt De friezen die muren engevel om- drie koepeltjes overwelven de middenbeuk, naar algen en zeewier op dit plein. De kransen, de 'wenkbrauwen' van de venster- maar zijn van buiten door de vierkante strandgolfjes likken de omheiningsmuur en ogen vertonen een ongewone rijkdom aan dakbekleding onzichtbaar. Halftongewel- rond de alleenstaande campanile, een van beeldwerk, zoOlogische, botanische, huma- yen overdekken de zijdelingse beuken. de rijzigste van Italie, neuriet de zeebries. ne motieven. Zopittig en levendig zijn ze De ruimteopvatting van dit interieur is ver- De prachtige Witte en roze hardsteen in de steengehouwen, men krijgt soms de bluffend. Met de grootste tegenzin en dank van deze kerk, de 'pietra Tranese', verschil- indruk dat de dieren als metgespannen zij fooien en een aanbevelingsbrief wilde lend van de wekere okergele 'pietra leccese' spieren uit de muur willen springen of men het portaal van het buiten eredienst waarmee het barokke Lecce is gekneed, door de luchtgaan vliegen. geraakte kerkje openen, want vandalen en kreeg door de felle zon en de streling van De kathedraal van Trani is een com- rovers proberen telkens nog de sloten te het zilte zeewindje een kristalachtig uit- plex geheel, er zijn elementen van drie ker- verkrachten om te zien of daar iets te graai- zicht. Geen impressionistische indrukken ken aaneen-, ineen- en opeengebouwd. Het en valt. Er is niets daarbinnen, geen meu- hier, geen newels, geen wazigheden zoals in schip van de bovenkerk vertoont twaalf bel, zelfs geen fresco te zien. Maar als je de vochtige Normandische luchten door tweelingzuilen, een uitzondering in Apulie. buitenkomt weet je wat architectuur in haar Monet en andere schilders op doek ge- Ik zag op een afbeelding wat men tijdens puurste worm betekent ! bracht. De zon doorlicht alles, men ziet wat de vorige eeuw in dit kerkinterieur had be- dreven: op de wanden en de zuilen was schreeuwerige stuc aangebracht en, er er de kapitelen waren uitgekapt. De k- kerk- ruimte zelf is nu leeg, er is niets overtollig, g een decor, geen uitzet, hier heerst enkel Trani. Gevel van de het Licht. Trani heeft de helderste van Apu- kathedraal lie's kerken. Wat een contrast als men even denkt aan Venetie's San Marco met haar overdadig decor en te donker, zodat geen enkel mozaiek duidelijk leesbaar is. Wan- nee r men een uur zonder eredienst of be- zoek kiest, da n hoort men de wind spelen over de daken en tussen de arcaden. Trani's kathedraal heeft geen or el nodig, als de zee woelig is hoort men de muziek van de branding, er bestaat geen expressiever be- geleiding bij het zip en van de psalmen die Gods macht roemen. Via de crypte onder het koor dalen 46 IN EN OM DE KUNST we in de onderkerk, de paleo-christelijke waarvan Dante spreekt en waarover Jaco- ten op de reling van het voorplein, in het Santa Maria della Scala. De drie beuken pone da Todi heeft gedicht (Una rota si fa licht van de avondzon die boven de berg- zijn geritmeerd door kolommen uit graniet in cielo...). De spijlen van het rad zijn elf lijn van de Maiella neerdaalt, en beter nog en oosters marmer herkomstig van Ro- zuiltjes met, in de tussenvelden, een telkens het kleurverschil ziet van de marmers, meinse bouwwerken, vermoedelijk uit het verschillend ongelooflijk fijn stenen vlecht- blauw, paarsgevlekt, vaalgrijs. Op de verwoeste Canusium naar hier overge- werk; en weer verschillend is dat kantwerk prachtige bebeitelde velden aan beide zij- bracht. Op sommige kapitelen is een kruis in de kroonboogvlakken en de driepassen den van de zuilen is o.m. het leven van gegrift. Een van de fresco's is goed be- boven de zuiltjes, gevangen in de 'clipeus Johannes de Doper uitgebeeld. Dat is dan waard: een heerlijke madonna in een kleu- coelestis', de hemelkreits, de cirkel, sym- mensenwerk. Keert men zich om, dan ziet rig kleed, die met haar glimlach de hele bool van volmaaktheid en van de kosmi- men van hier, de kruinen van de machtige ruimte verlicht. sche kringloop. Maiella-bergketen. Dat is het werk van De binnenstructuur van Troia's As- God. Dan krijgt men het gevoel van ontzag Troia sunta (de kathedraal is aan de tenhemelop- en ondervraagt men zich zoals de dichteres De Romaanse kunst, waarvan de genomen Maria gewijd) is eenvoudig, het van de streek, Wanda Casellato: naam veel jonger is dan de inhoud die ze decor sober. Maar iets is wel opmerkelijk. Guardo alla montagna dekt, drong in Apulie door ondanks de na- Er zijn twaalf zuilen, zes aan elke kant. Isola nell', infinito: tuurlijke hindernissen, dank zij veroverin- Maar naast de laatste van rechts staat er la mia solitudine... gen, uitzwervingen van religieuze Orden, een tweede zonder kapiteel, vrij. De twaalf Ma io, chi Sono ? peregrinaties van volksgroepen, en kneed- zuilen symboliseren de apostelen, de der- de zich daar uit diverse invloeden een ei- tiende Christus. De twaalf apostelen stutten Ile schouw naar de berg gen worm. De kathedraal (1093-1100) van de kerk, maar de zuil van Christus onder- eiland in het onmetelijke: Troia, een stadje op een heuvel in het Apu- steunt niet. Ze is de kerk zelf. mijn eenzaamheid... lische binnenland vastgeklampt, heeft wel- Op de kansel vertrapt de arend die maar ik, wat ben ik ? licht de mooiste kerkgevel van heel Apulie. het Evangelieboek draagt een ander dier, Men moet de kerk niet eens binnentreden hij knelt in zijn klauwen een haas, daarmee jULES VAN ACKERE om al een idee te hebben van wat de veel- wordt waarschijnlijk bedoeld dat het Evan- vormige Apulische Iromanita.', betekent: in- gelie de heidense godenleer heeft vernie- vloeden uit het Oosten (Byzantijnse, muzel- tigd. Op een van de zijvelden van de kuip Theater, Minimaal manse) zowel als uit het Noorden, ook ziet men een leeuw die een snort monster Lombardische en Pisaanse, de laatste dui- (een wolf ?) aanvalt. Wellicht wordt daar- Ons theater, waar staan we ermee ? delijk te lezen op de blinde arcaden met, mee andermaal op concrete wijze de over- Het Vlaamse, professionele, bedoel ik. Een onder de Bogen, ruitvormige of cirkelronde winning van het christendom op het hei- minimaal vraagje dat nu eenmaal dient ge- lijsten, ook op de friezen en de banden. Op- dendom gesymboliseerd. steld. Voor overigens sterk uiteenlopende schriften wisselen of met beeldmotieven. Terloops: op het tijdstip dat de ka- antwoorden kunnen we altijd terecht bij de De gevel is bevolkt met goddelijke, mense- thedralen van Bari, Trani, Troia voltooid ra- theaterwetenschappers (cfr. Etcetera, Car- lijke en vooral dierlijke gestalten of koppen. ken, wat is er in Firenze te zien ? net, Courant, Documenta), bij de betere re- Het is opmerkelijk wat een rijk bestiarium We rijden noordwaarts en zijn de censenten (we hebben er steengoede, naast overal op de gevels en de interieurs van de grens van Apulie overgestoken om te gaan Romaanse kerken in Apulie is gehouwen, rusten in het hotel 'Golfo di Venere' in het vaak ook met een architectonische functie. kustplaatsje Fossacesia. Een bescheiden ho- Ontwerp ache Kat op een beet zinken dak. Naast fictieve monsters en draken is het tel, maar het venster naar het westen ziet (Theater Antigone) vooral de leeuw die voorgesteld wordt, of- uit op het Maiella-gebergte, dat naar het schoon in die tijd vermoedelijk niemand in oosten geeft een uitzicht door de olijfbo- deze streken zo'n dier heeft ontmoet. Maar men heen op de Adriatische zee. Er is een Afrika is niet ver. De leeuw was in de antie- andere reden voor deze keuze. Naast het ke wereld een symbool van kracht, bij de hotel bevindt zich de Abbazia di San Gio- Egyptenaren en de Grieken (Herakles). Het vanni in Venere. De abdijkerk staat op een christendom heeft dit symbool overgeno- in zee vooruitspringende heuvel aan een men als teken van de macht van Christus' van de mooiste punten van de Adriatica. kerk. De deurkloppers op Troia's portaal Ze is gebouwd op of met de resten van een zijn leeuwekoppen die de grijpringen in tempel gewijd aan Venus (Venere), de lief- hun muil knellen. Op het bovenveld van de desgodin. 'Johannes de Doper met de voe- gevel zijn acht leeuwen elk op een andere ten van Aphrodite' zo drukte een kunstcri- wijze gehouwen en die elk naar een ver- ticus zich uit omtrent deze kerk, nu aan de schillende kant uitkijken. voorloper gewijd. De monumentale absis is Maar het fraaiste meesterstuk van naar de zee gekeerd, die men in de diepte deze façade is het roosvenster. In de ven- ziet glimmen. Maar onze aandacht wordt sters van vele Franse kathedralen zijn vooral gevorderd door het prachtvolle brandglazen in een weelde van kleuren ge- westportaal, nu uit de steigers en volledig zet. Bij Troia's gevelvenster gaat het om een gerestaureerd. De vakkundigen hebben dialoog tussen het Steen en het licht, tussen door grondige studie kunnen uitmaken dat het door de mens verwezenlijkt decor en de marmers van de zuilen en de lunet af- het licht waarmee de Schepper de materie komstig zijn uit groeven langs de zee van omhult, het goddelijk onvatbare dat het Marmara, uit Griekenland en uit Egypte. menselijk tastbare omvat. Het is de 'ruota' Men moet deze gevel aanschouwen, geze- IN EN OM DE KUNST 47 andere), bij dramaturgen en theaterdirec- ties, bij de theaterpractici, en last but not least bij de decreterende overheid. Onze nieuwe Cultuurminister Luc Dries Smits als Solness Martens laat in zijn recente beleidsnota vrij in hetgehjknamige stuk duidelijk merken dat onder zijn impuls be- van Ibsen. paalde verworvenheden op hun efficientie (Foto: Foto Hol) zullen worden beoordeeld, adviescommis- sies om explicitering van hun normen en criteria gevraagd, heel nieuwe accenten ge- legd. Centraal staan: waarde(n), significan- tie, zingeving. Martens reageert tegen het op zichzelf teruggeplooide individu, 'men- sen moeten zich kunnen engageren in een veelheid van relaties'. En binnen die 'net- werken' zijn, steeds volgens de christen- democratische minister, de artistieke knooppunten heel belangrijk, want zij ver- frissen en vernieuwen de samenleving. der dan Peter Sellars schrijft in zijn 'City of dig is te noemen. Te meer dat - ook dit Het gaat hem bij de minister dus Cultures': de westerse mens beeldt zich in blijkt uit eigen ervaring - nogal wat Vlaam- niet in eerste instantie om artistiekerige dat economie om cijfers gaat. Hij realiseert se resp. Nederlandse voorstellingen, zelfs hoogstandjes, maar om het voortdurend zich niet dat economie te maken heeft met in prima omstandigheden gebracht, vanuit geboren en herboren worden van de mens- de mensen (economy is about people) ! On- een zitje op pakweg de vierde rij, nauwe- heid, een aanhoudende genesis die stoelt ze economie loopt uit op een collectieve lijks verstaanbaar zijn. Techniciteit, 'métier', op actie en reactie, die het culturele erfgoed ramp, precies omdat we het uitsluitend bij respect voor het al dan niet betalende pu- op zijn merites beoordeelt, uitpuurt, actu- cijfermatigheid houden... bliek... Zo te zien een dwingende opgave aliseert. En dat is een heel andere bekom- Deze Sellars, geniaal 'enfant terrible' voor onze opleidingsinstituten. Veel toe- mernis dan wat de zg. vrije-markt-econo- van het podium, mag men op zijn woord schouwers hebben, misschien niet helemaal mie voorstaat. De economie, zegt Martens, geloven. Martens verkeert bij hem in uit- terecht, geen goed oog in de actuele evolu- heeft geen eigen finaliteit; economische muntend gezelschap. Vijf jaar geleden tie van het professionele theater van Brus- reiissite mag nooit een absolute voorwaar- maakte ik in de Muntschouwburg zijn sel tot Amsterdam: de sector zou teveel met de worden. Enorm veel dingen zijn op zich- 'Aiax' (Sophocles) mee: een revelatie. In- zichzelf bezig zijn. Veralgemening is bier zelf 'waardenvol', los van Welke markt- drukwekkende montering, opvallend spel- vanzelf fout, maar het aanbod is dan ook implicaties dan ook. genot bij de veelkoppige (Amerikaanse) weer zo omvangrijk, van puberale probeer- Dit verheven inzicht lijkt me na- cast, verrukkelijk niveau, aangrijpend, sels over traditioneel gezeur tot superieure drukkelijk verwant aan wat niemand min- pregnant, indringend. realisaties. En die zijn er. Niet voor niets Een mijlpaal in mijn persoonlijke heeft men het in Nederland over een 'fle- 'queeste', zeg maar. Sindsdien handhaaft mish wave': de Vlaamse golf, weetjewel. Sellars zich moeiteloos aan de absolute top, Op het jongste Vlaams-Nederlandse met zijn 'Figaro's Bruiloft' (Beaumarchais) Theaterfestival (Amsterdam/Gent) kreeg in de Trump Tower; met een opzienbarende onze landgenoot Dirk Tanghe de Grote 'Don Giovanni in Harlem (!), met Shakes- Prijs voor zijn beklijvende 'Who's afraid of peares 'The merchant of Venice', en recente- Virginia Woolf' (Edward Albee, produktie lijk met zijn 'I was looking at the ceiling Theater Malpertuis, Tielt). De Vlaming and then I saw the sky', een voorstelling Warre Borgmans werd individueel gelau- met zeven zangers, zonder decor. werd. Borgmans leverde eind vorig sei- DM niveau halen we bij ons (nog) zoen, samen met Katlijne Verbeke (vanaf niet. En dat heeft niet alleen noch hoofdza- januari te zien in 'Kat op een beet zinken kelijk te maken met het theatrale an Bich; dak' bij Antigone, Kortrijk) een adembene- schaarse uitzonderingen even terzij gelaten, mende prestatie in 'Agatha' (Marguerite ontbreekt het ons aan techniciteit. In deSin- Duras). In de voor het Theaterfestival gese- gel was, nu ook alweer een paar seizoenen lecteerde voorstellingen kwamen trouwens geleden, een voorstelling te beleven van nog heel wat Vlamingen aan bod: 'Moeder 'Ritter, Dene, Voss' (Barnhard), in de oor- en kind' van Arne Sierens, regie Alain Pla- spronkelijke Duitse bezetting. Voordien tel; 'Rijkemanshuis' van Eugene O'Neil, hadden we ook een Vlaamse opvoering produktie Het Zuidelijk Toneel, regie Ivo meegemaakt, die trouwens aan voor onze van Hove; Guy Cassiers regisseerde 'An- gewesten hoge eisen ruim voldeed. Maar gels in America' van Tony Kushner, pro- de vergelijking met wat we in deSingel duktie RO Theater Rotterdam... De 'Bouw- mochten beleven, maakte ons heel stil. meester Solness' (Ibsen) van Theater Onze kennis van het Duits is evident Antigone (Kortrijk) gooide, in de regie van beduidend kleiner dan die van het Neder- Ignace Cornelissen, hoge ogen in de Neder- lands. Toch verstonden we tot het laatste landse 'Louden Gids Publiekprijs', vooral woord toe. Wat gezien de vrij povere akoes- dankzij de diepmenselijke vertolking van tiek van deSingel op zijn minst merkwaar- o.m. Dries Smits en Katrien De Becker. Uit- 48 IN EN OM DE KUNST eindelijk werd 'Rijkemanshuis' verdiend die alle belangrijke theaterteksten al gron- aard zouden te onderkennen zijn, zoals b.v. bekroond, maar de produktie van Antigone dig had geevalueerd, lang vooraleer de het feit dat Spilliaert tussen 192o en 1924 stond bij zowel de vakjury als bij de ac- theaterdirecties die op het spoor kwamen. vrij intensief met olieverf werkte of dat hij teurs/actrices op nummer een; bij de jury Als theaterrecensent, o.m. bij De Standaard, tussen 1937 en zijn sterfjaar bijna uitslui- van theaterdirecteuren op nummer twee; schopte hij niet weinige theaterfabrikanten tend bomen conterfeitte. Dergelijke gege- en de persjury zag 'Solness' op de derde veelvuldig tegen het zere been, en dat werd vens zijn uiteraard in kunsthistorisch op- plaats. hem (understatement:) zelden in dank afge- zicht interessant en relevant, maar toch Kortom: op de vraag 'waar staan we nomen. vormen zij enkel brokstukken van een ge- ermee ?' kan alleen maar het antwoord ko- Carlos Tindemans was, op geen en- heel dat blijkbaar geen precieze samenstel- men: met het Vlaamse theater gaat het de kel moment, een 'zachte heelmeester'. Wel ling, classificatie, evolutionair schema of goede kant op. Denkelijk een hart onder de integendeel en hij wist waarom. Het was wat dan ook aan regels of indeling(en) riem van de nieuwe cultuurexcellentie. hem niet om persoonlijke preferenties te gedoogt. Hoewel. doen, wel om de inhoudelijke en vormelij- Ook aan invloeden van buitenaf Juist: bij al die genomineerden en ke kwaliteit van ons theater. Dat theater (picturaal en/of literair), aan raakpunten bekroonden valt geen van onze drie reper- zou voor het voile pond professioneel zijn, met geconsacreerde kunststromingen, lijkt toiregezelschappen te bekennen. Een vast- of niet zijn. dit werk te ontsnappen. Tendensen als stelling die tot enig nadenken stemt. KVS In het culturele scharnierjaar 1968 symbolisme, expressionisme en zelfs surre- (Brussel), NTG (Gent) en KNS (Antwerpen) publiceerde hij, samen met Alex Van Royen alisme zijn weliswaar expliciet in Spilliaerts beschikken immers over vrij veel duim- en Hugo Claus, het manifest 'T 68': funda- oeuvre terug te vinden, maar waar hij sym- kruid (naar Vlaamse, niet naar buitenland- mentele verantwoording en structurele uit- bolist is na de symbolisten is hij dan weer se normen !) en over een behoorlijke artis- bouw van een gloednieuw progressief rijks- duidelijk expressionist of surrealist avant la tieke bemanning. Directeur Franz Marijnen theater. lettre... heeft met zijn 'Tegenwind' de KVS op een Was 'T 68' een haalbare kaart ? Het Nu Spilliaerts vaderstad Oostende nieuw, veelbelovend en artistiek-integer manifest heeft zonder de minste twijfel ge- zich opmaakt om de meester in 1996 spoor gezet; in Antwerpen beschikt de fungeerd als significant signaal. Naar alle (5o jaar na zijn overlijden) o.m. met enkele nieuwe directeur Frans Redant (ex-drama- waarschijnlijkheid hebben bepaalde par- tentoonstellingen te huldigen, ligt de gele- turg NTG) over de fraai gerestaureerde tij(?)politieke drijverijen en het gelobby van genheid, ook voor het grote publiek, open Bourlaschouwburg, annex een verjongde verontruste lokale satrapen de uiteindelijke om ruimer en verruimend kennis te maken bemanning; en bij het Gentse NTG is de in- realisatie van het project gesmoord. Was met deze picturale outcast, Wiens mysteri- breng van dramaturg Wim van Gansbeke 'T 68' er toch gekomen, waar hadden we euze genie Binds geruime tijd met artistieke (ex-recensent De Morgen) positief te duiden. nu gestaan ? appreciatie zowel als met harde valuta Voor het seizoen 1995-1996 kan directeur De 64-jarige docent kreeg bij zijn af- werd en wordt geconsacreerd. Hugo van den Berghe weer rekenen op scheid een Liber Amicorum aangeboden Als mens was Spilliaert een uitge- (terug van de KVS) Jef Demedts. De ver- 'Bij open doek', redactie Luk Van Den Dries sproken ziekelijke natuur, zowel fysiek (de trouwde cast blijkt aangevuld (versterkt ?) en Frank Peeters. Uitg. Pelckmans en UIA, schilder was reeds maaglijder als adoles- met een heel stel jongere acteurs/actrices. Antwerpen, 304 biz., 95o fr. cent) als psychisch. Zijn hele aardse bestaan Wetenswaard: volgens cultuurminis- door zou hij te kampen hebben met hyper- ter Martens is een samenwerkingsverband DV van de 'grote drie' bespreekbaar. Het beleid suggereert niet meteen een complete fusie, Leon Spilliaert, Zelfportret, 1908 wel een gezamenlijke programmatie. Met Leon Spilliaert of het (Museum voor Schone Kunsten - Oostende) andere woorden: de eigen identiteit zou be- raadsel der onvatbaarheid houden blijven, de honderdprocentige au- tonomie minder. eenpersoonlijke beschouwing We kunnen deze summiere (mini- male...) benadering van de professionele Retrospectieve tentoonstelling theatersector onmogelijk afronden, zonder Leon Spilliaert van 3 maart tot 27 mei 1996 een blijk van ware waardering voor prof. in Museum voor Schone Kunsten, Oostende Theaterwetenschap Carlos Tindemans, die Het ontbreken van duidelijk afge- begin oktober om gezondheidsredenen een lijnde stijlperiodes in zijn artistieke oeuvre, punt zette achter zijn academische loop- zelfs van enige technisch of thematisch- baan aan de UIA. Als het Vlaamse theater evolutieve systematiek, verheffen Leon zich nu tot op een zekere hoogte profes- Spilliaert (Oostende 1881 - Brussel 1946) tot sioneel mag noemen, dan is zulks in be- een unieke figuur in het Vlaamse zowel als hoorlijke mate toe te schrijven aan zijn universele schilderlandschap. vernieuwend inzicht en zijn koppige vast- Als volstrekt 'psychisch' kunstenaar, beradenheid. De naam Carlos Tindemans bij wie elk schilderstuk eigenlijk de trans- blijft voor altijd verbonden aan het begrip criptie is van een, op eigenzinnige wijze, 'integrale kwaliteitszorg', maar dan wel verinnerlijkt uitgangspunt, is de Oostendse toegepast op het theater. Hij was het die in schilder de schepper van een opus dat wel- de jaren zestig, toen de theaterkritiek, of haast van werk tot werk een eigen beschou- wat daar moest voor doorgaan, nog in de wing vereist. kinderschoenen stond, de vergelijking met Dit betekent uiteraardgeenszins dat het buitenlandse niveau als criterium er in dit oeuvre nergens bepaalde linen of poneerde. Een gedreven en bevlogen man, tendensen van technische of thematische IN EN OM DE KUNST 49 gevoeligheid, zwaarmoedigheid en onrust. Spilliaert, als literatuurfanaat, geenszins be- Eerst met de geboorte van zijn dochtertje, schouwd worden als een 'literair' schilder. in 1917, verscheen er een zeker optimisme Op het vlak van de beeldende kunst aan zijn levenshorizon. is het zonder meer duidelijk dat de Oos- Spilliaerts gebrek aan een hogere al- tendse meester werd beinvloed door of gemene worming of een professionele pic- overeenkomsten heeft met o.m. de Nabis, turale opleiding (hij volgde amper een jaar Odilon Redon en Eduard Munch. Hieraan les aan de Brugse academie) compenseerde moet wel onmiddellijk worden toegevoegd hij met een sterke intellectualistische inte- dat Spilliaert zich nooit expliciet heeft vast- resse, gekoppeld aan een enorme leeshon- geankerd aan tendensen of stromingen. Dat ger. Zijn aangeboren zucht naar avontuur hij zich vlot en collegiaal aansloot bij de (die hem zelfs tot het zeemansleven verlok- kunstkringen en groeperingen van zijn tijd te, wat hij niet aankon gezien zijn broze fy- (Les Independants, Kunst van Heden, Sil- siek) heeft er ongetwijfeld toe bijgedragen lon, Selection, Le Centaure, Les Compa- dat Spilliaert het avontuur van de schilder- gnons de l'Art...) heeft trouwens evenmin kunst met zoveel durf en vindingrijkheid veel relevante betekenis ! Hij bleef steeds - heeft doorleefd. Ruw geschat 15.000 wer- om het met een snort half-pleonasme uit te ken getuigen van deze zoektocht die ge- drukken - de creatieve gestalte van zijn voerd werd met een sours hallucinerende bloedeigen artistieke persoonlijkheid. expressieve kracht. Met de Nabis (Bonnard, Serusier, Met veelal droom en on(der)bewust- Vuillard...) deelt Spilliaert onweerlegbaar zijn als uitgangspunt, penseelde Spilliaert het visionaire element, het zienerschap een oeuvre bijeen dat opvalt door decora- waarvan de (Herbreeuwse) naam van de tieve vormelijkheid, somberheid, synthetis- groep trouwens is afgeleid, en het basis- Leon Spilliaert, Planten, intkpot en spiegel, 1908 me, irreele inhoudelijkheid, visionaire po- principe dat een kunstwerk het resultaat en (Sabam) tentie, verfijning en lyriek... de visuele expressie is van 's kunstenaars Uiteraard heeft de kunstenaar ook natuursynthese, omgezet in persoonlijke zijn invloeden ondergaan; zowel vanuit de esthetische metaforen en symbolen. Met literatuur als vanuit de schilderkunst. Als Redon, schepper van een evocatief, irratio- 'zwijgen' als 'schreeuwen', wat zijn opus boekenwurm las hij zowel Nietzsche als neel en fantastisch oeuvre, volgt hij dan een bijna unieke persoonlijkheid en subtili- Ruusbroec, Verhaeren of T.E. Lawrence weer de theorie dat alles in de kunst de re- teit verleent. (... of Arabia). Wie trouwens niet zo direct sultante is van een volgzame onderwerping Zijn onvatbaarheid sluimert zowel Spilliaerts artistieke visie in overeenstem- aan het on(der)bewuste. in het feit dat zijn levenswerk zich niet in ming weet te brengen met de droge, histo- De overheersing van psyche en sym- geijkte vakjes laat stoppen als in de zelfcre- risch-wetenschappelijke geschriften van de boliek brengt Spilliaert trouwens ook dui- ativiteit die hij verlangt van de beschouwer. Britse veldheer-archeoloog, moet even te- delijk op een lijn met Munch, met wie hij De relatie van de meester tot zijn publiek rugdenken aan zijn zucht naar avontuur, ook de ziekelijkheid en het gebrek aan op- verloopt steeds hyperindividueel en van waarvan Lawrence of Arabia uiteraard de leiding gemeen had. Wel verloopt bij de psyche tot psyche. Wenicht zijn dit de enige welhaast perfecte exponent was. Toch kan Noor de stijlevolutie veel uitgesprokener, constanten in dit visionaire opus dat, alle meer afgelijnd. geconsacreerde appreciatie ten spijt, waar- Opnieuw dringt zich, zelfs bij deze schijnlijk nooit helemaal zal te doorgronden Leon Spilliaert, Pieta (Stedelijk Museum Oostende)onmiskenbare invloeden, de conclusie op zijn. Het genie van Leon Spilliaert blijft (is dat Spilliaert deze steeds personifieert, dit trouwens niet een essentieel criterium synthetiseert en vernieuwt. De Oostendse voor artistiekegroot(s)heid ?) de kunstlief- meester heeft zijn inspiratiebronnen nooit hebber steeds een stap voor... consequent doorgevoerd of gehandhaafd. Spilliaert was een veelschilder die, CHRISTIAN-ADOLPHE WAUTERS vooral op papier en schilderskarton, werkte in een 'gemengde' techniek die zijn snel- heid, spontaneiteit en opmerkelijk poeti- Duitse en Franse kunst sche kleurbeheersing beter diende dan by. uit de i5de en 16de eeuw olieverf. Zijn arsenaal omvat zowel aqua- relverf en gouache als Oostindische inkt, Schilderijen, tekeningen en prenten pastel, kleurpotlood of gekleurde houts- (Museum Bo mans-van Beuningen, kool. Rotterdam) Thematisch beschouwd is de kun- Slechts een schilderij van de Duitse stenaar net zo veranderlijk en veelzijdig als kunstenaar Albrecht Diirer bevindt zich in op het technische en stilistische vlak. Van Nederlands bezit, in de collectie van Muse- zelfportret tot Italiaans landschap en van um Bo mans-van Beuningen. In de zomer interieur tot mythologische voorstelling 1995 werd dit werk samen met nog vijftien doorloopt zijn oeuvre het complete spec- schilderijen van Duitse en Franse meesters trum van alle concrete of abstracte mense- uit de 15de en 16de eeuw tentoongesteld in lijke themata, steeds gemoduleerd naar een Museum Bo mans-van Beuningen. De ten- lyrisch verstilde expressie. In Spilliaerts toonstelling werd aangevuld met een in- werk kan de stilte trouwens net zo goed drukwekkend aantal tekeningen en prenten 50 IN EN OM DE KUNST van Duitse en Franse meesters uit dezelfde periode, eveneens uit de eigen collectie. Aanleiding voor deze tentoonstel- ling was de uitgave van een bestandscata- Albrecht Darer, logus over de Duitse en Franse schilderijen De Heilige Familie uit de 15de en 16de eeuw in de collectie van het museum. De verzameling vroege Duitse en Franse schilderijen is te klein om te kunnen spreken van een overzicht. Niettemin zijn enkele beroemde meesters vertegenwoor- did, zoals Stefan Lochner en Albrecht Darer uit Duitsland, en Barthelemy d'Eyck en de Meester van de heilige Egidius uit Frankrijk. Julian Chapuis, momenteel werk- zaam in de National Gallery of Art in Washington en specialist in de vroege Duitse en Franse schilderkunst, schreef de catalogus. Daarin zijn de resultaten van natuurwetenschappelijk onderzoek, als infraroodreflectografie en dendrochronolo- Er bestond lane tijd twijfel over de tekening werkte, en niet naar het originele g isch onderzoek, verwerkt. authenticiteit van de tweepaneeltjes. Bij het schilderij. onderzoek naar de stijl bleek echter een Van de Duitse kunstenaar Albrecht Duitse schilderij en sterke verwantschap met andere werken Darer bezit het museum een klein paneel Het museum bezit tweepaneeltjes van Lochner en dat maakt de toeschrijving dat de Heilige Familie voorstelt. Er bestond met Johannes de Evangelist en Maria Ma overtuigend. Stefan Lochner was voorna- ook twijfel over de eigenhandigheid. Het is dalena van de hand van Stefan Lochner melijk wekzaam in Keulen. Deze stad had zeker een i6de-eeuws schilder. De verfijnde (1400-1451), de 'Stamvader van de Duitse in de 15de eeuw een bloeiende schilder- techniek laat Been twijfel dat het van de schilderkunse. De twee schilderijen vorm- school. Lochner is de enige bij naam geken- hand van de meester zelf is. De twijfel is den eens de zijluiken van een triptiek. Het de meester uit dezeperiode aan wie met waarschijnlijk veroorzaakt door de slechte middenpaneel, met hoogstwaarschijnlijk zekerheid enkele schilderijen kunnen wor- staat van het schilderij. Het is ooit 'ver- een voorstelling van Maria en kind, ging den toegeschreven. plankt'; dat betekent dat het oorspronkelij- verloren. De bewaardgebleven panelen uit ke paneel waarop geschilderd werd tot op deze stad zijn niet gesigneerd. Vanaf het be- de plamuurlaag is verwijderd en vervan- gin van deze eeuw zijn kunsthistorici bezig gen door nieuw hout. Deze techniek is ui- Stefan Lochner, Maria Magdalena om Keulse schilderijen mogelijk toe te terst riskant, want vaak werd met het hout schrijven aan een hand of een atelier. De ook een deel van de originele schildering meester van de aldusgevormde groep wer- weggeschaafd. Waarschijnlijk is dit ook met ken krijgt noodgedwongen een noodnaam. onderhavig schilderij gebeurd. Maar in het Een belangrijke noodnaam is: 'de begin van deze eeuw werden de ontbreken- Meester van het Leven van Maria'. Hi' was de stukken vakkundig ingeschilderd. er werkzaam rond 1460-1490. Hi' ontleent zijn naam aan een cyclus van zeven schil- Franse schilderij en derijen over het leven van Maria. Ze wor- Het belangrijkste Franse schilderij den thans in Munchen en Londen bewaard. uit de collectie is het linker zijpaneel van Zoals zovele Keulse kunstenaars werd ook Barthelemy d'Eyck. Het werk heeft een deze meester diepgaand beinvloed door bewogen geschiedenis achter de rug. Oor- tijdgenoten uit de Nederlanden. Men ver- spronkelijk werd het rond 1445 gemaakt als moedt dat de kunstenaar in Vlaanderen in het linker zijluik van een grote triptiek in de leer moet zijn gegaan bij Dirk Bouts of de kathedraal Saint-Sauveur in Aix-en-Pro- Rogier van der We den maar dit is niet ze- vence. Tijdens de Franse revolutie werd het ker. Het is ook mogelijk dat hi' zijn kennis drieluik ontmanteld. Het middenpaneel van de Nederlandse kunst verkreeg door met de Annunciatie bevindt zich thans in schilderijen en tekeningen die in Keulen een andere kerk van deze Franse stad. Het aanwezig waren. rechter zijluik kwam na een aantal om- Vooral de tekeningen dienden als zwervingen in het museum in Brussel te- inspiratiebron. De compositie van het Rot- recht. Het linker zijluik werd op een niet terdamse schilderij is letterlijk ontleend aan nader bekende datum doorgezaagd. Het een werk van Rogier van der Weyden dat bovenstegedeelte met een boekstilleven zich thans in Leipzig bevindt. Het Rotter- werd in 1909 gekocht door het Rijksmuse- damsepaneel is veel groter dan het origine- um in Amsterdam. Ins989 gaf het Rijksmu- le werk in Leipzig. De kleuren van de twee seum ditpaneel in bruikleen aan het Muse- werken zijn bovendien verschillend. Zo um Bo mans-van Beuningen, dat in 1958 vermoedt men dat de kunstenaar naareen (via de aankoop van de collectie van Beu- IN EN OM DE KUNST 51 ningen) het onderste gedeelte met de pro- van de 15de eeuw voortdurend toenam. De feet Jesaja verwierf. Het drieluik behoort geschiedenis van de Duitse grafiek is voor- tot de sleutelstukken van de Franse schil- al dankzij Albrecht Diirer van groot belang derkunst. geweest voor de ontwikkeling van de kunst Het schilderij stond tot nu toe geca- in West-Europa. Vooral zijn houtsneden en talogiseerd onder de noodnaam 'Meester gravures maken hem tot de belangrijkste en van Aix'. Op grond van documenten heeft meest veelzijdige kunstenaar in Noord- men kunnen aantonen dat het schilderij Europa. van de hand van Bartelemy d'Eyck is. Het Uit de Franse prentkunst werd een is niet uitgesloten dat hij familie is geweest selectie gemaakt van werken uit de school van Jan van Eyck. van Fontainebleau, die zich ontwikkelde Minder monumentaal zijn de twee rond Italiaanse kunstenaars als Benvenuto kleine paneeltjes van de Meester van de Cellini en Domenico Fiorentino. Zij waren heilige Egidius. De meester dankt zijn door Koning Frans I rond 1530 aangesteld naam aan twee panelen met scenes uit het om zijn paleis in Fontainebleau te decore- leven van deze heilige. De ware identiteit ren. van de kunstenaar kan men tot op heden Karakteristiek voor de school van niet achterhalen. Gezien het feit dat op een Fontainebleau is de sterke nadruk op tech- aantal van zijn werken Parijse gebouwen nische perfectie en de voorliefde voor slan- zijn afgebeeld, denkt men dat hij rond 15oo ke, elegante figuren. in deze stad werkzaam was. Zijn Stijl is ge- In tegenstelling tot de Duitse grafiek worteld in de traditie van de Vlaamse pri- heeft de Franse prentkunst weinig vernieu- mitieven. De vraag is nog steeds of de kun- wing gebracht. stenaar een Vlaming was die naar Frankrijk De collectie van 15de- en 16de- Frits van der Meer, Johannes de Doer , predikend p in de woestijn, 193o; knjt en sepia; 635 x 457 mm trok of een Fransman die zijn opleiding in eeuwse Franse en Duitse schilderijen uit Vlaanderen had gekregen. het museum heeft altijd veel minder aan- Naast Franse en Duitse schilderijen dacht gekregen dan de verzameling van bezit het Museum Boymans-van Beuningen vroege Nederlandse kunst. Door deze voor- Meer aan een carriere als beeldend kunste- een unieke verzameling Franse en Duitse treffelijke tentoonstelling traden de mees- naar. Hi' le de immers een groot tekenta- tekeningen en prenten uit de 15de en i6de ters uit Frankrijk en Duitsland even uit de lent aan de dag. Zijn vader heeft de kunste- eeuw. Hieruit werd een selectie tentoonge- schaduw van hun illustere collega's uit naar Jan Toorop geraadpleegd over de steld. Vlaanderen en Holland. toekomst van zijn zoon. Toen hij zelf beslo- Vooral de Duitse grafiek en teken- ten hadpriester te worden, liet hij het te- kunst waren goed vertegenwoordigd met MARK DELRUE kenpotlood niet in de steek. werken van Altdorfer, Griinewald en Gedurende zijn seminarietijd, tussen Schongauer. ca. 1920 en 1928, heeft Frits van der Meer De opkomst en bloeitijd van de gra- Tekeningen van talrijke en soms grote tekeningen gemaakt fiek hangt samen met het vervaardigen van Frits van der Meer met een heel eigen, vaak magisch-realis- papier, waarvan de produktie in de loop Bijna surrealistisch tisch aandoende thematiek. Ook in de pe- riode daarna, tot aan zijn promotie in Rome (1904-1994) in 1934, bleef hij tekenen. Zijn benoeming Albrecht Diirer, Adam en Eva In 1994 overleed op bijna 9o-jarige aan de Nijmeegse Universiteit in 1938 tot Museum Bo mans-van Beuningen, Rotterdam leeftijd prof. F. van der Meer, em. hoogle- docent in de christelijke archeologie en raar kunstgeschiedenis aan de Katholieke kunstgeschiedenis betekende het einde van Universiteit Nijmegen. In de jaren veertig zijn tekenactiviteit. Uitzonderlijk maakte hij tot zeventig verwierf Van der Meer grote daarna nog enkele portrettekeningen. vermaardheid als auteur en kunsthistori- In zijn tekeningen is een duidelijke cus. Als blijk van erkenning van zijn ontwikkeling waar te nemen. Aanvankelijk gehele oeuvre ontving hij onder meer de stond de jone tekenaar zeer sterk onder de P. C. Hooftprijs 1963 en in 1981 de Karel invloed van kunstenaars als Jan Toorop en de Groteprijs, de cultuurprijs van de stad Roland Ho1st. Ook zijn kennismaking met Nijmegen. De Commanderie van St.-Jan in de Fransegotiek en de schilderijen van deze stad belichtte tijdens een expositie de Vlaamseprimitieven is afleesbaar. Gelei- (van 11.06 tot 03.09.95) een minder bekende delijk aan ontwikkelde hij een eigen, meer kant van Van der Meer: zijn talent als teke- naar het magisch realisme neigende stijl. naar. Door zijn studie in Rome veranderde rond Wie echter vertrouwd is met zijn ge- 1930 zijn stijl onder invloed van de Italiaan- schriften weet hoe visueel hij te werk gaat se kunst. Ook zijn bewondering voor El bij het oproepen van mensen en din en. Greco komt in zijn werken uit deze laatste Prof. Van der Meer bezat eengrafisch ver- periode duidelijk naar voren. mogen in de zin die de Engelsen aan het Wat als legaat na zijn dood in de woord 'graphic' geven. Het slaat zowel Commanderie van Nijmegen belandde, op de gave van een schrijver als van een toont aan dat Van der Meer een kunstenaar spreker. had kunnen worden in de rij magisch- Als jong student dacht F. van der realisten voor en tijdens de Tweede Wereld- 52 IN EN OM DE KUNST oorlog, zoals by. Willink. Zijn tekenkunst ging streeft en overhelt naar of uitmondt in beeldhouwkunst. Toch zijn het de mensen laat wel die dreigende sfeer zien die uit zijn abstracte kunst (cfr. primitieve kunsten en die zij aan de Nijl ontwaart die haar ontroe- werk spreekt, maar dan vanuit een andere moderne meesters als Brancusi en Moore). ren. Terug thuis verwerkt zij haar reis in visie: die van de gelovige christenen, die Jeanne De Dijn dient zich aan als een reeks merkwaardige beelden. Een nog ondanks de onzekerheid van het heden in een bij uitstek ideoplastische kunstenaar. grotere eenvoud en monumentaliteit vitali- de traditie van het rijke verleden lijnen Zij betracht geen realistische naboot- seren de spirituele dimensie van haar nieu- trekken naar een betere wereld. sing of sociale boodschap, maar wordt ge- we stijl waarin de verticale scherpte van fascineerd door de verticale dimensie of het Montserrat plaats maakt voor gereserveer- MARK DELRUE zoeken in zichzelf naar 'het andere', het ho- de sensualiteit van zacht zwellende rondin- gere, en naar de antwoorden op de vragen gen als door wind en zand uitgeschuurd. 'wie ben ik, wat doe ik hier, waar ga ik Met een beeld van Vrouwen van 'Reizen naar binnen' heen ?' Op deze vragen biedt haar oeuvre Luxor bereikt haar kunst een eerste hoogte- een allerpersoonlijkst en bijzonder rijk ant- punt. Beeldhouwster Jeanne De Dijn woord. Hierdoor dient zij zich aan als een In 1969 reist Jeanne De Dijn voor het Wie Jeanne De Dijn (°1919) in leven- kunstenaar met een visie op de mens en het eerst naar India, daar ontdekt zij de hin- de lijve ontmoet, ervaart de kracht van haar leven. Daarom aarzel ik niet haar voor to doeistische levensbeschouwing. In deze re- geest en haar levensdrift waaruit haar oeu- stellen als een van de boeiendste kunste- ligie staat de begeerte aan het begin van de vre werd geboren. naars van haar generatie in Vlaanderen. sacrale vitaliteit. Onder invloed van de In- In tegenstelling met de 'mediakun- Na haar studie aan de academie van dische dans, de Indische beeldhouwkunst stenaars', zij die voor alles publieke belang- haar stad Dendermonde, werkt Jeanne De en de exuberante natuur (de bayanboom) stelling zoeken, koos zij van bij het begin Dijn tien jaar in stilte en vindt zij een stijl doet zich nu in haar oeuvre een explosie voor de stilte om daar op zoek to gaan naar die zij baseert op de rondingen van de kei voor van erotisch-gelaten en ritmisch-dio- zichzelf in het groeiproces van haar kunst. en de ovaalvormen van het ei. De beelden nysische beelden. Bomen verstrengelen Deze zoektocht kunnen wij omschrijven als Moederschap en Geborgenheid zijn daarvoor zich tot lichamen, en borsten en dijen trans- haar 'reizen naar binnen'. illustratief. figureren in bomen. Als hoogtepunt uit De beschrijving van dit reisverhaal Na deze binnenperiode begint haar deze vitale periode kan het beeld Grote willen wij aanvangen met volgende verkla- 'reis naar buiten'. En telkens opnieuw door Worteldans gelden. Zij besluit haar Indische rende vaststellingen: in de kunst onderken- dit reizen bevrucht, verandert haar stijl en stijl met het basrelief Ellende-Mystiek-Erotiek. nen wij twee aan elkaar tegengestelde ge- verwerkt zij haar fundamentele ervaring in Na India volgt Mexico. Wij noteren bieden, met name de fysioplastische en de haar kunst: haar 'reizen naar binnen'. 1975. Daar ziet zij de volksvrouwen die 'op ideoplastische vormgeving. In 1962 reist De Dijn naar Spanje. de markt van het leven' hun ellende dragen In de fysioplastische kunst steunt de Deze reis brengt de eerste stijlverandering met de trots van eeuwen. In eenklank met kunstenaar vooral op de anatomische ken- mee: de ronding maakt plaats voor de deze nieuwe ervaring verandert haar dyna- nis en op de enthousiaste nabootsing van scherfvorm. Geinspireerd door de rotsmas- mische worteldans-stijl plots naar expres- de natuur (Rubens, Rodin, Wouters). sieven van Montserrat, boetseert zij de sionistische hoekigheid en monumentale Lijnrecht daartegenover staat de gelijknamige beeldengroep. Drie in kap- zwaarte, zoals het beeld Terug van de markt. ideoplastische kunst. Hier staat de idee mantels gehulde figuren, scherp als scherf- Na Mexico is er de reis naar China. centraal. De kunstenaar betracht hier geen stenen, maar ingerond tot mytische En het is opnieuw de natuur met zijn verti- nabootsing of vertolking van de natuur, religieuzen. cale rotswandstructuren die haar stijl an- maar zoekt een symbolisch-geladen vor- Na Spanje volgt haar reis naar Egyp- dermaal verrassend transfigureert. Nu ont- mentaal, die als vanzelf naar vereenvoudi- te, het land bij uitstek van de monumentale staan beeldstructuren als 'voor-gotische' kathedralen of hemelpoorten (Rotskathe- Jeanne De Dijn Jeanne De Dijn draal). Montserrat (1962), cement Eeuwig Egypte (1965), Egypte-reis In de lijn van deze vlucht naar ascese en uitpuring volgt nu haar laatste reis. Het wordt opnieuw Spanje, met als doel de pelgrimsroute naar Santiago de Compostela. Uit deze ultieme reis puurt zij haar gelijknamige 'gotische' beelden. Deze metaforeren haar hoop op wedergeboorte, verrijzenis (Compostela). Als wij dit reizen naar buiten om to reizen naar binnen panoramisch beschou- wen, onderkennen wij merkwaardigerwijs de lijn van het leven: geboorte-, liefde-, or dood en heropstanding. Geboorte: de zich sluitende eivorm, het moederschap (haar eerste periode); liefde: de zich openende dynamische vormgeving in haar sensuele en erotische beelden (haar grote middenpe- riode); dood: de hoekige zwaarte van be- rusting en ellende (de latere tijd) en herop- standing: de verticale opgang van haar laatste symbolische beelden. Deze levensloop vertaalt zich op het IN EN OM DE KUNST 53 Groeningemuseum in Brugge opnieuw opengesteld Onder de titel Van Jan van Eyck tot Marcel Broodthaers opende op zaterdag 3 december 1995 het vernieuwde Groenin- gemuseum in Brugge. In totaal zijn er nu zo'n achttien zalen die vooral een overzicht bieden van de Vlaamse, specifiek Brugse schilderkunst, vanaf de late middeleeuwen tot de hedendaagse kunstuitingen. Door schenking en/of aankoop kon de stad Brugge inderdaad in de loop van de ge- schiedenis een verzameling aanleggen die mijlpalen bevat uit de Vlaamse kunst. Dit overzicht wordt nu voor het eerst in het museum getoond. Belangrijk is evenwel dat de collectie chronologisch kan worden doorlopen. Als verbinding tussen de nog Jeanne De Dijn Kathedraal (194 8), brons. altijd efficiente museumgebouwen uit de ja- China-refs ren dertig en het gerestaureerde kapelachti- ge gebouw van de aartsbroederschap van Jeanne De Dijn Wat deplanten mij vertelden (197o), cement, de H. Franciscus-Xaverius, uit de 19de Indie-refs eeuw, dat in 1994 al dienst deed tijdens de Met deze lapidaire samenvatting Memlingtentoonstelling, werd een rust- van vorm en inhoud, verwijs ik naar de ruimte gecreeerd met verkoopplaats voor complexiteit en de rijkdom van haar niet- prentkaarten, dia's en catalogi. Per periode gemakkelijke kunst. werd gekozen voor een ander kleur als ach- Naast de beelden, ontstaan door tergrond, wat we als positief beschouwen. haar reizen, boetseerde Jeanne j Eindelijk zijn er ook hier en daar educatie- nog een kruisweg, klassieke en alleenstaande ve teksten in vier talen die een algemeen fascinerende beelden in verschillende stijlen. beeld moeten schetsen van een bepaalde Deze stijlen passen zich wonderwel in, in Stijl en kunstenaars situeren in de tijd. Per de beddingen van de klassiek-moderne Eu- schilderij werd een klein informatief tekstje ropese beeldhouwkunst (Moore, Brancusi, voorzien met een summiere uitleg. Het ge- Arp, Heiliger...) heel oogt fraai en rustgevend. Spijtig dat Hoe comlex e p n verscheiden haar toch nog een aantal belangrijke schilderijen, stijlen ook zijn, toch laat haar kunst een zoals het bekende Vieruurtje van Jan Gare- merkwaardige eenheid zien, een waardigheid mijn (1712-1799), niet in de opstelling wer- tot in elk detail, en een sociaal elan dat alles den opgenomen of dat enkele voor Brugge doorstraalt. Want, of het nugaat om een voorname kunstenaars, zoals Mathias de specifiek religieus of een erotisch geladen Visch (1701-1765), ontbreken. Een algemeen beeld, telkens slaagt Jeanne De Din erin inleidende zaal voor de Vlaamse Primitie- om haar kunst te laten ervaren als verwij- ven kon misschien ook! zen d naar een andere wereld. Van het Inlichtingen: (050) 44 87 11 woord 'religare' is het woord 'religie' af- komstig. 'Religare' betekent 'verbinden met JEAN Luc MEULEMEESTER de oergrond'. Vanuit deze betekenis is de k unstvan eanneJ De Din volstrekt religi- eus te noemen. 'Wie zich verheffen wil moet aanra- Jeanne De Dijn Terug van de markt (1975). king zoeken met de aarde.' Dit Russisch ge- Mexico-refs zegde is perfect toepasselijk op de kunst van Jeanne De Dijn. Om aanraking te zoe- ken moet de oergrond, de aarde, ging zij op refs naar oorden van oorsprong en stilte. plastisch domein in wat wij omschrijven als Vanuit deze aanraking richtte zij zich in 'het expressionistische, het barokke en het haar beelden op naar het Onzegbare, naar gotische' in haar werk. de hemel. Deze fotogeeft een doorkijk in de zalen met Het expressionistische: de gelaten zestiende-eeuwse schilderijen van het Brugse vrouwen van Mexico; het gotische: Montser- HAROLD VAN DE PERRE Groeningemuseum. Hier werden de werken teen een rat en haar kathedraalstructuren; het barok- groene achtergrond opgehangen. Links is een stukje ke: haar eivormige en haar vitalistisch Indi- van een educatieve zuil te zien. sche beelden. (Foto: Brugge, Stedelijke Musea). 54 IN EN OM DE KUNST Misschien is het zelfs nog beter om als ren in de tijdschriften 'Nieuwe Verbondsberichten kunstenaar beslagen op het is te komen. Stemmen', 'Hernieuwen' en `Vandaag'. Met een 'tentoonstellingscontract' onder Hi' was jarenlang lid van de Raad de arm kan men wellicht al een misver- van Bestuur van het CVKV vzw en van Berichten voor deze rubriek sturen naar: stand uit de wereld helpen: dat kunste- de Redactieraad van het tijdschrift Dirk Rommens naars zweven en dusgeen verstand heb- 'Vlaanderen'; hij was ook rubriekleider Verbondssecretariaat C.V.K.V. ben van zaken. Zo'n typecontract staat van 'Poetisch Bericht' van 1975 tot 1978. 'Huize Roosendaele' afgedrukt in het KUNSTENAARSZAK- Toen hij in 1979 overleed, heeft het Sint-Pietersstraat 39, 8520 Kuurne BOEKJE op p. 207, 208.Een kopietje zorgt CVKV beslist de tweejaarlijkse Poezieprijs Tel. en Fax (056) 35 78 66 vaak voor wonderen... voor Jongeren in het leven te roe en als huldeblijk voor een verdienstelijk mede- Bron: 'Kunstenaarszakboekje 1994-95' uitgeverij werker. Kluwer Rechtswetenschappen Belgie. Reglement: De kunst bij voorbeeld bij de eigenaar-verhuurder 1. De inzending moet bestaan uit maxi- en de galerijhouder te kopen. De huurder moet zelf zorgen DIRK ROMMENS mum twee ongepubliceerde in het voor een brandverzekering. Nederlandsgeschreven gedichten en Met de voeten op de grond Wie zonder beslommeringen zijn dientgetypt of geprint (niet aangete- Plastische kunstenaars die met hun werk wil tentoonstellen, opteert uiter- BTW:lager-hoger ! kend)gezonden te worden aan de secre- werk naar buiten willen komen, dalen aard voor de eerste mogelijkheid (aanne- taris van de jury, de heer Robert Declerck, best eerst uit hun ivoren toren neer als ze mingscontract), omdat men bovendien op Voorprive-verkoop een 'Ter Hoogserleie' , Hondstraat 6 in 8700 Tielt de confrontatie met Jan Publiek (en het voorhand ook eengoed zicht heeft op de wijziging (Belie) gie) met vermelding in de linker bo- kapitaal) willen aan aan. Doen ze dat kosten. Dat is minder hetgeval met het Kunst wordt net als spruitjes of du- venhoek van de envelop 'Poezieprijs niet, dan zouden ze wel eens met een commissiecontract en wie de touwtjes zelf re auto's belast. Hetprincipe van het be- Albert de Longie'. smak op de begane grond kunnen te- in handen wil nemen, kan zelf een ruim- talen van belasting op de 'meerwaarde' 2. Het thema is vrij. Deze Poezieprijs is rechtkomen. Immers,galerijhouders mo- te huren - maar dan is enig praktisch en (Belasting over de Toegevoegde Waarde) enkel opengesteld voor jongeren uit gen dan wel de kunst hoog in hun vaan- organisatorisch talent zeker noodzake- van eenprodukt, kent maar weinig uit- Nederland en Vlaanderen van 17 tot 25 del dragen, zij zullen er wel in hun eigen lijk ! zonderingen - tenzij misschien de (gepo- jaar (minimum- en maximumleeftijd op belang voor zorgen dat zij zo weinig mo- lueerde) lucht die we inademen en waar- 31 maart 1996). De vorige laureaten gelijk risico's nemen, want galerijen zijn Vriendendienst ? over we vooralsnog vrij kunnen beschik- waren Aleidis Dierick (1980), Christina nu eenmaalgeen liefdadigheidsinstellin- Verder kan de kunstenaar ook via ken. Dat kunstvoorwerpen plotseling Guirlande (1982), Maria Sesselle (1984), g en. U hebt ons echter ook niet horen een aannemingscontract aan de galerij- minder 'levensnoodzakelijk' zijn gewor- Els Timperman (1986), Rik Dereeper ze en dat het `bandietere zouden zijn - houder de opdracht even tegen een den (van 6 % naar 21 %) heeft niets te (1990), (niet toegekend in 1988 en 1992; zij volgen de regels van de marktecono- vastgestelde vergoeding zijn werk te pro- maken met een vernieuwd inzicht bij de niet uitgeschreven in 1994). mie - en de kunstmarkt heeft dus alles te moten. Als ergeen vergoeding bepaald belastingsambtenaren in wat kunst is, 3. Degedichten mogen de 3o (aaneenge- maken met vraag en aanbod, zodus. werd, dangaat het om 'een vrienden- maar met - juist, u raadt het - de gelijk- sloten) reels niet overschrijden. Elk ge- Klare afspraken kunnen echter heel wat dienst'. En die is uiteraardgratis... schakeling van BTW-tarieven in de dicht moet voorzien zijn van een ken- misverstanden en onheil voorkomen ! Ten slotte kan de kunstenaar ook Europese Unie. Beeldende kunstenaars spreuk. Een toegevoegde gesloten enve- Eengalerijhouder kan op heel ver- zijn werk in depot even. Dit lijkt ook een die hun werk rechtstreeks verkopen, mo- lop met de kenspreuk op de voorzijde scheidene manieren optreden voor de aantrekkelijke formule. De overeenkomst gen evenwel (voorlopig ?) gerust zijn: zij vermeld, bevat volgende gegevens: kunstenaar. Alles hangt af van de over- houdt dan in dat de werken in bewaring behoren tot de uitzonderingen. naam, adres,geboortedatum van de eenkomst, want daar zitten ook de wordengegeven, zodat de bezoekers de De BTW-tarief (6 %) op de verkoop- auteur en eventueel telefoonnummer. rechtsregels aan vast die van geval tot kunstwerken kunnen bekijken, maar prijs is ongewijzigd gebleven. De galerij- 4. De inzending dient in een exemplaar geval verschillen. De galerijhouder kan waarbij op gewoon verzoek van de kun- houders daarentegen hebben ondertus- te wordengezonden aan bovenstaand een tentoonstelling van het werk verzor- stenaar de werken dienen te worden te- sen de wijzigingen (tegen hun zin) al dan adres, uiterlijk teen 31 maart 1996. gen, hij kan zijn werk promoten of hij ruggegeven. Toch komt deze formule niet (psychisch) verwerkt. Zij ervaren de 5. Deprijs bedraagt vifflienduizend frank kan voor de kunstenaar verkopen. zelden voor. In de meestegevallen wordt luxe te mogen kiezen tussen drie regi- (15.000 frank) en zal met oorkonde en na degalerijhouder de bemiddelaar bij demo mes: voorlezing van het juryrapport worden Beste keuze ? gelijke verkoop die gebeurt voor reke- - uitgereikt op de Officiele Proclamatie op Het organiseren van een tentoonstel- ning van de kunstenaar, die aan de gale- nier van werken, evenwel nu teen het g een later te bepalen plaats, medio 1996, ling houdt in dat de galerijhouder tegen rijhouder dan een commissie betaalt. tarief van 21 % op de totale verkoopprijs. in aanwezigheid van de laureaat en de een vastgestelde vergoeding (bijna) alles Deze laatste moet er natuurlijk voor zor- - De toepassing van de bijzondere rege- geselecteerden. Daar wordt de gelegen- op zich neemt: hij zorgt voor een ten- g en dat de werken van de kunstenaar ling van de belastingsheffing over de heidsuitgave met de bekroonde en gese- toonstellingsruimte, het vervoer, het op- 'aan de man wordengebracht' - want de mare, d.w.z. 21 % berekend op het ver- lecteerdegedichten voorgesteld. Het be- stellen en ophangen van het werk, het koper die belangstelling heeft, dient zich schil tussen de aankoop- en de verkoop- kroondegedicht verschijnt eveneens in drukwerk en de verspreiding, de vernis- tot degalerijhouder te richten. Hi' geldt prijs. het tijdschrift 'Vlaanderen' . De jury be- sage met de na 'es en droogjes en het als de eigenaar van het werk. Hoe meer De toepassing van de gemengde rege- houdt zich het recht voor deprijs niet toe toezicht. Daartegenover staat de tegen- verkoop, hoe meer commissie. Zo een- ling. te kennen indien de kwaliteit van de in- p restatie van de kunstenaar die er in kan voudig is dat. Alvast een vraag: zal de galerijhou- g ezonden gedichten niet voldoet. bestaan de vaste vergoeding te betalen, Wat is het prijzenkaartje dan voor der niet de due worden van dit (tochp 6. De jury is samengesteld uit leden van adressen te schrijven, aanwezig te zijn op de kunstenaar ? Alles hangt uiteraard af wel eigenaardige) systeem, aangezien de de Redactie van het tijdschrift bepaalde tijdstippen, enz. Uiteraard van het soort overeenkomst diegesloten koper het best (goedkoopst) gediend 'Vlaanderen': Prof. Dr. Gust Keersmaekers hoort de verzekering van de werken hier werd (vast bedrag, percentage van de wordt als hij zich tot de kunstenaar zelf (voorzitter), Luc Daems, Fernand ook bij: er is dekking tegen vernietiging, verkoopprijs); de kunstenaar kan zelfs wendt ? Of hoe zullen de wetten handig Florizoone, Patrick Lateur, Dirk Rommens, beschadiging, diefstal of het verdwijnen met een schilderij betalen in plaats van omzeild worden ? Uitkijken dus ! Chris Torfs (leden) en Robert Declerck van het kunstwerk tijdens de tentoon- cash... Maar dat hangt natuurlijk af van (secretaris). stelling. De waarborg geldt 'van spijker de smaak van de galerijhouder (en de DIRK ROMMENS 7. De gezinsleden van leden van de Raad tot spijker', d.w.z. van zodra de voorwer- naam van de kunstenaar ?). van Bestuur van het CVKV en van de P en hun oorspronkelijke plaats verlaten Zaak is dus van meetaf aan op zijn (Bron Nieuwsbrief Beeldende Kunst, Ministerie Redactieraad van het tijdschrift en eindigt op het ogenblik dat zij op- hoede te zijn. Galerijhouders proberen zo van de Vlaamse Gemeenschap, Or. 67, 1995) 'Vlaanderen' zijn van deelname uitgeslo- nieuw hunplaats innemen. Deze polis is weinig mogelijk risico's te nemen, en dat ten. te vergelijken met de verzekering tegen zullen zij in hun typecontract wellicht in 8. De uitspraak van de jury is bindend; alle risico's. Dit alles is een contract van die zin ook stipuleren. Men moet dus 7de Albert de Longie- over de poèzieprijs wordt noch gecorres- aanneming. zekergoed uitkijken bij de formulering Poezieprijs van het pondeerd noch getelefoneerd; de in e- Als de organisator voor rekening i.v.m. de verzekering e.d.m., want galerij- zondengedichten worden niet terugge- optreedt van de kunstenaar, en zijn naam houders hebben wel eens de neiging al- tijdschrift 'Vlaanderen' zonden. Door deel te nemen verklaart de niet bekendmaakt, en dus handelt alsof les in hun voordeel te bepalen. Daaren- 1996 auteur zich stilzwijgend akkoord met het hij voor eigen rekening werkt, dan spre- tegen worden de verplichtingen van de reglement (dat op het adres van de jury- ken we van een commissiecontract. Bij het kunstenaar vaak heel uitdrukkelijk om- Albert de Longie (°Kruishoutem secretaris kan bekomen worden). maken van kosten treedt hij op voor de schreven. Er kan ook een exclusiviteits- 10.7.1916 - tOoike 29.10.1979) is de au- artiest die degemaakte uitgaven en een clausule bepaald worden, waarbij de teur van talrijke kinder- en jeugdboeken commissieloon dient te betalen, en bo- kunstenaar alleen bij die galerij ma ten- enpubliceerde daarnaast een vijftal C.V.K.V.-leden en vendien het risico draagt. Voor de ten- toonstellen. dichtbundels en enkele essays. Hi' be- 'Wij huldigen / toonstellingsruimte wordt dan een huur- Eengoede raad is dus te bezinnen haalde diverse literaireprijzen en bekro- p rijs gevraagd. vooraleer te beginnen. Wellicht is het niet ningen. Zijn voorkeur ging vooral uit Wij gedenken' Een andere mogelijkheid is minder zo dom om met een blancocontract in de naarpoezie en heel wat jongeren heeft verstrekkend: de huur-verhuurovereen- hand deskundig advies te gaan vragen... hij op de paden van de dichtkunst bege- In de Raad van Beheer van 17 juni komst. De kunstenaar zorgt voor alle bij- Wie tekent is immers voor de duur van leid, o.m. door zijn medewerking aan tal 1995 werd een nieuwe regeling voor de komende prestaties, met eventuele ver- de overeenkomst gebonden, en bij stil- van jongerentijdschriften en vooral door rubriek 'Wij huldigen / Wij gedenken' plichtingen de drank voor de vernissage zwijgende verlenging zelfs veel langer. zijn bespreking van gedichten van jonge- g oed gekeurd. VERBONDSBERICHTEN 55 1. Wanneer een C.V.K.V.-lid 65 isgewor- een nieuwe wet op het auteursrecht. ten uitdrukkelijk bepalen. het buitenland. Enerzijds was het voor den, komt hij/zij in aanmerking voor een Het is steeds de natuurlijke persoon Ook de vergoeding voor de auteur de auteurs onbegonnen werk om overal artikel in deze rubriek. als schepper van het oorspronkelijk moet uitdrukkelijk worden bepaald te lande en ver over degrenzen heen te 2. Bij hun 65ste verjaardag ontvangen die werk, die de houder is van het auteurs- d.w.z. als by. een wetenschapper meer g aan controleren wat er met hun werk leden via de verbondssecretaris een uit- recht. belang hecht aan de publikatie van zijn gebeurde. Een auteursrechterlijke vereni- nodiging om een artikel te laten schrij- Wat beschermt het auteursrecht? onderzoeksresultaat dan aan een finan- ging drop zich op. Anderzijds is het ook ven door iemand diegoed vertrouwd is Het auteursrecht ontstaat door de origi- ciele vergoeding dit uitdrukkelijk dient voor de verbruiker eengemak om niet te met depersoon en het werk van de jari- nele scheppingsdaad, maar deze geniet voorzien te worden in het uitgavecon- moeten zoeken naar ondergedoken au- ge (max. 400 woorden), waarin de le- slechts bescherming op het ogenblik van tract. Over de aard en de hoogte van de teurs om hun toestemming tot reproduk- vensloop en de beschrijving van het zijn visueel waarneembare vorm. Dit kan vergoeding is immers niets bepaald in de tie te bekomen. werk van de kunstena(r)ar(es) aan bod een boek zijn of een voordracht, maar wet, zodat de zwakke contractueleposi- De vraag bij dit alles is of een der-. komen. dan Bij de herabonnering wordt d ook eveneens een videochip of cd-rom. De tie van de auteur blijft bestaan. Tenzij an- gelijke centrale en machtige auteursver- aan de ledengevraagd hun exacte geboorte- wet van3o juni 1994 heeft de duur van ders is overeengekomen, dient aan de eniging dan ook geen zelfstandig leven- datum op het stortingsbiljet in te vullen. de bescherming uitgebreid van 5o tot 70 auteur een vergoeding uitgekeerd te tje gaat beginnen leiden ver van de ver- Deze 65-ers worden ook speciaal uitge- jaar na de dood van de auteur. worden die in verhouding staat tot de zuchtingen van zijn auteurs? De band nodigd om (gratis) deel te nemen aan het Welke rechten komen in aanmer- bruto-ontvangsten van de uitgever/uit- tussen auteur en Sabam wordt ten dele vriendenmaal op de Algemene Vergade- king voor bescherming? Vooreerst dient voerder. De nieuwe wet voorziet zowel opgevangen door de gekozen rechts- ring van het jaar waarin ze 65 worden/ er een onderscheidgemaakt te worden voor de uitgavecontracten als voor de vorm van de coOperatieve vereniging. De werden. tussen de materiele rechten en de morele opvoeringscontracten voor de forfaitaire auteurs en componisten worden deelge- 3. De C.V.K.V.-leden die 70, 8o, 9o... wor- rechten. Onder materiele rechten verstaat bedongen vergoedingen met succesbe- noten van de vereniging en hebben door- den, zullen een uitnodiging krijgen om men het reproduktierecht, het bewer- ding, zodat de auteur bij gewijzigde om- heen de wettelijke or ook een be- gratis deel te nemen aan het vrienden- kings- en vertaalrecht en het verhuur- en standigheden op billijke wijze kan vra- paald zeggingsrecht. Een duidelijke rem maal tijdens de Algemene Ledenver- uitleenrecht voor wat de klassieke cre- gen om te delen in de winst. op de doorstroming ligt in het feit dat al- gadering van dat jaar. aties betreft. Voor beeldende kunsten Als het auteurscontractgesloten is, leen de vennoten stemrecht hebben op 4. Bij 75, 85, 95... krijgen de leden ander- omvat dit een expositierecht, het recht op moet de verkrijger het werk ook exploi- de algemene vergadering en verkiesbaar maal de mogelijkheid om een artikel afbeelding en het volgrecht. Ook de au- teren volgens de eerlijke beroepsgebrui- zijn voor de raad van bestuur. Om van (400 woorden) te latenpubliceren in teurs van audiovisuele werken genieten ken en daaromtrent moet het contract de stagiair vennoot te worden van Sabam 'Vlaanderen' en ook zij worden gratis tot bescherming volgens hun respectievelijk exploitatieduur van die rechten uitdruk- moet men een bepaald bedrag aan au- de Algemene Vergadering van dat jaar aandeel. kelijk bepalen. Voor toekomstige werken teursrechten ontvangen hebben. Zelfs als uitgenodigd. Ook dit keen gaat de vraag Wel zijn er uitzonderingen gemaakt voorziet de wet dat de auteur zich men het te bereikenquorum naar elan uit van het Verbond. voor korte citaten of fragmenten uit by. slechts voor een beperkte tijd kan binden het kunstgenre aanpast, is er geen verge- 5. Leden die n.a.v. hun kunstactiviteit een boek of de afbeelding/voorstelling zonder dat daar een vaste termijn opge- lijking mogelijk tussen poezie, toneel, een bekroning bekomen hebben, laten dit van een kunstwerk ten behoeve van de kleefd wordt. film, video, klassieke of lichte muziek. weten aan de verbondssecretaris, zodat kritiek, de school of de wetenschap. De Het komt dus de rechter toe dit zo Ook al heeft een dichter de Nobelprijs die bekroning in 'Vlaanderen' vermeld uitzondering slaat zowel op het vragen nodig te interpreteren. In elk geval is het g ewonnen hi' kan de concurrentie niet kan worden. De Raad van Bestuur beslist van de toelating aan de auteur als op het uitgesloten dat de auteur zich voor onbe- aan met een Will Tura, die dagelijks op echter of die bekroning ook aanleiding betalen van een vergoeding. P aalde tijd zou binden. de radio of cassette te horen is. Een let- wordt tot hetpubliceren van een artikel Het reproduktierecht omvat de re- Een uit ever is verplicht om jaar- terkundige, die geen toneel geschreven (max. 200 woorden) in `Vlaanderen'. In p roduktie of het laten reproduceren op lijks een overzicht te bezorgen van zijn heeft of niet verfilmd is, wordt zelden dit laatstegeval zal de verbondssecreta- alle mogelijke wizen en in elke mogelij- exploitatierekening. Bij opruiming of bij vennoot, en blijft dus een tweederangs- ris contact met die belcoonde leden op- ke vorm. ontbinding van een uitgavecontract heeft figuur voor Sabam. nemen. Het volgrecht komt de schilder of de auteur het recht de voorradige exem- Opdat een auteur in aanmerking 6. N.a.y het overlijden van een CVKV-lid de beeldhouwer toe, van wie werk ver- plaren van zijn werk aan een redelijke zou komen voor inning moet hi' ver- wordt een In Memoriam-artikel in kocht wordt. De verkoper bij openbare prijs aan te kopen. Bij faillissement van plichtend zijn werken aan even. Wat 'Vlaanderen'gepubliceerd. De familie veiling dient een volgrecht van 4 % op de uit ever heeft de auteur het recht om velen ergert is het feit dat Sabam ook g elieve in dit geval de verbondssecretaris de verkoopprijs te betalen aan het minis- zijn uitgavecontract op te ze en en bij verwacht van de auteurs, dat zij zouden van het overlijden op de hoogte te bren- terie. voorrang de voorraad op te kopen van opgeven waar ze een lezing houden en gen en met de familie wordt afgesproken De morele rechten die het vader- de curator. waar ze optreden. Sabam verwacht van i.v.m. het laten opstellen van het artikel schap en de eerbied op de integriteit van Voor de openbare uitleningen van de auteur dat hij/zij verklikker zou spe- (400 woorden). het werk omvatten, zijn van hun kant werken uit de literatuur en de muziek is len. Sabam van zijn kant is niet geabon- onvervreemdbaar. De auteur kan zich thans een wettelijke grond voor het recht neerd op by. literaire tijdschriften om te DIRK ROMMENS steeds verzetten teen de verminking of op vergoeding. controleren wat er op de boekenmarkt VERBONDSSECRETARIS vervorming van zijn werk. verschijnt. De beheersvennootschappen Deze inning wordt uitgevoerd door De auteurscontracten Deze wet voorziet ook een aantal een 17-tal agentschappen verspreid over De nieuwe auteurswet De auteurscontracten zijn overeen- controletechnieken op de vennootschap- hetgehele land. Ingevolge de nieuwe komsten, waarbij de auteur het recht ver- pen, die de rechten van de auteurs innen, wet zijn de inspecteurs van de beheers- Het auteursrecht leent om zijn beschermd werk te ver- beheren en verdelen. Met een vergun- verenigingen beedigd en hebben ze de De wet van 28 maart 1886 op het spreiden en te exploiteren. ning van het ministerie van justitie zijn bevoegdheid proces-verbaal op te stellen. auteursrecht moet de auteur beschermen In tegenstelling met de wet van zegerechtigd om in recht op te treden Met radio en T.V. wordt eenglobale teen het gebruik van zijn werk zonder 1886 stelde de nieuwe auteurswet tal van om de belangen van hun leden waar te overeenkomstgesloten. De organisator zijn toestemming. Deze toestemming regels in voor deze overeenkomsten met nemen. van een concert, een filmavond, een le- wordtg egeven teen een rechtmatige g de bedoeling de auteurs meer bescher- De burgerlijke C.V. Sabam (Societe zing of een gin amateurstoneel moet uit ei- vergoeding. min g te bieden. Hieronder vallen o.m. beige des Auteurs, Compositeurs et g en beweg aangifte doen. De tarieven De massamedia en de reproduktie- het uitgavecontract, het opvoeringscon- Editeurs) bestaat bij ons sinds 1922. Een zijn niet voldoende doorzichtig. technieken hebben zich in de jongste ja- tract, het audiovisueel adaptatiecontract, groot deel van de auteurs en componis- ren zodanig ontwikkeld en geperfectio- het audiovisueelproduktiecontract. ten zijn erbij aangesloten en hebben der- MR. RAOUL M. DE PUYDT neerd dat deze teksten achterhaald zijn Elk contract moet van nu afge- halve hun rechten afgestaan. Dit impli- JURIDISCH ADVISEUR C.V.K.V. gebleken. schreven zijn en de reikwijdte en de ex- ceert dat Sabam de toestemming geeft tot Sinds 1 augustus 1994 heeft Belie ploitatiewijze van de overgedragen rech- gebruik en de vergoedingen int, ook in 56 VERBONDSBERICHTEN Wij huldigen / Wij gedenken Freddy Jonckers Letterkundige eerst dat bevreemdende element doorgron- V.V.L.-bekroning & beeldend kunstenaar den, overwinnen en ten slotte aanvaarden. Joel Vandemaele 65 Het resultaat - na de beschouwing van het kunstwerk - is niet de slotsom van een aca- demische redenering, maar een hartekreet. Schoonheid is een etherisch begrip. Joel Vandemaele toont door zijn werk de rijk- dom van zijn en van onze gemoedswereld. De humanist Joel Vandemaele is estheet ge- worden. Een (onvolledig) overzicht van zijn werk toont ons schilderijen in eigen Galerij Katteman, Helleketelbos, Abele-Watou: symbolische werken en sobere landschap- pen. Verder dichtbundels (Matike, 1973; Myrike, 1974; De Sleutel van het Graf, 1983; Joel Vandemaele werdgeboren Het groeiend Graffschrift, 1985), een mono- 28/3 /30 in Klerken (W.-V1.). Hij heeft 20 grafie over Zillebeke-Ieper (1974) en 'In de jaar onderwijservaring, 20 jaar handelsacti- Spiegel der Geschiedenis' (1995): een revi- De Vereniging van Vlaamse Letterkun- viteit achter de rug. Er is echter nog meer sie van onze eigen en onze westerse cultuur di en wil ieder jaar haar sympathie, aan- levensvisie en kunsthonger. Voor hem (Stoppelweg 13, 8978 Watou). moediging, waardering en erkentelijkheid geldt: 'for what is life, if it is not a rebellion uitdrukken aan een vriend, eenpromotor against the death' (Minette Walters 'The HERMAN VANDERPLAETSE van het boek en van de literatuur. Dit jaar Scold's Bridle'. 104). Joel is slechts schijn- werd Freddy Jonckers bekroond. Freddy baar eengoedlachse burgerman: hij is ge- brengt 'Kunst op school'. En met succes ! passioneerd. Kunst is iedere dag aanwezig In Memoriam Hij organiseert lezingen en avondvullende in al zijn doen. Voor alle vragen staat hij Jan Lenoir programma's met veel poezie en muziek open: altijd probeert hij een antwoord te Beeldend kunstenaar rond en met schrijvers en... spoort leerlin- vinden. In zijn gedichten, schilderijen en gen van het Middelbaar Onderwijs aan tot zijn cultuurhistorisch werk is het mysteri- het zelf schrijven van gedichten. Voor de euze nooit veraf. Niet het onmiddellijk Mariendaalprijs zijn er nu meer dan 5oo in- waarneembare, het zintuigelijke, eft hij zendingen uit Vlaanderen en Nederland ! weer, maar hij zoekt naar de adequate Hij en zijn vrouw Ina Stabergh namen vorm om zijn visie to intensiveren. Hij het initiatief voor het stichten van een lite- denkt door de dood van zijn zoon heen raire kring. Deze werkt nauw samen met naar de andere kant. Het meditatieve ele- de Harderwijkse in Nederland en beide ment is sterk aanwezig in zijn werk; de filo- organisaties voeren vanaf januari '93 de sofie en degodsdienst zitten onontwarbaar naam: Literaire Culturele Kring Apollo. Li- verstrengeld. De pijn leeft mee. Felle kleu- teraire cafés, Literatuur op Zondag en het ren verraden zijn hartstochtelijke aard. De- jaarlijkse Apollo Festival met kunstenaars ze kunstenaar reageert door middel van uit Vlaanderen en Nederland staan op het teksten(gedichten), van kleuren (schilderij- programma. Freddy is van Apollo Diest de en) en zijn rusteloos zoeken naar het verb hardwerkende secretaris, deft oograaf van den van de mensheid(cultuurhistorie). De Jan Lenoir dienst, de ronddrager van affiches, de jager kunstgenieter bewandelt dezelfde weg, op sponsors, de ledenwerver en de verant- maar in omgekeerde richting: hij ziet eerst woordelijke uitgever van het driemaande- gedichten en boeken en schilderijen. Zijn Op 22 juli 1995 sliep Jan zachtjes in na lijkse Apollotijdschrift. Voor zijn jarenlange beginpunt is het eindpunt van de kunste- een korte maar diepe coma. Amper zesen- belangeloze inzet werd hem in Antwerpen naar. Het belang van de vorm vin on der- dertig jaar jong. Van in zijn kinderjaren was op de algemene ledenvergadering een door schat Joel Vandemaele daarom niet, maar Jan steeds met potlood en penseel in de Joke van de Brandtgekalligrafeerde oor- zijn analyse gaat dieper. Er zijn wel erken- weer. Niet verwonderlijk dat deze gave zijn konde overhandigd. (Papenbroekstraat 217, ningspunten met de werkelijkheid, maar hij verdere leven zou beinvloeden. Zowat 15 3 290 Webbekom-Diest ) transfigureert ze. Hij weet dat het vatten jaar geleden startte hij zijn goed gevulde van de materiele engeestelijke complexiteit loopbaan als illustrator. Toch voelde hij MARCEL VAN PASSEL een fictie blijft. leder kunstwerk spot met zich pas echt gelukkig na de grote stap conventies en aanvaardt alleen zijn eigen naar de schilderkunst. Hij ontwikkelde een vorm; daarom heeft ieder echt e kunstenaar eigen Stijl. Realistisch, barok maar ook im- zijn eigen stijl. De kunstgenieter moet dus pressionistisch helder en kleurrijk. De tallo- WIJ HULDIGEN / WI J GEDENKEN 57 ze portretten en landschappen getuigen die zich stelden in de nog unitaire Leuven- aan het Koninklijk Atheneum in Brugge, van een bijzondere opmerkingsgave en een se universiteit in de jaren zestig, heeft mgr. waar hij voorzitter werd van de 'Van Maer- gedegen vakkennis. Ook de kunst van het De Smedt een grote rol gespeeld. Ook was lant's Zonen'. In 1931 trad hij in de 'Orde lithograferen was hem niet vreemd. De li- hij bij de initiatiefnemers in het stichten van der Jezuieten' in het noviciaat van Dron- tho die hij ontwierp voor het tijdschrift was de kandidaturen van de Leuvense universi- gen. Van toen af ontpopte hij zich tot een de aanzet voor heel wat origineel werk. teit in Kortrijk. Tevens nam hij het initiatief begenadigd auteur, dichter en Drie-Een- Dat aan zijn leven zo vroeg een einde van een gezamenlijke verklaring van het heids-theoloog. Hij werd priester gewijd in kwam, kunnen we alleen maar betreuren. Belgisch episcopaat 'voor een levenskrach- Leuven in augustus 1944. In 1947 stuurden Jan zal bij ons voortleven door zijn tig Europa'. Daarin werd de klemtoon ge- zijn overstep hem naar het 'St.-Magdalen- werken, in onze herinnering maar ook in legd op een nieuwe macro-ethische hou- college' in Oxford. Daar studeerde hij An- onze gesprekken met zijn beproefde vrouw. ding t.o.v. de vraagstukken van deze tijd, glistiek en Hebreeuws. Teruggekeerd in Dat zijn talent mag verderleven in de genen een verklaring die in heel Europa weer- Belgie behaalde hij de graad van kandidaat van zijn dochters Margot en Janna. klank vond. Ook gaf deze bisschop de aan- in de klassieke filologie aan de Katholieke zet tot een verklaring van het episcopaat Universiteit van Leuven. Daarna promo- DANNY VAN DEN BUSSCHE over de crisis. Op internationaal vlak speel- veerde hij tot licentiaat in kerkelijk recht en de mgr. De Smedt een belangrijke rol bin- doctor in de theologie. In 195o werd hij nen het Tweede Vaticaans Concilie. Hij oe- professor aan de 'Facultes Notre-Dame de In Memoriam fende felle kritiek uit op het triomfalisme. la Paix' in Namen. Daar doceerde hij, als Mgr. E.J. De Smedt Vooral op het vlak van de godsdienstvrij- opvolger van Pater Van Mierlo, geschiede- Bisschop van Brugge heid, de visie van de kerk als Godsvolk en nis der Nederlandse letterkunde en Mid- de oecumenische toenadering had hij een del-Nederlands. Van dan af begint zijn niet te verwaarlozen invloed. Als onder- vruchtbaarste periode als auteur van ge- voorzitter en lid van het Romeinse Secreta- dichten, verhandelingen en traktaten. In riaat voor de Eenheid was hij heel actief be- 1964 komt hij in botsing met de Belgische trokken bij de oecumenische beweging. Als bisschoppen en hij wordt verplicht tot uit- lid van de Hu1p aan de Westeuropese bis- treding uit de Orde. Dit belette hem niet de dommen aan Latijns-Amerika stuurde hij geslagen weg te blijven volgen. Hij behaal- als eerste bisschop Fidei Donum-priesters de talrijke literaire prijzen voor zijn vele naar de Derde Wereld. Tevens toonde hij dichtbundels, essays en theologische wer- zich tenzeerste bezorgd om de missies en ken. Niettegenstaande hatelijke lastercam- de Jonge Kerken. Ook in eigen bisdom was pagnes door zijn belagers en een bestendi- hij oecumenisch actief. ge actie tot spreekverbod en verbanning, bleef deze eminente redenaar, als een mo- PETER ROSSEL derne profeet, in een onverbloemde taal en met open vizier dag na dag op de barrica- den staan voor gerechtigheid en levens- In Memoriam recht. Hij heeft altijd als vooraanstaande in- Pater Marcel Brauns tellectueel een subliem voorbeeld gegeven Mgr. E.J. De Smedt, gewezen bisschop Literator van godsdienstijver. Hij werd opgenomen van Brugge (1952-1984) overleed op 1 okto- in de Liefde van de H. Drie-Eenheid op 2 ber 1995. Zijn werkzaamheden bleven niet September 1995. Pater Brauns zal niet van beperkt tot zijn eigen bisdom en de natio- het podium verdwijnen, maar integendeel nale kerk. Ook op internationaal vlak speel- eerlang als de nieuwe geestelijke leider op de hij een belangrijke rol binnen het Twee- het erepodium gebracht worden. Zijn on- de Vaticaans Concilie. baatzuchtig werk, zijn edel offer en zijn Mgr. De Smedt wilde op de eerste moedige en onverschrokken houding zul- plaats een herder zijn, die kan luisteren, len voor immer in het hart bewaard blijven. oog heeft voor de noden van de gewone mensen, ruimte schept voor inspraak en EDMOND DEQUENNE medeverantwoordelijkheid op elk niveau. Ditgebeurde via rechtstreeks contact en correspondentie met de gelovigen. Hij was steeds een vaderlijke bisschop op weg naar de mensen. Zijn hele optreden werd gein- spireerd door zijn bezorgdheid het woord van God op een enthousiaste en optimisti- Pater Marcel Brauns werd geboren in sche toon over te brengen bij de gelovigen. Hasselt op 2 oktober 1913. Zijn vader was Zo zette hij hen aan om een hartelijke kerk adjudant-chef bij het 1 ide Linieregiment; too vrmen waar mensen steeds zorg dragen hij sneuvelde bij Haecht in september 1914. voor elkaar. Leken kregen dan ook een Zijn moeder hertrouwde in 1919. Het gezin steeds toenemende verantwoordelijkheid. werd verrijkt met een halfbroer (1921) en Mgr. De Smedt sprak telkens over een kerk een halfzuster (°1924 - t 1993). Marcel volg- waar de pastoraal samen wordt gedragen de zijn lager onderwijs aan de 'Freres des door bisschop, priesters, religieuzen en le- Ecoles Chretiennes' in Sluis(Zeeuws- ken. In de oplossing van de taalproblemen, Vlaanderen) en zijn middelbaar onderwijs 5 8 WIJ HULDIGEN / WIJ GEDENKEN De Provincie Oost-Vlaanderen De jaarlijkse voordrachtwedstrijd Nieuwpoort - Voordracht en Prijskampen, schrijft volgende prijzen uit: kunstam- van de 'Vereniging Algemeen Neder- Letteren bachten (keramiek in te leveren op 15 en lands' (V.A.N.) heeftplaats op 16/3/96 Voordracht- en literatuurprijs wedstrijden, 16 april 1996), fotografie (teen 7 mei in Brugge. Alle Westvlaamse scholieren Op 31/3/96 heeft de 'Gorcumse 1996). Reglementen en info op dit adres: van 12 tot 18 jaar kunnen deelnemen. voordrachtwedstrijd' plaats. Dit con- onderscheidingen Info: 'Provincie Oost-Vlaanderen De opdracht is een in het Nederlands cours staat open voor individuele deel- Afdeling 91' - Culturele Aangelegen- g eschreven gedicht (2oste eeuw) uit het nemers engroepen die zich voor 1 maart Berichten voor deze rubriek sturen aan: heden - Provinciaal Administratief Cen- hoofd en expressief voor te dragen, zon- aanmelden op het info-adres. Redactiesecretariaat van het tijdschrift trum, Het Zuid, Woodrow Wilson Lein 2, dergebruik te maken van rekwisieten. Dezelfde stichting organiseert de 'Vlaanderen, 'Ter Hoogserleie', Hondstraat 6, 9000 Gent, tel. (09) 267 72 51 De inschrijvingen dienen teen 27/2/96 'Gorcumse Literatuurprijs'. Een essay, 8700 Tielt of faxen op het nr. 051/40.81.64. binnen te zijn. Info op dit adres: verhaal ofgedicht in drievoud opsturen Om te kunnen gepubliceerd worden in het nr. 26o Info: 'Vereniging Algemeen Neder- naar het info-adres. Het thema is 'Op le- (maart-april 1996) moeten die berichten ons Vlaams-Brabant lands' V.A.N. West- Vlaanderen, ven en dood'. bereiken voor 15 maart 1996. dr. F. Debrabandere, Keizer Karel- Info: Stichting Literaire Workshop, Met dank voor uw medewerking.. Averbode - Letterkunde straat 83, 8000 Brugge, tel. (050) 31 73 66 Bij de kerk 18, 2956 AA Nieuwpoort, John Flandersprijs 1996 tel. (0184) 6o 20 65 De 'John Flandersprijs 1996' is be- Kortrijk - Design DIRO Antwerpen stemd voor onuitgegeven, boeiende ver- Interieur 96 halen voor kinderen vanaf io jaar. De Tergelegenheid van de 15de Inter- Antwerpen - Beeldende kunsten verhalen (in voorkeurspelling, in drie- nationale Biennale 'Interieur 96' zal de Tech-Art voud onder schuilnaam, met identifica- Stichting Interieurprijzen toekennen aan Dezeprijs wil kunstenaars aanmoe- tie-envelop) dienen voor 15/5/96 op het projecten die een creatieve bijdrage leve- di en die vernieuwende technische reali- info-adres aan te komen, waar ook het ren op het gebied van de inrichting van Kunsten saties en een innoverende artistieke cre- volledige reglement kan opgevraagd het interieur en die nog niet in produktie atie brengen. Er is o.m. een geldprijs van worden. zijn bij de opening van deze internatio- en Letteren 100.00o frank. Personen (vanaf 18),groe- Info: Uitgeverij Averbode, 'Vlaamse nale Biennale op 18/10/96. Deze prijs- peringen en firma's kunnen meedingen filmpjes'-redactie, Postbus 54, 3271 Aver- vraag staat open voor alle ontwerpers, Gelieve uw berichten voor deze rubriek te voor 29/2/96. Volledige omschrijving bode, tel. (013) 78 01 73, fax (013) 78 01 79 g roe pen van ontwerpers, studenten of sturen aan het Redactiesecretariaat van het met illustraties en foto's opsturen naar scholen. Elke deelnemer ma g ten hoogste tijdschrift 'Vlaanderen, 'Ter Hoogserleie', het info-adres waar ook het worvolledienge re- Brussel - Muziek drie ontwerpen inzenden. Inschrijven Hondstraat 6, 8700 Tielt of te faxen op het glement kan opgevraagd worden. Ke Riema-Prijs voor kleinkunst voor 1/7/96. Volledig reglement op dit nr. 051/40.81.64. Info: 'Vlaamse Ingenieurskamer' De Vlaamse muziekuitgeverij 'NV adres: Ons volgend nummer (nr. 26o) verschijnt medio vzw, Van Putlei 11, 2018 Antwerpen, Baltic' stelt een tweejaarlijkse Ke Riema- Info: De Hallen c.v., Design for april e.k. Berichten voor dat nummer kunt u tel. (03) 216 00 70, fax (03) 237 76 27 Prijs in, ter ere van de Vlaamse klein- Europe/Interieur 96, Doorniksesteenweg insturen tot 15 maart 1996. Met dank voor uw kunst-artieste Marieke Wuyts, Ke Riema 216, 8500 Kortrijk medewerking. Kalmthout - Beeldende kunsten genaamd. De prijs (25.000 frank) is be- 'Trompe l'ceil' stemd voor een 'one of beginnende per- Kortrijk - Muziek Tergelegenheid van 'Tuin uit de soon ofgroep die zich op creatieve wijze Retrospectieve Herman Roelstraete Antwerpen Kunst' wordt een ontwerpwedstrijd verdienstelijk heeft gemaakt op het ge- Op vrijdag 22/3/96 organiseert het georganiseerd met als thema 'Trompe bied van de kleinkunst. Deprijs 1995 Davidsfonds een 'Muzikale retrospectie- Antwerpen - Restauratie l'ceil'. Beeldende kunstenaars en tuin- ging naar 'De Dulle Roeckers' (Hilde de ve Herman Roelstraete' in de Onze-Lie- Keizerskapel opnieuw open architecten worden uitgenodigd om een Roeck en Ingrid Dullens). ve-Vrouwekerk in Kortrijk. Het kameror- Ondergrote belangstelling werd de ontwerp te maken, waarin het thema van Info: Belgische Artistieke Promotie kest Collegium Instrumentale Brugense, Keizerskapel op 9/9/95 door Monseig- de optische illusie op de een of andere van Sabam vzw, woo Brussel o.l.v. Patrick Peire voert hoogtepunten neur Paul Van den Berghe en Johan manier op het tuingebeuren wordt be- uit het muzikaal oeuvre van deze veel te Sauwens, hero end. In de 19de eeuw trokken. Het bekroonde ontwerp zal met Heverlee - Letterkunde vroeg gestorven Westvlaamse componist ontsnapte de kapel een paar keer aan de 30.000 frankgehonoreerd worden. 'Tuin Mark Meekers in deprijzen uit. Er is een speciale luistergids in boek- slopershamer. Ze werd gered door parti- uit de Kunst' heeftplaats op 19-20-21 De Leuvense dichter-schilder Mark vorm en eenpro re g rammafolder in de toe- culieren. De laatste aankoop dateert van april 96. Reglement op het info-adres. Meekers sleepte een aantal literaire prij- g an gsprijs inbegpen. Er verscheen ook 1989 door Xavier Nieberding die de ka- Info: 'Tuin uit de kunst', zen in de wacht: de eerstepoezieprijs een CD met de hoogtepunten uit het p el liet restaureren. Cuylitshof Mecenaat, Putsesteenweg 38, van het literaire tijdschrift 'Kiezel', de werk van Herman Roelstraete. Info: Jean-Pierre De Bruyn, Keizers- 2920 Kalmthout, eerste prijs kortverhaal van het tijdschrift Info: Davidsfonds, Blijde-Inkomst- kapel, Antwerpen tel. (03) 666 8120, fax (03) 666 22 44 'Zulma', de eersteprijs van de internatio- straat 79-81, 3000 Leuven, nalepoezieprijs van de Dilbeekse ca- tel. (016) 22 18 01, fax (016) 22 25 32 hiers, de eersteprijs van de poezieprijs Limburg Limburg Haarlem 1995, en de tweedeprijs Torhout - Beeldende kunsten P.G. Buckinx Poeziewedstrijd 1995. Gouden feniks voor Rogier Tongeren - Brons Hasselt - Letterkunde Info: Mark Meekers (M. Radema- Vandeweghe Depot van Heppeneert Poezieprijs 't Kandelaartje kers), Leo Dartelaan 20, 3001 Heverlee, De 'Gouden feniks' 1995 werd toe- 'Het depot van Heppeneert' werd De vijfde poezieprijs 't Kandelaartje tel. (016) 22 63 98 gekend aan Rogier Vandeweghe, kera- door de Koning Boudewijnstichting staat open voor dichters die in vijfvoud mieker, uit Sint-Andries Brugge. De hul- overgedragen aan het Gallo-Romeins insturen voor 16/3/96. Tweepostzegels Keerbergen - Letterkunde deviering zal plaats hebben in zaal C. de Museum in Tongeren. Dit is een verza- van 16 frank toevoegen. Er is een specia- Tweejaarlijkse poezieprijs 1996 Brouckere in Torhout, tijdens de algeme- meling bronzen voorwerpen uit de late le jeugdprijs. Er verschijnt eveneens een Dichters sturen maximum twee ne statutaire vergadering van de vereni- Bronstijd (800 v.C.). bloemlezing. Reglement op het info- onuitgegeven gedichten in, in zesvoud, ging VKH. Info: Provinciaal Gallo-Romeins adres. onder schuilnaam, met identificatie- Info: 'Vriendenkring Kunst Hout- Museum, Kielenstraat 15, 3700 Tongeren, Info: 't Kandelaartje, Mevr. Marie- envelop voor 4/5/96. Proclamatie op land' (VKH) vzw, Fernand Laforce, secre- tel. (012) 23 39 14, fax (012) 39 10 50 Louise Venken-Bergers, A. Sauwenlaan 5/10/96. Reglement op dit adres: tariaat, Revinzestraat 24, 882o Torhout, 36, 365o Dilsen-Stokkem Info: Poeziewedstrijd Keerbergen, tel. (050) 21 30 61 Secretariaat Culturele Raad, Vlaams-Brabant Tongeren - Letterkunde Dhr. A. Selschotter, Roggestraat 22, 12de poezieprijs van de stad Tongeren 3140 Keerbergen, tel. (015) 51 44 97 Nederland Leuven - Muziek Maximum driegedichten in zes- Concertactiviteiten voud opsturen onder schuilnaam samen 's-Gravenhage - Theater Naast een liedrecital (Huttenlocher- met een identificatie-envelop en drie West-Vlaanderen Visserneerlandia-prijsvraag voor Deckers) en een orgelrecital (Martin postzegels van 16 frank. Thema is 'Om- toneelspel HaselbOck) komen in de loop van de mekeer'. De eersteprijs is een kunstwerk Brugge - Letterkunde Het 'Algemeen-Nederlands Ver- volgende maanden alle ensembles van ter waarde van 20.000 frank. Prijsuitrei- Gezelleprijs voor Frans Depeuter bond' stelt als uitvoerder van het testa- het Lemmensinstituut aan bod. De reeks king op 19/10/96. Reglement op dit Frans Depeuter won de Gezelleprijs ment van H.L.A. Visser een ANV-Visser- wordt afgesloten met drie uitvoeringen adres: (200.000 frank) van de stad Brugge voor neerlandiaprijs beschikbaar voor de tekst van Bachs Matthdus-Passion, naar aanlei- Info: Redactiesecretariaat 'Plinius', zijn docudrama 'Villon, heer van de ra- van een toneelspel (225.000 frank). Origi- ding van twee voorafgaande projectwe- t.a.v. Richard Rochus, Holt 103, ven'. Dezeprijs gaat beurtelings naar neel manuscript (een avondvullend on- ken. Er zijn ook concertactiviteiten die 3740 Bilzen proza, poezie en toneel. Er waren negen- uitgezonden, ongepubliceerd toneelspel, extra muros wordengeorganiseerd en er tig inzendingen. in drievoud, met schuilnaam) en identifi- zijn diverse seminaries en masterclasses. Info: Guido Gezelleprijs, Stadsbe- catie-envelop moeten binnen zijn op Info op dit adres: Oost-Vlaanderen stuur, 8000 Brugge 1/3/96. Info: 'Concertvereniging Lemmens- g instituut', Herestraat 53, 3000 Leuven, Gent - Varia Brugge - Voordracht Verbond, Jan van Nassaustraat 109, tel. (016) 23 39 67 Provinciale prijzen Oost-Vlaanderen Jakob van Maerlanttoernooi 2596 BS 's-Gravenhage PRIJSKAMPEN / KUNSTEN EN LETTEREN 59 West-Vlaanderen Brugge - Museum Vernieuwd Groeningemuseum Het Groeningemuseum, met een supplementaire capaciteit van vier grote zalen, kan voor het eerst de voile om- yang van zijn verzameling tonen aan een internationaalpubliek (160.000 bezoekers per jaar). De collectie bestaat uit drie gro- te blokken: 15de-16de eeuw, 17de-19de eeuw en de twintigste eeuw. In totaal zijn er achttien zalen. Info: Stad Brugge, Stedelijke Mu- sea, Diver 12, 8000 Brugge Hulste - Muziek Muizelhuisconcerten De concerten,georganiseerd in het salon van het Muizelhuis, zijn toeganke- lijk voor iedereen. De deelname in de kosten bedraagt 35o frank per persoon. Vol voor land gende activiteiten zijn gepd 1996: 'Quintessens',promotieconcert CD Robert Herberigs (3/2/96); `Zwarte wal- sen', op gedichten van Ingeborg Bach- mann, door Petra Dendooven en Fran- wise Vanhecke (9/3/96); Concert met Tenuto laureaat Tom Daans (27/4/96) en het slot-Tuinconcert op juni 1996. Info: 'Muizelhuis', Muizelhof 50, 8531 Hulste, tel. (056) 66 94 33 DIRO Thema- tentoonstellingen Gelieve uw berichten voor deze rubriek te sturen aan het Redactiesecretariaat van het tijdschrift 'Vlaanderen, 'Ter Hoogserleie', Hondstraat 6, 8700 Tielt of te faxen op het nr. 051/40.81.64. Het eerstvolgend nummer (nr. 26o) wordt gepubliceerd medio april 1996. Berichten voor dat nummer kunt u insturen tot 15 maart 1996. Met dank voor uw medewerking. Antwerpen Antwerpen - Beeldende kunsten Het kabinet van de Tsaar Het Hessenhuis organiseert van 2/3/96 tot 26/5/96 in het kader van het Peter de Grote-jaar een prestigieuze ten- toonstelling van Russische schilderkunst. Basis vormt de verzameling van de we- reldberoemde Staatsgalerij Tretjakov van Moskou. Ze wordt aangevuld met wer- ken uit het Staatsmuseum voor Kunst van Nizjnij Novgorod en de Regionale Galerij voor Schilderkunst van Tver. Uitgangspunt voor deze tentoonstelling is de evolutie van de Russischeprofane schilderkunst vanaf de regeerperiode van Peter de Grote tot 1870, het jaar waarin de schilders zichgaan afzetten teen de invloed van de academie. g Info: 'Hessenhuis', Falconrui 53, 2000 Antwerpen, rondleidingen: tel. (03) 232 01 03, tel. (03) 232 84 28, fax (03) 225 12 82 Antwerpen - Oudheid Egypte onomwonden Deze tentoonstelling van Egypti- sche oudheden wordt, wegens het grote succes, verlengd tot en met vrijdag 19/3/96. Ook 'E to hertekend', die de invloed van het Oude Egypte in het beeldverhaal toont, blijft eveneens te be- zichtigen. Info: 'Museum Vleeshuis', Vlees- houwersstraat 28, 2000 Antwerpen, tel. (03) 233 64 04 Oost-Vlaanderen Gent - Sierkunst Triennale voor vormgeving De 'Triennale voor vormgeving' loot nog tot 3/3/96 in het 'Museum P voor Sierkunst' in Gent. Deze manifesta- tie heeft als belangrijkste bedoeling niet alleen kwalitatieve hedendaag evin se vorm- g uit Vlaanderen te tonen, maar die g ook in zijn recente historische context te plaatsen. Uit een strenge selectie bleven 112 ateliers over om hun werk tepresen- teren, zodat het aantal en de kwaliteit van de exposanten representatief is voor de artisanale vormgeving in Vlaanderen. Info: Vlaams Instituut voor het Zelfstandig Ondernemen, Bischoffsheim- laan 23 'Orion', woo Brussel, tel. (02) 218 6o 93, fax (02) 217 46 12 DIRO Individuele groepstentoon- stellingen In deze rubriek worden enkel tentoonstellingen vermeld die nog lopen op het moment dat het nummer verschijnt. Meer nog dan vroeger zullen we dus rekening moeten houden met de tijdslimiet voor het afleveren van de kopij aan de drukker. Voor het volgend nummer (nr. 260: maart-april 1996) is die datum 01.04.96. Eventueel kunnen de berichten ook via onze fax (051) 40 81 64 doorgestuurd worden. Met oprechte dank voor uw medewerking. De Redactie Jurgen Addiers Schilderijen en objecten, Galerie Kunsthuis, Lierseweg 53, 2200 Herentals, tot 10/3, open vrijdag 17-20 u., zaterdag 14-18 u., zondag 14-17 u. Basil Beattie Recent werk, Galerie Path, Leo de Bêthunelaan59, 93oo Aalst, van 24/2 t/m 31/3, open vrijdag van 15-18 u., zat.- & zondag van 14-18 u. Maria Blondeel GA (Donkere Kamer) - GA (MUH), multivisieprojecten, Museum van He- dendaagse Kunst, Leuvenstraat 32, 2000 (behalve Antwerpen, tot 24/3, dagelijks ve maanda) van 10-17 u. g Marianne Burkhalter & Christian Sumi Architectuur, deSingel, Desguinlei 25, 2018 Antwerpen van 15/3 t/m 21/4, open van dins- tot zondag van 14-18 u., gesloten op maandag. Lawrence Carroll Schilderijen, Deweer Art Gallery, Tiegemstraat 6a, 8553 Otegem, van 16/3 t/m 28/4, open van woens- t/m zondag van 14-18 u. Marek Chlanda Tekeningen & sculpturen, Galerie In Situ, Arbeidsstraat io8, 930o Aalst, tot 25/2, open vrijdag-zondag van 14.30- 18 u. (gesloten op 18/2). Brigitte Claeys Schilderijen, Atelier De Gryse, Gentsesteenweg 41, 8500 Kortrijk, van 3/3 t/m 25/4, dagelijks (behalve op dinsda) van 10-12 en van 14-19 u. g Firmin Colardyn (1896-1977) Permanente tentoonstelling van schilderijen, ten huize van Lucie Colar- dyn, Maene Min, Tie ember 15, 8573 Tie em, iedere zondag van 14-17 uur en na afspraak (056/68.76.43). Jan Cox 'Plaats voor nieuwe' - De Illias van Homerus, ABB-Galerij, Hoekgebouw Diestsevest-Diestsestraat, 3000 Leuven, tot 16/3, open op werkdagen van 9-16 u., zaterdag van 14-17 u., op zondag geslo- ten. Berlinde De Bruyckere & Philip Huy he Washington Velvets From Flanders, The Corcoran Museum of Art, Gallery One, 50017th Street, NW Washington, D.C. 20006, tot 8/4. Jan Desmarets Bronssculpturen, 't Hof te Puttens, Wichelsestraat 20-22, 9340 Lede, tot 27/2. Thomas Florschuetz Foto's, Vera Van Laer Gallery, Hoogstraat 11-13, 2000 Antwerpen, tot 14/4. Eugene Frank (1865-1936) Foto's, overzichttentoonstelling, Provinciaal Museum voor Fotografie, Waalse Kaai 47, 2000 Antwerpen, tot 7/4, dagelijks van 10-17 u (behalve op maan- dag). Jacques Gorus Openingstentoonstelling n.a.v. de stichting van de Kunstkring J. Gorus in het atelier J. Gorus, Venusstraat 52, 2000 Antwerpen, nog tot 31/3, open op zater- & zondag van 14-17 u. Albert Hulstaert Schilderijen en aquarellen, Kasteel Cortewalle, Beveren-Waas, weekends vanaf 30/3 t/m 2de Paasdag (8/4), tel- kens van 14-18 u. Jas Schilderijen, Art Gallery de Muele- naere & Lefevere, Polderstraat 76, 8670 Oostduinkerke, van 17/3 t/m 5/5, vrij-, zater-, en zondag van 14-18 uur. Sylvia Langhoff & Regine Schumann Recent werk, Galerie In Situ, Ar- beidsstraat 108, 930o Aalst, van 2/3 t/m 28/4, open vrijdag-zondag 14.30-18 u. Ger Lataster 'De hand van Lataster', 75 werken op papier, Museum Van Bommel Van Dam Venlo, Deken van Oppensingel 6, 5911 AD Venlo, t/m 9/4, dagelijks van 10-16.30 u; zater-, zondag en 2de Paas- dag van 14-17 u; gesloten op maandag en van 17 t/m 20/2, op Goede Vrijdag en Pasen. Jan Latinne Schilderijen, Gallerie De Peperbus- se, Prins Boudewijnstraat 7, 8400 Oosten- de, van 12/4 t/I115/5. Guido Le rand Schilderijen en beeldhouwwerk, Kasteelhoeve Litzberg, Hoeveweg 145, 365o Dilsen-Lanklaar, tot 24/3, open op vrij-, zat- en zondag vanaf 14 u. Lambert Lemmens (1893-1952) Retrospectieve, Sted. Museum Stel- lingwerff-Waerdenhof, Maastrichterstraat 85, 3500 Hasselt, tot 3/3 open di-vr 10-17 uur, za-zo 14-18 uur. Nathalie Maudiere Schilderijen, Gallerie De Peperbus- se, Prins Boudewijnstraat 7, 840o Oosten- de, toe 18/2. Ulrich Meister 'Diary', 25 monumentale platen met handgeschreven tekste Sorina Alfred Warrinnier lay-out en bladspiegel is experimenteel, Olieverf, aquarel, pastel, houtskool, Bibliotheek Zo dicht bij aanwezigheid, uitg. Euro- dit leest soms moeilijk. Toch verder iconen, Galerie 't Kapelleke, Oever 27, P Poeziecentrum 'De Zevenslapers', doen, een voorbeeld voor anderen. woo Antwerpen, van 6/4 t/m 29/4. Werk ter bespreking insturen naar: P. Coutereelstraat 76, 3000 Leuven, 1994, EO Redactiesecretariaat 'Vlaanderen, Nederlandse reeks, Leuvense cahiers nr. Leon Spilliaert (1881-1946) 'Ter Hoogserleie', Hondstraat 6, 8700 Tielt. 146, 210 X 140 mm, 70 blz., genaaid Alain Delmotte Retrospectieve, Museum voor Scho- 420 fr. - A. Warrinier heeft goede poezie Grondbezit, uitg. PoezieCentrum, ne Kunsten, Oostende, van 3/3 t/m geschreven. Angst en onzekerheid kwel- Hoornstraat 11, 9000 Gent, 1994, 210 x 27/5. Poezie len de dichter. Hi' speelt een spel met 130 mm,genaaid. - Deze bundel werd woorden, waarbij hij zichzelf in een- bekroond met de Blanka Gyselenprijs. Ghislain Swimberghe Jozef van Acker zaamheid hult. Langs woorden klimt hij De auteur is karig met woorden, weelde- Olieverfschilderijen, aquarellen, Rainer Maria Rilke. Das Marienleben. op, waarna ze gemalen woorden tot rig met beeldspraak. In de bundel die pastel- en houtskooltekeningen, Psychia- Het leven van Maria, uitg. in eigen beheer g ruis van taal. Dit ruffs is de korrel die onderverdeeld is in 6 cycli mis ik bepaal- trisch Centrum St.-Amandus, Reigerlo (Kennedylaan 28, 8900 leper), 210 x nodig is om poezie te brengen. Zeer de emoties, die wellicht bewust, onder- 10, 8730 Beernem, van 4/3 t/m 19/4, 146 mm, 43 blz.geniet 25o fr. (rek. nr. mooi is hetgedicht 'Vader... hij slijpt de koeld zijn. Het vele wit tussen de verzen open van 8-17 U. van maan- tot en met 001-0156132-38). - Rilke (1875-1926) steen/ met steen/ hij kijkt/ zoals de laat stilte, stilte zijn en de lezer de moge- vrijdag. schreef Das Marienleben in januari 1912 danser/ die de tango leidt/.../ hij wrijft lijkheid tot invullen van... Mooi op blz. op het slot Duino waar hij in diezelfde de tranen/ met de ruige kant/ van zijn 14 is: Geen leven/ of het heeft/ een wer- Sven 't Jolle periode een begin maakte met de Duine- meesterhand/ een diamant./ / Deze laat- kelijkheid/ om het lijf/... Zo is elk ge- Addendum II (hemicyclus), Muse- ser Elegien. Op dat ogenblik geraakte de ste strofe is haast allesomvattend. dichtgewerveld met eigen realiteit, met um van Hedendaagse Kunst, Citadel- religieuze thematiek bij de dichter voile- EO de kracht om adem te halen, te leven op p ark, 9000 Gent, tot 3/3/96. dig op de achtergrond en in die zin sluit p apier. Alain Delmotte is een auteur die Das Marienleben eenperiode van Rilke af. Henri Thijs weinig woorden poezie schrijft. Voor Guy Vaes De bundel die uit dertiengedichten be- Het oog van de ziel. Noordamerikaanse velen een verademing van beknoptheid, Foto's 1959-1974, Provinciaal Mu- staat werd o.m.gelnspireerd door het poezie, Muzesprokkels nr. 28, uitg. anderen zullen tevergeefs naar gevoelens seum voor Fotografie, Waalse Kaai 47, werk van Tintoretto en Titiaan en zou 't Prieeltje, v.z.w., Demerstraat 32 bus 7, zoeken. 2000 Antwerpen, tot 7/4, dagelijks van zelf in 1923 Hindemith inspireren tot 3290 Diest, 1994, 240 x 165 mm, 64 blz., EO 10-17 u (behalve op maandag). een compositie voor klavier en sopraan. abonnement (2 ex.) boo fr. - Deze Jozef Van Ackergaf een vertaling van dit Noordamerikaanse oezie, vertaald doorp Donatella Bisutti Hans Vandekerckhove werkje van Rilke uit waarbij hij - zoals Henri Thijs sprak mij minder aan. De ge- Hi' die komt/ Colui che viene. Gedicht Schilderijen en werken op papier, het hoort - ook de brontekst opnam. Men dichten zijn zwaar beladen, en komen vertaald door Eugene Van Itterbeek met Deweer Art Gallery, Tiegemstraat 6a, kan zich afvragen of de vertaler geen prozaisch over. Bepaalde metaforen ge- nawoord door Mario Luzi en een nabe- 8553 Otegem, tot 10/3, open van woens- hypotheek legt op zijn werk door Rilkes tuff en van originaliteit. Bij de betere schouwing door Erik Van Ruysbeek, t/m zondag van 14-18 u. rijmschema over te nemen. Zo'n werk- dichters zou ik Alden Nowlanplaatsen. uitg. Europees Poeziecentrum ' De Ze- wijze lijkt me niet echt noodzakelijk om Zo vind ik 'Op het Hainsville kerkhof' venslapers', P. Coutereelstraat 76, 3000 Willem van Hecke Rilkespoezie maximaal over te brengen. en 'Mijn vader' tot de betere gedichten Leuven, 1994, Europese reeks Leuvense Schilderijen, Me 's Art Gallery, Van Acker heeft de uitdaging toch aange- behoren. Ook 'Te koop' van Robert Lo- cahiers nr. 145, 210 x 140 mm, 71 blz., St.-Amandsstraat 32-34, 8000 Brugge, durfd en Levert een leesbare en betrouw- well vond ik niet onaardig. Henri Thijs genaaid 42o fr. - De Milanese Donatella t/m 30/9/96. bare vertaling af die voor velen een onbe- bewijst met deze bundel weer dat hij Bisutti, ook bekend als vertaalster,publi- kend aspect van Rilke zal ontsluiten. Die over een brede interesse beschikt voor ceert vooral bij Mondadori en Feltrinelli. Philippe Vanhoof verdienste van de vertaler is nietgering. poezie.... Laat ik het zo stellen;/ ik zal Voor het lekepubliek schreef ze het essay Schilderijen, 't Hof te Puttens, PL voortgaan/ met dit gedicht voor jou te 'La Poesia salva la vita' (Poezie redt het Wichelsestraat 20-22, 934o Lede, tot 27/2. schrijven,/ Zelfs na mijn dood. (Alden leven), en dat werd meteen een bestsel- Francis De Preter Nowlan blz. 29). Deze woorden zouden ler. Bisutti is christengelovig, en het Koen Van Mechelen Nachtegaalrecht. Gedichten 1980- ook van H. Thijs kunnen zijn. voorliggende 'Colui che viene' is een Ruimtelijk werk, Dommelhof, 1992, uitg. Deus ex Machina vzw, EO prachtig uitgewerkt profetisch 'Hoog- Toekomstlaan 5, 3910 Neerpelt, tot 4/4. C. Neutjenslaan 58, 290o Schoten, 1992, lied', oudtestamentisch van visie, maar 6o blz. - In 'Nachtegaalrecht' verzamelde Cyriel Gladines ook enigermate verwant met zen-boed- Jenny Verplancke Francis De Preter de oogst van 'ongebun- Met toverkruiden op de tong, uit g. dhistische inspiratie. Het gaat om zelf- Schilderijen, 't Hof te Puttens, deldegedichten', die hij in een dozijn ja- De Beuk, Prinsengracht io65, 1017 JC openbaring en -bevrijding, en mondt uit Wichelsestraat 20-22,934o Lede, tot 27/3. ren schreef, de spiegel van zijn evolutie Amsterdam, 1994, 6o blz., genaaid. - De- in jubelende vreugde om het goddelijke. als dichter en de volgroeide poetische ze dichtbundel bevatgedichten over de Zij componeerde het werk na een verblijf Robert Vollekindt & wereld,geschraagd door de stillevens, vrouw. De auteur weet hoegeschreven op het eiland Patmos, waar Johannes' Patrick van Craenenbroeck waarin de natuur centraal staat. In 'een dient te worden. Hi' voorziet de nodige Apocalyps tot stand kwam. Totdaar de Foto-installaties in dialoog met tijdvak' waarin veel zomers 'tot as ver- rustpauzes tussen het ritme, onverwacht teneur. Qua vorm is 'Hi' die komt' opge- keramisch beeld, Fransmansmuseum, gaan', steekt deze poezie schril af te tussenrijm en de zo gegeerde alliteraties. bouwd uit eenprofetische proloog (De 868o Koekelare, nog tot 30/6. het doembeeld van 'verjaarde vruchten, Gladines debuteert met deze bundel, Engel), en vier se ties: De nederda- schimmelhout'. De dichter 'zet alle klok- toch behaalde hij reeds verscheidene prij- ling, De passie, De wijsheid en De vreug- Elizabeth Williams ken stil' en vraagt zich verder af 'waar- zen. In hetgedicht 'Mannen' beschrijft de. De taal is onmiskenbaar eigentijds, Seven Miles of Mud, fotografische om schrijf ik'. De eeuwige vraag van ie- hij hoe mannen zijn als minnaar: en vertaler Van Itterbeek is eringeslaagd installatie, Provinciaal Museum voor mand die rust vindt in de schoonheid ... on als geduldig en driftig a waterbuf- om zoniet de muzikaliteit (ondoenbaar, Fotografie, Waalse Kaai 47, 2000 Ant- van woorden, die hem optillen... Dit is fels... Maar bij de dood van een jonge vanuit het zangerige Italiaans), dan toch werpen, tot 7/4, dagelijks van 10-17 u een verzameling gedichten: beeldrijk en vrouw zegt hij:... Nu hoop verstijft als op de bewogenheid en het élan van Bisutti (behalve op maandag). warm van taal. je ingesneeuwde handen/ de tere randen in een helder Nederlands weer tegeven. wco van de bloemen al bevriezen/ voelen al Duidelijk een 'ora et labora'-taak, die aan Groepstentoonstellingen je minnaars dat het nooit meer dooien dit zinnige, meditatieve en stralende - Mark van Tongele zal./ / Soms voelt men haperingen en dichtwerk uitstekend is besteed. Een houwkunst uit Zimbabwe met werk van Zij gedichten, uit g. PoezieCentrum, mist men een poetische sterkte, maar paarproevertjes, die de actuele gelovige Bernard Matemera, Jemali e.a., Galerij Hoornstraat 11, 900o Gent, 1994, 210 x toch is deze bundel een aanrader voor hopelijk gelijk naar de vertrouwde boek- Pluto, Plotersgracht 7 (Patershol), 9000 130 mm,genaaid 398 fr. - In deze in drie wie van ingetogen liefdespoezie houdt. handel doen snellen: 'De donkere kolk Gent, tot 10/3, op vrij-, zater- en zondag cycli opgedeelde bundel vindt men emo- EO die God is'; 'Geloof hen niet die u zeg- Van 15-19 U. tie, die soms ontroert door zijn eenvoud. gen dat schoonheid zonde is, vreugde lean-Jacques Mathis 90 jaar - In de eerstecyclus - Zij moeder - driven Poezie van leerlingen een font; voor hen bestaat God alleen om Hommage van de Elzas' met werk van bezorgdheid, oplettendheid en herinne- Uitg. Kon. Atheneum, Gerhagen- de wereld te vernederen'; Vie God stelt Francois Bruetschy, Zuzane Jaczowa, ringen boven. De tweede cyclus - Zij ge- straat 58, 398o Tessenderlo, 1994, 25o fr. - tegenover het leven, verraadt zichzelf en Pascal Henri Poirot, Susan Rauch, Renee zellin - bevat tastbaregenegenheid, zo- Een poeziebundel met 38gedichten, het leven'; 'In de zang van de vogel snikt Rohr, C.C. Brussel, Oude St.-Nikolaas- dat 'liefde zelfs de spons erover veegt'. waaronder io bekroonde. Het initiatief is de dag'; 'Geloof hen niet die lijden om kerk van Neder-over-Heembeek, St.-Ni- De derde cyclus - Zij dochter - is vol toe te juichen. Er zijn nog een aantal te- God: op hun lippen ligt een glimlach'. kolaasplein 5, 1120 Brussel, tot 3/3, open zachtheid zoals het bij een kind hoort. kortkomingen. Hoewel men twee stand- Zeer zeker een boekje dat geluksvitami- van dinsdag t/m zondag van 15-18 uur. Op blz. 4o schrijft hij:...een vader is niet P unten in kan nemen. Een, aanleren en nes bevat ! En voor mensen met, zeg - meer/ dan een klontje suiker/ in de erfe- stimuleren vanpoezie, wat positief is. maar, Europees taalgevoel, een lust voor Vandeweghe, Tjok Dessauvage, Ann like pap/... 'Zij gedichten' is een bundel Twee, de minstgoede gedichten aanha- het oor: de oorspronkelijke tekst staat De Windt, Willy Lan mans, Mercator, mooie poezie. Men schrijft dat dit zijn len en kelderen, wat negatief is. Laten we naast de Nederlandse. 'Cura lapiaga con Desguinlei 100, 2018 Antwerpen, tot debuut is. Helaas, bij mijn weten werd in positief zijn. Er dient nog geschrapt en lagioia' ! - Heel je wonde met de vreug- 14/4, op werkdagen van 9-17 u, zonda- 1980 'Over leven en dood en wat daar- overbo dige clichés dienen wegg. ewerkt de. Omdat in de klank van de woorden gen van 14-17 u, gesloten op zaterdagen tussen zeilt' uitgegeven bij 't Kofschip Toch las ik zeer mooiegedichten o.a. 'ars de energie schuilt die de rots spjt... lift... en op 7 en 8/4. v.z.w., getijdenreeks nr. 13 of betreft het amandi' van Jan Dorau en 'Dichter' van DV R.D. hier een andere Mark van Tongele ? Caroline Marcinkowski. Daarentegen E0 vind ik 'Abortus'geen echt gedicht. De BIBLIOTHEEK 61 Patrick Lateur Armand Ruthgeerts Erik Van Ruysbeek De speelman van Assisi, uitg. Poezie- Geruis van vogelveren, uitg. Zuid & De laatste oorsprong, uitg. Europees Centrum, Hoornstraat II, 9000 Gent, Noord, Hanebergstraat 75, 3581 Berin- Poeziecentrum 'De Zevenslapers', 1994, 210 X 135 mm, 55 blz., genaaid, gen, 1994, 210 X 145 mm, 48 blz. genaaid, P. Coutereelstraat 76, 3000 Leuven, 1994, 398 fr. - Patrick Lateur heeft een diepe 395 fr. - De auteur beschikt over een reeks Leuvense cahiers nr. 140, 140 X 210 p assie voor Italie en dicht daar met een sterk beeldend vermogen. Hij bezingt, mm, 64 blz.,genaaid. - Als je de poezie warme liefde over. Reeds in zijn bundel vaak met een lichte zweem van nostal- van Van Ruysbeek leest, krijg je al me- Catacomben evoceerde ewijhij op een indrin- gie, de kleine geneugten van het bestaan, teen hetgevoel dat dit poezie is waarbui- g ende wijze de gde wereld van de die nochtans zeer belangrijk zijn. Sche- ten de dichter niet zou kunnen. Je voelt Romeinse catacomben. In De speelman mering, avond, herfst en het verstilde dat de dichter schrijft, omdat hi' moet. van Assisi brengt hi' op een poetisch landelijke leven blijken in dit verband Alsof in het schrijven van deze reels krachtige wijze de figuur van Franciscus centrale begrippen. Een absoluut hoogte- vervulling schuilt. Bestaan is verwoor- weer tot leven. Voorafgegeaan door een P vormt wel de strak gebouwde cy- den en het woord doet leven. Van Ruys- ouverture van 3 tijdsimpressies hangt clus 'Omheind en ingeperkt', zes gedich- beek hertaalt steeds weer opnieuw, maar hi' in een cyclus van 6 x 4 gedichten ten over 'de din en van destijds', gezien via andere beelden,paradoxen en zin- Franciscus vast aanplaatsen ('San Da- als 'iets zeer waardevols om te bewaren'. spelingen, de verbondenheid van de din- miano', 'Spoleto', 'Rieti') en rollen (aid- Ze nodigen steeds weer uit tot genietend gen, de samenhang. Zijn poezie is religi- der', 'Poverello') die de heilige zo gete- herlezen en waarderend overdenken. eus in de oorspronkelijke zin van het kend hebben. Zich nu weer inspirerend Maar datgeldt evenzeer voor verschil- woord. Zijn visie is ingegeven door een aan de beroemde fresco's van Giotto, dan lende andere verzen uit de bundel ! diepe spiritualiteit: bouwen aan een we- weer zich a.h.w. nestelend in de huid JVD reld waar harmonie heerst waarbinnen van Franciscus zelf of van Chiara, schil- voor de mens bestemming te vinden is. dert Lateur in brede verzen zijn eigen Liesbet Suykerbuyk In zijn verzen verkent de dichter de we- fresco. Zijn poezie — die zoals elke goede Raak het licht niet aan, uitg. Zuid & reld, stippelt hi' zijn levensweg uit, en ciale rol kan vervullen komt rond 1970- poezie eigenlijk hardop zou moeten gele- Noord, Hanebergstraat 75, 3581 Beringen, ontdekt degrenzeloosheid van zijn 1975 de ontreddering. Na de post-mo- zen worden — drift rustig op een harmo- 1994, 210 X 145 mm, 56 blz., genaaid horizon. En dat zoeken klinkt bescheiden dernistische lee to wijst Bekaert erop dat nischgebruik van alliteraties, inversies, 445 fr. - De gedichten van Liesbet Suyker- en sober maar niet angstig. Van Ruys- bij de nieuwe generatie een herontdek- enjambementen en andere geijkte stijlfi- buyk, die reeds eerder drie bundels pu- beekspoezie is verfijnd en helder, posi- king van de architectuur als een geeste- guren. Daardoor krijgen deze gedichten bliceerde, vormen eenvoudige lectuur. tief enprofetisch. Zowel het christelijke lijk avontuur valt te bespeuren. In tegen- m.i. een idassiek tintje en dat draagt op De reels bestaan vaak uit slechts enkeleg denken als de oostersegodsdiensten plus stelling tot onze buurlanden blijft de zijn beurt dan weer bij tot de middel- woorden, terwijl beeldspraak en struc- een heel eigen spirituele visie komen in hoofdbrok bestaan uit woningen, Belgie eeuwse sfeer die de gedichten (en het tuur de lezer zelden voor een verrassing 'De laatste oorsprong' tot een samen- hetparadijs van het individueel woon- huidige Assisi) uitademen. De speelman plaatsen. Mijmeringen, herinneringen en klank. huis. Op een heldere wijze geeft Bekaert van Assisi is m.a.w. een mooi miniatuur visuele indrukken bepalen in de regel de DVK zijn visie op de mislukking van Louvain- over Franciscus, zijn stad en zijn tijd. inhoud. Wie zich evenwel kunnen vinden la-Neuve, de enige nieuwe Belgische FT in hetgevoelsleven en het gedachtengoed Caroline Van Maele stad, en op het drama dat zich in Luik en van de dichteres, zullen dit werk on e- Chaos, uitg. in eigen beheer, Para- Brussel heeft afgespeeld. Wat ook opvalt Doke Dillen twijfeld weten te waarderen. De beide dijsstraat 8, 8310 Brugge, 1994, 170 x 170 in het boek is het overwicht van Vlaan- Gedropt, uitg. in eigen beheer, laatste verzen uit de bundel staan, vers- mm, 38 blz. - Na 'Kristal Structuren' en deren sinds 1980. Voordien namen Brus- Mechelsestraat 84, 3000 Leuven, 64 blz., technisch gezien, op een ho er peil dan 'Eindeloos blauw'gaat Caroline Van sel en Wallonie, zeker met het werk van 299 fr. - Doke Dillen heeft een band met de voorgaande en zorgen aldus voor een Maele verder op haar zeer persoonlijke Charles Vandenhove in Luik, eenpromi- depsychiatrie. De auteur schrijft over geslaagde afsluiting van het geheel. eigen weg. En de stem die de dichteres nenteplaats in. Het boek is geen inventa- het algemeen lange gedichten die als the- JVD laat horen is de stem van velen: hunker ris,geen opsomming van zoveel moge- rapeutisch kunnen bestempeld worden. naar warmte en nabijheid, vraag om be- lijk architecten. Bekaert zoekt niet naar Alle zijn ze de verwoording van een Frank Decerf vestiging, uitdrukking van existentiele afgelijnde stijlperiodes en stromingen, sterk innerlijk gevoelsleven. Het leven Witte brand, uitg. Zuid & Noord, angst, verwoorden van diepe dromen. gewoonweg omdat die er niet zijn. Het is gaat met de dichter mee op stap. De titel Hanebergstraat 75, 3581 Beringen, 1994, De beelden die ze daarbij hanteert zijn vanuit het individueel werk van ontwer- is ontleend van iemand die in een instel- 210 X 145 Trim, 48 blz., genaaid 425 fr. - eens te meer als organische vormen die p ers dat hi' peilt naar de relatie met de ling 'gedropt' wordt om er te genezen. Frank Decerfgeeft zijn bundel een motto gestalte krijgen in korte gedichten als in tijdsgeest. Het gaat er bij Bekaert om, de In eenpoetische benadering schrijft hi' mee naar Salman Rushdie, die het onder eengulp emotie zijn neergeschreven. Ze complexiteit waarin architectuur moet 'Monstervogels vliegen over/ suizend meer als een taak van de dichter ziet 'de gebruikt daarbij een suggestief woordge- gedijen te verduidelijken. Er is gepro- vallen de sterren/ flikkerend spatten ze wereld richting te geven'. Het valt niet te bruik en een zeer stuwend ritme. Het beerd de architectuur in haar hoogste open'. Of 'Hoe ik het hier uithoud/ Elke ontkennen dat dit een no al pretentieuze zijn authentieke verzen die ons de dich- ambities en haar vulgairste streken zo- dag geschapen hobby's bedrijven'. De uitspraak is, die dan ook te ho- ver- teres in volle kwetsbaarheid en sponta- veel mogelijk voor zichzelf te laten spre- auteur laat een scherp beeld van zichzelf wachtingen wekt. Wel is de poezie van neiteit heelpersoonlijk laten kennen. ken. Bekaert benadrukt dat de Belgische zien, van zijn omgeving. Hij schrijft zijn Decerf sterk maatschappelijk geenga- DVK architectuur niet verdwijnt achter mooie wedervaren rond het opnemen van een geerd en zeker niet bedoeld als woord- verhalen, zij staat midden in het leven. medicatievrije fobiepatient. kunst zonder meer. Zijn gedichten zijn Ze is degemeenplaats bij uitstek. Door uv veelal betrokken op misstanden en on- Varia de vele foto's van Christine Bastin en Jac- recht in de menselijke samenleving, zoals ues Evrard is de publikatie tevens een Mark Braet armoede, discriminatie, onderdrukking Geert Bekaert mooi kijkboek. Uiterst belangrijk is dat er lie ben bedroefd maar niet wanhopig, engeweld. De versvorm is vrij, maar niet Hedendaagse architectuur in Belgie, ook een En else editie is, waardoor een uitg. Pablo Nerudafonds vzw, St.-Clara- gewild-modern, terwijl de dichter onno- uitg. Lannoo, Tielt, 1995, geill. in kleu- internationaalpubliek eindelijk in staat is straat 16, 8000 Brugge, verspreid door die omwegen vermijdt: de gekozen on- ren- en zw.-w.-foto's van Christine Bastin het Belgische architectuurlandschap bin- EPO, Lange Pastoorstraat 25-27, 2600 derwerpen zijn doorgaans helder belicht. en Jacques Evrard, reeks: Hedendaagse nen te dringen. Berchem, 1994, 3 illustr., 210 x 150 mm, JVD architectuur in Belie, 335 x 26o mm, 240 g MD 88 blz.,genaaid, 498 fr. - De dichtbundel blz.,gebonden 2.950 fr. - Alhoewel Belgie van Marc Braet bevat twee cycli. In Katrien Van Hecke g ele gen is in het centrum van Europa is Bulletin XXIV-1992, Peter Paul Ru- 'Heeft L.L. haargezicht verbrand' lezen Een zwerver in mijn huid, uitg. Zuid architectuur hiergeen onderdeel van een bens elevation of the cross. Study, examina- we sfeervolle liefdespoezie. Sereen en & Noord, Hanebergstraat 75, 3581 Berin- ruimer maatschappelijk debat. Een zaak tion and treatment, Koninklijk Instituut heel bewogen, recht uit het hart. 'Hij/ gen, 1994, 210 X 145 mm, 32 blz., genaaid is duidelijk, er bestaat geen typisch Bel- voor het Kunstpatrimonium, Jubelpark 1, zou in een boudoir willen woven/ met 35o fr. - De poezie van Katrien Van Hec- gische architectuur. Er is wel een speci- 1040 Brussel, 25o x 175 mm, geill. met een meisje een regenwolk/ met een hart ke leidt ons in een wonderlijke wereld, fiek klimaat, een andere attitude en er kleuren en zw.-w.-foto's, genaaid. - De dat van honer sterft.' De liefdeslyriek ten dele bevolkt door elfen, druiden, zijn randvoorwaarden die sterk het ge- bibliografie over de Vlaamse barokspe- uit deperiode 1956-1986 is gespreid over wolven, meerminnen en andere wezens bouwde bepalen. Het in kaart brengen cialist Rubens (1577-1643) vormt eigen- eenperiode van dertig jaar. De gedichten uit sprookje, fabel, mythe en, ongetwij- van een halve eeuw architectuur op Bel- lijk al een boekdeel op zich. Bepaalde zijn heel toegankelijk en de titel verwijst feld, de die ten van het onderbewust- gische bodem is dan ook geen gemakke- van zijn schilderijen werden terecht vrij naar Lucebert. 'Leugensuiker' bezit een zijn. Zij staan, met hun gedragingen, me- like opgave. Reeds met zijn boek Bouwen uitvoerig besproken. Dit geldt zeker ook identieke opbouw als de eerste cyclus. taforisch voor herinneringen, verlangens Belie 1945-1970 heeft p rofessor Geert voor zijn bekende monumentale Kruis- Is duidelijk in verzen ingedeeld met het en verworvenheden uit het menselijke le- Bekaert eenpoging ondernomen om het oprichting in de Antwerpse kathedraal, eerste woord telkens in een hoofdletter. ven, al is het niet altijd gemakkelijk om gebouwde landschap te situeren, het pei- die enkele jaren geleden een grondige Depoezie uit deze bundel verdient be- de sleutel te vinden die toe an biedt tot len naar de specifieke omstandigheden restauratiebeurt onderging. Nu dit im- langstelling. Er is geen woord te veel of hetgeschrevene. Katrien Van Hecke kan waarin de architectuur haarplaats wil en mense werk werd voltooid, wijdt de re- te weinig geschreven en wat meer is, de werken met de taal eng eeft de voort- kan opeisen. Dat Lannoo een beroep dactie van het Bulletin van het Konink- gedichten zijn verrassend en beklijvend. g an g van het vers soms een verrassende deed op Bekaert lag voor de hand. Bin- lijk Instituut voor het Kunstpatrimonium Maar niet vrijblijvend, soms geenga- wending. Mede daardoor houdt zij de nen het verhaal komen de sterk gewijzig- — meteen de instelling die de restauratie g eerd. Maar altijd gevoelig, teder en aandacht van de lezer voortdurend ge- de maatschappelijke ontwikkelingen tot verrichtte — een volledig nummer aan sprankel. vangen. uiting. Na een geleidelijke afbrokkeling deze kunstige herstelling. Daardoor UV WD van hetgeloof dat architectuur een cm- komt een maximum aan de tijdens de 62 BIBLIOTHEEK restauratie ingewonnen informatie on- Werke. Zweite aktualisierte, erheblich er- yen. Voor de nietgeschoolde luisteraar ningen, 185 blz., paperback 469 fr. - Dat middellijk ter beschikking van de geinte- weiterte and verbesserte Ausgabe. Teil II: biedt dit, aanvankelijk wel wat technisch de informatisering onze maatschappij in resseerde navorser en lezer. We kunnen Ikonographisches Verzeichnis, Band 5 A. ogend boek, een zeer accurate introduc- grote mate beinvloedt, is een bewering ons daarin alleen maar verheugen. Dat Religiose Themen/D. Literatur, Musik, tie in de interne keuken van Beethovens als een torenhoog cliché. Dat onze Ne- de verschillende onderwerpen vrij ge- Theater, uitg. K.G. Saur Verlag, Postfach symfonieen, waarbij het doorgronden derlandse woordenschat door deze tech- specialiseerd zijn hoeven we vermoede- 70 16 20, D-81316 Munchen, 1994, 245 X van de complexiteit alleen maar nieuw nologische (r)evolutie uitgebreid werd, is lijk niet te vermelden. In die zin is de ge- 175 mm, 365 blz.,gebonden DM 39o. - inzicht en luistergenot kan opleveren. De al even waar. In de voor mij liggende pa- bruikte Engelse taal verantwoord. In die Deze catalogus is het vijfde deel uit een losse katern, waarbij een referentieopna- perback krijgen ruwgeschat 4000 woorden zin zijn zeker ook de vele soms sterk ge- reeks van tien werken die een overzicht me van de Negen (Harnoncourt) accu- een vertaling mee. Uiteraard gaat het detailleerde kleurenfoto'sgerechtvaar- geven van alle tentoongestelde of in de- raat geminuteerd wordt, zal de melo- niet altijd over nieuwe woorden, maar g P bewaarde schilderijen uit de Duitse maan, die er wat moeite voor over heeft, dan toch vaak over nieuwe betekenissen - die even die zich met de zeventiende- musea. De catalogen geven een overzicht twijfelloos een vrij gaaf luisterbeeld ople- toch ook een uitbreiding van ons taalei- eeuwse Vlaamse kunst bezighouden. van de kunstenaars en hun werken (1-4), veren. Wie wat notenleer beheerst zal de gen. Velen twijfelen of dit wel een verrij- JLM van de iconografie van de schilderijen (5- melodische ontwikkelingen uiteraard king is van onze taal omwille van de vele 7) en van hetpatrimonium van de diver- (nog) makkelijker kunnen volgen dank Engelse benamingen die binnen sluff en. R. Seys & R. Arren se musea (8-10). Drie vierden van band 5 zij het zeer mime aantal notenvoorbeel- Die vrees lijkt ongegrond: op elke luk- Per tram. De geschiedenis van Koekela- worden ingenomen door de religieuze den in Baetens boek. Muziekstudenten raakgekozen bladzijde tel ik tot mijn ei- re in en uit, 1993, 28o blz., gelijmd / thema's die zorgvuldig in subthema's en erg geinteresseerde lezers, kunnen, gen verbazing bijzonder weinig Engelse Drie wandelingen in de Koekelaarse tuin der worden voorgesteld, de rest wordt inge- dank zij een aanbieding van de uitgeverij termen. Zonder de verplichting (zoals in volkskunde. Jaarboek Coclariensia, 1994, vuld door thema's uit de mythologie, de (inlichtingen aldaar), het boek plus de Frankrijk) nieuwe woorden te 'maken' 140 blz., gelijmd, beide werken uit- geschiedenis en uit de wereld van litera- CD's en departituren verwerven teen ter vervanging van de Engelse equiva- gegeven door Coclariensia, Ringlaan 1, tuur, muziek en theater. Deze catalogus, een soepele prijs. In casu moet het geheel lenten, houdt het Nederlands blijkbaar 868o Koekelare. - Koekelare blijft cultu- zonder illustraties, is een zuiver zakelijke van Beethovens meesterwerken inprinci- goed stand. Vraag is natuurlijk of men in reel boeien. Degemeente komt geregeld en functionele opsomming van titel en pe al zijn subtiliteiten prijsgeven (al lukt depraktijk (vooral bij mondeling taalge- in het nieuws met rakeprojecten in ver- datum van de schilderijen met een ver- dit bij rote kunst natuurlijk nooit hele- bruik) niet te vlug terugvalt op de Engel- band met stadskernvernieuwing, restau- wijzing naar de schilder die dan in de maal !). Aan studenten aan ho ere mu- se (ze g maar Amerikaanse) terminologie. raties vangebouwen, inrichten van mu- eerste vier delen moet worden opge- ziekinstellingen wordt dit boek dan ook Hoe lang duurt het immers niet vooral- sea of met het oprichten van Oosterse zocht. Wie een volledig beeld wil hebben speciaal aanbevolen, zij zullen er geen eer een vertaald softwarepakket (!) op de tempels... Ook op het gebied van de van bijv. de receptie van de Dido-figuur studietijd bij verliezen en er muzikaliteit markt komt ? Dit boekje is in ieder geval volkskunde blijft deze Westvlaamse ge- of een overzicht van de Passio Christi in (in alle opzichten) bij winnen. Met zijn een handig hulpmiddel voor wie in een meente in. Enkele maandengeleden pu- de schilderkunst, vindt, voor wat de vormanalyse(s) en gedetailleerde behan- tweetalige (Nederlands-Franse) omge- bliceerde de in Koekelaregeboren Raf Duitse musea betreft, hier een exhaustie- delingen maakt Baeten het de lezer-luis- vin g computers (! !) te lijf moet gaan... En Seys in dit verband een tweetal boeken. ve list. Ongetwijfeld een nuttig werk- teraar niet steeds makkelijk. De woord- de schetsen met bijhorende uitleg in het Samen met Raymond Arren en eigenlijk instrument voorgespecialiseerd onder- keuze (verdoken kwintsprong, suequen- Frans en het Nederlands zijn verrassend ook met Johan Vande Lanotte schreef hi' zoek. sen, ostinaat...) behoort uiteraard tot het duidelijk. het werk 'Per tram. Degeschiedenis van PL geijkte jargon, maar kan wel een drem- DIRO Koekelare in en uit'. Het bevat een over- peltje opwerpen voor de niet-geschoolde zicht van degeschiedenis van het open- Walter Boers melomaan. Een hoofdstuk woordverkla- Pieter Uyttenhove (red.) baar vervoer (tram en bus) in Koekelare Een yolk, Een Lied. Joodse en Arische ring zou hier misschien uitkomst hebben Tussen kant en wal. De 19de-eeuwse doorheen degeschiedenis (einde 19de muziek in het Derde Rijk, uitg. Hadewijch gebracht. De onderlinge vergelijking gordel van Antwerpen: elementen voor een eeuw tot late 2oste eeuw). Dezegeschie- Antwerpen-Baarn/BRTN/VAR, 1995, tussen desymfonieen (naar vorm en/of cultuur van de stad, uitg. Antwerpen 1993 denis kon nietgeschreven worden zon- verspreid door Uitg. Houtekiet/uitg. Ha- inhoud) zou voor de melomaan beslist vzw, Grote Markt 29, 2000 Antwerpen, der andere (rand)gemeenten erbij te be- dewijch, Vrijheidstraat 33, 2000 Antwer- extra hebben aangetoond hoezeer Beet- 1994,met zw.-w. foto's en tekenin- trekken, wat ookgebeurde. Ook andere p en, reeks Hadewijch Wereldmuziek, hoven eenpatroon steeds opnieuw poogt gen, 305 x 245 mm, 425 blz. gebonden. - facetten komen aan bod, zoals een 210 x 130 mm,geill; met zw.-w.-foto's, te doorbreken, maar misschien wordt er De manifestatie Antwerpen Kulturele bloemlezing over tram en bus in de lite- 199 blz.,paperback, 690 fr. inderdaad reeds voldoende inspanning Hoofdstad '93 is reedsgeruime tijd voor- ratuur. Zijn tweede uitgave past even- - van de luisteraargevergru d om ook dit as- bij. Een aanzienlijke hoeveelheid aan ca- eens volkomen in de sfeer van het yolks- Radio 3 uitgezonden reeks behandelt de p ect nog speciaal te benadrukken. De talogi en naslagwerken hebben de ge- kundige: 'Drie wandelingen in de Koeke- houding van de nazi's tegenover de mu- ontstaansgeschiedenis, publikaties, be- beurtenissen vereeuwigd. Studio Open laarse tuin der volkskunde.' Dit jaarboek ziek, en de manier waarop Joodse en ari- werkingen en bezettingen voegen, even- Stad was het uitgebreide programma van van de heemkundige kring Coclariensia sche musici daarop reageerden. Deel I, als de uitstekende basisbibliografie en het luik stedebouw en architectuur, sa- bundelt inderdaad drie interessante op- Hebreeuwse melodieen, bestudeert hoe de discografie, voortreffelijke informatie aan mengesteld door Pieter Uyttenhove. Via stellen: over kinder- en volksliedjes, over Duitse cultuurwereld, al sedert vorige deze luistergids toe. Een aanrader voor workshops en lezingen wend gezocht Reynaert de Vos en Koekelare en over de eeuw, het Duits-Joodse deel van haar wie hetgrootse en schone wil doorvor- naar het wezenlijke van de stedelijke uit- bolders in dezelfdegemeente. Beide uit- cultuurproduktie als verwerpelijke bal- sen. breiding, met een hoofdaccent op de gor- gaven zullen ongetwijfeld heel wat Koe- last van zich of wou schudden en hoe ze CAW del van de 19de-eeuwse wijken. Het lij- kelaarse volkskundigen bekoren. zodoende het zionisme in het leven riep. vi g boek is het verslag met tientallen lan- JLM In deel 2, Arische klanken, wordt beschre- Arseen Blickx ge en korte essays. Vol ens Uyttenhove ven hoegretig een aantal musici de na- Herinneringen aan mijn oom Jan de heeft het opzet een bijdrage geleverd tot Lexicon van Westvlaamse tionaal-socialistische hielen likten. Het Smedt, uitg. Vrienden van Jan de Smedt, een 'nieuwe vorm van stedebouw', die beeldende kunstenaars gaat dus o.m. over het blinde antisemitis- Mechelen, 1995, reeks 'Cimelia Jan de probeert 'concrete werkelijkheden in al Uitg. Vereniging van Westvlaamse me van Richard Wagner; over het moreel Smedt van Mechelen' nr. 15, 175 x 130 hun complexiteit en in al hun beweeg- Schrijvers, Albert Einsteinlaan 8, 850o en intellectueel dieptepunt van Richard mm, geill. met zw.-w.-foto's, 23 blz., ge- lijkheid te denken en dus ook verlangens Kortrijk, geill., 142 blz., 55o fr. - Het der- Strauss' egoisme; over die kant van de niet. - De 'Cimelia Jan de Smedt van Me- en mogelijkheden die ze in zich ben en de deel van dit lexicon bevat vier inlei- muziekgeschiedenis die in veel recente chelen' zijn aan hun vijftiende plaquette in projecten om te zetten'. Het boek be- dende bijdragen over de kunst in de publikaties nog steeds (waarom ?) ver- toe. Het is een familiereiiniegeworden staat uit vier delen: Territoria van stede- 17de eeuw, resp. bouwkunst (J.P. Esther), zwegen, zelfs verdraaid wordt. Het boek van twee zonen diegrote bewondering lijke verbeelding, Aspecten van beeldhouwkunst (F. Vromman), schilder- is rijk gedocumenteerd met citaten uit koesteren voor hun beide vaders- (voor)stedelijkheid in de 19de-eeuwse kunst en kunstnijverheden (J.L. Meule- brieven, dagboeken en historische publi- beeldhouwers. Arseen Blickx laat enkele g ordel, Op zoek naar een visie voor de meester). Het lexicon dat nu halfweg is, katies wat een vlotte leesbaarheid ten filmbeelden afrollen van uit zijn jeugd, 19de-eeuwsegordel, Kansen voor het be- bevat thans een naamregister van de goede komt. Misschien schokkend voor toen zijn oom Jan inhuisde tot 1937, de leid. Dezepublikatie is een collage van eerste drie delen engroeit stilaan uit tot een aantal melomanen, maar meer dan wandelingen, de zwempartijen in Hof- zeer uiteenlopende teksten, bundeling de Benezit van de Westvlaamse kunste- lezenswaard in het licht van eengedach- stade, de kippehistories. Vervolgens de van beschouwingen waaruit men naar naars ! Bij de levenden vinden we o.m. tengoed (goed ? nee: gedachtenkwaad) breuk en de zelfstandige groei van Jan believen kan lezen: van stukken over de Bonduel, Bosschaert, G. De Leer en dat vandaag, andermaal, als een schrik- de Smedt met zijn Camilla. Ten slotte de stad en literaire waarneming, tot en met Kari Bert, J. De Looze, R. Devolder, barend kankergezwel om zich heen vraagstelling: wat is de toekomst van aspecten van cartografie om het feno- G. Germonpre, H. Minnebo, T. Van grijpt. beide collecties ? De schenking Theo meen stad beter te begrijpen. Er is zelfs Rintel, E. Veranneman en J. Vermeersch JVH Blickx is nietpermanent toegankelijk. een bijdrage met mogelijke beleidopties terug. De ouderen zoals Baron J.B. de De collectie Jan de Smedt zoekt zijn be- voor een stedebouwkundig beleid opge- Bethune, A. Blomme, E. Claus, P. Del- Herman Baeten stemming. Kunnen ze die samen vinden nomen. Vele auteurs le en een accent vaux, J. Pet, H. Pickery, J. Speybrouck De negen symfonieen van Beethoven, en kan de stad Mechelen een eindweegs op de hoogdringendheid te investeren in en Jacob van Oost, zijn daarom niet min- uitg. Muziekuitgeverij Alamire, P.B. 45, tegemoet komen ? hetpublieke domein van de 19de-eeuw- der boeiend en vormen uiteraard negen- 3990 Peer, 1994,geill., notenvoorbeelden, RMDP se Antwerpse gordel. Een waardevol na- tiende van de aangeboden voorraad. 128 blz. (losse katern), 595 fr. - Deze luis- slagwerk van een boeiend initiatief. RMDP g Arnie Hemmes e.a. MD analyse van deze meesterwerken die, zo- Woordenlijst voor informatica - Lexi- Hans F. Schweers wel voor de aankomende alsgevorderde que de l'informatique, uitg. Didier Hatier Marc Dubois (red.) Gemdlde in deutschen Museen. Kata- liefhebbers van ernstige muziek, een uit- Foucher, A. Labarrestraat 18, io5o Brus- Jaarboek Architectuur Vlaanderen log der ausgestellten and depotgelagerten gangspunt of middenpunt zijn en blij- sel, 1994, 180 x 110 mm,met teke- 199o-1993, uitg. Ministerie van de BIBLIOTHEEK Vlaamse Gemeenschap, Kunstlaan 46, dacht toegespitst op enkele bekende Vlaamse discotheek van de- zijn niet in bijlage op- B5, 1040 Brussel, 1994, verspreid door zangpedagogen uit 17de, 18de en 19de genomen. uitg. Brepols, Steenweg op Tielen 68, eeuw met aansluitend een historisch Pieter Van Maldere 2300 Turnhout, geill. met zw.-w.- en kleu- overzicht van de zangpedagogiek. Aan- Symphoniae, Collegium Instrumen- renfoto's en tekeningen, 300 X 220 mm, bevolen voor wie wat meer wil opsteken tale Brugense o.l.v. Patrick Peire, uitg. Convivium Musicum: 224 blz., genaaid, 1250 fr. - Het is goed over de mogelijkheden van de menselij- Eufoda nr. 1206, Davidsfonds, Blijde- Made in Flanders dat 'architecturaal' Vlaanderengeregeld ke stem. Inkomststraat 79-81, 3000 Leuven, 1 CD Uitg. Azymuth 11042, Het Lokers de bouwactiviteiten uit de voorbije werk- GDC (53'), met informatief inlegboekje (i6 p.), Kamerorkest o.l.v. Jo van Eetvelde, met jaren onder de loupe neemt en daaruit DDD,725 fr. - Brussel kende in de 18de werk van De Croes, Buckinx, Boutmy, een keuze maakt. Dit is nugebeurd in eeuw een bloeiend en hoogstaand mu- Van Eetvelde, Kersters, Van Maldere. - het eerste 'Jaarboek architectuur Vlaan- Partituren ziekleven, met als hoofdcentra de Sint- Convivium Musicum, het Lokers Kamer- deren 190 -1993'. Het boek bevat naast9 Goedelekathedraal, de Muntschouwburg orkestpresenteert zijn eerste CD met twee uitgebreide inleidingen door resp. Gaston Feremans (muz.) en en het hof van hertog Karel van Lorrei- werk van Vlaamse componisten van de Geert Bekaert en Marc Dubois zeven es- G.R. Pirijns (tekst) nen,gouverneur van de Oostenrijkse Ne- barok en de klassiekeperiode afgewis- says over architectuur en 32 besprekin- Gebed voor het Vaderland, in oor- derlanden. In de hofkapel, geleid door J. seld met werk van componisten van van- en van bouwrealisaties. Wat dit laatste spronkelijke versie voor mannenkoor en Fiocco en Hendrik Decroes werd in 1746 daag. In de uitvoering treft vooral de ho- betreft lcrijgen we een enorme variatie, versie voor viergemengde stemmen, de toen 16-jarige Pieter van Maldere op- mogeniteit van het kamerorkest: de fra- g aande van functionele burelen over in 1975; een dubbele blz. recto-verso in kar- genomen als jongste tweede violist. Drie sering is helder en krijgt de nodige dar- design gecreeerde woningen tot verbou- tonnen kaft, vergezeld van twee artikels jaar later was hi' er al concertmeester. De telheid by. in de vlugge bewegingen van win en en aanpassingen van bestaande over Gaston Feremans respectievelijk volgende jaren bouwde hi' een interna- het Divertimento van De Croes. De mo- g ebouwen. Een keuze maken is steeds van Jan Dewilde en Hendrik Willaert (uit tionale loopbaan uit als befaamd vir- dernen betekenen eengoede keuze in het moeilijk, en beantwoordt ongetwijfeld 'Vlaanderen' overgenomen) en het ge- tuoos. Karel van Lorreinen, die hem de geheel vooral voor luisteraars die nog niet altijd aan ieders smaak. Toch is het dicht 'Verzoening' van Luc Verbeke. Er titel van kamerheer verleende, nam hem wat onwennig staan tegenover de schrij- initiatief lovend te noemen en voor her- zijn wellicht weinig Vlaamse koren die mee op zijn talrijke reizen langs Europa's fact van deze musici. In het 'Symposion haling vatbaar. Een dergelijke uitgave zal 'Gebed voor het Vaderland' nietgezon- vorstenhuizen (o.a. Parijs, Wenen...). for solo violin and strip orchestra' van B. ongetwijfeld bijdragen om de bouwkwa- g en hebben. Het behoort immers tot het Daarbij was hi' nog een tijdlang dirigent Buckinx krijgt de viool een fraaie cantile- liteit te verhogen. En dat moeten we uit- 'klassieke' repertorium, dat gebracht en mededirecteur van de Muntschouw- ne en eenpostromantische teneur, afge- eindelijk allemaal stimuleren. wordt op IJzerbedevaarten en Vlaams burg. Hoewel hi' vrij jong stierf (3 nov. wisseld met soms bijtende akkoorden in JLM Nationale Zangfeesten. We zijn er van 1768) liet van Maldere als componist een het strijkorkest. (Zo een muzikale schrij- overtuigd, schrijft Hendrik Willaert, dat omvangrijk oeuvre na: vioolsonates, fact zijn we van Buckinx niet gewend). Marc Vansevenant e.a. R. Feremans - een kwarteeuw na zijn triosonates, kwartetten, opera's, concerti, Het werk van J. Van Eetvelde 'Timonere Et in flandris de ecclesia Gestella I en dood - beter verdient dan de obligate maar vooral belangwekkend zijn een 6o- for flute,positive organ and string orche- in Vlaanderen over de kerk van Gistel..., uitvoering van zijn 'Gebed voor het Va- tal symfonieen. Deze werden uitgegeven stra'geeft de fluitiste T. Van Damme di- uitg. Vrienden van het St.-Godelieve- derland'. Hierop volt dan een opsom- in Brussel, Parijs en Londen, raakten verse mogelijkheden om de warmte van museum,p/a M. Vansevenant, Kerk- min g van andere composities van deze over alle belangrijke Europese muziek- haar instrument te exponeren in een rit- straat 24, 8470 Gistel, 1994, geill. met toondichter. Ook Jan Dewildegeeft een centra verspreid en werden hoog geacht mische dialoog met het orkest. Naar het zw.-w.- en 2 kleurenfoto's, 296 x 210 mm, bondig overzicht van leven en werk van door o.a. Mozart, Haydn, Dittersdorf, getuigenis van Fr. Celis is dit een 'uiter- 307 blz., genaaid 1.650 fr. - Deze heem- Feremans. Het lijkt ons een goed idee Burney. mate waardevolle compositie welke een kundige publikatie is uitgegroeid tot een dergelijke gegevens bij een lied te voe- Van Maldere heeft een bepalende rol veel ruimere bekendheid beslist ver- historisch monument voor de eeuwen- gen, zodat de zangers nader kennis kun- gespeeld in het ontstaan en verspreiden dient.' Willem Kersters schreef deprach- oudegeschiedenis van Gistel en zijn nen maken met de componist. Dit zou van de structuur van de classicistische tige 'Ballad for altosaxophone and string- dekenij. Ik kan er vier groepen bijdragen o.i. meer mogen voorkomen: muziek en symfonie: het invoeren van een vierde orchestra' zeergevoelvol voorgedragen in onderkennen. In een eerste komt de toondichter verenigd in een handige deel, de bi-thematiek van het eerste deel, door R. Haemers. Al bij al een CD die H. Godelieve haar heiligverklaring op de map. Ook het bijgevoegde gedicht 'Ver- verschillende variatietechnieken, een be- sterke aanbeveling verdient bij veel voorgrond. Een tweede reeks behandelt zoening' van Luc Verbeke zit hier wel op langrijker rol voor de blazers. Naast deze melomanen. degeestelijkheid in Gistel door de diver- zijn plaats en is in dezelfde Vlaams- verdiensten op het muziek-historisch for- GDC se eeuwen heen. Deze uiteenzettingen Christelijke sfeer geschreven, ijverend mele vlak heeft zijn werk ook onmisken- van Bart en Koenraad Vandenbussche voor amnestie en samenhorigheid in baar esthetisch hoogstaande kwaliteiten: getuigen van een diepgaande studie op Vlaanderen. Voor koren die dit lied van vlotte thematiek, expressieve ideeèn, rij- Zoekertje wetenschappelijk niveau. Vervolgens Feremans nog niet in hun bezit zouden ke contrastwerking, kortom verfrissende worden de kunstschatten van de Gistelse hebben: een aanrader. probleemloze muziek met stijl. Patrick Een lot tijdschriften 'West-Vlaande- 0.-L-Vrouwekerk nauwkeurig beschre- YG Peire en het Collegium brengen vier van ren' en 'Vlaanderen' 1962 (nr. 61, 63, 66), ven door de specialist terzake J.L. Meule- deze symfonieen op een dynamische, 1963 (nr. 68, 70, 71, 72), 1964 (nr. 74, 76, 77, meester. Dit lijvig boek met aang ep aste Gaston Nuts (muz.) en Y haast aanstekelijke manier, muzikaal 78) en de complete jaargangen (telkens 6 illustraties wordt afgesloten met enkele Louis Verbeeck (tekst) vakkundig en geInspireerd afgewerkt en nummers) van 1965, 1966, 1967, 1968, teksten over de Heren van Gistel en de Vlaanderen, Roeland-Uitgaven vzw, door Eufoda verzorgd gepresenteerd. De 1969, 1970, 1971, 1972, 1973, 1974 (nr. 138 familie Affaitati om te belanden bij de William Woodstraat 12, 2000 Borgerhout- keuze van Peire laat bovendien tenvolle en 139); plus de jaarboeken van 1969, merkwaardige archeologische bevindin- Antwerpen, 2 blz., karton. - Dit eenstem- de evolutie van de vroege (Italiaanse) 1970, 1971 en 1972. g en van Chris Van sacker, zowel over de mig lied met pianobegeleiding, opge- sinfonia naar de klassieke (Weense) sym- Totaal: 71 stuks alle in goede staat. kerk als over de Gistelse kasteelsite. dragen aan de Vlaamse Volkskunst- fonie duidelijk horen. Een schitterende cd Contacteer E. Verkest, Ieperstraat 45, 8700 'De ecclesia Gestella' is de kerktoren beweging ter gelegenheid van de 7e Eu- ! Sinfonia nr 23 in Es; Sinfonia nr 18 in A; Tielt - 051/40 16 33. ontgroeid. ropeade in Herzogenauch, is op stevig Sinfonia nr 38 in D; Sinfonia nr 43 in D. RMDP gecartonneerd papier - glanzend en ell- HW De recensies werdengeschreven door: lustreerd aan de buitenzijde - afgedrukt. CAW ': Christian Adolphe Wauters Ank Reinders Het handige formaat (22 x 3o cm) draagt Liever kort rijk dan lang arm DIRO : Dirk Rommens Sesam Atlas van de Zangkunst, uitg. er toe bij muziek en tekst duidelijk te Ceedee met zes Kortrijkse dichters: DV : Dre Vandaele Bosch en Keuning/Baarn, 1993, ver- laten overkomen. Dirigent-componist Griet Behaeghe, Gie Devos, Christian DVK : Denijs Van Killegem spreid door Uitg. Westland nv, Th. van Gaston Nuts heeft o.m. met deze Y Germonpre, Piet Goddaer, Achilles M. EO : Edith Oeyen Cauwenberglei ioi, 2900 Schoten, 175 x melodie bekendheid verworven in de Surinx & Geert Verbeke, CD Joi, 1994, FT : Frank Tubex 115 mm, 298 blz., genaaid. - Dit boek Vlaamse muziekwereld. Het lied wordt 500 fr. rek. 872-0082371-39 of 28 gulden GDC : Gaston De Cock wordt door Prof. Schutter als een aanra- vaak uitgevoerd en geprezen om de rake op rek. 42.15.44.457 (Nederland) van HW : Hendrik Willaert der aanbevolen aan mensen die in zang- interpretatie van de tekstinhoud. Een vrij G. Verbeke, Leo Baekelandlaan 14, JLM : Jean Luc Meulemeester kunstgeinteresseerd zijn. In het deel eenvoudige en sobere pianobegeleiding 85oo Kortrijk. - Op initiatief van Geert 11.7 : Julien Vermeulen Theorie wordt aandacht besteed aan ana- ondersteuntgoed de zangstem, die de Verbeke en gesteund door diverse mece- JVD : Johan van Delden tomie (vooral van het strottenhoofd), li- strofen op een rustig-verhalende -, het nae werd in november 1994 deze CD uit- JVH : Jaak Van Holen chaamshouding en aan geluidresonanties refrein op een geestdriftige wijze moet gebracht. Zes Kortrijkse dichters zeggen MD : Marc Dubois en stemregister. De praktijk gaat dadelijk interpreteren. Een lied dat met enthou- elk eengedicht, de declamatie wordt af- RD : Robert Declerck in met aanzetoefeningen, ademsteun, siasme geschreven is en een zeer ver- gewisseld met muziek van Piet Goddaer. PL : Patrick Lateur stemplaatsing, stembereik met enkele zorgde uitgave kreeg. Achtereenvolgens horen we 'Beweeglijk RMDP : Raoul M. de Puydt praktische tips uit eigen zangstudio. Ver- YG wit' (Devos), 'Tweespraak' (Germonpre), UV : Ugo Verbeke volgens schetst de auteur de geschiede- 'Lichaamstaal' (Behaeghe), 'Overgaan' WCO : Willy Copmans nis van de opera vanaf de 17de eeuw tot (Surinx), 'Vrede, vrede...' (Verbeke) en YG : Yolande Goes op onze dagen: verder wordt de aan- 'De kankersuite' (Goddaer). De teksten 64 BIBLIOTHEEK Waarom staat ABB uw advertentie verzekert bier niet ? ! van mess tot mess Contactadres: BEL 016/24 24 24 EN VRAAG HET ADRES VAN DE ABB-AGENT IN UW BUURT. Tijdschrift `Viaanderen' p/a Adiel Van Daele Lindenlaan 18 8700 TIELT ABB ABB verzekeringen Telefoon 051/40 21 22 Lannoow it een toonaangevende partner zijn op hetvlak van grafische communicatie. Uw brochures, catalogi, boeken, tijdschriften, jaarverslagen en kalenders zijn bij ons ingoede handen. Het uitgebreid gamma Lannoo-agenda's met de vele personalisatie- mogelijkheden, brengt u misschien op ideeen om uw communicatiestrategie to optimaliseren. Ook voor uw communicatie via nieuwe 'media' zullen wij u graag met raad en daad bijstaan. U wordt door het Lannoo-team begeleid van idee tot afg ewerkt produ,kt van ontwerp over prepress, drukkerij, afwerking tot zelfs distributie. Daarbij hebben we steeds de hoogste kwaliteitsnorm voor ogen en maken we gebruik van de meest up-to-date technieken. Indien u overtuigd bent van het belang van grafische communicatie en van kwaliteit, aarzel dan niet om met onscontact op to nemen (vraag mevrouw Ann Sanctorum). DRUKKERIJ LANNOO N.V. • KASTEELSTRAAT 97 • B-8700 TIELT • TEL. (051) 42 42 11 • FAX (051) 40 70 70 r C rr rr 2 n: 0' a C F. C 2 5 c 5 r X: 12 Z C rr R Z c_ X: Z C Xa x 'I~veemaandelijks Tijdschrift, Jaargang 45, Nr. 2 aart-april 1996 6 Afgiftekantoor Tielt i- > > Z c3 m 33 m z z 33 1.) .7) 0 CVKV EREDEKENS Gust Keersmaekers, Jan Sercu, Anton van Wilderode -)7 LAANDEREN DAGELIJKS BESTUUR Werner Vens (voorzitter), Julien Vermeulen (ondervoorzitter), Theo Coun, Robert Declerck, Raf Deltour, Luc Demeester, Raoul Maria de Puydt, Gust Keersmaekers, Patrick Lateur, Jean Luc Meulemeester, Dirk Rommens (secretaris), Adiel Van Daele (penningmeester), Karel van Deuren, Inhoud Flor van Vinckenroye En het woord is zang geworden PROVINCIALE SECRETARIATEN Antwerpen: Luc Daems Samenstelling: Jules van Ackere Du Boislei 95, 2930 Brasschaat Brussel en Vlaams-Brabant: Gaston De Cock Vlaanderen, jg. XLV, nr. 260, 1 Inleiding Boekhoutstraat 17, 1790 Hekelgem/Affligem maart-april 1996. Jules van Ackere Limburg: Theo Coun Verschijnt niet in juli en augustus. 2 Francesco Petrarca en Luca Marenzio Parklaan 9, 3590 Diepenbeek Jules van Ackere Oost-Vlaanderen: Guido Van Puyenbroeck Tweemaandelijks tijdschrift 6 Uit Schuberts liederen Bosstraat49, 9111 Belsele/Sint-Niklaas voor kunst en cultuur, Jules van Ackere West-Vlaanderen: Robert Declerck een uitgave van het Christelijk Vlaams 18 Van Peter Benoit tot Hendrik Waelput Hondstraat 6, 8700 Tielt Kunstenaarsverbond (CVKV v.z.w.) Gaston De Cock 22 De liederen van Jef van Hoof: een overzicht VERBONDSSECRETARIAAT Uitgegeven met financiele steun van Luc Leytens Dirk Rommens de provincies Antwerpen, Limburg, 26 Debussy en Verlaine 'Huize Roosendaele' Oost-Vlaanderen, Vlaams-Brabant, Jules van Ackere Sint-Pietersstraat 39, 852o Kuurne West-Vlaanderen, de Vlaamse Gemeenschap 34 Het lied, veelvoudige symbiose Tel./Fax: (056) 35 78 66 en de Nationale Loterij Hendrik Willaert ABONNEMENTEN Verantwoordelijke uitgever: 38 Poetisch bericht Gewoon abonnement: 95o ft Werner Vens, Merelstraat 3, 8870 Izegem Jan D'Haese, Hendrik Carette, Mark Meekers Buitenlands abonnement: 1200 ft ISSN 0042-7683 Christian-Adolphe Wauters, Guido De Henau Los nummer: 300 fr. (buitenland: 45o fr.) Mw. Wrincq-Verelst, Lieven Martens, Abonnementen worden automatisch verlengd Grafisch concept: Iris Van de Casteele, Christine Guirlande en zijn enkel verkrijgbaar bij de administratie. Geert Verstaen Tielt Julie Goderis Giften vanaf woo fr. fiscaal attest 4o Transit BTW: BE 406 861 649 Prepress, druk en afwerking: Arthur Rimbaud I Vertaling: Paul van Keymeulen lannoo , 8700 Tielt, In en om de kunst BANKRELATIES tel.: (051) 42 42 fax: (051) 4o 70 70 41 H. Speliers, Dag Streuvels. 'Ik ken de weg alleen' 712-1102147-19 Gust Keersmaekers 000-1650840-94 van het CVKV De kaft van dit nummer kwam tot stand 44 Paul Van Ostaijens lyrisme i.s.m. Fotogravure Scancolor, Kortrijk, Egbert Aerts REDACTIE waarvoor onze hartelijke dank. 46 Andre Demedts: een heruitgave van Patrick Lateur (voorzitter), Jean Luc Meulemeester 'De eer van ons yolk' (ondervoorzitter - beeldende kunsten), Fernand Rudolf Van de Perre Bonneure, Willy Co mans, Theo Coun, Luc Daems, 48 De Vlaamse poezie in 1995 Robert Declerck (secretaris), Gaston De Cock, Luc Stefan van den Bossche Decorte, Mark De1rue, Raf Deltour, Luc Demeester, 51 Waanzinnige schoonheid Raoul Maria de Puydt, Kamiel D'Hooghe (muziek), Mark Delrue Marc Dubois (architectuur), Fernand Florizoone, 52 Jan Vermeer: de schilder van poetische rust en Roger Geerts, Fred Germonprez, Yolande Goes, dichterlijke stilte Raf Goormans, Gust Keersmaekers, Guido Jean Luc Meulemeester Maertens, Jaak Maertens, Edith Oeyen, Edmond 54 Wij huldigen / Wij gedenken Ottevaere, Hubert J. Peeters, Dirk Rommens, Valeer Deschacht, Kamiel D'Hooghe, Raf Seys, Jaak Stervelynck, Geert Swaenepoel, Wim van Pete em, Sorina Viktoria, Piet Thomas, Chris Torfs, Frank Tubex, Jules Van Jacques Van Baelen Ackere, Adiel Van Daele, Dre Vandaele (toneel), 56 Prijskampen, wedstrijden, onderscheidingen Stefan Van den Bossche, Danny Van Den Bussche, 56 Kunsten en Letteren Harold van de Perre, Rudolf van de Perre 58 Thema-tentoonstellingen (literatuur), Karel van Deuren (fotografie en film), 59 Individuele & groepstentoonstellingen Adhemar Vandroemme, Jaak Van Holen, 6o Bibliotheek Denis Van Killegem, Jef Van Meensel, Guido Van Puyenbroeck, Flor van Vinckenroye, Anton Omslagontwerp: van Wilderode, Werner Vens, Luc Verbeke, Studio Lannoo Ugo Verbeke, Julien Vermeulen, Arthur Verthe, Jan Vorsselmans, Herman Vos, Christian-A. Wauters Volgend nummer: MUSEA IN ZEEUWS-VLAANDEREN Ongevraagde kopij wordt niet teruggestuurd. Samenstelling: Jean Luc Meulemeester Verschijnt na 15/08/96 REDACTIESECRETARIAAT Robert Declerck 'Ter Hoogserleie' Hondstraat 6, 87oo Tielt Tel. (051) 4o 11 o8 - Fax: (051) 4o 81 64 BEHEER EN ADMINISTRATIE Adiel Van Daele Lindenlaan 18, 87oo Tielt Tel. (051) 40 21 22 JULES VAN ACKERE Inleiding E n het woord is zang gewor- streeks bij het componeren betrokken is en cus (zie vroegere nummers), maar met een den: de sententie die als titel waarbij de musicus het literair ritme op van zijn landgenoten, Luca Marenzio, die werd gekozen wil er op wij- een muzikaal ritme overbrengt volgens tot de grootste onder de madrigalisten be- zen dat bier in mime mate de nadruk werd zijn persoonlijk beleven. hoort. Dat Franz Schubert bier de ruimste gelegd op het verband tussen woord en Van de zanger wordt een culturele plaats krijgt, is begrijpelijk, want hij heeft toon, zo dat de poezie evenwaardige aan- ontwikkelingsgraad en taalgevoel vereist als geen ander het woord tot zang verguld. dacht krijgt als de muziek. Het gaat hoofd- die hem in staat stellen ook de poezie die De Vlaamse muziek komt meer dan eens zakelijk om enkele vormen van vooral pro- hij vertolkt zinvol te begrijpen en haar, aan de beurt. Uit de rijkdom van de liede- fane solo-liedkunst uit verschillende tijden evengoed als de muziek, dienend tot haar ren die de generatie van en na Peter Benoit in eigen land of over de grenzen beluisterd. recht te laten komen. Dat is ook het geval heeft geschonken zal de lezer misschien Het Woord is niet alleen van de voor de begeleider die eigen accenten kan een hem onbekend pareltje ontdekken. De dichter en de Zang is niet alleen van de leggen al dan niet in overleg met die van kenner bij uitstek van Jef van Hoofs mu- componist. Het lied is een ontmoeting van de zanger. ziek zal, uit diens veelkleurig werk, zijn verschillende temperamenten: dat van de Ten slotte is er het 'personal bijdrage toespitsen op het liedgenre. Het dichter, dat van de componist, dat van de approach' van de luisteraar en dat geldt binomium Verlaine-Debussy betekent een vertolkers, dat van de zijn-indrukken-al- zowel voor de ontvankelijke liefhebber, als belangrijk aspect in de liedkunst van de dan-niet-opschrijvende luisteraar. Bij de voor de ontledende musicoloog. Ook in- toondichter die in Frankrijk het genre en- componist veronderstelt het toonzetten zake muziek is pure objectiviteit een aan- kele van zijn hoogste adelbrieven gaf. van een gedicht een driedubbele lectuur: matigende illusie. Ten slotte bewijzen een drietal een informatieve, zodat hij weet waarover Nu de polyfone muziek aan een Vlaamse componisten uit de moderne pe- het gaat en die zijn keuze bepaalt; een se- herleving toe is, vonden we het goed te be- riode dat ook zij er nog voor voelen een mantische, waarbij hij nader de zin op- ginnen met een ontmoeting tussen Italie's gedicht niet enkel als voorwendsel of alibi neemt en naar eigen gevoel interpreteert; grootste lyrische dichter, zo geliefd bij de te benutten, maar er ook een diepborende ten slotte de metrische lectuur die recht- musici, nu eens niet met een Vlaams musi- musicalisering weten uit te putten. Caravaggio: 'De luitspeler'. Op dit prachtig schilderij (1596) speelt een jongeling op de luit de tenorpartij van een madrigaal van Arcadelt: voi sopete the v'amo: je weet dat ik je liefheb (hier niet leesbaar). Onder departituur lit de baspartij (Bassus). Op de to el lit een viool, waarvan toen in Cremona reeds vele exemplaren waren gemaakt. De bloemen wizen op de vergankelijkheid, ook van de lie de. INLEIDING 1 JULES VAN ACKERE Francesco Petrarca en Luca Marenzio De vele sonnetten van Petrarca die Marenzio van muziek heeft voorzien, belichten de verschillende facetten van zijn compositorische bedrijvigheid. Z oals de 'Vivalditis', de al In de Renaissance-tijd werden vaak te uitsluitende faam die op dezelfde muziek, zowel religieuze als Antonio Vivaldi te beurt valt, profane teksten toegepast. Zelfs Bach heeft de veelzijdige Giuseppe Tartini in de scha- zich in sommige cantaten tot deze uitwis- duw van een onterechte verwaarlozing seling geleend. In dit geval kan men moei- laat, zo heeft ook de Monteverdiaanse lijk van een rechtstreeks verband tussen mode Luca Marenzio(1553-1599) nu te woord en muziekgewagen. In een madri- zeer aan de zijkant geschoven. De igodde- gaal zoals Marenzio's Solo e pensoso is, inte- lijke', de 'zachte zwaan van Italie', zoals gendeel, de lijnvoering, zowel als de vorm- men hem in zijn tijd noemde, compo- g evin g van de muziek, duidelijk op het neerde over een tijdspanne van een dertig- tekstverloop 'afgestemd', deze laatste term tal jaren niet minder dan zeventien, ook in letterlijke zin op te nemen. meestal vijfstemmige madrigalenbundels De structuur van het sonnet is, zo- die hem na (ast) Monteverdi als degroot- als steeds bij Marenzio, duidelijk in de mu- ste Italiaanse madrigalist mogen kenmer- ziek terug te vinden. De terzetten vormen ken. het Secondaparte van het madrigaal, de Luca Marenzio, geboren bij Brescia kwatrijnen zijn meestal gescheiden door (Noord-Italie), was bedrijvig aan verschil- een 'Generalpause'. Merkwaardig is de lende Renaissancehoven, in Ferrara, aanzet. Terwijl stemmen 2, 3, 4, 5 (alto, Mantua, Firenze, Rome waar hi' j overleed. tenore quinto, basso) een na een intreden, Vanaf 1579 trad hi aldaar in dienst van Luca Marenzio. met een dalende intervallengroep, stijgt de kardinaal Luigi d'Este aan wie hi' zijn eer- bovenstem (canto) bij elke maat op expres- ste bundel madrigalen opdroeg. De tweede sieve wijze met een halve toon, en dat ge- bundel schonk hi' aan diens broer, hertog durende niet minder dan veertien maten, Alfonso II van Ferrara, die ook verschil- beschermheer van Rubens tijdens diens om dan een neerdalende curve te begin- lende Vlaame musici aan zijn hof riep o.m. verblijf in Mantua. Marenzio wist een nen, eveneens in seconde-intervallen. Het Jaak de Wert.1 die n is als het langzame, moeizame bestijgen en Marenzio's negende bundel was teksten die hi' koos en de muziek die hi' overwinnen van een heuvel door een een- opgedragen aan Vincenzo Gonzaga, de er op componeerde. In tegenstelling tot zame zwerver, 'apassi tardi e lenti'... De Gesualdo da Venosa diegeen enkel sonnet stemmen komenpas samen bij het laatste van Petrarca in tonen zette, had Luca woord van het eerste kwatrijn: (l'arena) Francesco Petrarca. een voorkeur voor de dichter van de stampi: ...het zand betreedt... Ook dit son- Canzoniere. In de negende bundel komt een net is voor de componist een gelegenheid prachtig voorbeeld van Marenzio's gerijpte om de in zijn tijd geliefde madrigalismen kunst, het vijfstemmig madrigaal Solo e te beoefenen d.i. het woord-toon verband- pensoso, een van de mooiste gedichten op le en. Bij 'scampi', slotwoord van het de eenzaamheid, de eenzaamheid die vijfde vers, (ik vind een we waar ik kan Petrarca te pakken had, wanneer hi' 'alleen vluchten) suggereren de vlugge loo 'es en peinzend' door de Provencaalse valleien van de ene naar de andere stem het scam- wandelde, steeds maar met zijn gedachten pare, het wegvluchten. In de twee kwatrij- bij de ongenaakbare Laura. Men kan zich nen, d.i. he t ruimste deel van het madri- wel afvrag,en waarom de musicus niet een g aal , is er geen echte rust: zo wordt het stem, maar er tegelijk vijf gebruikt om de zwerven en het rusteloze karakter van de k l acht van de eenzame te verklanken. eenzame verklankt. Maar het madrigaal is een op meerstem- migheid gebaseerde intrinsieke vorm, De sfeer verandert enigszins in het een overdrachtelijk kunstwerk, ook in eerste terzet. Vanuit zijn persoonlijke een- Solo epensoso dat een ontmoeting is van zaamheid gaat de zwerver in een open be- Marenzio'sgevoelsimpulsen die hij, in schouwing van het machtige landschap de zelfde omstandigheden gebracht als waarin hi' opgenomen is: bergen, stranden, Petrarca, op gelijkwaardige manier zou rivieren, bossen. Bij 'f fume' (rivier = de beleefd hebben. Sorgue?) vloeien door de verschillende 2 FRANCESCO PETRARCA EN LUCA MARENZIO Mr AilliONONSOINININIIIONOW, W AVM/ 1 1.110.01.1.11M1.1.1.11.11. _ WOMMIIMIINIIIMNIII • nalinliniliNIMONNIIIIMIIIONIM IINNEMOINIONIINI/1111111.111.01 MIL a OININNIIIIIMMIIIIMInall WOMIIININIIIIMOININININIMMIS –NLAI.LAMIIIIOMMINIOMIIIIIIII a 1..11L InliaillM. , ''AaloRWOOlOW W., W .3111 Rt ". iLtallin, ..... . So it- - ONIIIIIMININIONIONNIIM OINNINAIIIIIINVVNIN '1 e . , . INIIIIIIM jinni/Mal MN MIONOWNIO NINAIIIINN pen . - .. MIIIIONNONIIIIIIIIIIIIIIIIIIIINIONIall Mai: ArallWalran . ... so . - NNNNNNI Maim ONNININIONOMMOOM I IU INF t MEW low Nom mailm.amm I v mai V AIIIIWWINIUMWW UMW" MINI ANIJIIIIIIIII MN MIIIMMININI MI MN UNIIIIIIIIIIIIIil NIMIlkill^.1111 MINIMIIIIIIIIMI NIUMMIIIII MIWr•allMilleffilMi MEM= ^ameaurors a it 17101111^1111•1110 NMI Solo e pen =I IMMIW IMAIINIMINMINIS , soso 1 piii moo de pa. _ ser - woo alir NEEM morilliamo ormoNNI -AO I CI WININIIIIMMOI I V ! AW ( IMIIIIIINOIONS–011111.1.1111MII I I, 711a. aUlliiNIMINIMINIONIMINININOMO mliallowl mr-sommw SIM.AMM MIIIIIININNI OWN Mir M. MINI ONINNIIIIININI VIN MOM Man NEM NMI IMMO 6a. MN NIMN ANON M OIMNINI MUNI NM Nor m7Nr mil ONIONIIINO 0 in aellimalmionowlowIMMIIION1 IIIIIIIIIIIIIr".'"hm So lo e pensoso i oilliNOMMINININIIIIIIMIIIIIMIIMI Oil deser-ti... NiNNIONININOIMION I IL/ iiiIIIIII a V MAW r INIMININONOIONII a I ^ ,Inlia. WM/III MINIMINININIONIMNIMIIIMI willialliNIONOMIa I / illIllaITMMMMM'MIIIIIIIIIIIIIIIMIMMMMMMM oallimilloollmall WIIIWIIWWWIIWIWIMMINIVOMO MINIIIIIIIIINW emi^i-aromm NINNIMINIII. MIIIWIIIWIIMWMINIM. WIWNWINIMINIMMIS aurul aMMININIIIIIII110.11 5 i r I I 4 WWIWWWWWWWWWWWWWIIIWNWr V UN, Esounummia...a. elommoome WEI Mk WAINWEINWWWWWWWWWINI WY NoaammilimoinliMNIONEN 1 mileNNININIMOIIIIIIIIIIIIIIIIIII NNINOINONONNOININO1111111111111MOINNOWIWWW10111.1.111.1111.0 =OW ,NNNel Canto Alto Tenure Quint° Basso ,w4.olowaMININOIIMENX.M.MMA , 4 oiNis "IRMIIIMIONINOWNolla w , e t...IM: IhadlIMINIMIEM WWWWWWWWWWWWWWW111111 INK 11 OININININIMMINMNINI iliiiii Nil a , IL a JOIMOINNOINIO No AMMOMINNINIIMINIMEMINIMINMIN NOMMIMMIMOMM^NO '11110!MONNOMMIN. NMMENIMENNONNEMIIMMINIMMENI IIIMMININMINIMINOMIMMEIMM W -6,7Nomalool Er, , bra Iiiii•MMO INIM^1011 , &MUM= AS - so i . 1 IIMINEMIMINIMNIMIMM Oh de - - - ASV V, oulaMr W ser . - .. _...-...... NM WNW, WIIILIWIMMOVIII ti . loft lommorsor MN 1 I 1 L/ IONNI AlialliNoNli NONNINOO . a -NM ;1 i' ‘-41=16 MNEIMONSIR •1111101110•11111411 NINO MI 0, owwwwwpwl OalionlINalmaawOollaannal OMMIONNNIMONNIONONINNION Nial WNW wino wooNI NOINIIIIINN maN Mk NOM Mom maiiiiimMOR olli NO NUM AIM . T.,JOINNOININN ON WINO NOW 4 NNININNIMNINO Mann Imola INOINOIMINIIN mumiramonv liaa mom almi mow' . o ,, .7.1mNa ONNIMININIONININNIMIIIIN Nina , cam OilloilioliONNINNOMININIONINalkaINININOMION . i pill de 1111111111111F"VIIIIM MUM iNINIIIIMMUM. IMO 1111.1 • 11=01NREMan MMIMB 1 1 ILI 11•111111 -Mir - ArNMION.M.P1......... i I, T /NM gm dm ..I ,1• ,'ANIIIININarna , I I, .7‘10MI MI .... Nla MOO 211.1111 SMIIIIIIIIIIMINIIIIIIMMIIIIIIMMOMMINIS NINIIIIIMaloolmala Min:1111.110.1111.....1101.11 WIR:24111WWWWMIONMWMINWO pi _ MIMINI....1 OM= mar MEMO MOM MIN AMINO NNW WNW- OW. MN MONO WWLIWIN .... i pill de - Nom Mr MOM= ONO OININIIINIMIa ON imurrn a Nr- VIM ........ INIIIrr011allli MO W I I I I • • I M I II 1 WM !I int 1WWL-7-' –WW ............ cam- mom Now main . vo weiNammowoom , IL I VIONIMOINi... I + , !AM1111111"""MIPINIIINIMMIll• IMO ..4110/1 : ;;4.-16=111 MOM MMIMMIINIMMINIIIIMMINIW min NIN MINI iNNINNINNII INN ...AMW" amilla OM NOM No _dowor-Omor"ioloW Naimoli/a AEON .41111111IM Mill. MN ON= Noma amillir. milul mars immaimmia mommom – min NNW JIMINIIIIr aa W Me ow- me aum ,, vow ors_Amm immimea-am ma ,1 awns So - } i f II Tailliall asi mo- suouumumm loepensoso I -.am phi de...ser- De vele sonnetten van Petrarca die Marenzio van muziek heeft voorzien be- lichten de verschillende facetten van zijn compositorische bedrijvigheid. Het sonnet Se la mia vita krijgt een rustige contrapuntische behandeling. Petrarca wijst op een ietwat cynische ma- nier erop dat ook Laura, zoals alle mensen, aan de vergankelijkheid is onderworpen, dat ooit haar 'capei d'oro' (gouden lokken) zullen 'farsi d'argento' (tot zilverkleur zul- len tanen), uit haar ogen is dan lume spento' (het licht gedoofd, haar 'viso scolo- rir' (haar gelaat zal ontkleuren), ze zal de hoofdkrans en het groene kleed moeten laten. Petrarca's vurige begeerten zullen verdorren, maar 's dichters smart zal zich nog kunnen troosten aan haar laattijdig (be)treuren. Ook Ronsard had het daarover in Quand vous serez bien vieille, en, dichter bij ons, Yeats met het gedicht When you are old, geschreven voor 'zijn' Laura, Maud Gonne. Bressanone Abdijkerk. Zangersgroep. Het tegengewicht tot dit sonnet is het Oime it bel viso, uit Petrarca's hart ge- weld bij het vernemen, ver van Vaucluse, dat Laura overleden is, een kreet van ver- Bij g alleen ettelijke sonnetten van Petrarca op driet. Hij ziet haar beeld als een visioen en Marenzio het 'vento' als in klanken 'ver- muziekgezet, hij heeft zich ook aan de beleeft alles opnieuw: het mooie gelaat, de waaien'. canzonesgewaagd. De canzone is een van blik, de stem, de glimlach, de fiere gang. Leerrijk is de vergelijking van de moeilijkste dichtvormen, waarin elke Tot vijfmaal toe komt de uitroep 'Oime' Marenzio's tekstinterpretatie met die van strofe of stanza dezelfde rijmen moet ge- (Wee mij!) voor, wat Marenzio telkens met Monteverdi betreffende hetzelfdegedicht bruiken, maar dan in een bepaalde orde, andere klanken begeleidt. En hij heeft goed (Bundel VI). Van het Oime it bel viso heeft zodat bijvoorbeeld het laatste vers het- het soort ommekeer begrepen dat de dich- Monteverdi een madrigaal gemaakt waarin zelfde rijm moet hebben als het eerste uit ter in het laatste vers heeft gelegd: dat alle zich een nieuwe stijl naar het monodische de volgende strofe. De strofen, elk van zes liefdeswoorden nu vervlogen zijn. toe openbaart. Zo wordt de kreet 'Oime', endecasillabi(elflettergrepige regels), zijn telkens door de bovenstem afzonderlijk aaneengeringeld tot een soort kraal. Voor 'ma '1 vento ne portava le parole'... uitgezongen terwijl de andere stemmen , elke strofegeldt de orde tegenover de vo- Maar de wind verstrooide haar woorden... steeds weer de klagende zinnen hernemen rige: 6-1-5-2-4-3. Na de strofen komt een in een bedwong,en nooit uitslaande toon 'commiato' van drie verzen, waarin drie en de innerlijkheid van het drama vertol- rijmen in het midden van het vers voorko- ken. Totplots de toon verandert met het men, de andere drie op het einde. laatste vers waarin de musicus een vlugger tempo en, kan men ze en een andere Mia benigna fortuna is een do is 'stijl' gebruikt. Bij de eerste twee her - sestina d.i. een canzone van twaalf verzen, gen is het net alsof, ook hier , de woorden een van Petrarca's meest dramatischege- verwaaien in de vluchtige windstoten. Met dichten waarin hij, na zijn vroeger geluk Onder zin Plinius heeft Petrarca de rots j getekend waaruit de Sorgue welt met, de derde herhaling slaat de wind om de (benigna fortuna) to hebben opgeroepen, eronder, de zin: 'Mi'n allerdierbare ziel en welt het verdriet op. treurt om het onverbiddelijke verlies van overalpijnse eenzaamheid'. Perkament. Monteverdi let de nadruk op zijn geliefde Laura, een van de eerste ge- woorden als 'viso'(gelaat), 'parlar' (de dichtengeschreven 'In morte di madonna stem) en vooral 'riso' haarglimlach, een bij Laura'. Vele componisten, ook Vlaamse, Sreetaeft.rklattiriattgetralinia Vit 411181Cctitgat Mate Atat* 460 Petrarca bijzonder frequent rijmwoord. hebben fragmenten uit deze canzone ge- 4at tuettentmatutlytutea cettv toonzet, o.m. Jaak de Wert, Cipriaan de tUti,wuktkttsiMwd. 243101) 'mina rya' euvut Ondanks zijn gevoeligheid voor de Rore, Lassus. tekst klampt Marenzio zich niet angstvallig Marenzio koos o.m. de zesde en de vast aan de descriptieve mogelijkheden die laatste strofe, Fuggito e it sonno en 0 voi the sommige woorden of zinnen hem bieden. sospirate. Zo heeft hij in L'aura serena, een sonnet op Marenzio's behandeling van Fuggito de haarlokken een aandacht voor het , is no al eigenaardig: geen madrigalisme donkerpeilende laatste vers (che Morte op 'fuggito', een bedrukte klank op sola fia ch'indi lo snodi: alleen de Dood imorte', wel wordt het vers 'Cosi e it mio kan ze ontvlechten), en zoekt hij hier niet cantar converso inpianto' op zeer expres- naar madrigalismen. Marenzio heeft niet sieve wijze verklankt: bij 'cantar' zin en de 4 FRANCESCO PETRARCA EN LUCA MARENZIO stemmen werkelijk, terwijl ze bij het Ofschoon Marenzio in zijn toonzet- gen. Hi' pendelt tussen een traditionele 'pianto' een kort, vallend klankbeeld laten tin g van dit sonnet zeker het tweespaltige schrijfwijze en een experimentele stij1 die horen. Bevreemdend is de behandeling van karakter tot zijn recht heeft laten komen, van zijn zoeken naar een nieuwe expressie het laatste vers: de huidige droetheid moeten we toch toe even bij de vergelij- getuigt. Hi' brengt de woordschildering, wordt op het woord 'triste' met een prach- king met de interpretatie van Monteverdi, het 'madrigalisme', tot een hoogtepunt. tig akkoord onderstreept, maar de vroe- dat hi' niet tot de kleurrijke en contrast- Hi' j is geen doortastende 'modernist' zoals gere, verloren vreugde wordt met een her- volle verklaring geraakte die de compo- Monteverdi, en zijn harmonie, ofschoon haalde appoggiatura-formule op niet zeer nist van Orfeo met dit sonnet bereikte. sours gewaagd, is minder vooruitstrevend logische wijze in dit treurdicht al te zeer Monteverdi's versie van Zefiro torna is het dan die van Gesualdo da Venosa. Einstein benadrukt. laatste madrigaal van de zesde vijf stem- noemt hem evenwel een meester, zowel in g imitatief contrapunt als in de homofoni- De slaap is uit mijn wrange nachten behoorde. Hi' begint in een bijna dansende sche schrijfwijze. g evloten , vreugde. De muziek versaagt bij het be- Monteverdi, die eerst Marenzio's Gevlucht is ook de zoete zang denken van het onverbiddelijk verlies. invloed onderging, zal spoedig in het uit mijn hese verzen, Even nog vindt ze een lentetoon terug bij struikgewas van de polyfone stemvoering Die enkel nog van dood en van anders de woorden 'cantar augelletti (de vogel- andere begeleidingsvormen zoeken en nietsgewagen; zang) in het tweede terzet, maar valt in het nieuwe we en banenl; Gesualdo zal de Zo is mijn dichten tot weeklagen diepste contrast bij het laatste vers: sono chromatiek tot de exasperatie scherpen. verworden. un deserto, e fere as re e selvagge: ze zijn Bij Marenzio zullen de tekst en Op alle wizen sprak ik vroeger over liefde, (de vogels, de bloemen, de mooie vrou- toon, zowel door hunpersoonlijke beteke- Zo blij mijn uren vroeger waren, wen), niets dan een woestijn vol woeste nis als door het nauw verband dat tussen zo droevig zijn ze nu. dierengeworden. Willen we de agogische beidegelegd wordt, aantonen dat, lang verschillen met de nugangbare termen vOOr de Romantiek en vOOr Grillparzer, (Vertaling Jules van Ackere) aanduiden, dan verloopt deze muziek ach- aan wie we het beeld ontlenen, de muzen tereenvolgens allegro giocoso - adagio me- van de Poezie en de Muziek 'in elkanders Fuggito e '1 sonno a le mie crude notti, sto - allegretto (even maar) - lento deso- armen zijn gevallen'. e '1 suono usato a le mie roche rime, lato... che non sanno trattar altro che morte: cosi 6 '1 mio cantar converso inpianto. Het is moeilijk Luca Marenzio in NooT Non ha '1 re no d'Amor si vario stile, een bepaald keurslijf stilistisch op te van- I Zie Vlaanderen nr. 249, 'an.-feb. 1994. ch'e tanto or tristo quanto mai fu lieto., Marenzio heeft ook de laatste stanza uit deze canzone op muziek gezet. Het klagende woord 'sospirate' in het eer- ste vers en, na een Generalpause, het be- ginwoord van het derde, 'Pre ate' krijgen volle aandacht, maar meer nog het ver- Ercole de' Roberti: schillende malen herhaalde 'miserie' to en- Concert. over een samengeraapte formule bij 'pianto'. En weer ziet men het contrast dat ook in het laatste vers van de vorige stanza tot uiting kwam: 'attrista' wordt met droeve accenten onderlijnd, maar er wordt veel meer nadrukgelegd op het herhaalde- lijk en opgewekt gezongen 'lieto'... De faam van Marenzio drong tot in En eland door, waar zijn madrigalen zeer gewaardeerd werden. Hi' raakte persoon- lijk bevriend met John Dowland (1562- 1626), de componist van de Ayres, aan wie hi' in Firenze persoonlijk lessen gaf. Ettelijke andere sonnetten van Petrarca heeft Marenzio verklankt, ook het beroemde en vaak door de musici gekozen Zefiro torna. Zefiro torna is een opgewekt lentelied, zo begint het althans. Maar in het tweede deelglijdt over het zonnige land- schap een donkere schaduw d.i. Petrarca valt van het frisse natuurbeleven in zijn persoonlijke smart terug. Laura is niet meer. Depoetische mythologische wereld in de kwatrijnen opgeroepen is ingestort op het rusteloze geweten. FRANCESCO PETRARCA EN LUCA MARENZIO 5 JULES VAN ACKERE Uit Schuberts liederen Dich rufen alle meine Lieder (Goethe, An die Entfernte) Het is voor Schubert een grote openbaring geweest, toen hij gedichten van Goethe in handen kreeg. Goethe Goethe! Het is dan ook begrijpelijk dat de N og niets? We kunnen het dichter het leeuweaandeel krijgt in deze vermoeden: vele malen confrontaties. Toch hebben we al to be- moet de teleurgestelde kende liederen zoals Erlkeinig, Gretchen am Schubert deze vraag aan zijn vriend Josef Spinnrade, Heidenroslein laten varen ten Spaun gesteld hebben. Spaun had een gunste van minder gehoorde.2 mooie briefgericht aan Johann Wolfgang von Goethe, Geheimrat in Weimar, met een Goethe schreef in zijn vroegere pe- aanbeveling voor het pak liederen, door riode driegedichten die, in de geest van de Franz Schubertgecomponeerd op teksten Sturm and Drang-beweging, de drie hou- van en opgedragen aan de grote dichter. din en vertolken die de mens tegenover Na een tijd keerde het pak terug, zonder degoden kan aannemen: onderdanigheid, brief, zonder een woordje van dank. opstandigheid en, later, aanvaarden van de menselijke begrenzing: Ganymed, Het is voor Schubert een van de Prometheus, Grenzen der Menschheit. grote openbaringen geweest toen hi' een Schubert heeft ze alle drie op muziek ge- bundelgedichten van Goethe in handen zet. We kiezen het eerste. kreeg. De musicus heeft de dichter nooit De titel van hetgedicht Ganymed ontmoet, ondanks zijn brieven, zijn op- slaat op de mythe waarbij het mensenkind drachten, zijn grenzeloze bewondering en Ganymedes, door Zeus geliefd, ontvoerd vierenzeventig liederen op teksten van wordt door degod die zich in een arend Schubert. hadgemetamorfoseerd. De mooie jonge- Die Morgenstunde' van Moritz von Schwind herinnert door de seer ling werd in de Olympus opgenomen en aan Morgengruf3 uit 'Die SchOne Miillerin'. tot schenker van degoden gemaakt. De titel klinkt mythologisch maar het gedicht zelf is vooral een liefdesoproep tot de na- tuur waarbij Goethe zich vereenzelvigt met de jeugdige sterveling en zo zijn panthels- tisch verlangen naar de vereniging met de natuur en de schepper van alles uitdrukt, de 'Alliebende Vater' zoals hi' j hem noemt. Ganymed is tegelijk een van de mooistegedichten van Goethe en een van de heerlijkste liederen van Schubert. Goethe hult de mythe in zijn natuurexalta- tie en Schubert volt hem moeiteloos in hetg opnemen van de mens in de lenteroes, maar dan vertrekkend van uit zijn eigen le- venssfeer, zijn persoonlijk beleven waarbij hi' aan het rijmloze, in onregelmatige stro- fen verdeeldegedicht een eigen structuur geeft. Hi' begint in zijn geliefde toonaard (Asgroot) met een rustig gaande mars- ritme dat duidelijk staccato moet gegeven worden, in een vierdelig metrum, en dat hi' meer heeft aangewend, bijv. in de finale van de Gasteinersonate en in het Andante con moto van de symfonie in C, en dat als het ware zijn stap door het Weense land- schap oproept. 6 UIT SCHUBERTS LIEDEREN adem moet gezongen worden en de zanger Schubert heeft ook Niihe des voor een moeilijke opgave stelt. Geliebtengetoonzet; een liefdesgedicht dat De steeds rijzende akkoorden van eenantwoord lijkt op Rastlose Liebe, want het naspel verliezen zich als vluchtige wol- Goethe let het in de mond van een vrouwg , ken in de ruimte. Op deze laatste harmo- een ingebeeld antwoord dan, van neon verzwindt het klankbeeld in de stilte Charlotte, gedicht door Goethe. Het is een van de Olympische hemelen. Gan merles is lied waarin men de beste definitie vindt tegelijk een natuurhymne, een liefdeslied van het 'luisteren', wanneer er het meest to en ook eenpantheistisch gebed. horen is: 'Im stillen Haingeh' ich oft zu lauschen, wenn alles schweigt...' (derde In 1775 maakt Goethe kennis met strofe). de oudere gehuwde barones Charlotte von , Twee jaar voor Schubert compo- Stein. Hi' ontvangt haar officieel in zijn neert Loewe een lied op hetzelfde gedicht ambtelijke woning in Weimar, en in het ge- en zoekt voor elke strofe een verschillend heim in het tuinhuisje bij de Ilm die door klankbeeld. Schubert blijft puur strofisch, het stadspark stroomt. Het wordt tegelijk althans in de tweede versie, en doet niet een hartstochtelijke en bevreemdende aan beschrijvingen, ondanks de imitatieve liefde waaraan we enkele onder Goethes mogelijkheden door de vele beelden gebo- mooiste liefdesgedichten danken. Een den. Schumann, bijv., maakt op onlogische daarvan is Rastlose Liebe. De dichter schreef manier van het zeer individualistischge- het in de eerste dagen van zijn liefde voor dicht een duet. Hi' houdt zich tegenover Charlotte, in eengeut, tijdens een sneeuw- de bewogenheid ('feierlich, mit Anmut') storm in het woud van Thiiringen, bij van Schubert in een sfeer van stilte. Bij Goethe en Schiller-gedenkteken in Weimar. Ilmenau: een kleine ode die 'de last van de hem is het echt 'Im stillen Haine, wenn al- liefde en de lust van het lijden' vermengt. les schweigt'. Schumann luistert als hi' componeert (vgl. Mondnacht, Die Stille, In een zalige op en neer deinende Ganymed Stille Liebe, Stille Trtinen). In Schuberts lied melodie zingt hi' zijn hulde aan de lente- brengt het voorspel tot Mlle des Geliebten in morgen uit, 'Wie im Morgenglanze'. Wie im Morgenrot crescendo een reeks harmonische spannin- Bij 'Mit tausendfacher Liebeswonne' Du rings mich angliihst, g en, als de wisselende gedachten over de wordt het ritme door achtsten-noten onge- Friihlin gj Geliebter! geliefde, en pas op het eerste woord belan- duldig, een vleugelwiegende begeleiding Mit tausendfacher Liebeswonne den we in de toonaard van het stuk. in de rechterhandgaat over in prachtig Sich an mein Herz drangt Daarbij krijgt dit woord (Ich denke dein) modulerende akkoorden bij 'unendliche Deiner ewigen Warme terecht het enige forte en het hoofdaccent SchOne'. Op deze twee woorden is er al Heilig Gefiihl, van de stem in elke strofe, want het bevat een openbloeien van het gemoedsbeleven. Unendliche SchOne! de essentie van hetgedicht: 'Ich denke Het is alsof in dit lied de modulaties het dein', ik denk aan U, overal en altijd, mysterie van de poetische transformatie Da13 ich dich fassen wanneer ik de zon op de zee zie, als ik 's dragen. Weinige liederen van Schubert zul- In diesen Arm! avonds naar de eerste sterren blik, wan- len een zo rijk prisma aan toonaarden ver- neer ik in de nacht door het stille bos tonen. Bij het distichon 'Dass ich dich fas- Ach, an deinem Busen sen voegt zich bij de sensuele Lieg' ich, schmachte harmonieen de ritmische verscheidenheid Und define Blumen, dein Gras Schiller. Schilderij van Anton Graff met nadrukken op de labiele tellen (linker- Drangen sich an mein Herz. hand). Triolen fladderen als de tochtjes van Du kiihlst den brennenden de lentebries in de 'liebliche Morgenwind'. Durst meines Busens, In een tussensp,el alweer in wisselende Lieblicher Morgenwind, toonsoorten, hoort men de trillers van de Ruft drein die Nachtigall nachtegaal tussen het groen. Liebend nach mir aus dem Nebeltal. Dan begint de raptus door Zeus en de ascensio in de natuur. 'Ich komme, ich Ich komm! Ich komme! komme, ach! Wohin?' Bij 'hinauf' (op- Wohin? Ach, wohin? waarts) is het een omhoogdringend cres- cendo en accelerando en weer wordt door , Hinauf! Hinauf strebt's. een touter muzikaal middel - modulatie - Es schweben die Wolken als het ware het wonder van de transfigu- Abwdrts, die Wolken ratie van mens totgodheid aangegeven Nei en sich der sehnenden Liebe, naar een hoogtepunt op 'Alliebende Vater'. Mir, mir! Tijdens de ascensio gaat het staccato in een legato over, de muziek stijgt mee bij het In eurem Scho1e 'Umfangend umfangen!' Aufwarts! Gan modes-Goethe wordt opgeno- Umfangend umfangen! men in de apotheose. Extatisch klinkt de Aufwarts muziek bij het tweemaal herhaalde An deinem Busen, Alliebende Vater, een melodie die in een Alliebender Vater! UIT SCHUBERTS LIEDEREN 7 zwerf. Na dit forte blijft de stem rusts g in het uitgelokte visioen leven, op een breed 12/8 ritme. Tegenover de neerwaartse be- weging van de stem tekent de bas bijna tel- Schubertiade kens een korte opgaande tegenlijn. in open lucht. Waarom wordt dat wondere lied An Aquarel van die Entfernte(Aan de verregeliefde) vrijwel L. Kupelwieser. nooitgezongen? Slechts twee bladzijden, maar wat een rijkdom aan modulatorische schakeringen die van G tot G door zes toonaarden wandelen! En wat een ver- wachting in het mineurnegende akkoord van de derde maat, voor de stem begint, overeenstemmend met de muzikale vraag: 'so hab ich wirklich dich verloren?' Wat een sprekende stilten ook die lucht geven aan het lied en... aan de stem. De piano blijft steken bij het laatste woord van de uitroep 'dich rufen alle meine Li der' wij 'Freund' vervangen (dat kan Charlotte zijn, Kaysers toonzetting viel bij Goethe weten niet naar wie, en zwijgt bij de herha- in de algemene betekenis van de term, ook in de smaak, omdat ze, eenvoudig sylla- ling: '0 komm Geliebte'. Ze is niet terugge- we ens het metrum dat 'Freundin' niet bisch en strofisch, de tekst respecteerde. keerd, want het onopgeloste vragende ak- toelaat). Schubert heeft aan hetgedicht een edit- koord is er ook nog in het naspel. Al in de eerste strofe wordt het rentieerde opvatting geleend die met de In het Gartenhaus van hetpark in nachtelijk landschap in zielevouwen ge- inhoud van elke strofe overeenstemde. Weimar waar Goethe zich terugtrok voor huld. De dichter vraagt aan het symbool Bovendien overmantelde hij de poetische zijn afspraken met Charlotte von Stein, en dat de aarde in nevelglans hult: vorm met een eigen structuur. Trouwens, later met Christiane Vulpius, wordt het de tweede versie door Schubertgekozen is manuscript van een getoonzet lied be- LOset endlich auch einmal rijker en die er aan gedachten en gevoel waard, An den Mond, dat begint met het Meine Seele ganz... dan de eerste. vers 'Fullest wieder Busch und Tal'. Maar Het gaat bij Schubert om een stro- de muziek is niet van Schubert, wel van Dat zal bij Goethe nooit gebeuren, fischgevarieerd lied. Hij eerbiedigt de me- Philipp Kayser, bevriend met Goethe. De tenzij bij de laatste woorden van de uitein- trische afwisseling in elke strofe waarvan dichter heeft An den Mond tijdens een hel- delijke Faust. de vier verzen achtereenvolgens 7-6-7-5 dere maannacht in het tuinhuisje aan de In II vraagt de dichter aan de maan letter en tellen en plaatst er een vier- Ilmgeschreven. Men kan zich nu in het tot hem een 'verzoenend' lot tegeven als door delige melodie op met, na elk vers, een klein museum ingericht Gartenhaiischen een vriendenoog gelenigd. cesuur. De strofen I-III-V-VIII hebben het- een mooi facsimile van hetgedicht aan- III duidt op een eenzaam moment zelfde melodisch verloop, de strofen II-IV- schaffen met, naast Goethes handschrift, waarin de herinnering,en zowel van een VI-IX een ander, in de laatste strofe is de de eerste maten van de muziek door vreugdige als van een droeve tijd, de een- begeleiding dezelfde, maar de zanglijn is Kayser op de tekst aangepast. zaamheid bevolken. Het accent wordt zeer verschillend. Ondertussen vertoont ze va- Goethe heeft in verschillendege- persoonlijk, ook in IV. De vloed die de rianten die afhangen van de poetische in- dichten de maan aangeroepen niet als dichter aanspreekt, het is de Ilm die langs houd. Hetprachtige voorspel, een door sentimenteel object maar als getuige van het Gartenhaus vloeit; met de rivier zijn zuchten onderbroken melodie, keert als 's mensen vergankelijkheid en de be per- kt ook scherts en kus en trouw weggevloten. tussenspel terug, waarbij een enkele noot heid van alles wat aards is. An den Mond is Op wie slaat die trouweloosheid? Het kost- expressief gewijzigd wordt (maat 33). eenpolyvalent gedicht waarover men baar liefdesgeluk dat men ooit bezat, kan Andere motivische elementen ondergaan moeilijk tot een eenduidige verklaring kon men tot zijn kwelling niet vergeten (V). kleine 'retouches' naar Schubertiaanse komen. Er zijn twee versies, no al verschil- Goethe vraagt aan de Ilm zijn eigen zang trant. Er is ook een mineurvariatie. Bij de lend, de ene(1778) telt zes strofen, de an- met haar melodie te begeleiden en te troos- tweede 'rausche' (mist, vloed) komt een de dere negen. Terwijl de muziek van Kayser ten, of de rivier nu in lentedagen de jonge rivier symboliserende, bewogen begelei- op de eerste is geent, kiest Schubert de bloemknoppen streelt, of in winterse ding van vlugge zestienden met op het 'in tweede. An den Mond is, ondanks de titel woede de oevers overspoelt, een zinspe- der Winternacht wiltend iiberschwillse een en het aanzetvers 'Fullest wieder Busch ling op zelfmoord door verdrinking van crescendo-mineur dat bijna onmiddellijk und Tal', een natuurhymne, maar een lief- Christel von Laszberg in 1778, in de eerste totpiano-majeur verstilt op 'oder um die desgedicht dat ontstond toen zich in de versie verduidelijkt door het woord 'Tode'. Frilhlingspracht Junger Knospen quillst'. verhouding tussen Goethe en Charlotte Strofe VIII herneemt het klankbeeld van de von Stein een breuklijn be on te tekenen. Wenn in Oder Winternacht eerst met lichte verschillen in de ietwat Een breuk in de liefde laatplaats voor het Er vom Tode schwillt... meergestoffeerde harmonische begelei- enige dat nog kostbaarder is: vriendschap. ding. In de laatste strofe is de zang in een In de tweede strofe wordt 'Liebsten Au e' Behoort Goethe tot de zaligen uit de die p register gedaald, terwijl de piano de van de eerste versie vervangen door voorlaatste strofe die zich zonder haat van oorspronkelijke melodie aanhoudt. De laat- 'Freundes Au e' in de tweede. In de strofe de wereld afsluiten om aan de boezem van ste woorden: 'Wandelt in der Nacht' wor- die met het woord 'Selig' begint (de vijfde een vriend van het samenzijn te genieten? den herhaald. in I, de achtste in II) wordt 'Mann' (Goethe Het is de tijd dat hi' zijn Harzreise im De veelvuldig voorkomende itera- bedoelt waarschijnlijk zichzelf) door Winter schrijft. tieve techniek bij Schubert is niet enkel 8 UIT SCHUBERTS LIEDEREN een louter muzikale 'reprise', maar heeft Dal man doch zu seiner Qual beroemdste die Goethe in zijn roman heeft ook eenpsychologische beweegreden: deze Nimmer es vergiBt! g eschoven. Toch behoren ze niet tot de herhaling hier wijst op het durende op- meestgeslaagde uit Schuberts vocale mu- nieuw verschijnen van de wentelende Rausche, Fla, das Tal entlang, ziek. maan. Ohne Rast und Ruh, Het derde boek van de roman be- Rausche, fliistre meinem Sang gint met het beroemde Kennst du das Land. An den Mond Melodien zu, Schubert heeft het maar eenmaalgetoon- (laatste versie) zet. VOOr hem werd het van muziek voor- Wenn du in der Winternacht zien door Zelter (diens definitieve versie Fullest wieder Busch und Tal Wiitend tiberschwillst, volgde na vijf voorafgaande proeven) en Still mit Nebelglanz, Oder um die Friihlingspracht door Beethoven, na hem o.m. door LOset endlich auch einmal Junger Knospen quillst. Schumann, Liszt, Wolf. Meine Seele ganz, Goethe was niet tevreden over Selig wer sich vor der Welt, Beethovens versie. Hi' j heeft er in een brief Breitest fiber mein Gefild Ohne HaB verschliat, van 6 augustus 1822 aan de Praagse com- Lindernd deinen Blick, Einen Freund am Busen halt ponist Wenzel Johann Tomaschek over ge- Wie des Freundes Auge mild Und mit demgeniegt, schreven: Uber mein Geschick. 'Ik kan niet begrijpen hoe Was, von Menschen nicht gewat Beethoven (en Spohr) het lied volkomen Jeden Nachklang fiihlt mein Herz Oder nicht bedacht, konden misverstaan wanneer ze het , Froh- und triiber Zeit, Durch das Labyrinth der Brust "doorgecomponeerd" hebben. De in elke Wandle zwischen Freud und Schmerz Wandelt in der Nacht. strofe op dezelfde plaats voorkomende on- In der Einsamkeit. derscheidingstekens waren, dacht ik, voor Van de meeste liederen uit de componist voldoende om hem aan to Flidge, fliege, lieber Flui3! Goethes roman Wilhelm Meisters Lehrjahre tonen dat ik louter een "lied" verwachtte. Nimmer werd ich froh, heeft Schubert meer dan eengetoonzette Mignon kan door haar wezen wel een lied, So verrauschte Scherz und Kul?, versie bezorgd, wat nog eens wijst op zijn maargeen aria zingen.'3 Und die Treue so. kritischegeest en zijn kieskeurigheid bij Schuberts compositie blijft helemaal het behandelen van een tekst. Twee in de schaduw van het lied dat Beethoven Ich besai3 es doch einmal, gedichten die betrekking hebben op de in 1810 aan Bettina von Brentano stuurde. Was so kOstlich ist! figuur van Mignon zijn wellicht de Goethe heeft het nooitgehoord en we kun- nen dus niet weten wat hi' er over zou ge- dacht hebben. Fragment uit Goethe's manuscript 'An den Mond' (iste versie). Integendeel, van Nur wer die Sehnsucht kennt werkte Schubert niet min- der dan zes versies uit. Ingeen van zijn .L. versies bezondigt hi' zich aan de overdre- ven complexiteit waarmee Wolf het door , een argeloos meisje to zingen lied behan- delt. Toch wordt in bijna elke versie het klankbeeld bij de woorden 'Es schwindelt mir' onrustig, er soms op het theatrale af. Het lied moet 'mit hOchsten Affekt'gezon- gen worden. De laatste versie is opvallend rustier. g Goethes veeldelige roman bevat .......7,440, ook verschillendegedichten voorgedragen •-li•-*--4,-0410.11:-.--1.0 ofgezongen door de 'Harfner', de vermoe- delijke vader van Mignon. Naast de twee onbekende, reeds vermelde gedichten heeft Schubert er ook andere, minder vaak door allerlei musicigekozen, op muziek gezet. Het Prometheaanse Wer nie sein Brot mit Trfinen af3 behandelt de onbeholpenheid van het mensdom in zijn 'schuldige on- schuld' tegenover de hemelse machten. Het is een van Goethes meest pessimisti- sche stukken, een fragment uit het dertien- de kapittel in het tweede boek van Wilhelm Meister. Wilhelm hoort uiteen vervallen gasthuis de klanken van een harp. 'Es waren herzriihrende, klagende Tone, von einen traurigen, angstlichen Gesange begleitet'. UIT SCHUBERTS LIEDEREN 9 Wer nie sein Brot mit Tranen afg, Wer nie die kummervollen Nachte auf seinem Bette weinend sat?, Der kennt euch nicht, ihr himmlischen 'Meeres Stille' Machte! (Goethe-Schubert). (Foto: J. van Ackere) Ihr fiihrt ins Leben uns hinein, Ihr laigt den Armen schuldig werden, Dann iiberlaBt ihr ihn der Pein; Denn alle Schuld racht sich auf Erden. Van de twee korte strofen is de eer- ste een klacht, de tweede een aanklacht. De harpenaar klaagt over de ongelijkheid van 's mensen bestaan en zijn armoede, en ziet als enige uitweg voor zijn schuld (Mignon is uit een incestueuze verhouding gebo- ren), de dood. Dan bait hi' de vuist naar de hemelse machten die het onrecht op de wereld bestendigen, nadat ze de mens on- g evraagd in het Leven hebben gestort, en hem de schuld van allesgeven. 'Die wehmiitige, herzliche Klage vol toonschilderend relief. Men ma g er bij en heeft er vier teksten uitgetoonzet. drang tief in die Seele des HOrers'. Dat is g elegenheid op wizen dat de correlaties Vrijwel elke maat van Geheimes verloopt op ook bij Schubert gebeurd. Het voorspel tussen woord en klank, die bij commenta- een ritmische notencel van een trochee (--) brengt een ritornel op een doedelzakkwint, tors tot soms aanvechtbare exegeses aanlei- gevolgd door een rustpoos. Het zijn als lief- degearpeggieerde triolen van de begelei- ding worden, door de toehoorder intuitief deszuchten. Schubert let betekenisvolleg ding laten de harp van de oude bard ho- worden aangevoeld: zelfs wanneer de tekst accenten op sommige woorden zoals 'ich', ren. In zijn derde versie herhaalt Schubert onduidelijk doordringt en niet begrepen maar ook op het schijnbaar onbelangrijke elk van de twee strofen, maar met een ver- wordt, staat dit desnoods het luistergenot 'dock' (maar). Iedereen ziet 'haar' blik, al- schillende melodie op dezelfde woorden, niet in de weg. De drie strofen van Heifi leen 'hi'' weet wat hi' betekent: het uur van wat wel het tegendeel is van een strofische mich nicht reden krijgen, volgens de seman- de liefde, dat is het 'Geheimes'. opvatting. De eerste opgave is in Moll (A tiek van de verzen, een duidelijk verschil- Uit het boek Suleika, deel van het klein), de herhaling in Dur (A root dat dat lende behandeling. In de eerste wordt de West-ostlicher Divan, koos Schubert twee een voorbeeldgeeft hoe het majeur een nadrukgelegd (ook met ho ere zangnoten) g edichten die door hem - en ook door droeviger toon kan wekken dan het mi- op de voornaamste twee woorden: anderen - nog aan Goethe werden toege- neur. VOOr de herhaling van de eerste 'Geheimnis' en 'Schicksal'. De over an schreven, maar in feite op naam komen strofegooit Schubert op de toetsen een' op- naar majeur verklankt het verdrijven door van Marianne von Willemer, een jonge standig dissonant akkoord 'fortissimo, het zonnelicht van de donkere nacht. vrouw, gehuwd met een koopman uit maar onmiddellijk tot 'piano' onderdrukt. Contrastrijk is de laatste strofe. Eerst on- ,g De tweede strofe zet in op arpeggio-ak- derlijnt ze met een rustig majeur de vrede trok om er op het Schla met Goethe ge- koorden die weer de harp van de bard la- die men in de armen van een vriend kan lukkige dagen door te brengen. Tijdens een ten horen. Het dissonante akkoord keert vinden (aan wie heeft Schubert mogelijk heenvaart heeft ze het op de oostenwind terug in het naspel als een muzikale tegen- gedacht?), de muziek wordt onrustig, bijna geinspireerde Was bedeutet die Bewegung in hanger van het woord `rache (wreekt). pathetisch met snerpe harmonieen en een depostkoets neergepend, de terugkeer gaf Schubert heeft ook aan de ongelu- k dissonante akkoordenval op het woord haar het weemoedig, e op de westenwind kige harpenaar zijn eigen melodie geleend. 'klagen', het uitstorten van het gemoed op zinspelende Ach! urn deine feuchten Schwin- Hi' stapt mee ('in gehender Bewegung ' de vriendenborst. Dan volgt, op plechtige S en in. Goethe zal aan de gedichten van staat op de partituur) met de zwerver in akkoorden, in een hymnische sfeer de zijn geliefde wel enkele 'retouches' aange- An die Tiiren wil ich schleichen. Het voorspel 'Schwur', de eed te eerbiedigen die alleen bracht hebben, want naar ritme en vorm laat op een rustig marsritme een simpel - ri God ma g ontsluieren. Op het driemaal zijn ze onberispelijk. Maar voor de beoor- tornel horen. In een tussenspel zwijgt de voorkomende woord 'Gott' dreunt een deling van Schuberts toonzetting maakt dit stemgedurende vijf maten, het is alsof zwaar en onopgelost akkoord, als het ge- geen verschil uit. door het klavier op het gebeuren gemedi- heim van de vraag die geen antwoord voor Brahms vond Schuberts versie van teerd wordt. Het is een voorbeeld hoe, in zijn schepsel brengt. Was bedeutet die Bewegung? zijn mooiste de liederen van Schubert, het zwijgen van In tegenstelling tot Wolf heeft lied, 'perfekt'. Alec Robertson vergeleek de stem deuren opent die de woorden ge- Schubert depittige figuur van Philine uit het voorspel met een 'gentle breeze that sloten hielden. Goethes roman niet op toon gezet. Humor rustles up the keyboard to a sighing Het lied van Mignon waarin ze van is bij Schubert slechts uitzonderlijk te vin- chord'. Mogen we dan in het kloppend haargeheim gewaag,t dat ze aan niemand den. ritme van de bas het rustig draven en het zal verklappen en dus ook niet aan de le- hobbelen van de koets horen? De ritmische zers van Goethe noch aan ons, Heifi mich De West-ostlicher Divan is een verza- formule (---) herinnert aan de koets van nicht reden, heifi mich schweigen (vraag me meling gedichten, deels naar de vertalingen Kronos-Goethe en ook aan de bas onder de niet te spreken, laat me zwijgen) is in van de Perzische dichter Hafis opgevat. eerste melodie van de Onvoltooide, en Schuberts toonzetting kort gehouden, maar Ook Schubert heeft het werk doorbladerd Schubert heeft er nog andere tooneigen- 10 UIT SCHUBERTS LIEDEREN heden meegeteld. De twee ondervragin- Het is verwonderlijk dat Schubert gen van de eerste strofe verlopen in moll, niet Goethes korte gedichtje Urn Mitter- maar het antwoord dat overeenstemt met nacht heeft gekozen. De dichter noemde het kalme r ende Ilillt des Herzens tiefe het zijn 'levenslied'. Hi' schreef het op een Wunde' brengt een majeur. Hoe weet nacht in februari 1818, drie kleine strofen: Schubert met zo simpele ritmische bege- de angst en de verwachting als kind, de leiding zo'n kleurige din en te vinden, roep van Eros in de man, de wijsheid wan- bijv. de harmonieen die op het woord neer hij, oud geworden, ook bevangen 'Rebenlaube' (wingerdloof) glimmen als wordt door het mysterie van het Jenseits'. druiven? Bij de vijfde strofe wordt de Goethe noteerde in zijn Annalen: 'beim klank voller en zwelt de muziek aan bij de Schlag der zwOlften Stunde gedichtet und woorden: 'wo hohe Mauern gliihen, dort von Zelter kurz darauf um dieselbe find ich bald den Vielgeliebten': dat zijn de Nachtzeit komponiert'. Goethe die toen muren van het slot in Heidelberg waar vermoedelijk geen enkel lied van Schubert Marianne in de armen van Goethe zal val- kende en in zake muziek niet bijzonder len. De stem slaat fortissimo uit, terwijl de oordeelkundig bleek, bewonderde 'die bassen tot octaven verdubbeld zin. J Mannigfaltigkeit der Bewegung, der Bij het lied 'Der Lindenbaum'. Marianne zingt even passievol als het min- Pausen und Atemztig,e dieses immer nende 'Gretchen am Spinnrade', maar nu Gleiche; immer Wechselnde'. Hi' vond met de uitdrukking van een rijpe, zinnelijk Zelters melodie 'ewig, unverwiistlich'. Inderdaad: hetgaat om de doodse stilte in voldane vrouw. Na dit expressief hoogte- het water, niet op het water, 'Im Wasser', p unt kan de stem niet anders dan stokken. Mendelssohn maakte van Goethes teken van het niets en van de nietigheid in Maar er is nog de piano. In de laatste strofe ballade Die erste Walpurgisnacht een cantate dit onderzeese Nirvana. komt een wisseling: 'etwas langsamer, - voor soli, koren en orkest. Hi' zette ver- Heeft Schubert veel later in Heines neur wordt majeur, over de muziek daalt schillende van Goethesgedichten op mu- Am Meer het kolken van de zee in verband een rustige sfeer. Op de baspedaal van de ziek en componeerde een instrumentale met dat van het menselijke torment ge- dominant wiegt een syncopische sequens ouverture naar de stukjes Meeres Stille und bracht, dan heeft hi' bier het nog indruk- waarop de stem haar 'Liebeshauch' laat Gliickliche Fahrt. Hi' j brengt ze in verband wekkender mysterie van een kalme zee in zweven. Verschillende verzen worden na- met zijn voorspoedige overvaart naar Goethesgedicht even zo goed doorgrond, drukkelijk herhaald. Er zijn vele herhalin- Schotland en heeft dus van dezegedichtjes mysterie ook door Baudelaire aangevoeld gen bij Schubert (ook bij Brahms zijn er, niet veel begrepen. Wie dat wel deed is in hetgedicht La musiq,ue dat niet over de nooit bij Wolf), maar ze zijn zelden volko- Franz Schubert. Meeres Stille is veel meer muziekg aat maar louter, middels een ver- men identiek. Zo wordt bier de sequens dan een beschrijvend dichtstuk. g eli van de rechterhand bij het hernemen van D'autres fois, calmep ,lat grand miroir de strofe een octaaf hoer gegeven. De Tiefe Stille herrscht im Wasser, De mon desespoir! zanglijn is open op 'Munde' en 'Atem', Ohne Regung ruht das Meer, maar rust op een volmaakt akkoord bij het Und bekiimmert sieht der Schiffer De roerloze zee, angstwekkender g emoedstillende 'geben'. De minnende Glatte Flache ringsumher. dan een stormachtige branding! Het is te- vrouw herhaalt de laatste woorden als in Keine Luft von keiner Seite! gelijk het beschouwende oog en het l- uiste een liefdesextase. In een driedubbelpianis- Todesstille fiirchterlich! rende oor van Pascal: 'Le silence de ces simo moet depiano een complexe begelei- In der ungeheuern Weite es aces m'effraie'. ding verwezenlijken. De klappende baspe- Re et keine Welle sich. Meeres Stille isgeen gedicht uit daal wordt weerkaatst door een tam en op Goethes latere tijd, hi' was pas dertig jaar, dezelfde noot Fis van de rechterhand, en Diepe stilte heerst in 't water en toen Schubert het toonzette was hi' nog daartussen herhaalt zich al maar door de Zonder rim el rust de zee, een jongeling van twintig. Toch hebben kleine syncopische sequens. Het is voor de Bezorgd ziet de schipper beiden in dit korte woord-toon binomium pianist een hachelijke greep, maar de mu- Rings om hem het roerloos vlak. het diepste van bun gedachte geklemd. ziek is incantatorisch. Alleen nog Debussy Nergens lucht van er ens uit! kon zo expressief met enkele noten de lief- Doodse stilte, angstwekkend! Een toondichter, desroes verklanken, zoals in zijn lied Le jet Uit de onpeilbare wijdsheid vele dichters d'eau naar Baudelaire, waarin de minnares Komtgeen deining van waar ook. Ook op de teksten van Friedrich de muziek beluistert(qui) 'entretient dou- Schiller, Goethes vriend, heeft Schubert cement l'extase oil ce soir m'aplonge De achttienjarige Schubert maakt ettelijke liederen, en ook koormuziek, ge- l'amour' (zie verder). B moll is B durge- daar een kort lied van en doorpeilt al schreven. Uit zijn vroegere periode dagte- worden. De eerste is, niet alleen bij dadelijk Goethes gedicht met het over- kenen liederen als Des Mädchens Kluge, Schubert, de toonaard van het verlangen, schrift 'Sehr langsam angstlich'. En dan is DerYingling am Bache, An den Friihling. de tweede die van de extase. Brahms heeft er eenparadox. Muziek is beweging in de Schiller had een diepe bewondering gelijk: zeker een van Schuberts mooiste (en tijd. Hier lijkt noch beweging, noch tijd te voor de antieke cultuur en, daarmeege- moeilijkste) liederen. bestaan. Statische, bijna starre arpeggio- p aard, een p ran gende weemoed om de Ook Mendelssohn heeft hetgedicht akkoorden in elke maat, zonder een wijzi- vergankelijkheid van de menselijke bescha- getoonzet. Bij hem wordt het een uitbun- gin g, van het begin tot het einde: deze ar- vingen, die zich uitdrukt in tal van dicht- dig stuk met bijna dansende bassen, het is peggio's kunnen tijdeloos voortduren, zo- stukken. Schubert koos o.m. Gruppe aus in de strikste zin van de term: een 'compo- als de deining van een schijnbaar roerloze dem Tartarus. Hetgaat om een thema dat sitie'; zonder die an tegenover de ge- zee. .. ere geld bij Goethe en Schiller voorkomt voelsinterpretatie van Schubert. 'Angstlich' staat op de partituur. de verhouding mens-god. Het is een soort UIT SCHUBERTS LIEDEREN 11 gebroken sonnet (het veertiende vers ont- Schubert, het motief in E dat de link erhand mer nauw depoèzie volgend, afwisselend breekt) op de klacht van de zielen die voor in de toetsen met onderdrukte weemoed driftig of moedeloos. Tot slot, een van die eeuwig langs de brug Cocytus naar de on- herhaalt, het motief op de woorden die korte klaviernaspelen waarin Schubert derwereld worden verwezen engeen erode Schuberts levensleuze konden zijn: soms zoveel bergt, nauwelijks drie tijdma- zien aan de stroming waarin ze meege- ten lang, een rustige, maar hopeloze frase. sleurd worden. In het lied vanSchubert, Ich wandre still, bin wenig froh... De dolaard heeft zijn tocht voortgezet. een van de meest dramatische die hi' j ooit g ecomponeerd heeft, rollen de zestienden Op de vraag Wo? immer wo? blijft Driemaal le de Schubert zijn oor to in een bijna onophoudelijke beweging, van de stem stokken. Een meditatieve episode luisteren bij de vrijwel onbekende Jakob de beginmaat tot het einde, zoals de rivier, volt: de zon schijnt de zwerver hier zo Craigher en eenmaal werd het een me waarbij scherpe dissonanten niet vermeden koud, overal voelt hi' zich een vreemde- terlied: DieJunge Nonne. Een 'one kloos- worden. Even wordt het klankbeeld sta- ling. En plots, alsof hij zich uit een diepe terzuster staat voor het venster van haar tisch engaat de aandacht van de muziek droom losrukt, een Wilde roep: Wo bist du, cel tijdens een stormachtige nacht en herin- niet meer naar het bruisen van de rivier, meingeliebtes Land? De muziek wordt nert zich de stormen van haar voorbije le- wanneer de opengespalkte blikken van de hartstochtelij,k bereikt een climax waar de ven, nu haar vroegere liefde tot Liefde aardse ongelukkigen worden geevoceerd. zwerver een heerlijk visioen heeft. Maar voor de hemelse bruidegom is gesubli- Een vallende octaaf benadrukt tot twee- hier is weer het motief: ich wandre still, meerd. Op een jachtig tremolo en optil- maal toe fortissimo het woord 'Ewigkeit'. bin wenig froh: de nare werkelijkheid. Het lende bassen klinkt het hoofdthema in de Het slot vervaagt op een pianissimo-ak- lied eindigt op de wrange woorden, zo misschien symbolische F klein toonaard koord, de muziek vervalt in de stilt e van kenmerkend voor het romantischgemoed: (vgl. Beethovens Appassionata). Tegenover de kosmos en de tijdeloosheid waarover de het 'finster die Nacht' staat het 'finster die in hetgedicht opgeroepen Saturnus heerst Dort, wo du nicht bist, Brust' waarin vroeger aardse liefdes wrie- - de eeuwige tijd van de ijselijke metro- dort ist das Gluck! melden. Na deze woordengaat de muziek noom in de symfonische suite van Gustav in majeur over. Wanneer die 'Liebe' plaats Hoist The Planets. Men zou dit dramatische Daar waar de zwerver niet is, daar is zijn heeftgemaakt voor 'Friede' in het hart, lied aan Hugo Wolf kunnen toeschrijven. land. klinkt hetzelfde thema, ditmaal in een rus- Het heeft als beeldende tegenhanger de ti g E Dur. Het 'gereinigt in priifender 'H011ensturz' van Rubens in Miinchenspi- Wanneer we dit lied nog eens in Gluth' wordtgedragen door de hoofdgra- nacotheek. Brahms heeft hetgeorkestreerd. zijn geheel opnemen, dan treft ons de rijk- den van de toonladder die samen een vol- dom van de uitdrukkingen, de afwisseling maakt akkoord uitmaken. En nu horen we Tal van liederen van Schubert heb- van de vorm. Niet minder dan zeven epi- duidelijk het klokje waarop we vroeger ben als thema: het zwerven. Een van de soden, elk verschillend in stemming, im- nietgelet hadden, want het drong nauw sprekendste varianten ervan is ongetwij- lijks door het stormachtig tremolo. Het lied feld Der Wanderer naar eengedicht van eindigt in berusting: tweemaal heft de ge- Schmidt von Liibeck, het lied dat hi' j het Moritz von Schwind: 'De zwerver rust'. louterde een Alleluia aan, op een bijna gre- liefst begeleidde, dat hem nauw aan het Verwoest bij het bombardement van goriaanse toon, in een driedubbel pianis- hart lag, en waarop hi' zijn grote klavier- Munchen. simo. Ondanks de woelige episoden in fantasie in C heeftgebouwd. Is Gretchen am deze muziek klinkt ze nergens theatraal, Spinnrade het lied van de vrouwelijke wee- trouwens Schubert schrijft voor: 'Massig'. moed, dan is Der Wanderer het lied van de In Die lunge Nonne moet de stem de hele mannelijke zwaarmoedigheid. 'De Zwer- gevoelsgamma interpreteren waardoor de ver' isgeen gedicht 'op muziek gezet'. 'one kloosterlinge, eerst besluiteloos, De muziekpast zo wonderlijk bij iedere langs twijfel en torment tot de berusting zin dat het lijkt alsof ze altijd verborgen in geraakt uitgedrukt in een bijna extatisch depoezie had geleefd en de toonschilder Alleluia. Kan een dergelijk lied geloof- haar enkel op papier hoefde to brengen. waardig door een man vertolkt worden? Een onrustig, tonaal onzeker voorspel dat Het kan zinloos liken maar ook hier moet stilhoudt voor de zanger begint. We zien men, zoals in de opera, de conventies van de zwerver die blijft staan, gegrepen door de kunst aanvaarden. Kunst is(g)een leu- het machtige landschap, en rondblikt in g en, heeft een eigen waarheid. Van zuiver het dal: vocaal en expressief standpunt kan een mannenstem een dergelijk lied even goed Ich komme vom Gebirge her... tot zijn recht laten komen. Thans kom ik van 'tgebergte neer... Slechts tweemaal heeft ook Karl Lappe, een dichter uit het Noorden, Geen melodie zingt hi j op deze Schubert een lied ingegeven, o.m. het reli- woorden, maar een recitatief met korte zin- gieus getinte Im Abendrot, een dankgebed nen onderbroken door een vermoeide '0, wie schOn ist define Welt, Vater', een ademzucht. Hi' spreekt niet tot een hon- lied ook van huiselijk geluk. Andermaal is derdtal toehoorders opgesloten in een con- het verwonderlijk hoe Schubert met de certzaal, maar tot de bergen, de wateren, eenvoudigste middelen, een nergens uit- de rotsen. De begeleiding vervloeit in slaande zang op een evenrustige akkoor- mildere stemming en nu welt uit zijn borst dengang, zo die kan beroeren. De twee een derpakkendste leidmotieven van maten nasp,el die trouwens dezelfde als in 12 UIT SCHUBERTS LIEDEREN het voorspel zijn, hoe pakkend, hoe verte- zanglijn is betrekkelijk rustig, zelfs als reci- van het klavier, desondanks niet eentonig, derend! Im Abendrot kan als een typisch tatiefgehouden, maar vooral de begelei- ook dankzij de prachtige modulaties. Biedermeierlied door aan het lied van de dingsbas leeft elk woord mee, terwijl hi j Eigenlijk geven ze het verloop van de tijd kleine burger in zijn gemoedelijke levens- eerst geleidelijk graad na graad tot een aan, het is, zoals het eindeloze terugkeren sfeer, die geen ho ere idealen nastreeft. kwint afdaalt. Op 'wohl' komt een majeur- van de nacht, de eindeloze beweging (mu- De terts waarop Im Abendrot eindigt akkoord , op 'weh' een mineur. Het is de ziek is tijd) die voor korte stonden (twee kan alle kanten uit: het is nog eens een lied kortste en meest gevatte pendelbeweging korte bladzijden) hoorbaar wordt, maar in dat zoals de onbeantwoorde vraag van tussen de twee toonsoorten. Ditgebeurt de verbeelding eigenlijk nooit begonnen is Gretchen onopgelost blijft. , en nooneindigen zal: het is een soort 'mid- het gebruik in se van de twee toonsoorten d ernachtslied' zoals dat van Nietzsche in Een enkele maat als voorspel en die belangrijk is, wel de tegenstelling van Also sprach Zarathustra, iets als het slaan dan begint, op een tekst van Johann Jacobi, de twee aspecten, zoals hier. Een l umineus van het uur in Strauss' Rosenkavalier, de ee n van de meest berustende liederen van volmaakt akkoord, ver van de hoofdtoon- twaalf slagen geteld en in het Adagio van h aard, onderlijnt het woord 'SchOnheit' dat Alban Bergs Kammerkonzert (p. 74), het 11 of liever een feest voor alle luisterende zie- langs verrassende dissonanten naar het est pres de minuit' in Debussy's Pelleas et len, zo eenvoudig van verwoorden en ver- geluk (majeur) van 'Friihlingslust' leidt. Melisande. Reeds uit de beweging van het klanking dat analyse eerder 'ontluisterend' In de tweede strofegaan de voorspel kan men een melodie ontvlechten zou zijn. Sc h ubertiaanse tremolo's aan het sidderen en dan zijn er de verrassende harmonische (steeds pp), nu met een bas in stijgende wisselingen. Na 'stille Brust' houdt de Matthaus von Collin(1779-1824) lijn, als om de spanning in de natuur en de stem stil en dan komt als een licht door de was jurist, filosoof, estheet en, in zijn uren, inspanning van de mens te verklanken. Bij nacht, bij de woorden 'Sie (de mensen) be-, ook dichter. Maar wie zou die dichter ken- het slot versterven pianissimo-akkoorden lauschen sie (de nacht) mit Lust', even ver- nen zonder de liederen die Schubert op op de woorden 'entschwindet und vergeht' heldert de muziek naar de Groot toon- enkele van zijn teksten heeft getoonzet? terwijl de bas, zoals in het begin opnieuw as rd en de stem treedt met een crescendo Wehmut: een enkele bladzijde: een treuren naar beneden zijgt. Maar terwijl in Strauss' uit het pianissimo dat al van het begin of om het ver aan van schoonheid: wat de symfonisch gedicht Also sprach Zarathustra aanhield. Na de woorden 'Wenn der Tag wind ltOnend' wegwaait, (de tijd en het het extatische slot zich in een majeur-ak- erwacht' voert een heerlijke modulatie ons seizoen), wat de mens bouwend optorent koord oplost, versterft Schuberts lied op terug naar de initiale toonaard en naar de naar de hemel, schoonheid in de natuur een mineur-akkoord: er isgeen oplossing nacht: 'Kehre wieder, holde Nacht! holde zowel als de kunst van de mens verzwin- voor 's mensen weemoed. Men kan niet Traume...' De dichter en met hem de musi- den. Tegenover de leugen van Keats: ontkennen dat zeer vele liederen van cus vraagt aan de nacht hem meteen zijn 'A thing of beauty is a joy for ever' uit Schubert, door zijn keuze van de teksten, dromen d.i. zijn leugens terug te geven Endymion staat zijn ontgoochelende vast- en de stemming van de muziek, weemoe- (vgl. in het lied van Gabriel Faure, Apres stelling: 'Joy whose hand is ever at his lips, dig zijn. Tegenover de humor die de un reve naar Romain Bussine: 'rends-moi bidding adieu' uit de Ode on melancholy. Franse musici zo gul in hun 'melodies' tes mensonges'). Schubert herhaalt nog Schubert heeft op deze korte, niet hebben uitgestrooid, Chabrier, Satie, Ravel, tweemaal het 'kehret wieder' als om nog bepaald zeer poetische tekst (zes + vijf ver- Poulenc, hoort men bij Schubert slechts een nadrukkelijker het verlangen naar de nacht zen) die p nagedacht. Hi' volt de zwerver zeldzame keer depittige toon die bijv. liever dan naar de dageraad uit te druk- die door wouden en beemden doolt 'es , as n slaat in het vocaal terzet Die Advokaten. ken. Het extatisch slotakkoord is in wird mir dann so wohl und weh'. De Heil'ge Nacht, du sinkest nieder; Bgroot: het is de toonaard waarop Isolde nieder wallen auch die Traume, sterft, waarop Sali en Vrenchen, de gelief- wie dein Montlicht durch die Raume, den in Delius' Romeo und Julia auf dem Moritz von Schwind. durch der Menschen stille Brust. Dore hun extase met de dood verwisselen. Die belauschen sie mit Lust; Kort na de compositie van dit lied stierf de rufen, wenn der Tag erwacht: dichter. Wij weten niet of hi' in zijn du- Kehre wieder, heil'ge Nacht! rende nacht de tijdloze deining van holde Traume, kehret wieder! Schuberts lied hoort. Een ander lied uit een vijftal, Nacht Ofschoongeen groot dichter is und Triiume, is de meditatie van een nacht- Friedrich Ruckert aan de oorsprong van kijker. De tekst bekent de persoonlijke een aantalprachtige werken uit de muzi- voorkeur van de dichter voor de nacht die kale Romantiek. Schumann begint zijn lie- hem toelaat zijn dromen te koesteren en derenkrans Myrten opus 25, zijn huwelijks- zich in zijn intieme wereld te sluiten. geschenk voor Clara Wieck, met Riickerts Schubert doorpeilt via de muziek de meta- Widmung en besluit de bundel met een fysische betekenis ervan. Men zou kunnen tekst van dezelfde dichter. Samen met zijn zeggen: het is een van de liederen die niet vrouw Clara stelt hi' j een bundel samen alleengezongen, maar ook 'bedacht' moe- van twaalf liederen naar Riickert, eenpaar ten worden en die verduidelijken dat een van de mooiste nummers zijn aan Clara zanger altijd eerst het gedicht in zich moet toe te schrijven. Het is op een pakkend ge- opnemen, vooraleer het op de partituur te dicht van Ruckert dat Brahms een van zijn lezen. De muziek verloopt in de extatische, meest doorvoelde liederen componeert: hierpassende B-toonaard. Van de eerste tot de laatste maat is er een deinende bewe- Mit vierzig Jahren ist der Berg erstiegen, ging van zestienden in de donkere la en wir stehen still und schaun zuriick; UIT SCHUBERTS LIEDEREN 1 3 dort sehen wir der Kindheit stilles liegen und dort derJugend lautes Gluck. Op veertig jaar is de berg bestegen, we blijven staan en schouwen achterom; ginds zien we de stille kindsheid liggen en daar het luidegeluk van de jeugd.4 Mahler treurt met Ruckert mee in zijn Kindertotenlieder, om de dood van twee onder diens kinderen. En dan zijn er de la- tere Riickert-Lieder, waaronder dat unieke juweel: Liebst du urn Schonheit dat Mahler in zijn zomerhuis aan de WOrthersee corn- p oneerde voor zijn vrouw Alma die, achter zijn schouder, het ontstaan van het lied meevolgde. En Schubert? Lachen und Weinen lijkt net een karakterportret van de musicus: Morgens lacht' ich vor Lust; und warum ich nun weine bei des Abendes Scheine ist mir selb' nicht bewat. G. Klimt: Schubert aan het klavier. Met een enkele toonvreemde noot op 'weine' of 'weint' ich' weet de compo- lied is een meesterstuk waarbij in iedere verzen van Sei mirgegriifit let schrijft nist een tegelijk harmonisch en expressief strofe hetpianissimo tot een fortissimo Schubert een reeks variaties die de melodi- relief te wekken, zoals een schilder soms, zwelt, telkens op de meest spanningsvolle sche mogelijkheden ervan op een onver- met een enkele toets op een onverwachte woorden: ('mit diesem Thranengusse' (vgl. wachte manier uitdiepen. Dat gebeurt la- plaats, de blik vasthoudt. Schumanns Dichterliebe), 'der Schicksals- ter, in de Fantasie in C voor viool enpiano. Sei mirgegriifit is een gedicht uit de machte zum Verdrusse' lgliihendstem De erudiete vertaler van velerlei bundel Ostliche Rosen waarin Ruckert zijn Ergusse, Ich halte dich in dieses Arm's', Oosterse literatuur (Ruckertgaf ook vele kennis van de Perzische literaturen heeft om ten slotte, in hetgestilde slot, in de af- filologische geschriften uit) heeft ook vele ten nuttegemaakt. Het is een zwak gedicht wezigheid van de geliefde te berusten. liefdesgedichten op zijn naam, een bundel met al te veel herhalingen. Maar Schuberts Op het thema dat hi' onder de voor de vroeggestorven Agnes Muller, son- netten voor Amaryllis (Maria Geuss) en vele diegericht zijn tot de trouwe echtge- Een manuscript uit 'Die schOne Miillerin' (Wenen, De vrienden der muziek). note, Louise Wiethaus. Een daarvan heeft Schubert tot een onvergetelijk lied geadeld, Du bist die Ruh. Van de drie strofen maakt hi' er vier, want hij herhaalt het laatste, en dat doet hi' wel meet Een eenvoudige mu- ziek, rustig, althans zo begint ze. Of gaat het om berusting? Kleine details zoals wij- ziging van Fis tot F (een kleine seconde) in dezelfde opgaande vocale sequens (respec- tievelijk maten 18 en 22), haken de aan- dacht vast. En dan: in de derde strofe komt een passus waar de stem gedragen wordt door gealtereerde akkoorden en een stijgende smachtende frase, in een crescendo zeven maten lang, voor ze stokken blijft na het g die Ruh: het is een overwonnen rust op de Sehnsucht waarvan sprake in de woorden 'du bist die Sehnsucht du und was sie stillt...' De literairgeinteresseerde jong ge- storven musicus Franz Schubert en de in muziekgeinteresseerde, nog 'on er gestor- ven Ernst Schulze(1789-1817) waren tijd- genoten, maar hebben elkaar nooit ont- moet. Schulzes Ira Walde zette Schubert tot 14 UIT SCHUBERTS LIEDEREN classicus die in velegedichten zijn hunker de lijkstoet van de geliefde (G Moll), tam- naar het oude Griekenland en het Oosten pende zware bassen (klokken), het hoop- opriep zoals in Fragment aus dem Aschylus, volle verschiet in een wederzien (G Dur). Memnon, Orest auf Tauris. Schubert had in het Weense Konvikt een degelijke oplei- Franz von Schober - ook bij hem ding genoten ook met Latijnse en zelfs woonde Schubert een lane tijd - gaf zijn Griekse lessen. Zijn oudere vriend boezemvriend een hele reeks liederen in, Mayrhofer bevorderde grotelijks zijn be- o.m. twee lange, veelkleurige bloemenbal- langstelling voor de antieke cultuur. laden, Viola en Vergissmeinnicht. Maar een Mayrhofer had, zoals Schiller, Goethe en kort rijmstukje, An die Musik, kreeg voor andere tijdgenoten, een onweerstaanbaar Schubert een hymnische betekenis. Van heimwee naar de antieke beschaving en deze tekst van zijn roemloze vriend heeft Beethovens dodenmasker door Danhauser. hoopte dat haar kennis zou helpen in de Schubert een liedgemaakt dat vele liede- teleurstellende eigentijdse toestanden tot ren naar beroemde dichters overtreft. Een een lange ballade in toon, maar het mees- een ho er peil te geraken. Mayrhofer lied dat het morgengebed van alle musici terlied naar Schulze draagt de titel Im kendeperfect het Oudgrieks en vertaalde kon zijn en dat op Schuberts begrafenis Friihling. Het bevat niet minder dan zes het moeiteloos. De vele redenerendege- had moetengezongen worden. strofen die door Schubert als een soort va- dichten met de oude wereld als onderwerp riatiereeks elk met verschillende toonkrui- leken moeilijk in muzikale lyriek te kun- Uit Die schone Miillerin den opgediend worden. Maar die vele nen omgezet worden. Toch leiden som- Die schone Miillerin(1823) is een Schubertiaanse lenteliederen zijn toch altijd mige ontmoetingen tussen de 'dichter' idylle, een pastorale die zich afspeelt in liefdesliederen. 'Still sitz ich an des Ragels Mayrhofer en de musicus Schubert tot de twintig korte liederen naar gedichten van Hang', maar de strofe verduidelijkt: 'wo meesterliederen zoals Memnon. De klas- Wilhelm Muller. De verzen van de dichter ich an ihrer Seiteging'. En het woordje sieke legende van de god, zoon van zijn simpel - niet simplistisch - niet die er 'Einst' is toch weer met weemoed om het Aurora wordt bij Mayrhofer tot een mense- dan het beekje dat naar de molen leidt en mooier verleden doordrenkt. lijke, persoonlijke belevenis, een bedekte dat het leidmotief in vrijwel ieder van de Im Frithling is een hymne aan de kritiek ook op de teloorgang van het an- dichtstukjes uitmaakt. lente maar een innerlijk beleven ervan. Het tieke schoonheidsideaal. Muller heeft het nietgeweten maar lied is in de frisse Groot-toonaard ge- Het beeld van Memnon, dat vroe- zijn helderziende hoop dat zijn gedichtjes schreven, andermaal een voorbeeld dat bij ger langs de Nij1 stond, be on bij dageraad ooit op muziek zouden gezet worden, is Schubert de keuze van een toonaard met onder invloed van de morgenkilte te 'zin- door Schubert in vervulling gegaan. De een bepaalde stemming te maken heeft. Na g en'. In zijn lied benadrukt Schubert in de musicus heeft zich wel niet bekommerd een verrukkelijk voorspel van vier maten tweede strofe de termen die daarop wizen: om de ironische woorden die de dichter - heft de stem een melodie aan, die naar het 'Harmonien', 'melodisch', 'Dichtung glut'. hi' stierf nog voor Schubert in 1827 - over volksliedgeurt. Na de eerste twee strofen In de laatste twee strofen wordt de toon zijn poetische bevliegingen heeft neerge- komt een tussenspel, na de vierde strofe heftig. Schubert accentueert de woorden pend. Het is anderzijds weinig aan ewe- krijgt het woordje 'ihr' - zij voor wie de lwiihlen' en lwiltend' die op het ongestild zen om in dezepoezie dubbele bodems of lenteminnaar zingt - een nadrukkelijk fer- schoonheidsverlangen van de dichter zin- ambivalente symk te zoeken. Zowel bolie mate -passender dan op sommige woor- spelen. Via het mythologisch gegeven de teksten als de melodieèn van Die Schone den van de vorige strofen. En wat Schubert spreekt de dichter - en met hem, in een Miillerin zijn van een ontwapenende een- aan charme kan steken in eenenkele maat verstilde sfeer, zijn musicus - zijn verlan- voud, het is inderdaad moeilijk om er ana- laat het naspel horen. De speelse begelei- g en uit om enkel een bleke ster te zin die J lyse op te bedrijven of er subtiliteiten uit ding van dit lied klinkt, afgezien van de van uit de ho ere sferen neerschijnt op het op te delven. Bij de meeste van de liederen zang, bijna als een piano-impromptu. aardse tobben. Een magisch lied. vraagt men zich of of het wijsje van Schubert is, en of het al lang niet bestond. Schubert en zijn idichterlijke' Van Josef Spaun, misschien Of heeft hi j het misschien op de lippen van vrienden Schuberts beste vriend, heeftonze toon- een volkszanger afgelezen? Het zijn de Schubert had vrienden velerhande dichter maar eengedicht gekozen, Der meestpopulaire van alle kunstliederen ge- en onder hen zangers, kunstenaars, poeten, Jiingling und der Tod. Matthaus von Collin worden. Hier drukt zich in 't bijzonder de filosofen, en ook componisten. Men kent die door Spaun aan Schubert werd voorge- ongekunsteldheid uit zo kenmerkend voor ze vooral dank zij hun brieven en gedenk- steld, hebben we vroeger ontmoet. Schuberts muziek tegenover de meer be- schriften, de tekeningen van Schwind, de Anselm Hiittenbrenner, nog een dachte en opmakende componeermetho- akwarellen van Kupelwieser en ook wel weemoedkauwer, die zich aan de composi- den van bijv. een Beethoven. uit hungedichten. De teksten die Schubert tie waagde - Schubert heeft op een thema In Die schone Miillerin, het kleine aan zijn vrienden ontleende, waren van hem enkele variatiesgeschreven en drama dat zo luchtig in en zo triest ein- meestal miskleunen, maar sours wist de componeerde een graflied op een gedicht digt, is de aandacht op een enkele persoon componist ze met onvergelijkelijke muziek van zijn broer Heinrich Der Yingling auf afgestemd, de jonge molenaar. We weten te verzilveren. dem Hiigel. Dietrich Fischer-Dieskau houdt nauwelijks wat hid doet - er is bijna geen Van Johann Mayrhofer, met wie niet van dit lied en toch vinden we het een handeling - wel wat hi j voelt. De liederen Schubert een lane tijd samenhokte, wer- echtgeslaagde kleine ballade. Schubert bezingen afwisselend zijn gevoelens - den door zijn vriend ruim vijftig dichtstuk- verdeelt zijn lied in vier episoden, elk met zwerverslust, liefdesnood, ijverzucht, on- ken op muziek gezet. Mayrhofer was een een eigen toon en toonaard. De 'treurnis' geduld - of het landschap - een beekje of melancholicus 'gewohnt zu schweigen im- (E Moll) van dejongeling, het contrast met het woudverschiet. Dit liederenboek is ook mer und zu trauern', die zich in zielsont- de vreugdeschenkende lente (C Dur, beek- eenprentenboek. We leven de tocht met de reddering het leven ben m. Hi' was een jesgekabbel, vogelgetjilp), de treurmars bij jonge molenaar mee, we zien de natuur, UIT SCHUBERTS LIEDEREN 15 M. von COLLIN (Original key D minor) Langsam (Lento) Wehmut WWWIN WW INNISMIII WW1 INININNIII= .01010111MO WNW WINWIIIIMININ OMNI op. 22, No. 2 UMW WNW ti Wenn id. durehWaldund Flu ren gelf, es wird niir dann so MMINI111111111, =MS ......1111111111111111 NNW MENNEN NS MNIE I WNW MEM M' MSS ^Nr 2 Na3 ' =IN WIWNWINNIN=INNIN NNW ?A= = me W11,14 tql.r"nr1211011111= WNW B =F:1172. VININNIZNI Inn. II NOV ;f. KM* MOM Iff;0.W1 I MIP9 : I. ,--- --........ me r---(1. NM ..,,In MN WWI WINI imam .... ims .... —..--,.... ..— . ..... MINIMS 1,:‘ ' ' =a, u urzurgrpurrillfar OW- "2 Nek dr' NW" i IMIN ON '1;111 SI la WO N, IWO INN77 = 0 Mill s W, %W. MININWININNIINWINNINI INIIIIIWNINNONNINNINNW M. IV : WIN NNINNINNINININNIN MN MININWIS MI NIN WIN WINNWIN ==...= = == === ........... El ---- # wohl undweh in iP V der Brus so wohl,sowehiwennichdie Au_ in Hirer Schintheit F e INNINININNW INNWININ11111 ENS 411WINITO IT, WNW INNE NNININNIN WWWWINI 0. ; • WON ,,,.71111a = MOM ,. van departituur. Enkel in het oktobernum- vIIIVARIIIII/G M dINIIINIWIINIF.711111111111111^ .11117111211111J1P RI NENwisper air A wry rom =I mer '89 van het door hemzelf uitgegeven V t II kunsttijdschrift 'Arts' lichtte hi' een - be- rn i slist niet archivarisch interessant - ti 'e van ,. _1 1 de sluier op. Na Aerts' dood in 1993 kregen {A} de Vrienden van de (Oostendse) Stedelijke Musea een fotokopie van de partituur in hun bezit en besloten de muziek uit te kie- zen voor uitvoering en opname n.a.v. het vijftigste overlijdensjaar van de meester (1999). Als proloog op dit grootse opname- project, dat naast Ensors werken alle op hemgeinspireerde opussen zal omvatten, met inbegrip van de orkestwerken, knee de Oostendse pianisteSusanne De Neve, o.m. verbonden aan de WENK- en Erasmushogescholen, de opdracht om de `Valse Caprice' in het najaar 1996 te creeren. De eerlijkheid gebiedt ons te stellen dat de partituur nauwelijks diepgaand onderzoek (papiersoort, watermerk, wetenschappelijk gefundeerde beschrijving...) waard is. Ensors salonwerk (met de makkelijk in het oor liggende hoofdmelodie) kan gerust het repertoire in met een meer oppervlakkige beschrijving. Het handschrift omvat vierpagina's en is van de hand van de uit ever van de Gamme d'Amour(partituur + litho's - uitg. 1929) Joris ('Georges') Vriamont: Ensor kon immersOen muziek noteren. Hoewel de pianopartij niet gedateerd is, is zij beslist A ME la 711111MQ1111111111111=1111111:11111111111111^^ eenprodukt van de jaren dertig, waarbij 1•11111P1111 WEI= ID] r. our111171111111140411111%^1111111.211111.111111111311111GAIUMINNINIIIIICJIMEAPIINIMMUIIII het niet onwaarschijnlijk is, dat zij berust kly op een improvisatie die Ensor over vele ja- ren heen tot de neergeschreven vorm dreef. IN EN OM DE KUNST 233 teloos engeniaal-geslaagd met de wetten 'Van de abstractie derde en tekenlessen organiseerde naar van hetperspectief omspringt zal de paral- naar het oneindige' levend model. Louis Lebeer merkt in zijn lel onmiddellijk onderkennen! De composi- boek 'De tekeningen van Felix de Boeck' tie is dan ook vooral te beschouwen als een Een eerste rondleiding in het terecht op dat de tekening van het levend (matig snel uit te voeren) wals waarbij de Felix de Boeckmuseum model dat uit 1917 bewaard is gebleven meester zich — behalve in de B-geleding in g een fysisch slaafs nabootswerk is, maar Des — stevig vastpinde op 'sol bernol'. Wat RAOUL MARIA DE PUYDT duidelijk cubistische trekken vertoont die Des hem overigens aan speeltechnisch als neiging naar een niet-figuurloze profijt zal hebben opgeleverd is duister: zo- Bij het binnentreden van het majestueus abstractie. wel de tonen Ces(in Ges) als C(in Des) zijn nieuw museum aan de Kuikenstraat in Zonder het werk van Vincent van Gogh te immers witte toetsen. Zou hi' j zich dan toch Drogenbos wordt de bezoeker herinnerd kennen, wiens briefwisseling aan zijn broer eenmaal hebben laten leiden door het ma- aan de eerste steeple in op 28 mei 1994. Theo een diepe indruk op de jonge Felix jestueuze karakter van deze (overigens Sindsdien werd onverdroten verder ge- naliet, bleef hem steeds bij dat de kleur het voor de hand liggende) modulatie? Het werkt aan eengebouw dat architecturaal is belangrijkste en het boeiendste is voor een klinkt zeer vergezocht maar Ensor kon sub- opgetrokken in de geest van deze grote schilder. Ook al schilderde hi' j maar kort in tiel zijn, zeer subtiel... en had, voor zo'n kunstenaar, die de cirkel als zinvolle uitte- die trant toch is het portret van Titske Ots, kort werk, net zo goed in Ges kunnen door- kening van het levensbestaan vooropstelde. (1917) of 'Hooioppers' (1918) een gloedvol componeren. Op het thematische viak ver- Zo worden in de architectuur van hetge- Goghiaans kleurenspel. Jan de Landsheer wijlde de schilder-musicus bij een elemen- bouw de rechtlijnige muren afgerond naar verwoordde het aldus in het tijdschrift taire Fortspinnungsthematik met nauwe- een volgende module toe en valt de ron- Brabant in 1970: 'Heel de gloed van zijn palet lijks motiefontwikkeling. ding van enkele vensters, die boomgaard lit in 't landschap uit escort. De zon, hevig Zowel formeel als karakterieel onder- en natuur moeten betrekken in het muse- geel, gloort in een helle hemel. Populieren, scheidt de 'Valse Caprice' zich in niets van umgebeuren, ten voile op als symbolische waarvan de stammen ontvlammen, verschroeien Ensors andere composities die men even- visie van de meester. Waar het Paul hun kruinen in de zonnebrand. Dit fantastisch eens als harmonisaties van een sopraan- Delvauxmuseum in Sint-Idesbald-Koksijde beeld staat op zijn hood in 't water en schijnt melodie kan beschouwen. De doorzichtige, teruggaat op een vissershuisje dat onder- veel die er te reiken dan de bedding. Zulk kleu- veelal symmetrische periodische bouw van , gronds werd uitgebouwd, is het Felix de rengeweld wordt met het hart geschilderd; de 'Gamme d'Amour'-nummers keert ook Boeck mu seum, het derde dat in Vlaanderen 'tpenseel draaft in een roes van enthousiasme hier terug (ter vgl.: A + opmaat + 35 mt. I B o pg etrokken wordt voor een kunstenaar en begeestering'. =16 mt. / C— 36 mt. / N = 18 mt. / D = 36 van de twintigste eeuw na Permeke en Felix de Boeck las veel. Stijn Streuvels, mt.), net als de voorkeur voor motieven als Delvaux, ten voilegeIntegreerd in de na- Felix Timmermans, maar de Scandinaven metrische ostinati, het klassieke tonale en tuurlijke levenssfeer van de schilder-boer en vooral Dostojevsky trekken zijn wereld harmonische verloop, het danskarakter, het uit Drogenbos. open. Schuld en boete waren een ander overwegend matige tempo van de bewe- verhaal dan het boerendorp van zijn ge- in en de adel en tederheid van de toon- Natuurgetrouw boorte. Ook de innerlijke mens kwam er in aarden (eigenlijk vrij voor de hand liggend Felix de Boeck is geboren in 1898 en als jon- al zijn aspecten en tegenstellingen aan bod: bij zwarte toetsentoonaarden) en de func- ge knaap, die am er zijn eerste communie hoop en twijfel, arm en rijk. Zo zou Felix tionele eenvoud van thematiek, ritme en achter de rug had, volgde hi reeds teken- de Boeck in zijn later Leven bij iedereen eer- metrum. Waar Ensor als improvisator een lessen bij P. Crabs, een etser uit Drogenbos. bied afdwingen, bij intellectuelen, notabe- reputatie als beeldenstormer genoot, was Het was Louis Thevenet, met wie hij voor len en de gewone man en vrouw, telkens hi' als componist duidelijk de conservatieve het eerst exposeerde in 1915 op de eerste diepdoordacht filosoferend over leven en exponent van de eigentijdse burgerij, waar- verdieping van het café 'De rote en el' ' dood, die hi' beide door en door zou bele- toe hi' zo graag behoorde, maar die hi' niet- met de tekening 'De Wilgen', die het nodi- ven. temin — met bijna boosaardig welbehagen — ge verfmateriaal en het eerste doek bezorg- In 1917 exposeerde hi' met de kunstkring quasi bestendig overleverde aan zijn ironie, de aan deze zeventienjarige jongeman, die 'Doe stil voort' fauvistisch werk, leerde er sarcasme en cynisme. zoals alle beginnelingen naar de natuur o.m. Prosper De Troy,er Jozef Peeters en schilderde. Met deze stillevens van voor Victor Servranckx kennen. De aanzet voor Als componist raakte de Oostendse meester 1916, die nooit eerder geexposeerd werden, deabstracte richting staat aangegeven in de niet eens aan de enkels van zijn eigen pic- start in module een de museumrondlei- module twee van het museum. turaal genie. Maar toch voegt de 'Valse ding. Aan conservator Jan de Kelver ver- Caprice' alweer een vleugje charme toe aan trouwde hi' toe, toen hi' kort voor zijn dood Pionier van de abstracte kunst de andere Ensor van wiens tonale conter- ze voor het eerst liet inlijsten, dat hi ze Na WO I werd Felix de Boeck opgezweept feitsels Firmin Cuypersi getuigde: 'une sati- geschilderd had om indruk te maken op in de revolutionaire geest van zijn tijd. De re de la musique fine et precieuse, eprise de ro- Marieke, zijn toekomstige vrouw, die hi al- jeugd schreeuwde om vernieuwing. Deze coco et de rengaines' . Hoewel de auteur deze dus op de hoeve 'van Breetwater', waar hi' vernieuwing van de maatschappelijke ver- fraaie zin aan de 'Gamme d'Amour' wijd- geboren was, vergastte. houdingen zou zich in de kunst verwezen- de, achten wij die net zo goed van toepas- Na deze stillevens volgen een paar muren lijken door de stap naar de abstracte kunst sing op de (her)-ontdekte 'Valse Caprice'. waaraan impressionistisch werk uit 1916 te zetten. De voedingsbodem werd gelegd hangt. .Dar zien zien we dan schilderijen in door Aug , ust Vermeylen Europees avant la NOTEN een 'Goghiaanse' stij1 en uiteindelijk land- lettre, wiens cursus kunstgeschiedenis hi' 1 Aspects & Propos de James Ensor, Brugge, 1946. schappen uit 1 917-1918 in een fauvistisch als vrije student aan de ULB volgde. Hi' timbre. leerde in die tijd ook Flouquet kennen en In deze periode werd hi' lid van de kunst- de gebroeders Bourgeois in de kring 'Centre kring 'Doe stil voort', die in "t Vlaams d'Art' in Brussel. In de jaren twintig speel- Huis' op de Brusselse Grote Markt verga- de Felix de Boeck internationaal een voor- 234 IN EN OM DE KUNST dat de menselijke figuur van dan af niet meer we te denken is uit het ceuvre van deze kunstenaar. Het kerkhof, gesymboli- see rd door vier kruisen, het verlies van vier van hun kinderen dwingt even een minuut van stilte en ingetogenheid af. Wanneer de vogel op het kruis verschijnt is het Pasen. In 1925 verdween 'Het overzicht'. De ab- stracte kunst kreeg geen gehoor. Op de ex- positie in zaal Delgay werden ze bijna uit- gejouwd. Jozef Peeters en Karel Maes stop- ten ermee. Lacosse, van Tongerloo en Seuphor weken uit naar Paris. Bij Felix de Boeck had de cyclus van de genesis een lichtpunt gebracht dat de toekomst verze- kerde. Hi' schilderde kinderkoppen en moederschappen. De cirkel had in zijn werk zijn intrede gedaan. Vanpunt tot cirkel Het Felix de Boeckmuseum in Drogenbos. Ter gelegenheid van zijn tentoonstelling in de Koninklijke Musea voor Schone Kunsten vans 981 werd gekozen voor de titel 'Van aanstaande rol in de opgang van de ab- voortouw nam in de krachtige stroming punt tot cirkel', omdat zowel in het abstrac- stracte kunst, zoals de recente tentoonstel- van de abstracte kunst, omdat hi' waar- te werk van Felix de Boeck als in zijn later ling in het Gemeentekrediet 'Abstracte sc hijnlijk niet anders kan sinds De Boeck magisch symbolische oeuvre dit zijn stra- schilderkunst in Belie 1920-1970' nog on- opnieuw in de aandacht kwam bij de her- mien bij uitstek is gebleven. In de inleiden- voldoende aantoonde. Hi' j was er samen ontdekking van de abstracten in de jaren de tekst van de catalogus beschrijft Phil met J. Peeters, V. Servranckx, K. Maes en zeventig o.m. ingevolge de grootse tentoon- Mertens het aldus: 'Bij het ontleden van het G. van Tongerloo een van de pioniers van. stelling met belangrijke catalogus van de werk van Felix de Boeck zijn enkele contacten Hi' nam in 1921 deel aan de internationale hand van Ph. Mertens 'Pioniere der duidelijk herkenbaar. Van de vroegere fauvisti- tentoonstelling van moderne kunst in Abstrakten Malerei in Belgien' (1973, sche werken tot de latere zelfportretten en zelf- Geneve met vijf werken. Jozef Peeters Galerie Gmurzywska in Keulen), voorafge- gaven heeft eenzelfde impuls de schilder in zijn (1895-196o) was secretaris van de kunst- gaan door de tentoonstelling 'Naar een zui- achtereenvolgende stadia en thema's gemoti- kring 'Moderne Kunst' waarvan voornoem- ver beelden. De eerste Belgische abstracten veerd. Een diepere godservaring, de vereenzel- den medeleden waren. Michel Seuphor, 1918-1930' in het Koninklijk Museum voor vin g van de natuur met een cosmisch zijn en P seudoniem van Fernand Berckelaers , Schone Kunsten in Brussel(1972). Hi' laat met degodsgedachte vormen het geestelijk stra- stichtte in 1921 het maandblad 'Het over- echter na om het abstract ceuvre van F. de mien, waarop zijn creatieve instructie zich heeft zicht'. Naast buitenlandse namen zoals Boeck te beschrijven, waartoe module drie gebaseerd. Hierbij heeft hi' naar enkele steeds Leger, Kandinsky en de Delaunay's kwa- en vier van het museum hem best kunnen weerkerende middelengegrepen, waarvan punt men zowel Maes, Servranckx als Flouquet inspireren. en cirkel de meestfrequente en de meest beteke- en De Boeckgeregeld aan bod. De acti- Inderdaad het abstract ceuvre van F. de nisvolle zijn en in een varierende kleurruimte visten van de abstractie waren verenigd. Boeck is biezondergevarieerd. Zijn verzet voortdurend wisselende dimensies krijgen' Seuphor zou echter in 1925 Antwerpen tegen het zinloze geweld van WO I staat af Deze cirkelbeweging uitgevoerd met de verlaten voor Parijs, waar hi' nog steeds te lezen in 'Duizelingen', waar de duistere passer, die de vrijzinnige tijdgenoot Jan de verblijft. kleuren de oorlogsellende symboliseren, Landsheer hem voor het eerst meebracht, Ook in Brussel werken de avant-gardisten terwijl de heldere kleuren van de toekomst werd een dominante in zijn werk. De cirkel De Boeck, De Troyer, Peeters en Servranckx eindigen op een lichtgloed van hoop. Er rond de kring 'Doe stil voort' en zijn de talrijke abstracte landschappen, R. Magritte en P.L. Flouquet rond 'Centre waar de zon nooit ondergaat. De bomen d'Art'. Deze laatste zou dan samen met vormen op zichzelf een drieeenheid. Er zijn Felix de Boeck, Mieren. K. Maes en degebroeders Bourgeois het de zeeen met een variatie aan heldere kolo- weekblad '7 Arts' opstarten, waarin met rieten, waar zonsopgang en zonsondergang regelmaat werk van De Boeck werd gere- mekaar ontmoeten. Zoals bij het schep- produceerd. Als we de gevelstructuur van p ingsverhaal doen de dieren hun intrede. het F. de Boeckmuseumplaatsen naast die De dieren van de boerderij: slier, konijn, van 'La cite moderne' van Victor Bourgeois zwijn. De symbolen van de vlucht: duif, metglasramen van Flouquet (1925), dan is zwaluw, vleermuis. Degeborgenen der aar- er een zinvolle vergelijking tussen beide te de: mier, mol, aardworm. Hierbij ma g de vinden. Ph. Roberts-Jones, die wellicht slak niet vergeten worden, die steeds met F. de Boeck niet in zijn hart draagt, moet haar voelhorens in kruisvorm naar de zon in zijn catalogus bij de tentoonstelling toe kruipt. Ten slotte verschijnt de mens. 'Abstracte schilderkunst in Belie 1920- Alhoewel de tegenslagen van Felix en zijn 1970' toe even dat E de Boeck met geliefd Marieke hierbij hun dramatische Servranckx, Peeters, Flouquet en Maes het uitbeelding krijgen, moet gesteld worden IN EN OM DE KUNST 235 is voor de schilder niet zomaar een effect, immateriele kleuren geschilderd/ . 'Met het aan- het oorlogsgeweld. Met bloedrode en zwar- maar een metafysische werkelijkheid. Het treden van de moeder en het kind werd de kring te kleuren verbeeldt hij in 1933-34 de vij- is de inverfstelling van de verschijning van de genesis eveneens gesloten.' andschap tussen de landen. De ervaringen mens zoals Teilhard de Chardin het wist te De Barensnood is een aangrijpend gegeven, van WO I zijn niet vergeten, maar een kun- verwoorden. Het lichtpunt, de cirkel, zijn waarbij de cirkels samengebald worden in stenaar ziet ook vooruit... elementen van eenzelfde eeuwige betrach- een kramp van Teed en pijn. Het strakge- De mens schenkt leven, arbeidt en bidt. ting, die leven en dood steeds opnieuw met spannen lichaam, omgeven van Licht, Felix de Boeck is heel zijn leven boer geble- zich verbindt. De Boeck refereerde herhaal- spreidt de hand open. De barensnood van ven our schilder te zijn. Als hij de triptiek delijk naar Pascal's uitspraak 'Dieu est un de vrouw is tevens de aanloop voor 'de van de arbeid schildert, dan is de oorlog cercle dont le centre est partout et la circonfe- zelfgave'. De mens, die nieuw leven maakt, nog in voile gang en hij weet hoe hard het rence nulle part'. Deze cirkels werden leven geeft zichzelf aan de andere. Bij het drieluik boerenleven van het spitten, zaaien en en dood in het werk van De Boeck, omdat van de zelfgave, dat F. de Boeck in 1979 aan maaien is. In okergele tinten komt het hij ze aan den lijve heeft ondervonden. Hij de Sint-Goedelekathedraal in Brussel spierarsenaal tot voile expressie. kende de blijdschap van het moederschap schonk, heeft hij het thema van de gave Vergeleken met het drukkend gevoel dat van zijn Marieke, maar hij kende ook de volledig uitgewerkt. De gave van het leven uitgaat van de boerenmens bij C. Permeke harde klappen van de dood, de teruggave dat van God komt, culmineert in de mystie- wordt hier de arbeid veredeld tot een sa- aan de schepping van vier van zijn kinde- ke gave, het sacrament van het brood dat craal gebeuren. ren. Kernachtiger dan Jan de Landsheer gebroken wordt als lichaam van Jezus tot De confrontatie met de dood bracht hem kan het niet gezegd: 'De dood illustreren ver- vreugdevol samenzijn met de mens en de tot de gekruisigde Christus. De Boeck schil- vult ons met vrees. Zijn grootheid overtreft on- wereld. Het begin en het eindpunt van alle derde spijtig genoeg nooit een kruisweg, ze menselijke onvolmaaktheid zo zeer, dat we cirkels komen er in samen. De passerstruc- zoals Albert Servaes, doch benaderde de sours uitmonden bij verwaandheid of ontering. tuur verdwijnt op de achtergrond door het Christus-figuur herhaaldelijk vanuit zijn Maar de Boeck volbracht de opdracht, omdat hij dramatisch perspectief dat de kunstenaar geloofsvisie. Een getormenteerde Christus verkeerde in staat van genade, hetgeen de mens biedt. aan het kruis, die doorheen de dood het le- zeldzaam gegund wordt.' Phil Mertens vat het aldus samen: 'De gees- ven schenkt. Het ultieme liefdesgeschenk is Vandaar de grote thema's, Moederschap- telijke dimensie die hij aan punt, lijn en cirkel de eucharistie, die hij in een zegenend ge- pen, Barensnoden en Zelfgaves, die hij is heeft toegevoegd heeft er de symbolen van zijn baar aanreikt. Alhoewel hij de meester van blijven herhalen tot het einde van zijn gemoeds- en gedachtenwereld van gemaakt. In het zelfportret kan genoemd worden zal hij leven. zijn fauvistische landschappen is de zon de cir- het gelaat van Christus nooit afbeelden. Hij Zoals H. Van Daele schrijft in de monogra- kel van het dynamische leven die in zijn licht- suggereert het enkel. Hiermee wil hij dui- fie, die in 1985 bij Lannoo verscheen: 'De veld de goddelijke aanwezigheid te midden van delijk stellen dat Christus, ook al wil Hij volmaakte aanwending van de cirkel is bij Felix de krachtlijnen en kleuren van een uitbundige met de eucharistie bij de mens blijven, bo- de Boeck misschien wel gebeurd, wanneer hij natuur materialiseert. Daar heeft die cirkel nog venaards is, iets wat onbereikbaar blijft, een het moederschap-thema behandelt. Zo rauw als een animistisch karakter en beleeft Felix de wezen waar alleen een mysticus naar blikt hij de dood schildert, zo teller bouwt hij van cir- Boeck, die zijn hele leven op de ouderlijke boer- met ontzag. kels een moeder en een kind'. L. Dusar voegt derij bleef, de natuur nog als een direct goddelij- Vooraleer op de benedenverdieping te be- er in dezelfde uitgave aan toe: 'een tedere, ke expressie, terwijl hij later bezonken en medi- oplichtende omhelzing tussen moeder en kind, tatief, punt en cirkel niet meer als incarnatie, vol smart, mildheid en overgave vertaald in een maar als symbool van een transcendentale ken- Felix de Boeck, Moederschap. golvend spel van gesloten cirkels en in lichte nis neerschrijft en er de kleur in Naar menselijke (Foto: Filip Frans van Cauwelaert). emotionele betrokkenheid aan toevoegt' . 'In zijn diepgeworteld geloof en in zijn intens natuurbe- leven heeft Felix de Boeck de vanzelfsprekende Felix de Boeck, Bruidszang. tekens van zijn picturale taal gevonden, die niet als op zichzelf bestaande geometrische plastische figuren moeten afgelezen worden, maar in hun dubbele betekenis van vorm en inhoud aanslui- ten bij de grote symbolen van het Leven'. Oog in oog Na degrote formaten, na de Franciscaanse werken, na de Christusepisode komen de zelfportretten. De we er heen is nog lang: tot module negen. Na de eerste vier modules op de gelijk- vloerse verdieping doorlopen te hebben vooraleer naar beneden te trekken richting boomgaard worden we vanuit alle ge- zichtshoeken in de monumentale hall ge- co met vier grote formaten: een blauwe zelfgave, een prachtig dierenge- vecht, de zaaier en Christus aan het kruis. Een ruimte voor meditatie en reflexie. De stieren- en hanengevechten staan sym- boo voor de angst die in hem leefde voor 236 IN EN OM DE KUNST landen zien we in de gang werkjes met Franciscaanse inslag. Het is de dwarrelende beweging van 'Een vallend blad' in de herfst. Het subtiele thema van 'De re en' waarbij drie regendruppels in een water- plas terecht komen en grote ringen beschrij- ven. Zo ook 'Het madeliefje', 'De kiemende aardappel', 'Het kiemend zaad', 'Het drie-luik van het boontje'. Eenvoudige wonderen van de natuur worden uit e- beeld als een mystiek gebeuren, zoals de n . Fraciscus er zich om bekommerde. H ormaten Inmiddels hebben de vier grote f ns niet losgelaten en richten we hun een o laatste blik uit kikvorsperspectief, vooraleer halt te houden bij twee andere zalen. De vierkante heeft wellicht nog zijn eindbe- stemming niet gevonden. toekomstbe- trachting, die conservator Jan de Kelver op het oog heeft, verdient in elk geval uit kunsthistorisch perspectief ieders voile steun: een confrontatie met de andere ab- stracten uit de jaren twintig. De v.z.w. Vrienden van Felix de Boeck gaf hiertoe de aanzet door een werkje van K. Maes aan te kopen. Hopelijk zal een team van kunst- kenners hem hierbij steunen om deze afde- ling uit te bouwen, waardoor de pioniersrol van Felix de Boeck in de abstracte kunst vi- sueel verantwoord wordt op eigen bodem. Naast de zaal der abstracten is een ronde zaal gebouwd, waar mits speciale verlich- tin g de fluorescerende experimenten van de are vijftig, zowel abstracte als zelfpor- tretten, in hun eigen sfeer kunnen ge- smaakt worden. We lopen vervolgens de videozaal voorbij m een lane ge tocht te maken doorheen de o gaanderij, die gevuld is met portretten zo- als dat van Ghandi, met biddende handen, nachtlichten, barensnoden en zelfgaves om uiteindelijk te belanden bij exporuimte ne- gen, waar een retrospectief beeld gegeven wordt van de zelfportretten door de leef- tijdsjaren heen, die Felix de Boeck van zich- zelf neerborstelde. In de hoek van deze ruimte zit een venster met uitkijk op boom- aard en hoeve van de meester van g Drogenbos, die nog in restauratie is en in de komende tijd in zijn oorspronkelijke staat voor bezoekers zal toegankelijk ge- steld worden. De symboliek, die uitgaat van deze ruimte die baadt in het natuurlijk licht, is ronduit uniek. Felix de Boeck schilderde zelfportretten in reeksen. Degelaatsuitdrukking boeide hem in die mate, dat hi' j er de woorden van Levinas voor in de mond nam:epiphanie du ' visage . Een onbeperkt gamma aan kleur- varieteiten vertolkt zijn wisselende ge- moedsgesteltenissen. Blauw, paars of groen, de kleuren leiden een eigen leven soms in biezonder vreemde combinaties. Zoals L. Dusar het uitdrukte 'gebruikte' Felix de Boeck 'zijn gelaat als schakel naar het goddelij- ke, want de toegang tot het transcendente vindt haar oorsprong in het stoffelijke' of zoals Phil Mertens het schreef: 'Het steeds weer vastleg- gen van de eigen gelaatstrekken in opeenvolgen- de reeksen, het graveren van dezelfde tekens op een verschillend gekleurde achtergrond is niet het gevolg van een narcistische instelling, maar van een zoeken naar wisselende stemmingen in de kleur, terwiji het portret zelf zo abstract en gedematerialiseerd mogelijk wordt gehouden.' 'De kleuren dragen het tumult van het leven en slechts wanneer ze terugkeren tot de niet-kleur van wit en zwart bereikt de meditatie haar on- stoffelijke stilte. Daarom zijn de Witte en de zwarte doeken de meest mystieke, omdat zij in de glorie van het licht of in het geheim van de duisternis communiceren met een andere werke- lijkheid.' Ter gelegenheid van de tentoonstelling, die het Davidsfonds in 1984-1985 onder de titel 'Oog in oog met Felix de Boeck' (1916-1984) liet rondtrekken van Dilbeek naar Antwerpen, van Kortrijk naar Hasselt om in het museum Dhondt-Dhaenens in Deurle te eindigen, werd het belang van deze zelfportretten nogmaals onderstreept, waar het oog als wegwijzer naar het godde- lijke centraal staat als een magische uitno- diging tot meditatieve reflectie. Het nieuwe museum opende op 21 septem- ber 1996 officieel zijn deuren. De droom van Felix Ridder de Boeck is in vervulling gegaan: 'zijn schilderijen leven verder zonder hem'. Felix de Boeck is een van de weinigen die doorheen zijn artiestenloopbaan steeds gepeild heeft naar de ziel van de din en. Het onderwerp van zijn doeken is verstren- eld met de diepe zin van het leven. Elk g leed en elke vreugde heeft hi' gesublimeerd in zijn doeken, waarvan de thema's in de laatste jaren bijna op een hand te tellen zijn, doch waarvan de varieteit aan kolorieten een grenzen kent. Zijn moederschappen nia voor Augustus' optreden, het hoogte- van Catilina, vert. Herman Van Looy, P van de Latijnse literatuur dat door al De Nederlandsche Boekhandel 19863). , het verlies dus bedrieglijk uit het niets lijkt De mysterieuze missionaris van het epicu- Op de snaren van op te duiken. risme, Lucretius, Wilde zijn landgenoten Waar moet ik beginnen? Deze wanhopige van nodeloze angst en pijn bevrijden. Het Apollo vraag overvalt mij vaker, onder meer als ik resultaat is De rerum natura, een lang en naar het oeuvre van Cicero kijk, de rede- gloedvol filosofisch-wetenschappelijk ge- Acht ecuwen naar, de politicus, de filosoof, de brieven- dicht met atoomkracht. Ik vermeld aarze- Samengesteld en ingeleid door schrijver. En kijk, voor een keer ben ik niet lend de vertaling van Abraham Rutgers onblij om het verlies van een Latins werk: van der Loeff (Atomen to en goden, Rit rick 1)( Rynck het dichtwerk van Cicero isgrotendeels Standaard, 1996), maar wacht eigenlijk op verloren. Het is niet al willekeur en ramp- een nieuwepoging. spoed in de tekstoverlevering. De eerste contestant die in het Latin De twee belangrijkste werken van Cicero schreef en van wie het werk bewaard bleef, zijn vertaald en goed vertaald: dat is in de , heet Catullus, voor de meesten sinds dero- eersteplaats zijn De oratore (Drie gesprekken mantiek (en ook al vroeger) de zoenende, over redenaarskunst, vert. Hetty van Rooijen- smachtende en kwijnende dichter van de Dijkman en Anton Leeman, Athenaeum- g enaamde Lesbia. Maar dat beeld doet Polak & Van Gennep, 1989). Wie wil weten dezepoetische perfectionist onrecht aan: waarom de retoriek na het recht het belang- lees de schitterende inleiding van Paul Am b« rijkste produkt is van de Romeinen waar Claes op zijn al even magistrale vertaling geen houdbaarheidsdatum op staat, moet (Athenaeum-Polak & Van Gennep, 1995). onder meer dit 'gesprek' lezen. En Cicero was eengoede vulgarisator van Griekse Van Vergilius tot Ovidius en Livius ideeen: daarom is zijn De natura deorum een Er zijn zo van die periodes in de wereld- goede inleiding op de belangrijkste stro- letteren waarin in enkele jaren tijd op een mingen in de antieke (dus Griekse) filoso- paar vierkante kilometer een aantal genieen ook een taalvirtuoos was. In de jaren '6o fie. Vincent Hunink vertaalde het werk (De actief zij,n elkaar treffen en stimuleren. Dat vertaalde J. Hemelrijk al de stukken en hij goden, Athenaeum-Polak & Van Gennep, is onder meer hetgeval voor het Rome van kreeg daar de Nijhoff Prijs voor. Ik heb het 1993). Augustus. gevoel dat deze vertalingen, ondanks een Tot zover mijn uiterst eigenzinnige top Vergilius kunt u lezen in de taal van imposante recente herdruk van de Komedies twee van Cicero's werken. Maar vanzelf- Vondel, die het hele oeuvre vertaalde (twee (Ambo, 1992) jets van hun frisheid verloren sprekend zijn ook de Catilinarische (vert. keer zelfs: inproza en in alexandrijnen), en hebben (humoristische taal durft snel te E. en J. van Leeuwen, Ambo, 1992) en an- in die van Anton van Wilderode, die de- evolueren), maar dit blijft een vertaal- dere van zijn meer dan vijftig bewaar de zelfdeprestatie leverde (in 'zijn' jambische P restatie... redes vertaald (onder meer Voor Milo en vijfvoeters; diverse uitgaven). Ik vermeld Diezelfde Hemelrijk vertaalde ook de zes Teen Piso, vert. E. en J. van Leeuwen, apart de prachtig-zware Georgica van komedies van de jonggestorven Romeinse Ambo, 1993). Evergreens zijn verder de Ida Gerhardt uit 1949 (Het boerenbedrijf, Carthager Terentius uit de jaren 16o v.C. kleinodien Over ouderdom en Over vriend- Athenaeum-Polak & Van Gennep, 19943) (herdr. Ambo, 1993): subtieler, psychologi- schap (vert. W.A.M. Peters, Ambo, resp. en de Aeneis-vertaling van M.A. Schwartz in scher, Griekser, boodschappiger dan 1989 en 199o) en de Gesprekken in Tusculum proza (Athenaeum-Polak & Van Gennep, Plautus, zegt de communis opinio terecht. (vert. Cornelis Verhoeven, Ambo, 198o). 19955). En er zijn naar het schijnt drie Het al betreurde verlies maakt ook dat het Van zijn correspondentie van duizend brie- nieuwe Nederlandse Aeneissen in de maak... eerste bewaarde Latijnse prozageschrift ven, waarin van achter het zelfverzekerde Horatius: hier aarzel ik. Natuurlijk heeft hi' een soortgeschreven Voor boer en tuinder is: standbeeld Cicero de twijfelende mens populaire gedichten (oden, satiren, poeti- de beroemde politicus Cato schreef het komt kijken die het heeft over zijn eigen sche brieven) die nietgeheel zullen sterven rond 15o. Het is een voor ons vreemde vriendschappen, politieke ambities in roe- (de meeste staan verzameld in Anton van mengeling van praktische nuchterheid, rige tijden, enz., zijn er te weinig vertaald. Wilderodes Liederen uit mijn landhuis, wetenswaardigheden en traditionele reli- Ik vermeld de veertig brieven die Wolther Davidsfonds, 1988), maar kan men een g iositeit. Vincent Hunink vertaalde het heel Kassies in 1972 vertaalde (Brieven, Fibula- niet-specialist de integrale Carmina aanra- , Van Dishoeck, 1972). den? Ik vrees dat dit de dichter onrecht lezen) titel Goed boeren (Athenaeum-Polak Van die andere in Geerebaert-termen voor- aandoet en dat een aantal van zijn gedich- & Van Gennep, 1996). beeldige latinist, schoolauteur en roem- ten 'onleesbaar' zijn geworden, al was het rucht staatsman, Caesar, moet ik natuurlijk maar omdat ze zo ondraaglijk 'politiek' Op deze plaats zou een nieuwe jammer- als goede 'Belg' zijn Commentarii de bello zijn. Een goed ingeleide en becommenta- klacht moeten opstijgen: na de enkele ge- vermelden. Er is een vaak herdrukte rieerde bloemlezing: dat lijkt me het beste lukkigen van wie het werk (gedeeltelijk) vertaling van F.H. van Katwijk-Knapp uit in hetgeval van deze gedichtenslijper. En bewaard is, gaapt voor ons opnieuw een 1971 en Vincent Hunink, weer hij, publi- bij uitstek in zijn geval moet elke vertaler g ceert in 1997 zijn nieuwe versie de lezer verzoeken indien mogelijk ook het activiteit die er in de tweede helft van de (Athenaeum-Polak & Van Gennep). zo Latijns-condense origineel ter hand te tweede eeuw en in het begin van de eerste Ik besluit mijn prozaische schoolrijtje van nemen. Hoe het ook zij hier dient met ere eeuw v.C. geweest is. En zo komt het dat p re-Augusteische groten met Sallustius , vertaler Piet Schrijvers te worden genoemd: we meteen belanden bij Cicero en Caesar de historicus-moralisator die meegezorgd hi' bracht zowel De lyrische gedichten (proza) en bij Lucretius en Catullus (poe- heft voor de monsterlijke uitvergroting (Ambo, 1993) als de befaamde Ars Poetica zie). De volle eerste eeuw, de roerige decen- van de affaire-Catilina (De samenzwering (Athenaeum-Polak & Van Gennep, 19902). 238 IN EN OM DE KUNST Van deze vertaler zijn ook de inleidingen Van Livius verschijnen dezer dagen twee vertalingen van het laatste decennium zijn en andere 'begeleidende teksten' echte aan- volumineuze vertalingen: de eerste eeuwen de Priapea, een miskende anonieme bundel, raders. Dat is in vertaalland spijtig genoeg van Rome (boeken r t/m 10; vert. F.H. van van Harm-Jan van Dam (Athenaeum-Polak lang niet altijd het geval. Katwijk-Knapp en Hetty van Rooijen- & Van Gennep, 1994). En dan was er de liefde (en de contestatie Dijkman) en de befaamde Tweede Punische Ik eindig in bittere schoonheid met Tacitus, van Augustus), in de personen van Oorlog, de uitputtingsslag die Rome met de historicus van Romes vroege keizertijd; Propertius, Tibullus en Ovidius, drie de Carthager Hannibal leverde (boeken 21 wellicht de krachtigste stilist in de Latijnse Alexandrijnen en dus drie dichters die aan t/m 30; vert. Hetty van Rooijen-Dijkman literatuur. Ik moet hem vermelden, al kan hun lezers eisen stellen. Ik hoop voor (Athenaeum-Polak & Van Gennep). ik de bestaande Nederlandse vertaling van Propertius dat hi' alsnog een vertaler van zijn hele werk spijtig genoeg niet aanraden. Claes-kaliber vindt en vermeld van Van Phaedrus tot Suetonius Het is wachten op een versie die iets meer Tibullus depoging van John Nagelkerken Dat we het hoogtepunt gehad hebben, bete- mededogen heeft met haar Nederlandse (Ambo, 1994). Van Ovidius kan ik in ver- kent niet dat er niets interessants meer te lezers. taling alleen zijn Metamorphosen (vert. melden valt, al stond de 'kunstmatige' en Van Suetonius, Het Laatste Nieuws van het Marietje d'Hane-Scheltema, Athenaeum- lite keizerlijk hof, zijn die vertalingen er wel. Polak & Van Gennep, 19943) noemen, een ratuur van onze tijdrekening sinds de ro- De klus is dan ook veel minder veeleisend mythologische verhalenketting van for- mantiek en tot voor kort veelal niet hoog (vert. H. Verbruggen, Romeinse keizers, maat. Ik doe dat niet alleen omdat dit zijn aangeschreven. Dat is te merken aan het Acco, 1986 en D. den Hengst, Athenaeum- populairste en meest invloedrijke geschrift vertaalaanbod:geen enkele epicus uit de Polak & Van Gennep, 1996). is — de meeste mythologische verhaaltjes eerste eeuw lijkt een kans te maken die u en veel oude schilders kennen en ken- (Lucanus, Statius, Valerius Flaccus...). Van Apuleius tot het Corpus Iuris Civilis den, kept u in zijn versie maar ook om- Seneca komt chronologisch het eerst (ook Dit tussenkopje is misleidend: het geeft de dat er van de rest van het werk van deze omdat de fabels van Phaedrus vreemdge- indrukwekkende indruk dat ik hier vijf 'liefde-volle' dichter vol ironiegeen leesba- noeg recent niet vertaald zijn), de stoicijn eeuwen zal overspannen, van de tweede tot re Nederlandse vertalingen bestaan. Moge die vaak als een (zeer) vroege christen werd de zesde eeuw. Maar dat stelt niet zoveel dit meteen een waarschuwing zijn: het is beschouwd en daarom lane tijd heel po- voor. Dat heeft twee redenen: er is van deze niet al goud wat op de prachtige ruggen pulair was. Systematisch stoicisme leest u periode, waarin het christendom van cata- van die mooie klassieke boeken blinkt. Er in zijn Dialogen (vert. T. Janssen, Boom, combengodsdienst evolueerde tot staatsre- zijn ook schandelijke produkten versche- 1996), maar de kortere Brieven aan Lucilius ligie, veel verloren en er is van het bewaar- nen, regelrechte aanslagen op weerloze (vert. C. Verhoeven, Ambo, 19902) zijn aan- de maar weinig vertaald. antieke auteurs postume moorden. , trekkelijker lectuur, als u ze met mondjes- Apuleius is vooral bekend als roman au- Een bekentenis: ik heb van de historicus en maat tot u neemt tenminste. En het zal de teur: zijn Gouden ezel of Metamorfosen is een g verdienste van Hugo Claus blijven dat uiterst vermakelijk verhaal van de mens van een kleine duizend jaar 'Rome' heeft Seneca's tragedies weer in de belangstelling Lucius die in een ezel verandert en dankzij geschreven, pas recent een flunk gedeelte kwamen, dankzij zijn bewerkingen van Isis weer mens wordt (vert. M.A. Schwartz, van tien zog g Thyestes Oedipus en Phaedra (herdrukt in, De gouden ezel, Athenaeum-Polak & Van normaal leestempo gelezen. Benieuwd of ik Toneel IV, De Bezige Bij, 1993). Gennep, 19963 en vert. S. van den Broeck, in de Lae Landen een 'medelezer' heb. In dezelfde tijd als Seneca leefde Petronius. Metamorfosen, Houtekiet 1988). Het boek , Het is een ramp van de eerste orde dat zijn bevat onder meer het sprookje van Amor en roman Satyricon grotendeels verloren is. Psyche. Een goede inleiding op Apuleius Dat blijkt uit de fragmenten die wel be- (en Petronius) is De Sater van Paul Claes. waard zijn en waarmee we het boek moe- Het Pervigilium Veneris is een (voorlopig ten reconstrueren (vert. A.D. Leeman, nog?) anoniem gedicht van nog geen hon- Ovidius Athenaeum-Polak & Van Gennep, 1989). derd verzen. Het bezingt de lente en de Met Petronius"helden` en schlemielen be- liefde, op een aanstekelijke manier (vert. landen we in de lagere regionen van de sa- P. Lateur P, 1996). Metamorphosen menleving en van de literatuur: genres als Hetgrootste vertaalproject dat ik ken is de de roman, nu het necplus ultra, en in de eerste integrale Nederlandse vertaling van poezie de satire en het epigram stonden in het Corpus iuris civilis, die aan het ver- Rome niet hoog op de literaire appreciatie- schijnen is (Walburg Pers-Sdu Juridische & schaal. Twee meesters trachtten daar iets Fiscale Uitgeverij, 1993-), het gecodificeerde aan te doen: Martialis, degrootmeester van Romeinse recht dat keizer Justinianus liet het kleine epigram, en Juvenalis, een sati- samenstellen. Deze vertaling is meteen een rendichter in de moderne zin van het teken van de ti d: ook geinteresseerde juris- woord. De twee traden recent in de belang- ten liken hun Latin niet meer te beheersen. stelling dankzij goede vertalingen: Frans Het erfgoed mot via vertalingen gered en van Dooren bracht een selectie van (kunstmatig?) in leven wordengehouden. Martialis (Romeinse epigrammen, Em. Querido, 1996) en E.B. de Bruno opende Afrondend zelfs de deuren van het musee secret (Sex U bent aan het eindgekomen van een lange en eros bij Martialis, De Arbeiderspers, opsomming die op het moment dat ze ver- 1979); Marietje d'Hane-Scheltema kreeg de schijnt alweer verouderd is: er verschijnt Nijhoff Prijs voor haar integrale Juvenalis wel elke maand een nieuwe vertaling van Athenaeuni—Polak & Van Gennep (De Satiren, Athenaeum-Polak & Van een Grieks of Latins werk, vaak van min- Gennep, 1984). En een van de allerbeste der bekende auteurs die zeer de moeite IN EN OM DE KUNST 239 waard zijn, maar om allerlei redenen veron- achtzaamd werden. Het past tot slot dat ik de hausse relativeer: veel van de genoemde boeken hebben een oplage die te vergelijken is met die van de gemiddelde moderne poeziebundel. (Dat is niet het geval voor de canonieke groten als Homerus, Plato, Vergilius en Ovidius: daar worden sours oplages van enkele tiendui- zenden exemplaren gehaald en kunnen er meerdere vertalingen naast elkaar bestaan.) En bij de koper is er ongetwijfeld veel sno- bisme: het kan aan mij liggen, maar ik ont- moet zelden iemand die Vergilius' Aeneis van de befaamde storm met de bevende Aeneas tot aan de zieltogende Turnus, het ultieme slachtoffer van de wrede Aeneas, heeft gelezen, of die net klaar is met de hele Plato. We moeten niet naief zijn: de afstand tussen ons, (post)modernen en de ouden is groot en de lectuur vergt in veel gevallen enige inspanning. Natuurlijk ben ik ervan overtuigd dat die inspanning de moeite waard is. En het verheugt me dat aspecten van 'de' Oudheid (weer) in zijn, op veel niveaus en in veel kunsten en kunstjes. Ik ben tegelijk blij dat kennis van de antieke 'letteren' niet meer zo nodig hoeft. Zo is er alle kans dat ongedwongen kennismaken met de oude teksten eindelijk weer iets bevrijdends en feestelijks wordt. Goede vertalingen dragen daar onwaardeerbaar toe bij. NOOT Volledige bibliografische gegevens vindt u in: De Oudheid in het Nederlands van A. Welkenhuysen en schrijver dezes (Ambo, 1992). Deze bibliografie wordt aangevuld door nieuwe listen in het tijdschrift Hermeneus. De meest recente daarvan staat in nummer van jaargang 67 (februari 1995). De volgende verschijnt in jaargang 69, nummer 5 (december 1996). Bloemlezingen liet ik onvermeld, maar ik waag het hier een uitzondering te maken voor mijn eigen Op de snaren van Apollo. Acht eeuwen Latijnse poezie (Ambo, 1993), een boek vol vertalingen, ook van auteurs (vooral uit het begin van de Latijnse poezie, en uit de iste eeuw n.C. en daarna) die eldersgeen kans krijgen. Het nieuwe Maerlant-beeld THEO COUN Frits van Oostrom Maerlants wereld, zw.-w.-illustraties, 23o x 148 mm., 487 blz., genaaid 995 fr, ingebonden vakeditie met aan- tekeningen en literatuurlijst 150o fr. Petra Berendrecht Proeven van bekwaamheid. Jacob van Maerlant en de omgang met zijn Latijnse bronnen, 215 x 155 mm., 373 blz., genaaid woo fr. Beide werken zijn uitgegeven door Prometheus/Amsterdam, 1996 en worden verdeeld door Standaard Uitgeverij, Belgielei 147 A, 2018 Antwerpen. 1995-1996 zijn voor de Maerlant-studie nu al 'vette jaren'; samen met de publikaties uit de laatste twee decennia bezorgen ze ons een Maerlant-beeld dat in menig op- zicht afwijkt van wat men in de grote litera- tuurgeschiedenissen aantreft. Op 7 juni 1995 promoveerde aan de Rijksuniversiteit Leiden Petra Berendrecht op haar proef- schrift Proeven van bekwaamheid. Een half jaar later, op i december, was dat ook het geval voor Jos Biemans in Utrecht met zijn dissertatie Onsen Speghele Ystoriale in Vlaemsche, Codicologisch onderzoek naar de overlevering van de Spiegel historiael van Jacob van Maerlant, Philip Utenbroeke en Lodewijk van Velthem. En nu ligt ook de omvangrijke studie van Frits van Oostrom over leven en werk van Jacob van Maerlant in de boekhandel. Op een na waren die auteurs ook medewerkers aan het Maerlant-num- mer van Vlaanderen in September-oktober 1993. Proeven van bekwaamheid van Petra Beren- drecht is het resultaat vangedegen filolo- gisch onderzoek. Zij beperkt zich tot de Latijnse bronteksten, waarvan Maerlant ge- bruik maakte voor zijn Alexanders Geesten, Rijmbijbel (Scolastica en Wrake) en Spiegel Historiael, keuze die in het eerste hoofdstuk verantwoord wordt. Na de identificatie van een bron onderzoekt ze vooral hoe Maerlant va voor Maerlants biografie volledig op zijn kort aan het historisch maatschappelijk werk zijn aangewezen - er is tot op heden aanzien van de kostersfunctie en overdrijft Been enkel historisch document ontdekt in de taakbeschrijving. waarin de dichter vermeld wordt - volgt De koster van Maerlant werd niet benoemd het boek na het stuk over Maerlants oplei- door de bisschop van Utrecht, waarschijn- ding en worming de chronologie van zijn lijk wel door de heer van Voorne. Het kos- boeken. Maar de talrijke kruisverwijzingen, terschap was ofwel een beneficium ofwel de behandeling van thema's, bronnen en een officium. Mijn geboortedorp Neerharen achtergronden bewijzen dat Van Oostrom behoorde vOOr 1796 met 64 andere pa- compositorisch ten minste even sterk is als rochies tot het dekenaat Maaseik, dat op Maerlant. Door Maerlant terug te plaatsen zijn beurt ressorteerde onder het aartsdia- in zijn tijd - Van Oostrom gebruikt het kenaat Kempen. Uit de verslagen van de meesterlijke beeld van een aangespoelde parochievisitaties door de aartsdiaken blijkt potvis (blz. 450) - heeft de auteur boven- dat in geval van een officium (b.v. Kaulille) dien in de 13de-eeuwse dichter een auteur de koster door de pastoor werd aangesteld, van Europees formaat ontdekt. terwijl dat voor een beneficium (b.v. Ondanks het ontbreken van ook maar een Kessenich) door de stichter ervan of zijn snippertje perkament met een detail uit rechthebbenden gebeurde. Had ook de Maerlants leven, heeft Van Oostrom ge- gemeente een stem in de aanstelling (b.v. tracht om van alles dat ons aan gegevens is ge- Ellikom), dan was hij meestal tevens onder- gund, het beste te maken (blz. 15). Voor zover wijzer. In een oorkonde van 1290 of 1291 ik daarover kan oordelen, is hij daarin schonk graaf Floris V en niet de bisschop ruimschoots geslaagd. Alleen met zijn visie aan de poorters van Dordrecht het recht op Maerlants kosterschap heb ik wat moei- van die ghifte [=de begeving] vander scole in lijkheden. Dordrecht ende vander costerien al daer Jacob als koster van het piepkleine Sint- (Gysseling, 1552, 34-35). Pieterskerkje in Maerlant. Zo had het tus- Wat hield het kosterschap stricto sensu aan senkopje kunnen luiden van de passage, opdrachten in? Bitter weinig! Uit het lijstje waarin Frits van Oostrom een beeld schetst van Frits van Oostrom houd ik over de die studie zich niet alleen tot een publiek van Jacob, de koster van Maerlant. Formeel goddelijke diensten aankondigen door de van filologen richt. Met zijn proloog, drie werd hij volgens hem benoemd door de kerkklok te luiden, de zorg voor gewaden, partieen, vijf boeken en epiloog heeft het bisschop van Utrecht, maar in feite door de gewijde voorwerpen, verlichting en liturgi- boek niet alleen het stramien met Maerlant heer van Voorne. De agrarische parochie sche boeken. Uit de parochievisitaties blijkt gemeen (cfr. Spiegel Historiael), maar ook de telde volgens een eerder optimistische dat rond 165o de meeste pastoors behalve bedoeling is dezelfde: waar Maerlant in zijn schatting een 200-tal zielen. Als koster op zon- en feestdagen slechts op drie week- tijd door hem bewerkte Latijnse geleerd- moest Jacob alles beredderen in en om het dagen een mis lazen, in sommige parochies held in de volkstaal voor leken toegankelijk kerkgebouw: de zorg voor wijwater en slechts op twee (Ellikom) of zelfs maar op stelde, beoogt Van Oostrom ook aan niet- kaarsen, het luiden van de klok, het vegen een weekdag (Helchteren)! Het lijkt zelfs specialisten zijn visie op het filologisch on- van de vloer en klaarleggen van misgewa- waarschijnlijk dat een frequentie van twee derzoek over en rond leven en werk van de den, kleine herstellingen uitvoeren, met een missen op de weekdagen in de 13de en dertiende-eeuwse dichter mee te delen. Hi j ganzeveer een doopregister bijhouden en 14de eeuw de algemene regel was. Het be- heeft zelf in het voorbije decennium door met een houten schop kuilen delven op het kende Luikse diatessaron van ca. 13oo bevat eigen onderzoek (o.a. in Aanvaard dit werk), kerkhofje. Daar kwamen nog bij de oplei- in fine een tabel van de evangelieperikopen door werkcolleges aan de Rijksuniversiteit ding van de misdienaartjes, de leiding van voor het tijd- en feesteigen. Voor de eerste Leiden, door de begeleiding van doctoraal- het kerkkoortje en de parochiejeugd een twee weken van de Advent en de weken na scripties en door kansen te bieden aan ge- mondje Latijn en elementair alfabetisme bij- Pasen en Pinksteren worden uitsluitend specialiseerd onderzoek binnen het Pionier- brengen. Van Oostrom beseft uiteraard dat evangelieperikopen aangeduid voor de programma 'Nederlandse literatuur en cul- de schets nogal ontluisterend is voor ie- woensdag en vrijdag. Alleen in de periode tuur in de middeleeuwen' (NLCM) in aan- mand met zo een intellectueel profiel en rond de kerkelijke hoogdagen (Kerstmis, zienlijke mate de filologische bedrijvigheid troost (postuum) Jacob, de lezer en zichzelf Pasen en Pinksteren) en in de hele vasten rond Jacob van Maerlantgeactiveerd en met de idee dat zulk werk simpelweg ge- was er een intensere misactiviteit. Dezelfde g erns pireerd. daan moest worden en dat de plichtsge- situatie treft men aan in het Amsterdamse Door de deskundigheid en de eruditie van trouwe koster vooral als onderwijzer tot lectionarium uit 1348. In zijn compendium de auteur is het een boek met een rijke in- zijn recht zal gekomen zijn (blz. 96-97). van moraaltheologie (Medulla theologiae houd, maar bovenal is de grootste verdien- moralis. Lugduni, 1671, blz. 483) schrijft se ervan dat het in een schitterende taal Maar is dat profiel van een koster in een H. Busenbaum dat priesters het aantal mis- g eschreven is en leest als een roman. Dat agrarische gemeenschap in de tweede helft sen moeten celebreren dat in de stichtings- waren trouwens ook de eigenschappen van van de 13de eeuw wel correct? Zelf afkom- oorkonde van de parochie vastgelegd werd. zijn Het woord van eer. Literatuur aan het stig uit een agrarische parochie, waarvan Vermits die oorkonde later gewoonlijk niet Hollandse ho f omstreeks 1400 uit 1987. del me vrij goed bekend is en voorhanden was, maar de praktijk de in- Het is onbegonnen werk het boek van Van die ten tide van de Franse volkstelling in houd ervan weerspiegelde, zal dat aantal Oostrom ook maar enigszins samen te vat- 1796 slechts 181 inwoners telde, van wie 41 meestal 2 of 3 geweest zijn. Dat Maerlant ten. Het begint met het mysterieuze graf onder de twaalf jaar, waag ik me aan enke- op Voorne zoveel heeft kunnen schrijven, van Maerlant in Damme en eindigt met de le vergelijkingen en correcties. Ze komen wordt bijgevolg mede verklaard door de moord op graaf Floris V in 1296. Omdat wij hierop neer: het geschetste profiel doet te- 1 13de-eeuwse mispraktijk. IN EN OM DE KUNST 241 Genoot een functie met een zo gering to- is daarmee niet af. Vrome (?) inwoners daan. Dat Jacob op Maerlant de misdie- kenpakket slechts weinig maatschappelijk stichtten jaargetijden; een deel van de in- naartjes zou opgeleid hebben en er een aanzien? Neen, het tegendeel gold! In komsten van de stichtingen was bestemd kerkkoortje dirigeerde, lijkt me even on- Neerharen waren in de 17de eeuw drie op- voor de koster en varieerde van de helft waarschijnlijk. In 1726 kloeg de pastoor van eenvolgende kosters allemaal schepen van van het bedrag voor de celebrerende pries- Bocholt, dat toen 750 communicanten telde, deplaatselijke justitie: Gerardus Demelinne ter tot een vierde. Zo in Gent in 1267 Ende erover dat in de zomer de kinderen niet (t tussen 1661-1664), Egidius on en dar af sullen wi gheven onsen capelanen 12 de- naar de school kwamen — en bijgevolg ook (t 17.10.1679) en Mathias Philippens narii. Ende den costre 3 denarii (Gysseling, niet naar de mis — omdat ze het vee moes- (t30.09.1694). Dat voordien een koster ook Corpus, 107) en in Brugge in 1281: ende ghe- ten hoeden op de gemene weiden en dat de schepen kon zijn, blijkt uit een Brugse tekst ven elken van honsen priestren 6 denarii ende koster weigerde de mis te dienen. En daar- uit 1292: Alard die costre scepene (Gysseling, den Coster 3 denarii (Gysseling, Corpus, 551). mee komen we bij de vraag of de koster 1770, 19). Die enkele voorbeelden bewijzen Het is de vraag of een door Van Oostrom ook onderwijzer was. In de 19de eeuw degegrondheid van de waarschuwing in geciteerde passage uit Alexanders Geesten heeft de Kerk de opvatting verspreid dat ze het Middelnederlandsch Woordenboek (dl. 3, niet op dergelijke inkomsten slaat: Dor zich eeuwenlang met het onderwijs van de kol. 1979): «Het ambt van koster was in de vrientscap ende dore miede / Een rike man, die jeugd heeft ingelaten. Wat het lager onder- middeleeuwen aanzienlijker dap to en- cume can beden I Sine pater poster ende sinen wijs betreft, is dat historisch niet correct. woordig: weliswaar behoorde hij die het crede, hevet provende ende personaet. / Een Kerkelijke instanties hebben vOOr de Franse bekleedde tot de lagere geestelijkheid, dock aerme clerc, die bi hem staet, /Die ter cure es Revolutie alleen gezorgd voor middelbare zijne bediening was veel belangrijker dan wel fondeert, Hevet cume dat hi verteert (blz. scholen als recruteringsveld voor toekom- thans». Dat Maerlants kosterschap nauwe- 85). Provende ende personaet wordt er ver- stige priesters. Wat wij nu de lagere school lijks een levensvervulling kan zijnn eweest taald door inkomsten en status; m.i. zou het noemen was een gemeentelijke aangelegen- (blz. 136) is bijgevolg niet zo evident. beter zijn personaet te vertalen door pasto- heid: in 1711 verklaart koster Adriaan Aan het kosterschap waren trouwens niet raat, omdat het Middelnederlandse persone Bernart van Haelen (Nederlands-Limburg, te verwaarlozen inkomsten verbonden: met ook pastoor betekent. De bekwame klerk, 25o communicanten) aan de aartsdiaken weinig inspanningen kon de koster een die koster is (die bi hem staet; dat werk- dat hij bereid is school te houden mits een mooie duit(bij)verdienen. In veel gem een- woord komt i.v.m. de koster ook in de visi- behoorlijke vergoeding van de gemeente en ten was er een akker, diegratis aan de kos- tatieverslagen voor) ontvangt slechts de de aartsdiaken geeft aan de gemeente op- ter ter beschikking werd gesteld en die hij helft tot een vierde van wat de onbekwame dracht hem te betalen en een overeenkomst zelf kon bewerken of verpachten. Zo be- pastoor als aandeel heeft. te sluiten. De toren van het kerkgebouw, schikte de koster van Neerharen over een Ook bij begrafenissen en doopsels had de het kerkhof, de pastorie en de school waren perceel van morgen of 5 roeden (i rode koster bepaalde rechten. Volgens het visita- ten Taste van de gemeente. Ik zie Jacob bij- is era a 36), dat daarom de kosters morgen tieverslag van 1726 ontving de koster van gevolg op het kerkhof van Maerlant ook werdgenoemd. Dat treffen we ook aan in Neerharen 6 stuivers bij het doopsel of de Been graven delven. een scheidsrechterlijke uitspraak tussen de begrafenis van een kind — voor een volwas- Sint-Baafsabdij in Gent en Gilis, schout van sene was het bedrag nog hoger terwijl In 1992 schreef Van Oostrom: maar men zou de Sint-Baafsheerlijkheid uit 1253: upt goet aan een dorser (met de vlegel!) in 1766 een de jeugd toch wel een slechte dienst bewezen van der costrijen (Gysseling 46, 6-7). Verder dagloon van 14 stuivers uitbetaald werd. hebben indien men voor het onderwijs niet ook had de koster van Neerharen zoals in de Dat de koster behalve de reeds vermelde de koster van het nevenhof te Maerlant zou heb- meesteplattelandsgemeenten recht op een activiteiten nog een reeks andere plichten te ben ingeschakeld (Aanvaard dit werk, blz. 201). schoof graan per gezin. Met een bevolking vervullen had, is niet helemaal correct. van een4o-tal gezinnen was dat nog eens Kreeg de koster nog een andere opdracht, de oogst van vijf roeden. In 1577 oogstte dap liet hij de kassa rinkelen! In Dilsen had men immers op 20 roeden 144 schoven rog- hij rond 1726 heel wat bijzondere opdrach- ge. Dat kosters met een aantal graanscho- ten en navenant ook inkomsten: zes vaten een 'beloond' werden, blijkt een oud ge- rogge voor het onderhoud van het toren- bruik, want het komt ook voor in een keur uurwerk en dito voor het schoonmaken van de Brabantse hertog Jan I uit 1292: van de kandelaars en het wassen van het Nieman en ma g scoven in der heren lant, son- linnengoed; nog eens zes vaten rogge voor der [=behalve] die kostre, hi ma g siin regt ha- het bijhouden van de registers van de ar- len(Gysseling, 1869, 45). Een ander deel mentafel en van de kerkfabriek en twee van het inkomen van de Neerharense kos- karrevrachten kolen, omdat hij ook school ters waren de tienden van3o roeden land- hield. bouwgrond, die nog eens goed waren voor Daarmee kom ik tot de laatste elementen een twintigtal schoven. Kostersmorgen, die van het geschetste Maerlant-beeld moe- schoven en tienden vertegenwoordigden ten afgepeld worden. Dat Jacob met een samen een equivalent van ca. 12,5 roeden, ganzeveer een doopregister zou hebben bij- terwijl een van mijn voorouders in Neer- gehouden is een anachronisme, waartoe haren rond 1780 met 5 roeden huis en hof, zich Van Oostrom blijkens zijn literatuur- 5 roeden landbouwgrond in eigendom, io lijst liet verleiden door een artikel over De roedenpachtgrond (waarvan de pacht toen meester van Jan Stroop; parochieregisters de helft van de opbrengst bedroeg)... en waarin de priesters (!) doopsels, huwelijken hard labeur voor het levensonderhoud van en begrafenissen/overlijdens optekenden, hemzelf, zijn vrouw en zijn vier kinderen werden ingevoerd door het concilie van moest zorgen. Trente en aan die verplichting werd in de En het lijstje met inkomsten van de koster meeste parochies eerst vanaf 1620-1630 vol- 242 IN EN OM DE KUNST Over men zich van de Gentse Sint-Baafsabdij, was 11 m bij Maerlant, zodat Jacob behalve aanzien ook destijds op het platteland niet al te veel zor- 5,70 en had aanvankelijk geen koor, zodat nog een niet te versmaden inkomen ver- gen: in Neerharen is er voor 185o nooit on- men van de lengte een ruimte van ca. 3 m wierf. Aangezien het kosterschap slechts derwijs geweest en van de 41 kinderen uit voor het altaar moet aftrekken. Over de tal- een Bering aantal opdrachten behelsde, had 1796 konden alleen zij lezen en schrijven rijke kleine een- of tweebeukige kerkjes uit Jacob voldoende vrije tijd om zich ten volle die in een ander dorp de school bezochten. de 12de-13de eeuw vindt men heel wat ge- aan zijn dichterschap te wijden, waartoe hij En de situatie in Neerharen was niet uit- gevens bij H. Kubach & A. Verbeeck, trouwens door Aleide werd aangespoord. zonderlijk; ook Opglabbeek, Opoeteren, Romanische Baukunst an Rhein and Maas. Aan haar droeg hij dan ook zijn eerste werk, Dilse n, Lanklaar, Eisden, Opgrimbie , 3 dln. Berlin, 1976. Alexanders Geesten, op. Toen Jacob een de- Boorsem en Uikhoven hadden in 183o nog cennium later Voorne verliet, gebeurde dat altijd een lagere school. Het is zeker dat Met hetgeen voorafgaat krijgt het koster- waarschijnlijk niet omdat het kosterschap de situatie in het Noorden op onderwijsge- schap van Jacob een enigszins andere van het Sint-Pieterskerkje voor hem nauwe- bied beter was dan in het Zuiden, maar een dimensie. Op 28 januari 1256 werd de lijks een levensvervulling zou zijn geweest. school voor een plattelandsgemeente in de Hollandse graaf en tevens Roomskoning Ook in het voorbije decennium was dat 13de eeuw lijkt me eerder uitzonderlijk. Willem II door Westfriezen gedood. Zijn kosterschap in Jacobs dagindeling slechts Indien de gemeente toch de noodzaak er- zoon Floris was toen anderhalf jaar oud en marginaal. De oorzaak van Jacobs vertrek van inzag, dan is het inderdaad juist dat nadat ook diens voogd al in maart 1258 moet daarom vooral bij Albrecht van meestal een beroep werd gedaan op de kos- overleed, werd de weduwe Aleide, een zus Voorne, de jonge graaf Floris en de 'kwaad- ter of de kapelaan. Maar voor het tot stand van Willem II, tot voogdes aangesteld. Zij sprekers' gezocht worden, die hij o.a. in Der komen van de verbinding costerie-scole, verzekerde zich de steun van sterke edelen, naturen bloeme hekelt. waarnaar Van Oostrom verwijst, lag het ini- o.a. de heren van Voorne. Misschien was tiatief bij de gemeente. het nog Hendrik van Voorne (t 13 maart LITERATUUR J. GRAUWELS, De aartsdiakenale visitaties van het deke- Dat ten slotte Jacob koster was van een Jacob naar naat Maaseik (1646-1726), in: Het Dude Land van Loon 38, p i epklein kerkje, hoeft niet te verbazen: de Maerlant haalde; die was er belast met o.a. 1983, blz. 27-230. meeste kerkjes waren toen piepklein. De de vorming van de jonge Floris en verbleef, M. GYSSELING, Corpus van Middelnederlandse teksten (tot en met hetjaar 130o). Reeks I: ambtelijke bescheiden. 9 dln. Romaanse stenen Sint-Martinuskerk uit zoals dat ook in de 16de eeuw nog gebrui- `s-Gravenhage, 1977 [er wordt verwezen naar de blad- Genk dateerde uit de lode eeuw en was kelijk was, in cost ende broede van de heer zijden en de regelnummerst J. MERTENS, Oudheidkundig onderzoek van de Sint- een rechthoekig zaalkerkje van 7,95 bij van Voorne. Jacob hoefde bijgevolg niet zelf Martinuskerk te Genk, in: Limburg 36, 1957, blz. 57-76, 6,18 m met een (later aangebouwd?) vier- in zijn levensonderhoud te voorzien en 97-119 en 137-161. kantig koor van 4,05 bij 3,72 m. De Sint- bovendien benoemde de heer van Voorne F. VAN OOSTROM, Aanvaard dit werk. Over Middel- nederlandse auteurs en hunpubliek. Amsterdam, 1992. Petruskerk van Wintershoven, een domein hem tot koster van de Sint-Pieterskerk van IN EN OM DE KUNST 243 zeer grote uitbeeldingen van het menselijk altijd uit het hart. Zijn poezie ligt in de ver- Wij huldigen gelaat in vette, grote vegen. Na zijn pen- re lijn van de moraliteiten of sinnespelen, sioen keert de kunstschilder terug naar de die een groot anoniem meesterwerk zoals Wij gedenken biologische abstractie, vertaald in grote Elckerlijc hebben opgeleverd of het 15de- pasteltekeningen met ruimtelijke creaties, eeuwse 'Quicunque volt salvos esse' van geschilderd vanuit het onderbewuste. de Brugse rederijker Anthonis de Roovere. Daarnaast houdt Theo zich bezig met gra- Soms stapt Mattelaer nog dieper in de ge- fiek, etsen, lino's, zeefdruk en keramiek. schiedenis en gaat hij uit van Horatius of Door jarenlange oefening komt hij tot in- Juvenalis, Mattheus 5 of Paulus i Cor. het Beeldend kunstenaar drukwekkende, originele keramische sculp- Hooglied der liefde. De dichter heeft ook Theo De Cooremeter 75 turen. Ondanks zijn 75 jaar is de inspiratie- heel wat vertaald. Niet alleen de Eed van bron van Theo De Cooremeter nog Lang Hippocrates, maar ook poezie zoals John Op 9 april vierde niet leeg, integendeel, de gedrevenheid om McCrae's beroemde gedicht 'In Flanders Theo De Coore- kunstige schoonheid te scheppen blijft. Fields' en Christoffel Plantijns sonnet 'Le meter zijn 75ste (Mendonckdorp 16, 9042 Gent-Desteldonk). Bonheur de ce Monde'. Ook deze teksten verjaardag. Het PEGGY DE GEEST werden in de nieuwe bundel opgenomen gevoel voor kunst en ze liggen de dichter blijkbaar goed; je werd hem met de Letterkundige voelt dit als je de vaart van zijn lyriek paplepel ingego- Eugene Mattelaer 85 volgt. Een van de mooiste gedichten, naar ten. Als 13-jarige inhoud en worm, uit deze bundel is het ge- knaap lijkt hij in Met Nieuwjaar 1996 dicht 'Nachtstilten', waarvan de eerste stro- de voetsporen van publiceerde de fe luidt als een echo van 's dichters kinder- zijn wader, huis- Knokse dichter tijd: schilder, te treden. Eugene Mattelaer 'De warme stilte van de zachte nacht. Theo volgt dan 's zondags de cursus hout- de bundel 'poezie Er is nu rust op paden en op wegen, en marmernabootsing bij de broeders in en Kalligrafie', rust op de lanen en op stranden rust. Oostakker. Twee jaar later leert hij Gust De twaalfgedichten al- De winden sluimeren en de zee is stil. Keukelaere kennen. Deze kunstschilder zal le ingotisch letter- De honden op de verre polderhoeven een beslissende rol spelen in zijn leven. De type gedrukt. Drie ze slapen ook nu alle leven slaapt. Keukelaere merkt immers op dat de jonge- maanden later Het is heel stil, zo stil of niets bestaat man over behoorlijk wat talent beschikt en moest de bundel in 't eigen veilge nest van 't ouderhuis raadt hem aan om les te volgen aan de aca- reeds herdrukt wor- dan 't bonzend kloppen van het jeugdig demie. Als 17-jarige trekt Theo naar de den en in de zomer hart Koninklijke Academie van Gent en volgt er 1996 volgde al de in deze warme stilte van de zachte nacht'. gedurende vele jaren tekenles. Vol dank en derde druk, vermeerderd tot achtentwintig De poezie van Eugene Mattelaer is altijd bewondering denkt Theo terug aan zijn le- gedichten, waarvan een vijftiental nieuwe. zeer toegankelijk en vooral eenvoudig. Zij raars Hubert Malfait en Jos Verdegem die Vlaanderen-nummer 257 'Letter en Geest. mag als een snort functionele poezie gezien hem de echte vakkennis bijbrachten. Maar, Kalligrafie in Vlaanderen' moet inspirerend worden en beantwoordt aan de dienende van kunst alleen kan je niet leven en onder gewerkt hebben. Eugene Mattelaer, die op rol die de moraliteiten in alle tijden hebben impuls van prof. Bilo, neemt Theo deel aan 26juli 1996 vijfentachtig jaar oud werd, gespeeld. Zij staat dicht bij het yolk en dat de proeven voor de Centrale Examencom- heeft een tiental boeken uitgegeven. Een is nog een eretitel voor de jarige. missie. Hij slaagt en wordt in 1952 leraar paar zijn autobiografisch over zijn werk als FERNAND BONNEURE plastische opvoeding aan de middelbare arts en als voorzitter van het Rode Kruis of school in Moerbeke-Waas. Vanaf 196o com- over zijn 42-jarige politieke loopbaan, o.a. * Eugene Mattelaer, Poezie en Kalligrafie. Letter en Beeld. bineert hij deze job met het geven van plas- als burgemeester van Knokke. De meeste 28gedichten in kalligrafisch schrift, uitg. in eigen be- tische kunsten aan het lyceum in Wachte- van zijn boeken zijn gedichtenbundels. Zijn heer (Binnenhof 18, 8300 Knokke-Heist), losbladig op beke. In 1984 zegt hij het leraarsschap vaar- bekendstegedicht is 'Nooit de moed opge- lichtgekartonneerd papier in map, 310 x 215 mm, 32 wel om zich volledig aan zijn eigen creatie- ven' (1944), dat maar liefst in 750 talen, dia- blz., 25o + 5o fr. porto op rekening o00-0433309-1o. ve impulsen te kunnen wijden. Het Davids- lecten en hulptalen werd vertaald en dat als fonds van Lochristi bracht in datzelfde jaar meest vertaalde Nederlandse gedicht figu- hulde aan zijn kunstenaar met de 'retro- reert - ook wel een unicum - in het spectieve Theo De Cooremeter'. Sinds 1986 Guinness Book of Records. Dit korte ge- stelt Theo, om de twee jaar, tentoon in ei- d icht van elf regels, een o pwekking tot gen atelier. In zijn beginjaren schilderde moed en volhouden, werd voor het eerst Theo vooral animistische doeken, getui- kalligrafisch uitgeschreven door de Brugse gend van een aangename, naturalistische kunstenaar Jef Boudens (1926-199o) in een sfeer. In de jaren 6o ontdekt hij de biologi- moos gotisch lettertype. Dit prachtig stuk sche abstractie. Het herkennen van quasi elijkmatige sc onherkenbare natuurlijke objecten wordt zijn drukker-uitgever bewogen hebben tot dan een kunst op zich. Vanuit Welke invals- meer dergelijke lees- en kijkgedichten, zoals hoek hij de realiteit ook weergeeft, feit is nu in deze bundel verzameld. Ze zijn daar dat Theo verschillende disciplines perfect op losse bladen gedrukt, men kan er elke beheerst. Soms verenigt hij het schilderen dag een ander uit de bundel nemen, in het in olieverf, aquarel of pastel zelfs in een en- oog le en aan de muur hangen, opsturen kel werk. De jaren 70 kenmerken zich door aan vrienden. De dichter Mattelaer schrijft 244 WI HULDIGEN WIJ GEDENKEN Publicist - Redactielid van we graag Dat Vlaanderen heb ik hartelijk zijn trouw vriendschap, zijn liefde voor de Karel van Deuren 75 lief (Lannon) vermelden, waarvoor hij de natuur en zijn reizen. Hi' had een rotsvast debuutprijs van de Boekenbeurs (1976) ont- geloof in de Kerk en zette er zich onvoor- Karel van Deuren ving. Karel schreef ook heel wat bijdragen waardelijk voor in. Zijn Vlaanderen had hij (°1921), lid van over artistieke fotografie in binnen- en bui- hartelijk lief en als toondichter componeer- onze Redactie, van tenlandse periodieken en wellicht ontelbaar de hij zijn eigen Vlaamse Leeuw. Hi' de Raad van zijn zijn inleidingen bij fotografietentoon- schreef en herwerkte talloze muziekstuk- Beheer en van het stellingen. Het was dan ook niet onver- ken. Steeds was hij aanwezig waar muziek Dagelijks Bestuur diend dat hij in 1987 het ereplaket van de enplezier wend gemaakt. Hi' was een opti- en tevens voor- Provincie Antwerpen kreeg precies voor mist, eenpersoonlijkheid met een rechtlijni- zitter van de zijn verdiensten op het gebied van de foto- ge beginselvastheid en trouw. Met een ver- C.V.K.V.-Afdeling grafie-literatuur. Maar ook voor ons tijd- beten inzet en toewijding strooide hij zijn Antwerp,en is schrift heeft Karel zijn talenten ten dienste artistiekegaven gul in het rond van zijn sinds 28 augustus gesteld. Zo heeft hij o.m. heel boeiende vriendenschare. Velen hebben mogen ge- jongstleden 75 ge- nummers samengesteld: De spotprentkunst nieten van zijn optredens: de fel toege- worden en na- in Vlaanderen (nr. 171), Aspecten van de actu- juichte entertainer die pianowerk, moppen mens degehele ploeg medewerkers van ele grafiek in Vlaanderen (179), Interferentie en ambianceliedjes bracht met veel bravour, 'Vlaanderen' willen we hem van harte feli- van fotografie en plastische kunst (184), schwung en brio. Hi' was luimig in de citeren en nog veelgezonde en gelukkige Antwerpen 93 (244) en Antwerpse Musea omgang, schalks in uitspraken en re lie- jaren toewensen! (253), die twee laatste i.s.m. Ugo Verbeke. ken, schoolmeesterachtig streng bij het ge- Ik heb Karel vooral leren kennen in de re- Voor zoveel inzet voor 'Vlaanderen' ...tijd- ven van een levenswijsheid, altijd bereid dactiebijeenkomsten en mijn onmiddellijke schrift en land... zeggen we graag dank en om iets voor een vriend te doen. Antoon bewondering voor zijn veelzijdige talenten wij vinden het een eer Karel in ons midden was door iedereengraag gezien. Echte is met de jaren toegenomen, want ik heb als medewerker te hebben! vriendschap kwam bij Tone altijd op de Karel niet alleen mogen ervaren als 'een ROBERT DECLERCK eerstewer d ziek, man van de letteren' voor wie A.N.geen maar vocht met moed en zonder klagen, ijdele benaming is, maar ook als een heel IN MEMORIAM liefdevol omringd door zijn vrouw Lieve en minzaam man, opmerkelijk in verschijning Antoon Vercruysse de kinderen. Hi' koos een stormachtige en keurig taalgebruik, bescheiden in om- Musicus winterdag uit om zijn ziel met de wind te gang, maar toch steeds boeiend aanwezig laten meevoeren. (Statiedreef 13o, 8800 op onze vergaderingen waar hij vaak en Antoon Vercruysse Roeselare) steeds met een vanzelfsprekend gezag tus- (°17 juli 1911) over- JOHN HUVAERE senkwam in degesprekken, iemand die leed op maandag 'Vlaanderen' heel die p genegen is en met 12 februari 1996. moed wijst op tekorten of mogelijke verbe- Hi' was de echtge- tering,en kortom iemand voor wie de noot van Lieve Engelsen het woord 'gentleman' hebben Denys (zus van bedacht! Willem Peegie Karel heeft jaren gewerkt als bedrijfsjourna- Dens en van Y list bij Agfa-Gevaert, maar zijn schrijvers- Fr. Karel Denys talent heeft hij verder in tal van persoonlij- van de 'Gazette kepublikaties tentoongespreid en dat die van Detroit'). Hi' was vader van drie zonen in de literaire wereld niet onopgemerkt zijn en drie dochters. Alle kinderen zijn in de voorbijgegaan bewijzen de talrijke bekro- artistieke voetsporen van hun vader getre- ningen die hij mocht ontvangen. In dit be- den. Antoon is steeds een heel actief man stek kunnen we daaruit enkel een keuze geweest en hij was lid van heel wat culture- maken. Karel schreef de luisterspelen le verenigingen. Zo was hij stichter, diri- Reportage en De reis van Michiel Emmanuel gent en bezieler van het koor 'De Mandel- Saroya, die beide een eervolle vermelding g alm'. Tevens was hij stichtend lid van de kregen in de wedstrijd voor luisterspelen Koninklijke Toeristenbond 'De Trekvogels', van het vroegere NIR. De toneelstukken een vriendengroep die hem heel nauw aan Jehan de CasterhOne en Als in een veel te wide het hart lag. Hi' was ook lid van het Jas werdengecreeerd door Het Reizend Koninklijk Letterkundig Genootschap 'De Volkstheater en Naar de helgaat men altijd al- Vereenigde Vrienden' en Ridder in de 'Orde leen door de KNS. Voor het stuk Het Huis van 't Manneke uit de Mane'. Jarenlang kreeg hij de Prijs voor Ton eel van de Prov. verzorgde hij de humoristische pennetrek- Antwerpen in 1964. In de scenariowedstrijd ken in deze volksalmanak, waarvan zijn 1974 van het Ministerie van Ned. Cultuur schoonbroer Willem Denys de grote voor- ontving hij de eerste vermelding voor De trekker was. Als onderwijzer-koster en als tuin was mooi en een beetje verwaarloosd en in leraar muziek aan de Stedelijke Academie dezelfde wedstrijd van 1976 kreeg hij voor heeft Antoon eenonuitwisbare muzikale zijn inzending Het portret van een beer de stem el gedrukt op heel wat Roeselare- Staatsprijs! De naam van Karel van Deuren naren. Hi' was een prachtmens die levens- is ook onlosmakelijk verbonden met de uit- lust en eenvoud uitstraalde in zijn klas, in gave van fotoboeken in Vlaanderen, waar- zijn muziek, zijn humor, zijn sportiviteit, WIJ HULDIGEN / WIJ GEDENKEN 245 Op voorstel van minister-president Luc Van den Info: Bosmuseum 'Jan van Ruusbroec', Kunsten Brande en minister van Cultuur Luc Martens Duboislaan 6, 1560 Hoeilaart, tel. (02) 657 59 25 - keurde de Vlaamse regering een raamovereen- fax (02) 657 57 54. en Letteren komstgoed die voorziet in het raadpleegbaar maken van Internet in de Vlaamse openbare Gelieve uw berichten voor deze rubriek te sturen aan het bibliotheken. Hiermee wordt concreet invulling Oost-Vlaanderen Redactiesecretariaat van het tijdschrift 'Vlaanderen, gegeven aan het project dat werd voorgesteld 'Ter Hoogserleie, Hondstraat 6, 8700 Tielt of te faxen op het tijdens FTI Technoland. In totaal wordt een be- Gent - Beeldende kunsten nummer (051) 40 81 64. Ons volgend nummer (nr. 263) verschijnt drag van 64 miljoen fr. voorbehouden. Het pro- Mercator achterna in het Westerkwartier begin december 1996. Berichten voor dat nummer kunt u insturen ject voorziet in In de reeks 'Mercator achterna in het tot begin november 1996. Met dank voor uw medewerking. computer in de openbare bibliotheken, het aan- Westerkwartier' worden Frans-Vlaanderen en sluiten van de computers op een internetprovi- West-Vlaanderen op een idealistische manier der, het creeren van een overkoepelende website zonder enige staatsgrens uitgetekend. Elke ge- Antwerpen van de Vlaamse bibliotheken, opleiding van het meente wordt er met wapenschild en met een bibliotheekpersoneel, en begeleiding van de ge- merkwaardig gebouw, meestal de kerk of het Antwerpen - Beeldende kunsten bruikers. Met ditproject wordt tegemoet geko- stadhuis op afgebeeld. Deze reeks wordt nu uit- Cursussen over beeldende kunst men aan meerdere beleidsdoelstellingen: niet al- gebreid met een kaart van het arrondissement `KALA' vzw, vereniging voor kunstonderricht, leen het democratiseren van Internet en het Duinkerke (formaat5o x 70 cm - 1650 fr. of for- organiseert in het najaar van '96 cursussen over sensibiliseren van de bevolking voor de nieuwe maat70 x 100 cm - 2150 fr.) en met een kaart van beeldende kunst (o.a. Iconen, Horta en de Art multimediatechnologieen, maar ook het informe- West-Vlaanderen (formaat5o x 70 cm - 1700 fr. of Nouveau, de Romantiek, Jan Steen, Realisme, ren van de bevolking en een verdere automatise- formaat70 x 100 cm - 2200 fr.). Het typische van Primitivisme), cultuurgeschiedenis (De Europese ring van het bibliotheekwezen. de streek wordt nauwkeurig in beeld gebracht stad), muziek (Schubert en Schumann), poezie, Info: Kabinet van minister Martens, door tekenaar Dirk Hillebrandt. Deze kaarten Chinese kunst, Islamkunst. De cursussen hebben tel. (02) 227 28 11. kunnen besteld worden door storting van het plaats op de Paardenmarkt in in Antwerpen. passende bedrag op rek. nr.446-9618521-44 van Info: 'KALA' vzw, Vereniging voor kunst- Brussel - Letterkunde-Theater Werkgroep de Nederlanden - Poperinge. onderricht, Lieve Beels, Regentstraat 11-13, 2060 Nieuwe vzw Info:Werkgroep de Nederlanden, Johan Antwerpen, tel. (03) 235 53 11 - fax (03) 235 26 o6. 'Noodt' is een vzw die als Joel heeft jonge kun- Van Herreweghe, secretaris, Jan Van Aelbroeck- stenaars die bezig zijn met het uitwerken van laan 16,9050 Gentbrugge, tel. (09) 230 35 25. Antwerpen - Letterkunde maatschappij-kritische en originele projecten 'Het Andere Boek' (tentoonstellingen, bundels, shows...) te onder- Gent - Beeldende kunsten T.g.v. de 2oste Boekenbeurs organiseert 'Het steunen en aan hetgrote publiek bekend te ma- Restauratie Driemaagdenkapel-Kaaster vordert Andere Boek' diverse activiteiten: poezieavond, ken. Deze vzwgaf ook een 'poweziealbum Toen in 1993 de 'Werkgroep de Nederlanden' de auteursfestival, boekenbeurs, jeugdprogramma, vreemde verdeelde wereld' uit. Info en bestellin- restauratie en reconstructie van de schilderijen filmprogramma en tentoonstellingen. Er worden g en 0-3 dit adres: van de Drie-Maagdenkapel in het Frans-Vlaamse meer dan zestig auteurs verwacht. De program- 'Noodt' vzw, Toon Geudens en Rob Kaaster aanvatte, was dit eengrote en risicovolle makrant kan bekomen worden op dit adres: Dingenen, P. Segerstraat 1, 1040 Brussel, stap in het onbekende. Het eerste gerestaureerde 'Het Andere Boek', Sint-Jacobsmarkt 82, tel. (02) 640 12 07. schilderij uit een rij van zes dat het verhaal van 2000 Antwerpen, tel. (03) 231 81 69, drie Saksische religieuzen uitbeeldt, is nu met de fax (03) 226 34 76. Brussel - Muziek originele Nederlandse tekst opnieuw te zien in Internationale Orgelweek dekapel van Kaaster (Caestre). Om die Neder- Boom - Muziek Jaarlijks organiseert de 'Orgelkring Brussel' vzw landse tekst is het de 'Werkgroep de Neder- Concerten van 'Musica Nova' een Internationale Orgelweek in onze hoofdstad. landen' te doen: zo wordt het Vlaamse karakter Zaterdag 19/10/96 in zaal Kollebloem in Puurs Deze omvat twee middagconcerten, vijf avond- van de oudste kapel in Frans-Vlaanderen ver- om 20 u. Regenboogconcert met werken van concerten en een 'Orgeldag' met vijf concerten. sterkt en bevestigt men de Vlaamse oorsprong J. Brahms, Vic Nees, Z. Kodaly, E. Grieg en be- De artiesten die hieraan hun medewerking verle- van de streek. De steun vanuit Belgisch- en werkingen van populaire liederen en negro-spiri- nen behoren tot de top van de huidige concert- Frans-Vlaanderen maakt het mogelijk om ook tuals. Leiding: Roger Leens. Donderdag organisten. Gedetailleerd programma en info op een tweede en derde schilderij met Nederlandse 19/12/96 in het H. Hartinstituut in Heverlee om dit adres: tekst weer in de kapel aan te brengen. Dan is de 20 u. Kerstconcert m.m.v. Urbain Boodts,piano, 'Orgelkring Brussel' vzw, Jozef Sluys, financiele bron opgedroogd. Het Nederlands- en Francis Verdoodt, voordracht. Leiding: Roger artistiek adviseur, Dormstraat 8, 1602 talige beeldverhaal is dan halfweg. Opnieuw Leens. Zaterdag 21/12/96 in de H. Hartkerk in Vlezenbeek, tel. en fax (02)532 5o 80. doet de 'Werkgroep de Nederlanden' een beroep Boom om 20 u. Kerstconcert m.m.v. Urbain op mensen die hetNlaamse en het religieuze ka- Boodts, piano, en Francis Verdoodt, voordracht. Brussel - Taalkunde enpolitiek raider van de kapel willen helpen versterken. Leiding: Roger Leens. Integratie ANV en ANC Wie een steunbedrag van minimaal 50o fr. stort Info: 'Gemengd koor Musica Nova' vzw, Na een aantal voorbereidende besprekingen op op rek. nr.446-9626389-55 ten bate van de Drie- J.B. Corremansstraat 146, 2850 Boom, bestuursniveau werd op 15 juni aan de ledenver- Maagdenkapel Kaaster, 9050 Gentbrugge met tel. (03) 888 27 82. gadering van het ANC een voorstel voorgelegd vermelding 'kunstdruk' ontvangt deze kunst- om het ANC op te heffen, ingaande op 31 decem- druk met eengekleurde pentekening van de ka- Merksem - Kalligrafie ber 1996. Aan de Algemene Vergadering van het pel en foto's van het eerste gerestaureerde schil- Tien jaar Kalligrafie ANV werd diezelfde dag een voorstel voorge- derij voor en na restauratie. De kunstdruk is zo 'Kalligrafie' werd opgericht op oktober 1987 ten led om weer samen te gaan met het ANC. opgevat dat alle afbeeldingen ingelijst kunnen huize van voorzitter Joke van den Brandt. Het Daarmee werd de integratie een feit. Beide orga- worden. Het echte resultaat kan men alle dagen tienjarig bestaan van deze vereniging zal gevierd nisaties zullen als een vereniging gaan werken. in Casten (Caestre) tussen Belle en Kasselgaan worden met diverse roots opgezette activitei- Uitgangspunt voor de nieuwe werking zijn de bewonderen. ten. Er is een uitgebreide tentoonstelling in Alden statuten van het ANV. Erbij komen de taken die Info: Werkgroep de Nederlanden, Johan Biesen (nog tot 11/11/96) met werk van alle les- het ANC uitvoerde en die ook in de toekomst Van Herreweghe, secretaris, Jan Van Aelbroeck- gevers die in de voorbije tien jaar stages hebben zeer belangrijk blijven: werkgroepen, documen- laan 16,9050 Gentbrugge, tel. (09) 230 35 25. gegeven voor de vereniging. tatie- en informatiecentrum en congressen. De Info: 'Vlaamse vereniging ter bevordering tijdschriften 'Buren' en 'Neerlandia' worden per Gent - Muziek van de Kalligrafie' vzw, Rerum Novarumlaan 1/1/1997 samengevoegd. Er zijn twee vestigin- Gentse Begijnhofconcerten 160, 2170 Merksem. gen: in den Haag en in Brussel. Er werd ook Deze concerten zijn bedoeld om een aantal hoog- voorgesteld een tweejaarlijkse 'Algemene staande Vlaamse amateurkoren eenpodium te Wilrijk - Muziek & Letterkunde Conferentie voor culturele samenwerking tussen bieden. Men wil ook de cultuurhistorische rijk- Poezie en Piano Nederland en Vlaanderen' te organiseren. dom van de Gentse begijnhoven benadrukken. Onder de titel 'Poezie en Piano' heeft in het Info: Algemeen-Nederlands Congres vzw, Er is eengeleide wandeling in het begijnhof bij Cultureel Centrum 'Kasteel Steytelinck' op Gaillaitstraat 86, 1210 Brussel, tel. en fax het begin van elk concert. Deze hebben plaats op zondag 10/11/96 een aperitiefconcert plaats (02) 241 31 64. drie zondagnamiddagen: 13/10/96, 10/11/96 en met Renee Van Hekken, letterkundige, en Marc 15/12/96 in de drie Gentse begijnhoven. De Coninck, musicus. Kaarten en voorverkoop Info: Luc R.R. Baetens, Bollewerkstraat 29, op dit adres: Limburg 9031 Drongen, tel. (09) 227 66 39. Haikoe-kern 'A'pen', Uitspanningstraat 38, 2610 Wilrijk, tel. (03) 829 16 98. Hoeilaart - Museum Gentbrugge - Beeldende kunsten Adreswijzigin Agenda 1997 Frans-Vlaanderen Het in het 'Vlaan eren'-nummer 254 besproken `De Nederlanden in Frankrijk zijn een moos land, Hoofdstedelijk gebied bosmuseum werd uitgebreid en kreeg ook een waar oude en niewe monumenten van bouw- nieuw adres. Gelieve aan te passen (p. 19). kunst en een rijke oogst aan schilderijen en beeld- Brussel - Bibliotheekwerking Telefoon en fax bleven dezelfde. houwwerk, belangrijke steden als Rijsel en Bibs op Internet Duinkerke, Atrecht en Sint-Omaars, moderne in- 246 KUNSTEN EN LETTEREN dustrieen en aartsvaderlijke dorpen, boerderijen kale toepassing). 2. Determinanten van de ge- g ratis aangeboden bij het eerste museumbezoek en huizen bij een waterp,ut de bezoeker een schat luidskwaliteit van klokken (materiaal, klokpro- aan een van departiciperende musea. aan herinneringen verschaffen.' Aldus de grote , Info: 'Provincie West-Vlaanderen', Proosdij, Frans-Vlaanderenvriend Andre Demedts. Deze deperceptie van de klokken Tidelogie, aan pas- Burg 2, 8o00 Brugge, tel. en fax (o o) 40 56 bedoelde schat aan herinneringen wordt aange- sing, conditioning, enz.). 3. De beiaardkunst tus- boden in de vorm van een luxueuze 'agenda 1997 sen 1800 en 190o. Vrije voordrachten worden Frans-Vlaanderen'. Kunstenaar A. Gailliaerde eveneens in overweging genomen. Overzichten roept daarin deze prachtige streek op via pen- (en vragen en suggesties) worden verwacht voor tekeningen en enkele kleurenreprodukties van 3o juni 1997 en moeten gezonden worden naar schilderijen. Te bestellen voor 15 oktober - 400 fr. dit adres: Prijzen, wedstrijden, (rek. lit446-9618521-44 van Werkgroep de Alamire Foundation, Luc Rombouts, , ConrescoOrdinator, Universiteitshal, Oude onderscheidingen Info: Werkgroep de Nederlanden, Johan Markt 13, 3000 Leuven, tel. (016) 22 40 14 - Van Herreweghe, secretaris, Jan Van Aelbroeck- fax (016)32 40 14. Berichten voor deze rubriek sturen aan: Redactiesecretariaat van laan 16, 9050 Gentbrugge, tel. (09) 23o 35 25. het tijdschrift 'Vlaanderen', 'Ter Hoogserleie', Hondstraat 6, Leuven - Nieuw seizoen Lemmensinstituut 8700 Tielt of faxen op het nummer (051) 40 8164. Ninove - Letterkunde Het nieuweprogramma telt voor de periode ok- Om te kunnen gepubliceerd worden in het nr. 263 (nov.-dec. 1996) Ardentisima tober-december negen voorstellingen. Libanees moeten die berichten ons bereiken voor 1 november 1996. Dichter en uit ever Gemain Droogenbroodt trad Marwan Zoueini brengt op so oktober naast Met dank voor uw medewerking. op tijdens het Internationaal Poeziefestival in Libanese folklore, traditionele Arabische muziek Murcia, Spanje, dat plaats had van 21 tot 26 april en klassieke Arabischegezangen. Erwin De Bock 1996. Hi' was een van de dichters van vijftig (Hoer Diploma Piano aan het Lemmensinstituut Limburg nationaliteiten die uitgenodigd werd om in 1995) vertolkt op 17 oktober een gevarieerd Vlaanderen te vertegenwoordigen. Uit de contac- programma. Philippe Malfeyt (luit), Chris Hasselt Beeldende kunsten ten met andere dichters,groeiden en groeien Verhelst (klavecimbel), Frank Theuns (traverso) Mini-stripverhaal nieuwe initiatieven, o.m. de uitgave van een an- en Philippe Pierlot (gamba), allen docenten bin- Limburgers van 6 tot 88 jaar kunnen deelnemen thologie Slowaakse poezie die in de 'Point'-reeks nen depas opgerichte afdeling Oude Muziek van aan de' Mini-stripverhaalwedstrijd' n.a.v. de ten- zal verschijnen. Droogenbroodt is bestuurslid ge- het Lemmensinstituut concerteren op 7 novem- toonstelling 'Hasselts Zilver' (10/8-20/10/96). worden van de Nederlandse stichting 'Knecht - ber. Naar aanleiding van de masterclass rond Vijf deelnemers uit drie leeftijdsgroepen zullen Drenth' die in Callosa vierpanden met studio ter 'Flor Peeters en zijn tijd' (13 en 14 november) bekroond worden op zondag 20 oktober om beschikking stelt aan Vlaamse en Nederlandse brengt Chris Dubois op 14 november een or el- uur in het Stedelijk Museum Stellingwerff- kunstenaars en wetenschapslui. Vol end jaar zal recital, volledig gewijd aan deze componist. Waerdenhof Inzenden tot 13/10/96. het internationaal Poeziefestival 'La Costa Alle jazzdocenten aan het Lemmensinstituut Info: Stedelijk Museum, Stellingwerff- Poetica' ook plaats hebben in Valencia. verbonden (B. Joris, F. Vaganee, Ph. Aerts, Waerdenhof, Maastrichterstraat 850o Hasselt , 35, Info: 'POINT' vzw, Germain Droogenbroodt, R. Van Rossum, D. Pallemaerts, P. Hertmans, tel. (011) 24 10 70. Brusselsesteenweg 356 , 9402 Ninove, F. Desmyter, P. Vandendriessche en tel. (054) 32 47 48, fax (054) 32 46 6o. H. Van Doom) staan op 21 november garant voor Herk-de-Stad een avond met jazz-standards en eigen composi- Sint-Martinusbeeld Sint-Niklaas ties. Tijdens de projectweek van 25 tot 29 novem- N.a.v de i600ste verjaardag van het overlijden Paul Snoek en zijn tijdgenoten ber wordt er door de Koren en het Orkest van het van Sint-Martinus (397) organiseert de T.g.v. de bibliotheekweek (12-19/10/96) worden Lemmensinstituut o.l.v. K. Bikkembergs gewerkt Commissie voor Beeldende Kunsten i.s.m. het diverse activiteitengeprogrammeerd 'Paul Snoek aan Nicolas De Flue van Honegger. Twee uit- CC 'De Markthallen' en het stadsbestuur van en zijn tijdgenoten' (een multimediale tentoon- voeringen staan gepland op 28 en 29 november Herk-de-Stad een kunstwedstrijd rond het reali- stelling), jaarlijkse verkoop en poezie-ontbijt (creatie voor Belie). Ook voor het Kerstconcertg seren van een beeldend werk dat Sint-Martinus (20/10/96) met poezie van Erik Kempinck en van donderdag 19 december wordt een beroep moet voorstellen. Het kunstwerk moet vocht- en Roland Joris. g edaan op een Koor en Kamerorkest van het weerbestendig zijn en wordt in het najaar van Info: Stedelijke Openbare Bibliotheek, Lemmensinstituut o.l.v. K. Bikkembergs. 1997 onthuld. De kunstenaar dient voor Hendrik Heymanplein 3100 Sint-Niklaas Info: Lemmensinstituut vzw, 20/12/96 een voorontwerp op het CC in Herk- tel. (03) 776 14 82, fax (03) 766 6102. Ria Vandecapelle, Herestraat 53, 3000 Leuven, de-Stad te brengen. De prijs is 200.000 fr. Info en tel. (o16) 23 39 67. reglement op dit adres: CC 'De Markthallen', Markt 2, 3540 Herk-de-Stad, tel. (013) 55 41 63. Vlaams-Brabant West-Vlaanderen Leopoldsburg Leuven - Letterkunde Lionsprijs '97 Cursussen 'WeL' Brugge - Cultuur 'Lionsclub Leopoldsburg' schrijft voor de derde 'WeL' Universitaire Werkgroep Literatuur en Provinciale jubileumsubsidies keer de 'Lionsprijs' uit voor schilderkunst. In Media is de eerste schrijversacademie in Vlaan- De Bestendige Deputatie van de Provincie West- Belie verblijvende kunstenaars (tot 45 jaar) kun- deren, bovendien ouder dan de Nederlandse. Vlaanderen heeft een nieuw reglement inzake nen twee of drie oorspronkelijke schilderwerken Via cursussen en bespreking van eigen werk zet jubilea van culturele organisaties goedgekeurd. inbrengen. Inschrijvingsformulier en info op dit zij de literair en journalistiek geinteresseerden Voorheen werden beperkte en louter formele cri- adres: aan tot doordacht lezen en schrijven. De UWLM teriagehanteerd om de jubileumsubsidies toe te LC Leopoldsburg, Frank Geyskens, is al aan het 17de werkjaar toe. De cursus kennen. Met dit reglement wordt veel meer de Botermarkt 13, 3290 Diest, tel. (013) 31 10 89. 'Creatief schrijven biedt een inleiding tot de nadruk gelegd op de inhoudelijke kwaliteit van schrijftechnieken van de voornaamste genres. de jubileumactiviteiten. De minimumleeftijd van Ook journalistiek (geschreven pers, radio, televi- de organisatie is nog steeds op 50 jaar gesteld. Oost-Vlaanderen sie) komt aan bod, naast dialoog, tv-spel, filmsce- De subsidie kan vervolgens om de 25 jaar aange- nario e.a. Deze vermaarde jaarcursus wordt in vraagd worden. Bovendien moet de organisatie Gent - Geschiedenis oktoberaniseer 96 voor de zestiende maal georgd. een aantal extra culturele activiteiten organiseren Provincialeprijzen Oost-Vlaanderen Vanaf 10/10/96: 26 donderdagavonden (20-23 u). en aantonen. Het aantal en de kwaliteit daarvan De Provincie Oost-Vlaanderen schrijft in 1997 de Inschrijving: 7.50o fr. (teksten en jaarabonne- bepalen mee de grootte van de subsidie. De aan- 'Provincialeprijs voor geschiedenis' (35.00o fr.) ment). vraag moet ingediend worden 6 maanden voor uit. Uiterste datum van inzending is 14/10/96. Info: 'WeL' Universitaire Werkgroep, de aanvang van de activiteiten. Het reglement Reglement op dit adres: Literatuur en Media. CoOrdinatie: Hans Devroe, kan aangevraagd worden op dit adres: 'Provincie Oost-Vlaanderen Afdeling 91' - Kapucijnenvoer 67/15, 3000 Leuven, Provincie West-Vlaanderen, Provinciehuis Culturele Aangelegenheden - Provinciaal tel. (016) 2293 24. Boeverbos, Koning Leopold III-laan 41, Administratief Centrum Het Zuid, Woodrow 820o Sint-Andries - Brugge, tel. (o50) 40 31 11 - Wilsonplein 2, woo Gent, tel. (09) 267 72 51. Leuven - Muziek fax (050) 40 31 00. Internationaal Beiaardcongres Gent Van9 tot 13/8/98 heeft in Leuven en in Brugge - Musea Fondsprijzen Academie Mechelen het Internationale Beiaardcongres Netwerk van musea voor kunst engeschiedenis Volgende prijzen worden uitgeschreven: De plaats. De Leuvense bijdrage is geconcentreerd Op 8 september, Open Monumentendag, lanceer- Karel Barbierprijs (periode 1995-1996): deze prijs op een congres over campanologie, dat de steun den een aantal musea in West-Vlaanderen hun wordt uitgeloofd voor de auteur van een in de geniet van de KU Leuven. Gezien het interdisci- brochure 'M voor Musea'. Het handig boekje hierboven vermelde periode verschenen histori- plinaire karakter van het campanologisch onder- kadert in het 'netwerk van musea voor kunst en sche roman. Het werk moet in het Nederlands zoek zijn lezingen van de meest diverse aard wel- geschiedenis in West-Vlaanderen en Nord Pas- gesteld zijn en de stof dient uit onze eigen ge- kom. Volgende onderwerpen komen aan bod: de-Calais' en biedt een korte voorstelling van de schiedenis te zijn geput. Aileen de auteurs die de 1. Hetgebruik van klokken als signaalinstrument musea die deelnemen. Verder bevat de brochure Belgische nationaliteit bezitten komen in aanmer- in Europa van de 12de tot het einde van de 18de een kaart waarmee men verminderde toegangs- king. Uiterste datum van inzending: 1/2/1997. eeuw (wereldlijke en religieuze aspecten, muzi- p rijzen kan bekomen. De 'M voor Musea' wordt Bed-rag: 20.000 fr. PRIJSKAMPEN 247 De Lode Baekelmansprijs (periode 1994- 1996): voor een in het Nederlands gesteld werk (roman, verzen, toneelspel, radios el essay, enz.) gewijd aan de zee, de zeeman, de zeevaart, de haven, het schippersbedrijf of wat hiermede enigszins verband houdt. Het werk dient in de loop van de genoemde periode geschreven te zijn en de auteur moet Bel g zijn. Uiterste datum van inzending van de nog niet uitgegeven werken: 1/2/1997. Bedrag: 75.000 fr. De Guido Gezelleprijs (periode 1992-1996): voor een in deze periode in het Nederlandsgestelde verzenbundel, in handschrift ofgedrukt. De schrijver moet Bel zijn. Uiterste datum van in- zending van de nog niet uitgegeven werken: 1/2/1997. Bedrag: 50.00o fr. De Arthur Merghelynckprijs (periode 1994-1996): dezeprijs is tweeledig en is voor de helft be- stem d voorpoezie en voor de helft voor proza, met inbegrip van beschouwend proza over een van beide categorieen. De werken dienen in het Nederlands, in de loop van degenoemde periode en door een Bel g geschreven te zijn. De Karel van deWoestijneprijs (periode 1992- 1996): toe te kennen aan een persoon die zich op het ebied van de Karel van de Woestijnevorsing ver ienstelijk heeft gemaakt, hetzij door een ge- zamenlijk werk, hetzij door een werk van uitzon- derlijk belang, al dan niet gedrukt. Inzenddatum: tot 1/2/97. Bedrag: ioo.000 fr. Info en reglement op dit adres: Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde, Marijke de Wit, Koningstraat 18, 9000 Gent, tel. (09) 263 93 46 - fax (09) 265 93 49. Gent Prijzen 1996 Koninklijke Academie De Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde kende haarprijzen toe. De Prijs voor taalkunde: Hans Smessaert, voor zijn studie 'Perspectief en vergelijking. Nominale en aspec- tuele comparatiefconstructies in het Nederlands'. Prijs voorletterkunde: Gilbert Hu bens voor zijn studie 'Bibliografie van het Zuid-Nederlandse liedboek in de volkstaal (1508-1805)'. De August Beernaertprijs (periode 1994-1995) Marcel van Maele, voor zijn dichtbundel 'Rendez-vous'. De Arthur M. Cornetteprijs (periode 1991-1995): Joris Denoo, voor zijn essay 'De lezer tussen woord en beeld'. De Nestor deTiereprijs (periode 1994- 1995) Koen Vermeiren voor zijn toneelstuk 'Herr Ludwig'. De Joris Eeckhoutprijs (periode 1994- 1995): Geert Lernout voor zijn essay 'James Joyce, Schrijver'. De Leon Elautprijs (periode 1994- 1995): de heer en mevrouw Baeck-Schilders, voor hun werk 'Het concertleven te Antwerpen in het midden van de 19de eeuw'. De Ary Sleeksprijs (eriode 1993-1995): aan Marcella Baete, voor p haar roman 'Kasterbant'. De Leonard Willemsprijs (periode 1994-1995): Guido de Baere, voor zijn algemene leiding van de editie van de 'Opera amnia' van Jan van Ruusbroec en voor zijn uitgave daarin van 'Boecsken der ver- claringhe, Vanden seven sloten en Vanden kerste- nenwer ghelove'. De J. van Ginderachterprijs werd niet toegekend. Info: Koninklijke Academie voor Taal- en Letterkunde, Marijke de Wit, Koningstraat 18, 9000 Gent, tel. (09) 263 93 46 - fax (09) 265 93 49. Gent Prijzen Academie 1998-1999 De Koninklijke Academie voor Taal- en Letterkunde schrijft haar prijzen uit. Letterkunde: 1. Guido Gezelle en de zeventiende-eeuwse Zuidnederlandse literatuur. 2. Het beeld van de vrouw in de historische briefromans van Hella S. Haasse. Een analyse van de Bentinck-romans. Taalkunde: thema en thematischeprogressie in Nederlandse expositorische teksten. Cultuurgeschiedenis: De verboden Kunsten in de Middeleeuwen(tegen december 1996). Bedrag van elkeprijs: 50.00o fr. Voor het jaar 1998 wordt de prijs Taalkunde uit- geschreven: een studie over Romaanse plaatsna- men in Duits- en Nederlands taalgebied van de Moezelstreek/Oost-Vlaanderen (tegen 11 decem- ber 1997). Bedrag van de prijs: 50.00o fr. In het jaar 1999 komt Letterkunde aan de beurt: 1. Virginie Loveling: leven en werk. 2. Richard Minne, In den zoeten inval (1927). Historisch- kritische uitgave. Ook Taalkunde is voorzien voor 1999: Dialectverlies in een West-Vlaamsegemeente (teen december 1998). Bedrag van elke prijs: fr. 0.000 . 5 Bekroonde werken worden eventueel door de Academie uitgegeven, hetzij volledig hetzij ge- deeltelijk. Info: Koninklijke Academie voor Taal- en Letterkunde, Marijke de Wit, Koningstraat 18, 9000 Gent, tel. (09) 263 93 46 - fax (09) 265 93 49. Vlaams-Brabant Averbode - Letterkunde John Flandersprijs 1996 Uitgeverij Averbode en het uitvoerend comite en de jury van de John Flandersprijs 1996 kenden de 'John Flandersprijs 1996' toe aan Luc van Tolhuyzen (°1949) uit Herenthout voor zijn verhaal 'Getekend'. Een eervolle vermelding ging naar Hilde Vandermeeren (°197o) uit Kortemark voor haar verhaal 'Glimwormen'. Het winnende verhaal verschijnt als nr. 18 (2243) op 3 januari 1997. De prijs wordt uitgereikt op 27 november 1996 in de abdij van Averbode. Info: 'Vlaamse Filmpjes', Uitgeverij Averbode, Theo Lenaerts, Postbus 54, 3271 Averbode, tel. (013) 78 01 73, fax (013) 78 01 86. Leuven - Letterkunde WeL-Wedstrijden Voor de negende maal schrijft 'WeL' een Essayprijsvraag uit, onder auspicien van het Leuvens stadsbestuur. Gevraagd wordt een essay over een literair of algemeen cultureel onder- werp (auteur, stroming, ...) met verwerkte biblio- grafie. Deze tekst (max. 6 blz. machineschrift, kwarto) dient in vier exemplaren anoniem (kenspreuk op omslag waarin identiteit en vijf postzegels van 16 fr. of internationale zevenjaarlijkse Virga-Jessefeesten: 'Schatten van Er zijn ook nevententoonstellingen: 'De tafels van Alwani de Virga Jesse'. Er zijn ook geleide bezoeken mo- de 2oste eeuw', 'Street of Designers', 'Portugese Creatie van een kunstwerk, C.C. Torenzaal, gelijk. design in beweging', Resultaten van de wedstrijd Torenstraat 1, Lokeren van 7/11 t/m 22/11. , Info: 'Stedelijk Museum 'Stellingwerff- 'Design for Europe' en 'Ereplatform Jean Waerdenhof', Maastrichterstraat 850o Hasselt , 35, Nouvel'. Tickets en info op dit adres: Wiel Arets tel. (011) 24 10 70. 'Interieur96', Groeningestraat 37, Architectuur, deSingel, Antwerpen, nog tot 85o0 Kortrijk, tel. (056) 22 96 22, 27/10, open van di. t/m zondag van 14-48 u. fax (056) 21 6o 77. Oost-Vlaanderen Stephan Balkenhol Kortrijk - Textielkunst Beeldhouwwerk, Deweer Art Gallery, Gent - Sierkunst Damast Tiegemstraat 6A, 8553 Otte in in de beneden- Murano-glas uit de 20ste eeuw 'In 1496 werd in Kortrijk krachtens een vorstelijk galerie, nog tot 8/12. Vanaf 12/10/96 tot en met 12/1/97 loot in het octrooi een nering van linnenwevers opgericht', 'Museum voor Sierkunst en Vormgeving' de ten- aldus degeschiedschrijver Frans De Potter. Geert Bauwens & Chris Verkaemer toonstelling 'Murano-glas uit de 2oste eeuw, van Vijfhonderd jaar later, wil de stad Kortrijk deze Schilderijen, Atelier De Gryse, Gentsesteenweg kunsthandwerk tot design'. De expositie heeft tot gebeurtenis herdenken. Damast is een weeftech- 41, 85oo Kortrijk, nog tot 17/11, dagelijks (be- doel een idee tegeven van de 2oste-eeuwse evo- niek, waarbij een tekening kleur op kleur in ewe- halve op dins a) van 10-12 en van 14-19 u. lutie die het Muranoglas heeft doorgemaakt. ven wordt. In Kortrijk pasten de wevers deze Deze tentoonstelling zal sinds vele decennia het techniek toe op linnen. Allerlei motieven vielen Danny Bloes eerste overzicht bieden van de 2oste-eeuwse- in de smaak: bijbelse, mythologische en histori- Schilderijen, C.C. Anto Diez, Bosduivestraat 22, Murano-produktie. Inhoudelijk zal ze de evolutie sche taferelen,bloemen, jachtscenes, stadsgezich- 8450 Bredene, van io/ii t/m 24/11, open van tonen van kunsthandwerk naar design. Het ten, portretten, wapenschilden en geometrische wo. t/m zondag van 15-19 u. kunsthandwerk is ietwat simplistisch terug te figuren. Damasten tooiden de rijke tafels van voeren tot het werk vanglasblazers die vooral onze voorouders. Het waren luxeprodukten die Brodzki werkten naar ontwerpen van hun bedrijfsleiders, tot ver buiten onze landsgrenzen bekendheid ge- Sculpturen, Argo, Zeedijk Het Zoute 734, 8300 die overigens niet ze den artistieke inspiraties be- noten. De verzameling damast van de Stedelijke Knokke, nog tot 21/10, vr., za., zo. en maandag zaten. Gaandeweg werd de artistieke inslag meer Musea Kortrijk telt zowat450 stuks en is hiermee van 11-13 u en van 14.30-18.3o u. en meergeleverd door externe ontwerpers die degrootste in Belie. De damastcatalogus uit ook in andere kunstdisciplines bedrijvig waren, 1986, inmiddels uitverkocht, wordt heruitgege- Antonio Citterio zoals Tobia Scarpa, Tapio Wirkkala, Timo yen. De zowat honderd interessantste stukken Meubelontwerpen en architectuur, Schouwburg, Sarpaneva, Ettore Sottsass, Gae Aulenti e.a. aangeworven in de laatste tien jaar, zijn beschre- Benedengalerie, Hazelaarstraat, 85oo Kortrijk, Info: 'Museum voor Sierkunst', Lieven ven engeillustreerd in een aanvullende catalo- van 19 t/in 27/10, dagelijks van 14-18 u. Daenens, directeur, Jan Breydelstraat 5, 900o gus. In een tentoonstelling pakken de Stedelijke Gent, tel. (09) 225 66 76, fax (09) 224 45 22. Musea uit met de mooiste aanwinsten en belich- Denise Coenen ten zij de geschiedenis en de techniek van het da- Foto's 1994-96, Prov. Museum voor Fotografie, mastweven. Waalse Kaai47, Antwerpen, nog tot 19/11, dage- Vlaams-Brabant Info: Groeningeabdij, Houtmarkt, 850o lijs (behalve maandag) van 10/17 u. Kortrijk, tel. (056) 25 78 92 - fax (056) 25 97 33. Brussel - Varia Julien Coulommier De orde van het Gulden Vlies Foto's 'Les Statues de Bruxelles', Blix Galerie, De tentoonstelling in de Koninklijke Bibliotheek Buitenland Diestsestraat 82, 3000 Leuven, nog tot 30/11, van Belie en depublikatie van een verzamel- open van ma. tot zaterdag van 9-18 u. bundel herdenken de 600ste verjaardag van de Tilburg Nederland - Textielkunst , geboorte van Filips de Goede en de oprichting 'European Art Quilts' Max Couper van de ridderorde van het Gulden Vlies door Op initiatief van en in samenwerking met de 'The Plot', Water, Petroleum, steel & Mud, deze hertog. De tentoonstelling omvat twee lui- Nederlandse quiltmaker Olga Prins-Lukowski Museum van Hedendaagse Kunst Antwerpen, ken. Enerzijds werd doorheen het middeleeuws organiseert het Nederlands Textielmuseum in Leuvenstraat, 2000 Antwerpen, nog tot 3/ ii, gedachtengoed gepoogd de context uit te leggen Tilburg in het najaar van 1997 de tentoonstelling open van 10-17 u; gesloten op maandag. waarin de Orde het licht zag, anderzijds worden 'European Art Quilts'. Het doel van deze ten- de hoe selectievereisten voor de ordeleden, deg toonstelling is te laten zien dat de Europeanen, Tony Cragg goed geoliede administratie en vooral de nauw- naast het overnemen van de typerende Beeldhouwwerk, Openluchtmuseum voor beeld- g ezette etiquette belicht aan de hand van officiele Amerikaanse blokpatronen, ook een eigen heden- houwkunst Middelheim, Middelheimlaan 61, documenten, archieven handschriften, boeken en , daagse quilttraditie hebben ontwikkeld, waarin 2020 Antwerpen, nog tot 24/11, dagelijks van kunstvoorwerpen. Deze tentoonstelling loopt het quilten als een autonome kunstvorm tot ui- 10-17 u (behalve op maandag en op & 2/11). nog tot 14/12/96. ting komt. De Hollanders en de Engelsen, die Info: 'Koninklijke Bibliotheek van Belgie, zich eenpaar honderd jaar geleden in Amerika Siegfried De Buck Kunstberg, Schenkingenzaal, Keizerslaan 4, vestigden, namen lappendekens mee. In de jaren Diamantjuwelen, Prov. Diamantmuseum, Lange 1000 Brussel, tel. (02)519 53 54. 70 keerde de techniek van patchwork en quilten Herentalsestraat31-33, 2018 Antwerpen, van terug naar Europ,a maar nu in de vorm van ii/io t/m Amerikaanse volkskunst. Er is ook een Europese West-Vlaanderen quilttraditie met een eigen artistieke identiteit Gilbert Decock ontwikkeld. Van 6/9/1997 tot en met 18/1/1998 Recent werk, Galerij Brabo, Mercator, Desguinlei Diksmuide - Varia vindt 'European Art Quilts' plaats in het 100, 2018 Antwerpen, nog tot 12/1/97, open op Tentoonstellingen in 'De lizertoren' Nederlands Textielmuseum in Tilburg. werkdagen van 9-17 zondagen van 14-17 u, ge- Nog tot 11/11/96 loot de tentoonstelling Kunstenaars die in Europa wonen, kunnen in- sloten op zaterdagen en op & /ii, 25 & 26/12 'Humor in de Vlaamse Beweging' met politieke schrijfformulieren (sluitingsdatum voor inzen- en op 1, 2 & 3/1/97. cartoons; ook tot 11/11/96 kan men luchtfoto's dingen: 13/3/1997) schriftelijk aanvragen. zien van Wim Robberechts ('Vlaanderen vanuit Info: Nederlands textielmuseum, Regnier De Herde de lucht') en de tentoonstelling 'Jos Tysmans aan Goirkestraat96, 5046 GN Tilburg, Nederland, Huldetentoonstelling van Kasteel het Hzerfronf. Op 11/11/96 is er 'Vlaamse tel. (013)536 74 75 - fax (013) 536 32 4o. Blauwendael, Kerkstraat 21 9250 Waasmunster, Vredesdag aan de Hzer' en tussendoor lopen de van 20/10 t/m3/11, open op za. 19-26/10 en tentoonstellingen 'Dom Modest Van Assclle' en 2/11, van 14-17 u, op zo. 20-27/10 en 3/11, van '100 jaar Algemeen Nederlands Verbond' 11-12.3o u en van 14-17 U. (A. .V.) Info: Hzerbedevaartsecretariaat, Nic De Meyer & Mia Van den Meersschaut Hzerdijk 49, 8600 Diksmuide, tel. (051) 5o 02 86 - Olieverf, aquarellen, pastels en etsen, C.C. fax (051) 50 22 58. Torenzaal, Torenstraat 1, Lokeren, van 14 t/m Kortrijk - Design Individuele 27/3/97. Design for Europe groepstentoonstellingen Elise Delbrassinne De enige en meest selectieve Europese mani- De Stilleweg, sculpturen, 'Oud St.-Nikolaas', festatie van uitsluitend hedendaagse woon- In deze rubriek worden enkel tentoonstellingen vermeld die nog St.-Nikolaasplein 5, 1120 Brussel, nog tot 13/10, creativiteit heeft plaats van 18 tot 27/10/96 lopen op het moment dat het nummer verschijnt. Meer nog dan di., wo., do., za. en zondag van 15-18 u. ('Hallen', Kortri)'k). Geselecteerd door een inter- vroeger zullen we dus rekening moeten houden met de tijdslimiet nationaal comite van deskundigen, worden op voor het afleveren van de kopij aan de drukker. Jan De Smedt (1905-1954) 30.00o m' meer dan 3oo topmerken geexposeerd: Die datum is voor het volgend nummer (nr. 263: nov.-dec. 1996) Schilderijen, beelden, tekeningen, Musee des meubels, verlichting, woontextiel, keukens, sani- 1 november 1996. Eventueel kunnen de berichten ook via onze fax Beaux-Arts, rue Renier 17, Verviers, van 17/11 tair en woonaccessoires uit meer dan 17 landen. (051) 40 81 64 doorgestuurd worden. t/m 12/1/97, ma., wo., za. van 14-17 u en zon- Met oprechte dank voor uw medewerking. dag van 15-17 u en Musee des Beaux-Arts, rue TENTOONSTELLINGEN 249 Enclos St-Martin3, Doornik, van 28/3 t/m 18/5/97, dagers van 10-12 u en van 14-17.30 u; gesloten op insdag. Koenraad Dewulf Design meubelen, Art Gallery De Muelenaere & Lefevere, Polderstraat76, 8670 Oostduinkerke, van3/11 t/m 29/12/96. Milenko Divjak Houtsneden, Gallery 40, Veerstraat 8, 9140 Temse, van/ 11 tot eind januari 1997. Marlene Dumas In het kader van 'De Cellen '96', Museum Toreke, Grote Markt 6,33oo Tienen, nog tot 3/11, open van ma. t/m vrijdag van 9-12.30 u en van 13.30- 17 u, weekend en feestdagen van 14-18 U. lien& Duriez Brons, Kunstcentrum VTB-VAB Galerij 't Hof to Puttens, Wichelsestraat 20-22,9340 Lede, nog tot 20/10, za. en zondag van 12-22 U. Edgard Fonteyne & Fove Respectievelijk beeldhouwwerk en schilderijen, Galerij 'Strafe Hendrik', Walplein, 8000 Brugge, van9 t/m 17/11, dagelijks van 10-12 u en van 1-18 U. 4 Gelin Olieverfschilderij,en Kunstcentrum VTB-VAB Galerij, 't Hof to Puttens, Wichelsestraat 20-22, 9340 Lede, nog tot 20/10, za. en zondag van 12- 22 U. Albert Goethals Schilderijen, C.C. Anto Diez, Bosduivestraat 22, 8450 Bredene, van 29/11 t/m 15/12, open van wo. t/m zondag van 15-19 U. Andre Goezu Schilderij, en Atelier Jacques Gorus, Venusstraat 52, 2000 Antwerpen, nog tot 13/10, op za. en zon- dag van 14-17 U. Gerty Hoewaer Olieverf, pastels en aquarellen, overzichtsten- toonstelling 20 jaar, Casino, Kioskplein 25, 3582 Beringen, van 9-27/11, dagelijks van 14-18 U. David Huycke Edelsmeedkunst, overzichtstentoonstelling, C.C. Deurne, de Gryspeerstraat 86, 2100 Deurne, nog tot 13/10, open van ma. t/m vrijdag van 14-17 u en op za. en zondag van 14-18 U. Irene, Scutenaire, Magritte and C° Huldetentoonstelling aan het echtpaar Scutenaire-Hamoir, schilderijen, tekeningen, gou- aches, driedimensionaal werk, Museum voor Moderne Kunst, Koningsplein 1/2, woo Brussel, nog tot 15/12, dagelijks van 10-17 u, gesloten op maandag en op 1/11/96. Info i.v.m. rondleidin- gen (02) o8 34 50. Peter Joncicheere Acrylschilderijen, Galerij van het theater van het Psychiatrisch Centrum St.-Amandus, Reigerlo io, 873o Beernem, van ma. Um vrijdag van 8-17 U. Ken en Schilderijen, Argo, Zeedijk Het Zoute 734, 830o Knokke, nog tot 21/10, vrij., za., zo. en maandag van 11-13 u en van 14.30-18.3o U. Jose Louis Lasala Schilderijen, CC Hasselt, nog tot 3/11, dagelijks van 10-18 u. Jan Leenknegt Glassculpturen, Panipat Twotel Galerie, Ael- brechtskolk02 35, HB Rotterdam-Delfshaven, , 3 nog tot 5/1/97, van wo t/m zondag van 12-20 U. Lucebert Tekening,en Noordbrabants Museum, Verwersstraat 4,1 5200 BA 's Hertogenbosch, van 12/12 tim 13/3/97, open van di. thn vrijdag van 10-17 u, za., zo. en feestdagen van 12-17 u (esloten op 25/12 & 1/1). g Monica Maat Huisaltaren, houtpanelen en meubelen, Galerie Ruach Hedendaagse Religieuze Kunst, Pape- straat31, 2513 AV '5 Gravenhage, nog tot 16/11, open op do., yr. en zaterdag van 11-17 U. Romuald Marecaux Schilderijen, C.C. Anto Diez, Bosduivestraat 22, 8450 Bredene, van 20/10 t/m 3/11, open van wo t/m zondag van 15-19 U. Annemie Melis Schilderijen, Bernarduscentrum, Lombardenvest, 23, 2000 Antwerpen, van 9/12 t/m 17/1/97, open van ma t/m vrijdag van 9-12 u en van 13- 16 u. Rik Moens Schilderijen, Museum Dhondt-Dhaenens, Museumlaan 14, 9831 Deurle, nog tot 27/10, van wo. tot yr. van 14-18 u en op za., zo. van 10-12 u en van 14-18 u. Renilde Moonen Installaties en schilderijen, Galerie Kunsthuis, t/ Lierseweg 53, 2200 Herentals, van 9/11 m 1/12, open yr. van 17-20 u, za. van 14-18 u, zo. van 14-17 u. Liliana Moro De Praktijk, Museum van Hedendaagse Kunst Antwerpen, Leuvenstraat 32, 2000 Antwerpen, nog tot 3/11, dagelijks (behalve op maandag) van 10-17 u. Francine Moye Recent werk, Jordaenshuis, Reyndersstraat 6, 2000 Antwerpen, van 2/11 t/m 15/12, open elke dag van 10 On 16.45 U. (niet op ma. en di.). Munoz Schilderijen, Argo, Zeedijk Het Zoute 734, 830o Knokke, nog tot 21/10, yr., za., zo., ma. van 11-13 u en van 14.30-18.3o U. David Nash Forms into Time: a survey of the sculpture of David Nash, Museum voor Hedendaags Kunst, Antwerpen, Leuvenstraat 32, 2000 Antwerpen, nog tot 3/11, open van di.-zondag van 10-17 u (gesloten op maandag). Filip Naudts Foto's, Foyer van het C.C., Kerkplein 5, 9160 Lokeren, nog tot 23/10. Ria Pacquee Recent werk, Museum Dhondt-Dhaenens, Museumlaan 14, 9831 Deurle, van 3/11 t/m 8/12, open wo., do. en vrijdag van 14-18u, za., zo. en feestdagen van 10-12 u en van 14-18 U. Willy Peeters & Johan van Vlaenderen Bronzen en schilderijen, Greenhouse Gallery, rue de Trieu 6A, 7750 Mont de L'Enclus (Russeignies), nog tot 13/10, op za en zondag van 14-18 U. Irving Penn Photographs, Prov. Museum voor Fotografie, Waalse Kaai 47, Antwerpen, nog tot 19/11, dage- lijks (niet op maandag) van 10-17 U. William Ploegaert Recente schilderijen, Galerie Path, Leo de Bethunelaan 59, 9300 Aalst, nog tot 27/10, open yr. 15-18 u, za.-zondag 14-18 u. Valere Prinzie Foto's, Gallerie De Peperbusse, Prins Boudewijnstraat 7, 8400 Oostende, van 25/10 t/m 17/11. Cash Robert Objecten, Galerie Kunsthuis, Lierseweg 53, 2200 Herentals, van7/12 t/m 29/12, open op yr. van 17-20 u, za. van 14-18 u en zo. van 14-17 U. Suze Robertson Recent werk, Het Paleis, Lange Voorhout 74, 2514 EH Den Haag, van 14/12 t/m 16/2/97, open van di. t/m zondag van 11-17 u (niet op maandag). Felicien Rops Schilderijen, Casino Knokke-Heist, nog tot 13/10, elke dag open van 15-20 U. Rik Slabbinck (1914-91) Retrospectieve, Me 's Art Gallery, St.-Amands- straat32-34, 8000 Brugge, van 15/10 t/m 15/2, dagelijks van 9-12 u en van 13.30-18.30 u (niet op zon- en feestdagen). Jan Steen Schilder en verteller, Rijksmuseum, Stadhouders- kade42, Amsterdam, nog tot 12/1/97. Alain Thielemans Schilderijen, Art Gallery De Muelenaere & Lefevere, Polderstraat7, 6 8670 Oostduinkerke, van/11t t/M 29/12/96. Jon Thompson Recent werk, Museum Dhondt-Dhaenens, Museumlaan 14, 9831 Deurle, van 3/11 t/m 8/12, open op wo., do. en vrijdag van 14-18 u, za., zo. en feestdagen van 14-18 U. Jan Van den Abbeel & Herman Van Nazareth Volvo Pro Arte37, Volvo Cars Europe Industry, John Kennedylaan 25, 9000 Gent; info (09) 250 22 20. Liliane Vandenbroucke Aquarellen, Gallerie De Peperbusse, Prins Boudewijnstraat 7, 840o Oostende, van 25/10 t/m 17/11. Dorothea Van de Winkel Wandtapijten en textiele kunst, Galerij Theaxus, Ommegangstraat 3, 9690 Kluisbergen- Kwaremont, nog tot4/11, za., zo. en maandag van 14-19 U. Rudy Van Geele Meubelkunst, Kunst alert De Roeschaert, Kerkhofstraat 12, 8377 Houtave, van 15/11 tot eind 1996. Renee Van Hekken & Jos Laureys Textielkunst van R. Van Hekken en schilderijen van J. Laureys tijdens de 'Open atelier dagen' op zater- en zondag telkens van 14 tot 18 u., 'Thuishaven', Alfons Servaislei 64, 290o Schoten. Paul Van Lissum Recent werk, ABB-galerij, Hoekgebouw Diestse- vest-Diestsestraat, 3000 Leuven, van 31/10 t/m 21/12, open op werkdagen van 9-16 u, op za van 14-17 u, gesloten op zondag, op 1 en ii/ii. Eugeen Van Mieghem (1875-1930) Schilderijen, Auditorium APRA, Frankrijklei 64-68, 2000 Antwerpen, nog tot 31/10, open op werkdagen van 13-17.30 U. N.a.v. deze tentoon- stelling verschijnt het essay 'Eugeen Van Mieghem' van de hand van Lode Baekelmans; infobij S. Beerten, tel. (03) 827 92 23. Angel Vergara 'Fonteyne and Paradise', Vera Van Laer Gallery, Hoogstraat 11-13, Psychiatrisch Centrum St.-Amandus, Reigerlo io, 8000 Brugge, dagelijks van 10-18 u; nocturnes helderende kwatrijnen, o.m. een zelfportret van 8730 Beernem, van i/ii t/m 12/12, open van op aanvraag tel. (050) 33 56 66, fax (050) 34 24 77. een 'weerbarstig man, afstandelijke ram'. In het ma. t/m vr. van 8-17 u, op za. 9111 en zo. 17/11 derde deel staat bovenaan hetgedicht 'Gebroken open van 14-17 u. - beelden' met het refrein: 'we zullen nooit zien kant-objecten van Betty Cuykx en Rosa hoe het geweest is / en nooit hoe het ooit zal zijn' Robert Vollekindt Vercaemst en tekening-grafiek van Dominique en met de vertroosting 'voorbij het water / in het 'De we g naar elders', environment, Ampe, De Mijlpaal, Brugstraat 45A, 355o moeras zingt de nachtegaal'. Spillebeens negende Administratief Centrum 't Brugse Vrije, Burg Heusden-Zolder, dagelijks van 10-17 u (gesloten bundel sluit treffend aan bij zijn hele poetische 8000 Brugge, open dagelijks van 15-18 u (ook op op maandag). ceuvre: heden en verleden in spiegelbeeld. za. en zondag). FB - 'Mono entre femmes' mono es van Angela , Mark Wallinger Melsen, Lutgard Wittocx, Bernadette Schockaert Lucienne Stassaert Schilderijen, Deweer Art Gallery, Tiegemstraat en Miranda Van Puymbroeck, Gallery 40, Blind vuur, uitg. Poeziecentrum, Hoornstraat 6A, 8553 Otegem, in de bovengalerie, nog tot Veerstraat 8, 9140 Temse, nog tot 3/11, open op 9 00o Gent, 1995, reeks De Bladen voor de Poezie 8/12. za. en zondag van 14-18u. 1995/2, 210 X 135 min, 46 blz., genaaid 398 fr. - Blind vuur is de vreemde titel van de nieuwe Mikio Watanabe Schilderijen van Lieven Florizoone en Roger bundel van Lucienne Stassaert (1936), die ook Mezzotint-etsen, Athena Art Gallery, Anseel enbomir grafisch werk van Lju Yanew en tekenares en schilderes is. Zij schetst allereerst H. Consciencestraat38, 850o Kortrijk, nog tot Oleg Dergatchov, Tres Galerie, Zwevegemse- haar kinderjaren en jeugd met beelden als de 20/10, do., yr., za. en zondag van 14.30-18.3o U. straat3o, 85oo Kortrijk, nog tot 27/10, open op rolschaatsbaan, op de trap zitten, de we naar vrij- en zaterdag van 14-18 U. en op zondag van school, de communie zo zout als verdriet, het M. Werner 15-18 U. hinkelsp,el zoeklichten in het duister en vooral Huldetentoonstelling, foto's, schilderijen, litho's, de herinnering aan de vaderfiguur: 'gemis is een tekeningen, Oude Brouwerijschuur, Dorps 24, - goedegeleider'. De beste gedichten van deze 9831 St.-Martens-Latem, nog tot 27/10, op do., Bogaert, Jan Praet en Willy Peeters, Greenhouse bundel zijn tragisch. Herseninfarct is het relaas yr. en zaterdag van 14-18 u op zondagen van II, Kwaremontplein 17, 9690 Kwaremont/Kluis- van bezoeken aan een verlamde vrouw. Deze 11-18 u. bergen, nog tot 22/12; open op za, zo en feestda- die p doorvoelde gedichten willen leren 'hoe gen van 14-18 U. overbodig een mond is om te spreken', maar in- Anton Wittoeck tussen blijkt de dichteres met taal, in taal te kun- Schilderijen, didactisch project, C.C., Torenzaal, - Kunstgalerij De Roeschaert, Kerkhofstraat 12, nen overleven, zelfs in een in memoriam-gedicht, Toerenstraat 1, Lokeren, van 29/11 t/m 14/12. 8377 Houtave, van 12/10 t/m met Pavel g ewijd aan de vriendin Ann Salens: 'narcose / en Knapek (porseleinreliefs), Elisabeth Grosseova nog alleen / het licht achter de ogen'. Een knappe M. Brennand Wood (keramiek), Paul Yperman (keramiek) en Pierre aanwinst in het ceuvre van deze auteur. Material Evidence, C.I.A.P., Zuivelmarkt44, 3500 Declerck (ate de verre). p FB Hasselt nog tot 31/10, open van di. tot vr. van, 12-18 u en op za. van 14-17 U. - Christiaan Germonpre Guitter, Ste have Lallemand, Eric Lamouroux, Onsterfelijk blauw uitg. Poeziecentrum , , Mirta Tocci, Maria Theresia Litschauer, Biel Cap- Hoornstraat119000 Gent, 1995, reeks De Bladen GROEPSTENTOONSTELLINGEN llonch, Erich Weiss, Richard Fauguet, Provinciaal voor de Poezie 1995/3, 210 x 135 Trim, 46 blz., ge- Museum Hasselt, Zuivelmarkt33, 3500 Hasselt, naaid398 fr. - Onsterfelijk blauw van Christiaan - 'Van Ensor tot Delvaux' met werk van Ensor, nog tot 22/12, open van di t/m zaterdag van io- Germonpre (1950) volgt op een zestal vorige bun- Spilliaert, Permeke, Magritte en Delvaux, 17 u, zondag van 14-17 u; gesloten op maandag dels van deze auteur, die ook heel watpoezie uit Romestraat840o Oostende, van en feestdagen. het Duits heeft vertaald. Hier leest men drie maal 5/10 t/m 2/2/97, dagelijks (behalve op maan- R.D. negen gedichten, die allemaal de vormgeving dag) van so-18 u; in het Museum voor Schone van het sonnet volgen. Toch werd dit geen Kunsten, Wapenplein, 8400 Oostende, documen- strakke structuur en enjamberengebeurt haast tair luik bij deze tentoonstelling met grafisch achteloos. Ook in deze bundel zit een heelpak werk, documenten,personalia, videodocumen- herinneringen: de jongen oefent zich in 'evens- ten. kunst; de 'on en waagt zich op het wak; angst Bibliotheek wordt voorlopig uitgesteld; teen zijn vaders zin; - 'In opdracht', modefoto's van Ronald Stoops, omwille van de koppigheid van vader; vader , blijft een open vraag. Tweede opmerkelijke eigen- Weekend Knack e.a., Prov. Museum voor POEZIE heid van dezepoezie is de grote aandacht voor Fotografie, Waalse Kaai 47, Antwerpen, nog tot de natuur: vogels, dieren, bloemen, fruit, bomen, 19/11. Guido Cloet grassen, kruiden, wieren en vooral de spanning Levend, uitg. Uitgeverij P. St.-Antoniusberg 5, natuur-stad, stad-zee, verbeelding-realiteit. - 'Snowball - looste tentoonstelling', Deweer Art 3000 Leuven, 1995, 210 x 130 mm, 48 blz., genaaid Poezie die in verschillende la en terugvalt en die Gallery, Tiegemstraat 6A, 8553 Otegem, schilde- 395 fr. / fl. 21,50 - Guido Cloet brengt in de bun- men dan ook op diverse niveaus kan lezen. rijen van Christoph Fink, Frederic Ha e, Aernout del 'Levend' een bijzonder versoberde en Verrassingen komen uit tot in de terzinen. , Mik, Albrecht Schnider, Montserrat Soto, Joelle uitgepuurde poezie, waarin waarschijnlijk vaak FB Tuerlinckx, Marijke Van Warmerdam, Richart en veel werdgeschrapt. Ten goede, want de di- Venlet;grafiek van Armand Mevis, Linda Van rectheid die de auteur toch wel zal nastreven, zit Jan van der Hoeven Deursen; foto's van Aglaia Konrad; nog tot vaak aardig verborgen onder vraagstelling en Nuange en andere edichten, uitg. Poeziecentrum, 20/10, wo. t/m zo. van 14-18 U. mysterie: 'die ik he gevonden, / raakt me niet Hoornstraat 9000 Gent, 1995, reeks De Bladen meer kwijt'. Hi' slaagt erin de dualiteit tussen in- voor de Poezie 1995/4, 210 X 135 Trim, 46 blz., 'Winteraccrochage, met schilderijen, beeld- nerlijkheid en uitspraak met elkaar te verbinden genaaid 398 fr. - Een nieuwe bundel van Jan van houwwerken engrafiek van diverse kunstenaars, totgeslaagde edichten zoals Olie te weinig (41). der Hoeven (199 2) is altijd goed voor een hele Athena Art Gallery, H. Consciencestraat 38, 850o Een bundel waarin men niet direct kan meegaan. avond herhaalde, altijd weer verrassende lectuur. Kortrijk, van 5 t/m 22/12 en opnieuw van 3 t/m Bij tweede lezing vindt men zeker nieuwe uit- Nuange, de titel, een uitvinding van deze neo- 26/1/97. zichten. loo g, deze taaltovenaar, is een contaminatie van FB nuage, age, nuance, an e. De ene betekenis over- - 'Hugo Claus & zijn samenwerking met 25 kun- la pt de andere, het ene woord neemt het andere stenaars', nog tot 27/10, C.C. St.-Niklaas, Willy Spillebeen in. Datgeldt net zo goed voor zijn poezie op zich- Tentoonstellingszaal Zwijgershoek, open van di. Land van vergeten, uitg. Poeziecentrum, zelf; zij gaat bijna altijd uit van Spaanse motto's t/m za. van 14-17 u, zo. van 10-17 u, met werk Hoornstraat 1,9000 Gent, 1995, reeks De Bladen en is ook even zo helder en klankrijk. Maar de van Pierre Alechinsky, Karel Appel, Michael voor de Poezie 1995/1, 210 X 135 mill, 46 blz., ge- taalverkenning zit ook aan de binnenkant en hoe- Bastow, Corneille, Jan Cox, Ga1,1Zoel D'Haese, naaid398 fr. - De 43ste (en laatste?) jaargang van wel de dichter, in Rilkes spoor, deemoedig talmt Camille d'Have, Hugoke, Paul Joostens, Sylvia De Bladen voor de Poezie wordtgeopend met 'nu mijn eigenste woord / bij dit schrijven / ver- Kristel, Ger Lataster, Willy Legendre, Paul de een lijvige bundel van Willy Spillebeen (1932). weert en verteert' is depoezie minder speels en Lussanet, Albert Pepermans, Roger Raveel, Een tiental gedichten uit deze -bundel verschenen alleszins veel minder licht dan ze voorkomt. Reinhoud, Pjeroo Roobjee, Sanne Sannes, Dan vroeger al in 'Dubbelspoor' (1983), edichten van Nuange, de slotcyclus van twaalf gedichten, be- van Severen, Philippe Vandenberg, Serge Spillebeen bij tekeninge, n van Andre Deroo en wijst diit ten overvloede. 'Wie slechts beschrijft / Vandercam, Jan Vanriet, Joost Veerkamp en commentaar van Pietlhomas. De nieuwe bundel verdwijnt achter de / kim der dingen'. De dichter Maurice Wyckaert. bestaat uit drie delen. 'Vlucht en Val' verkent waarschuwt tevens: 'bevind mij niet te licht'. vooral het eigen verleden, met 'de jongen` als Schrijfzeilen, januwater, lezig, taalkivive, beizijn, - 'Meesterwerken op doek en in keramiek', centrale kern. 'Land van vergeten', tweede sectie, epifaan, geluidelijk, filmantroop zijn maar enkele de Fauvistischeperiode van Matisse, Metthey, zet de zoektocht naar ooit verder, maar dan door- van de woordcreaties in deze bundel. Zij verrij- Van Don en, De Vlaminck, Derain, nog tot spekt met universeler reminiscenties als Kreta, ken aanzienlijk het klankarsenaal, maar niet min- 17/11, Kunstcentrum Oud St.-Jan, Mariastraat 38, Griekenland. Ditgedeelte eindigt met vier ver- der worden hiermee ook bedoelingen genuan- BIBLIOTHEEK 251 ceerd: 'altijd in woorden is / hi' mij naast'. Hou zogenaamde Koude Oorlog. Een aantal van deze waren o.m. F. Jacobs en Denis Schepens. Het een avond vrij voor deze luister. gedichten bleef tot nu ongepubliceerd, de meeste woord zou ookgevoerd worden door Clem de FB werden evenwelgeplukt uit vroegere publika- Ridder doch deze diende in laatste instantie belet ties, vandaar uiteraard ook de relatief grote ver- tegeven. Zijn taak werd overgenomen door Luc Herman de Coninck scheidenheid in vormgeving, thematiek en muzi- van Welden die het knap uitgegeven kunstwerk De vliegende keeper. Essays over poezie, uitg. De kaliteit. omstandig voorstelde. Gedichten uit de nieuwe Arbeiderspers / Amsterdam, verspreid door SVDB bundel werden voorgedragen door mevr. Chris Uitgeverijen Sin el 262, Edelinckstraat 9, 2018 Torfs. Hetpubliek was heel en al aandacht toen Antwerpen, 200 x 125 mm, 251 blz., paperback Ben Renders Y deze welbespraakte de luisteraars meenam naar 599 fr. - Berman de Coninck. Zijn naam staat Land van steen en zang, uitg. Uitgeverij P. de hemel van depoezie. Men hoorde de stilte voor dichter, poeziecriticus, essayist, hoofdredac- St.-Antoniusberg 5, 3000 Leuven, 1995, spreken. 'Zo'n gedicht is een huis in het heelar, teur van Nieuw Wereldtijdschrift. Wanneer zo ie- 210 X 130 aim, 48 blz., genaaid 395 BF / fl. 21,50 - schreef Herman De Coninck over een gedicht van mand ietspubliceert, wordt dat gezien en gele- Het was intussen zestien jaar geleden dat Ben Anton van Wilderode. Anton van Wilderode is de zen. De verdienste van De Coninck is dat hi' Renders (1945), bekend als organisator van de dichter van de interniteit, van het hart, van geest aanzet tot lezen van gedichten, vooral dan door poeziewedstrijd voor de jeugd in Soetendaele, en ziel. Hi' j schrijft een sensibele taal, rijk en vlot, het feit dat hi' de gedichten van niet altijd even nog een bundel gedichten publiceerde. Land van eigentijds, van alle tijden. Een voorbeeld uit de voor de hand liggende auteurs op een fijnzin- steen en zang is dan ook belegen poezie, waarin nieuwe bundel (blz.): Avond 2 nige, geraffineerde en aanschouwelijke wijze ana- op minutieuze wijze wordt gewerkt aan een sa- De avond is het beste van de dag. / De vormen lyseert, of beter nog: presenteert. Zijn lectuur is men an van de versteende, geobjectiveerde en de kleuren zijn verzacht / tot enkel omtrekken een lectuur, en hijzelf beschouwt ze niet als be a- werkelijkheid en degezongen, kunstzinnige, en tere tinten / wegdrijvend op de olie van de lend voor hetpoeziepubliek, voor de lezer. De poeticale toevoeging aan deze werkelijkheid. Het macht. Coninck laat altijd de waarheid wel er ens in het levert de lezer verstilde tekeningen op en intieme Dries Vanwijnsberghe be on zich vijftien jaar ge- midden. En zo hoort het ook bij het lezen en be- verbanden, zonder dat de dichter zijn contextuele leden toe teeggen op de tekenkunst. Hi' beoe- schouwen van gedichten. De vliegende keeper is gegevens moet verkrachten of sublimeren, zon- fent vooral het landschap en alles wat erin aan- het derde essay van Herman De Coninck dat bij der dat hi' naar literaire effecten moet gaan zoe- wezig is: de din en en de geest ervan. Hi' heeft De Arbeiderspers verschijnt. Het blijft een genoe- ken. Reynders' gedichten willen vrijblijvend zijn. een uitstekend vriend-leraargehad in de persoon g en en een interartistieke belevenis. Om te nemen en te lezen. van Denis Dolphyn. Hi' tekent schetsmatig maar SVDB SVDB suggestief. 'Buitengaats': wat een mooie en toch discrete titel voor een grootsepoetische publika- Jos Versteegen & Victor Vroomkoning Hubert van Herreweghen tie. Naast dichter en tekenaar verdient ook de (samenstelling) Karakol, uitg. Lannoo/Tielt, 1995, 215 x 140 mm, drukker eenpluim. Een zucht als vluchtig eerbetoon. Funeraire gedichten 56 blz., genaaid 495 fr. - De innige en diepmense- RG uit de moderne Nederlandsepoezie, uitg. Meulenhoff like confrontatie met de natuur heeft de existen- / A. Manteau, Isabellalei76, 2018 Antwerpen, tiele angstbeleving van de dichter, zoals die in Daan Cartens (samenstelling) 1995, 215 x 130 Trim, 190 blz., paperback 695 fr. - vroeger werk tot uiting kwam, later in aanzien- Bloemlezing uit de Poezie van Patrick Conrad, uitg. Het moet kunnen: de verzameling van de belang- like mate gemilderd en doen uitdeinen in een se- Poezie-Centrum, Hoornstraat 1, 9000 Gent, rijkste funeraire gedichten uit onze Nederlands- rener en meer aanvaardende levenshouding. Een 1995, reeks 'Dichters van nu' dl. 6, geill. met talige poezie, van Augusta Peaux (1859-1944) tot en ander leidde bij Hubert van Herreweghen tot zw.-w-foto's, 200 x 125 mm, 187 blz., paperback PeterGhyssaert (1966). De begrafenis is een van speelsgeconstrueerde verzen, waarin op vakkun- 698 fr. - 'De dichter speelt met zichzelf in ontel- de belangrijkste rituelen in het menselijk leven, dige wijze een objectiverend, zintuiglijk niveau bare vermommingen'. Zin uit de uitvoerige en van alle ti' en en bijgevolg ook het voorwerp van wordt verweven met een meer mythische en be- boeiende inleiding van samensteller Daan kunst, in ditgeval van dichtkunst. Heel wat gele- zwerende laag. Via een spel van klanken, contras- Cartens. De dichter Patrick Conrad (1945), genheidspoezie werd er geschreven naar ten en een mand vol welluidende oude namen en Antwerpenaar van Pruisische origine, is hiermee ding van het afsterven van personen, en vaak kruidennamen, wordt men als lezer binnengeleid ten voeten uitgetypeerd: nerveus, grillig, driftig, werd - doorheen de loop der jaren - dit soort ge- in een eigengereid taaluniversum, een minutieus beinvloedbaar, onrustig, gedreven, vragen stel- dichten in grove mate onderschat. Het is de geconstrueerd verband tussen - om hetgemakke- lend. Hi' j is ook regisseur van films, tekenaar en bijzondere verdienste van de samenstellers Jos lijk te houden - natuur en cultuur. Versificato- graficus, auteur van verhalen en romans, maar Versteegen en Victor Vroomkoning door middel rischgedurfde combinaties worden ondersteund 'de essentie van de din en die hi' doet is poezie'. van een eerste anthologie het 'novembergevoel ' doortypografische bewegingen. Schitterende Zijn dichtkunst is los en vrij van vorm. De in- in kaart te hebbengebracht. Of hoe de dood lite- p oezie. houd straalt meestalpessimisme uit 'een groei- raire schoonheidgenereert. SVDB endgevoel van grenzeloos want tevergeefs ge- SVDB luk'. Deze bloemlezing bevat gedichten uit drie Dirk De Geest van de vijftien bundels van Conrad: 'Conrad life Job Degenaar Dichter in de bloemen. Gedichten 1965 - Gedichten on stage' (1973), 'De vernieling' (1985) en 'De tra- Van de Arena en het Lastdier, uitg. Thomas Rap, 1995, uitg. Davidsfonds/Clauwaert, Blijde- nen van Mary Pickford' (1991). Achteraan in het Staalstraat io, loll IL Amsterdam, 1995, 195 x Inkomststraat79, 3000 Leuven, 1995, 210 x 135 boek is opgenomen 'Bij dageraad', een cyclus van 125 mm, 4o blz., paperback f 22,5o - Een dichter mm, gebonden495 fr. - Dertig jaar lang heeft het tien sonnetten, die hier voor het eerst verschij- die het moet hebben van sober beeldmateriaal en Davidsfonds jaarlijks een bloemlezing gedichten nen. Ze zijn streng van vormgeving, vertonen een uitgepuurde, eenvoudige zegging, is de uit even verschenen in de belangrijkste letter- veel alliteraties, maar zijn anderzijds beheerster, Nederlander Job Degenaar(1952). Vooral sedert kundige tijdschriften. Tot 1974 werd de selectie degelijker, iets rustier dan al het een vooraf- zijn voorlaatste bundel De helderheid van morgens bezorgd door Hubert van Herreweghen en Jos de gaat. Het gedicht 'Het huis van deemoed' (p. 146) (1992) wordt hi' nu en dan opgemerkt door de Haes; na het overlijden van De Haes zette Willy is naar mijn gevoel een die de zelfverken- poeziekritiek. En nu is er dan deze Van de arena en Spillebeen met Van Herreweghen deze traditie ning en een bijzonder geslaagde veruiterlijking. het lastdier, volkomen in de lijn van het voor- verder. Depoetica die primeerde was klassiek en FB g aande werk. Een dichtbundel waarin beelden christelijk geinspireerd met 'een brede tolerantie wordengepuurd uit een natuurlijke omgeving; en ruimdenkendheid ten aanzien van andere le- Christine D'haen de dichterblijkt uiteindelijk vooral bezig met de vensbeschouwelijke en artistieke opvattingen', Morgane. Gedichten, uitg. Querido, Amsterdam, exploratie van de eigen identiteit en de persoon- zoals Dirk de Geest aanstipt in zijn begeleidend 1995, verspreid door Uitgeverijen Sin el 262, lijke zwakheden die haar helpen bepalen. essay. De Geest selecteerde op zijn beurt de be- Edelinckstraat9, 2018 Antwerpen, 200 x 150 mm, Eenvoudige zintuiglijke indrukken vormen de teregedichten uit de jaarlijkse bloemlezing en de- 54 blz., genaaid 55o fr. - Deze dichtbundel bevat, aanleiding tot aangename gedegen gedichten, tecteertpersoonlijkheid en harmonie als kentrek- naast een openings- en slotgedicht, een zestal echter no al wisselend van kwaliteit. ken van de dominerende literatuuropvatting. Het sonnetten, tien 'dizains' en negen 'neuvains'. SVDB blijft leesbaar en bovendien gegoten in een leuk Vanuit deze vormelijke zekerheid is ongetwijfelcl ogend boek. heel wat mogelijk met de inhoud van de gedich- Mark Braet SVDB ten. De titel alleen al opent pluriforme themati- Herknoop het in de herinnering, uitg. Pablo scheperspectieven: Morgane is niet enkel een fee Nerudafonds, St.-Clarastraat 16, 8000 Brugge, Anton van Wilderode/ uit de Keltische sagen, maar ook een figuur uit 1995, 210 X 150 111111, 96 blz., genaaid 498 fr. - Een Dries Vanwijnsberghe het Arthur-verhaar, of verwijst naar de Fata hele literaire loopbaan lang is Mark Braet (1925) Buitengaats, uitg. Wereld-Missiehulp v.z.w., Morgana. En dat zijn nog maar een drietal van de trouw gebleven aan zijn maatschappelijk engage- Provinciesteenweg 400, 235o Boechout, 1996. mogelijke betekenissferen die deze naam op- ment als schrijver. Braet geniet bekendheid als Naar aanleiding van het tienjarig bestaan van roe t. Aan een intuitieve, natuurlijke lectuur vertaler van onder meerpoezie van Pablo 'Wereldmissiehulp v.z.w.' werd op dinsdag 18 wordt door de auteur een culturele, historise- Neruda. Zijngedichten waren in zijn beginpe- juni 1996 in de provinciale zetel van Cera-bank, rende laag toegevoegd. Met de van D'haen ge- riode vrij klassiek wat opbouw betreft; later ging Lange Nieuwstraat 32 te Antwerpen een perscon- roemde intertekstualiteit en beheerste, virtuoze Braet meer experimenteren met de vorm van zijn ferentiegehouden. Daar werd de jongste dicht- tekstbehandeling is ook deze 'Morgane' een inti- verzen. Herknoop het in de herinnering bevat een bundel van Anton van Wilderode 'Buitengaats' grerende en verrassende bundel verzen gewor- stevige verzameling achteraan in de bundel his- voorgesteld. Deze bundel omvat meer dan vijftig den. torischgesitueerde gedichten omtrent enkele onuitgegeven gedichten en bevat tevens dertig SVDB minder fraaie kanten van oorlogsjaren en van de tekeningen van Dries Vanwijnsberghe. Sprekers 252 BIBLIOTHEEK Stefaan van den Bremt morelepuinhoop. Beschuldigd van pedofilie be- Moore en anderen. Of 'rijzende ster' Mennes een Verbeelde boedel. Gedichten, uitg. A. Manteau nv, landt hi' in voorhechtenis. Op dat moment neemt vaste waarde zal worden durf ik betwijfelen. Isabellalei76, 2018 Antwerpen, 1995, 215 x 13o zijn ex-vrouw contact op met een vroegere kame- GS mm, 64 blz. paperback 650 fr. - In deze bundel raad van hem, een advocaat, met het uitdrukke- herneemt Stefaan van den Bremt locaties en figu- lijk verzoek haar man te verdedigen. De advocaat Willem Elsschot ren uit zijn kindertijd, intussen enigszins aange- aarzelt maar begint toch in de persoonlijke no Villa des Roses, uitg.Querido/Amsterdam, 1995, tast door de tijd en de vergetelheid. Poezie moet ties van de uitvtreden priester te grasduinen. verdeeld door B.V. Uitgeverijen Sin el 262, dan ook inkapselen en beschermen teen de tijd. Stilaan raakt hi' eboeidd met , maar ook in strijd Edelinckstraat9, 2018 Antwerpen, reeks Sala- Tijdruimtelijke grenzen worden in vraag gesteld zichzelf: moet hi j deze manifeste crimineel en mander Klassiek nr. 679, met een nawoord van of gestoffeerd met mythische en kunstzinnige zwakkeling echt verdedigen? Dit, en nog veel Boris Rousseeuw, 181 x 113 mm, 163 blz., paper- motieven. De vormgeving - de bundel bestaat uit meer, verneemt de lezer allemaal, weliswaar in back f 15-/300 fr. - 'Villa des Roses', het illustere, een kleine veertig no al eigengereide sonnetten - een andere volgorde - het boek begint met het debuutwerk van Elsschot, beleeft hiermee zijn moet het emotionele en de anekdote op een af- verzoek van de vrouw ter verdediging van haar 19de druk. Moet de roman het voor wat literair stand houden. De beschreven ruimte is uiteinde- man - en in een andere vorm - grote hoofdstuk- aanzien betreft nog steeds afleggen teen latere lijk 'een compositie (...) / van stukjes wereld, de ken uit het boek zijn de persoonlijke notities van publikaties als 'Het Dwaallicht' en 'Kaas', dan mij toebedeelde / elementaire deeltjes van ge- depriester. Dat laat Stervelynck toe in zijn roman heeft hi' reeds lang het hart veroverd van de on- mis'. Degedichten bevatten enkele schitterende voortdurend te spelen met allerlei perspectieven gecompliceerde lezer. In het tragisch wedervaren woordspelingen en wendingen. De lezer moet en verhaalvormen. Hi' doet dat voortreffelijk en van degasten van de Brulots herkende die spon- tenslotte de boedel maar verdelen en deel hebben zonder overdaad. De lezer blijft daardoor ge- taan de wezenstrekken van het menselijk be- aan hetgemis dat het poetische herinneren en de boeid het verhaal volgen. Bovendien hanteert de staan, het eindeloos komen en weergaan. Ik was verdichting ervan tot verzen heeft gestold. auteur een correcte en mooie taal die zich erg bijzonder gecharmeerd door het nawoord van SVDB aangenaam laat lezen. Tot hiertoe niets dan tof Elsschottiaan Boris Rousseeuw die de lezer ver- voor dit boek. Toch nog twee opmerkingen. Ten gast op een glashelder nummertje drukgeschie- Willie Verhegghe eerste lijkt mij de levensloop van de priester - hi' denis van de roman en die meteen voor toekom- Marcinelle. Gedichten - Poemes - Poesie, uitg. maakt wel erg veel mee in zijn leven en begaat stige germanisten, nieuwe thematische bronnen Poeziecentrum, Hoornstraat 1,9000 Gent, 1995, herhaaldelijk grote stommiteiten - soms wat on- heeft aangeboord: het epistolaire in Elsschots geillustreerd met zw.-w. foto's, 200 x 120 mm, g eloofwaardig. Ten tweede neemt de auteur - of werk, het demonische in zijn oeuvre, enz... 70 blz., genaaid - Willie Verhegghe staat bekend is het de advocaat die te sterk doorklinkt - geen Kortom een leuk en boeiend werkstuk aan het , als een van de belangrijkste sociaal-geengag eer de duidelijk standpunt in: als lezer krijg je zelfs de einde van een verzorgde uitgave. Vlaamse dichters, gevoelig voor de harde teke- indruk datpedofilie, echtscheiding, bedrog, enz. LD ning van menselijke tragiek. Zijn stijl is soms best wel to- zijn of te begrijpen misstap- krachtdadigszins vertederend, en , soms enig P Of vergis ik me? Oordeel zelf bij een per- Paul Verhuyck meestalgaat hi' zonder bochtenwerk recht op zijn soonlijke lectuur. De binnendienst, uitg. De Arbeiderspers, Amster- doel af: het sorteren van een schokeffect bij de le- FT dam/Antwerpen, 1995, verspreid door Uitg. zer. In 'Marcinelle' wordt herinnerd aan de 262 Sin el 262, Edelinckstraat 9, 2018 Antwerpen, mijnwerkers die in augustus 1956 de dood von- Guido van Heulendonk 215 x 135 mill, 169 blz., paperback 599 fr. - De ik- den in degrootste mijnramp in de Belgische ge- Paarden zijn ook varkens, uitg. De Arbeiderspers, figuur uit 'De binnendienst' werkt voor 'de orga- schiedenis. De bundel bevat een kleine twintig Antwerpen, 1995, verspreid door Uitgeverijen nisatie'. De ingewikkelde structuur en de vele gedichten met annex een Franse en een Italiaanse Singel 262, Edelinckstraat 9, 2018 Antwerpen, internationale vertakkingen maken er een vertaling ervan. In zijn directe parlandostij1 en 215 x 135 mill, 175 blz., paperback 599 fr. - Som- ongrijpbare instelling van. En er zijn nog meer met de subtiele tekening van omstandigheden en mige lezers zoeken in een roman een boodschap, Kaffiaanse trekjes. Ook de identiteit van de ik- feiten durft Verhegghe naar de keel te grijpen. De of iets leerrijks, of tenminste toch vermaak, of figuur is niet helemaal helder. Zijn duistere werk- dichter weet zijn herinneringen aan het tragische ook nog troost en uitzicht in dit chaotisch omgeving werpt haar schaduw als het ware uit gebeuren te stollen in droefgeestige verzen, en- bestaan. Niets van dat alles biedt Guido Van over haar werknemers. Eerst lijkt de organisatie kele ook vanuit hetgezichtspunt van de negenja- Heulendonk. Hi' j schrijft omdat het moet, omdat een altruistisch ingesteld literair-cultureel ge- rige knaap die hi' toen was. Een waardig neerge- anders het leven voor hem nog zinlozer is. En hi' nootschap. Pas later wordt het ware karakter dui- schreven monument. biedt niets anders dan een spiegel. Het burger- delijk. Dan blijkt het om een geheime dienst te SVDB mannetje Eduard Bottelaer, tweederangsacteur gaan die overal ingrijpt waar ongenoegen de kop en in mid-life crisis, is hopeloos verliefd op opsteekt. Moord en doodslag worden daarbij niet Herman Leenders Helena en moetgedurende haar reis een op- geschuwd. Met `De binnendienst' brengt Paul Landlopen, uitg. De Arbeiderspers/Amsterdam, dracht vervullen: materiaal verzamelen voor een Verhuyck andermaal een boeiende en knappe ro- 1995, verdeeld door B.V. Uitgeverijen Sin el 262, 'installatie'. Dwalend door de stad ontdekken we man. De spanning tussen individu en samenle- Edelinckstraat9, 2018 Antwerpen, 13o x 210 mm, een wanhopig man in een wanhopige tijd. We vin g, de machteloosheid van dat individu wordt 59 blz., ingenaaid f 29,90 / 599 fr. - Deze nieuwe krijgen een cynisch beeld van een man vol twij- belichaamd door 'de organisatie'. Het is een alle- dichtbundel van Herman Leenders onderstreept fels en angsten, soms laf en soms ijdel, onbedui- g orie, maar eentje die aan het eind van de 2oste eens te meer de verbale finesse van de dichter: hi' dend en belachelijk. In een cynische stijl waaruit eeuw soms huiveringwekkend reeel is. Gelukkig is in staat om zijn zintuiglijke indrukken en be- een sterk nihilisme spreekt vergezelt de lezer het , verhindert de speelse, ironiserende stijl dat 'De paalde handelingen of gebeurtenissen te integre- hoofdpersonage om te ontdekken dat je zelf zo binnendienst' loodzware lectuur wordt. ren in eengepolijst poetisch geheel, met een zeg- vaak een zielig burgermannetje bent. Het boek is Vakwerk! g , g eschreven in een zeer zuivere taal en met tal van GS in zijn gooi ook naar de volmaakte uitdrukking, dubbele bodems. Alleszins een aanrader voor de syntaxis van zijn gedicht te bewerken en te wie op zoek is naar een intelligent boek dat tege- Gerda van Erkel herschikken. Op die manier wordt het alledaagse lijk amuseert maar ook aan het denken zet zone De spiegel, uitg. Davidsfonds/Clauwaert, Blijde- verrassend en wint depoezie, vers per vers, aan der daarom te moraliseren. Van Heulendonk is Inkomststraat79-81, 3000 Leuven, 1995, 220 x 145 spankracht. Alles zonder gericht doel voor ogen, ongetwijfeld bezig een heel nieuw en sterk oeu- mm, 139 blz., gebonden 645 fr. - In 'De Spiegel' zomaar wat rondhangend in zijn gedichten, vrij- vre op te bouwen. deelt een vrouw haar leven met een musicus. blijvend als het landlopen zelve. Deze sterk visu- DVK Echt samenleven is het niet. De man leeft volko- ele verzen bevestigen de verwachtingen die mengdisoleerd van de buitenwereld. Zelfs zijn Leenders met zijn debuut 'Ogentroost' had ge- Paul Mennes maaltijden gebruikt de man in afzondering. Beide wekt. Soap, uitg. Nijgh & Van Ditmar/Dedalus/ mensen leven samen onder een dak en zijn toch SVDB Amsterdam, 1995, verspreid door Uitgeverijen miilenver van elkaargescheiden. Die eenzaam- Sin el 262, Edelinckstraat 9, 2018 Antwerpen, held, de vervreemding en het onvermogen tot 225 x 150 mm, 127 blz., paperback 55o fr. - In communicatie vormen zowat de kern van de ro- LITERAIR PROZA 'Soap' portretteert Paul Mennes in korte, flitsen- man. De roman isgeschreven in de derde per- de scenes een aantal jongeren die eerder toevallig soon. Dat verstrekt de indruk van afstandelijk- Jaak Stervelynck met elkaar in aanraking komen. Het zijn soap- heid en vereenzaming. Het is de kracht en de De laatste heuvel, uitg. Davidsfonds/Clauwaert personages zoals we die van de televisie kennen. zwakte van het boek. Kracht omdat de afstande- vzw, Blijde-Inkomststraat 79, 3000 Leuven, 1995, En net als op tv verspriV de auteur van perso- lijke vorm perfect past bij de inhoud. Zwakte om- 220 x 15o mm, 219 blz., gebonden 795 fr. - Een nage naar personage. Er is David Tinea, biologie- dat Van Erkel er met in slaagt de lezer ondanks buitenechtelijk kind wordt door de familie ver- student en verliefd op de mooiste 'on en van de de afstandelijkheid te blijven boeien. Het raakt je plicht priester te worden. Eerst wordt hi' gods- klas, er is de travestiet Graziella, er is Arkas, nietgenoeg... Conclusie: een interessante roman dienstIeraar in een meisjesschool; nadien geeft hi' Brendan Vanderplasse... zij bevolken een wereld die niet helemaalgeslaagd is. prive-les aan een rijke achterneef. Met hem leeft zonder zin, toekomst enperspectief. Paul Men- GS hij in weelde en zonde en raakt aan lager wal. nes'proza is gewild cynisch en choquerend. Het bisdom spoedt hem ter hulp en stelt voor uit Zowel door het onderwerp als door zijn harde en Truus Roe ens te treden. Na eengearrangeerde ontmoeting flitsende stijl brengt hi' een nieuw geluid binnen Sneeuw draagt geen vruchten, uitg. Querido, trouwt hi' met een oude vrijster. Ondanks zijn de Vlaamse letteren. Originaliteit is echter een re- Amsterdam/Antwerpen, 1995, verspreid door goede bedoelingen strandt ook het huwelijk. Zijn latief begrip. 'Soap' herinnert sterk aan het werk Uitg. Sin el 262, Edelinckstraat 9, 2018 Antwer- leven wordt eengrote fysische, psychische en van Bret Easton Ellis, Dennis Cooper, Oscar pen, 200 x 120 mm, 159 blz., paperback 55o fr. - BIBLIOTHEEK 253 Centraal thema in deze roman is de liefde van is ook de enige vrouw in zijn leven gebleven. met tekstboekje van 24 blz.; te bestellen bij de Wamt voor zijn moeder. Het is een allesover- Kamiel schuwtgemakshalve elk vrouwelijk ge- componist (Sterrebos 3o, 3512 Stevoort) op rek. heersende, verschroeiende liefde voor zijn moe- zelschap. Als zijn moeder gestorven is en zijn va- 00o-1471497-07 h 7oo fr. (inclusief verzendings- der. Roe ens plaatst de verteller bij het begin der door een beroertegetroffen, trekt Karel op- kosten). - De voorliggende selectie uit Bikkem- van het boek in een idyllische tuin, waar de her- nieuw in het ouderli jk huis in. Zijn leven kabbelt bergs' koorcomposities, met de 'Missa Sancti inneringen uit zijn kindertijd naar boven komen. eentonig voort. Dat blijft zo tot hij Gina ontmoet. Norberti' als hoofdwerk, omvat diverseprofane Op het ritme van de jaargetijden wordt telkens Hun wederzijdse genegenheid groeit uit tot ver- en religieuze opussen uit de periode 1989-1994. een andere episode uit amts jeugd belicht. De liefdheid en passie. 'Mijnheer en het meisje' is Hoewel de toondichter in deze koorwerken ook auteur wil de liefde van Wamt voor zijn moeder een vlot geschreven, toegankelijk boek. De taal is meer actuele technieken(polyritmiek, aleato- laten doorklinken in de taal van het boek. Wamt lichtvoetig; de stijl doortrokken van milde ironie riek...) aanwendt kunnen deze composities in es- is zogek op z'n moeder dat zijn taal ontspoort. en humor. Dat zorgt voor een noodzakelijke te- sentie 'klassiek' wordengenoemd, o.m. door een Hi' spreekt in rijm en zijn taal is ongemeen genpool voor het wat zwaarmoedige onderwerp. zorgvuldig gekozen woord-toonverhouding, de bloem- en beeldrijk. En precies daar gaat Truus Een meevaller. nauwgezette aandacht voor het tekstkarakter en Roe ens in de fout. Haar bloemrijke taal beto- GS een duidelijke visie op de prosodie (bier uiter- vert niet, maar werkt eerder op de lachspieren. aard te begrijpen binnen het kader van de muzi- Heel wat beelden uit het boek liken zo uit een Rita Demeester kale versbouw). Bikkembergs, (duidelijk als 'vo- middelmatig schoolopstel weggelopen. Deze de- Verzamelde Verhalen, uitg. Meulenhoff, Amster- caal componist) weet voormelde prosodie zowel buutroman van Truus Roe ens is dan ook een dam, 1995, verspreid door uitg. Kritak, Diestse- rigoureus te respecteren als even rigoureus gemiste kans. straat 249, 3000 Leuven, 215 x 140 mm, 413 blz., ze e: bewust) te doorbreken. Het samenspel GS paperback 1098 fr. - Twee jaar na haar overlijden van kleurkeuze, tekstbegrip en techniek tonen brengt uitgeverij Kritak de 'Verzamelde verhalen' aan dat Bikkembergs een man is met een per- Daphne Meijer van Demeester op de markt. Haar literaire loop- soonlijke optie, meer bekommerd om expressie Het plezier van de duivel, uitg. Nijgh & Van Ditmar, baan was kort; zi) debuteerde pas in 1989. Het dan om stijl, wat we positief achten. Dat hij het Amsterdam, 1995, verspreid door Uitgeverijen boek bundelt de drie eerder alzonderlijk versche- de luisteraar niet makkelijk maakt is zijn goed en Sin el 262, Edelinckstraat 9, 2018 Antwerpen, nen bundels 'Stampvoeten in het donker', heilig recht, vooral omdat hij zeker niet behoort 215 x 135 mm, 188 blz., paperback 699 fr. - In de `Droomjager' en 'Land van belofte'. Daarnaast tot de categorie componisten (?) die er behagen 18e eeuw gesitueerd ik-verhaal over een door de zijn twee korte nooit eerder in boekvorm ver- in scheppen om het publiek op geforceerde natuur onheus bejegende jongedame, althans schenen teksten opgenomen. Demeester vertelt dwaalwegen te sturen. We bevelen sterk aan om voor wat deplastische esthetiek betreft, want verhalen over doodgewone mensen in alledaagse deze opname zeker niet meteen in haar geheel te vlug van begrip is Ante wel. Wat ze denkt weet situaties. In sobere bewoordingen schetst zij bun beluisteren, maar de kennismaking per opus te ze ook fraai onder woorden te brengen, en het verhoudingen, bun dromen en verlangens en de doseren opdat de diverse opties van de compo- lichtelijk archaiserende taalgebruik draagt onmis- onmogelijkheid van die dromen. Steeds weer nist beter en juist tot bun recht zouden komen. kenbaar bij tot de charme van deze roman. komt de weerbarstigheid van het leven ter Op persoonlijke (en dus subjectieve) titel willen Daphne Meijer schetst van binnenuit een bijzon- sprake. Niet alle verhalen zijn even sterk. Maar we niet onvermeld laten dat we in diverse van der authentieke 'tranche de vie', herkenbaar waar zij de anekdotiek overstijgt, toont Rita deze werken een ondertoon van aan tragiek gren- Hollands, met efficient getekende karakters, Demeester haar groot talent. Warm aanbevolen zende dramatiek aanvoelen. Deze verleent de maar ook met behoorlijk wat compositorische voor wie het werk van Demeester bij het verschij- opussen naar onze mening een die ere, rijkere kunde opgebouwd. Fictie en historische facta nengemist heeft. dimensie. Het koor Musa Horti (o.l.v. P. Deans) vervloeien a.h.w. naadloos. De tekening van het GS heeft heel wat forse en mooie techniek in huis, theatermilieu, zowel in Leiden - waar de ik-fi- maar toch zouden wepleiten voor (nog) meer guur samen met haar moeder een lokaal schouw- Erik Van Ruysbeek kleurdiversiteit. Orgelist J. Verdin weet, met zijn burgje draaiende hield, en Amsterdam, waar de Facetten van een diamant, uitg. Europees Poezie- gekend professionalisme, op muzikale wijze de zoveelprestigieuzere Schouwburg-met-hoofdlet- centrum 'De Zevenslapers', J.P. Minckelerstraat voorschriften van de componist te volgen en kan ter anno 1772 door brand werd geteisterd, zal de 168,3000 Leuven, 1995, Leuvense cahiers 147, zich zowelgepast in het ensemble inplooien als modale lezer zeer zeker aansprelcen. Het 'plezier Nederlandse reeks, 210 x 140 mm, 156 biz., ge- exuberant op de voor and treden. Opname van de duivel' heeft daar alles mee te maken. In naaid495 fr. -In 3o hoofdstukjes 'mystieke bena- (-techniek) en tekstboek zijn voortreffelijk, al vin- die hoogst burgerlijke tijden gold het toneelspel deringen en overwegingen' heeft de auteur bier den we de lay-out van het laatste wat opzichtig. om den brode inderdaad als door den Boze samengebracht, wat elders verspreid lit in zijn CAW geinspireerd. Deftige lui in en er wel naar kij- omvangr ,ijk oeuvre dat dichtbundels, romans ken, maar acteurs en actrices werden net zo en essays bevat. En toch is dit een synthese Made in Flanders II scheef bekeken als straatmadelieven en gepaten- van zijn visie op en zijn beleving van de mystiek. Convivium Musicum o.l.v. Jo Van Eetvelde, 1995, teerde wuftelingen: marginalen van de richel... Er 'Mystiek is geen constructie, het is een zijn', zegt CMP lool, DDD, met tekstboekje van 8 blz., te zit heel veel in deze roman, van individuele- hij. Men kan het wonder van de mystiek niet be- bestellen: J. Van Eetvelde, Papestraat3o, 9160 chologie tot maatschappijkritiek, maar op geen schrijven, het slechts ervaren en er suggererend Lokeren. - Twee Vlaamse stijlperioden worden enkel moment wordt Meijer betogend noch bele- over schrijven. 'Zoals men eengeslepen diamant gealterneerd. Composities van Gabriel Verschrae- rend. Ik zou het ook daarom een van nature ge- niet door alle facetten tegelijk kan binnendringen, gen, Peter Cabus en Peter Welfens, Vlaamse corn- cultiveerd werk willen noemen. Als betere da- maar telkens door een enkel facet, zo ook voeren, ponisten uit de 2oste eeuw, worden aangevuld meskledij die alles toont, maar niets laat zien, ze in de mystieke beleving, alle facetten ons naar met werken behorend tot het Vlaamse erfgoed maar. Ik heb het wel in een toffe ruk uitgelezen. dat ene centrum.' Meteen is de titel van dit boek van de 18de eeuw. Het vastleggen op CD van de DV verklaard. Ook bier monden de diverse facetten Vlaamse muziekcultuur uit heden en verleden is telkens uit op dat ene convergentiepunt: de erva- meer dan lovenswaardig en dient aangemoedigd. Jaap Goedegebuure & Anne Maria ring van de'ongrond', van het herstel van de De vergelijking en de confrontatie tussen de he- Muusschoot (red.) eenheid, waaruit het leven is ontstaan, het een- dendaagse en de historische stijlen is een extra Narrativa contemporanea en lengua neerlandesa, worden met de ziel van de schepping. Van Ruys- boeiend gegeven, (zeker in deze tijd van meer ge- uitg. Stichting Ons Erfdeel, Murissonstraat 260, beek heeft een lange we afgelegd. Zijn mystieke differentieerde stijlkennis en interpretatie). Goede 8931 Rekkem, 1995, geill. met zw.-foto's, beleving heeft een kosmisch karakter en is ge- musici staan in voor het klankresultaat. Jammer 200 x 130 mm, paperback boo fr. - Dit boek ma groeid uit elementen van de Griekse natuurfilo- genoeg is dit laatste niet volledig bevredigend. gezien worden als een aanvulling op het eerder sofie, de esoteriek van het christendom en het De intonatie en de toonvorming is meermaals on- in vier talen verschenen 'Hedendaagse Neder- oosterse denken. Ze isgebaseerd op het inzicht zuiver en slordig, de ritmische precisie en de zorg landse Dichters' (Ons Erfdeel 1992). In het eerste dat alles met alles verbonden is. Het individu voor samenspel laat te wensen over. Aan despe- deel van dit bundeltje wordt een leesbaar over- gaat in die Al-eenheid op, nadat het zijn ego 'ont- cifieke eisen van de interpretatie van historische zicht gegeven van het hedendaagse Nederlandse persoonlijke heeft. Kernachtig heeft hij dat ver- muziek wordt slechts ten dele voldaan. p z woord in het distichon: 'Mi'n licht dooft uit in KD en bevat fragmenten uit het werk van o.a. WE duizend nieuwe lichten / waarin mijn kleine al Hermans, Reve, Mulisch, Claus, Michiels, Haasse het Al voltooit'. Het is niet makkelijk om Van Cantate Domino en Nooteboom. Het geheel is ongetwijfeld fraai Ruysbeeks visie in enkele woorden te vatten. Wie CD, uitgave in eigen beheer (Koor Cantate Domi- uitrgeven, maar de (ondeugende) vraag be- wil kennismaken met de wereld van deze mo- no, Vrijheidsstraat 21, 930o Aalst, tel. 053/78 51 sluipt me wel eens, voor wie dergelijke pu- de rne mysticus, ma Facetten van een diamant 49), 1995, 65o fr. - Cantate Domino brengt op deze ties nu eigenlijk bestemd zijn. zeker niet ongelezen laten. CD een krans aan religieuze koormuziek van de LD RVDP 15e eeuw tot heden, van Obrecht tot Gorecki. Puristen zullen ongetwijfeld de wenkbrauwen Dirk Verbruggen fronsen bij incidentele onvolkomenheden als een Mijnheer en het meisje, uitg. De Geus, Breda, 1995, VLAAMSE DISCOTHEEK wat slordige articulatie zeer of en toe, een onzui- verspreid door uitg. EPO, Lange Pastoorstraat 25- vere intonatie bier en daar, een event es niet vol- 27, 2600 Berchem, 205 X 130 IT1111, 158 blz., gebon- Kurt Bikkembergs gehouden ademspanning, een sours wat ruwe den495 fr. - Kamiel Peeters wou archeoloog wor- Choral Works. Missa in honorem sancta Norberti, keelklank van de fff's. Desondanks blijft het werk den. Het is bij een droomgebleven. 'Leer maar Vokaal ensemble Musa Horti o.l.v. Peter Deans. van dirigent Michael Ghijs respect afdwingen. lets nuttigs', had zijn moeder gezegd. Karel is Joris Verdin, or el uitg. Vox Temporis Produc- Uit ervaren g weten we welk een inzet en welk dan maar boekhouder geworden. En die moeder tions, Koninginlaan 22, 9820 Merelbeke, 1994, een engelengeduld het vergt om telkens opnieuw 254 BIBLIOTHEEK ongeschoolde knapenstemmetjes te laten klinken zoals het hoort en ze samen te smelten tot een gouden koorklank. Dat onverdroten enthou- siasme van de dirigent straalt van de uitvoering af, wordt a.h.w. zicht- en tastbaar. Jammer dat mankementen in opname en montage het geheel onverdiend ontsieren. JVH In Flanders' Fields Vol.: Music for viola and piano. Joseph Ryelandt - Victor Le le - August De Boeck - Norbert Rousseau - Lodewijk Mortelmans, Diederik Sus, viola; Filip Martens, piano. Phaedra 92 004 - DDD (59'37") - 1994. Uitg. Phaedra CD, Stationsstraat 74, 9120 Beveren. -Deze CD werd aangekondigd als een verzameling 'prachtige bladzijden'. En of het dat is! Niet alleenprachtige bladzijden zijn het, ook de verzameling is prachtig op zich: van de broze tederheid van De Boeck en Mortelmans, via de milde laatromantiek van Ryelandt, tot de ascetische helderheid van Rosseau en de hermeti- sche zwaarmoedigheid van Legley. Al is de ver- tolking naar onze mening soms wat te pathetisch en daardoor ook heel even wat minder toonzui- ver (bv. in Romanza van Mortelmans), een op- name van deze te weinig gespeelde composities is hoe dan ook een aanwinst, door hetgedreven samenspel en de rijke kleurschakeringen zelfs een ware ontdekking. JVH In Flanders' Fields Vol.: Daniel Sternefeld 1905-1986. Symphonies nr. 1 & 2 - Pierlala-ballet. Four Interludes and Finale from the Opera 'Mater Dolorosa'. Disc 1: solist Renaat Verbruggen, baritone, BRT-RTB Symphony Orchestra, Brussels, conducted by Daniel Sternefeld - Disc 2: BRTN-Philharmonic Orchestra, Brussels, conducted bij Meir Minsky. Phaedra92007-112 - ADD-DDD (73'41" + 59'n") - 750 fr. Uitg. Phaedra CD, Stationsstraat 74, 9120 Beveren. - Laten we kort en duidelijk zijn: deze dubbel-CD is zonder meer een document, een monument voor de man die, als weinig anderen, zoveel deed voor depromotie van de Vlaamse muziek en die nu, so jaar na zijn overlijden, aar- dig op we is naar de totale vergetelheid. Met dezeproduktie wil (en zal) Phaedra dat verhin- deren. Unieke, waardevolle en zeer degelijke op- names en uitvoeringen (twee o.l.v. de componist zelf) van4 van zijn voornaamste werken waarin hi' zich ontpopte als een magistraal orkestrator. Doodgewoon een must voor al wie ook maar enige interesse heeft voor Vlaanderens muzikaal verleden. JVH Joseph Haydn Symfonieen nr. 6 (Le Matin), nr. 7 (Le Midi), nr. 8 (Le Soir); Prima La Musica o.l.v. Dirk Vermeulen. Eufoda 1227 - DDD - 63'52". Davidsfonds-Eufo- da, Blijde-Inkomststraat 79, 3000 Leuven, 795 fr. - De symfonieen 6, 7 en 8 zijn de eerste werken die Haydn in 1761 schreef i.o.v. zijn nieuwe brood- heer,prins Paul Anton Esterhazy. Haydn mocht zelf zijn orkest samenstellen en maakte met deze symfonieen meteen zijn bedoelingen kenbaar: spetterend virtuoos musiceren en experimente- ren. Met rijke kleurschakeringen en scherpe dy- namische contrasten, in een opmerkelijke ver- menging van divertimento, concerto grosso en elementen uit de opera, timmert hi' aan de we van een nieuwgenre. Heerlijke muziek waarvan de speelse musiceervreugde ongecompliceerd af- straalt. Zo vertolkt Prima La Musica deze muziek ook: heerlijk, enthousiast, ongecompliceerd. Dat houdt zekere risico's in, geeft wel eens aanleiding tot een vals nootje in een solo, maar het engage- ment van de vertolkers is overtuigend genoeg, opdat dit niet zou storen. De totaalklank van het kleine ensemble is ons echter iets te dik, te weinig lucide. Toch een esthetische ervaring van niveau. JVH PARTITUREN Paul C. De Baere Fluit in alle toonaarden, vol. 1, uitg. Fluitspel voor de XXe eeuw, Zwarte Leertouwersstraat, 8000 Brugge 1995, 295 x 210 mm, 20 blz., geniet en Pas , de deux voor danspaar en dwars-fluitspeler, idem, 1994, 295 X 210 mm, 8 blz, geniet. - Voorliggend studiewerkje wil hulp b komstige componist zijn partituur kwijt kon. Het 215 X 135 mm, 130 blz., paperback 65o fr. - Gerrit past. Elias vindt het PM een pleidooi voor de fenomeen 'compositieklas' is vrij recent. Zowel Krol (Constantijn Huygensprijs 1986) heeft in dit meervoudige en pluralistische, dus meer ver- W. Kersters als V. Le le hebben een werkschema boek een elftal colleges van hem (Rijksuniversi- draagzame kijk op de werkelijkheid. In zijn be- voor compositieklas opgesteld. Het plan van teit Groningen, 1994) gebundeld. We krijgen dus sluit zegt de auteur dat hi' achter de coulissen W. Kersters bevat een zestal fasen. In de eerste heel actuele inzichten aangereikt over filosofie, li- van dit boek is blijven reflecteren 'over de afwe- fase start men vanuit de klassieke harmonieleer teratuur en wetenschap. Dit alles onder het motto zigheid van een gefundeerde ethica, het heden- en leert men vanuit klassieke voorbeelden muzi- van Einsteins 'Gott wiirfelt nicht'. Die Krol moet daagse ethische vacuumof de verbrokkelde aan- kale motieven en periodes herkennen, kan men een blije man zijn. Met een speelse pen en aanste- wezigheid van een moraal in faling (...) vanuit de liedvormen ontleden en zelf ontwerpen. In fase kelijke humor boort hi' flunk wat disparate mate- overtuiging dat de mens niet kan zonder reflectie twee start men met harmonische reducties en rie aan, altijd vertrekkend van intellectuele over (wat WE noemt, kvd) de afwezigheid van wordt de studie van het contrapunt aangevat dat nieuwsgierigheid en absoluut onuitgegeven eengrond voor de ethica als orientatie voor de le- in fase drie in meerdere vormen beoefend wordt. overwegingen. Zo heeft hi' het, altijd alert en ad vensweg.' Filosofie en kunst moeten elkaar vin- In fase vier wordt modern symfonisch werkge- rem, over feit en fictie, over de 'eendagshistorie' den in de zoektocht naar die orientatie. Een slot- analyseerd en wordt de student geconfronteerd van de journalistiek, over de wederzijdse stimuli beschouwing die de kunst, hoe dan ook, midden met de functionele harmonieleer van Schonberg en artificiele intelligentie, over de schrijver als fi- in het levenplaatst. Wat ik als lgeinteresseerd' le- en Hindemith. Fase vijf voorziet in kennismaking losoof, de schrijver als prieelvogel ook: het prieel- zer in dit boeiende essay dikwijls gemist heb, zijn met seriele (muziek)techniek terwijl fase zes de mannetje bouwt voor zijn liefste Chlaydera de namen van de kunstenaars aan wier werkge- echte scheppingsfase voor de 'one componist Maculata een pracht van een nest, opgetuigd en refereerd wordt. betekent. Na 20 jaar onderricht kan W. Kerstens versierd metdingen die er eigenlijk niet bij ho- KVD viagetuipnissen van oud-studenten toch nog ren, zoals stukjes gekleurd glas of sigarettepeuk- eenpositieve evaluatie geven van het fenomeen jes. Het komt bij de prieeldame niet eens op het J.H. van den Berg 'compositieklas'. nest aan te wenden voorprocreatie of huisves- Metabletica van God, uitg. Pelckmans, Ka else- GDC tin g. Ze heeft alleen behoefte aan een mannetje straat 222, 295o Kapellen en Kok Agora,Kampen, dat een fraai nest kan bouwen, hoe nutteloos ook. 1995, zw.-w.-illustraties, 220 x 140 ITUT1, 223 blz., Mathieu Snykers Logisch toch. Centraal in de bundel staat het p aperback 750 fr. - Dit metabletisch testament De verborgen mechanismen van ons bestaan. Van oer- opstel over 'de mechanica van het liegen'. van Dr. Jan Hendrik van den Berg toont de tach- knal tot volkerenmoord, uitg. Hadewijch, Vrijheid- Waarheid, aldus Krol, wordt met eenbepalend tigjarige ideeenhistoricus op zijn best. Zoals in straat33, 2000 Antwerpen, 235 x 115 mm, 210 lidwoordgeschreven: de waarheid. Leugen gaat zijn beste werken uit de jaren zestig combineert blz.,paperback 790 fr. - Mathieu Snykers staat in zonder. De waarheid versus leugen, dus. Er is Van den Berg zijn synthetische kijk met een geoe- dit boek erg kritisch tegenover de religie. Hi' ge- maar een enkele waarheid. Voor de auteur een fende blik voor het detail, zoals het eengoed ana- looft niet in een bovennatuurlijke inspiratie, maar ideale setting voor ronduit briljante uitweidingen lyticus past. Dit boek gaat over onze verander- wel in spelregels en mechanismen die alle ge- over aard en wezen van de bastaard, over de like God, of juister gezegd over de mens die God beurtenissen in het heelal sturen. Om zijn opvat- waarheidsplicht van degetuige en het leugen- telkens anders beschrijft en beleeft. Ten eerste: aan tin en te staven put de auteur uit een heel arse- recht van de verdachte, over fraude en vervalsin- de hand van tastbare, architectonische verschui- naal van wetenschappelijke kennis, over de gen, en ga zo maar door. Niet behorend tot de be- vin en in de antieke tempelbouw en de vroeg- grenzen van de disciplines heen. Het boek start trokken lloor- en werkcolleges zijn de al eerder christelijke kerkenbouw toont de auteur aan hoe bij het prille begin van ons heelal, de oerknal. Uit gepubliceerde opstellen over Achterberg en in de omsluiting van de basiliek de Westerse in- een samenspel van diverse energieen ontstaat de Faverey, opgenomen bij wijze van referentie. En nerlijkheid wordt geboren. Ten tweede: de omwen- materie en later de mens. Die moet trachten te bijzonder aardig zijn Krols lezingen over zijn ge- teling in de tijd van de reformatie. De Christelijke overleven in een steeds evoluerende wereld. De nesis als auteur, van scholier over dienstplichtige geloofsovertuiging geraakt verstrengeld met het vragen die zich hierbij stellen, luiden kort en tot student: het ietwat lichtere, niet meteen aca- klassieke humanisme. Hi' vergelijkt Luther met krachtig: kan hi' overleven en zo ja, waar gaat hi' demischegenre. Alles samen: erg leesbare essays, Ignatius van Loyola. Ten derde: de omwenteling naartoe? met aanwijsbaar genoegen bedacht. Dollend met in de eerste helft van de zeventiende eeuw, de Ns paradoxen: 'schoonheid versiert zich vaak met le- tijd tevens van het Franse devote humanisme. lijkheid', zegt Krol, en 'net als sommige mensen Een nieuwe vorm van menselijke tijdsbeleving Els Durnez & Marc Somers zijn er landschappen die hun uiterlijk niet mee luidt de moderne geneeskunde en techniek in. Latemse memoires. Herinneringen van Mevrouw hebben'... Het technologietijdperk is begonnen reeds ten Karel van de Woestijne en Julius De Praetere, uitg. DV tide van Descartes, De Berulle en Bernini... Nu Hadewijch, Vrijheidstraat 33, 2000 Antwerpen, begint het stilaan maar zeker of te brokkelen. 1995, Ego-reeks, zw.-w.-illustraties, 235 x 155 mm, Willem Elias 'Veni Creator Spiritus' zijn de slotwoorden van 192 blz., paperback, 990 fr. - Tekstbezorger Marc Tekens aan de wand. Hedendaagse stromingen in de dit boeiend boek. Eengevat geestrijk testament Somers schrijft in 'Latemse memoires' dat de her- kunsttheorie, uitg. Hadewijch, Antwerpen-Baarn, van een auteur met een onschatbaar-universele inneringen van mevrouw Karel Van de Woestijne 1994, 235 X 155 min, 334 blz., paperback, 990 fr. - geest. en van Julius De Pratere niet enkel interessant De actuele kunst is zover weggegroeid van het MD zijn voor de geschiedschrijving van de Latemse grote publiek dat serieus geinteresseerd is voor kunstbeweging, maar ook voor de biografieen kunst, dat musea en tentoonstellingen bezoekt en Paul Jacobs van dichter Karel Van de Woestijne en van druk- aan cultureel toerisme doet, - dat er echt behoefte Vriend & Vijand, uitg. Icarus, verspreid door Stan- kerJulius De Praetere. Naast deze teksten bevat is aan informatie, aan inwijding. Dit werk geeft daarduitgeverij, Bergielei 147a, 2018 Antwerpen, het boek ook nog de dorpsmonografie 'Latem een compleet overzicht van de kunsttheoretische 1995, 200 x 130 mm, 185 blz., paperback 595 fr. - rond 1900' door Els Durnez. Zij concentreert zich stromingen van 1945 tot het post-modernisme Een plezierig boekje journalistie-k: BRTN-produ- vooral op het gewone volksleven in die tijd. (PM). Eerst zijn er de voorlopers, Freud en Marx. cer Paul Jacobs heeft 21 interviews bijgesnoeid tot Meteen voegt zij aan de bestaande literatuur over Dan de moderne enpost-moderne theoretici als stukjes van circa negen pagina's. Met schrijvers Latem een nieuw element toe. Voorheen beperkte Gombrich, Lacan, Heide er Sartre, Althusser, en mediafiguren: M. de Bel, G. Bodifee, W. van die zich immers hoofdzakelijk tot kunsthistori- Marcuse, Gadamer, Derrida, Eco, Barthes, Fou- den Broeck, H. Cams, P. Conrad, M. Dekkers, sche wetenswaardigheden. cault e.a. Willem Elias is de voortreffelijke docent J. Geeraerts, L. Gruwez, Kristien Hemmerechts, Ns die systematisch de lectuur van de theoretici ver- Yvonne Kroonenberg, M. Legendre, L. de helderend samenvat. N.a.v mijn artikel in het Lentdecker, J. Leyers, Alida Neslo, B. Peeters, Ludovic Leysen Vlaanderen-nr. 258 (PM en fotografie) heb ik het Brigitte Raskin, Annie M.G. Schmidt, L. Vander Brandmerk der herinnering, Heibrand/Turn- slothoofdstuk van het boek, Postscriptum: Het Tae en F. Verleyen, E. Vermeersch en L. Verstey- hout, 1995, geill. met zw.-w.-toto's, 230 x 165 mm, Postmodernisme-debat, herlezen. Elias behandelt len. Paul Jacobs vroeg voor Radio naar de in- 24 0 blz., gebonden, 65o fr. - In dit boek staat de hier Baudrillard, Habermas en Lyotard. Het PM, vloeden die hun leven een definitieve wending TweedeWereldoorlog centraal. Eenvoudige dorps- zegt Elias, is meer dan een gewone stroming, met haddengegeven, wie de eerste aanzet gaf tot hun bewoners uit Kasterlee, Lichtaart en Tielen — men- nieuwe normen, nieuwe 'beweerde waarheden'. beroepskeuze, van welke filosoof ze hun levens- sen die anders nooit aan de bak komen — vertellen Dit in tegenstelling tot de modernismen die elk houding hadden welke schrijver die schrijvers, over hun ervaringen tijdens de periode 1940-45. (mooie beeldspraak) 'hun eigen moestuintje heb- tot schrijven bracht. De stukjes krijgen door die ben: de vruchten zijn er beter dan in het moes- invalshoek een frisse originaliteit. Voor vaders is Deze belevenissen doen onsgruwelen van lijden, angst en dood. Anderzijds ontbreekt ook het lui- tuintje ernaast. Maar niemand weet waarom. Het het heel boeiend te lezen hoe zij door kinderen mige aspect niet. Meest verbazingwelckend is het antwoord is: daarom, — omdat het tuintje verder onder aan worden. Over moeders worden ont- wordt lag dan het vorige en dichter bij een niet traceer- roerende din en gezegd. Hoe je jezuiet wor aanpassingsvermogen van de mens — en zelfs het bare horizon, maar zonder inwrikbaar funda- vertelt Luc Versteylen. En Bodifee vertelt zo optimisme — dat uiteindelijk de bovenhand krijgt. Dit boek zal vooral oudere lezers aanspreken, ment. Het functionalisme in de architectuur en enthousiast over de liefde, Eros, zoals ze door maar houdt tevens een waarschuwing in voor de het minimalisme in de beeldende kunst zijn hier- Diotima in het Symposion van Plato wordt be- generatie die het nu voor het ze en heeft. van goede voorbeelden.' Het modernisme: de schreven, dat je het er opnieuw gaat op nalezen. JVS verabsolutering van het nieuwe. Uit het inzicht Een boekje anekdotiek met ook onbelangrijke dat ergeen rond is voor die verabsolutering is herinneringen en soms ridicule opmerkingen volgens Elias het PM ontstaan: een bepaalde (Conrad over Henri-Floris Jespers, p. 42). Het zijn Gerrit Krol vormgeeft niet per se een bepaalde inhoud weer. snellezende stukjes die een goed beeld geven van De mechanica van het lie en. Essays, uitg. Querido, Amsterdam, 1995, verspreid door Uitgeverijen Zo verdedigt het PM een veelheid aan 'stijlen' die een eigentijds levensgevoel, waarin opvallend Singel 262, Edelinckstraat 9, 2018 Antwerpen, gelijktijdig en als gelijkwaardig worden toege- veel lievedingen worden verteld over moeders, 256 BIBLIOTHEEK vaders, leraars, schrijvers en veel minder over gen, in een zoektocht naar raakpunten tussen 290 fr. - Dit werk verscheen voor het eerst in 1954 rockvedetten of striphelden bijv. Mooi. filosofie en literatuur. De hete hangijzers - is en was toen zowat de eerste belangwekkende KVD filosofie wetenschappelijk of subjectief? Is litera- studie in het Nederlands over de (r)evolutie in de tuurbeschrijving creatio of mimesis? - worden klassieke muziek in de eerste decennia van de Jozef Janssens & Constant Matheeusen hierbij geenszins uit de we gegaan. In de ver- 2oste eeuw. De huidige herdruk volgt getrouw de Renaissance in meervoud. Als dwergen op de schou- schillende bijdragen wordt er dan ook niet originele tekst. Na een helder geformuleerd inlei- ders van reuzen, (8ste-i6de eeuw), uitg. Davids- gezocht naar eenduidige antwoorden. dend hoofdstukje dat de nieuwe tendensen sa- fonds, Blijde-Inkomststraat 79-81, 3000 Leuven, SVDB menvat, vertrekt Jules van Ackere van degrote 1995, 240 x 165 mm, gal., met zw.-w.- en kleu- namen omprecies het nieuwe aan te tonen: van renfoto's, 256 blz., genaaid 895 fr. - Al van in de Ernest Maes Debussy, Ravel, Strawinsky, Hindemith, Mil- humaniora werd ons duidelijk gemaakt dat ter- De wonderen van Jezus, uitg. Stichting Mens en haud, Strauss, Schonberg, Berg, Bartok worden men als middeleeuwen, nieuwe tijden, gotiek, Kultuur, Groot-Brittannielaan43, 9000 Gent, eengroot aantal werken besproken. Daar tussen- Romaans, enz. eigenlijk niet correct warmgeko- 1994, 240 x 16o mm, 429 blz., genaaid 970 fr. - door besteedt hi' ook aandacht aan de iets min- zen. Ook de concrete afbakening ervan in de tijd Hoe komt een huisarts ertoe na zijn pensioen in- deregoden en aan de meer traditioneel werkende is niet juist. De maatschappij is inderdaad voort- drukwekkende antropologische studies te gaan componisten. Rusland en En eland krijgen een durend in ontwikkeling waardoor de situering in schrijven over diverse religieuze verschijnselen hoofdstukje apart en na een zeer bondig over- periodes en het even van benamingen eigenlijk zoals (in dit boek) de wonderen van Jezus? In zijn zicht van wat overige landen (VS, Italie, Span)e, niet zouden mogen. Om het ons gemakkeIijk te epiloog beschrijft Dr. E. Maes zichzelf als een rus- Nederland, Vlaanderen)presteerden, wijst hi in maken doen we dit toch steeds opnieuw en be- teloze zoekende zwerver met slechts een kompas: de boeiende siotbeschouwing nog eens op het seffen zo soms niet meer de onophoudelijke en de behoefte aan openheid, de droom van een reli- uitzonderlijk creatieve en vernieuwende van de doorlopende evolutie. Daarom is het goed dat g ieus en antropologisch 'vrij denken'. De auteur besproken periode. Jules van Ackere benadert de boeken als Renaissance in meervoud wordenge- isgefascineerd door de wonderverhalen in de componisten en hun werk in een evenwichtig ge- schreven engepubliceerd. Dit werk, dat door evangelies en vergelijkt deze met verhalen uit de doseerd men en van technische aspecten en van verschillende auteurs werd samengesteld en als klassieke werken en in religies die ouder zijn dan zijn subjectieve esthetische ervaringen. Het tech- wetenschappelijke lcatalogus' diende bij de het christendom. Zo komthij ertoe te besluiten nische is niet te theoretisch, zodat de doorsnee gelijknamige tentoonstelling in de K.U.-Brussel, dat deze verhalen niet historiografisch zijn maar muziekliefhebber niet wordt overdonderd met toont de continuiteit aan van de antieke oudheid historiosofisch, vrucht van eerbiedige, maar over- vakjargon. Het esthetisch omschrijven is uiter- doorheen de middeleeuwen tot in de renaissance, vloedige en wankele verbeelding, ons overgele- aard subjectief, maar biedt uitgebreide stof voor nu eens ondergronds dan weer eens duidelijk verd na een intens sneeuwbaleffect en 'opge- confrontatie met depersoonlijke ervaring van de aanwezig. De schrijvers proberen dit in vele smukt met het klatergoud van sprookjesachtige lezer-luisteraar. Want daar is het Jules van Ackere kunsttakken aan te tonen, wat soms als verras- zwerfmotieven'. M.a.w. stelt hi' j dat veel verhalen vooral om te doen: vanuit zijn enthousiasme en send overkomt. De raakgekozen illustraties en inzan plaats van steenrots veeleer drijfd bieden. vlot leesbare beschouwingen nieuwsgierigheid de verzorgde vormgeving met een alternering in Het boekgetuigt van gedegen studiewerk, we- en luisterbereidheid opwekken bij de lezer. En de zetspiegel per grootte van hoofdstuk (liniering tenschappelijke ernst en rote eruditie. Christe- dat is in 1996 nog even nodig als in 1954. Enkele voor algemenere teksten en een vrije regelval nen die zich thuis voelen in de 'nestwarmte' van standpunten zijn de jongste jaren wat geevolu- voor syntheses) vallen op. een no al dogmatisch geloof zullen het moeilijk eerd. Zo wordt by. Sjostakowitsj toch wel hoer JLM hebben met dit boek maar de auteur richt zich aangeschreven dan de 'niet-ingeloste belofte die vooral naar (wat hi' j zelf noemt) 'zoekers die de Jules van Ackere in hem ziet. Het blijft aan te be- Leo de Haes fundamentalistische theologie verlaten hebben en velen lectuur, zeker voor wie 'modern' muziek Cultuur is oorlog. Over elite- en massacultuur, uitg. die de tocht ondernemen naar waarheid en vrij- (intussen toch al zowat een eeuw in evolutie!) Globe (Roularta Books, Scoop en VAR), Gosset- heid onder het motto van zowel Jezus als Zara- nog steeds onbegrijpelijk of onesthetisch vindt. laan3o, 1702 Groot-Bijgaarden, 1995, reeks thoestra 'De waarheid zal u vrij maken". Wie de HW Wereldbeeld, 200 X 125 mm, 166 blz. , paper back echte Jezus was weten we na dit boek dat met 595 fr. - Als rode draad loot door dit boek de vi- Scher p scalpel in de evangelieverhalen snijdt ook Tony Smith sie dat het cultureelpluralisme, van massa- tot niet. Wel hoot de auteur dat 'ook zonder klater- Het menselijk lichaam, uitg. Davidsfonds, Blijde- elitecultuur, een van de meest hoopgevende feno- goud Jezus' hefdesboodschap overeind blijft'. De Inkomststraat79-81, 3000 Leuven, 1995, gal. met menen is in onze maatschappij. Met een brede auteur doet me wel denken aan iemand diege- kleurentekeningen en foto's, 310 x 240 mm, historische kijk relativeert de auteur clichés als wetensvol enperfectionistisch de rotte plekken 240 biz., gebonden 1195 fr. - In het voorwoord eenheidsworst, pulp, veramerikanisering; illus- van depijlers van zijn paalwoning wegsnijdt en door Prof. dr.Johny Verschakelen wordt gewezen treert hi' j dat de panem-et-circenses-cultuur ouder zoopgaat in zijn werk dat hi' verwaarloost de op de enorme vooruitgang in de medische beeld- is dan en zekergeen monopolie van VTM; stelt woning (om diens warmte en innige schoonheid vorming. De talrijke verhelderende tekeningen hi' j dat het denken over massacultuur schraler is en diepe zin) te al en door de gezonde pen en foto's zijn het gevolg van die evolutie. In de dan de massacultuur zelf. Tegen het intellectueel- te redden of met nieuw materiaal hetgeheeI inleiding maken we kennis met die verschillende filosofisch denken in heeft hi' j oog voor het feit te onderstutten en te onderbouwen. Geloven beeldvormingstechnieken alsook met de io stel- dat theater-, concert-, museum-, en bibliotheek- behoort ook tot een ander terrein dan de weten- sels die ons lichaam rijk is. Een uitklappagina aanbod en -bezoek nooit voorheen de hoogcon- schap. Van die innerlijke zekerheid, die ontvan- handelt over weefsels die de bouwstof van het li- junctuur kende van vandaag. Afgestompt kijk- kelijke en vertrouwvolle relatie, die diepe ver- chaam vormen. Het eerste hoofdstuk bespreekt vee? Mislukte cultuurspreiding? Neen, zegt de bondenheid met Hem diegroter is, die ervaring onze celstructuur, het laatste onze levenscyclus. Haes, dat is onrealistische woordenkramerij van- van de heel Andere in wiens 'handpalm je gebor- Daartussen worden de verschillende stelsels uit- uit bange, fundamenteel antidemocratische, elita- gen bent', lees je in dit boek niet. Voor die bood- voerig en verhelderend beschreven. Niet alleen ristische hoek. De auteurpleit zeker niet voor een schap heb je profeten en dichters nodig. de technische opbouw van het lichaam wordt louter commerciele cultuur, integendeel voor de DVK haarfijn uitgelegd, maar ook naar letsels, ziekten, versterking van de openbare omroep om een zo aandoeningen en stoornissen gaat heel wat aan- breed mogelijke culturele keuze te vrijwaren. Het Raoul Maria de Puydt dacht. Ook het verhelpen van dieproblemen is duidelijk dat boude uitspraken niet geschuwd Godfried Danneels, uitg. VWS-Cahiers, Ingelram- komt aan bod. Zoals Prof. dr. Verschakelen aan- worden. Maar dat is net de bedoeling. Open dis- straat7/7, 853o Hareibeke, 1995, nr. 170, geeft in zijn voorwoord, is deze uitgave inder- cussie is immers de zuurstof die het cultuur- en 225 x 150 mm, 16 blz., geniet 150 fr. - In een kern- daad eenhandig en uiterst bruikbaar instrument mediadebat zo broodnodig heeft. achtig portret van kardinaal Godfried Danneels voor leek en arts. Een uitgebreide verklarende JVH schetst de auteur enkele biografische linen en woordenlijst sluit deze schitterende uitgave af. gaat dieper in op de specifieke pastorale en theo- DVDB Roland Duhamel (red.) logische thema's die het werk van Danneels type- Over literatuur en filosofie. Grensgevallen en gevallen ren. De uitgebreide bibliografie illustreert de veel- Pierre Capelle Conzague van Innis en , grenzen, uitg. Garant Uitgevers n.v., Tiensesteen- zijdigheid van de auteur-achter-de-kardinaal. Toon Osaer we g 83, 3010 Kessel-Lo, 1995, reeks Literatuur in Naast de uitgebreide interviews met Guido van Les eglises a Bruxelles I Kerken te Brussel, uitg. Pers- veelvoud nr. 8, 240 x 16o mm, 216 blz., paperback Hoof en GwendolineJarczyk worden tientallen dienst van het aartsbisdom, Wollestraat 15 2800 , 695 fr. - Niet altijd en even duidelijk vat er een publikaties gesignaleerd: pastorale brieven, bro- Mechelen, 1995, 240 x 3oo mm, geill. met kleuren- strikte scheidslijn te trekken tussen de literatuur chures, bijdragen in tijdschriften en boeken. Het foto's, 128 blz., genaaid. - In een ietwat onhandig of de literatuurwetenschap enerzijds en takken cahier karakteriseert het werk van Danneels in de formaat wordt met deze tweetalige uitgave, van de menswetenschappen anderzijds. Zo bij- ondertitel als 'Bouwstenen voor een tegencultuur'. waarvan Toon Osaer de Nederlandse tekst ver- voorbeeld zijn heel wat filosofische teksten mo- JV zorgde, een inventaris gemaakt van de kerken in gelijk als literatuur te catalogeren of wordt in let- Brussel of zoals Kardinaal Danneels het bij de in- terkundig werk vaak gerefereerd aan filosofische leiding stelde 'ontmoetingsplaatsen', emanatie stellingen verworvenheden of inzichten. Vaak, VARIA van eeuwen religieus leven. Het is geen kunsthis- wordt -het studieobject door de ene vakgroep torische catalogusgeworden, maar een kijkboek naar de andere doorverwezen, of wordt het be-- Jules van Ackere van de 124 katholieke cultusplaatsen, die de twist. In het bestegeval is een pluriforme bena- Muziek van onze eeuw. Een inleiding tot de toonkunst Brusselse agglomeratie rijk is. Alhoewel de voor- dering van het thema of object mogelijk, elke tak van 19oo tot 195o, uitg. Coda, Bothastraat 9, 2140 kaft met de Sint-Mariakerk in Schaarbeek een vanuit de eigen methodiek. In dit boek wordt een Borgerhout/Antwerpen 1994, reeks Vlaamse , ocumenische aanpak kon laten veronderstellen en ander door verschillende academici afgewo- Pockets nr., 118 x 115 mm, 366 biz., paperback hebben de auteurs zich beperkt tot de katholieke BIBLIOTHEEK 257 eredienst. Gaande van Romaans naar degotiek, waar we de Goedelekathedraal en de Kapelle- kerk ontmoeten, stappen we met de Kerk van de Rijkeklaren naar de barok. Ook het klassicisme met Sint-Jacob op de Koudenberg en het eclecti- cisme van Schaarbeek zijn er aanwezig naast de neogotiek van 0.-L-Vrouw van Laken. Tussen de twee oorlogen werd door Van Huffel het pronk- stuk van de basiliek van Koekelberg gebouwd met beeldhouwwerk van ElstrOm. Ook enkele moderne kerken verrijzen stilaan uit verloren hoeken van de stad op. Een uitgave die op ver- volg wacht, zodat verdere lee stand kan voorko- men worden en met restauratie en alternatieve functies voor vele leeggelopen kerkgebouwen de Pinkstergedachte opnieuw door an vindt. RMDP Carol Neiman & Emily Goldman Leven na de Dood. Een complete gids voor het hierna- maals, uitg. Elmar, Rijswijk, 1995, gal. met kleu- ren- en zw.-w.-foto's en tekeningen, 220 x 200 mm, 224 blz., gebonden 890 fr. - In onze heden- daagse maatschappij wordt alles wat met de dood te maken heeft grotendeels als taboe erva- ren. Is het misschien daarom dat er tegenwoordig zovele boeken over dit onderwerp verschijnen? Nu werd een 'complete gids voor het hierna- maals' uitgegeven. 'Niemand weet eigenlijk wat de dood is, en of het soms niet de grootste van alle zegeningen voor de mens is, en toch vrezen de mensen haar als waren ze er zeker van dat ze het ergste van alle kwaden is' schreef Socrates. Het boekprobeert ons een beeld te geven van wat ergebeurt na de dood en dit in verscheidene godsdiensten. Leven we voort na de dood? Worden we beloond ofgestraft? Deze uitgave be- zorgt ons een breed overzicht van de menselijke speurtocht van wat er na de dood kangebeuren. Een definitief antwoord zal het wel niet zijn. Het boek vormt er misschien een inleiding op... JLM Patricia Carson Het fraaiegelaat van Vlaanderen, uitg. Lannoo, Tielt, 19953, geillustreerd met kleurenfoto's, 245 x 170 mm, 318 blz., gebonden 995 fr. - Eind vorig jaar verscheen de derde druk van dit al ver- schillende malen terechtgeprezen boek van Patricia Carson. Als Britse historica beschrijft ze erin de (cultuur)geschiedenis van Vlaanderen. Ze doet dat in een boeiende verteltrant en combi- neert historische werkelijkheid, gestaafd door diepgaande feiten is , met een eigen visie. Het in- derdaad somsgoed dat een buitenstaander - in zoverre dat we Patricia Carson nog als een bui- tenstaander kunnen beschouwen na haar huwe- lijk met prof. dr. R. van Caenegem en na haar ja- renlang verblijf in Afsnee - commentaar geeft op de rijke geschiedenis van Vlaanderen en op de mentaliteit van haar bewoners. Daaruit kunnen we alleen maar leren. De tekst bezorgt ons inder- daad een indringend portret van ons vaderland. De vormgeving werd totaal gewijzigd, wat niet altijd als gelukkig overkomt, daar de tussentitels in de tekst werdengeplaatst. En van de kwaliteit van de ondergeschikte foto's hadden we eigenlijk ook meer verwacht. JLM Yves Senden Muziek kanje vertellen. Over de aanwezigheid van retoriek in de muziek. Luisterffids voor melomanen, uitg. Alamire, PB45, 3990 Peer, 1995, 2 volumes, 96 blz. & 6o blz., 595 fr. - Voorliggend werk van Yves Senden, classicus en musicus, is een meer dan voortreffelijk, bijzonder sterk aan te bevelen, boek over het impact van de retoriek op de (vooral 17de- en 18de-eeuwse) composities. De auteur vertrekt vanuit de vijfpuntenstructuur van de klassieke literaire welsprekendheid, citeert voorbeelden van Josquin tot Brahms enpolari- seert zijn verbluffend gedetailleerde retorische analyses rond de Bach-werken 'Gottes-Zeit...' en het orgeltoccata in re-klein. Het boek is allesbe- halve 'makkelijk' leesbaar want het is volstrekt geaxeerd op de interne keuken van de componis- t(en), vergt liefst voorkennis van de klassieke re- dekunst(0, Cicero!) en is zo subtiel gedetailleerd dat het zich, volgens ons, bepaald richt tot acade- mischgeschoolcre musici, kunsthistorici, classici en historici. De 'melomaan' uit de subtitel kan dan ook maar best tot degeciteerde categorieen behoren! Uiteraard zou men bij de formuleringen van Senden heel wat bedenkinvn kunnen ma- ken. Onze vraag of b.v. de zin: Een logisch gevolg van de apokope is de pausa' makkelijker zou klinken in de volgende transcriptie: 'Op de korte, afgesne- den eindnoot van een notenfiguur volt een stilte' is g misschien wel uit haar verbandgerukt, maar de nagedachtenis van de in de loop van 1993 ginus De Munter, ofm., is 5o jaar na de Tweede blz., gebonden 795 fr. - Over Jan van Eyck en zijn overleden Oostvlamingen die een rol s-Deelden in Wereldoorlog in militaire archieven op zoek ge- beroemd veelluik 'Het Lam Gods' in de Gentse het culturele leven van hun provincie. :-Iet boek gaan naar documenten over de achttiendaagse Sint-Baafskathedraal verschenen al vele boeken is zeer verzorgd dank zij de aft van graficus veldtocht en de bezettingstijd in (vooral) West- en artikels. Je geraakt er werkelijk niet op uitge- Frank Dec q en de vormgeving van Jan Midden- Vlaanderen, Oostende, Brugge en Zeeuws- keken, het blijft een eeuwig verhaal. Dat het dorp. Vlaanderen. Het eerste deer, de veldtocht, roept Davidsfonds erop opnieuw aandacht voor JLM herinneringen op aan de chaos veroorzaakt door vraag,t kunnen we meer dan waarderen. Het de Duitse invasie met de vluchtelingen, paarden- fraai uitgegeven boek bevat een reeks schitte- Rik Lanckrock (red.) krengen in het straatbeeld, krijgsgevangenen en rende kleurenillustraties en een boeiende tekst Nederlands Toneel Gent. Lustrumboek VI, uitg. oprukkende weermacht. Het tweede deel toont die als een inleiding kan worden omschreven. N.T.G. St.-Baafsplein 17, 9000 Gent, geill. met beelden uit de jaren 40-42 die door Duitse Een inleiding over de kunstenaar, een inleiding zw.-w.-foto's, 240 x 170 mm, 186 blz., genaaid Kriegsberichter gemaakt zijn, schijnbaar ook als over zijn tijd en over de achter rond waarin het 600 fr. - Het zesde lustrumboek al van het NTG, herinneringsfotografie die bestemd was voor paneel werd vervaardigd en een uitvoerige inlei- opgericht in 1965. Om de vijf jaar wordt de vrouw en familie. Foto's alsof het vrede was. ding over de iconografische voorstelling ervan. theaterfan een overzichtgegund van de voorbije Soldaten die met kinderen spelen, kantwinkeltjes Vooral aan dit laatste besteedt de auteur terecht prestaties en heel eventjes een kijk op toekomst- bezoeken, musiceren voor hun bunker aan de zeer veel aandacht. Het is als het ware eenge- plannen. In het voorliggende exemplaar verne- kust, een meisje een lift geven en er een glas mee schrevengids, een boek dat je leest terwijl je er men we zodoende dat het unieke 'Salon' (theater- gaan drinken. De soldaten in dit fotoboek zijn intens (opnieuw) naar kijkt. vrijplaats) sedert de start in 1993 aan 'uitputtencle niet zij die deze oorlog hadden bedacht. Velen JLM produktiedruk' laboreert, en dat de oude waar- zijn in de jaren 43-45 ongetwijfeld samen met den van dit experiment, zijnde snelheid, verras- Russen, Amerikanen, Fransen en Engelsen te- Malou Swinnen sing en risico's, wellicht worden ingeruild voor rechtgekomen op soldatenkerkhoven. Slacht- Personae (foto's met teksten van Maurice Jacobs , offers van de macht van 'ceuxqui prechent la en Pool Andries), uitg. P. Sint-Antoniusberg 5, de hand van co-dramaturg Ste de Paepe. Ook guerre et la font faire aux autres' (Mgr. Gaillot). 3000 Leuven, 1995, 270 x 240 96 blz., paper- het succesvol gebleken Foyer-aperitief wordt ge- De miljoenen soldaten Schweik. Een sereen boek. back, 98o fr. - De eerste foto's van Malou Swin- continueerd. Communicatiemedewerker Jan KVD nen die ik ooit zag, waren portretten van jonge Seurinck daarover: 'Zonder op de feiten te willen mensen die op een bijzond-er heldere manier mo- vooruitlopen ma nu reeds worden gesteld dat Luc Dens, Luc Gorsele, e.a.Y dieuze a.h.w.proto-typen waren van eigentijdse de derde serie (seizoen- 6)geanimeerd en be- Cultureel Jaarboek Antwerpen XIIII994, uitg. Stad jeugd. Als ik me goed herinner waren deze David langwekkend zal zijn.' We geloven het graag. Antwerpen, verdeeld in Antwerpse districtshui- Bowies en Madonna'sgefotografeerd in een por- Voor de rest beantwoordt het lustrumboek aan de zen, musea, culturele centra, openbare bibliothe- tretstij1 van de jaren 3o, knipogend naar de ook terechte verwachtingen: van elk stuk dat op de ken; 1995, 3oo x 210 mm, 312 blz., paperback modieuze belangstelling van de art deco van dat p lanken kwam krijgen we een korte inhoud, een 25o fr. - Jaarlijks publiceert de afdeling Culturele ogenblik. Een uitermate extraverte fotografie. summiere biografie van de auteur, een stel foto's, Promotie & Internationale CultureleBetrekkin- Deze nieuwe reeks (van tien jaar later), Personae, een citaat bij wijze van toonzetting en alle nuttige gen van de Stad Antwerpen een jaarboek dat een illustreert hoe de fotografe tot het inzicht is geko- documentairegegevens: de medewerkers, datum uitstekend en compleet overzicht geeft van de ac- men dat het echte leven zich afspeelt achter de vanpremiere en laatste voorstelling, aantal voor- tiviteiten in musea, bibliotheken, schouwburgen, maskers. Dat leidt haar naar haarzelf. De fotografe stellingen en totaal aantal toeschouwers. De re- culturele raad, culturele centra, opera, enz., ook probeert daarover iets te ze en met geensce- dactieploeg onder de dynamische Rik Lanckrock op het gebied van monumentenzorg, kunstge- neerde 'portretten' van anonieme 'one vrouwen: g heeft op dat stuk erg waardeerbaar werk gele- schiedenis, ballet, 'animatie', enz. De diversiteit (meestar naakte) bustes met een of andere attri- vend. Uiteraard wordt ook ingegaan op de ver- van manifestaties is groot en, zo blijkt uit dit jaar- buut dat dikwijls ook echt als masker wordt ge- huis van het Tolhuiscomplex naar de gereno- boek, ook de artistieke kwaliteit van wat er te bruikt. Het effect dat van dezeprenten uitgaat is veerde schouwburg op het Sint-Baafsplein. Voor zien en te beluisteren viel in 1994 beantwoordt er telkens een ander: kwetsbaarheid, schaamte, de voorbije vijf jaren wordt ook een gedetail- aan hoe eisen. Er zijn drie hoofdstukken: Van afgekeerdheid, ook woede, machteloosheid. Toch leerdepersoneelslijst opgenomen, naast de com- bevrijding tot vrijheid (de herdenkingen van 5o zijn dit een exhibitionistische of theatrale pren- plete Raad van Beheer. Annex: de exploitatiecij- jaar bevrijding van de stad), Tentoonstellingen en ten, – ze zijn meestal veeleer enigmatisch, intrige- fers. Opener kan het niet. Passende inleidingen aanwinsten (vooral de activiteiten rond beel- rend. En ik denk dat iedere kijker er zijn, heel zijn er van Cultuurminister Luc Martens, van dende kunsten), Theater enpodiumkunsten. In persoonlijk verhaal bij bedenkt. Een suggestieve, gouverneur Herman Balthazar, van burgemeester een apart repertorium geven alle musea, cultu- vreemde en tegelijkertijd intimistische fotografie, Frank Beke en van Michel van Ongevalle, voor- rele centra, theaters e.a. instellingen een volledig waarbij Pool Andries een knappe, indringende zitter van de Raad van beheer. Rik Lanckrock overzicht van hunprogramma's. Het jaarboek is tekst schreef. Citaten en korte notities van licht apart de hele opzet toe. overvloedig geillustreerd, de uitgave zeer ver- Maurice Jacobs begeleiden de fotoreeks. Het is te DV zorgd. Iedereen die geinteresseerd is voor het ho en dat de fotoboeken van De Kunstbank i.s.m. culturele leven in Antwerpen zal het (overigens Het Instituut voor Culturele Studies van de KU- Sere Go ens de Heusch spotgoedkope) jaarboek graag in zijn boekenkast Leuven tot een representatieve reeks actuele Gilbert Decock, uitg. Lannoo/Tielt, 1995, met hebben. Vlaamse fotografie kunnen uitgroeien. kleuren- en zw.-w.-reprodukties en foto's, 225 x KVD KVD 225 mm, 11 blz., gebonden 1450 fr. - Het druk bezochte metrostation Kunst-Wet is versierd met Bart Raymaekers (red.) e.a. Lucas Jodogne de abstracte werken van Gilbert Decock. Wan- XXI Lessen voor de eenentwintigste eeuw, uitg. Uni- Overgangen. Landschap tussen toekomst en verleden, neer Serge Goyens de Heusch schrijft dat vanaf versitaire Pers Leuven - Davidsfonds, Blijde- foto's met teksten van Pool Andries, Lucas 1967 in zijn abstracte taal een aantal principes Inkomststraat79-811, 3000 Leuven, 1995, 245 x Jodogne en Andre Loeckx (Deel in de reeks van organisatie voortdurend terugkeren dan zijn 175 mm, 36o blz., gebonden 98o fr. - Dit werk is Documentaire Foto-opdrachten Vlaanderen de reliefs uit de metro hiervoor kenmerkend. De de neerslag van keuzevakken aan de K.U.- Provincie Antwerpen), uitg. Pandora, Antwerpen dialoog tussen cirkel en vierkant, waarbij de eer- Leuven. De bedoeling was interessant: de moge- (in opdracht van v.z.w. Vrienden van de Provinciale ste figuur zich meestal in de tweede bevindt en lijkheid bieden tot kennismaking met andere dis- Musea Antwerpen VPMA), 1994, 220 x 235mm beide in het midden van de hele compositie ciplines dan de eigen vakkennis. Alle lessen 117 blz., paperback 750 fr. - Dit zijn veertig land- staan, is de samenvatting van de vormvariaties hebben ditgemeen dat zij te maken hebben met schappen waarvan een paar imooif zijn zonder die deze kunstenaar zowel in olieverfschilderijen degrote ethische, economische, ecologische, poli- het te willen zijn. Ze zijn ontstaan als een op- als in vlakke of uitgeholde beeldhouwwerken tieke en religieuze vragen die de hedendaagse dracht van een stuurgroep om, naar buitenlandse ontwikkelt. Vergeleken met andere Brugse con- mens aanbelangen. Dit boek is dus eigenlijk een voorbeelden, 'aspecten van de maatschappelijke structivisten zoals L. Peire en G. Swimberghe cursustekst, maar die bedoeld is om buiten het realiteit te documenteren'. Het initiatief kwam getuigt zijn kunst van soberheid in het kleur- leslokaal heel wat niet-cursisten te boeken. Deze van de VPMA en concreet zou 'de dagelijkse leef- gebruik. Deze nieuwe monop-afie (de vorige da- publikatie toont aan dat de universiteit be aan is wereld in verandering' in beeld gebracht worden. teert van 1978) in samenwersing met de Stichting met nog andere taken dan de overdracht van 'Getracht moe(s)t worden de versnelde transfor- voor Hedendaagse Belgische Kunst actualiseert kennis, maar dat zij haar maatschappijvormende matie van de bebouwde en de open ruimten en al het beeldenmateriaal dat over Gilbert Decock taak ter harte neemt. Dit initiatief zag het levens- van het leven in deze ruimten' vast te leggen, zo- beschikbaar is en brengt in vierkantvorm een vol- licht in de herfst van 1994. De massale belangstel- als die zich heeft voorgedaan ingevolge 'de- ledig bio- en bibliografie afgewisseld door foto- ling vanaf de eerste les tot de laatste heeft ge- ringen in de sociale, culturele, economische of in- materiaal uit diverse tentoonstellingen. toond dat de universiteit hier een nieuwe manier dividuele sfeer'. Speciale aandacht zou gaan naar RMDP heeftgevonden om de resultaten van haar denk- de spanningen die veranderingen oproepen: tus- werk en onderzoek op een ruimere schaal be- sen stad enplatteland, traditie en moderniteit, Luc Vanhaecke kendheid tegeven. economie en cultuur, individu en gemeenschap. Door Duitse ogen uitg. L. Vanhaecke, verdeeld MD Met ditprogramma zou Lucas Jodogne op stap door de uit ever Boeveriestraat 78, Brugge; 1995, gaan in de Provincie Antwerpen. De fotograaf 28o x 240 111111, 187 zw.-w.-foto's, 144 blz., 1450 fr. - Peter Schmidt heeft zich vooral laten leiden door de herinnering Het is een mooi fotoboekgeworden. Luc Van- Het Lam Gods, uitg. Davidsfonds, Blijcle-Inkomst- aan zijn verwonderingen; daarin heeft hi' de do- haecke, jeugdauteur en uit ever wellicht straat79-81, 3000 Leuven, 1995, met kleu- cumentaire opdracht ingebed. Het gaat, zegt hij, reerd door zijn ervaring met het fotoboek Lon- ren- en zw.-w.-reprodukties, 290 x 220 mm, 79 'in eerste instantie omplaatsen waar de sterkste BIBLIOTHEEK 259 ingrepen zijn gebeurd tijdens de laatste decennia verwerkt - vinden we telkens een kaartje (van de verij, Belgielei 147a, 2018 Antwerpen, geillus- (...)'. Het resultaat beantwoordt ongetwijfeld aan hand van Sin Aerts) en heel wat zw.-w.- en kleu- treerd met zw.-w.- en kleurenfoto's en/of teke- de opzet van de initiatiefnemers. P. Andries ka- renfoto's. De vraag kan terecht gesteld worden ningen, 275 x 200 mm, 631 blz., gebonden 1995 fr. rakteriseert deze landschappen als werk van de waarom De Vosprecies die 18 veldslagen heeft - Wie enigszins vertrouwd is met naslagwerken 'klaarblijkelijk afwezige fotograaf, de fictieve ob- ekozen. Er moest een keuze gemaakt worden uit over muziek en musici, zal Willemze kennen, jectiviteit'. De prenten hebben een 'motief', geen Tongeveer zesduizend' (Woord vooraf, p. 5) oor- want andere uitgaven van zijn hand i.v.m. mu- , logen en dat daarbij eigen voorkeur meespeelt, ziek (o.m. Algemene muziekleer (Aula), Compo- nog in te vullen leegte'. Het wordt aan de kijker p ) nistenlexicon in 2 dln en Prisma algemene mu- overgelaten uit te maken wat nu hoofdzaak of Vlamingen zullen misschien ontgoocheld zijn als ziekleer) hebben vlotgegadigden gevonden en bijzaak is. En de visuele informatie op deze kleu- ze het relaas lezen van de Vlaamse strijd bij uit- werden/worden bij verschijnen gunstig bespro- renplaten van 5 x 7 inch is inderdaad overvloe- stek: de Guldensporenslag... de strijd duurde am- ken (zie o.m. Vlaanderen, nr. 187, maart-april 1982, dig. Het zijn foto's geworden die je stuk voor P een uur en de Vlaamse strijders respecteer- p. 127). En m.i. volkomen terecht, want ook dit stuk zorgvuldig moet aan bekijken om te ont- den de toengeldende gevechtsregels niet: ze lexicon laat u zelden in de steek. Het biedt in al- dekken wat in de foto 'interessant' is, - of, liever, g fabetische volgorde en in een duidelijke taal (ook wat voor jou blikvanger is, of wat je hemelter- plaatse af! Van demystificatie gesproken! Maar voor niet-specialisten) uitleg over - omzeggens - gend of die bedroevend vindt. De captions en de historische waarheid heeft haar rechten. alles wat met muziek verband houdt, met dien de commentaar van A. Loeckx, deprofessor-ar- RD verstande dat dit lexicon in de eersteplaats een chitectuur, help en wel. P.S.: Correctie liet te wen- zaakwoordenboek is en slechts in de tweede sen over. Het begin van een citaat van Schaeffer Luc De Vos plaats een biografisch naslagk. Men vindt er werk. (p. 14) gaat, juist gesteld, als volt: 'Comme l'in- Van Caesar tot von Rundstedt. Grote veldheren, CD-i, enkel de levensbeschrijvingen van belangrijke terpretation des signes conventionnels, celle (...)'. uitg. Davidsfonds/Leuven en Hypervision/He- componisten, theoretici en instrumentenbouwers KVD verlee, 1995, 25oo fr. - Aansluitend op het boek en by. niet van uitvoerende kunstenaars. Verder 'Veldslagen in de Lage Landen' (zie recensie hier- zullen er weinig begrippen, termen i.v.m. mu- Anna Marie Delepierre e.a. boven) heeft het Davidsfonds zich voor het eerst ziek, instrumenten, muziekhistorische feiten (en De Westhoek. Tussen de Ther en het kanaal van Duin- gewaagd aan de produktie van een CD-i, waar- noem maar op)... zijn, waarover u geen informa- kerke, uitg. Min. van de Vlaamse Gemeenschap, door de lezer-kijker 'audiovisueel en interactief' tie in dit boek vindt. Via een systeem van verwij- Afd. Monumenten en Landschappen, Pers en kennis kan maken met enkele beroemde veldhe- zingen wordt de aandachtige lezer naar aangren- Voorlichting, Zandstraat 3, 1000 Brussel, 1995, ren en veldslagen, die mede onzegeschiedenis zende informatie verwezen van datgene wat hi' kleurenillustr. 297 X 210 mm, 128 blz., genaaid hebben bepaal-d. Wie beschikt over een CD-i-spe- zoekt, waardoor tevens heel wat samenhangen 95o fr. - Dit boek werd gerealiseerd in het kader ler kan zogenieten van 40 min. bewegende vi- tussen de feiten verduidelijkt worden en het boek van het Europees communautairprogramma deo-beelden, 76 min. slightshows, 2 uur muziek, zich ookgoed leent tot (zelf)studie voor studen- Interregebied cultuurtoerisme. Met deze, deelg 5oo stilstaande beelden, 3oo pagina's tekst... en ten (engebeten geinteresseerden) in de muziek uitgave wordt de geinteresseerde lezer uitgeno- via 200 menuschermen en 120 kwisvragen beland (-wetenschap). Dit lijvig boek is ook moos geillus- digd om een verkennende tocht te maken door- je a.h.w. midden het strijdgewoel. Behave de treerd met (vooral) zw.-w.- en ook kleurenfoto's, heen de Westhoek tussen de Uzer en het kanaal veldslag belicht de CD-i telkens uitgebreid de tekeningen, tabellen en heel wat notenvoorbeel- van Duinkerke. Deze omgeving bezit namelijk veldheer van dienst engeeft de geografische be- den. Dat het boek reeds aan zijn vijfde (bijge- een uitzonderlijk netwerk van pittoreske dorpjes schrijving van het slagveld, een overzicht van de werkte) druk toe is, bewijst dat het zijn sporen al en middeleeuwse stadjes die zich hebben neerge- wapens en relicten. Verder kan men 'interactief' verdiend heeft en nog steeds verdient. vleid in het zotyperende open landschap met heel wat meer informatie opvragen. Boek en RD dreigende wolken doorsneden door aangename CD-i... multimediaal... wellicht de toekomst, landwegen en kronkelende grachten. Het syste- maar wel (voorlopig althans) erg duur! Willy Moons matisch overzicht van kerken, kastelen,pasto- RD Van Ther tot Polder, uitg. Davidsfonds, Blijde- rieen, huizen, hoeven, kapelletjes, windmolens, Inkomststraat79-81, 3000 Leuven, 1995, geill. met brouwerijen... wordt gegeven aan de hand van Frans Depuydt (red.) zw.-w.-foto's enplattegronden, 220 x 115 mm, een kleurrijke bloemlezing waarbij het beeldma- Fascinerende Landschappen van Vlaanderen en 128 blz.,genaaid- 395 fr. - Dit boekje - in hands teriaalis primeert op de korte bijschriften. Het in- Wallonie in kaart en beeld, uitg. Davidsfonds, meeneem-formaat - vertelt degeschiedenis van derdaad in de eersteplaats een kijkboek, inge- Blijde-Inkomststraat 79-81, 3000 Leuven, 1995, het stukje West-Vlaanderen, dat beeldend met deeldper gebouwsoort. Het is dus meteen ook geill. met zw.-w.- en kleurenfoto's, (historische) 'Bachten de Ku e' wordt aangeduid: de streek een inventarisatie van de voornaamste architec- kaarten, gravures en ingekleurde kaarten, 310 x tussen de Fransegrens en de llzer. Behalve de ge- turale scheppingen in deze streek. 255 mm, 272 blz., gebonden 2495 fr. - Wie op de schiedenis van de streek krijgen we een cultureel- JLM titel afgaat, zou kunnen denken: het zoveelste toeristisch relaas van de drie steden uit dit ge- plaatjesboek met begeleidende tekst over ons bied: Diksmuide, Veurne en Nieuwpoort en de Luc De Vos land. Niets is minder waar, want ditprachtig daartussenliggende dorpen. Het boek is geschre- Veldslagen in de Lae Landen, uitg. Davidsfonds, boekwerk biedt heel veel meer. Het is wel zo dat ven zowel voor autotoeristen, fietsers en wan- Blijde-Inkomststraat 79-81, 3000 Leuven, 1995, de twee aardrijkskundige streken van ons land delaars, die oog hebben voor cultuurgoed en geill. met zw.-w.- en kleurenfoto's, 310 x 26o mm, P rachti g in beeld gebracht worden o.m. met meer natuurschoon. Dat daarbij heel vaak het oorlogs- 255 blz., gebonden 2495 fr. - Een controversieel dan honderd oorspronkelijke foto's van Jan verieden aan de beurt komt, lit voor de hand. In g boek, denk ik, dat door sommigengefascineerd Decreton (een onbekende in het genre van de de drie steden worden telkens wandelingen be- g elezen en bestudeerd zal worden, door anderen fotoboeken!), maar degrote schare auteurs o.l.v. schreven, waarbij uitvoerig ingegaan wordt op met opzet ter zijde zal gelaten worden als een deprofessoren Frans Depuydt, Luc Daels, alles wat er bezienswaardig is. Een verrijkende boek over een onderwerp waaraan beter geen Modest Goossens, Etienne Paulissen en Edward toergids. boekgewijd wordt. De militaire geschiedenis die Vanermen beschrijven dertig landschappen van RD de jongste jaren in het onderwijs (vaak terecht... ons land, vanaf de Westhoek tot de Vallei van de onterecht zullen weer anderen ze en) gemini- Attert (Ardennen), met daartussen o.m. de kust- Cartoons 1995 maliseerd werd, wordt hier opnieuw - zij het in polders, Scheldepolders, Brussel en het Zonien- Internationaal Cartoonfestival Knokke-Heist, uitg. een ander daglicht - met bravoure ten tonele ge- woud, Genk, het Maasland, het Doornikse, de Davidsfonds/Leuven, 1995, zw.-w.- en kleuren- voerd. Prof. Luc De Vos staaft zijn verhaal over Condroz, de Semois, de Hoge Venen, enz. Die be- illustraties, 195 x 195 mm, 132 blz., gebonden die veldslagen met adequate uitleg over het schrijving gaat gewoonlijk uit van kaarten (to o- 495 fr. - Het 34ste Internationaal Cartoonfestival mime(politieke) kader, waarin zij tot stand kwa- grafische, thematische en zelfs historische kaar- 1995 leverde opnieuw heel wat prachtige en fijn- men, over degevolgen, de gebruikte wapens, de ten, vb. van Mercator, Ferraris) en het verhaal zinnige cartoons op. De cartoonisten uit de (vroe- strategie, de gevechtstactiek, grootte van de le- van ieder landschap wordt daarbij nog verleven- gere) Oostbloklanden blijven wel talrijk vertegen- , did met allerlei foto's (landschaps- en luchtfo- woordigd, maar ook het Verre Oosten is wel hier is een heel vakbekwame (militaire) historicus to's), en (ingekleurde) tekeningen. Wie houdt van degelijk present. Van de ruim 13o cartoons (prij- aan het woord die over vaak heel mensonterende kaartmateriaal, vindt in dit boek dan ook een zen en nominaties) die dit boekje presenteert zijn krijgsverrichtingen boeiend en zonder pathos mooie kluif, want herhaaldelijk wordt er ook er een4o-tal uit de vroegere Sovjet-Unie, een kan schrijven. Als inleiding heeft De Vos het over technische uitleg bij die kaarten verschaft. De 10-tal uit China, een vijftal respectievelijk uit 'De evolutie van het Westerse krijgsgebeuren', dertig hoofdstukken kunnen elk los van elkaar Brazilie, Argentinie en Zwitserland. Ons eigen waarin hi' j de oorlogen vanaf de oudheid over de g elezen en bestudeerd worden, want elke streek land staat behoorlijk zijn 'man' (zijn er bij ons middeleeuwen tot op onze dagen bespreekt. Veel vormt eigenlijk een verhaal op zich. Dit boek zal vrouwelijke cartoonisten?) met een 20-tal car- gekende feiten die toch door de pen van De Vos ook als naslagwerk zijn we g vinden. We willen toons en Luc Vermeersch slaagde erin een rbron- nieuw belicht worden. De rest van het boek (ca. deze bespreking niet besluiten zonder eerst nog zen hoed' te behalen, achter Dmitriy Drozdov 200 blz.) wordt in beslag genomen door de be- te hebbengewezen op de toch opmerkelijke (Rusland) 'Zilveren hoed' en Constantin Cisu schrijving van 18 veldslagen die in onze con- vormgeving waarin dit boek gepresenteerd (Roemenie) 'Louden hoed'. Dat de 'oogsti schat- treien, d.w.z. Belgie, Nederland en Luxemburg, wordt en daarvoor tekent Geert Verstaen. tie tekeningen oplevert spreekt voor zich. Van werden uitgevochten. Van iedere veldslag wor- RD schaterlach tot tragischeglimlach en alle varietei- den de (politieke) context en de eigenlijke krijgs- ten daartussenin. Tot slot onze landgenoten even verrichtingen geschetst en het verhaal sluit De Theo Willemze op hetpodium roe en: Luc Vermeersch, Poi de Vos of met 'Beschouwingen'. Als illustratie - in Spectrum Muzieklexicon, uitg. Het Spectrum nv/ Valck, alias Brasser (met 2 cartoons), Brigitte een mooie vormgeving van Gregie de Mae er Utrecht, 1995, verspreid door Standaard Uitge- Somers, Rudy Thys (2) Ludo Goderis (2), Serge 260 BIBLIOTHEEK Duhayon, alias Serdu (2), Jozef de Sutter, Ernie! twintigste eeuw wordt de ontwikkeling van de vzw, Leopoldstraat 55/1, 2000 Antwerpen, 205 x de Bole (2), Tony Tasco (2), Sus Damiaens, meubelkunstper stijlperiode behandeld. Heel in- 145 mm, 85 blz., genaaid 395 fr. / 22. Leopold Govaert, Luc Descheemaeker, alias teressant is de opname van tabellen (p. 13-16) - Christine Van Gerven, Heksenk eren, uitg. Zuid 0-Sekoer, en Jan Corremans. Lachplezier dat via waarin per land (Frankriik, Italie, Nederlanden, en Noord, Hanebergstraat 75, 3581 Bever- lo dit boekje voor jaren beklijfd. Duitstafige landen, Engeland en Amerika) de di- Beringen, 1996, 210 X 145 mm, 40 blz., genaaid RD verse stijlen in verschillende kleuren worden aan- 375 fr. / f 21. g eduid. Behalve de evolutie van de meubelkunst - Emiel Wouters wordt ook uitvoerig aandacht besteed aan de Vleermuis uitgeverij b.v., Postbus 2415, 6040 EA Turkije. Volkeren en culturen op de landbrug tussen kunstenaars en d.m.v. kader-artikeltjes wordt ook Roermond (NI), 210 x 148 mm, 39 blz., paper- Azie en Europa, uitg. Cantecleer by de Bit, 1995, hier weer heel wat (technische) achtergrondinfor- back390 fr. f 19,50; verdeler voor Belgie:Denis verspreid door Uitg. Westland nv, Th. van Cau- matie meegegeven (stucwerk, snijwerk, hout- en C°, Sterckshoflei 28-30, 2100 Deurne. wenberglei ioi 290o Schoten, reeks Cantecleer draaien, van schrijnwerker tot ebenist, intarsia, - Kunstreisgidsen, en!. met zw.-w.- en kleurenfo- meubelen ingips, de eeuw van het mahonie, lak- uitg. De Vleermuis uitgeverij b.v., Postbus 2415, to's, kaarten en tekeningen van de hand van de werk, enz.).Opmerkelijk is ook hier weer de roy- 6040 EA Roermond (NL), 210 x 148 mm, 47 blz., auteur, 205 x 105 mm, 622 blz., ingenaaid 1590 fr. ale kleurenillustratie, ondersteund door zw.-w.- paperback 35o fr.; verdeler voor Belie: Denis en - Vooraf moetgezegd worden dat onderhavig tekeningen. Waar het past breidt de auteur zijn C°, Sterckshoflei 28-30, 2100 Deurne. boek niet bedoeld is (kan zijn) als een meeneem- studie uit tot het 'wonen' m.a.w. tot het bespre- - gids tijdens de bezoeken aan de bezienswaardig- ken van interieurs o.m. uit de 18de en 20ste eeuw. Dilbeekse Cahiers, Spanjebergstraat 9, 1710 heden van dit zo cultuurrijke land. Alleen al het Tot slot nog even vermelden dat beide boekdelen Dilbeek, 1996, 220 x 140 mm, 4o blz., paperback. gewicht (ruim kg) en het formaat zijn daarvoor afsluiten met eenpersonen- en zaakregister. - nietgeschikt. De auteur noemt ten andere in de RD Brugge, Oude Burg 13, 8000 Brugge, 1996, met inleiding zijn werkstuk zelf een 'kunstreisboek' kalligrafie van Sofie Verscheure, 205 x 140 mm, en het is zijn bedoeling 'deze kunstreis ids geo- Raf Seys 38 blz., geniet. grafisch-historisch' uit te werken, zodat hi' nood- Kathe Kollwitz in Flandern. Mit liebevollen Blicken, - zakelijkerwijs een boek van groot volume moest uitg. De Rumbergglaan 1, 868o Koekelare,, Rin verhalen, uitg. Zuid en Noord, Hanebergstraat 75, voorzien. En hi' is zijn concept trouw gebleven: 1995, zwart-wit-1 210 x 150 mm, 112 3581 Beverlo-Beringen, 1996, 210 x 145 mm, 134 van iedere bezoekenswaardige plaats of streek blz.,gekleefd 450 fr. - De bekende beelden roe blz., genaaid 695 fr. / f 40. lees je een overvloed aan informatie, zo uitge- Treurend Ouderpaar van de Duitse kunstenares - breid sours dat je door de veelheid van bomen Kathe Kollwitz(1867-1945) op het Duitse solda- Noord, Hanebergstraat 75, 3581 Beverlo- het bos niet meer ziet. Echt, leraarsgeschiedenis tenkerkhof in Vladslo staat volop in de belang- Beringen, 1996, 210 X 145 mm, 96 blz., genaaid en aardrijkskunde zullen aan het boek een waar- stelling. Het lit namelijk in de bedoeling van de 520 fr. / f 31. devol naslagwerk hebben voor hun lessen i.v.m. kleinkinderen van de kunstenares om de beelden - Turkije. Daarmee wil ik geen afbreuk doen aan (terug) naar Duitsland over te brengen. Dit zou heer (Schardauwstraat4, 888o St.-Eloois-Winkel), het immense werk dat de auteur aan dit boek meer dan te betreuren zijn! Dat ze echter, vooral 1996, met tekeningen van Rik Decock, 205 x heeft besteed, maar voor de hedendaagse door- tijdens de winter, beter beschermd dienen te wor- 130 mat, 234 blz., genaaid 545 fr. (rek. nr. 853- sneetoerist - die meestal veel in weinige dagen , 8456334-03). wil zien - zal het werk teveel bieden zij het dat , moeite en dankzij een diepmenselijke kracht wer- - Diane Debray, Vrij! Vrij? Vrij..., uitg. Zuid en de auteur via twee registers ('Geografische na- den deze sculpturen door Kathe Kollwitz gekapt Noord, Hanebergstraat 75, 3581 Beverlo- men en zaken' en 'Personen en volken') en een als een blijvende herinnering aan de dood van Beringen, 1996, 210 X 145 mm, 426 blz., genaaid glossarium zijn boek toegankelijker heeft willen haar zoon Peter die in Esen op 23 oktober 1914 870 fr. / f 49. maken. Maar als lectuur als voorbereiding op een sneuvelde. Over degeschiedenis van deze beel- - Diane Debray, Nog zingen de vogels..., uitg. kunstreis (en dus zeker voor personen die reizen den roe over het aangrijpend levensverhaal Zuid en Noord, Hanebergstraat 75, 3581 Beverlo- alsgids begeleiden) naar Turkije is dit het werk van Kate Kollwitz schreef Raf Seys al in 1964 Beringen, 1996, 210 X 145 mm, 416 blz., genaaid in ons Nederlands taalgebied en als dusdanig een boek dat verschillende malen in het Neder- 870 fr. / f 49. dan ook sterk aan te raden. Hetpraktische ge- lands werd heruitgegeven. Nu verscheen deze - deelte omvat so blz.: 'Praktische Informatie van uitgave ook in het Duits, nadat het boek in 1993 Zuid en Noord, Hanebergstraat 75, 3581 Bever lo- A tot Z' (o.m. nuttige adressen, eten & drinken, ook in het Esperanto werd vertaald. Dergelijke Beringen, 1996, 210 X 145 mm, 58 blz., genaaid feestdagen, geld, klimaat,...), een 'Beknopte taal- uit avers kunnen we alleen maar toejuichen. 395 fr. I f 22. gids' met woordenlijst (Ned.-Turks). Tot slot een JLM - appendix met historische tabellen. geweten. Roman, uitg. Zuid en Noord, RD Cultureel Jaarboek 1994 Hanebergstraat 75, 3581 Beverlo-Beringen, 1996, Provincie Oost-Vlaanderen, uitg. Provinciaal 210 X 145 mm, 72 blz., genaaid 450 fr. / f 27. Jan Pieter Glerum Administratief Centrum 'Het Zuid', W. Wilson- - Antoon Vandamme, Hetjaar van de grondzee. Zilver, uitg. Tirion-Baarn, 1995, verspreid door plein 2, 9000 Gent, 1996, geill. met zw.-w.- en Roman, uitg. Zuid en Noord, Hanebergstraat 75, Uitg. Lannoo/Tielt, Kasteelstraat97, 870o Tielt, kleurenfoto's, 296 x 210 mm, 178 blz., genaaid. - 3581 Beverlo-Beringen, 1996, 210 x 145 mm, geill. in kleur en zw.-w., 25o x 150 mm, 192 blz., Het Cultureel Jaarboek 1994 van de provincie Oost- 125 blz., genaaid 495 fr. / f 29. gebonden990 fr. - Meubelen, idem. - Deze beide Vlaanderen bevat, traditioneel, een uitgebreid boeken zijn verschenen in 'De Antiek Bibliotheek' overzicht van de voornaamste activiteiten van de en zijn voor de doorsnee antiekliefhebber erg Dienst voor Cultuur van deze provincie. Verder handzame werken. Opmerkelijke facetten van krijgen we een overzicht van de subsidiering in beide boeken zijn de vlotte schrijftrant van J.P. verband met cultuur, van de provincialeprijzen, Glerum en de mooie en functionele illustratie. van de activiteiten van het bibliotheekwezen, van Het deel Zilver (vertaling en bewerking van het de aankopen... De kleurenuitgave oogt fraai en Italiaanse origineel van Sergio Coradeschi, kunst- overzichtelijk. historicus) overloopt de geschiedenis van de be- JLM De recensies werden geschreven door: werking van zilver vanaf de Oudheid, over de AV: Arthur Verthe CAW: Christian-A. Wauters middeleeuwen (en dan telkensper eeuw vanaf de 15e-16e eeuw) tot de jaren vijftig van onze INGEZONDEN WERK DV: Dre Vandaele eeuw. Daarbij komt de evolutie in de stij1 en de DVDB: Danny Van Den Bussche ornamentiek van het kunstambacht aan bod. - Peter Snyders, Verzachtende omstandigheden. DVK: Denijs Van Killegem Zo biedt het boek meteen een overzicht van de Versagtende omstandighede, vertaald door Jan FB: Fernand Bonneure Europese stijlen en de belangrijkste zilversme- Deloof, Point36, 8ste jg. 1995-96, Point vzw FT: Frank Tubex den. Met kader-artikeltjes geeft de auteur tevens Uitgeverij, Brusselsesteenweg 356, 9402 GDC: Gaston De Cock nog heel wat achtergrondinformatie (o.m. in ver- Meerbeke-Ninove, 210 x 145 mm, 48 blz., genaaid GS: Geert Swaenepoel band met drijven, ciseleren, merktekens, apostel- 35o fr. (los nummer). HW: Hendrik Willaert lepels, nautilusbekers, filigrain, zaagwerk...), zo- - Germain Droogenbroodt, Herfstheuvels. JLM: Jean Luc Meulemeester dat ook niet-ingewijden hun we kunnen vinden Moderne Koreaansepoezie, keuze en herdichting JM: Jaak Maertens in die wondere wereld van het zilverwerk. Als Germain Droogenbroodt, Point 37, 8ste jg. 1996, JV: Julien Vermeulen we daarbij nog bedenken dat J.P. Glerum jaren- Point vzw Uitgeverij, Brusselsesteenweg 356, JVH: Jaak Van Holen lang verbonden was aan de bekende kunstveiling 9402 Meerbeke-Ninove, 210 x 145 mm, 55 blz., JVS: Jan Vorsselmans Sotheby's en intussen zijn eigen veilinghuis heeft g enaaid 35o fr. (los nummer). KD: Kamiel D'Hooghe en daarbij heel wat artikels schreef over diverse - Yannis Ritsos, Romiosini & Achttien kleine liede- KVD: Karel van Deuren facetten van 'antiek', mogen we erop betrouwen ren van het bitter vaderland, vertaald door Guido LD: Luc Daems dat dit boek met 'kennis van zaken'geschreven Demoen, Point38, 8ste jg. 1996, Point vzw MD: Marc Dubois is. - Het deel Meubelen is een vertaling en bewer- Uitgeverij, Brusselsesteenweg 356, 9402 RD: Robert Declerck king van het oorspronkelijk Italiaans werk van Meerbeke-Ninove, 210 x 145 mm, 55 blz., genaaid RG: Roger Geerts architect Riccardo Montenegro en is op hetzelfde 35 o fr. (los nummer). RMDP: Raoul M. de Puydt stramien als het Zilver-boek uitgewerkt. - Georges Van Acker, Naakte woorden. Aforisme, RVDP: Rudolf van de Perre Chronologisch vanaf de antieke wereld tot de Bedenkingen en Vraagtekens, uitg. Paradox Pers SVDB: Stefan van den Bossche BIBLIOTHEEK 261 Eengepersonaliseerde hulde aan Paul van Ostaijen Nedda El-Asmar Een gegoten kunstwerk met een diameter van 133 mm in de vorm van een cimbaal werkt als een referentie aan het muzikale, het ritmische in de poezie van Paul van Ostaijen - zowel in het metrum als in 'paukeslag' en andere directe aanduidingen. Het ontwerp is aan de voorzijde gebaseerd op de houtsneden en tekeningen van Oscar Jespers die de bundel Bezette Stad, van Paul van Ostaijen illustreerde. De keerzijde van de medaille bevat citaten uit van Ostaijens gedichten, met twee tekstaanpassingen: – `de Agusta over de stad' - i.p.v. `de obus over de stad', en – 'Vlaams blok'... - i.p.v. 'harmonica...', waarbij de `valse brune' verwijst naar 'la vague brune', `de bruine golf', zoals de Internationale pers de verkiezings- successen van het Vlaams blok van enkele jaren Jules De Bruycker geleden bestempelden. Francine Somers Genummerd gegoten brons - 4.750,- BF BTW inb. Als herinnering aan deze merkwaardige tekenaar, die 50 jaar geleden overleed, heeft Francine Somers uit sympathie een medaille in verloren was gerealiseerd. `Van deze stad (GENT) is Jules De Bruycker met hart en ziel de zoon. Immers, hij werd er op 29 maart 1870 geboren in de Jan Breydelstraat, vlak aan het hart van het nude Gent, als in een diepe wieg van eeuwen verleden, eeuwen levend verleden...' schreef Achilles Mussche in 1936. Samen met andere acme jonge schilders werkte hij in een atelier in het Patershol of het Pand. Hij tekende en schilderde aquarellen tegen spotprijzen. Hij liet zich in het begin vooral inspireren door de lelijkheid en de miserie van de straattypen rondom hem. Hij was reeds 36 wanneer hij de kunst van het etsen ontdekte en de eerste bewaarde plaat van zijn hand dateert uit 1906. Uit zijn meesterlijke serie etsen naar kathedralen bleek dat `... De Bruycker een ziener en uitbeelder van steenen en van massa's is...'. De voorzijde van de medaille toont zijn portret, met sterke blik in de ogen, geInspireerd door De Bruycker's zelfportret daterend uit 1925. De keerzijde neemt een detail terug uit de etsen: `Zelfportree (1925) en 'Het hijschen van den Draak op het Belfort, Gent (1914). Tekst: 'EEN ZOON VAN GENT MET HART EN ZIEL' Geslagen bronzen plaket ± 70 mm - 1.450,- BF BTW inb. (zie afb.) Genummerd gegoten brons ± 150 mm - 4.750,-BF BTW inb. HOE BESTELLEN: Door storting van het opgegeven bedrag + 100,-BF verzendkosten (per medaille) op PCR N° 000-0017141-69 van nv FIBRU, Edmond Rostandstraat 59, 1070 Brussel. De medaille(s) worden onmiddellijk toegestuurd.****** FIBRU (Fisch) n.v. Uitgevers van kunstmedailles - kunstbrons - officidle eretekens - pin's - juwelen (goud - zilver - edelstenen). Reprodukties van museumstukken - alle graveerwerk, ook heraldisch - standingvolle relatiegeschenken. Alle medailles voor sport- en andere manifestaties. Bekers - sleutelhangers - challenges - badges - fanions - enz. ALLE INLICHTINGEN: tel. (02) 521 00 88 KULTUUR LIGT ONS. i5 BANK VAN ROESELARE LANNO05 S REISGIDS ZUID—AFRIKA Uitgestippelde routes door een fascinerend reisland Sins de afschaffing van de apartheid is Zuid-Afrika heel erg in trek als reis- bestemming. Lannoo's reisgids Zuid-Afrika biedt u de mogelijkheid om in 31 eta ppes een tocht to ma en door dit ongelooflijk veelzijdig land: subtropische plantengroei in Noord-Transvaal en de passen van het Drakensberge wisselen af met verlaten goudzoekersdorpen en steden met een bewogen geschiedenis zoals Kaapstad en Johannesburg. Na een bezoek aan Durban rijdt u via de kust- weg rond de zuidelijkste punt van Afrika. Het boek bevat bovendien heel wat nuttige informatie over hotels en restaurants en een volledig hoofdstuk met a lgemene praktische info. Met honderdenprachtige kleurenillustraties en gedetailleerde kaartfragmenten! Iannoo Paperback - 351 blz. -1095 fr. HET BOEK IS OOK VERKRIJGBAAR IN DE BOEKHANDEL UITZONDERLIJK AANBOD VOOR ONZE LEZERS U kan het boek bestellen aan het gunsttarief van 995 fr. i.p.v. 1095 fr. lannoo VOORBEHOUDEN VOOR ABONNEES VAN HET TIJDSCHRIFT VLAANDEREN Wijze van bestellen: stort het verschuldigde bedrag (verzendkosten gratis) op rekening 712-1102147-19 van C.V.K.V. p/a Adiel Van Daele, Lindenlaan 18, 8700 Tielt met vermelding lannoo's reisgids Zuid-Afrika'. Het boek wort u toegestuurd. KAAPWIJN IMPORT DE LEEUW 1 TARANTELLASTRAAT - 1080 ANDERLECHT "Kaapse wijnen zijn gave, zachte, natuurzuivere en zonovergoten wijnen" ALLEENINVOERDER VAN WIJNLANDGOED VERTEGENWOORDIGING • ALTIJDGEDACHT • ALPHEN • ASPEN • BACKSBERG • BERTRAMS • BLOEMENDAL • DOUGLAS GREEN • GILBEY'S • SWARTLAND Macintosh ? 15 par geleden nog een extraatje... dagelijkse kost Wie hadgedacht dat het allemaal zo een vaart zoulopen? Onderhand weet iedereen wel dat we 't niet hebben over een snoepje, maar over "De MAC". Dankzij de link tussen traditionelefotogravure en de gebruiksvriendelijke, wijdverspreide "MAC's", kunnen we op elk niveau vlot en komplementair samenwerken met onze klanten . Verwerking van hoe resolutiebeelden en importeren van MAC files zijn daar slechts een onderdeel van. Door onze ekstreemhoge standaard qua scherpte en kontrast en een ver doorgedreven kwaliteitsbewustzijn, kunnen we u dagelijks, en dit sinds 15 jaar, fotogravurewerk leveren van eenuitzonderlijk niveau. Dus toch om van to snoepen! SCANCOLOROTOGR A V U R Proosdijstraat 31 - 8500 Kortrijk - Tel. (056) 35.44.71 C.V.K.V. EREDEKENS Gust Keersmaekers, Jan Sercu, Anton van Wilderode AANDEREN DAGELIJKS BESTUUR Werner Vens (voorzitter), Julien Vermeulen (ondervoorzitter), Theo Coun, Robert Declerck, Raf Deltour, Luc Demeester, Raoul Maria de Puydt, Gust Keersmaekers, Patrick Lateur, Jean Luc Meulemeester, Dirk Rommens (secretaris), Adiel Van Daele (penningmeester), Karel van Deuren, Flor van Vinckenroye PROVINCIALE SECRETARIATEN Antwerpen: Luc Daems Du Boislei 95, 293o Brasschaat Brussel en Vlaams-Brabant: Gaston De Cock Vlaanderen, jg. XLV, nr. 263, Boekhoutstraat 17, 1790 Hekelgem/Affligem november-december 1996. Inhoud Limburg: Theo Coun Verschijnt niet in juli en augustus. Parklaan 9, 3590 Diepenbeek Willem Elsschot Oost-Vlaanderen: Guido Van Puyenbroeck Tweemaandelijks tijdschrift Samenstelling: Luc Daems Bosstraat 49, 9111 Belsele/Sint-Niklaas voor kunst en cultuur, West-Vlaanderen: Robert Declerck een uitgave van het Christelijk Vlaams 265 Inleiding Hondstraat 6, 87oo Tielt Kunstenaarsverbond (C.V.K.V..vzw) Jan Maniewski 266 Willem Elsschot en de VERBONDSSECRETARIAAT Uitgegeven met financiele steun van bibliofielenvereniging In de Vier Winden Dirk Rommens de provinces Antwerpen, Limburg, Boris Rousseeuw 'Huize Roosendaele' Oost-Vlaanderen, Vlaams-Brabant, 268 Het Borms-gedicht van Willem Elsschot en Sint-Pietersstraat 39, 852o Kuurne West-Vlaanderen, de Vlaamse Gemeenschap het Nieuw Vlaams Tijdschrift Tel./Fax: (056) 35 78 66 en de Nationale Loterij Marc Somers 274 Elsschot op vakantie ABONNEMENTEN Verantwoordelijke uitgever: Patrick Vanleene Gewoon abonnement: 950 fr. Werner Vens, Merelstraat 3, 8870 Izegem 278 De aanwezigheid van het christendom Buitenlands abonnement: 1200 fr. ISSN 0042-7683 in het werk van Elsschot Los nummer: 300 fr. (buitenland: 450 fr.) Rudolf van de Perre Abonnementen worden automatisch verlengd Grafisch concept: 282 Is Kamiel Top een zoon van Willem Elsschot? en zijn enkel verkrijgbaar bij de administratie. Geert Verstaen Tielt Werner Spillemaeckers Giften vanaf woo fr. fiscaal attest 287 Elsscliot en het kind BTW: BE 406 861 649 Prepress, druk en afwerking: Guido Goedeme lannoo drukkerii, 8700 Tielt, 293 De verfilming van Het dwaallicht BANKRELATIES tel.: (051) 42 4211; fax: (051) 4o 70 70 MarcelJanssens 712-1102147-19 297 Selectieve bibliografie 'van' en 'over' 000-1650840-94 van het C.V.K.V. Volgend nummer: Willem Elsschot SURINAME (Antwerpen, 07 mei1882 - t 31 mei 196o) REDACTIE Samenstelling: Raoul Maria de Puydt & Luc Decorte, Patrick Lateur (voorzitter), Jean Luc Meulemeester Joyce van Genderen-Naar (ondervoorzitter - beeldende kunsten), Fernand Bonpeure, Hugo Brutin, Willy Copmans, Theo 302 Poetisch bericht Coun, LucDaems, Robert Declerck (secretaris), Jan Gyselinck, Robin Maekelbergh, Ria Scarphout, Gaston De Cock, Luc Decorte, Mark Delrue, Raf Doris Denoo, Jan Posman, Robin Hannelore, Deltour, Luc Demeester, Raoul Maria de Puydt, Trygve Reynders Kamiel D'Hooghe (muziek), Marc Dubois 305 Transit (architectuur), Fernand Florizoone, Roger Geerts, Theodor Kramer / Vertaling: Edmond Ottevaere en Fred Germonprez, Yolande Goes, Raf Goormans, Piet Thomas Gust Keersmaekers, Guido Maertens, Jaak Maertens, In en om de kunst , Robert Nouwen, Edith Oeyen, Edmond Ottevaere, 3o6 De nooit rustende geest van Max Wildiers Hubert. Peeters,,Dirk Rommens, Raf Seys, Jaak Herman-Emiel Mertens Stervelynck, Geert Swaenepoel, Piet Thomas, 309 Vlaamse muziek op CD Chris Torfs, Frank Tubex, Jules Van Ackere, Adiel Jack Van Holen Van Daele, Dre Vandaele (toneel), Stefan Van den 313 Gezongen zee-gedichten – Bossche, Danny Van Den Bussche, Harold van de Nieuwe CD Dirk van Esbroeck Perre, Rudolf van de Perre (literatuur), Karel van Stefan van den Bossche Deuren(fotografie en film), Adhemar Vandroemme, 313 Jan Steen. Schilder en verteller Jaak Van Holen, Denijs Van Killegem, Jef Van Jean Luc Meulemeester Meensel, Guido Van Puyenbroeck, Flor van 315 De portretkunst van Raf Coorevits Vinckenroye, Anton van Wilderode, Werner Vens, Paul Kongs Luc Verbeke, Ugo Verbeke, Julien Vermeulen, 318 Jozef Van Ruyssevelt, een schildersleven Arthur Verthe, Jan Vorsselmans, Herman Vos, Roger Geerts Christian-A. Wauters 319 Interieur 96 Marc Dubois Ongevraagde kopij wordt niet teruggestuurd. 320 Verbondsberichten 321 Kunsten en Letteren REDACTIESECRETARIAAT 322 Prijzen, wedstrijden, onderscheidingen Robert Declerck 323 Thema-tentoonstellingen 'Ter Hoogserleie' 324 Individuele & groepstentoonstellingen Hondstraat 6, 87oo Tielt 325 Bibliotheek Tel.(o5i) 4o 11 08 - Fax: (o 5i) 4o 81 64 BEHEER EN ADMINISTRATIE Adiel Van Daele Lindenlaan 18, 87oo Tielt Tel. (051) 40 21 22 JAN MANIEWSKI Inleiding A is oudste kleinzoon van gingen van iedereen. Steeds nieuwsgierig, Diirer of Goya... Deze opsomming is niet Willem Elsschot heb ik wenste hi' het standpunt van anderen, hun g elimiteerd. zeergoede herinneringen verklaring, te kennen. Ook wanneer hi' het aan mijn grootvader. Deze herinneringen niet eens was, heb ik hem vaak horen zeg - Hi' was trots op zijn stad, Antwer- kunnen misschien bijdragen om de schrij- gen 'interessant, en dan bleef hi' lang over' pen, met de Grote Markt, de kathedraal, de ver beter te leven kennen, dit temeer daar diegegevens nadenken. Een humanist met Keizerstraat... Hi' j zou het vandalisme van een groot deel van zijn oeuvre autobiogra- een zeer uitgebreide cultuur. Breedden- de huidige autoriteiten heel zeker niet fisch is. kend en uitzonderlijkgastvrij, waren zo- waarderen. Hi' j zou het zeker over teveel welpriesters als communisten, mensen uit macht, gebrek aan cultuur, corruptie heb- Hi' j was een zeer lieve, attentvolle de weerstand als oostfrontstrijders of vrij- ben. grootvader. Hi' lokte graag spontane en willigers uit de Spaanse burgeroorlog wel- onvooringenomen reacties bij het kind uit. kom. Welkom de burgemeester, maar ook Hi' j hield van muziek, de smaak Depsychologie van het kind boeide hem. welkom depostbode. evolueerde van Wagner en Beethoven, naar Hi' werd instinctmatig aangetrok- Hi' j liet zich niet beinvloeden door Bach, Vivaldi, Mozart, Gluck en de liede- ken door de zwakkeren, de armen, de modes of tendensen. Hi' had zijn overtui- ren van Schubert. Hi kende ook de liede- verdrukten uit onze maatschappij. Als de ging, zijn manier van schrijven. Zijn eerste ren uit de Spaanse burgeroorlog van Ernst grote massa, de autoriteiten of de macht- roman 'Villa des Roses' dateert van 1913 en Busch uit het hoofd. Ernst Busch die ook , hebbers iemand veroordeelden, was dit wordt nog steeds gelezen. een vriend des huizes was. voor hem voldoende om die mens in nood Hi j sprak vlekkeloos Frans, Engels te willen bijstaan. Als vrijdenker en huma- Als estheet was hi' gevoelig voor en Duits. Hi' las de gedichten van Villon, nist was hi' teen de doodstraf. In zijn mooie voorwerpen die ons omringen, ook La Fontaine, Baudelaire en Verlaine, hi' las ogen kon niemand over leven of dood van de dieren en de natuur, de architectuur, Balzac, Alain Fournier, Daudet en Flaubert. eenpersoon beschikken. Het yolk niet. de kunst, in al haar vormen, boeiden hem. Goethe en Shakespeare hadden geen gehei- De Staat niet. In de schilderkunst bleef de Antwerpse men voor hem, het oude testament en de School onovertroffen: Rubens, Jordaens, gedichten van Guido Gezelle behoorden Hi' was ontzettend nuchter in zijn Van Dijck, De Braekeleer, Vaes, Baseleer, tot zijn lievelingslectuur. Hi' was een be- analyse van de feiten. Een innemende per- Opsomer, Dolphyn... maar dit betekende wonderaar van Reinaert de Vos, maar ook soonlijkheid. Zoals hi' gerespecteerd werd, niet dat hi' ongevoelig was voor Frans van Don Quichot... respecteerde hi' de gevoelens en overtui- Hals of Rembrandt, Bruegel, Cranach, INLEIDING 265 BORIS ROUSSEEUW Willem Elsschot en de bibliofielenvereniging In de Vier Winden illem Elsschot heeft de bibliofielen niet verwend. Deze bundel bevat het volledig dichtwerk W Hi' was zeif geen biblio- Villein Elsschot van Willem Elsschot; de vier eerste gedich/ fiel, hadgeen boekencollectie, en de enige ten, ook het laatste,worden hier poor het boeken die hi' j liet inbinden waren de eerst gepubliceerd..Gedichten.werd door luxueuze boeken die hi' j als de zakenman Georges ontworpen en met de hand genet Alfons de Ridder uit of zoals De Juweelen- stoet en Le Livre d'Or du Centenaire de l'Inde- uit de Euphorion van Walter Tiemann, ge/ p endance Bel e. Tijdens het leven van de GEDICHTEN goten door Gebr. Klingspor; Maximilian schrijver Elsschot verschenen slechts van heeft bet, met toewij ding, op de handpers vier eerste drukken1 luxe-exemplaren: Villa gedrukt,op ,Zerkall/Blitten. papier door des Roses2, Verzen van vroeger3, Het tank- Armin Renker mild Door ons uitgelezen. schip4 en Het dwaallicht5. Van deze uitgave werden honderd en lien Daarnaast verscheen er slechts een exemplaren gedrukt, voorbehouden aan echte bibliofiele editie (echt in de betekenis van met de handgezet en gedrukt), name- de leden van de bibliophidenvereniging lijk de Gedichten (1954) van de eendagsuit- .in de vier winden,. Antwerpen, Mei1954. geverij In de Vier Winden. Omdat de genese en het uiterlijk van dit laatste boek nog SI nooit beschreven zijn, heb ik gepoogd alle gn de vier linden bewaardegegevens daarover eens bijeen te zoeken. Nodeloos te zeggen dat de Gedich- ten ook inhoudelijk interessant zijn. Elsschot iii-i-,„);"------ beschouwde het boek als de definitieve uit- gave van zijn dichtwerk, dat in vroegere en minder volledige versies verschenen was Collectie Vic van de Reijt, Amsterdam. als de Verzen van vroeger (1932) en de Verzen(1943). Ook bevat het boek de eerste publikatie van het omstreden Bormsge- dicht(1945) in boekvorm. Ten slotte zijn er Herman Liebaers(geb. 1919, Koninklijke uitgave was gefinancierd door de Bank van tekstvarianten met de andere uitgaven. Bibliotheek, later Hofmaarschalk) en Hen- Paris en de Nederlanden. De uitgave van de Gedichten was het drik Vervliet(geb. 1923, Museum Plantin- De handpers, betaald door Kelner initiatief van Georges Kelner (1910-1982), Moretus, later RUCA en nog later UIA), en Pelckmans, werd opgesteld in Bonn, de tweede echtgenoot van Elsschots oudste die echter bij de eigenlijke produktie van waar Georges Kelner landbouwattache was dochter Adele De Ridder(1909-1991). Deze de Gedichten niet betrokken werden6. bij de Belgische ambassade. Hijzelf en estheet en diplomaat had door gesprekken De naam van de zondagsuitgeverij Albert Pelckmans schuimden drie dagen met zijn - en Elsschots - vriend Albert was ongelukkig gekozen. Er bestond name- de Duitse lettergieterijen of op zoek naar Pelckmans(1910-1994), directeur-uitgever lijk in Antwerpen al een Bibliophielenvereni- eengeschikte letter. Bij de Gebroeders bij De Nederlandsche Boekhandel, in 1953 ging De Vier Winden. Die bracht enkele jaren Klingspor in Offenbach am Main viel Kel- interessegekregen voor typografie, kocht , ners oog op de Euphorion, een cursieve - en in een opwelling een handpers (van Gilson Frank Craeybeckx: een slecht gedrukt barokke - afgeleide van de Orpheus van Freres, Brussel 1858, pers nr. 102), en boekje dat toch interessant is, omdat Walter Tiemann7 waarvan de echte cursief besloot degedichten van papa te gaan het drie drogenaald-etsen van Joris Minne ookgebruikt werd. Dat is in tegenspraak drukken. bevat en een der weinige Nederlandstalige met het colofon van het boek, dat enkel Er werdprompt een vereniging toepassingen is van de handletter van spreekt van de Euphorion. Kelner besloot zonder winstoogmerk gesticht met de Georges Lemmen. En in 1957 verscheen in het hele boek uit de Euphorion en de cur- naam In de Vier Winden, naar de zestiende- Brussel wel eengenummerde herdruk van sieve Orpheus te zetten, ondanks bedenkin- eeuwse Antwerpse kunsthandel van Hiero- Den Sack der Consten (Amsterdam, ca. 1590) gen van Pelckmans, die al dat cursief - te- nymus Cock de uit ever van onder andere, met als impressum In de vier winden, maar recht - wat te veel van hetgoede vond. de etsen van Pieter Bruegel. De twee an- daar had ons kwartet ook al niets mee te Blijkbaar is er voor de titelbladzijde ook te dere 'Winden' van het bibliofiele kwartet maken. Deze door Jan van Hoorickge- weinig 6o puntletter gekocht, waardoor au- waren de wat jongere bibliothecarissen drukte en door Roel d'Haesegeillustreerde teursnaam en impressum gezet zijn uit de 266 WILLEM ELSSCHOT EN DE BIBLIOFIELENVERENIGING IN DE VIER WINDEN Een van de vijf gebrocheerde exemplaren werd op dit boekformaat onooglijke 24 punt. Het was duidelijk niet de bedoeling om uit gekocht door de Vlaamse schrijver en bibliofiel Bij Armin Renker werd geschept de kosten tegeraken. F.V. Toussaint van Boelaere en voor zijn Zerkall-Biitten gekocht, en Kelner kwam Deze prive-di verklaart de rekening in half marokijn gebonden door doors pontaan vouwen tot een forse kwarto relatief rote zeldzaamheid van het boek J. Weckesser. Het werd verkocht op de veiling van Toussaints bibliotheek in Brussel op (37 cm!) die Pelckmans — opnieuw terecht — vandaag de dag: gemiddeld komt het 23 april 1948 (zie de catalogus, nr. 119). wel wat root vond: de gedichten zwem- slechts eenmaal per twee of drie jaar op In mei 1993 veilde J.L. Beijers twee men in het wit. Buiten een windroos op het de markt. Het verklaart ook waarom zoveel p erkamenten exemplaren uit de collectie Johan titelblad werd het werk niet verlucht. exemplaren een opdracht van Willem Polak (veilingcatalogus nrs. 579-580; afgebeeld Aangezien geen van de Vier Winden Elsschot bevatten, waarom er geenprospec- in het dagblad De Telegraaf van 14 mei 1993): het Tak-exemplaar (nr. 2 dus, dat al in diverse zelf wou of kon zetten of drukken, werd tus bestaat, en waarom er, buiten een handen wasgeweest) voor 21.000 gulden, en dat uitbesteed aan respectievelijk een Ant- Kronkel van Simon Carmiggelt in Het Parool exemplaar nr. 4, zonder opdracht, voor 8.000 werpse zetter en een Keulse drukker, in de van 31 maart 1962, geen weerklank was in gulden (plus i6 procent opgeld). Beide colofon Maximilian genoemd. Strikt geno- p exemplaren in en naar de Utrechtse antiquaar Andre Swertz, die het Tak- men vormen de Gedichten dusgeen private Een tweede boek is op de handers exemplaar kocht voor een Nederlandse p r ess-boek, wat immers het zelf hanteren van Georges Kelner niet meer gedrukt. verzamelaar en het tweede op verscheidene van zethaak en inktspatel veronderstelt. daarvoor ontbrak het de Vier Winden aan antiquarenbeurzen aanbood. Nummer 1, De drukker verdeelde de gedichten over uitgeversdynamiek en tijd. Toen Kelner van oorspronkelijk het archief-exemplaar van Van acht katernen van elk twee dubbel- Bonn naar Wassenaar en later naar de Dishoeck en bedoeld voor tentoonstellingen, is nu eigendom van de Leidse bibliothecaris en g eplooide bladen. Coghensquare in Ukkel verhuisde, reisden bibliofiel Ronald Breugelmans. Willem Elsschot keek de druk roe- pers, letters en een flink overschot Zerkall- Tweegebrocheerde exemplaren werden in juni ven slechts in vogelvlucht na, omdat hij Biitten mee. Na de dood van Kelner in 1982 1981 bij J.L. Beijers geveild (veilingcatalogus zijn schoonzoon blindelings vertrouwde. ging de handpers naar Albert Pelckmans en nrs. 280-299) voor respectievelijk 2.400 gulden (het Greshoff-exemplaar; gekocht door Herwig Het resultaat waren vier drukfouten, waar- van daar naar diens zoon Luc, die ze op- Leus en doorverkocht aan antiquariaat voor Elsschot zich bij de lezer verontschul- stelde in de gebouwen van uitgeverij Pelck- De Librije in Antwerpen; aangeboden in digde met een handgeschreven en nadien mans, waar ze nu nog staat. Twee van de catalogus 1, maart 1984, voor 75.00o frank; dit gestencild kwatrijn dat in alle 1 io exempla- Vier Winden zijn inmiddels overleden. exemplaar is nu in het bezit van de verzamelaar Andre Bollen in Brasschaat) en ren werd gelegd en dat antiquarisch wel- 2.80ogulden (zonder opdracht; herbonden; eens is aangeboden als een autograaf. Op NOTEN met het zeldzame prospectus). de memorabele veiling van Jan Greshoffs 3 12 exemplaren op Japans papier; enkele in volleder of Elsschotcollectie op 23 juni 1981 in Utrecht Een eerste versie van deze tekst verscheen in 1991 als rood linnen, de anderegebrocheerd. Zie ontstond hierover nog een fikse ruzie8. bibliofiele uitgave bij De Carbolineum Pers in Brieven,p. 176-177. Een exemplaar met Wildert. opdracht aan Jan Greshoff (in linnen) werd in Greshoffs exemplaar werd hier, dank zij 1981 bij J.L. Beijers voor 3.800 gulden exclusief een opdracht van Elsschot, verkocht tegen 1 In 1934 verschenen er ook luxe-exemplaren van de veilingkosten verkocht aan de verzamelaar 2.000 gulden plus opgeld. De normale prijs tweede druk van Een ontgoocheling, op Herwig Leus, die het in 1984 doorverkocht aan zonder opdracht schommelt momenteel Hollandspapier. Zie: Willem Elsschot, Brieven, Antiquariaat De Librije, uit wiens catalogus rond de duizendgulden. Merkwaardig is Querido, Amsterdam 1993, p. 184. nr. 1 de bovengenoemde Andre Bollen het De uitgebreide herdruk van de Verzen kocht voor 65.00o frank. ook dat het colofon niet werd genummerd van vroeger, de Verzen zoals ze in 1943 door 4 Een exemplaar op Hollands papier en gebonden in vol en gesigneerd door Elsschot, maar door A. Manteau werden uitgegeven, had ook een leder; op Elsschots verzoek speciaal gemaakt Georges Kelner. Er circuleren ongenum- luxe-karakter (genummerd en in tweekleuren- door Herman Molitor. Zie Brieven, p. 434-436. merde exemplaren. druk). Uitgeverij Van Kampen heeft in 1946 vijf Huidige verblijfplaats onbekend. luxe-exemplaren van de derde (= vierde) druk 5 Minstens twee exemplaren op Propatria papier en in Alle exemplaren van de Gedichten van de Verzengeleverd aan Elsschot, op een van de gewone editie afwijkende linnen werden bij Van Rijmenam in Den Haag uni- Hollandspapier, in half leder en kopverguld. band (dikker en de rugtekst haaks). Zie Brieven form gebonden in schamel grijsblauw kar- Zie Brieven, p. 624. p. 619 voor een afbeelding. Elsschot schonk ton, met een fragiel en dun rugje dat dik- Van de eerste druk van Een ontgoocheling zijn eigen exemplaar in 1947 aan zijn uitgever wijls beschadigd is. Er werden door onze (Lectura 1920) zouden volgens verzamelaars Bob van Kampen; dit exemplaar is nu in het ook 10 of 12 gesigneerde en genummerde luxe- bezit van uitgever en Elsschot-verzamelaar vier zuinige bibliofielen geen luxe-exempla- exemplaren op Hollands papier gedrukt zijn, Vic van de Reijt. Ook Elsschots oudste zoon ren in leder ofperkament voorzien. Enkele maar ik heb ze nooit gezien en ze worden in Walter de Ridder bezat een exemplaar. sets losse katernen werden nietgebonden. geen enkel artikel of bibliografie vermeld. Wel 6 Herman Liebaers, Meestal in opdracht, Martinus Hetgereed komen van het boek in zag ik dergelijke luxe-exemplaren van andere Nijhoff, 1982, p. 152-153. Ook een passage titels in de Lectura-reeks waarin Een antgoo- hierover in de vooralsnog ongepubliceerde mei 1954 werd gevierd met een champag- cheling verscheen. Het zou dus kunnen. memoires van Albert Pelckmans. nefuif. Vol ens Pelckmans kregen de Vier 2 iogenummerde exemplaren op Hollands papier, 7 Zie bijvoorbeeld de Encyclopedia of Type Faces, Blanford Winden elk drie exemplaren, Vervliet be- waarvan de nummers 1 tot 5 in perkament Press 1983, p. 169. De Orpheus dateert uit 1 twijfelt dit. Elsschot zelf kreeg begin juni 'met echtgoud' gebonden, aldus de uitgever, 1928, de Euphorion werd pas in 1936 met een tienpresent-exemplaren. Hi' gaf er cadeau en 6 tot 10gebrocheerd. Elsschot kreeg bij fraaie brochure aan de liefhebbers voorgesteld. verschijnen in 1913 slechts een luxe-exemplaar 8 Voor een verslag van deze veiling, zie Aarts aan onder meer zijn vrienden jan Greshoff (nummer 2), dat hij schonk aan Anna Christina Letterkundige Almanak voor het Willem en Edmond van Thillo, de bankiers Naes- van der Tak. In 1938 had uitgever Van Dis- Elsschotjaar 1982, p. 36-78; apart ook sens en Steenhout, de Antwerpse bur e- hoeck er nog 6 in stock: de nummers 1, 3, 4, 8, verschenen als: Vic van de Reijt, Het Elsschot- meester Lode Craeybeckx en aan zijn neef 9 en 10. Er waren er dus in 25 jaar slechts 3 overschot (Aarts 1982, 200genummerde verkocht. Van Dishoeck vroeg io gulden voor exemplaren). Het Greshoff-exemplaar look en biograaf Frans Smits9. Geen enkel exem- eengebrocheerd en 25 gulden voor een recentelijk weer op in Antwerpen p laar kwam in de boekhandel: ze werden perkamenten exemplaar. Nog in 1938 verkocht (Antiquariaat De Librije, catalogus 93, maart ofwel bewaard door de familie Elsschot — Van Dishoeck exemplaar nummer 8 aan 1993, nr. 95, 75.000 frank). in de jaren tachtig had dochter Adele er Elsschot, die het schonk aan Jan Greshoff, en 9 Zie Brieven, p. 879 e.v. Waarschijnlijk kregen ook nog tien —, ofwel uitgedeeld dan wel voor gaf hij Elsschot nummer 3 cadeau; dit Elsschots uitgever Bob van Kampen en de exemplaar ging naar een van Elsschots zonen. schrijvers Jan van Nijien en Fritz Francken een 15o frank verkocht aan de familie en vrien- Zie Brieven, p. 282-301. exemplaar. denkring van elk van de Vier Winden. WILLEM ELSSCHOT EN DE BIBLIOFIELENVERENIGING IN DE VIER WINDEN 267 MARC SOMERS Het Borms-gedicht van Willem Elsschot en het Nieuw Vlaams Tijdschrift H et Borms-gedicht van Wil- lem Elsschot verscheen voor het eerst integraal UW VLNIEAAMSCH in de eerste editie van het Verzameld werk TIJDSCHRIFf STICHTER AUGUST VERMMEN (1957). Tien jaar eerder was het na een vrij lang creatief proces ietwat moeizaam tot BrUssel, den 6 Maart 1947. standgekomen. Pas bij de tiende versie Waarde College, was het voor hem voltooid. Verscheidene kopieen, vaak in et to vorm, hadden verneem ik gearne' met een Ja of een !teen, uw °ordeal.Over pleats/rig van hierbijgaand gedicht nog tijdens de ontstaansperiode bun we Galieve aij dit antwoord direct near gevonden naar kritische vrienden, aan wie Beersel‘overoLotate stUren; terwijl ge :mast uw nein op de hieronder de dichter zijn werkstuk voorlegde, etaande Mat zoudt sew/ TOW, Geantwoord. nieuwsgierig als hi' was naar bun literair Dan stuurt gtj dezen brief varder met de Mat den den volgenden college. oordeel. Daarom circuleerden een aantal versies in een vrij beperkte groep. Net hartelijke groeten, Herman leirlinok. De oudste versie Enkelen waren al op de hoc to van VOLOORDE VANNERZENDING; de inhoud toen op 9 aril 1949 een twee *LtrAie x Brulez Raymond, Nijverheidstraat 42-#russe1 jaar oude versie in het Vlaams-nationale se weekblad Rommel of werd gepu- PoleAy y Misna Johan, Groot Britenjelei 4e Gent bliceerd. Totgrote consternatie van Els- tr*- Decorte fiert,Loostreet 12 8trijthem /411' schot, die intussen verscheidene malen het Gilliams Maurice, 91 Lange Nieuwe treat Antwerpen:rani/A fil4/0 gedicht substantieel had uitgebreid, van Berrimen -Raymond, 8 Basculestraat Brussel Ipeo.40.1/.1-yi.- vijf tot tien strofen, en allerhande correcties -.7' %MAI- X Jonokheere Karel, Noninglinnelean 26 De ianne cfr..4**- 14.54)` aan de oorspronkelijke tekst had aange- bracht. X Kuypers julien, 1'72 ?Avon Sunderslean Vorst De eerste versie werd met Willy on- i$ Mt/sachet Aolitile,I4 Frans Spaestraat dent rutleol /2/3/ dertekend (net als versie twee en drie) en Toussaint Fernand, 28 KoloniOnitreat Brussel: 4,1/4/—rt!), in 1949 afgedrukt met Willem als auteur, ir Van Akan PietiBeemikststaat Terhagen ; covkv."14—r...4-AKI> toen men wellicht ook op de redactie van f Van Boogenbemt Alber't, Koolatraat 102 Mechelen: Rommel of van de identiteit van de schrij- A Waischap G‘rerd,Lommiletrest 12 Antwerpen. 30 ver op de hoc to was geraakt. Over de 01.,7 )t-Realxitts. Maurice., 77 rratshits-4.*erpitioci4t. wijze waarop het nieuwe gedicht bij Rom- VOS fterea*4 4C-1410. melpot belandde, to en de meningen uit- een. yyts4Ne (0-4"-P° 4,previt,t1 434asx.a4twipat Cineast Frans Bu ens auteur van , h294%. 624,4. een monografie over Elsschot (1951) en Llit het N.V.'T.-archief in het AMVC in Antwerpen. verfilmer van Het dwaallicht, getuigde in 1991 aan Vic van de Reijt, uitgever van het Elsschot-brievenboek (1993), 'dat, eens het Gaston Durnez (1981)2 le de Daniel Merle- van tijd kwam een relatie van ons daarover "gedicht" van zijn hart, hi' het (anonym) in vede, redacteur van Rommel of ot volgend informeren. Dat was een man van socialisti- de brievenbus van "Rommelpot" is gaan getuigenis af. 'Enkele weken na Borms' te- ache n huize die voor ons over diplomatieke steken. En, dat hi' de dag nadien getracht rechtstelling kwam een oudere man in het onderwerpen schreef en later in diploma- heeft depublicatie ervan te voorkomen'.1 kantoor van deze Rommel of aan de Jan van tieke dienst isgegaan. Hi' was een bekende Waarom hi j in dit opzet niet geslaagd is, Lierstraat in Antwerpen een naamloze brief van Elsschot. En hi' kwam ons zeggen, dat vertelt dat lategetuigenis niet. Kreeg Els- a f geven. De man maakte zich niet bekend. de dichter verwonderd was over het feit schot misschien toch de toezegging van "Een raar ventje", herinnerde zich later dat zijn vers niet werd opgenomen...' een onmiddellijke inhouding, waarna het de bediende, die hem had zien we aan. Over het precieze tijdstip van de werk twee jaar bij de redactie in porte- De brief was eengedicht: "Aan Borms". inlevering bestaat geen uitsluitsel. Gaat het feuille berustte? Wij durfden het niet meteen te publiceren om een onmiddellijke reactie op de executie In het dossier Elsschot-Borms van (...) Wij lieten het liggen, maar na verloop van Borms op 12 april 1946? 268 HET BORMS-GEDICHT VAN WILLEM ELSSCHOT EN HET NIEUW VLAAMS TIJDSCHRIFT Waarom stuurde Elsschot zijn werk naar het N.V.T.? Dit literair tijdschrift ver- scheen sedert april 1946, met als redactie- secretaris Hubert Lam o. Het had een vrij- zinnig signatuur, met als enig programma het 'Vrije Woord'. In het eerste nummer verscheen zijn laatste verhaal, Het dwaallicht7, in het juni- nummer van dat jaar zijn reeds lang in portefeuille gehouden gedicht Aan van der Lubbe.8 Op i mei 1946 stuurde hi' nog een tweedegedicht De banneling, opgedragen aan de later in Duitsegevangenschap over- leden Karel Wilms, zoon van de Antwerpse socialistische schepen John Wilms, auteur van Deparochie van miserie. Redactiesecretaris Lampo berichtte dat het vers zou worden opgenomen maar , uiteindelijk kwam er om onbekende reden niets van terecht.9 Elsschots verkleefdheid aan het N.V.T. bleek nog in 1951 in een brief aan Raymond Herreman. Verscheen immers Het dwaallicht niet in het N.V.T.? 'Bewijst Willem Elsschot leest in de negende jaargang van het Nieuw Vlaams Tijdschrift. zulks niet dat ik voor het N.V.T. een voor- keur heb. Ik kan ugerust de verzekering geven dat mijn toekomstig werk, indien er De tweede versie3 werdgedateerd kwam steeds voor als een keurig uitgedoste nog iets geboren mocht worden, in het op 25 februari 1947. Het begeleidend briefje en correcte burgerman. N.V.T. verschijnen zou en in geen ander. van een dag later aan zijn schoonzoon Op 27 februari 1947 ging alweer een En dat niet alleen uit sympathie maar Georges Kelner handelt uitsluitend over de nieuwe versie, de derde nu, naar Georges tevens omdat het zogoed betaalt...' toevoeging van een strofe en enkele correc- Kelner. Elsschot had twee nieuwe strofen Elsschot was inmiddels ook tot de ties, zonder verdere mededeling waardoor toegevoegd en beschouwde het gedicht nu N.V.T.-redactie toegetreden, in de plaats deze zending haast vanzelfsprekend chro- als voltooid! van de in 1947 overleden Toussaint. nologisch kort na de eerste (oer)versie uit Herman Teirlinck startte op 6 maart het Brieven-boek dientgesitueerd. En dat geen enkele stem voor u is opgegaan een schriftelijke raadpleging van zijn voltal- De nieuwe strofe luidde: toen ieder in zijn geest u voor dien muur lie redactie. Samen met zijn brief ging zag staan. Elsschots typoscript van 1 maart in een Uwgratie lag gereed voor 't buigen van De Paus heeft niet geroerd, wij allen zwegen enveloppe. De vraag aan de redactieleden uw nek, stil luidde: 'Overplaatsing van hierbijgaand voor 't beven van uw lip, voor 't eten van als was diegruweldaad des Heeren eigen wil. gedicht verneem ik gaarne met een Ja of uw drek. een Neen uw oordeel.' Daaronder stonden Goddank, gij hebt dat tuig misprijzend Eenieder had te doen en heeft zich afgewend de namen van de redactieleden, die achter genegeerd van dezen door depest geslagen krukkenvent. hun antwoord de datum invulden en Teir- en noch het Vlaamsche yolk noch uwen naam 0 lafheid ongehoord, o schandelijk verraad lincks brief samen met Elsschots vers naar onteert. waarvan het merk, gebrand, ons op het voor- de volgende collega stuurden. Van 7 maart hoofd staat. tot 15 april deed de zending een ronde bij De spelfout aan het eind van het de N.V.T.-redactie: Brulez, Daisne, Decorte, vers werd latergecorrigeerd. De redactieraad van het Gilliams, Herreman,Jonckheere, Kuypers, Rest nog de mogelijkheid dat de N.V.T. oordeelt Mussche, Toussaint, Van Aken, Van versie uit Rommel of op enkele plaatsen Enkele dagen later, op 1 maart 1947, Hoogenbemt, Walschap, Roelants, Vos, afwijkend van de zg. oerversie, van nog schreef Elsschot aan zijn schoonzoon over Lampo, om ten slotte weer bij Teirlinck te oudere datum is.4 Kwam de Rommelpot-ver- enige veranderingen in de zesde strofe. belanden. Niet alleen hun opinie bleef be- sie (veel?) vroeger dan 25 februari 1947 tot 'Maintenant je n'y toucherai plus. Je waard met een ja of een neen, zoals Teir- stand? Kort na de dood van Borms? Dan croisque, comme poeme politique, on n'a linck vroeg, maar ook van elk de bij- heeft Romme/pot-redacteur Merlevede het jamais p roduit mieux dans les Pas-Bas. Je Y gevoegde brief, vaak met uitvoerige bij het rechte eind. De vraag blijft waarom l'adresse au Nieuwe Vlaamsche Tijdschrift motivering.1° Elsschot na een allereerste versie als onmid- et je me demande quelle tete ils vont faire.'5 dellijke reactie op de executie dan wachtte Aan N.V.T.-directeur Herman Teir- Terug naar 5 maart. Snel stuurde tot begin 1947 om aan het gedicht te gaan linck schreef hi' dezelfde dan nog: 'Hierbij Elsschot nog een paar wijzigingen door aan sleutelen. Op een punt heeft de geciteerde eengedichtje. Mocht het niet passen in het Lam o, waarvan vooral een het signaleren en verder niet bij name genoemde bediende kader van het N. Vl. Tijdschrift, stuur het waard is. Nu duikt voor het eerst de defini- van Rommel of ongelijk. Elsschot zag er mij dan terug.'6 Deze vierde versie telt acht tieve beginregel op: 'Ik heb u niet gekend', beslist niet uit als een 'raar ventje', maar strofen, met de opdracht. werd 'Gij zijt mij vreemd geweest'. 'De re- HET BORMS-GEDICHT VAN WILLEM ELSSCHOT EN HET NIEUW VLAAMS TIJDSCHRIFT 269 den hiervan is dat de eerste regel van de wens dus, ook op onrechtstreekse wijze, Op 14 maart 1947 geeft Maurice 6e strophe eindigt op "ik heb hem niet ge- niet bij te dragen tot zijn eerherstel, even- Gilliams zijn commentaar: 'Voor het Borms- kend". En ik vind dat in eengedicht van min als ik een aanklacht teen hem zou rijm = ja. Ik vind de "poezie" van Elsschot die lengte nooit twee dezelfde uitdrukkin- onderschrijven. Zulks, zonder dat ik in het altijd erbarmelijk, en thans ziet zijn ontboe- g en mogen voorkomen.' minst twijfel aan de oprechtheid van E. zeming er als "gedicht" bepaald onoogelijk Een tweede belangrijke verandering: natuurlijk. uit. - Doch ik meen dat N.V.T. eengeste `om tweemaal AAN te voorkomen, verzoek 3. Zelfs indien iets, of veel, ten moet durven doen; men zal er ons binnen ik U AAN BORMS te wijzigen in het goede van Borms te ze en was, moet toch afzienbare tijd niet om mis-zien. En versta eenvoudige BORMS'. Eveneens voorziet rekening gehouden worden met de open- me a.u.b. niet verkeerd: ik verwacht niet Elsschot hetgedicht nu van een opdracht: bare opinie. De zuiveringsactie is al genoeg een formidabele opleving van de Borms-ge- dachte, absoluut niet en ik zit er allerminst, op te wachten. Doch de nuchtere lieden Willem Elsschot leest voor uit eigen werk, Amsterdam, 1957. vangoede wil zijn het uiterste der onver- draagzaamheid waar we thans in versuk- keld zitten erg beu aan het worden. Wij zijn dichters die al eens in de toekomst durven blikken en op onze manier hebben we im- mers ookgevoel voor de historie, Toussaint voor de zijne en wij voor de onze! Want de geschiedenis als wetenschap, concreet, on- veranderlijk: och, zooiets bestaat eenvoudig niet. leder draagt zijn Belgische geschiede- nis op zijn eigen wijze in het hoofd; hi' ziet ze zooals hi' j ze verlangt te zien, ook Pirenne en al de anderen.' Op dezelfde dag, 14 maart, bracht Elsschot alweer een wijziging aan zijn in- zending aan. Lampo ontving de volgende brief: 'Bij nadere overweging vind ik het beter hetgedicht dat ik u zond, niet aan Camiel Huysmans op te dragen maar aan den zoon van Borms. Verander dus de op- dracht in: Aan zijn zoon. Ik had het gedicht eerst aan C.H. opgedragen omdat mij de herinnering aan een heldhaftige manifesta- tie van C.H. is bijgebleven. Het is echter niet zeker dat hi' met een dergelijke op- dracht gediend zou zijn. En eigelijk (sic) heeft niemand meer recht op die opdracht dan de zoon van Borms, dunkt mij."2 Op 12 maart had de dichter een vijfde versie gezonden aan zijn Antwerpse vriend Henri Dirkx, de verzamelaar 'Sui- kerjan'. Drie dagen later tikte hi' het gehele gedicht nogmaals over in een zesde versie, met bovenaan in handschriftgenoteerd 'Ik verzoek u bovendien rechts onder den geschokt geworden, dat wij niet nog meer 'Definitieve tekst',gedateerd 15 maart 1947 titel cursief te drukken: Aan Camiel Hu s- verwarring in de geesten mogen stichten. en met de opdracht 'Aan zijn zoon'.13 mans'." Het geval Borms heeft voorzeker zijn men- Op 16 maart ontving zijn neef en in- Inmiddels was het typoscript van selijke kant, maar het is nog te fris in onze tieme vriend Frans Smits een nieuwe, ze- 1 maart op weg naar de eerste N.V.T.-redac- geschiedenis, om niet op de eerste plaats vende versie, waarbij de opdracht nu was teur, Raymond Brulez. Zijn antwoord van politiek te zijn. En gedichten dienen beter esc 8 maart was kort: 'NEEN!' het eerste, het menselijke, dan het tweede, het gedichtje, zooals beloofd. Zoo erg is het Johan Daisne was op 8 maart in zijn het politieke. Zoals ook ons tijdschrift meer immers niet? En daar moest toch een van kritiek veel uitvoeriger: berekend is op algemene cultuurwaarden ons lets over zeggen? Waarom dan gewacht 'Op uw vraag betreffende de gepast- en inz. op de kunst van het schrijven, dan tot zijn eigen geloofsgenooten, die hem laf- held om in N.V.T. Elsschot's gedicht over wel op politieke, sociale, economische aan- felijk in den steek lieten, het zullen uit- "Borms" te publiceren, meen ik u neen te gelegenheden. Het standpunt van E. is ze- kraaien als het mindergevaarlijk zal zijn?' moe t en antwoorden. Inderdaad: ker lezenswaard, maar ik meen dat de beste Onderaan staat eveneens in hand- 1. Ditgedicht is van een exceptio- P laats voor zijn gedicht een bundel verzen schrift bijgevoegd: 'Later. Ik heb het gedicht nele poetische waarde, zodat we er geen van hem zou zijn, of een andere publicatie, ingetrokken. Het krijgt wel eens een be- betreurenswaardig verlies door lijden, in- volledig van hem, en op zijn algehele ver- scheidenplaats onder mijn verzen, wan- dien we het niet opnemen; E. stond reeds, antwoordelijkheid uitgegeven.' neer die nog eens uitgegeven worden."4 en zal voorzeker nog, beters afstaan. Bert Decorte op 13 maart was kort en Maar nu lopen we enigszins op de 2. Ik heb Borms niet gekend; ik p ositief: 'Kwestie Elsschot: Aan Borms. Ja!' zaken vooruit. 270 HET BORMS -GEDICHT VAN WILLEM ELSSCHOT EN HET NIEUW VLAAMS TIJDSCHRIFT De N.V.T.-inzending van begin tieve tekst van Borms. Ik heb er namelijk dient dat wij een even hooge houding aan- maart was op 17 maart bij Raymond Herre- nog een strophe aan toegevoegd, namelijk nemen tegenover zijn gedicht, zooals de ka- man aangekomen. Zijn commentaar: 'Voor de laatste voor de Opdracht, en wel om het tholiek eengeuzenlied en de vrijzinnige re- hetgedicht "Aan Borms": Neen. Bijaldien voor onze katholieke vrienden, de schijt- ferein van Anna Bins weet te eeren. In een meerderheidja mocht stemmen, zou ik huizen die voor B. iets hadden kunnen wezen trouwens is het minder een hulde toch voor hetgedicht geplaatst wordt, een doers, heelemaal onaannemelijk te aan Borms dan eenprotest teen "de oude discussie in de redactie wenselijk achten. maken."6 En misschien ook als het nietgeplaatst En de N.V.T.-redactie? Die werkte wordt.' inmiddels onverdroten voort aan de beoor- Het monogramvignet op deze kaft werd Toen Herreman vanop de redactie delingen. Op 19 maart was het de beurt aan uitgevoerd door Eug. Hermans naar een van de Gentse Vooruit zijn commentaar , ontwerp van Willem Elsschot (uit de uitbracht, schreef Elsschot in Antwerpen 'Neen, het is een slechtgedicht.' Op verzameling van Maurice Lecluyse, dezelfde dag een brief aan Hubert Lam o: 21 maart luidde het verdict van Julien Ku y- Bellegem). 'Om het Nieuw Vlaamsch Tijdschrift p ers, secretaris-generaal van het Ministerie onaangenaamheden en misschien ernstige van Openbaar Onderwijs: 'Zaak A. de Rid- moeilijkheden te besparen en ook om per- den Neen!' soonlijke redenen die u niet interesseeren, Vanuit Gent schreef Achilles Mus- heb ik besloten depublicatie van het ge- sche op 22 maart: 'Plaatsing gedicht Els- dicht BORMS uit te stellen tot Van Kamen p schot: neen'. mijn bundeltje gedichten nog eens uitgeeft. Fernand Victor Toussaint van Boe- Zoodoende zal het op een minder lawaaie- laere brengt zijn kritiek uit op 23 maart rige manier het licht zien."5 1947: 'Ik heb er niets teen dat het gedicht Enkele dagen later lichtte Lampo van Elsschot ter eere van Borms wordtge- Teirlinck in: 'Willem Elsschot schrijft mij P laatst, mits voorzien van een voetnota zooeven, dat hi' j zijn gedicht "Aan Borms" waarin wordt herinnerd dat elk medewer- terugtrekt. Dat schijnt mij het verstandig- ker verantwoordelijk is voor de streken die ste.' hi' j uithaalt in dicht of ondicht. Al heeft het Al heeft hi' het gedicht dan terug- gedicht een die accent. Onze geuzenlie- getrokken, toch blijft Elsschot er sterk mee deren, hoe onvolmaakt ook, kwamen uit be aan. Hi' voegde een negende strofe toe, een overtuiging en een innigheid des har- voor de opdracht. ten waar men eerbied voor hebben moet. Bij deze liederen vergeleken, doet het vers Voorop de Kardinaal, gedost in groot ornaat van Elsschot mij banaal aan - alleen ge- Herzegend en verkist zijt gij zijn kameraad. schreven om den cynicus uit te hangen. Hi' zal, na 't eersaluut, lithurgisch henen gaan: Wat natuurlijk niet precies het geval is. En zoo heeft dan het Landposthuum zijn plicht Anders zou de toon overtuigender zijn, een gedaan. die ere resonans hebben. Kentgij het vers van Elsschot ter tyrannie" dat onze volle instemming kan Hi' beproefde op 18 maart zijn geluk eere van Willem Gijssels, ons wel bekend? meedragen. bij Johan Daisne, redactiesecretaris van het Het luidt: Het felt dat ditgedicht uitspreekt Gentse literaire blad Klaverdrie. Wellicht wat in zeer velen leeft die thans niet mogen onwetend over het advies dat Daisne Gebroodroofd en verdrukt of kunnen spreken, vergt van ons en meer inmiddels in de N.V.T.-redactie had uitge- dat wel, maar nooitgebukt. verdraagzaamheid en meer moed om deze bracht op 8 maart, bood Elsschot het Worg, en trapp,en trekken stem te laten hooren. Borms-gedicht aan aan Klaverdrie, alhoewel, niets baat met zulke nekken enz. Ik kan niet beoordeelen of depubli- het hoefde nog niet direct te verschijnen, catie het bestaan van N.V.T. kan ingevaar pas als de tijd rijp was. In een Franstalige Willem:gebroodroofd en verdrukt? brengen. Zoo ja, dan ben ik van oordeel dat brief stelt Elsschot het als volt: Je joins un Door wie? Maar: mij goed! Was het gedicht het gedicht de verdwijning van N.V.T. niet p etit poeme avec priere de me dire de suite dan maar "a thing of beauty".' waard is.' si KL III est dispose a le publier. Cet exem- Op 27 maart antwoordde Piet van Maurice Roelants ontving de zen- plaire vous est destine personnellement, Akers, op papier van het Algemeen Belgisch ding pas op 13 april. Zijn antwoord was c'est (a) direqu'il ne faut pas encore le faire Vakverbond: 'Vers: Aan Borms, Ja.' Een dag 'neen'. paraitre. Il importe simplement que je later bracht Albert van Hoogenbemt, De socialistische senator Herman sache si votre revue lepublierait si je me inspecteur bij de Openbare Bibliotheken, Vos schreef op 15 april aan Teirlinck: 'Mijn decidais a le rendrepublic. Je suppose que verslag uit: 'Ik vind het gedicht van meening is: om allerlei redenen, onmoge- vouspouvez en decider sans avoir a Elsschot over Borms zeer slecht.' lijk. Dus: neen.' consulterprealablement quelque Grand Van een totaal andere mening was Daarop keerde de zending terug Conseil.'15A Met dit laatste bedoelde hi' Elsschots overbuur in de Lemmestraat, naar Teirlinck, die het lijstje voltooide met natuurlijk de redactieraad van het N.V.T.! Gerard Walschap. Op 3o maart 1947 schreef zijn eigen neen en een neen van Hubert Daarmee had Daisne de achtt sever- hi' aan Teirlinck: ' "Aan Borms" door W. Els- Lam o. Zij sloten zich aan bij een al afgete- sie in handengekregen. En nog hield het schot: ja. Het gedicht is middelmatig, maar kende meerderheid. gedicht Elsschot bezig. In de laatst ingelaste de menschelijke belt dents verheft het. strofe bracht hi' op i8 maart een paar wijzi- Elsschot's eerbetoon aan een held, Tot op heden was het niet duidelijk gingen aan en stuurde twee dagen later het die in zijn oogen altijd een dwaas is ge- of hetgedicht door het N.V.T. was gewes- geheel naar Frans Smits. 'Hierbij de defini- weest en dien hi j nooit heeft gevolgd, ver- gerd en het daarom niet verscheen, dan wel HET BORMS-GEDICHT VAN WILLEM ELSSCHOT EN HET NIEUW VLAAMS TIJDSCHRIFT 271 of Elsschot zonder enige beinvloeding van de redactie tot dit besluit was gekomen. BORMS Zowel het ene als het andere berust op waarheid. Elsschot trok- gedicht voile Ik zag naar de plaats des gerichts: daar was de boosheid. dig autonoom en na ampel beraad terug, PREDIKER III: 16 terwijl de beoordeling door de N.V.T.- redactie nog volop aan de gang was. Al uwe minnaars hebben u vergeten. De uitslag van de schriftelijke stemming JEREMIA XXX: 14 was overduidelijk. Van de 16 redactieleden, Teirlinck en Lampo erbij gerekend, stemden er slechts5 pro: Bert Decorte, Maurice Gilliams, Piet van Aken, Gerard Walschap Gij zit mij vreemd geweest, vermetele oude vriend, en, mits enige reserve, Fernand Toussaint maar datgij Neerlands vaan manmoedig hebt gediend van Boelaere. dat weet ik niettemin zoals 't een ieder weet die nu in dit ons Land, zijn brood in schaamte eet., Na de afwijzing Elsschot wist dat hetgedicht niet Voor rechters-soldeniers, beroepen door de Staat, onmiddellijk kon verschijnen, maar toch is het u dan vergaan zooals het dapperen gaat. vroeg hi' Louis Paul Boon het aan hem to En de Regent keek toe, stilzwijgend, onverstoord, mogen opdragen. Boon antwoordde op maar nam zijn pen niet op voor 't schrijven van een woord. 24 maart '47; hi' is gecharmeerd door het voorstel, maar heeft bezwaren, en niet de Uwgratie lag gereed voor 't buigen van uw nek, minste... Ja, ik heb datgedicht over Borms voor 't beven van uw lip, voor 't eten van uw drek. gelezen. Gij hebt moed. Gij durft to en heel Goddank, gij hebt dat tuig misprijzend genegeerd de wereld stroom op roeien. Dat is zeer en noch uw dierbaar yolk noch uwe naam onteerd. mooi van u. Maar besef tevens dat door de schuld van de Bormsen(slachtoffers van de Dat kon, dat wilde of dorst men niet verstaan. evengrote schuldige: de Belgische Staat) Men riep het peloton en 't peloton trad aan. zovelen miner vrienden gestorven zijn in Maar dat het salvo, dat finaal is losgebrand, Dachau, in Breendonk, in Buchenwald. ons alien heeftgeraakt, dat voelt heel Vlaanderland. En alsgij dan de verdediging van Borms onderschrijft, wil ik die samen met u En datgeen enkele stem tot u is opgegaan onderschrijven. Maar wat ik niet wil, dat is, toen ieder in zijn geest u voor die muur zag staan. termen onderschrijven zoals "Vlaanderen's De Paus heeft nietgeroerd, wij allen zwegen stil Eergevoel", of zoals: "het Vlaamse yolk dat als was die snoode daad des Heeren eigen wil. genoeg gebedeld heeft aan de poort". Ik haat zoiets, vriend De Ridder, ik walg van Een ieder zwoer bij God: 'Ik heb hem niet gekend, die din en. Vandaag of morgen zullen zij die oude, door depest geslagen krukkenvent.' weer door onze straten trekken met hun 0 lafheid ongehoord, o niet to del en schand, leeuwenvlaggen, hun benagelde botten, waarvan 't infane merk ons op het voorhoofd brandt. hun roffelende trommen. Ik wil uwgedicht, aan de mens Borms, onderschrijven. Ik wil Nog glom een laatste sprank: Oranje's vrome telg het niet aan het symbool Borms: ik heb door verheft des Zwijgers stem en schut die stoere Bel g. de trawanten van dat symbool genoeg Uw nood, helaas, drong niet tot in de troonzaal door: vrienden weten neerkogelen. Ziedaar de wie eenmaal isgedoemd vindt nergens meer gehoor. din en die ik u in mijn grootste oprecht- heid zeg. Ge weet dat ik bij u zweer, zelfs al Al werd uw oude romp in allerijl vermoord, verdedigde gij Hitler-zelf. Maar godomme, geen schot gd. De Ridder, alsgij een gedicht aan mij En wat van u resteert wordt eenmaal, naar de Wet wenste op to drag,en waarom dan niet met van Vlaanderens eergevoel, met staatsie bijgezet. het onvergetelijke gedicht aan Van Der Lubbe, die armzalige 'on die die schele met- Voorop de Kardinaal gedost in vol ornaat. serdiender.' Herzeg end en verkist zit gij zijn kameraad. j Boon deed enkele suggesties tot Hi' zal, na 't eersaluut, liturgisch henengaan: wijziging van het gedicht, waaronder de en zo heeft dan het Landpostuum zijn plicht gedaan. ingrijpendste wel is de verandering van de opdracht, de laatste strofe, die start met 'Gij OPDRACHT: dacht o lijdzaam yolk...'. Daarbij tekende Boon aan: 'Dat isOen geval. Ik zou het lie- Gij dacht, o lijdzaam yolk, dat 't gruwelijk getij ver veranderen in iets dat algemeen menselijk der oude tyrannie voor immer was voorbij. is, v.b.: waarin ook neergeschoten helden Weet nu dan dat uw stem door niemand wordt aanhoord, uit andere bewegingen of andere landen Zoolang gij stamelend bidt of bedelt bij de poort. aangehaald worden. Daardoor kan het ge- dicht onttrokken worden aan een speciaal Antwerpen 1947 Vl. Nat.geest tot een gedicht dat voor de 272 HET BORMS-GEDICHT VAN WILLEM ELSSCHOT EN HET NIEUW VLAAMS TIJDSCHRIFT ganse wereld betekenis krijgt."7 zijn zestien jaar in een brief aan zijn vriend afwijziging en verloochening door zijn Ondanks de weigering van Boon de Ary Delen kennen als een romantische vrienden steeds de verdediging ervan op opdracht te aanvaarden, verloochende Els- 19de-eeuwse 'taalminnaar'. Deze lief de tot zich nam. schot zijn gedicht niet. Hi' bracht ook geen taal en literatuur doet hem sympathiseren wijzigingen aan zoals Boon had gesugge- met Borms, een man met een voor Vlaande- NOTEN reerd, maar bleef er toch aan werken. Wan- ren ongemeen rote symboolwaarde. Was Deze bijdragen is een bijgewerkte versie van de lezingen voor de Ex-Libris-kring (Deurne, 6 oktober 1993) en neer hi' op 8 april 1947 in het poeziealbum Borms immers ook niet een tijdlang leraar Comite '91, de culturele afdeling van Home-Info van Carla Walschap, Gerards dochter, het aan Elsschots middelbare school, het Ant- (Antwerpen, 25 november 1993). Borms-gedicht neerschreef, was het de werpse Atheneum, waar hi' had gestudeerd Na de voltooiing van deze bijdrage verscheen nog: Johan tiende versie, met zowaar een volledig in de jaren negentig, sterk begeesterd door Anthierens, Dat verwenschtegedicht, in De Morgen, 12 april 1996 (Café des Arts). nieuwe strofe: de lessen Nederlands en door de briljante, barokke welsprekendheid van Pol de 1 W. Elsschot, Brieven, Verzameld en toegelicht door Nog glom een laatste sprank: Oran es vrome Mont? Borms behoorde daarom voor Els- Vic van de Reijt met medewerking van telg schot tot een Vlaams verleden, waarvoor Lidewijde Paris, Amsterdam, Em. Querido's verheft des Zwijgers stem en schut dien stoeren hi' een rote sympathie koesterde. Uitgeverij B.V., 1993, p. 645. Verder geciteerd als Brieven. Brief van F. Bu ens aan V. van de belg. Persoonlijke contacten met Borms Reijt, 23 maart 1991. 1.Iw nood, helaas, drong niet tot in de troonzaal onderhield Elsschot niet. In juni 1992 2 Elsschot en Borms: solidariteit staat boven ideologie, in door: tekende criticus Jan D'Haese uit de mond De Standaard, 28 december 1981. In beknopte Wie eenmaal isgedoemd vindt nergens meer ge- van Edmond Borms, zoon van August, de vorm in G. Durnez, Willem Elsschot, in Vlaamse hoor. volgende getuigenis op over de relatie van schrijvers, Antwerpen, Amsterdam, 1982, p. 15-21. de familie Borms met de familie De Ridder: 3 Brieven,. 645-646. Hiermee werd het eindpunt gezet.18 'Ik leerde Walter, de oudste zoon van Els- 4 versie Rommelpot, reel 4: 'die in dit Vaderland zijn schot, kennen op het einde van de jaren brood in schaamte eet'. Eerste versie, in Dat Elsschot eengedicht wijdde aan vijftig. Hi' vroeg me toen hem eens te Brievenboek: 'die nu, in dit ons Land, zijn brood in schaamte eet'. Deze laatste de op 12 april 1946 terechtgestelde Vlaamse komen opzoeken, en bij die gelegenheid formulering bleef in alle volgende versies voorman August Borms hoeft geen ver- vertelde hi' j mij de geschiedenis van het behouden. wondering. Een gelijkaardig door menselijk Borms-gedicht, toonde mij stukken uit zijn 5 'Nu kom ik er niet meer aan. Ikgeloof dat men — als mededogen ingegeven vers schreef hi in Elsschot-archief, o.a. het oorspronkelijk politiek gedicht — niets beters heeft gemaakt in 1934 over Marinus van der Lubbe, de jonge handschrift, en had het ook over de nadien de Nederlanden. Ik stuur het naar "Het Nieuw(e) Vlaamsch(e) Tijdschrift" en vraag me communist die in 1933 onterecht van de door de dichter aangebrachte wijzigingen. of wat voorgezicht ze zullen trekken.' brand in de Duitse Reichstag werd beschul- Weze nog vermeld dat Walter de Ridder 6 Archief en Museum voor het Vlaamse Cultuurleven, did en na een showproces ter dood ge- mij later een eksemplaar van het "Verza- Antwerpen (AMVC), dossier T48399/132 bracht werd. meld Werk" van Elsschot schonk met de (Map 1947-1948). Typoscript op papier met briethoofding 'Publiciteit in Snoeck's Hetging hem om de fundamentele volgende opdracht: "Aan Edmond Borms, Almanakken'. onrechtvaardigheid. In 1946 zei hi': 'Was zoon van mijn gewezen leraar Nederlands, 7 Nieuw Vlaams Tijdschrift, iste jg., nr. 1, april 1946, V.d. Lubbe een fascistgeweest, ik zou dat- dr. August Borms, aan wie wijlen mijn va- P. 14-50. zelfdegedicht geschreven hebben. Als ik de der een zijner meest gevoelvolle gedichten 8 Ibid., nr.3, p. 264-265. Was gedateerd 16 januari 1934. inspiratie vind, zal ik eens een gedicht heeftgewijd." ' Tot slot nog deze opmer- 9 Het gedicht, gedateerd op 8 juli 1943, verscheen voor het eerst in het herinneringsboek van Armand schrijven ter eere van die Duitschers die, op king van zoon Borms aan Jan D'Haese: 'Ik Coenen, Karel Wilms e'en van de velen, bevel van eengepruikte Jank en Brit, opge- weet dat zowel vader als zoon De Ridder Antwerpen, 1945, p. 9o. hangen zijn."9 Wanneer datzelfde jaar dan socialistische sympatieen koesterden, maar 10 AMVC, T48399/B2 (Map 1947-1948). Alle verder Borms wordt neergeschoten, komt de 'in- ik weet ook dat ze in Borms de mens en de geciteerde individuele antwoorden bevinden zich in dit dossier. spiratie' al snel. Zijn verantwoording? 'Dat idealist hoogachtten. Nooit is van die kant 11 Ibid. dood schieten (heeft) mij zo geergerd dat ik enige kritiek geuit, wel integendeel.'23 12 Ibid. niet heb kunnen weerstaan aan de drang Aan Frans Bu ens die een mono- '3 Ibid. Doorslag van typoscript, met correcties zoals om op hem een gedicht te schrijven.'2° g rafie over Elsschot voorbereidde, schreef beschreven in Brieven,. 652-653. Over Van der Lubbe en Borms zei Elsschot op 18 februari 1949 nog de vol- 14 Ibid. 15 AMVC, E285/BI. In Brieven,. 654-655. hi' nog: 'zij zijn mij beiden even lief omdat gende niet-mis-te-verstane waarschuwing: 15A 'Ik voeg hierbij een gedichtje met het verzoek om me zij beiden om de hals gebracht zijn, de eene 'Deze om u er nog eens uitdrukkelijk op te dadelijk te melden of "Klaverdrie" bereid is aan deze, de andere aan de overkant van wizen dat ik wens dat u een melding het te publiceren. Dit exemplaar is voor U den Rijn.'21 Hi' zei van zichzelf dat hi' 'nu maakt van hetgedicht dat ik aan B. gewijd persoonlijk bestemd, d.w.z. dat U het nog niet moet laten verschijnen. Belangrijk is enkel dat eenmaal de verwenschte manse (had) om, heb. Het werd nietgedrukt en u wordt dus ik weet of uw tijdchrift het zoupubliceren, zo als het ware automatisch en onbewust, aan verondersteld het niet te kennen. In ieder ik zou beslissen het openbaar te maken. Ik de zijde van de slachtoffers te gaan staan, geval past het niet, te schrijven over een ge- veronderstel dat U daarover kan beslissen p eu importe of het democraten of fascisten , dicht dat niet voor het voetlicht van depu- zonder vooraf een of andere Grote Raad te Franschen en Duitschers zijn. Ik heb een in- blieke opinie gebracht werd. Ik heb ernstige moeten consulteren.' — Brieven p. 656. 16 AMVC, E28 /B1, Brief met typoscript van 18 maart stinctmatige afkeer voor de overwinnaars, redenen om deze houding aan te nemen. 1947. wie of wat ze ook mogen zijn en het zou Hetgedicht "is mij van het hart" en dat is 17 Brieven,. 662-664. mij liever zijn dat zij aan de slag bleven tot mij voldoende.'24 18 Ibid.,p. 668-67o. beidepartijen, na een eeuw of zoo, zich Uiteindelijk zou Borms in zijn afge- 19 Ibid.,p. 625-626. 20 Ibid.,. 1007-1008. plotseling zouden afvragen "zijn wij eige- werkte versiepas in 1957 het licht zien in 21 Ibid.,p. 661. lijk niet gek?"'22 boekvorm, in zijn Verzameld werk! 22 Ibid., p. 684. Borms was voor Elsschot een sym- Doorheen de ontstaansgeschiedenis 23 Jan D'Haese. Het Borms-gedicht van Elsschot. In bool van Vlaanderen en zijn strijd om eigen van het Borms-edicht blijkt hoe Elsschotg 't Pallieterke. 24 juni 1992. taal en ontvoogding. Elsschot liet zich op de verzen koesterde en hoe hij ondanks 24 Brieven, p. 748. HET BORMS-GEDICHT VAN WILLEM ELSSCHOT EN HET NIEUW VLAAMS TIJDSCHRIFT 273 PATRICK VANLEENE Elsschot op vakantie D e reklameman Alf ons De Villa 'Kerkepanne', Ridder schuwde – ironisch W. Elsschotlaan, Koksijde- genoeg – alle publiciteit St.-Idesbald (Foto: A. Maes). rond zijn alter ego Willem Elsschot. Dat maakte hem tijdens zijn debuutjaren in Vlaanderen quasi onbekend, en dus on mind als schrijver. Hi' scheidde bovendien heel bewust en heel strak alle familiale en mercantiele activiteiten van zijn literaire doen. Maar daarmee heeft hij, vooral na zijn dood, slapende honden gewekt. Biografen, literaire journalisten en literatuurwetenschappers blijven maar puzzelen aan een reconstructie van het spiegelbeeld van Elsschot. Vic van de Reijt, Ida De Ridder, Johan Anthierens, Jean Sur- mont, Guido Lauwaert, Maaike Meijer, Jeroen Brouwers en Marc Reynebeau zijn Wij gaan zitten. Bennek naast Van hebben wil en zij hem en beiden zeggen ja. de recentste. Anderen zullen volgen. Pre- ,uw naast Adele en ik naast r Daarop vraagt hij of min vrouw en ik toestem- cies omdat zijn literair werk nauwelijks varier. Ik vraag hem opeens of hi j getuige wil men en na een korte pauze verklaart hi' dat zij gecamoufleerde flarden dagboek is, blijven zijn voor zijn kleindochter. Het pakt hem zo dat in de echt verenigd zijn. Elsschots handel en wandel literaire spoor- hi j ja knikt, want antwoorden kan hi' niet. Mijn Met ons zessen krijgen wij de akte te zoekers intrigeren. broer zalgetuige zijn voor de bruidegom. tekenen met eenpen die vreselijk krast. (...) Toch is de puzzel Elsschot verre van Inafwachting dat de autoriteiten komen Als allen getekend hebben spreekt de af. Wel vervolledigt elk nieuw stuk de ge- probeert Walter een paar fantasiestoten op een burgemeester een hartelijk woord. Hi] drukt de broken spiegel. Dat resulteert voorlopig in biljartje en mijn broer, die niet van stilte houdt, hoop uit dat zij lang en gelukkig mogen leven een fragmentarische reflectie. Het zal ook steekt een muntstuk in een orgel dat even reute- en dat hun huwelijk met kinderen zal gezegend wel resulteren in vervormingen, maar hi is lend aarzelt en dan opeens een hels lawaai uit- worden. Daarop doet de secretaris hem de sjerp er niet meer om zijn waarheid te vertellen stoot dat allepraten overbodig maakt. af en alles is voltrokken. of om zijn feit van zijn fictie te scheiden. Er komen twee kerels binnen die ook een Hij krijgt honderd frank voor de armen Hoe angstvallig hi' dat in een richting ook glas bier bestellen en waarvan er een op de klok en wij drinken samen ons glas uit. g eprobeerd heeft. kij kt. De bazin tat en wenkt met het oog in p Als wij in 't café komen staan er voor Misschien moet ook de waarheid onze richting. ons niet echt meer achterhaald worden. Want is 'Als hetgezelschap mij even volgen meester heeft doen vullen (blz. 61-63). de fictieve beschrijving van de realiteit niet wil' zegt de dikste van de twee en zij gaan ons rijker dan de objectieve of de historische? voor, hun glas medenemend. Als dus de objectieve waarheid over Vergelijk bijvoorbeeld de huwelijks- Wij nemen ons bier nu ook maar mee, Elsschots leven niet meer helemaal te ach- akte van Elsschots oudste dochter Adele antlers vi nden wij straks ledige glazen, want ik terhalen valt, is dat niet zo erg. Zijn fictie De Ridder en Bernard 'Bennek' Maniewski j wordt daardoor historisch relevant terwijl zoals die opgesteld werd op het gemeente- Naast het café is de raadzaal waar een feitelijkheden zoals de officiele huwelijks- huis van Koksijde 'ten 'are negentien hon- ruime tafel staat en een rij stoelen tegen de ceremonie een informatief kader opvullen, de rd en twee en dertig den negen en twin- muur die gestoffeerd is met notarisplakkaten. niets meer. Ze missen het vertellende, het ti step der maand Maart ten elf ure en half De dikke man die ons is voorgegaan interpreterende, het arrangerende van de voormiddag' in aanwezigheid van burge- haalt een Belgisch lint uit zijn zak dat hem door literaire tekst. meester Gustaaf Houtsaeger, met het gelijk- zijn helper om de buik wordt gebonden. Dan zet Er wordt dusgetrouwd in Tsjip en, lopende fragment uit Tsjip (december 1933). de ze twee stoelen bij de tafel. gezien de akte, blijkbaar ook in werkelijk- 'De bruid en de bruidegom als 't u be- heid. De fictie getuigt uitgebreid over het Het Gemeentehuis van Cox de is een heft,' waarop Adele naast haar Bennek gaat zit- trouwgebeuren. Dat verloopt zonder veel gezellig, ouderwets café, waar op 't ogenblik een ten. (...) plichtplegingen, maar een De Ridder waar- kachel Brandt die ons deugd doet. Mijn broer De burgemeester gaat nu zitten , slaa dig. De lokatie is het vroegere gemeente- zegt aan de bazin dat wij komen om te trouwen lets open en geeft lezing van de plichten van huis tegenover de kerk van Koksijde-Dorp. en bestelt achtglazen bier. man en vrouw. Hi vraagt dan of Bennek Adele Het is bijna Pasen en nog erg fris. Dat heeft 274 ELSSCHOT OP VAKANTIE de trouwpartij niet belet om te voet van doopt, naar het stuk duinenlandschap daar, langs de vloedlijn terug te keren naar St.- Koksijde-St.-Idesbald naar Koksijde-Dorp dat toen nog ongerept wandelgebied was. Idesbald. Elsschot is ook een verwoed hen- te stappen, goed voor drie kilometer. Ach- Daarmee is de villa helemaal verankerd in gelaar. Naast zijn kleinzoontje Fons, neemt teraf is er een feestmaaltijd met klasse in de het kustplaatsje. Het gezin De Ridder- hi' j het 'onngetje van de buren mee op zijn villa in St.-Idesbald. Zo begint in Koksijde Scheurwegen zal er met de zes kinderen de ochtendlijke tochten naar de Lo-vaart, zijn het huwelijksleYen van Elsschots oudste zomermaanden doorbrengen. Vader blijft geliefkoosde visgrond. Hi' leert hun onder dochter. van de vrijdag tot de dinsdagavond. Dan meer Yissen met zoetwatergarnalen als aas, Daarmee ontvouwt zich ook een spoort hi' weer naar Antwerpen voor 'steurs', zoals Elsschot ze in zijn Antwerps serie faits divers uit het verborgen leven zaken. visserslatijn noemt. In een brief aan zijn van Willem Elsschot en krijgt de kust- Als hi in St.-Idesbald is, nodigt kleinzoon Fons verklapt hi' hoe aan dege- gemeente Koksijde haar eerste literaire Mijnheer De Ridder vlot kennissen uit. lijk as te geraken: Antwerpen, 13.7.195o Beste Fonne, Demolder [Jef Demolder, een Veurnse herbergier] is de ware broeder niet, dat zietgij nu wel: veelpinten drinken en weinig steurs. Een pint per steur. Vijf steurs voor vijf Stellas, zo zou hi' j het willen. Ga eens naar die winkel van visgerief in de Zuidstraat [Jozef Delbarres winkel l en koop er een schepnet om steur te van en met kleine mazen zoals dat van Demolder, of toch in dien as dan dan hebt gij hem niet meer nodig. Vraag daar ook eens of hi' een kistje voor steur heeft gelijk dat van Tjeppe de Valsaard Inogmaals Jef Demolder Enga nog maar eens proberen. Volhouden! Pa Elsschot aan depraat met zijn buurvrouw in St.-Idesbald, Emma Coppilie (Foto: A. Maes). In Koksijde begint voor Elsschot zijn familieleven. Geschreven en verhandeld wordt er in Antwerpen, echt geleefd in intrige. Waarom trouwt Adele De Ridder In zijn brieven schetst hi' daartoe een stra- Koksijde. Vandaar dat Adele hier haar uitgerekend in Koksijde? Of hoe raakte tenplannetje van zijn St.-Idesbald, dat hi trouwfeest wil. Ver van Antwerpen hield Willem Elsschot in St.-Idesbald verzeild? 'tusschen De Panne en Cox de' situeert. trouwens pottekijkers weg. Zo vader, zo Daarvoor moeten we drie jaar terug 'Tot weerziens in St.-Idesbaldus, hoop ik'l, dochter. in de tijd naar 1929. Dan wordt de laatste, schrijft hi' er wel eens bij. Daar is weinig of Voor de kinderen was de jaarlijkse steen gelegd. Dan is de villa in de Frank- niets van in huisgekomen. Mevrouw expeditie naar zee een onvergetelijk avon- rijklaan in St.-Idesbald klaar voor gebruik. De Ridder smoorde alle dreigende bezoek- tuur. In die eerste jaren was het ook een Het bouwperceel is een weide van zowat jes in de kiem. Zo had ze al werk genoeg. echte expeditie: Ida vertelt over de grote een hectare, tussen de schrale veldjes van Op dat moment is Alfons De Ridder rieten manden die Yolgestapeld werden twee keuterboeren, ruim een kilometer van gewoon een welgestelde en welgedane bur- met een half huishouden plus de strand- de dichtste tramhalte af. De architect is ger met een herenhuis in Antwerpen en een sullen. Die werden vooraf per spoor ver- J. Coninck-Westenberg, Antwerpenaar en tweede woning aan de kust, geen beroemd- stuurd. Beladen met handkoffers vertrok de kaartvriend van de bouwheer. Die laatste heid. Zeker niet in St.-Idesbald. Zijn corres- hele familie eenpaar dagen later met de blijkt een 47-jarige Antwerpse zakenman p ondenten verraden echter de ware ziel tram naar het station in Antwerpen, van- uit depubliciteitsbranche te zijn, een ono van de man: zij zijn romanciers, dichters en daar met de trein naar Gent, overstappen vallende dochgewiekste figuur, die in de critici, zoals Maurice Roelants, Peter van voor Oostende, vervolgens de kusttram voorbije tien jaar een lucratief reclame- Steen of Jan Greshoff. Zij weten dat achter naar St.-Idesbald, waar er nog een flunk bureau opgebouwd had. Het stijgend finan- datgesloten gezicht van Alfons De Ridder eind te stappen viel van de tramhalte naar cieel succes van zijn commerciele carriere de dichter-romanschrijver Willem Elsschot de villa. De heenreis alleen nam al het zoupas door de Tweede Wereldoorlog schuilt. grootste deel van de dag in beslag. wordengetorpedeerd. Het vredige Sint-Idesbald moet Els- In 1934 vraagt Maurice Roelants om Het wordt eenpronte villa in rode schot aangemoedsrust helpen: hi' kuiert er uit te kijken voor een vissershuisje. Hi' en baksteen, metgroengeschilderd houtwerk door de duinen, pakt zijn pint op de hoek Elsschot ontmoetten elkaar voor het eerst in en luiken voor degeruite vensterramen. in de `Vogelzang,' bouwt zandkastelen met St.-Idesbald. Roelants koopt kort daarop Beneden was de eetkamer, de keuken en zijn kroost en hi' gaat elke dag — weer of zijn 'Vissershuis' in de buurt van Elsschots een reservekamer, boven vier slaapkamers. g een weer — met al de kinderen zwemmen. villa. Of Elsschot er bij die koop voor iets Er wasgeen elektriciteit en een hand om Om die reden huurt de familie een strand- tussen zit, is zeer de vraag. Hi' wenste hele- voor het water. Er is eengarag,e ook al was huisje, dat overigens nog altijd bestaat. Een maalgeen bekenden of letterbroeders in ere auto. Naar goede Koksijdse ge- vastegebeurtenis is de gezinswandeling zijn buurt. Het literaire kwam niet binnen woonte krijgt het toekomstige vakantiehuis via De Panne, Adinkerke, de Fransegrens in zijn prive-leven. Hi' wou met rust gela- een naam. Het wordt 'Kerkepanne' ge- en de duinen richting Bray Dunes, om dan ten worden. Daaromprecies was hi' zich in ELSSCHOT OP VAKANTIE 275 het onbekende St.-Idesbald komen ver- Ainsi soit-il. Elle veut ' relaas van de teloorgang van het huwelijk schuilen. Daarom was hi' niet langer in sion enquestion. van Adele en Bennek. De Pannegebleven voor de vakanties. Het Affectueusement, Naast zijn literatuur is het zijn per- was er namelijk te druk geworden naar zijn A. De Ridder2 soonlijke correspondentie die de mythe zin. St.-Idesbald was een uitstekend schuil- rond Elsschot vermenselijkt. Want zijn bur- oord. Het was tijdens het interbellum wei- Elsschot schrijft een literatuur ti' gerlijke gestrengheid maakt hem zelfs voor nig meer dan een langgerekte kasseiweg dens zijn vakantie. Dat is zeker. Wel werkt zijn gezinsleden ontoegankelijk. Hi' schrijft waarlangs bier en daar een villa. Voor de hi' dan zijn drukke correspondentie bij. aan zijn vrouw (die dan in Parijs zit) op rest duinen met, verspreid wat van die , Daarvoor rekent hi' onder meer op de 20juni 1939: lage vissershuisjes van vissers en kleine draagbare schrijfmachine van schoonzoon boertjes. Kelner. Een roman is dus wel op St.-Ides- Vereeuwigd op het terrasje van het stamcafe in St.-Idesbald, het ondertussen verdwenen Hotel de la Uitvergroting van de 'personages' op de Plage: in het midden Elsschot en (rechts) Jan Maniewski. nevenstaande foto: Elsschot in het midden en rechts zijn schoonzoon Jan. Straatnamen verradengraag eens bald geent: Tsjip, het boek dat in St.-Ides- Liefste Finne, dat er een beroemdheid blijkt te hebben ge- bald eindigt met een fiere opa die zijn eer- (...) woond. In die zin zal later ook 'Frankrijk- ste kleinkind op de arm houdt. Het Ik ben Zaterdag naar zee gegaan en laan' op het straatnaambord overschilderd personage Tsjip beet overigens niet Tsjip, Maandag teruggekomen. (...) worden met 'Willem Elsschotlaan', jaren- maar Jan of beter Moena. Het is de zoon, Het gemak van beneden is ook kapot lang zorgvuldig gepenseeld met een 's'. van Adele en Bennek die zichzelf als peuter gevrozen. Elke zomervakantie sleurt Fine 'Moena' noemde. Die kleine wordt de oog- Dat moet dus ook vernieuwd worden. (Josephine), zijn vrouw, een onverwacht appel van een duidelijk geemotioneerde Dat van Bove n heeft met hetplaatsen 212 frank vo l gzame Elsschot mee naar de Veurnse grootvader. Em tie wordt bij Elsschot wel- gekost. Ik vind dat nietgoedkoop want in De Boetprocessie. De processie gaat uit in het iswaar streng uit de stijl geweerd, maar Panne kost dat maar 16o frank zegt Anna [zijn laatste weekeinde van juli. Die zondagmor- sluimert in wat beschreven wordt. tweede dochter J. Het isgedaan door een lood- gen trok het gehele gezin te voet naar gTeter van Veurne. De kabinen zijn geplaatst. Veurne om er vanop de bovenverdieping Zo staan wij dan tegenover elkaar. In die van Doornik zijn vensters gezet. van de kruidenierswinkel van Juffrouw Hi j heeft oogjes en een neus als een doodgewoon Allez, tot binnenkort he! Zaterdag zal ik Werrebrouck in de Ooststraat, waar zij kind, maar ik weet wel beter. Hi kijkt mij rustig nog eens naar zee gaan, met een week-end. trouwens elke week hun inkopen kwamen aan, steekt aarzelend zin handjes uit en komt j Een dikken kus vanje liefhebbende man. doen, naar de processie te kijken. Gezien de op mijn arm zitten. 'Neem een doek,' zegt mijn datum gaat het volgende fragment uit een vrouw, maar wt zijn reeds op weg. Wij wande- Villa 'Kerkepanne' zal nog een keer brief aan schoonzoon Georges Kelner, Ade- len de turn door, hi j zonder huilen, ik zonder de hele clan her ber gen. Bij de Duitse inval les tweede echtgenoot, precies daarover. spraak. Op Willems veld wordt hi j door onze in mei '40 ontvlucht de familie de dreiging. mussen begroet. Ik blijf staan en ze 'Tsjip' . St.-Idesbald lijkt een heel stuk veiliger. Antwerpen, 20 juli 1953 En in zijn mondhoeken ontluikt een glimlach. Maar dit keer kan de llzer de agressor niet (...) Ja on en, voortaan heet jij Tsjip (blz. 92). tegenhouden. Bij de eerste bommen op de J'apprends par maman que nous parti- kust trekken de De Ridders verder naar rons samediprochain 25 ct. Daarmee is, in de fictie, de klein- Boulogne. Ook vrij zinloos, blijkt al snel. etque nous passerons les journeys qui zoon definitief herdoopt. Helaas, schone Om een lang verhaal kort te houden: na nous se parent du aofit dans la villa d'Ida a mussenliedjes duren niet lang: zes jaar later twee maanden keren ze terug naar Antwer- Kokzijde [Villa 'De Mikke' , Marie-Josestraat 5]. schrijft Elsschot De leeuwentemmer, of het pen om daar de oorlogsjaren uit te zingen. 276 ELSSCHOT OP VAKANTIE In 1941 blijkt de villa aan zee lee geplunderd. Terwijl er nauwelijks iets te rapen viel: een tafel met twaalf stoelen, op elke kamer een bed en een lampetkan en wat rommel in degarage. Kleerkasten wa- ren er niet, enkel eenplank met een gordijn ervoor. In de correspondentie met zijn zwa- ger worden er wat verdenkingen geopperd, maar er is niets om hard te maken. Er er is nog dat met de oorlog de reclamewereld in- stort. Dat keldert Elsschots broodwinning. lluwelliksakte N' AANTEEKEN1 MEN Om zijn root gezin draaiende te houden ziet zakenman De Ridder zichgedwongen om in 1943 zijn 'Kerkepanne' te verkopen. Een vriend en collega, Herman Molitor, neemt het huis in onder and. Elsschot droeg twee jaar daarvoor nog zijn boek Het tankschip aan die vriend op. Die verkoopt de villa na de oorlog. Elsschot koopt zijn villa niet meer terug toch te klein , omdat zij wasgeworden voor zomervakanties met alle volwassen- kinderen plus - ondertussen - echtgenoten en kleinkinde- ren. Wandelaars, die vandaag door de Wil- lem Elsschotlaan kuieren, zullen er niet zo direct het zomerverblijf van Elsschot vin- den. Het lit een flink stuk van de straat af. g Daar, tussen hetgroen, op nr. 9 is het histo- rische huis nog te zien, en met een beetje genegenheid en veel fantasie zelfs diens be- roemde bewoner. Elsschot blijkt vanaf de zomer van 1945 opnieuw in St.-Idesbald - maar dan wel op andere adressen - te logeren. Opval- lend is wel dat hi' in de onmiddellijke buurt van zijn oude villa bligt. Hi' noemt in zijn briefwisseling de Marie Joselaan 64, bij Weduwe Weerbroeck en vanaf 1946 wordt het onafgebroken 'Bij Marechal, Villa Sol adore, Pannelaan' op het nr. 49. Teen de voorgevel hangt een vrolijk bordje met mu- zieknoten: sol la do re. Het is tegelijk een Franse rebus. Daar verscheen het echtpaar De Ridder-Scheurwegen 14 jaar lang trouw elke augustusmaand, soms ook met een paar kleinkinderen mee. Zij passeerden er hun eenvoudige vakanties in een al jaren bewust-gezochte anonimiteit. In degepubliceerde briefwisseling duikt een keer briefpapier op met als brief- hoofd Hotel de la Plage Direction Henri Van- dersaenen Cag-Restaurantl St.-Idesbald Vue sur Mer - Confort moderne. Dat etablissement was jarenlang, letterlijk, het stamcafe van de familie. Autochtonen spraken van 'bij Vandezandes' [sic]. Elsschot verbroederde graag met de inwoners, vooral om hun dia- lect dat hem intrigeerde. Nu is er een kiekje bewaard - een uitvergroot hoekje van een prentbriefkaart eigenlijk - van de toerist Elsschot op het terras van het Hotel de la Plage, dat gelegen was op de hoek van de Strandlaan en de Koninklijke Baan. Hi' zit er, met alpinopet en pijp als attributen, zo te zien in volle tevredenheid naast zijn ondertussen volwassen kleinzoon Fons. De laatste brief uit Koksijde dateert van9.8.59. Alfons De Ridder, alias Willem Elsschot, sterft voor de zomer van '6o. An- ders was hi j zeker weer voor augustus naar zijn Sint-Idesbaldus / Koksijde-aan-Zee af- gezakt. Het logies had hi' alvast gehuurd. Koksijde heeft die trouw weten te honoreren. Op 9 februari 1996 werd aan Els- schots jongste dochter, Ida De Ridder, het ereburgerschap van de gemeente aangebo- den, alspostume hommage aan haar vader. NOTEN 1 Slotzin van een brief aan Maurice Roelants van 6 juli 1934. 2 Ik verneem van mama dat we zaterdag, de 25ste dezer, zullen vertrekken en dat we de dagen voor 1 augustus zullen doorbrengen in de villa van Ida in Kokzijde (Villa 'De Mikke', Marie- Josestraat 5). Het zij zo. Zij wil dat `we' de bewusteprocessie nog eens zien. Hartelijk, A. De Ridder. Ten fare neEentien' •bled . _ .................... ,.,„ _______ ten ,i/ 7ure veer ens .....2._.........0.:.:middag, 4..4144 1......................... ....—..-.............---.............—.... RUDOLF VAN DE PERRE De aanwezigheid van het christendom in het werk van Elsschot I n een opstel 'Over Willem Een 'christelijke' lossing — niet meteen Elsschots beste werk — Elsschot, de schrijver en Alfons , gemeenschap is het hoofdgegeven zelfs een op de spits de Ridder, mijn vriend' loofde Globaalgezien is de romanwereld gedreven ruzie in een Kempisch dorp tus- Albert Westerlinck Elsschotsgevoel voor van Elsschot bevolkt metpersonages, waar- sen twee 'buitenbeentjes' en elkaar 'waar- 'simpele menselijke solidariteit', dat zo van er een aantal degodsdienstige tradities die' tegenstrevers, de eenogige pastoor kenmerkend is voor zijn werk. Zijn proza, in ere houden: zij worden gedoopt, prakti- Kips en de uit de stad gekomen vrijdenker aldus Westerlinck, geeft ons het gevoel 'dat zeren op zondag, worden kerkelijk begra- Pol Van Domburg, die er zich na zijn huwe- wij allen dezelfden zijn, onmachtige men- ven (ook Laarmans' moeder b.v.) en laten lijk komt vestigen. Aanvankelijk loot de sen, in een konditie van miserie en tekort. zielmissen opdragen voor overledenen. Hi' cynische en excentrieke Van Domburg nog En ook de kristen voelt dit aan. Ook hi' laat zijn personages — vooral ouderen — bun in het kerkelijk gareel, maar als de omstan- p roeft af en toe de alsem der bitterheid en betrouwen stellen op God, om bijstand bid- digheden Kips ertoe dwingen tegen 'win- slikt soms zijn tranen in; hi' voelt even den of dankbaar zijn omdat ze een of ander keliers zonder God' teprediken, neemt de scherp als in de ongelovige wereld van Els- (nog) mogen beleven. Uiteraard doen ze dit ruzie buitensporige proporties aan en ein- schot wordtgevoeld, dat hi' op zichzelf niets niet altijd uit directe of innerlijke godsdien- digt ze op een tragedie. Op zijn sterfbed kan. Het verschil tussen hem en de mens stige overtuiging, maar omdat de gebruiken schiet Van Domburg Kips neer. Zijn jongste van Elsschot is dus niet dat hi' j zich beter of het nu eenmaal eisen of omdat het zo dochter had depastoor bij haar vader ge- machtiger waant, maar wel alleen dat hi' hoort. Het zijn vooral de vrouwen die dat roe en in de hoop dat deze berouw zou van uit zijn menselijk tekort vertrouwen alles onderhouden en zich 'vromer' voor- betonen en zich zou verzoenen, om aldus kanop Kristus. Geloof of een geloof, zie- doen dan de mannen, maar ook dat lit in g christelijk te sterven. Het opmerkelijke is, daar het fundamentele verschil tussen de de lijn van de traditie. dat Elsschot ook bier niet echt kwetsend wereld van Elsschots boeken en die van de Zo koopt madame Gendron in Villa wordt. Zijn roman bevat een eigenlijke af- kristen:geen beter, een ander mens-zijn". des Roses ieder jaar met Pasen en Allerheili- rekening met de kerk, maar hi' situeert het Dat alles betekent echter niet dat de g en een nieuw kleed en zweert madame verhaal in een dorpsgemeenschap en een 'atheist en antiklerikaal', zoals Ida de Rid- Brulot 'bij God en al zijn Heiligen'. Bijge- tijd, waarin de pastoor nog almachtig was. der haar vader omschrij, ft2 niet vertrouwd loof is niet ver af. Het bedrogen buiten- Alleen neemt zijn voorstelling van de feiten was met christendom en kerkelijk leven. meisje Louise, het dienstmeisje uit het pen- (opnieuw) te karikaturale proporties aan, Ofschoon Elsschot vaak uithaalde naar sion in dezelfde roman, geeft in de stad zeker in het tweede deel. Van Domburg kerk engeloofspraktijk stond hij, volgens spoedig haar godsdienstpraktijk op, maar heeft een lijc12ame vrouw, twee dochters Westerlinck, niet vijandig of onverschillig ingeval van nood — ze is zwanger — wendt gaan naar het klooster en de jongste ver- tegenover het christendom en andere gods- ze zich opnieuw tot Jezus, Maria en haar kwezelt. In het overbodige aanhangsel diensten, 'wel integendeel eerbiedig en be- patroonheilige, tot ook dat niet helpt en ze slaagt deze laatste er bovendien in, op een langstellend'. De bijbel was overigens het zich ten slotte aan kwakzalverij overgeeft. sluwe wijze het kind van haar vrijden- boek dat hi j het hoogst schatte. Over mevrouw Lauwereyssen in Het been kende neef in de abdij van Negenbergen te In een beschaving waarop het chris- schrijft Elsschot: 'Zij loot natuurlijk de laten do en. tendom zowat twintig eeuwen zijn stem el kerkplat, spoedt zich op Aswoensdag om heeftgedrukt, kan ook een agnosticus of een kruisstemp,el maar is niettemin uit Omgang met de clerus vrijzinnige aan die invloed of aan die leef- plaat- en hoekijzer getimmerd...' (383)3 Ofschoon bij de hoofdpersonages wereld niet voorbijgaan, ook al blijft die tot Verdergrijpt ze naar de wonderzalf uit van Elsschot — in de eersteplaats Laar- de buitenkant beperkt. In wezen vertonen Averbode — iets wat al in De verlossing mans Boorman — geen godsdienstige 'bele- Elsschots medemenselijkheid (b.v. zijn me- voorkwam — al zal ook die niet baten., vin g' te onderkennen valt, komen ze toch delijden met zwakken en verdrukten) en Elders gebruikt Elsschot het kerke- geregeld in contact met de clerus. Op zijn verlangen naar een betere wereld, lijk gebeuren als decorum. Als de hoof dfi- De verlossing na, verloopt dat eerder op waarin rechtvaardigheid en broederlijkheid g , 'de Keizer'uur uit Een ontgoocheling , de 'normale' wijze, al hebben de priesters die zouden heersen, verwantschap met de vader van het zielige jongetje Karel, op wie Elsschot ten tonele voert meestal iets 'spe- evangelische boodschap van naastenliefde, hij zoveel verwachtingen had gebouwd, ciaals' en zijn ze niet van het bekrompen zonder dat hi' daar expliciet door bein- sterft , maakt de auteur van de beg- rafenis type. Laarmans heeft zelfs clerici in zijn vloed is of naar verwijst. De aanraking, stoet eengroteske scene met opgeblazen familie. In Het been leek een 'zeer sympa- ook wel e ,ens de botsing met de wereld p raal en herrie. Die hebben echter niets thieke halve neef dieplotseling pastoor ge- van het christendom lit in zijn werk in ,g meer te maken met de eigenlijke uitvaart- worden was inplaats van tenor' Laarmans hoofdzaak op het uiterlijke vlak. mis, maar wel met de pronkzucht van de degeschikte man om raad te geven in het middenstanders, die Elsschot op karikatu- geschil tussen Boorman en mevrouw Lau- rale wijze ironiseert. In zijn roman De ver- wereyssen. Laarmans en Boorman worden 278 DE AANWEZIGHEID VAN HET CHRISTENDOM IN HET WERK VAN ELSSCHOT Ka ten van de eerste druk van 'Een Ontgoocheling' (192o) en latere varianten. (Uit de VILLIEVI verzameling van ILSSCIFICT Maurice Lecluyse, Belle em) ItIN CNIC4DCCIitILINC ILIECTUIRA.UITCAVIEN / ANIIIWIERVIEN / door neef Jan hartelijk en schitterend ont- verder moge blijken. haar kent dan is hi' het wel. Tien teen een van en. Laarmans wordt weliswaar Laarmans' ironie breidt zich verder dat die brave man de kosten van de kerk- lachend de huid volgescholden, maar dat uit, nadat Adeles kindgeboren en in Polen dienst uit zijn eigen zak heeft betaald' hoort bij het imago van zijn neef. Achteraf g edoopt wordt. Na de eerste overkomst (62). blijkt dat Boorman op Laarmans' voorstel met het kind naar Adeles vaderland, leiden alleen maar uit opportunisme in in en opa Laarmans' vreugdevolle gevoelens Woord- en beeldgebruik niet omwille van een behoefte aangeeste- hem tot de uitroep: 'Halleluja! Mijn Verlos- Het feit dat Elsschotspersonages like raad: 'omdat je niet kon weten of ser isgekomen. Hi' zal mij met mijzelf ver- fungeren in een door het christendom bein- iemand die Latin kent en al de bezwerings- zoenen en mij genezen van al mijn kwalen. vloed milieu, is ook niet zondergevolgen formulieren van degodsdienst, soms niet Door hem zal ik wedervinden waar ik voor hun taalgebruik, dat vaker doorspekt over een ander middel beschikte om duive- redeloos naar zoek in het zand'(537). In is met woorden en/of uitdrukkingen, len uit te werpen, zoals de baas en zijn De leeuwentemmer wordt de ironie bitterder waarin de naam van God voorkomt. Van- discipelen indertijd geregeld deden' (376). en meer en meergekruid met sarcasme, als zelfsprekend behoort dit woordgebruik in In Kaas waakt 'een oude non, nog gevolg van de gewijzigde omstandigheden de omgangstaal tot de geijkte formules, een nicht van ons', een zwartzuster, die door de breuk tussen Adele en Bennek. waarvan ook ongelovigen zich (onbewust) heel haar leven bij stervenden heeft door e- Elsschot/Laarmans' veranderde houding bedienen. Over hetgeheel van zijn werk bracht, bij het sterfbed van Laarmans' moe- heeft hier niet te maken met de clerus als zijn er gezegden te vinden als: lieve God, der en in Pensioen doet zich hetzelfde voor. dusdanig, web met het 'onchristelijke ' de 'Lieve Heer', mijn God, in Godsnaam, Zuster Lucie zal de moeder van de ik-ver- g edrag van Benneks familie, die niet alleen God zij dank, God zal het u lonen, als teller dag en nacht bijstaan, nadat een fami- het kind ontvoerd heeft, maar ookgeen oog 't God belieft, God ma g het weten, dat God lielid eringeslaagd was 'de overste van heeft voor Adeles leed. De auteur hekelt behoede, God helpe mij van de hand Gods , 't klooster tot een vermindering van twee dan ook, niet onterecht, het streng-katho- geslagen. Of er zijn gezegden als 'de mens frank vijftig per dag te vermurwen' (643). lieke opvoedingsproces dat Benneks moe- wikt en God beschikt' en een van despreu- In de meest autobiografische romans Tsjip der de kleine Jan in Polen opdringt en de ken die de wanden van Boormans kantoor en De leeuwentemmer creeert de ontstane wijze waarop Bennek zelf ('de Eenzame') sieren luidt, met een knipoog van de situatie ongewild opnieuw contacten met over zijn gewezen echtgenote ('die vrouw') auteur: 'Gij die hier voor zaken klopt, / de clerus en christelijke praktijken. Laar- spreekt. Nu heeft hi' het geloof teruggevon- Wees in Gods naam beknopt'. mans' dochter Adele wil trouwen met een den, beweert hij, en voortaan zal hi' samen Maar er zijn ook een aantal andere Poolse medestudent die ze aan de handels- met zijn zoontje 'troost zoeken in de schoot uitspraken, die eerder behoren tot het hogeschool had leren kennen. Bennek is ka- der Heilige Kerk. Hi' natuurlijk op een beeldgebruik van Elsschot of die de ge- tholiek, Adele niet. Ten bate van haargeluk grote en de Leeuwentemmer op het laag dachtenwereld van zijn personages stoffe- dringt zich een kerkelijk huwelijk op. In bidstoeltje dat hi' van zijn grootmoeder ren. Elsschot maakt veelvuldig gebruik van een spoedtempo moet Adele gedoopt en cadeau heeftgekregen' (592). Elsschots bit- referenties aangeloof en bijbel. Enkele onderricht worden in hetgeloof. Laarmans' terheid is hier begrijpelijk. De houding van voorbeelden uit de vele mogen dit illustre- vriend Van Schoonbeke, die in voeling is Bennek staat tevens in schril contrast met ren. In Villa des Roses lezen we over ma- met de ho ere geestelijkheid, wil bemidde- wat Laarmans aan zijn dochter bij hun hu- dame Gendrons aap: 'en stak de handen len bij de jezuieten, maar omdat alles vlug welijk had gezegd: 'In de huwelijkse staat boven het hoofd met een rekkend gebaar, moetgaan, zoekt Laarmans zelf de dichtst- moeten beidepartijen toegeeflijkheid be- zoals verdoemden in de hel naar Onze bij wonende pastoor op. Ook nu treft hi' trachten'(570). Lieve Heer doen, op oude schilderijen' (91). een begrijpende en tegemoet komende In Pensioen is er dan weer sprake In Li 'men beschrijft hi' meneer Lauwereys- priester. Vanzelfsprekend neemt Elsschot van de sympathieke pastoor Van Aken, die sen in zijn werkplaats: 'Met zijn afgematte hier een loo 'e zowel met het burgerlijk als de cynische moeder Verstappen, die uit de ogen en hangende knevel stond het manne- met het kerkelijk huwelijk, maar waar hi' dood van haar krijgsgevangen zoon munt tje daar, knikkend onder zijn zware moker, Laarmans zelf zijn dochter de elementaire wil slaan, niet durft of te wizen. 'Ik ben ze- als een nieuwe Christus onder zijn kruis' geloofszaken laat bijbrengen, etaleert Els- ker dat hi' haar niet zonder schroom in zijn (335). In Het been worden Laarmans en schot nogmaals zijn kennis terzake, zoals salon heeft binnengelaten, want als iemand Boorman door neef Jan ontvangen met 'een DE AANWEZIGHEID VAN HET CHRISTENDOM IN HET WERK VAN ELSSCHOT 279 tafel als voor een laatste avondmaal'. Reele invloeden? Laarmans zich of waarom hi' j zich voor die Laarmans' zusters, die eerder komen om Vraag is of dat alles ook invloed kaaswagen gespannen had: 'Is het omdat ik nieuwsjes op te van en dan om Adele te heeftgehad op de gedragingen van Els- opgezweept werd door 't verlangen om het feliciteren met haar eindexamen even , schotspersonages. Een enkele keer heeft de lot van vrouw en kinderen te verbeteren? haar in Tsjip 'de Judaskus' (505). Als Ben- om an met lgelovigeni onmiddellijk zijn Dat zou edel zij,n maar zo'n Jezus Christus neks vader uit Polen overkomt, bidt hi' j met uitwerking. Na het bezoek van Benneks ben ik niet'(473). Niet zonder enig cynisme zijn zoon aan tafel voor het eten 'en zitten vader in Tsjip is Adele in die zin veranderd, laat Elsschot Boorman in Het been, in ver- wij daar als heidenen die het zwaard af- dat Laarmans opmerkt: 'Zij spreekt als een band met het been van mevrouw Lauwe- wachten'(495). Pensioen eindigt op de zin: die alles vergeeft. Er is een godvruchtige reyssen nog iets zeggen, izeker veronder- 'Want zoals Predikergezegd heeft, 'on en klank in haar stem, een ongewone mildheid stellend dat zij godvruchtig was omdat zij er is voor alles een tijd' (653) en in Het tank- die haar veredelt en eerbied afdwingt' Abdijzalf gebruikte, voegde hi' er aan toe schip heet het in een vergelijking: 'Het ene (500). Vanzelfsprekend is dit andermaal op dat zij de moed niet mocht laten zinken, WILLEM l:SSCHOT" DE VERLOSSING WILLEM ELSSCHOT "LUMEN" UITGEGEVEN DOOR C A. J. VAN DISHOECK TE BUSSILM. IN NET JAAR MCMXXI KEUR-SER1E NI 8 L J. JANSSENS & ZONEN - ANTWERPEN Kaft van de eerste druk van `Lijmen' (1924). Titelpagina van de eerste druk van Kaft van de eerste druk van 'Kaas' (1933). (Uit de verzameling van Maurice Lecluyse, 'De Verlossing' (1921) met opdracht van (Uit de verzameling van Maurice Lecluyse, Belle em) W. Elsschot aan Jan Greshoff. (Uit de ver- Belle em) zameling van Maurice Lecluyse, Belle em) was zo doodeenvoudig op het andere rekening te schrijven van Elsschots supe- maar bouwen moest op die zelfde God gevolgd als Pasen op Vasten' (663) . rieure ironie, die daarachter toch ook wel waartegen hi' mij zo uitdrukkelijk gewaar- Dergelijke voorbeelden zijn legio. zijn ontroering verbergt, want wat hi' in schuwd had'(315). lets waar Laarmans In de meestegevallen worden ze aange- feite nastreeft is hetgeluk van zijn kind. hem later in het verhaal nog even aan her- wend als stijlmiddel en maken ze deel uit In die optiek moeten we ook het karikatu- innert: 'ik (...) riep de schimmen op van al van Elsschots vaak subtiele engeraffi- raal voorgestelde kerkelijk huwelijk van de elementen die hem toen dienstig waren neerde ironie, maar zegetuigen anderzijds Adele zien. Als Laarmans na afloop vraagt: geweest zoals de God waarop hi' haar be- nogmaals van zij n vertrouwdheid en om- 'Wel?', denkt ze dromerig na: 'Ik weet het volen had te bouwen omgenezing te ver- gang met de bijbel. Het gedicht 'Borms' ' niet', zegt zij, 'maar 't is mij toch alsof ik werven'(371). van 1947 laat hi' voorafgaan door een dub- getrouwder ben dan gisteren' (528). In Pensioen bekent Laarmans, als de bel aan de bijbel ontleend motto: 'Ik zag Ook elders dienen we de al dan niet gebeurtenissen complexer worden: 'Ik ver- naar deplaats des gerichts: daar was boos- vermeende invloed van het geloof met de strik me steeds hopelozer, alhoewel het ge- heid' (Prediker III:16) en 'Al uwe minnaars nodige korrel zout te nemen. In Villa des beurde in de pakkettencentrale als het ware hebben u vergeten' (Jeremia XXX:14). Elders Roses trekt de cynische Duitser Griinewald een vingerwijzing Gods is geweest...' (614) vervullen de allusies op de bijbel ook een voorbarige conclusies uit het feit dat de en in Het tankschip ten slotte laat hi' de eige- die as functie. In een bijdrage Els- Noor Aasgaard alleen in Parijs vertoeft. naar van het tankschip verklaren: 'Het ko- schot en de bijbel4 ontdekte de Nederlandse Hi' dacht dat diens vrouw, waarvan ach- pen en verbouwen van de Guadeloupe was auteur J. Datema zelfs een aantal verras- teraf bleek dat zeplots overleden was, Aas- een ware ingeving van Gods voorzienig- se parallellieen met de bijbel, vooral in gaard in de steek had gelaten en hi' wou heidgeweest' (675). de Laarmans-boeken, waarvan er meer dan hem troosten met: 'Och man, zij had mis- Ook deze voorbeelden kunnen met een als een 'dubbelverhaal' zou moetenge- sc hien minder schuld dan u denkt. En heeft zovele andere aangevuld worden. Het lezen worden. Hi staaft zijn betoog met tal Jezus de overspelige vrouw niet tot zich ge- merkwaardige is dat, ofschoon ze in de van voorbeelden. nomen?'(49). Aan het slot van Kaas vraagt meestegevallen produkten zijn van Els- 280 DE AANWEZIGHEID VAN HET CHRISTENDOM IN HET WERK VAN ELSSCHOT schots ironie, ze haast als lvanzelfsprekend' schijnen en nergens kwetsend zijn. In iedergeval geeft Elsschot de indruk dat hi' goed op de hoogte was van kerkelijke zaken en, waar het pas doet, han- teerde hi' j ook 'priesterlijke' taal. Nadat Pol Van Domburg in De verlossing pastoor Kips had neergeschoten en hi' tegelijk om een priester riep, haalt zijn dochter er 'een wit- heer' uit de naburige abdij Negenbergen bij. Ze blijft echter in het ongewisse of haar vade , r al dan niet verdoemd is omdat hi' ook nu niet gereageerd heeft op het teken van depriester en sterft. Maar de pater antwoordt: 'Wees maar getroost. Ik geloof wel dat hi' berouw heeft gevoeld. En bij de Heer is barmhartigheid. Bij hem is over- vloedige evade. Hi' zal ons verlossen van al onze boosheden'(233). Elsschot hield ervan met felle contrasten te werken. Wat diegenade betreft, let hi' in Het tankschip uitgerekend in de mond van de cynische Boorman de woorden: 'De heilige Thomas moest immers al die wonden zien en betas- ten? En ik ben er zeker van dat hi' j ook dan nog niet geloofde want het geloof, in wat dan ook, wordt iemand ingegeven. Het is eengenade, begrijpt u? Men gelooft in zijn meisje, in een betere toekomst, in God, in in' mijn tankschip of men gelooft er niet in (668-669). Los van de context, waarin dit eschreven is, klinkt deze taal toch wel g verrassend, als ze door een agnosticus of een vrijdenker gesproken wordt. Dat Elsschot Laarmans /Boorman nog tot andere dergelijke formuleringen in staat was, bewijst ook het fragment in Li j- men, waar Boorman Laarmans, onder de titel 'Eert de doden', de tekst laat opschrij- yen ter aanbeveling van de lijkkoets van de al even cynische begrafenisondernemer Korthals en Zonen uit Gent, aanvangend met: 'De katholiekegodsdienst, die in het sterven niets anders ziet dan de dageraad van het eeuwige leven, heeft wijselijk voor- geschreven dat de teraardebestelling de grootste plechtigheid moet zijn waarmede de kinderen Gods op aarde vereerd wor- den...'(341-342). En dan is er, niet te verge- ten, nog het onderricht in 'de christelijke lering', dat Laarmans in Tsjip noodgedwon- gen aan zijn dochter moet geven om haar te laten dopen, eer ze kerkelijk kan trouwen. Ook hiergeeft Elsschot blijk van zijn parate kennis terzake, al zegt hi' na de vraag van zijn dochter of er werkelijk een God be- staat: 'Of er een God is. Een vraag waar ik to en op zie als teen de Himalaya. Al die jaren heb ik min afgrond kuis gedekt ge- houden en ik zal hem op deze dag zeker niet ontbloten. Ik ze g haar dus maar dat ik hoop van wel, maar dat een klerk zoals ik dat niet kan uitmaken'(526). Hi' ontwijkt veiligheidshalve het antwoord. Het dwaallicht, 'een tocht naar Bethlehem'? Bij dit laatste dringt zich toch wel de bedenking op, in hoeverre die bestendige aanwezigheid van christelijke en bijbelse elementen in het werk van Elsschot alleen maar stijlfiguren zijn die zijn ironie, het wa- pen bij uitstek in zijn cynische levenshou- dingzetten. Zeker is dat Elsschot , kracht bij de structuren van kerk en christendom geen goed hart toedroeg en vermoedelijk heeft hi' ook nooit de behoefte gehad om christen te worden. Wel is het zo dat zijn werk doordrenkt is met eengrote meewa- righeid om het menselijk tekort en de on- macht om hetgoede te doen. Het getuigt bovendien van een sterk mededog,en een medelijden met al diegenen, die door het leven of de samenleving 'misdeeld' zijn, kortom met de menselijke schamelheid. Elsschot had daarbij een reeel besef van goed en kwaad. Tot in zijn gedichten zijn er verzen die daar op wizen. In 'Aan Fine', zijn vrouw, verklaart hi': Gij zijt een beeld van 't goede dezer wereld, het helder lichtend goddelijk ware dat niet kan tanen daar het eeuwig is.' (728) In hetgedicht 'Tot den arme' laat hi' de ik-figuur 'ter kerke gaan / en biechten mine zonden' (733) en in '0 Jeugd!' vraagt hi' j zich af: Is 't God die mij verlaten heeft en Satan mij tot dienstknecht geeft? (740) Te WERNER SPILLEMAECKERS Is Kamiel Top een zoon van Willem Elsschot? n 1978 publiceerde de Vereni- nengedichtenbundels, waarvan de eerste ging van Westvlaamse Schrijvers in 1941 bij een prestigieuze uit evert in I een Kamiel Top-cahieri, met een Antwerpen, hi' was toen pas achttien! fotoportret door Luc Van Brabant, een foto- Dat intrigeerde mij. Naarmate ik meer over kopie van het handschrift van Kamiel Top, hem vernam, kreeg hi' duidelijker contou- twaalfgedichten, een summiere primaire ren, maar doken er ook nieuwe vragen op. en secundaire bibliografie, een gedicht van Over zijn aanhouding door de Gestapo. Marc Braet over Kamiel Top en een - onbe- Over zijn ouders, eenvoudige mensen, die trouwbaargebleken - opstel van Roger in 1959, ze waren toen beiden zesenzestig, Pieters. hun landelijke grond, waarop ze geboren Waar hi' kort na de oorlog bij zijn engetogen waren, verlieten en in Gent gin- overlijden nog uitvoerig al dan niet trane- gen wonen. Omdat hun enig kind er zijn rig werd herdacht, werd het spoedig stil regentendiploma behaalde? Het intrigeert rond Kamiel Top. Hi' verdween uit bloem- te vernemen dat hij, teen zijn kansarme lezingen en naslagwerken. Het cahier uit afkomst in, zoveel toen vooraanstaande 1978 verbrak die rust. Voor mij was het literatoren in zijn kort leven heeft gekend. aanleiding om met wisselend succes infor- Kansen en mogelijkheden, of net niet? En ik matie tegaren over zijn leven en werk. Ik herinner mij de schok, toen ik, nog altijd bij vlei mij met de gedachte dat mijn drukke de lezing van het cahier uit 1978, stootte op correspondentie met de overt ens bereid- een naam als een boegbeeld: Willem Els- willige gemeentebesturen van De Panne en schot. Wat ik steeds als onmogelijk had op- Nieuwpoort daar in de streek iets heeft op zij gezet, stond hier zwart op wit. Er was gang gebracht. In mijn brief van 17 septem- een relatiegeweest, er zijn invloeden ge- ber 1979 aan de gemeentesecretaris van De Kamiel Top en Willem Elsschot, weest van Elsschot in het werk van Top ze Panne vroeg ik of er in zijn gemeente een voorjaar 1938, St.-Idesbald. hebben mekaar ontmoet. Meer staat er ei- oorlogsmonument was waarop Kamiel Top genlijk niet. Maar voldoende om een ad'- vermeld staat. Het antwoord was negatief. tief in een heelgedicht te verklaren. Noch in Adinkerke, noch in Nieuwpoort Nog in datzelfde jaar 1979, na de stond zijn naam vermeld op een oorlogs- voorstelling van Zwijgen lain niet verbeterd monument. Op 8 mei 198o echter besliste kreeg. Toch beschikte ik al die tijd over worden, een boek ongebundelde teksten van de Gemeenteraad van De Panne, waarmee slechts tweegedichten en wat bio-biblio- Willem Elsschot, in degalerie 'Sfinx' in Adinkerke thansgefusioneerd is, met al e- grafische gegevens in een bloemlezing2. Antwerp, en kon ik mij laten voorstellen meenheid van stemmen, om de benaming Deze op het eerste gezicht traditio- aan Walter De Ridder. Ik viel met de deur 'Kamiel To we voor een nieuwe straat nelegedichten vielen hoe dan ook op. in huis en vroeg Elsschots charmante oud- voor te stellen en over te maken aan de Was er enerzijds de nuchtere zegging, de ste zoon wat de naam Kamiel Top hem zei. Koninklijke Commissie van Advies voor `nieuwe zakelijkheid' en het 'gewone' Uit zijn spontane, vertederde reactie wist ik Straatnaamgeving. Bij een bezoek aan woordgebruik, anderzijds drong een door onmiddellijk dat Kamiel Top voor Willem Adinkerke in augustus 1982 bemerkte ik merg en been snijdende sound, als hoorde Elsschot niet zomaar een kennis was dat de Kamiel To we een feit was. Zowel men er Gerry Mulligan in, zich op. Ik heb geweest of een toevallige correspondent. de straat als een aantal sociale woningen ze tot op het bot ontleed, op zoek naar hun Vermits de zoon zich hem zeergoed herin- waren toen nog in afwerking binnen een geheim. Zo kwam ik ondermeer tot de ont- nerde, mocht hieruit besloten worden dat kleine verkaveling in de onmiddellijke hutsende vaststelling dat ze beide slechts Kamiel Top zowat een vriend aan huis nabijheid van zijn geboortehuis. een adjectief bevatten. moet' geweest zijn in 'Kerkepanne, In het cahier uit 1978 verscheen ook Kamiel Top intrigeerde ook mij, Elsschots buitenverblijf in Sint-Idesbald. een merkwaardige oproep tot de lezer om meer en meer. Sinds 1979 wist ik dat ik Een merkwaardige geheugenfeil van Walter de 'meer dan honderd(onuitgegeven) ge- daarin niet alleen stond. Die tweegedich- De Ridder bevestigde dat; volgens De Rid- dichten van Kamiel Top' en de 'Top-docu- ten waren zo onverwoestbaargebleken dat der was Top in het begin van de oorlog ge- mentatie terug te vinden, onder de flitsen- ik nieuwsgierig werd naar hun maker. storven. Elsschot verkocht 'Kerkepanne' de titel: 'Kamiel Top intrigeert ons!'. Adinkerke, waar hi' in 1923 geboren was, kort na het uitbreken van de oorlog zodat , Deze woorden waren de exacte in wat voor eengezin? Flossenburg, waar de bezoeken aldaar van Top aan de familie uitdrukking van een gevoel dat mij een hi' j in 1945 gestorven was, waarom en hoe? De Ridder abrupt een einde namen. Dit feit kwarteeuw lang meer en meer in de ban Waar lag Flossenburg? Zijn twee versche- en de dood van Top waren in het geheugen 282 IS KAMIEL TOP EEN ZOON VAN WILLEM ELSSCHOT? van Walter De Ridder tot een en hetzelfde Vanaf 1936 bezoekt Kamiel Top de g eheel versmolten. Rijksmiddelbare Jongensschool in Nieuw- Dankzij het gemeentebestuur van poort. Roger Pieters, zijn oud-medeleerling: De Panne kwam ik in contact met Gery 'Het duurde weken eer hi' j contact met ons Florizoone, dichterlijke laatbloeier, pastoor zocht. Misschien was het schuchterheid van de Sint-Magdalenakerk in Brugge, en maar datgeloof ik niet want bijna op dorps- en klasgenootje van Top in het basis- staande voet klampte hi' de leraars aan en onderwijs. Toen Gery Florizoone bij een lie met hen, tijdens de recreatie, de speel- vliegtuigongeval om het leven kwam, ver- plaats op en af, fits waar wij nooit zouden loor ik een vriendelijke en behulpzame ge- aan gedacht, laat staan gedurfd hebben". sprekspartner en correspondent, en Kamiel Tops leer- en nieuwsgierigheid lig- Top een bona fide getuige. Via Florizoone Brief van Kamiel Top aan Willem Elsschot. gen aan de basis van de verhouding Els- kwam ik de enige nog in leven zijnde on- (Erven De Ridder) schot-Top, en niet, zoals Pieters beweert, derwijzer, deze van het eerste studiejaar Karel Jonckheere, 'die hen te Sint-Idesbald, van de Gemeentelijke Jongensschool in bij Koksijde, samenbracht". Kamiel Top Adinkerke, op het spoor. Meester Eugeen ies,h4ei -r y Airt-ard had in oude nummers van het school- Vandenbussche schreef mij in oktober 1981 b1 De Pi 'l dat toen al ter ziele was, een met trots dat nenhij To p had was leren een lezen leerzuch, schrij- gepubliceerde brief van 27 november 1933, ven en reke. 'Kamiel 4, 1-84,' It'Likvve door Elsschot aan de school in Nieuwpoort tige, dromer, eigenzinnig, eenzaat, had til....—tve gericht, ontdekt. Deze publikatie is de aan- geen contact met medeleerlingen. Steeds al- leiding voor de dan 14-jarige Top om het leen'. Hi' herinnert zich Top vijftig jaar later 0,4 initiatief te nemen. Hij stuurt Willem Els- 4,-- ri- nog zeer goed, omdat 'hi' ook een uitblin- d, —4 schot een eerste van 8 brieven en I 'post- ker was, om de ± so jaar had ik er zo een.' kaart',geschreven tussen 21 april 1937 en 'Hi' woonde op de wijk Oosthoek in een 7 november 1940 en mij bereidwillig ter in- werkmanswoning nevens min ouders hues. j zage gegeven door wijlen Walter De Rid- Hi' kwam veel bij mij 's avonds om uitleg der. De antwoorden van Elsschot zijn niet en met vragen. Doorsnuffelde mijn biblio- bekend. theek, deed boeken mee en vragen!!'. OC.> -La a -ea' Over de brief uit 1933 van Elsschot Florizoone zelfgetuigde over zijn el. zretta.Akicky ft b4 p.- schrijft Top vier jaar later: 'Die brief loo pt klasgenoot in het achtste studiejaar. Beiden 441.4.Ar,if over van vriendelijkheid. Begrijpelijk, dus, waren 11jaar in 1934 en kwamen, door elk %AIN dat ik het aandurf U ...om eenphoto te twee studiejaren over te slaan, in het laatste verzoeken!.' Top helpt 's zondags de biblio- jaar van het basisonderwijs terecht bij de in thecaris de Willemsfondsboekerij open te de streek vermaarde Meester Gabriel Vlae- houden. Daar las hi' reeds Tsjip en Een ont- mynck. Het kerkplein in Adinkerke is thans maar zonnig werd als Meester Vlaemynck g oochelin g. Hi' vraagt Elsschot of het waar is naar hemgenoemd. lemand als een non- lesgaf in aardrijkskunde. dat deze een vervolg op Tsjip gaat schrij- co nformist, die niet naar te even leerstof In 1936 verhuist het gezin Top naar ven, en neemt zich alvast voor de bibliothe- omkeek, niet naar lesuren, en eigenlijk geen Nieuwpoort. In de middelbare school al- caris aan te zetten de andere boeken van enkele waarde had als opvoeder', aldus daar is een van zijn medeleerlingen Roger Elsschot aan te kopen, zodat hi' ze kan Florizoone, die meer respect heeft voor Pieters, de latere auteur van het opstel in lezen. Vlaemynck dan uit deze woorden moge het cahier uit 1978, en een van zijn leraars Het antwoord van Elsschot is niet blijken. 'Hi' kafferde voortdurend zijn 'on- is Karel Jonckheere. Al zijn oud-leerlingen bekend, maar uit twee amateurfoto's, die gens (uit): verweet ze voor pretentie-man- getuigen dat hi' een schitterende, enthou- bij de brieven worden bewaard, blijkt dat netjes, karnemelkhoofden en door heel zijn siasmerende leraar was. Velen, die ik aan- een jaar later Elsschot en Top mekaar ont- indringende sofismen, waarin hi' zichzelf schreef, verwezen mij naar jonckheere. Ik moet hebben, vermoedelijk op het buiten- handig ophemelde, lie de rode draad van heb steedsgeweigerd de stap te zetten. Na- verblijf van Elsschot. Op de eerste foto communistische ideologie.' Wanneer men dat enkelen, wellicht verwonderd over mijn staan beiden samen afgebeeld, op de verneemt dat in de zomer de klasdagen tot eigenzinnige houding, mijn mening priva- tweede, met alleen Top, werd op de rug- 18 uur uitliepen en Vlaemynck zijn leerlin- tim reeds hadden moeten bijtreden, kreeg zijde in het handschrift van Top vermeld en gen ondermeer qua algebra het compleet ik, helaas, het objectief rote gelijk bij de door hem ondertekend: 'Uitgenegenheid, programma van de humaniora (sic) mee- p ublikatie in 1984 van wat de Verzamelde aan de beer Alfons De Ridder, 24.4.'38! gaf, ziet men een sociaal bekommerd on- Gedichten van Kamiel Top had moeten wor- Nog een twee weken later plaatst derwijzer van het oude type oprijzen, die den3. Top de datum '6 mei 1938' (hij is dan zijn kinderen van eenvoudige lieden hoger- En ook dat intrigeert. Karel Jonck- 15 jaar) onder het 42 bladzijden tellende op wilde stuwen door ze een harde disci- heere was een schitterende leraar, was hi' handschrift van zijn verhaal Een Begrafenis. pline op te le en en zichzelf daarbij even- het maargebleven, met een breedgevlerkt Remi De Cnodder vertelde mij dat hi' na de min ontzag. Top stierf als lid van een vaderinstinct, die de kool en degeit wilde oorlog een bundel papieren aan het Archief communistische verzetsgroep. Florizoone sparen, die veel wist en nog meer ver- en Museum voor Vlaams Cultuurleven in situeert in dit laatste studiejaar in de 'on- zweeg. Maar een root auteur was hi' niet, Antwerpen heeft geschonken. Top zou gensschool in Adinkerke de kiemen van en evenmin eengroot dichter. Willem De Cnodder deze documenten hebben zijn communistisch gedachtengoed. Ook Elsschot wel. Kamiel Top had dat zeer overhandigd, toen de oorlogsomstandig- Florizoone zag Top als een koppig, nukkig vroeg al aangevoeld. Elsschot was zijn heden voor hemgevaarlijk werden. Dat kind, een 'on en met een groot hoofd, die literaire vader. Top vereerde hem, maar Een Begrafenis klaarblijkelijk bij deze bundel voortdurend aan 't dromen was, en alleen vreesde tegelijkertijd zijn invloed. hoorde, laat vermoeden dat Top aan dit IS KAMIEL TOP EEN ZOON VAN WILLEM ELSSCHOT? 283 verhaal veel belang hechtte. Het staat, Top en vraagt Elsschot om raad: Wachten tot De zegt het zelf en verscheidene der volgende Beiaardier af is of Een Begrafenis wat uitwer- brieven handelen ergedeeltelijk over, on- ken om ze in Werk te doen herpubliceren. der invloed van Elsschot. De zesde brief, van 18 maart 1939, Op 1 oktober 1938 schrijft Top ont- dankt voor 'uw raad betreffende dat bij goocheld te zijn, omdat Elsschot hem ti' werken. Mr Jonckheere vindt ook, dat ik dens het verlof niet heeft bezocht, hoewel die Begrafenis niet te lang ma rekken. hi' j dat beloofd had. 'Ik zit nu in het IVe Andersgaan al de menschen we voor het Middelbaar ('t zelfde van Tilde atheneum) gedaan is, zegt hij.' Door het Antwerpse en krijg les in 't Nederlandsch van WillemsfondsJeugdverbond, 'dat U mis- mr Jonckheere.' De formulering wijst erop schien kent', wordt Top gevraagd om mee dat Jonckheerepas dan, dus anderhalf jaar te werken aan 'Vlucht'. na Elsschot, in Tos leven komt. Karel In de zevende brief, van 6 april Jonckheere heeft zijn leerlingen opdracht 1939, is Top eindelijk klaar met De Beiaar- g egeven een schrijver te bestuderen en 'Ik dier. 'Ik stuur U hierbij een exemplaar er heb Ugenomen, omdat ik Uw werken mis- van. Misschien wil U het eens doorbladeren schien wel aan het hoofd van de moderne engebeurlijke opmerkingen er op aanteke- Vlaamsche litteratuurplaats.' Hi' kondigt nen?' De schrijftrant is anders dan Een Be- de verschijning aan, 'eerstdaags, van een grafenis, 'want ik zoek nog altijd naar mijn novelle in "Voetlicht". Ze heet: "Een Begra- eigen stij,l en ben heelemaal niet zeker hem fenis" en isgeschreven in Uw trant. Ik bereikt te hebben in 'De Beiaardier'. Tot Handschrift van Kamiel Top van zijn vreesde eerst, dat ze al te zeer op Uw werk slot schrijft Top (zoals in de derde brief) 'Een Begrafenis' — laatste bladzzjde. geleek, en dierf ze niet publiceren. Jonck- over 'uw medaljon', waarvan hi' hoot dat (Archie f en Museum voor Vlaams heere vindt ze echter genoeg persoonlijk.' het klaar zal zijn 'als U met Pinksteren Cultuurleven, Antwerpen) De derde brief, de enige met de ma- komen zal'. chinegeschreven, is gedateerd 16 februari Hoewel Top met de zevende brief 1939. Hi' begeleidt exemplaren van de het afgewerkte manuscript van De Beiaar- lane samenwerking met Snoeck, met wier 2 nummers van Voetlicht, waarin Een Begra- dier kon mededelen, am er een maand na- g fenis verschenen is. Top hoopt op een kri- dat hi' in de vijfde brief had geschreven uit- toenmalige beheerder, Mevrouw Batta- tiek 'zonder er doekjes om te winden'. Hi' genodigd te zijn geweest door Adriaan Van Snoeck, hi' een hartelijke relatie onder- vreest weer dat zijn stijl al te zeer onder in- der Veen is dit verhaal nooit verschenen., houdt, begint met uitgerekend dit j aar boek vloed van die van Elsschot staat. Voorts is Althans niet in Werk dat slechts een jaar- 1943? er sprake van 'uw medaljon', waaraan Tops gang kende, van januari tot december 1939, Hierbij weze een detail aangestipt vriend (Emiel Fryns?) werkt. maar waarin 45 auteurs op samen 840 blad- dat enerzijds erop kan wizen dat Elsschot De volgende dag al reag eert Els- zijden publiceerden. Jonckheere schrijft in bij zijn zakelijke vriendin is opgekomen sc h ot met een brief aan niemand minder zijn 'woord vooraf' van de heruitgave van voor opname van dit gedicht, maar ander- dan Jan Van Nijlen4. Elsschot is enthousiast, Tops 2 bundels in 1984 dat het 27 bladzij- zijds een vreemd licht werpt op een mate- vraagt zijn vriend het te willen lezen, en den tellende manuscript van De Beiaardier loze ambitie, die Top niet deed terugdein- `Mocht gij het goed vinden, toon het dan deel is van de meer dan 250 bladzijden ma- zen voor slimmigheden. Deze karaktertrek eens aan Jan Greshoff?'. Deze brief lijkt mij nuscript die hi' niet wenst vrij te geven. en het opscheppen met zijn relaties, wat Terloops noteer ik dat de redactie van kindsbeen af aanwezig was in het aan- fundamenteel. Enerzijds heeft Van Nijlen de novelle inderdaad doorgegeven, met als van het letterkundig maandschrift Werk pappen met zijn leraars, moet uiteindelijk gevolg dat Top kansen krijgt in Nederland, bestaat uit Ed. Hoornik, A. Van der Veen wrevel en weerstand afgunst en wellicht maar anderzijds blijkt bovendien uit een (die via depiste Elsschot-Van Nijlen-Gres- uiteindelijk haat hebben opgeroepen bij hoff Top zou uitnodigen), Jan Schepens, generatiegenoten. De oudste mij bekende niet ondertekende negatieve recensie over vriend van Elsschot, en Johan Daisne, die publikatie van Ontmoeting dateert van p te bundel in Het Vlaamsche Land van 1 september 19415 dat Van Nijlen on- Top het jaar daarop zou opnemen in zijn november 1942 in Podium, blijkbaar een bloemlezing. De vraag kan gesteld worden bloemlezingenreeks, samengesteld door on- dertussen ook degedichten van Top ging o f Elsschot dan wel Jonckheere de aandacht dermeer Frank Me land een medestudent waarderen en zijn mening niet voor zich van de men teller op Top zou gevestigd aan de Normaalschool. De Podium-versie heeftgehouden. Met de vierde brief, eerst 18, dan hebben. (de oudste, 1942) en de Snoeck-versie (1943), In 1939 begint Top zijn studie aan de evenals de publikaties van na Tops overlij- 21 februari 1939 gedateerd, dankt een opge- Normaalschool in Gent. Hi' frequenteert er den in bloemlezingen - Ontmoeting werd luchte Top voor 'Uw bemoedigende brief'. in geheime vergaderingen Paul Rogghe en niet in de bundels opgenomen - verschillen In een postscriptum kondigt Top aan dat hi de 17-koppige Faun-groep, waartoe onder- lichtjes onderling. Maar in verband met de aan een nieuwe novelle De Beiaardier werkt. meer Mark Edo Tralbaut behoort. Hi' kent relatie Elsschot-Top is er mijns inziens een Ten slotte meldt hi' 'vandaag', dus op 21 fe- Johan Daisne persoonlij,k die hem met drie veel belangrijker verschil. In alle publika- bruari, een brief van de 'heer Van Nijlen' gedichten in 1940, Top is dan 17, opneemt ties isOntmoeting opgedragen aan Prof. ontvangen te hebben. in de bloemlezing De nieuwe dichtersgenera- Hegmans, een leraar aan de Normaal- In de vijfde brief, 11 maart 1939, ver- tie in Vlaanderen. Hi' j heeft er weer een school, voor wie Top een rote verering nemen we dat Een Begrafenis in handen is merkwaardige leraar, Prof. Adrian He had. Welnu, in de Snoeck-versie is de op- geweest van Greshoff, die ze ter lezing gaf mans, aan wie hi' het schitterende gedicht dracht aan Prof. He mans vervangen door as n (Adriaan) Van der Veen, redacteur van Ontmoeting opdraagt, dat ondermeer gepu- het woord 'dissonante'. Ik veronderstel dat Werk, met als gevolg dat Van der Veen Top hoe dan ook - en het woord 'disso- Kamiel Top uitnodigt om iets op te sturen bliceerd wordt in Snoecks Groote Almanak 1943. Is het toeval dat Elsschot zijn jaren- nante' kan erop wizen dat hi' er zich van voor Werk. Top werkt nog aan De Beiaardier IS KAMIEL TOP EEN ZOON VAN WILLEM ELSSCHOT? 284 ber 1940. 'Ik hoop dat U mijn lang wachten van schrijven zult excuseeren: ik dacht dat een brief van U zou volgen. Nu, ik begrijp best dat U het zee druk hebt.' Top heeft atiknoeling blijkbaar toch een exemplaar van De leeu- wentemmer mogen ontvangen. Betekenisvol, (DISSONANTEJ wanneer men uit de gepude Brieven bliceer van Elsschot verneemt dat deze eer weini- g en te beurt viel, zoals Andries Kaas, Daan Boens en Jan Van Nijlen, 'zeker na Gres- ik heb dacrjuist den Dood ontmoet, professor ; hoffs emigratie Elsschots beste vriend.'6 Dat Elsschot aan Top niet meer g e- hij hield rnij op, daardooi kom ik te boat. sch r even heeft tussen de voorlaatste en de It Schijnt dat'cle tram verpficht is bait 1‘,1 makers, laatste brief uit deze reeks, heeft alles te maken met het uitbreken van de oorlog. pis er een' lijkkoets op de sporen stoat. Op 29 oktober 1940 schrijft Elsschot aan Andries Kaas: 'Op 't oog zou blik en ik niet kunnen schrijven want ik heb een gevoel alsof ik in een irreeele wereld leef.'7 Het regen4e op betzwarte !deed der 'Norden, En eerst op 4 november 1940 bedankt hi' de heeren 'zetten hunnen kraag omhoog. Jan Schepens, die dochter Ida in de meida- g en onderdak heeft geboden. Omstreeks Men kon nett zien of, 'I linen wai of tranen, dieperiode ook wordt 'Kerkepanne' ver- in. elk lova', gein oogen bleven drwg. kocht. Uit het felt dat hier de mij ter be- schikking gestelde briefwisseling, door de omstandigheden afgerond, ophoudt, moet Ook op den tram gang elk het hoofd ontblooten, niet noodzakelijk besloten worden dat het contact tussen Kamiel Top en Willem Els- toen men de kransen op de Iiikkist lei. schot verbroken zougeweest zijn. Was Wil- Lk wee niet of, `t een deer was of eel, -dame, lem Elsschot, die een vrij beroep uitoefende en voor eengezin te zorgen had, op zijn ge- itcloch de Dood was olieszinds er boortestad teruggeworpen, omdat, indien hi' het buitenverblijf niet verkocht had, ver- toeven aan de kust, die in een spergebied lag, onmogelijk was, dan was de kustbewo- Profesor,,geef geen ocht op mijn verstrooidheid ner Top , omdat hi' student in Gent was , wartneer ik mar den,regen kirk door 't roam paradoxaal genoeg mobieler geworden. Van Marcel Schippers vernam ik dat Est was zoo bitter vroeg ook in den morgenw deze Top in 1940 in Antwerpen eenmaal heeft ontmoet in een café op de Groen- 'k blip( denken Gan dien doode zonder naam. plaats. Hi was in het gezelschap van an- dere jongeren. Dat het 'Rubenshof', een van Elsschots stamcafes, op de Groenplaats g elegen was en is, weze hier zondermeer Komiel TOP. aangestipt. Schippers bezorgde mij ook de fotokopie van een zeer korte brief uit 1943 'Ontmoeting' in Snoecks Groote Almanak 1943. in het handschrift van Top waarin deze naar Schippers' adres in Antwerpen een foto stuurt. De ondertussen overleden Schippers, aan wie Top een gedicht op- bewust was — een oneerlijkheid be in om die bloemlezing, ken ik persoonlijk. Ik wou droeg, had beloofd mij deze (pas)foto te be- Elsschot, die voor hem — daaraan moet niet g raag uw oordeel kennen, over deze zes zorgen, wanneer hi' die zou gevonden heb- getwijfeld — de belichaming was van de verzen.' In Gent is er weinig tijd voor ben. Dat is helaas nietgebeurd. Waartoe g rote auteur, niet te kwetsen. proza, vanwege zijn studie aan de Nor- deze foto moest dienen, heb ik evenmin In de achtste en laatste brief, van maalschool. En hi' j vraagt: 'Komt U dezen kunnen achterhalen. Toch blijkt uit deze 18 maart 1940, wordt voor het eerst over de zomer weer visschen naar de lage vlakten luttelegegevens dat Top contact behield gedichten gesproken. Top stuurt Elsschot aan de zee? Ik dank U vooraf voor uw met Antwerpen. het op dezes raad geretoucheerde gedicht moeite, betreffende die vaerzen, en eindig In 1941 verschijnt Het open Venster, Werkmanskind op, 'samen met vijf nieuwe. met mijn zeer genegen groeten.' Hi' geeft de eerstegedichtenbundel van Kamiel Top, "Werkmanskind" zal met "Madonna" en als zijn adres in Gent dat van de Rijksmid- bij de prestigieuze Antwerpse uitgeverij "Het oude Huis" binnenkort in een bloem- delbare Normaalschool op, waar hi' intern De Nederlandsche Boekhandel. Top was toen lezing "Jongste Dichtersgeneratie", bekos- is. 18 jaar. Dat hi' als debutant moest aanbevo- tigd door den "Vlaamsche Gids", verschij- Het negende en laatste geschrift uit len worden lit voor de hand. Jonckheere,g nen. Johan Daisne, den samensteller van deze reeks is een 'postkaart' van 7 novem- laat deze verdienste boudweg op zijn naam IS KAMIEL TOP EEN ZOON VAN WILLEM ELSSCHOT? 285 schrijven, weze het slechts op de flap van in de Groote Snoecks Almanak.In 1946 zou Maar het maakt je alert voor al wat deze de ins984 heruitgegeven gedichten. Welke postuum bij 'Snoeck' nog een tekst over man, die om de haverklap genoemd wordt invloed kon de toen34-jarige Jonckheere, jazz verschijnen, vermoedelijk bezorgd in verband met Kamiel Top, met zijn leer- zelfpas in het fonds opgenomen, doen gel- door iemand van de Faun-groep. ling wel heeft aangevangen, de begrafenis den? Walter De Ridder verzekerde mij dat Kamiel Top is als schrijver en dich- van 250 bladzijden manuscript, om welke zijn vader zeer goed bevriend was met ei- ter slechts 21 jaar geworden. Op 14 april reden dan ook, inbegrepen. Er blijven ons g enaar Pelckmans. Mijn vermoeden dat 1944 is hi' door de Gestapo aangehouden, maar een dertigtal gedichten over. Maar zij Elsschot wel eens — minstens mede — aan de volgens de meeste bronnen de morgen zelf volstaan. basis van dezepublikatie kon liggen, werd dat hi' als opvolger van Karel Jonckheere Door de brieven van Top aan Els- niet tegengesproken. Vergeten we niet dat het ambt van leraar aan de MiddelbareJon- schot valt een stuk sluier we g en komt een de laatste brief niet meer overproza, maar gensschool in Nieuwpoort zou opnemen. helepiste (Jan Van Nijlen-Jan Greshoff- uitsluitend overgedichten handelt en dat Kamiel Top overleed op 4 maart Adriaan Van der Veen) bloot, die jaren han- de recensent van Het Vlaamsche Land, welis- 1945 in het concentratiekamp van Flossen- dig bedekt is gebleven. waar met tegenzin, de lof vermeldt voor burg. Vraag is wat het aandeel is van wie Tops gedichten van Jan Van Nijlen. en waarom. Ik ben ervan overtuigd dat er In Sirene 8 verschijnt het interview Toen ik besloten had dit leven en moet verdergezocht worden. Dat zijn we dat Kamiel Top afnam van degene, wiens werk tegaan onderzoeken, kwam ik vrij verschuldigd aan Willem Elsschot, die werken hi' 'misschien wel aan het hoofd vlug tot de overtuiging dat dit alleen zinvol rechtvaardig was, en tolerant en enthou- van de moderne Vlaamsche litteratuur 1 kon door veldwerk. De teksten van Karel siast. plaatst. Deze publikatie op zich wijst nog- Jonckheere en van Roger Pieters — en van Belangrijkste vraag is of Kamiel Top maals op de contacten van Top met de stad anderen in hun spoor — zijn onbetrouwbaar. dat waard is. Zijn werk is het alleszins. In van Elsschot. Het redactiesecretariaat van En ik ben ervan overtuigd geraakt: gewild de Nieuwe Zakelijkheid behoort het tot het Sirene isgevestigd bij J.(ack) Verstappen in onbetrouwbaar. Er wordtgemanipuleerd sterkste van zijn generatie. En hi' had een Antwerpen. Redactielid F. Swerfgeest (alias en verzwegen. De vraag is: Waarom? thema. Zoals allegroten slechts een. De Remi De Cnodder) is Antwerpenaar. Welk Een element is Elsschot. Als Jonck- dood. Of hi' het dichten zou gelaten heb- verband is er tussen dit interview en depu- heere schrijft3: 'Top zou het dichten mis- ben, is dan ook de vraag van een pedante, blikatie van de eerstegedichtenbundel? Bij schien ookgelaten hebben, zijn proza, sa- puntengevende leraar. Het antwoord is im- de voorbereiding van dit interview, dat, net men een 15o blz., werd peziger. Hi' werd mers: Ja. Hi' zou het dichten gelaten heb- als zijn eerste gedichtenbundel, in hetzelfde ook rijper en zijn omgang, al was het maar ben, omdat hi' wist dat hi' vroeg zou ster- 1941, in hetzelfde Antwerpen verscheen, (sic) hengelend (sic), met Elsschot, kan hem ven. Of leven in zijn werk. moet Top Elsschot vrijwel zeker nog in alleen maar nuchterder en tot beter levens- Maar dan- de rechtvaardig- Antwerpen ontmoet hebben. bekijker hebben gemaakt. Ik had hem ook heid het complot van het stilzwijgen op te In 1943 is er van Jonckheere geen (sic) in betrekking gebracht met (volgen de blazen. spoor, wanneer de tweede bundel, Van Zee namen Luc van Brabant, Paul Rogghe en en Visschers,9 verschijnt in eigen beheer. Johan Daisne)...', dan wordt men als lezer Emiel Fryns, die de lino's sneed, schreef mij stil van zoveelpedanterie. NOTEN dat Top de uitgave volledig zelf betaalde. Jonckheere is wel voorzichtig ge- De 250 exemplaren zouden trouwens in noeg om niet uitdrukkelijk te schrijven dat 1 VWS-cahiers, Jrg. XIII, nr. 3/A, herfst 1978. enkele dagen uitverkocht geweest zijn. hi j Top met Elsschot in contact heeft ge- 2 Dr. Paul De Ryck, Vlaamse Dichtkunst van deze Tijd, Lannoo, Tielt, 1951. In Gent verschijnt het gedicht Ontmoeting bracht, want dan zou hi' j gelogen hebben. 3 Kamiel Top, Het open Venster, Masereelfonds, Gent, 1984. 4 Vic van de Reijt, Willem Elsschot, Brieven, Em. Querido's Uitgeverij B.V, 1993, pag. 338. Een lijkkoets in 1937 in Antwerpen. (Verzameling mevr. R. Merhottein-Smits) 5 'Wat Jan Van Nijlen, die ik toch een genietbaar dichter acht, bewogen heeft tot de beminnelijke maar onverantwoordde (sic) uitspraak, als zou de taal van Top ongemeen zuiver zijn voor een jongen Vlaming, kan ik niet begrijpen.' 6 Vic van de Reijt, op. cit., pag. 397. 7 Vic van de Reijt, op. cit., pag. 401. 8 Sirene, halfmaandelijks blad voor kunst en letteren, jaargang 2, nummer 20, 15 oktober 1941. 9 Tot in oktober 1995 was ik ervan overtuigd dat deze bundel onvindbaar was. Noch het A.M.V.C., noch de Stadsbibliotheek in Antwerpen bezitten hem. Tijdens de eindredactie van dit opstel vernam ik dat er zich een exemplaar bevindt in de Koninklijke Bibliotheek Albert I in Brussel. Departementshoofd Dr. Raphael de Smedt schreef mij op 26 oktober 1995 ondermeer: 'Onze bibliotheek bekwam het werk van dhr. E. Frijns (verantwoordelijk voor de lino's in het boek) op 23 augustus 1943 voor de prijs van 55 BE' — Met dank aan Dr. Raphael de Smedt voor de nauwkeurige informatie. Tevens dank en hulde aan de encyclopedische kennis van Karel De Lille uit leper, die mij op 4 september 1995 naar de Koninklijke Bibliotheek verwees. 286 IS KAMIEL TOP EEN ZOON VAN WILLEM ELSSCHOT? GUIDO GOEDEM Elsschot en het kind De lieve vader zijn zakenwereld, Laarmans en zijn zaken- I n Willem Elsschot mijn vader , wereld Laarmans en zijn familieleven) is (Nijgh en Van Ditmar, 1994) uitstekend geschikt om ook de benadering vertelt Ida De Ridder, dochter van het kind en zijn kinderen in Elsschots van Elsschot, dat zij zich twee totaal ver- oeuvre te situeren. Bij de eerste werken schillende beelden van haar vader herin- moet de aandacht even uit aan naar zijn nert: een jeugdige opgewekte man, een eerstegedichten en vooral naar Een ontgoo- bezorgde vader en liefdevolle, bezorgde cheling. In Villa des Roses en in De verlossing echtgenoot en later dat van een stuurse, komt het kind-thema slechts indirect aan zwijgzame man, de strenge vader wiens bod: in het eerste vrijwel uitsluitend ironi- aanwezigheid verkillend werkte op zijn serend, in het tweede eerder sarcastisch, al huisgenoten. Pas toen de kleinkinderen in richt dat sarcasme zich hoofdzakelijk op de huis kwamen, zag ze weer een jongensach- volwassenen. In de drie werken die Smits tige, guitige uitdrukking op zijn gezicht. rangschikt bij 'Boorman en zijn zakenleven' ' 'Ik herkende de vader uit mijn jeugd' (IDR, (Lijmen, Het been en Het tankschip) komt p . 3o). Het is opvallend dat ze benadrukt het kind alsgegeven niet voor. Enkel in dat die strenge overgangsperiode geen en- Het tankschip duikt het even op waar de kele indruk bij haar heeft nagelaten, een in- geldzuchtige Mijnheer Tasiaux het kind in dicatie dat de figuur van de lieve vader en een korte scene tevergeefs gebruikt als ka- grootvader een beklijvender herinnering talysator om de paniek te neutraliseren die naliet. Om dat te bevestigen illustreert ze ontstaat bij de eerste berichten over de oor- de lieve vaderfiguur met vrij vele anekdo- to een , een p die zijn eigen plannen zou ten: de man die haarzelf en broer Jan, later kunnen doorkruisen. 'Laarmans en zijn za- kleinzoon Tsjip geregeld als bondgenoten kenwereld' beperkt Smits terecht enkel tot meeneemt op zijn tochten doorheen de Kaas, de roman die een keerpunt betekent Willem Elsschot met vrouw enjongste noon, stad; de man die verstoppertje speelt met in het oeuvre van Elsschot, wat ook belang- Jan, in 1917. (Uit de verzameling van de kinderen, die ze op zijn rug rondzeult, rijk is met betrekking tot het gegeven: Maurice Lecluyse, Belle em) die ze leert fietsen en zwemmen, die zieke het kind. Bij 'Laarmans en zijn familiele- kinderen verwent, die ze bemoedigt, die yen' vermeldt Smits de twee belangrijkste een eenzaam kind spontaan mee met va- 'kinderromans', Tsjip en De leeuwentemmer. van de fatale dood en het onherstelbare kantie neemt, die trots is op wat zijn kinde- Daarnaast ook Het dwaallicht waarin het verlies van eengeliefd wezen, van de hope- ren kunnen en maken. Kortom, doorheen kind niet voorkomt en Pensioen waarin het loosheid en depijn om het onafwendbare de anekdotischegegevens het beeld van enkel als aanleiding fungeert voor de vrij lot. Die tragische ervaring wordt uiteraard een man die van zijn kinderen houdt. Ook satirische en verontwaardigde uitbeelding geintensifieerd, omdat de dood in dit ge- in zijn oeuvre zijn duidelijke sporen van van een moederfiguur die het eigen klein- dicht een kind treft en vooral ook omdat in zijn betrokkenheid op het kind en op zijn kind verloochent. Toch ervaart de auteur de woorden van de dichter bier reeds de kinderen aan te wijzen, al zal hi' ze niet erg ook in dit werk enige deernis bij de be roe- contrasterende spanningen te horen zijn vaak vrijmoedig gevoelig verwoorden. vin g die de vrouw moet doorstaan. van cynisme en vertedering, van nuchtere Meestal maskeert hi' zijn bewogenheid hardheid en die p medeleven. voor het kind door een afstandelijker iro- Eerste werken Zijn vier moedergedichten (1902, nie, een enkele maal zelfs vrij scherp sar- Gedichten 1904, opgenomen in Lijmen, 1907 en 1908 castisch. In Kaas is de eerste aanzet te vin- Villa des Roses(1910) zijn tot op zekere hoogte verwant met dit den voor een emotioneel onbevangener Een ontgoocheling (1914) 'kindergedicht'. Ze kennen eenzelfde ton uitdrukking van kindvriendelijkheid, wat De verlossing (1 9 2 ) liteit, eenzelfde thematiek: de dood met be- in Tsjip en De leeuwentemmer nog nadrukke- Bij de verzen die Elsschot voor 1910 trekking tot het geliefde wezen. In het eer- lijker voorkomt. heeftgeschreven, het publikatiejaar van ste, Aan mijn moeder, klinkt de stem van zijn eerste roman, Villa des Roses, komt 'het kind Elsschot' het duidelijkst. In een Eenkort overzicht slechts eengedicht voor waarin het kind opeenvolging van beelden, 'rusten in uw De indeling in perioden die Frans centraal staat: Bij het doodsbed van een kind schoot, gij droegt mij te slapen, 'k hield uw Smitsgeeft in Willem Elsschot, zijn leven, (1908). Het thema van dit gedicht is echter hand in mijn handjes, en sliep zonder vre- zijn werk en zijn betekenis als prozaschrijver en veel minder het kind en de emoties of erva- zen...'(p. 726)* evoceert hi' een ideaalbeeld dichter, 1952 (eerste werken, Boorman en ringen die het oproept, dan wel de ervaring van overgave en geborgenheid en de vluch- ELSSCHOT EN HET KIND 287 ti held van de herinnering eraan 'moeder, van zijn kleinzoon; in Pensioen: de verloo- mij heugen de dagen maar nauw toen ik...' chening van het kleinkind. (id.) Hier spreekt echter ook de dichter, de jongeman die vormen van extraversie De hoofdfiguur in De verlossing, Pol mijdt die zwijgt, maar haar wel omhelst , Van Domburg, heeft drie dochters, die 'wel 'met ogen die blonken' (id.). Het is de stem eens huishouden'(p. 165) spelen: een spel waarin de spijt luidt om het verloren gaan dat cynisch de verhouding van Pol tot zijn van wat was, om het verlies van onbevan- vrouw Sideria verbeeldt; een spel dat op gen liefdesuitingen, om het besef haar ver- een kinderlijke manier vorm geeft aan een driet te hebben aangedaan, om de ver- zielig vOOrleven. Marie die Pol speelt, slaat vreemding die mogelijkerwijze ontstond. Trees als de moeder af, terwijl Anna de rol Willem Elsschot met kleinzoon in Koksijde Enook in dit di ht de gedachte aan de van het kind op zich neemt en 'van 't begin (1933). (Lilt de verzameling van Maurice Lecluyse, Belle em) onafwendbare dood. tot het einde tieren moest als een bezetene' In het kosmopolitische verhaal Villa (p. 165). De drie kinderen groeien uit tot des Roses waarin Elsschot een vrij negatief verzuurde, bazige vrouwen waarvan er beeldgeeft van de kleine burgerij, van een twee als kloosterzusters het ouderlijke huis maatschappelijke stand die zijn heil zoekt ontvluchten en waarvan Anna op een in- inschijnmoraal en grijpgierig eigenbelang, grijpende, niets of niemand ontziende wijze speelt het kind een wezenlijke rol. Toch reageert op de heidense verkettering van duikt het op als een verre aanleiding van de vader. Ze gaat zo ver dat ze zelfs het eengebeuren of als een gegeven dat moet zoontje van neef Frits op een heimelijke wijken voor sterkere impulsen: de Brulots wijze laten dopen. Cynisch ook de houding zijn naar Paris komen wonen om er na het j van Pol Van Domburg waar hi' op een per- afsterven van hun zoontje wat 'meer aflei- fide wijze het zoontje van de graaf gebruikt ding' (p. 11 te vinden; Louise scheept haar om een stuk land te verwerven. Maar die- zoontje af om uit te gaan met Richard. Als zelfde man ervaart ook een enkele maal ge- zij hem ziet staan wachten 'begreep zij dat negenheid voor het kind. Op het neefje, de er voor haar geen zoontje meer bestond... jonge Frits, is hi' zo dol, dat zijn gedrag er maar dat zij een man bezat van vlees en tijdelijk door verandert: 'Zolang Fritsje bloed, die kussen kon en koning was' bleef kreeg Sideria geen klappen, tenzij (p. 85). misschien 's avonds in bed' (p. 165). Elders In deze roman heeft echter het in de roman leeft zelfs even vertedering op. meest ma kindergebeuren te maken Hi' voelt 'werkelijk iets als ontroering' met het as 'e Chico, een substituut voor (p. 172) als Robert, het zoontje van de graaf, het overleden zoontje van Madame Brulot. hem vertelt dat hi' slechts moeizaam de Zij draagt het als een kind bij zich en geeft toelating kon krijgen van de gouvernante het de zoetste namen 'die een moeder voor om bij hem in de werkplaats te komen wer- haar kind bedenken kan' (p. 87). Dat as 'e ken: 'Pa is in Parijs met de actrice en ma in s lingert Madame Gendron in het vuur. Egypte. Wist je dat niet? Maar die rosse Het is haar wraak om de beledigingen die goevernante. Zo'n lefmaakster.' (p. 172). ze aan tafel had te verduren. Naar het En Van Do mburg strijkt hem ontroerd over woo rd van Ida De Ridder heeft Elsschot de het hoofd. dood van Chico echter zelf op zijn geweten. In Een ontgoocheling wordt aan het broers en zussen' (p. 83). Bovendien ver- Zij vertelt dat hi' zat te lezen bij de open kind een belangrijke rol toebedacht. Maar meldt ze dat Kareltje ook fysisch gelijkenis haard toen het diertje op hem sprong. Door wie is dat kind, wie is Kareltje? Is het vertoont met Walter: beiden hebben een een geschrokken afweerbeweging raakt het Alfons De Ridder zelf en zijn de De Keizers groot hoofd. Ten slotte wijst ze op een ana- diertje in het vuur. 'Elsschot ot een vlieg zijn ouders, 'zoals veelal wordt aangeno- logie tussen de families die optreden in Een kwaad kon doen, was zo verbijsterd door men' (IDR, p. 82)? Ook Smits gaat daarvan ontgling en Kaas. Wat het kind-themaooche ditgebeuren dat hi zijn emoties moest ont- in 1952 al uit. Ida De Ridder heeft echter betreft, is het belangrijk erop te wizen dat laden in de beschrijving van het drama. een gedeeltelijk andere verklaring. Door in de beide romans een zoon en een doch- Dan nog liet het hem niet los, want hi j ver- een vergelijking van de karakters, de be- ter voorkomen. Vooral van de beide jon- telde het aan moeder en later ook aan Wal- roepsbezigheden en het ontspanningsleven gens wordt het meeleven met hun vader ter' (IDR,p. 97). Het gaat bier dus beslist van haar grootouders en ouders komt ze nadrukkelijk geprofileerd. In Kaas slaagt niet om een cynisch weglachen van een al- tot de bevinding dat de De Keizers allicht Jan erin een kit Edammers te verkopen; licht wat potsierlijke moederliefde voor een inderdaad haar eigen ouders zijn. Voor Ka- bij de inval van de studenten in het bordeel kind, i.c. afgezwakt tot een aapje; maar wel reltje stond echter zee waarschijnlijk Wal- verzucht Kareltje in Een ontgoocheling: 'Kon degelijk om een afreageren van Elsschots ter, de oudste zoon van Elsschot, model. pa maar eens aan ieder een kist sigaren ver- eigen vreselijke ervaring. Een gebeuren Kareltje was, net als Elsschot, op het athe- kopen' (p. 123). waardoor Ida De Ridder aantoont dat niet neum een slechte leerling, maar 'bijzonder Ida De Ridder beklemtoont dat Een de feitelijke werkelijkheid, maar eerder de ondeugend was hi niet... de zoveelste hint ontgoocheling ' een opeenstapeling van des- emoties achter die werkelijkheid Elsschot naar biografische bodems' (IDR, p. 83). illusies voor elk van de personages' (IDR, voortstuwden. Zij stelt trouwens dat dit Elsschots baldadige opstandigheid was in- p. 85) is. Wat Kareltje betreft, gaat het om mechanisme ook terug te vinden is in an- tegendeel legendarisch! Ook Walter was zijn mislukte studie, om de verhouding met dere romans. In twee gevallen duidelijk een slechte leerling, 'maar net als Kareltje zijn vader die omslaat in een vijandig mis- betrokken op het kind: in Tsjip: de geboorte was hi j een braaf kind dat dol was op zijn p rijzen en ten slotte om zijn ijdele hoop op 288 ELSSCHOT EN HET KIND goocheling mee bij de mislukkingen in de kleed'(p. 452). De kinderen treden voor school en bij Beltransat? Zijn beklag over een tweede maal op, nadat Laarmans bij de depesterijen bij de drukker is allicht toch kaashandelaar Platen bot ving. Maar hem meer dan stil verdriet. Zijn zorg de eerste wacht thuis een verrassing: Jan vertelt werkdag tijdig aanwezig te zijn bij de druk- enthousiast dat hij een kist kaas heeft ver- ker wijst er allicht op dat hij een derde 'ont- kocht; Ida daarentegen bekent dat ze op goocheling' wil vermijden. Maar het is al- school niet meer over kaas durft spreken; leszins zeker dat de ontgoochelingen geen ze wordt nu reeds kaasboeringenoemd. ingrijpend karakter hebben, het kind als Ook zij heeft het dus geprobeerd, conclu- W. Elsschot ingesprek met zijn oudste kind niet ontwrichten. Daarvoorgaan ze deert Laarmans: 'Ik stuur Jan de deur uit en dochter Adele. (Foto: J. Maniewski - niet die p genoeg. geef haar een zoen' (p. 470). In het korte Uit de verzameling van Maurice Lecluyse, Kareltje is niet verstandig. Hij heeft laatste hoofdstuk meldt de schrijver dat Jan Belle em) geen studiehoofd, maar is wel leep. Na het zwijgt 'over de kist die hij zo schitterend verlies van de cognossementen vat hij even heeft verkocht en Ida is stom als een vis' het voornemen op de politie te waarschu- (p. 48o) en hij besluit met 'Brave, beste kin- wen. 'Doch hij vond ten slotte dat een 'on- deren. Lieve, lieve vrouw' (id.). Drie kort gen als hij maar beter deed niet met vuur te vertelde feitjes die het familiale meeleven spelen' (p. 137). De tactiek die hij na de van de kinderen aantonen, maar die we- mislukking op school maandenlang vol- zenlijk meer de Laarmans-figuur belichten houdt in de strijd tussen vader en zoon ge- en het algemene familieklimaat waarin hij tuigt van een gewiekste leepheid: hij weet zich nu beweegt. hem te ontlopen en inmiddels de vrije tijd Met deze roman is het familieleven heerlijk op te vullen; hij toont zich dienst- een eerste maal in het werk van Elsschot baar ten opzichte van zijn vader en lief een duidelijk aanwijsbaar gegeven, al wa- voor moeder en zuster. Er is hem nu nog ren er ook in bijvoorbeeld Een ontgoocheling een leuke baan. In de inleiding tot hetzelfde blijkbaar weinig te verwijten. Hi' weet ook reeds 'biografische bodems'. Maar ditmaal werk wijst Johan Anthierens die stelling af. moeder op zijn hand te krijgen. De veront- is het Laarmans Elsschot zelf die doorheen Vol ens hem moet de ontgoocheling enkel waardigde ontgoocheling van de vader het tragi-komische kaasgebeuren geleidelijk worden toegeschreven aan de vader. Karel- wordt door haar ontkracht met de woor- aan meer en meer de liefde, degoede wil tje kan z.i. niet ontgoocheld zijn. Hi' geeft den: 'De 'on en doet immers geen kwaad' en hetgeduld van de zijnen in het eigen toe dat de jongen verdriet kan hebben, (p. 13o). Hij heeft inderdaad geen studie- gezin leert erkennen. De reacties van Laar- maar 'hij heeft geen benul van het subtieler hoofd, maar wel degelijk het nuchtere ob- mans daarop zijn echter complex. Hi' weet gevoel ontgoocheling' (IDR, p. io). Zijn de servatievermogen van een kind met een en voelt dat zijn vrouw en ook zijn kinde- beidegevoelens zo strak te scheiden? spontane en daarom sympathieke open- ren naast hem staan, toch vreest hij ook dat De beide overtuigingen schrijven heid, van een kind dat het hypocriete ge- ze die ongehoorde kaasfantasie wel eens Elsschot misschien toch te nadrukkelijk een drag en spreken van de volwassenen nog 'bespreken als een pathologisch geval. Een eenzijdige uittekening van Kareltje toe. Het niet doorheeft. Dat kan op een gebrek aan vader moet immers iets uit een stuk zijn', karakter van Kareltje is genuanceerder te intelligentie wijzen, maar alleszins ook op maar als die vader 'een operette gaat spelen benaderen. Hi' kent niet alleen ontgooche- ongereptheid. Zijn commentaar bij de be- als ik met die kaas, is dat dan nog wel een lingen; hij beleeft ook de vreugde van de wegingen achter het gordijn van het bor- vader?'. In feite wordt het anekdo- verblijdende kleinigheden in een kinder- deel luidt nuchter: 'ikgeloof dat ze gym- tische kaasverhaal verteld om de eigen situ- leven: zijn ambitie om zijn record op de nastiek doen'. 122. Nuchter ook zijn atie zuiver te stellen tussen droom en wer- afstand naar De Broedermin heen en terug uitspraak over het wat verjongde portret kelijkheid, tussen het escapisme in de te slaan; zijngeluk meteen visitekaartjes te van de Keizer na zijn overlijden: 'pa is Boorman-wereld en degeborgen verant- kunnen laten drukken bij drukker Poort- magerder en heeft meer rimpels' (p. 157). woordelijkheid van het Laarmans-gezin. mans: 'rose voor mij en blauw voor Ma- Uit het slotakkoord blijkt dat het familie- rieke'(p. 142); zijn jubel als bij de begrafe- Laarmans en zijn motief de diepste kern van het dubbelver- nis van zijn vader een muziekvereniging zakenwereld haal vormt; dit motief wordt door het ver- opduikt. Deze emoties, zowel de droeve als Kaas (1933) haal heen herhaaldelijk verruimd door de de blijde, zijn ongetwijfeld niet erg ingrij- De kinderen in Kaas, een keerpunt in herinneringen van Laarmans aan zijn moe- pend bij de 'on en ze blijven alleszins het oeuvre van de auteur, zijn twee van Els- der, door de invloed van zijn vrouw op het vluchtig. Dat is allicht een teken van een schots eigen kinderen: Jan en Ida. Slechts in g ebeuren en beslist ook door het meeleven oppervlakkige beleving die het gevolg is driepassages spelen ze even een korte, van de kinderen. 'Wanneer de kaaskathar- van een beperkte intelligentie. Als De Kei- maar revelerende rol. Samen met vader en sis zich aan hem heeft voltrokken, schikt hij zer in hetgraf wordt gelegd, moet een oom moeder dragen ze de kazen de kelder in, zichgelaten en verzoend in zijn nederig hem toefluisteren 'rust zacht vader'(p. 158) samenproeven ze hem. De familiaal be- klerkenbestaan, en aldus gelouterd keert hij te ze en. Dan huilt hij ook even. Hi' zal trokken hulp van de zestienjarige Jan ver- terug in de schoot van zijn gezin... eindelijk zich dan toch wel verdrietig voelen. Het is loo pt jongensachtig en speels: als een equi- in staat tot een onverhulde uiting van misschien enkel verdriet omdat de om tan- librist brengt hij de lege kist naar beneden liefde' (Jan C. Villerius): brave, beste kinde- digheden dat vragen, meer dan een uiting en een kaasbol laat hij handig van zijn ren... Als hij Ida, de 'kaasboerin', dankbaar van die p doorvoeld, schokkend verdriet. hand naar zijn kin rollen. De eveneens fa- en troostend zoent, is dat nog niet volko- Hi' kent toch ook naast het verdriet de ont- miliaal behulpzame houding van Ida daar- men onbevangen: hij stuurt Jan eerst nog goocheling om het niet in vervulling gaan entegen wordt getekend door stille attentie: buiten! Zelfspot en gene om de eigen ge- van de kleine din en in zijn kinderleven. 'Ida, die ook het hare wil bijdragen, ont- voelens wijken nu voor een zuivere inle- Speelt er helemaal een gevoelen van ont- deed hem zorgvuldig van zijn zilveren vin g en voor het besef van geborgenheid ELSSCHOT EN HET KIND 289 dat de zijnen hem kunnen geven. Net zoals romans op zijn naam had staan' (IDR, de Pool Bennek met zijn dochter Adele, die de vrouw zijn ook de kinderen in Kaas de p. 67). Zijn kinderen stelden hem nooit vra- doorheen de treurnis om een aanvankelijke altijd stille aanwezigen, die deze evolutie gen over zijn literair werk. Dat was blijk- onzekerheid de vreugde van de vervulling mee bepalen. baar een taboe. Welke vragen hadden zijn ma g kennen; anderzijds het geluk om de Ida De Ridder noemt Kaas een sleu- kinderen hem kunnen stellen? Vragen als of kleinzoon Tsjip. Twee bewegingen in een telroman. Zij is ervan overtuigd en bewijst hij echt zin had alle meiden na te to en? Of aansprekende en sober geschreven roman het ook dat Kaas de concretisering of sym- zij hem nu echt zo verveelden? De gene die over de zeergewone din en van het leven, bolisering is van Elsschots ontnuchterende hij hierover voelde, kan niet beter worden gericht op zijn kinderen, in het bijzonder ontgoocheling na het verschijnen van uitgedrukt dan met zijn eigen woorden: op Adele en op het gelukkigmakende ver- Li 'men een roman waarmee hij hoopte het 'Hetgaat immers niet aan voor iemand die schijnen van zijn kleinzoon. Fictie, maar publiek te bereiken, maar die helemaal vrouw en kinderen ten laste heeft, zich met een uitgesproken autobiografisch ka- geen succes werd. Zijn miskenning werd telkens af te zonderen om de leden van zijn rakter. door Li 'men niet geneutraliseerd. In Kaas g ezin en zijn eigen binnenste vanuit een De romangroeit tot een jubel naar gebeurt niets dramatisch; de tragedie speelt hoek tegaan bespieden en ze een voor een de laatste tien bladzijden toe: Laarmans' zich af in de ziel van Elsschot, die een ont- onder het mes te nemen om uit hun bloed uiteindelijke, overweldigende beleving van goocheling te verwerken kreeg na 1923, pu- voor vreemden een filtraat te bereiden. zichzelf in en door zijn kleinzoon; een groei blikatiejaar van Lijmen; een ontgoocheling ('Achter de schermen. Ontleding van de in.- die doorheen eengeleidelijke toename van niet om volvette Edammers die onverkoop- leiding tot Tsjipir (IDR, p. 68). Uit de getui- intensiteit uitstijgt naar een culminatiepunt; baar bleken, maar om Li 'men dat niet werd gende publikatie van Ida De Ridder blijkt eengroei waarbij Laarmans aanvankelijk verkocht. Ida De Ridder stelt wel duidelijk trouwens meermaals dat Elsschot zich er- aan de kant staat, maar finaal een verbond dat hij op die symbolische betekenis van van onthield zich in zijn gezin als schrijver kan bezegelen tussen hemzelf en Tsjip. Kaas nooit enige zinspeling heeft gemaakt, te bevestigen. 'Zijn gereserveerdheid over Eerst duikt het telegram uit Polen op: ion- blijkbaar ook niet ten overstaan van zijn zijn schrijverschap heb ik hem in familie- gen, alles wel' (p. 53o). Dan arriveert de kinderen. Hi' deed zelfs al het mogelijke kring slechts zelden horen opgeven.' (IDR, brief met het verslag van de bevalling, ge- om een mystificatie in leven te houden. p . richt aan zijn vrouw, wat hij aanvaardend Dan zou ook de bewering van Elsschot in de kinderen enthousiast zou hebben uit e- begrijp, t 'natuurlijk is de brief aan haar een brief aan S. Carmiggelt te beschouwen roe en dat hij of zij een kist Li 'men had ver- moedergeadresseerd' (p. 531), maar zijn als een doelbewuste poging de mystifi- kocht. De werkelijkheid in Kaas is fictie, waarop dan toch meteen een lichte, allicht catie een steuntje te geven: 'ik houd niet maar ze blijft een verbeelde werkelijkheid wat zelfspottende of zichzelf relativerende van dat werk, meneer. Daarom heb ik Kaas die waarheid is. Schrijven moet voor Els- ontgoocheling volgt, 'aan mij wordt gfinder geschreven. Het gaat eigenlijk over mijn schot een waardevolle bezigheid zijn ge- niet eensgedacht' (id.). Zijn vrouw vertrekt p ubliciteitsbranche, maar ik heb er een weest, die hij in afzondering beoefende en naar Polen en stuurt hem en zijn kinderen kaaszaak vangemaakt, daar het nog weer- waarover hij met de eigen kinderen en later een foto toe, waarop 'meer doeken dan zinwekkender is. Jegaat er naar ruiken...' de kleinkinderen niet sprak. Ida De Ridder vlees'(p. 535) te zien zijn. Naar aanleiding Van Kaas kregen de kinderen De Ridder al- vertelt dat die discretie zelfs wel eens ont- van de foto breekt bij Laarmans voor de lemaal voor het eerst een exemplaar; 'vanaf moediend kon werken. Haar dochter hadg eerste maal de stellige zekerheid door dat dat moment was vader een schrijver die vijf als schooltaak een spreekbeurt over Els- hij zich in zijn kleinzoon zal vinden: 'ikzelf schot voor te bereiden. Ze richt zich meteen heb trouwensgeen portretten nodig. Ik zie tot de bron in de hoop op wat originele in- hem zo.' (id.) Als zijn kleinzoon uiteindelijk Adele met haar zoon in Polen (waar hij werd formatie met de vraag ' "Pa, jij bent toch in Oostende toekomt, gaat hij hem niet mee gedoopt). (Foto: J. Maniewski - Uit de verza- Willem Elsschot die...", waarop hij ant- afhalen in de drukte van het station. Het meling van Maurice Lecluyse, Belle em) woordde, nog voor zij haar zin kon vol- ogenblik van de eerste ontmoeting is hem tooien: "Neen, mijn beste kind, ik ben Wil- daarvoor te heilig. In een opeenvolgende, lem Schotels" waarop het gesprek prompt ontroerende sequentie van kleine taferelen eindigde' (IDR, p. 82). schetst de auteur dan de ontmoeting met zijn kleinzoon. Hi' trekt zich terug in het Laarmans en zijn groen achter het huis en wacht daar, geluk- familieleven kig en in de heerlijke warmte van de ver- Tsjip (1934) wachting. Hi' weet dat het kind hem met De leeuwentemmer (1 9 3 9 ) zichzelf zal verzoenen: 'door hem zal ik Met de bewogenheid van een ge- wedervinden waar ik radeloos naar zoek in voelsvolle betrokkenheid op de zijnen, ook het zand'(p. 537). In het nieuwgeboren le- in deze beide werken toch nog doorschoten ven zal hij een vernieuwende waarde yin- met ironie en zelfs of vertoeft Laarmans in den. Als zijn zin leden toekomen met het Elsschots literair werk nu in de intimiteit kind, blijft hij in het groen staan, 'tussen de van het eigen gezin: 'mij rest nog maar net bon n' (p. 537) en versmaadt zijn aandeel de tijd om eindelijk met vrouw en kinderen in de collectieve vreugde. Begrijpend legt wat mee te leven, mij te koesteren aan de Adele dan het kind in zijn armen. Hi' gaat warmte van de haard'(opdracht Tsjip, met hem alleen verder de tuin in, waar hij p. 483). De escapades zijn voorbij. Tsjip ver- met het kind een verbond sluit. Zijn leven loot in twee gebeurtenissen die omwille zal in volledige overgave aan het kind ver- van de familiale impact nauw op elkaar der verlopen. De slotscene van Tsjip is een betrokken zin. Laarmans beleeft ze, welis- van de weinige scenes in het oeuvre van waar met de hem eigen zelfs of intens en Elsschot waarin hij op een zo zuivere wijze bewogen mee: enerzijds de verloving van uiting geeft aan zijn diepste gevoelens, 290 ELSSCHOT EN HET KIND degevoelens van Laarmans voor het kind. lang aarzelen gaat hi' haar uiteindelijk in lijke slordigheid omdat er een bewijs van Ze is sereen en eenvoudig en ze is bewogen de keuken troostend en helpend toes pre- authenticiteit zou bestaan?' (IDR, p. 99). enplechtstatig . ken, bewust van zijn verantwoordelijkheid, Ook het schaken van Ts' uit uit Polen verliep g ri jpend moment dat Laarmans verandert. gedreven door zijn genegenheid voor haar: in werkelijkheid heel wat gecompliceerder Vertelt Ida De Ridder niet dat met de komst 'niet omdat zij ons gezin verpest met die dan in De leeuwentemmer wordt verteld. Ida van de kleinkinderen haar vader opnieuw smart, maar omdat ik er het mine toe bij- De Ridder reageert daarop terecht dat vele de lieve vader werd die ze als kind had dragen moet om haar zo spoedig mogelijk avontuurlijke bijzonderheden kunnen pas- g ekend? de strijd teen zichzelf te doen aanbinden' sen in eenpolitieroman, maar dat ze niet Aan de laatste hoofdstukken, door- p geschikt zijn 'voor het sobere werk van Els- trokken met op het kleinkind gerichte emo- op dat ogenblik mayonaise aan het maken schot: hi' snoeide niet alleen in zijn tekst, ties, gaan de kennismaking, de verloving is, ironiseert hi' als het ware de gewichtig- maar ook in de realiteit'(IDR p. iota). , en het huwelijk van Adele vooraf. Ook uit heid van zijn toch wel belangrijke inbreng. Met De leeuwentemmer wordt het dit verhaal blijkt Laarmans' genegenheid, Dat reveleert ongetwijfeld meer zelfs of verhaal van Tsjip en van Adele verder ge- bekommernis en zorg voor zijn kinderen. dan relativering van Adeles verdriet. Als de zet, het verhaal van degenegenheid van de Dezegevoelens worden in het kader gesitu- jonge vrouw uiteindelijk dan toch met Ben- vader voor zijn dochter, van de grootvader eerd van een ruimergezinsleven waar elk nek naar Polen vertrekt en hi' j de tram ziet voor zijn kleinkind. Van andere kinderen is kind op cruciale ogenblikken het andere wegrijden, ontvalt hem de verzuchtende in dit werkgeen sprake meer. Het boek bijstaat. Laarmans observeert dat en de wens: 'Vaarwel, kindlief. Hou je taai in bestaat uit brieven die hi' j zijn zoon Walter, wijze waarop hi' het vertelt, getuigt van Polen en denk aan mij zoals ik aan jou zal die in Parijs vertoeft, toestuurt. De stijl, de een innige, weliswaar meestal gemas- denken'(p. 522). Met een zekere weemoed toon waarin deze brieven zijn gesteld, ge- keerde, tevredenheid. Om Adele ter wille te in de stem beklemtoont hi' j in deze roman tuigen van een genegen kameraadschappe- zijn, volt o.a. Jan de opdracht op 'zich net- voor het eerst, en dat zelfs tweemaal, het lijkheid met en een groot vertrouwen in 'es te kleden en netjes te gedragen (p. 495) besef dat hi' uiteindelijk zijn kinderen zal zijn zoon. Walter wordt de verre getuige bij het bezoek van Benneks vader. Tijdens moeten afstaan. Adele is de eerste die over van watgebeurt met Adele en het kind, het diner spant hi' zich zelfs in om 'zijn de rand van het nest klautert. 'De anderen van depijn en het geluk in het hart van de vork behoorlijk links te hanteren' (p. 495). kijken haar verlangend na en ik druk de vader en degrootvader. In dit werk wordt Ida steunt en troost haar zuster meermaals hand van mi jn vrouw vaster in de mine' ' inderdaad de focusgericht op Adele en op moeilijke ogenblikken. Op het feestje (P. 511). jantje, maar 'meer nog dan in Tsjip komt in n.a.v. het eindexamen wil moeder Ida tus- Laarmans ma g ook wel eens erken- dit werk de verteller (of de schrijver) op het sen Bennek en Adele aan tafel latenplaats- ning van zijn kinderen ervaren, wat zeer voorplan, al doet hi' al wat hi' kan om nemen, Ida weigert dat 'want onze kinde- zeker blijkt uit het sublieme tafereel in het onopgemerkt te blijven, als om daardoor ren hangen aaneen als een kluwen' (p. 502). groen achter het huis waar Adele hem zijn ongestoorder de anderen en zichzelf te Als Bennek naar Polen is en zij niets meer kleinzoon overhandigt: 'en Adele, die me kunnen waarnemen' (F. Smits, p. 91). van hem horen, leven ze allen mee met het ziet aankomen, groet mij niet eens. Zij heeft Het verloop van het verhaal wordt geleid verdriet van hun zuster. De extrovertgete- mij begrepen en houdt een oog op ons eer- door het wisselvallige lot dat het kind is kende en wel eens baldadige broer jan doet ste contact zoals zij in die kliniek een oog toebedeeld, maar de toon wordtgezet door alsof hi' aardrijkskunde studeert, maar als hield op de baker toen die het waagde haar de bewegingen die de gevoelens van de Elsschot over zijn schouder heenkijkt, ziet pasgeboren zoon aan te raken' (p. 537). grootvader doormaken: zijn liefdevolle be- hi' dat zoonlief verloren zit te starers op een Maar dan staangrootvader en kleinzoon trokkenheid op het kind zijn leed om het , kaart van Polen. En als eindelijk de lang tegenover elkaar: 'hi' kijkt me rustig aan, kind en om Adele en ten slotte zijn grote verwachte brief komt over de bevalling, steekt aarzelend zijn handjes uit en komt vreugde als het kind terugkeert. In dit werk zwaait Ida er triomfantelijk en uitdagend op mijn arm zitten' (id.). Deze scene sluit staat het kind centraal: aanvankelijk als gelukkig mee als met een vlag. aan op de jubel, verwoord op het einde van medespeler in het lichtvoetige vraag- en Laarmans verwoordt echter ook de opdracht tot de roman: 'Kom, 'on en rechtstreeks en ongeremd zijn eigen kind- vooruit is de weg. Mogen vrouw en kinde- vriendelijke gevoelens. In zijn verontwaar- ren mij vergeven dat ik hen een laatste Vader Willem Elsschot en moeder Fine di in om de vermeende onheuse behan- maal verloochen voor die vermaledijde omringd door hun zes kinderen. deling van Benneks vader t.o.v. zijn dochter heerlijkheid waar een gouden vogel jubelt, (Foto: W. De Ridder - Uit de verzameling schrijft hi' hem een woedende, in feite im- veel hoer dan de leeuwerik' (p. 484). Deze van Maurice Lecluyse, Belle em) pertinente, brief. Haar treurnis raakt hem jubel verhindert echter ook in deze roman diep: 'verdient die oude niet dat ik hem niet de neiging om mensen en feiten wel ginder ga afmaken' (p. 500) en iets later fel- eens ironisch te benaderen; maar met be- ler nog: 'Ik weet heus niet wat er van ons trekking tot zijn kinderen gebeurt dat nooit kind worden moet. Maar als het slecht af- denigrerend. Sarcasme of cynisme duiken loo pt, dan maak ik vader en zoon kapot, daar zeker niet op. daar kunnen zij staat op maken' (p. 509). 'Zoals in vele andere werken was de Als hi' j haar, 'onze half verloofde sukkel' werkelijkheid veel ingewikkelder dan wat (p. 497), het vlees en de aardappelen ziet Elsschot beschrijft' (IDR, p. 98). Ida De Rid- aanreiken aan de anderen dan reageert hi' dergeeft daarvan voorbeelden. De brief uit zeer bewogen, al schrikt hi blijkbaar nog Polen met het verslag van de bevalling voor het manifestegebaar zelf terug: 'Zat ik heeft hi' bijna letterlijk overgenomen. Hi' niet aan tafel, ik drukte haar op staande behoudt zelfs de zin 'en telkens als mijn wil voet aan het hart, zoals ik jaren geleden be of dacht ik eraan dat jij dat zesmaal deed toen zij nog een haarvlecht droeg met hebt doorgemaakt' (p. 533). Laarmans heeft een lintje er aan als een vlinder' (id.). Na echter slechts vier kinderen! 'Een opzette- ELSSCHOT EN HET KIND 291 W. Elsschot met zijn kleinzoon Jan Maniewski (Tsjip). (Foto: Herman Selleslags - Uit de verzameling van Maurice Lecluyse, Belle em) antwoordspel, daarna als inzet in een fami- liedrama. Maar uiteindelijk ma het de dra- ger zijn van de hoop dat de geest van be- grijpen en verbroedering zal overheersen. 'Dan zullen veel din en mogelijk zijn en dan kan ook de Leeuwentemmergerust worden toevertrouwd aan de Eenzame en aan de oude vrouw, want van haat, wraak en vergelding zal dan in het zand der aarde geen spoor meer te bekennen zijn.' (p. 6oi). Het eerste hoofdstuk bedraagt meer dan een vijfde van het gehele werk. Het is een uitbundig blije, speelse en leuke, hu- moristische en poetische, maar ook psycho- logisch nauwkeurig geobserveerde weer- gave van het vragende en verwonderde kin en het welwillende, begrijpencle en liefdevolle meespelen van de grootva- der. Met vele, kleine details - vragen van het kind en antwoorden van de grootvader - koestert de grootvader zich in een onbe- zorgde liefde die hem gelukkig maakt. Het lange hoofdstuk, dat de auteur blijkbaar node kan afsluiten,getuigt van een innige vertedering waarin de volwassen man zich volkomen aan het kind geeft, zich in het kind verliest en zichzelf daardoor vindt. De toon in de lange dialoog tussen grootvader en kleinkind wordtgezet door de man wiensgenegenheid ook wordt gevoed door de trots om de ontluikendegeest en de reeds aanwijsbare karaktertrekken van het kind. Die trots uit zich op een charmant humoristische wijze in het vragen- en ant- woordenspel met Jantje en in de commen- taar die hi' j zijn zoon Walter toestuurt. De leeuw heeft reeds Duitsers opgegeten en op de vraag of de leeuw ook het aard opeet, antwoordt degrootvader: 'Maar Jan, hi' kan immers niet meer want hi j heeft al die Duitsers al binnen'(p. 555), een antwoord waarvan hi j vindt dat het bijdraagt tot de vorming van het kind: 'Ik vind namelijk dat een vroegtijdig begrip van logica hem niet zal schaden en hi' schijnt waarachtig in te zien dat er iets in zit, echter zonder het axioma van 't uiteindelijk verslinden ook maar een ogenblik op te geven' (id.). Een leuk tafereeltje geschetst met de glimlach van een spelende ernst. Wat hi' in het begin van het tweede hoofdstuk aan zijn zoon schrijft, is allicht zoveel als een bevestiging van zijn trots en genegenheid: 'Wij moeten toe even dat hi' onverzettelijk van aard is en zo fier als een rasecht koningskind' (p. 565). En aan dat kind moeten vragen wordengesteld in 'alle eenvoud en op- rechtheid, zonder nieuwsgierigheid te laten blijken, want de minste bijbedoeling door- ziet hi' als een beroepsdiplomaat' (id.). Hi' voelt zich zo verbonden met dit kind dat hi' j ook in dit werk een scene inlast, waar hi' met zijn kleinzoon eens te meer een ver- bond sluit: ' "Nu zijn en blijven wij de man- nen van de dorre bladeren", heb ik gezegd. "Ja," fluisterde hij, "en niet bang". "Voor niemand," heb ik bevestigd' (p. 568). Als dat kind dan blijkbaar definitief in Polen moet blijven, dan is dat te veel voor degrootvader. Zijn smart is overwel- di end. In zijn vertwijfeling verwijt hi' zichzelf dat hi' zich aan dat kind heeft ver- gooid, 'mijn knoken aan hem gewarmd' (. 585). Hi' zoekt de eenzaamheid van de p dorre bladeren in het park; daar beleeft hi' zijn smart 'met eenvoud en diepe stem. Daarop liet de schaamte haar gestotter horen en eindelijk werd alles overstemd ' door het ijselijke gegil van de woede' (p. 586). In zijn verdriet blijft hi' gevoelig voor het leed van Adele. Maar zijn eigen rdriet om het verlies van het kind maakt ve hem onmachtig haar te helpen en te steu- nen. 'In haar angst draait zij om mij heen als een verkleumde satelliet, maar ik straal zelfgeen warmte meer uit want in mijn buidel zit nog slechts wraaklust' (id.). Maar misschien kan die drang naar vergelding haar toch nog ten goede komen. Het eerste unstige bericht over Jantj g e is hem reeds een troost in de smart. Voor hem primeert het geluk van het kind. Als het kind na de schaking opnieuw thuiskomt, verdwijnt meteen alle pijn. Zijn vreugde is zo over- weldig lannet eldin end, dat alle wraakzucht en alle ver- gspjes die hi' maakte, in het g niet verdwijnen. Het geluk is zelfs zo sterk dat hi' deernis kan opbrengen voor de vader, 'de Eenzame' en diens moeder die het nu zonder kind moeten stellen. Uit de wijze waarop Laarmans /Els- schot het kind benadert, blijkt duidelijk zijn fundamentele eerbied voor het eigene van het kind, blijkt zijn tact en vrijmoedigheid, zijn psychologisch inzicht. Het hele werk etuigt ervan; het mime eerste hoofdstuk g biedt er een schitterend voorbeeld van. Onrechtstreeksgeeft hi' ook zijn in- zichten weer m.b.t. de opvoeding. Ze zijn volledig tegengesteld aan de harde, milita- ristischeprincipes in het Poolse gezin. Een enkele maal spreekt hi' zich inzake de opvoeding ook duidelijk, zij het onrecht- streeks, uit. Door een ironiserend negatief gestelde bekentenis, benadrukt hij zijn posi- tieve zienswijze: 'Ik begin in te zien, Walter, dat wij ons gezin slecht hebben opgevoed, te vrij, te warm, te innig...'. Hi' voegt daar- aan toe niet te hebbengeweten 'dat wij tijdig van jullie moesten vervreemden, gra- dueel, maar reeds beginnend in de kinder- jaren' (p. 576). Een uitspraak die op een ironiserende wijze de waarheid dient en ge- weld aandoet; een uitspraak die de gene- gen verbondenheid met zijn kinderen sterk benadrukt. Reeds in Tsjip na het huwelijk van Adele verwoordde Laarmans een soortgelijke verzuchting. Ida De Ridder verhaalt dat haar va- der de eerste brief aan Walter schreef in juli 1921, 'toen mijn jongste broer Jan in Parijs verbleef: hi' is dat leuke vragende kind dat steekspelen organiseert tussen straatwalsen en locomotieven, leeuwen en zonnesteken' (IDR, p. 99). Die brief heeft Elsschot later aan zijn zoon teruggevraagd en hi' ge- bruikte hem in De leeuwentemmer. Daaraan voegt ze toe dat na het verschijnen van dit werk de naam Willem in Tsjip werd veran- derd in Walter. Dat had best ook andersom gekund, 'maar die brief was gericht aan Walter en dat moest zo blijven.' (id.) Uit de benadering van dit thema in het werk van Elsschot ma blijken dat het kind en zijn kinderen een belangrijke rol hebbengespeeld in enkele van zijn mees- terwerken. De benadering van dat kind door de aut MARCEL JANSSENS De verfilming van Het dwaallicht Test en beeld F rans Bu ens was al jaren lang met Willem Elsschot bezig ge- west eer hi' in 1973 met de film Het dwaallicht naar buiten kwam. Een paar filmprojecten van hem werden door de selectiecommissie van het Ministerie van Nederlandse Cultuur niet voor subsi- diering in aanmerking genomen, maar Het dwaallicht uiteindelijk wel. De film, Bu ens' eerste langspeelfilm, werd gerealiseerd 'naar Willem Elsschot', zo zegt de generiek, met steun van het Ministerie van Neder- landse Cultuur, Belgie, en de Stichting Pro- ductiefonds voor Nederlandse film, Neder- land. Buyens schreef daarvoor zelf het scenario en de dialogen (gesproken in het Engels, het Nederlands en het Antwerps), en voerde de regie. Romain de Coninck speelt Laarmans, Eva Kant verschijnt in de verschillendegedaanten van Maria van Dam en Dora van der Groen vult zwijgend de toegevoegde taferelen ten huize van Laarmans als diens vrouw. (Op dergelijke inlassingen ga ik straks nader in). Arsene F. Bu ens Het dwaallicht. Laarmans (Romain De Coninck) en Fathma (Eva Kant). So uffriau schreef de muziek die in de film een niet onbelangrijke sfeerscheppende en ondersteunende rol vervult. Ineen paar interviews naar aanlei- wat 90 a loo minuten, met het vrij karige gin g. De meest opvallende ingreep bij de ding van de premiere van zijn film beklem- aanbod van handelingslijnen in de novelle transpositie van de tekst naar het filmme- toonde Frans Bu ens graag, dat hi niet opvullen. Hi' heeft ook het tijdskader wat do doet zich immers voor in de opvul- zomaar een 'Elsschot-film' wou maken, g eactualiseerd. In de tekst werd Maria van ling van Laarmans' geestelijke en emotio- maar tegelijk een eigen visie wou verbeel- Dam in 1876 geboren, zo zegt de agent, nele dwaaltocht met een aantal ingelaste den en toch 'Elsschot dienen'; hi' wou dat maar in de film is haargeboortejaar 1909; zo handelingen. Die 'verbeeldingsscenes' of vooral gangs sfeerschepping' realiseren — zij dan ook 62 jaar moet zijn, speelt de film 'gedachtensequenties' zullen de kern uit- en we zullen zien hoezeer dat element zijn zich of ins971, wat dicht bij het produktie- maken van dit opstel. Frans Bu ens las de bewerking van de novelle heeft bepaald en jaar van de film, 1973, lit. Maar het is niet novelle vrij fantasierijk en laat Laarmans in gestuurd; literatuur is helemaal geen basis zo belangrijk bijvoorbeeld dat de zwartjes al of niet uitgesponnen scenes lustig 'fanta- voor het maken van een film, zei hij, en op het eind in een taxi terugrijden en niet in seren', vooral erotisch. Een zin over Laar- Elsschots tekst diende veeleer als een ganzepas in de richting van bun boot, de mans' huisgenoten bijvoorbeeld volstaat springplank voor eigen verbeeldingen en Dahli Castle, opstappen. Het ruimtelijk ka- om weer eens als fiks contrast Dora van der invullingenl. der van de novelle wordt in de film ook wat Groen op to voeren in die drukkend-bene- Uit onze beknopte confrontatie van meergeconcretiseerd. Elsschot vermeldt al p en sfeer van die even waar Laarmans aan de literaire tekst en de filmversie moge bill- in Antwerpen echt bestaande straatnamen, lgebonden' is en die hem 'vervelen, onuit- ken, dat de cineast de essentiele verhaallij- zonder dat hi' j evenwel de naam van de stad sprekelijk'2. In dezelfde sfeer liggen de nen (of 'verhaalkernen') heeft behouden en noemt; Bu ens verbeeldt nog concreter en opvullingen van de Fathma- en Maria van slechts eenpaar ondergeschikte handelin- zichtbaarder, maar dat zal ook wel hoofd- Dam-figuren. g en, zoals het kopen van een krant in het zakelijk aan het medium liggen. Zonder dat ik er bier veel over kan begin van de novelle, heeft geschrapt of en- De slotscene met Laarmans zelf, die, uitweiden, moet ik toch even de aandacht kele dialogen ingekort. Anderzijds rekt hi' zoals in de tekst overigens, nog even aan vestigen op het fundamentele verschil tus- bepaalde passages rijkelijk; hi' moet immers de terugtocht van de zwartjes wordt vast- sen het filmbeeld en de woordtekst. Een op de normale duur van een langspeelfilm, zo- geknoopt, is een veel betekenisvoller wijzi- het blad aangeboden literaire tekst ver- DE VERFILMING VAN 'HET DWAALLICHT' 293 heel even de fantasietoer op laat gaan en over de verlangens van de zwartjes zedig zwijgt, ma de kijker Ali en zijn gezellen ook op een sofa zien stoeien. Zo'n tafereel lit toch ver we van het zoekbeeld van hun 'ueeste', met name de unieke Maria van Dam, Kloosterstraat 15 zoals door haarzelfgeschreven op dat onooglijk papiertje, waarmee alles in de motregen op die ellendige novemberavond in Antwer- p en be on. F. Bu ens Het dwaallicht. Dora van der Groen en Romain De Coninck als mevrouw en mijnheer Ter afronding van min inleiding Laarmans. nog een notitie over de tekst van de novelle en het 'scenario' van de film. De tekst, hoop en al een vijftigtal bladzijden lang, bevat zes hoofdstukken, met het beruchte laatste (en langste) hoofdstuk, dat de bij Elsschot zo ongewoon lane discussie over g wijsgerige en politieke problemen in het Carlton Hotel van Kortenaar bevat. Een eigenlijk scenario van de film is niet be- schikbaar. We kunnen de film versnijden in ongeveer 450 'shots' die de story van de novelle op de voet volgen met daarin de soms vrij uitvoerige 'opvullingen'. De num- mering van die 'shots' doet er nu niet toe, we zullen wel bij gelegenheid het aantal shots dat een tafereel en vooral een in e- vu ld tafereel telt, in onze confrontatie van novelle en film betrekken. De drie vrouwen De toegevoegde 'gedachtentrips', zoals Frans Bu ens zelf ze noemde, betref- fen in hoofdzaak drie vrouwenfiguren: Laarmans' echtgenote thuis, Fathma in Bombay en Maria van Dam in Antwerpen. Die zelfgecreeerde invulscenes, waar overi- gens een woord in gesproken wordt, be- schijnt in een medium, de woordtaal, als begeleider van de zwartjes naar een s l aan meer dan de helft van de shots. terwijl filmbeelden gestuurd worden door positie in het centrum, waar hi' niet alleen In de tekst vernemen we betrekke- mise-en-scene en camerahandelingen, en de handelingskernen maar ook de thema- lijk weinig over Laarmans' gezin. In de eer- eventueel nog kunnen ondersteund worden tiek in zijn figuur concentreert. ste bladzijden spreekt hi' over zijn 'vrouw' door buitenbeeldse tekst en/of muziek of In Laarmans' vrij lang gerekte ge- en mijmert hi' over zijn zwijgen dat zo zelfs off-screen becommentarieerd door een dachtenspinsels is er no al wat vrouwelijk verkillend werkt op zijn 'huisgenoten': vertellerstem, zoals in deze film inderdaad naakt te zien. De lezer van de novelle, die 'Och, ik begrijp best dat niets zo drukkend gebeurt3. natuurlijk af en toe ook een lee g plekje in is als de aanwezigheid van een die voor Frans Bu ens heeft anderzijds een de 'geile' fantasieen van de 'oude sater' zich uit zit te staren alsof hi' alleen was, die drietal motieven uit Het dwaallicht die in de moet invullen, kijkt daar een beetje ver- nooit eengrap vertelt noch iemand op den Elsschotkritiek geregeld aan bod zijn geko- baasd bij op. Die scenes zijn niet direct vul- schouder slaat om hem moed te geven in men, niet ver-beeld. Het dwaallicht als ave- gair te noemen, maar zij dikken de bedekte zijn kw de dagen, die nooit vraagt hoe gaat rechts kerst- of driekoningenverhaal, als bewoordingen van de tekst toch fors aan. het, of ben je gelukkig15. Wat houdt hi' zich Don Quijote-dwaaltocht of zelfs als Is Elsschot discreet suggestief in die sector, op met die drie `schilderachtige zwervers' 'queeste' of ikruistocht'4 - dat is in de film Buyens gebruikt het filmmedium veel ex- die ze in Antwerpen we l kennen, inplaats onbelicht gebleven. De film mikt op aan- plicieter, allicht overeenkomstig de moge- van direct naar huis te gaan, 'al is daar ook trekkelijker kijkgenot door middel van ge- lijkheden van de makkelijke visualisering niets dat (hem) roept'6. Zo spaarzaam kruide erotische scenes. Hi' visualiseert en de vereisten van de commercie. Zo last spreekt hi' over thuis. Even der verne- Laarmans overpeinzingen en gedachten- hi j in de ver-beelding van hoofdstuk III na men we dat hi' kinderen heeft en dat hi' strips vooral in de richting van wensfanta- een extra lane invulscene tussen Laarmansg bete meteen met zijn krant 'het pad der sieen. De gedachtenflitsen in de tekst, zeer en Maria van Dam een uitgesponnen bor- deugd' huiswaarts zou bewandelen7. Be- woordkarig zoals gebruikelijk bij Elsschot, deeltafereel in. Daar loodst de 'ruige kerel' doelt hij ook zijn huisgenoten waar hi' het worden via het filmmedium aangedikt tot Ali en de twee andere matrozen binnen bij schamper heeft over 'de volksgenooten met lusttaferelen, vooral dan in hoofde van een bordeelbazin en haar meisjes, een voor wie ik gedoemd ben al mijn dagen te slij- Laarmans, die in de film veel meer dan in ceder zwartje. Die scene vult een vijftiental ten .Die Die uitspraak ligt wel degelijk in de novelle opschuift van een randpositie shots. Waar Elsschots tekst de oude sater dezelfde pare sfeer die hi' altijd in verband 294 DE VERFILMING VAN 'HET DWAALLICHT' met zijn thuis oproept, maar in de reel uiterst beknopt. Thuis staat alvast voor deugdzame burgerlijke rust; op tijd thuiskomen is al- leen maar 'zooals het hoort'9. Vrouw en kinderen associeert hi' j met 'pantoffels"°. In hoofdstuk VI onderstreept hi' t.a.v. zijn drie maatjes 'de reinheid van zijn bedoelingen' op de zoektocht naar het meisje van de zak- ken dat hi' j 'alleen voor hen' en niet voor zichzelf hielp zoeken, door zijn zes kinde- ren als tekens van zijn brave deugdzaam- heid naar voren te schuivenii, en ja, 'Een vrouw, drie zonen en drie dochters"2, zegt Ali, u bent niet alleen een machtig maar ook eengelukkig man. Laarmans voelt dat het tijd wordt om weer aan huffs te gaan denken13 en onder het vaandel van zijn ezin dekking te aan zoeken14. En dat g doet hi' j dan ook in de befaamde slotzinnen over diegenen die hem vervelen, onuitspre- kelijk15. Dat is als informatie over zijn huis- gezin toch wel minimaal. Maar Frans Bu ens suggereert overduidelijk dat de onvrede met het burgermannetjesbestaan thuis de ware oorzaak is van Laarmans' geile zoektocht. Dora van der Groen, die geen woord zegt in een vijftal toegevoegde scenes, daagt evenveel keer als tegenbelich- tin g op: ze ontfermt zich over Laarmans' beregende overjas, strijkt een tafelkleed na- drukkelijk glad, zet de pantoffels van haar mangereed bij de haard, zit te breien, windt de klok op, of zit bij Laarmans' thuiskomst onwezenlijk aan een tafeltje in een andere kamer wat onduidelijk te frutse- len, terwijl haar man achter zijn krant kruip, t in een teug een borrel drinkt, opstaat, een stoel vastgrijpt, zijn vrouw we- zenloos aankijkt, in zijn fauteuil veer loft voor zich uit zit te staren, te staren... Verkil- lende beelden van eengekooide 'oude sa- ter', dat wel. De dodende verveling in een fantasieloos burgerdom druipt daar zo van af. Wanner degoede Elsschot-verstaander aan een half woordgenoeg heeft, smeert Bu ens voor de kijker de bedoelde beteke- nissen nadrukkelijk uit. Hier, en meer nog in de Fathma- en Maria-invoegsels, spint de cineast uitputtend lang aan zijn niet bijster originele vondsten. Het Fathma-in-Bombay-fantasma brengt Laarmans zelf wat uitgebreider onder woorden. In hoofdstuk II beeldt hi' zich in - in eenpassage van ongeveer een pagina lang - dat hij, als 'meineedige blan- ke man' met een zielig stukje karton in de hand (Laarmans zelf dus ook!), Fathma niet kan vinden in de doolhof van Bombay. Fathma, zo fantaseert hi' j zal zich snikkend , op haar divan werpen16. Zoekend naar Maria van Dam, beeldt hi' zich in (hoofd- stuk III), dat zij best op een vliering kan wonen, in een kelder of in een ruimte waar een bed kan staan, 'of een divan als bij Fathma' 17. In hoofdstuk V nog twee zinnen in verband met Fathma: aan het Carlton Hotel is er 'geen spoor van een roode lamp te bekennen als bij Fathma zullen , en: 'zij Maria evenmin mogen aanschouwen als ik Fathma in Bombay heb mogen zien'19. In het slothoofdstuk VI, juist voor de aankon- di in van de terugkeer naar zijn huisgeno- ten, trekt hi' nog eens het parallel met de op niets uitgelopen dwaaltocht van de zwartjes: 'Nu vooral niet gaan kniezen en niet mee naar Bombay, niet meer op zoek naar het nestje van Fathma'20. En de resu- merende slotzin luidt: 'En wat Maria en Fathma betreft, laten we niet wanhopen, want de wil des Heeren is immers ondoor- grondelijk'n. Zes vermelding,en waaronder een wat langere scene-achtige verbeelding om te beginnen en vender vijf zinnen of zins- delen van hoop en al vijftig woorden: dat is alles. Frans Bu ens ver-beeldt die ander- halve bladzijde in meer dan 40 shots van alles samen ettelijke minuten film. In de no- velle fungeert de Fathma-inbeelding vooral als aanloop naar de zoektocht met de drie Afghani: zo stond ik ook ee gens een onderaardse krocht vastgrijpen en novellegaat Laarmans duidelijk op het haar aan de zwartjes doorspelen, maar tweede adres van Maria van Dam, Lange even later zien we hem met haar een paar Ridderstraat71, niet binnen en stapt hi keer alleen. Ook de zwartjes worden door maar met loden voeten huiswaarts. Maar in Maria vertroeteld, in het bijzijn van Laar- de film is het beeld van de aldoor voort- mans overigens, een tumultueuze slapstick- wandelende Laarmans niet echt het aller- bedscene met z'n vijven, - iets wat in de laatste. Er volgen nog een paar seconden novelle absoluut ondenkbaar is. Zelfs na van Laarmans met een roodharig meisje, het afscheid op het einde volgt no een g terwijl we het muziekje van de generiek op lane scene Laarmans-Maria waar de ero- de achtergrond horen. Het meisje kijkt in tisch-sexuelegedachtenspinsels van de close-up star voor zich uit en schijnt even- `oude sater' een hoogtepunt bereiken. Een tjes te glimlachen. Dat slotbeeld wordt se- F. Buyens, Het dwaallicht: lullig hoogtepunt weliswaar, en de man. in condenlang vastgehouden. Een paar secon- de drie Pakistani. de natte overjas deemstert we in naar- den tevoren zagen we Laarmans op een geestige gepeinzen over Fathma en Maria deur kloppen; een roodharig meisje in en over thuis... Dan is alles klaar voor de nachtjapon deed open. Met datzelfde Laarmans besluit die verbeelding als volgt: eindgeneriek. meisje loot de film af. Is Laarmans nu bij indien ik vanuit het 'Vlaamsch zou moeten dat meisje binnengegaan of niet? De cineast vertalen, dan zal dat 'een niet alledaagsche Een cirkel en een open eind zadelt de toeschouwer finaal met dat conversatie zijn voor dat tot handelen wordt Menig kijker zal allengs de stellige vraagteken op. De toeschouwer wordt er overgegaan'23. De lezer weet dat er met indrukgekregen hebben, dat Frans Bu ens aldus toe uitgenodigd zelf een slot te be- Maria van Dam helemaal niet tot handelen zich expliciet heeft laten inspireren door denken. Is Laarmans uiteindelijk toch uit wordt overgegaan, ook niet in wensfanta- Willem Elsschots- gedicht Het hu- de cirkelgestapt? Alleen dat roodharige sieen ofgedachtenstrips-met-woorden. Op welijk. Mij komt het in elk geval voor, alsof meisje met haar Joconda-glimlach ma het het eind maakt Laarmans de enig mogelijke hi' de novelle doorheen dat gedicht heeft weten24. slotsom van een avond dolen door Antwer- bekeken geinterpreteerd en ver-beeld., pen: geen Fathma, en dan ook geen Maria. Wie de film een aantal keren heeft NOTEN Frans Bu ens daarentegen spreidt bekeken en dan hetgedicht leest, ziet nu het Maria-wensbeeld wijd uit in verschei- eens Dora van der Groen en dan weer Ro- 1 Cf. J.-P. Wauters, Praten met Frans Bu ens, in: Film en denegedaanten, allemaal vertolkt door Eva main de Coninck: enerzijds de vrouw met Televisie, 1972, 176,p. 5-15, en id., 192-193, Kant, die aldus, in die gevarieerde verschij- de uitgedoofde ogen, de verweerde wan- p. 6-8. 2 Geciteerd wordt naar Willem Elsschot, Het dwaallicht. ningen, allicht de onvatbaarheid van dat gen, het doorkloven voorhoofd, opkijkend Tweede druk, Amsterdam, P.N. van Kamen & P ideaalbeeld moet aan even. Zij kan blond 'als een stervendpaard', rillend waar zij Zoon N.V., s.d., p. 98. zijn of zwart, het werkmeisje in de haven- staat, maar gezond voortlevend; anderzijds 3 Cf. J.M. Peters, Roman en film. Groningen, H.D. Tjeenk loods of een hoertje in de rosse buurt, een de man die zich afwendt en zich vans pijt Willink, 1974; Semiotiek van het beeld. In het bijzonder van de film. Leuven, Centrum voor in het witgeklede engelachtige figuur of opvreet, haar niet meer kan begeren en wil Communicatiewetenschappen, 1978, en een lokkend seksobject, het zoveelste hoer- rennen 'tot bij een ander lief in enig ander Het 'gezichtspunt' in film en roman, in: tje of een dure prostituee. We zien haar zo- land', maar bewegingloos en zwijgend bij Ons Erfdeel, 13, 1969, 1,p. 92-102. wel op straat als in een blauwe hotelkamer. de haard blijft zitten en daar 'een godverge- 4 Cf. Raymond Vervliet, Het Dwaallicht achterna: theorie Soms mengt de cineast de shots zo abrupt ten en vervaarlijke aanblik' biedt. Dat zit, en model voor een synthetische interpretatie van het literaire werk. Gent, Story-Scientia, 1971; Kees dat een als Maria bekeken vrouw, zwart- weliswaar minderpathetisch, in de in e- Fens, Het verhaal van de publieke man, in: harig of zelfs rosharig, ook Fathma kan laste huisscenes. Merlijn, jg. 3, nr. 1, januari 1968, p. 29-37; zijn. Laarmans kan alleen invullen wat Ali Op een paar shots na zien we dat Marcel Janssens, Tachtig jaar na Tachtig. De hem als beschrijving van de vrouw aan- ook op het eind van de film. Dan komt het evolutie van het personae in de Nederlandse verhaalkunst van Couperus tot Michiels. reikt, en hi j stapt geleidelijk uit de schoe- muziekje van de generiek terug, terwijl Groningen, Wolters-Noordhoff, 1979,p. 61-71. nen van de begeleider, zoals we zegden, Laarmans net als in het begin nog altijd al- 5 Willem Elsschot, Het dwaallicht,. 7-8. om zich samen met de driegezellen aan die leen door Antwerpen stapt. Begin en einde 6 0.C., p. 9. toffe meid deugd te doen. De dwaaltocht worden door dezelfde melancholisch aan- 7 O.c., p. 16. wordt aldus in de film - meer nog dan in doende muziek ondersteund. Suggereert de 8 0.C.,. 20. 9 O.c., p. 39. de novelle - Laarmans' eigen zoektocht. cineast dat Laarmans in een cirkel is rond- 10 O.c., p. 61. Maria zal zowaar hem wenken en hi' j geeft gelopen en dat zijn 'gedachtenstrips' niets " 0.e.,p. 81. watgraag toe. We zien in een andere scene anders dan ijle illusies waren? Dat hi' toch 12 0 c., p. 82. de zwartjes de bloemen of even en een na naar huis moet naar die even die hem 13 0.c.,p. 84. 14 0.c., p. 88. een bij Maria binnengaan. Zij ontvangt de stierlijk vervelen, zoals trouwens de novelle 15 0.c.,p. 98. bloemen van in haar bed. Het hierboven het voorschrijft? De drie vrouwen-scenes 16 0.C.,p. 18-19. geciteerde gedachtenspinsel over Maria die worden overigens ieder door een eigen mu- 17 O.c., p. 29. zich boven de vogelkooienwinkel zit op te zikale toon begeleid. De huis-toon wijkt i8 0.C., p. 57. maken 'eer tot handelen wordt overge- met al zijn zwaarmoedigheid af van de veel 19 0.c., p. 66. 20 0.c., p. 98. gaan' als , komt vanzelfsprekend a scene in lichtere klanken in de Fathma- en Maria- 210.c., p. 99. de film voor. Laarmans slaagt erin de drie scenes. De Maria-variaties kregen trouwens 22 O.c., p. 31. g ezellen uit het bordeel te halm maar ieder een apart muzikaal raampje. In dat 23 Ibid. Maria kan hi j hun dan weer niet schenken. opzicht biedt de film m.i. heel wat aantrek- 24 Ik dank drs. Ilse Coppieters en lic. Joeri van de Walle, beiden van de K.U. Leuven, voor de technische In een vrij uitgesponnen scene van een kelijks. gegevens i.v.m. de verfilming en in het twintigtal shots - helemaal door de scena- Frans Bu ens' film biedt de toe- bijzonder voor hun reconstructie van een rist uitgedacht - kan hi' Maria toch in er- schouwer ook nog een open eind. In de scenario in 'shots'. 296 DE VERFILMING VAN 'HET DWAALLICHT' Luc DECORTE Selectieve bibliografie 'van' en 'over' Willem Elsschot (Antwerpen, 07 mei 1882 - t 31 mei 1960): I. Bibliografie Ivan'*: beeck in het voorjaar van 1989 zijn voorzichtig inge- Amsterdam-Borsbeek, Loeb & Van der Velden-Baart, korte theatermonoloog naar Kaas van W. Elsschot in 1979, 176 biz. A. ROMANS: een regie van Wim Meuwissen. Villa des Roses (Bussum, C.A.J. van Dishoeck, 1913; Tsjip (Amsterdam, P.N. van Kampen & Zoon, 1934; F. BRIEVEN: Amsterdam, Em. Querido's Uitgeverij, 199519 - met een Amsterdam, Em. Querido's Uitgeverij, 199116). Als een onweder bij zomerdag. De briefwisseling tussen nawoord van Boris Rousseeuw). • De opdracht luidt: 'Aan mijn kleinzoon Jan Louis Paul Boon en Willem Elsschot. Bezorgd door Jos • Opgedragen aan Anna Christina van der Tak. Maniewski'. Muyres en Vic van de Reijt. Amsterdam, Em. Querido's • Vertaald in het Russisch (1972), het Indonesisch • Vertaald in het Duits (1936), het Pools (1936), het Uitgeverij, 1989, 112 blz. (1977), het Tsjechisch (1977), het Engels (1992). Tsjechisch (1936), het Deens (1937). Brieven. Verzameld en toegelicht door Vic van de Reijt • In 1968 bracht Walter van der Kamp van deze roman • Theater Paljas bracht op 23 april 1991, in een regie met medewerking van Lidewijde Paris. Amsterdam, voor de AVRO een tv-bewerking in twee delen (uit- van Erik Burke, depremiere van een toneelbewer- Em. Querido's Uitgeverij, 1993, 1237 blz. zending door de BRT, in een geheel, op 28 maart king van Tsjip. Vertolking: Alex Wilequet. 1969). Pensioen (Amsterdam, P.N. van Kamen & Zoon, 1937). * Cf. De Bibliografie van het 'Verzameld werk' in Willem P • In 1989 zonden de BRT en de KRO, in drie afleverin- • Opgedragen aan Jeannetta Jozefina Scheurwegen. Elsschot: Zwijgen ken niet verbeterd worden. Ongebundelde g en, een Belgisch-Nederlandse tv-film van Marc Het been (Amsterdam, P.N. van Kamen & Zoon, 1938; p teksten. Samengesteld door A. Kets-Vree, m.m.v. Gerd Lybaert uit met een ingrijpender dramatisering van Amsterdam, Em. Querido's Uitgeverij, 1994 - met de in- de Ley. Amsterdam, Loeb & Van der Velden/Borsbeek, Jozef van Hoeck. (Met o.m. Machteld Ramoudt, leiding bij de eerste druk van Het been door Menno ter Baart, 1979, blz. 157-161. Eddy Brugman, Denise de Weerdt, Ward de Ravet, Braak en een recensie van Simon Vestdijk). Emmy Leemans, Dora van der Groen, Jo de Me ere. • Opgedragen aan Menno ter Braak. Een ontgoocheling (Antwerpen, Lectura s.v., 1921). • Vertaald in het Engels (1965), het Russisch (1965), het II. Bibliografie 'over': • (Opgedragen aan Pol de Mont.] Pools (1973), het Tsjechisch (1977). • Vertaald in het Italiaans (1981). De leeuwentemmer (Amsterdam, P.N. van Kamen & p A. ALGEMEEN: De verlossing (Bussum, C.A.J. van Dishoeck, 1921). Zoon, 1940; Amsterdam, Em. Querido's Uitgeverij, • [Opgedragen aan Rene Leclercqd 199114). a) biografieen: • Walter van der Kamp maakte van De verlossing een • Opgedragen aan A.J.W. Kaas. — Anthierens J., Het ridderspoor. Amsterdam, Meulen- t.v.-bewerking. Het tankschip (Amsterdam, P.N. van Kampen & Zoon, hoff/Leuven, Kritak, 206 blz. Lijmen (Antwerpen, L.J. Janssens & Zonen, 1924; 1942). — Carmiggelt S., Notities over Willem Elsschot. Amster- Amsterdam, Em. Querido's Uitgeverij, 1994). • Opgedragen aan Herman Molitor. dam, Peter Loeb, 1976, 56 blz. • De opdracht luidt: 'Aan Jeanette Josephine • Vertaald in het Tsjechisch (1977), het Russisch (1977). - Schuerwegen, mijne vrouw'. Het dwaallicht (Amsterdam, P.N. van Kamen & Zoon, p brieven en een nagelaten manuscript van Willem Elsschot. • Vertaald in het Engels (1965), het Russisch (1965, 1946; Amsterdam, Em. Querido's Uitgeverij, 199520). 1972), het Pools (1973), het Bulgaars, het Tsjechisch • Opgedragen aan Paul en Jan Veen. (1977). • Vertaald in het Engels (1965), het Russisch (1972), het • Lijmen en Het been werden, nOg met toestemming Pools (1973), het Italiaans (1975, 1992), het Tsjechisch Willem Elsschot (1882-1960). van W. Elsschot, door Manuel van Lo em in 1961 (1977), het Frans (1992). (Foto: W. De Ridder - Uit de verzameling omgewerkt tot een toneelstuk in drie bedrijven, cf. • De roman verwierfgrote bekendheid doordat vanaf van Maurice Lecluyse, Belle em) de schooluitgave in de reeks 'Moderne Nederlandse 1950 de Vlaamse voordrachtskunstenaar Joost Noy- Auteurs' van uitgeverij De Sikkel (Antwerpen, 19682, dens de tekst herhaaldelijk voordroeg en door de ver- 87 + 11 blz.). filming ervan in 1973 door Frans Bu ens met in de • In december 1970 bezorgde de AVRO-regisseur Wal- hoofdrollen Romain Deconinck en Eva Kant. ter van der Kamp een tv-bewerking van Lijmen/Het • In 1979 maakte Hans de Groot een toneelbewerking been. in een 5-delige serie (Met o.m. Bob de Lange, van Het dwaallicht. Ton Lensink, Magda Janssens, Jules Croiset.) Een jaar later zond de BRT 4 van de 5 afleveringen uit (de B. GEDICHTEN: 5de was door de NOS uitgeveegd). Verzen van vroeger (Haarlem, Joh. Enschede en Zonen, • In 1988 zond BRT1-radio3 een hoorspelbewerking 1934; Amsterdam, Em. Querido's Uitgeverij, 196910). van de romans Lijmen/Het been door Walter van den Uitgebreid herdrukt onder de titel Verzen (Brussel, Uit- Broeck uit. geversmaatschappij A. Manteau, 1943). Kaas (Amsterdam, P.N. van Kampen & Zoon, 1933; Am- sterdam, Em. Querido's Uitgeverij, 199427 - met een re- C. VERZAMELD WERK: censie van Menno ter Braak). Verzameld werk (Amsterdam, P.N. van Kampen, 1957, • Opgedragen aan Jan Greshoff. 19636; Amsterdam, Em. Querido's Uitgeverij, 1976, • Vertaald in het Tsjechisch (1936), het Pools (1936, 1992'4). 1977), het Maleis (1948), het Duits (1952), het Rus- sisch (1972, 1987), het Hongaars (1987), het Italiaans D. AFORISMEN EN CITATEN: (1992), het Servo-Kroatisch (1995), het Esperanto De wijze goat liefst onopgemerkt voorbij. (Inleiding: Simon (1996). Carmiggelt. Samenstelling: Jef van Elst en Gerd de Ley). • Op 24 oktober 1968 werd door de NCRV een vrij Brugge, Orion/Den Haag, Scheltens & Giltay, 1975, controversiele tv-serie naar Kaas op het scherm ge- 62 blz. bracht, in een bewerking en in een regie van Gerard Rekers (uitzending door de BRT op 12 novem E. ONGEBUNDELD WERK (POEZIE EN PROZA): 1968). Zwijgen kan niet verbeterd worden. Ongebundelde teksten. • Bij 't Klein Raamteaterpresenteerde Herman Ver- Samengesteld door A. Kets-Vree, m.m.v. Gerd de Ley. SELECTIEVE BIBLIOGRAFIE 'VAN' EN 'OVER' WILLEM ELSSCHOT 297 1994, blz. 1086-1087. werpen, Standaard-Boekhandel, 1944, blz. 48-49. – Brackmann C. en Friesendorp M. in Oosthoek lexicon - Van Ham J. en Verkerk J.C. in Facetten en figuren. Inlei- Elsschot Nederlandse & Vlaamse literatuur. Utrecht-Antwerpen, ding tot de Nederlandse letterkunde. 's-Gravenhage-Rotter- Kosmos-Z & K Uitgevers, 1996, blz. 107-108. dam, Nijgh & Van Ditmar, 1966', blz. 184-188. – Brouwers J. in Zachtjes knetteren de letteren. Een eeuw – Van Vlierden B.E in Van In 't Wonder' tot De Ver- BLUDICKA Nederlandse literatuurgeschiedenis in anekdoten. Amster- wondering. Een poetica van de Vlaamse roman. Antwerpen, dam, De Arbeiderspers, 1975, 1983', blz. 82-85. De Nederlandsche Boekhandel, 1969, blz. 109-114. – Calis P. in Onze literatuur vanaf 1916. Meulenhoff – Veerman J.W. in Uitgelezen, 2. Reakties op boeken. Educatief, 1988, blz. 46-47. `s-Gravenhage, N.B.L.C., 1983, blz. 22-30, 128-129. – De Vooys C.G.N. en Stuiveling G. in Schets van de – Vermeylen A. in De Vlaamse letteren van Gezelle tot Nederlandse letterkunde. Groningen, Wolters-Noordhoff, heden. Hasselt, Heideland, 1963 (Vlaamsepockets: 75), 19803', blz. 207-208. blz. 145-147. – De Vree P. in Hedendaagsche Vlaamsche romanciers en – Vervliet R. in Encyclopedie van de Vlaamse Beweging, i. novellisten. Korte essays en kritieken. Mechelen, Uitgave Tielt-Utrecht, Lannoo, 1973, blz. 483-484. Eenhoorn, 1936, blz. 32-38. (Eerder verschenen in Nieuw – Vervliet R. in Twintig eeuwen Vlaanderen. Deel 14: Vlaanderen. Algemeen weekblad, 8 juni 1935, nr. 23, blz. 4-5.) Vlaamsefiuren, 2. Hasselt, Heideland-Orbis, 1976, – Dijkstra B.A. en A.J. Schut in Boeken uit onze eeuw. blz. 165-168. Groningen, Wolters-Noordhoff, 19723, blz. 103-107. – Dinaux C.J.E. in Vlaamse schrijvers. Gegist bestek, II. d) opstellen (beschouwingen, essays, feestreden): Amsterdam-Antwerpen, Contact, 19642, blz. 56-63. (Ook – Anbeek T., Elsschot en het bedrog in Literatuur, 1991, opgenomen in Herzien bestek. Amsterdam, Contact, 1974, VIII, blz. 160-165. blz. 133-139.) – Brouwers J., Uren bij het theelicht. De Elsschotkunde van – Dupuis M. in Rutten M. en Weisgerber J.: Van Arm Karel van het Reve in Het vliegenboek. Kladboek 3. Autobio- Vlaanderen tot De voorstadgroeit. De opbloei van de grafische en andere opstellen over schrijvers, uitgevers, de Vlaamse Literatuur van Teirlinck-Stijns tot L.P. Boon (1888- dood, oorlog, syndromen, etc. Amsterdam, De Arbeiders- 1946). Antwerpen, Standaard Uitgeverij, 1988, blz. 449- P ers, 1991, blz. 201-228. (Eerder verschenen in Bokelf, jiskry 452. 1987, blz. 12-37). – Eeckhout J. in Literaire profielen, VIII. Antwerpen, – Brouwers J., Willem Elsschot als standbeeld en als omelet Standaard-Boekhande1,1939, blz. 5-24. in Feuilletons. Zutendaal, Uitgeverij Noli me tan ere, – Gijsen M. in De literatuur in Zuid-Nederland sedert 1996, blz. 6o-62. Kaft van de Tsjechische uitgave (1977) van 183o. (Antwerpen), Standaard-Boekhandel, z.d., 19453, – Carmiggelt S., Willem Elsschot en de censuur in Met de 'Villa des Roses' (1913). (Uit de verzameling blz. 79, 92-95, 99. neus in de boeken. Een Mooi kado zoals het eigenlijk had moe- van Maurice Lecluyse, Belle em) – Hardy P. en De Win X. in Lectuur-Repertorium 1952- ten zijn. Amsterdam, De Arbeiderspers, 1983, blz. 196- 1966, (A-G). Antwerpen, Algemeen Secretariaat voor 200. (Eerder verschenen in Mooi kado. Een boekje over boe- Katholieke Boekerijen, 1968, blz. 654-655. ken. Amsterdam, C.P.N..B./Antwerpen, V.B.V.B., 1979, Amsterdam, De Arbeiderspers, 1985, 168 blz. (Open- – Huygens G.W. in Moderne Encyclopedie van de Wereld- blz. 83-86.) Domein: 10). literatuur, III. Haarlem, De Haan/Antwerpen, De Stan- – Den Uyl B., De kroegen van Elsschot zijn ook al we in – De Ridder I., Willem Elsschot, mijn varier. Amsterdam, daard, 1980, blz. 116-117. Vreemde verschijnselen. Amsterdam, Em. Querido's Nijgh & Van Ditmar, 1994, 143 blz. – Janssen Em. in Diagnose. Gestalten en stilte. Brugge- Uitgeverij, 1978, blz. 15-30. – Surmont J., Willem Elsschot tussen droom en daad. Brussel, De Kinkhoren, 1945, blz. 176-183. – De Vree P., Willem Elsschot's gestalten in Groot-Neder- Baarn, Tirion, 1994, 271 blz. – Kemp B. in De Vlaamse letteren tussen gisteren en mor- land, 1937, XXXV, II, julinr., blz. 40-46. en (1930-1960). Hasselt, Heideland, 1963 (Vlaamse – Dubois P.H., Tussen droom en daad. Bij de zeventigste b) monografieen: pockets: 76), blz. 46-47. verjaardag van Willem Elsschot in Het Boek van Nu, 1951- – Bu ens F., Willem Elsschot, een inleiding tot zijn werk. – Knuvelder G.P.M. in Handboek tot de geschiedenis der 52, V, blz. 153-155. Antwerpen, De Nevelvlek, 1951. Nederlandse letterkunde. Den Bosch, Malmberg, 19765, IV, – Dubois P.H., Eengroot schrijver naar menselijke maat: – Bu ens F., Willem Elsschot, een burgerlijk geweten. blz. 583-589. Willem Elsschot in De Vlaamse Gids, 1982, LXVI, nr. 3, 's-Gravenhage, Bzztat, 1978, 64 blz. – Kuypers J. en De Ronde Th. in Beknopte geschiedenis blz. 47-52. – Kooger H., Elsschot. Lelystad, Stichting IVIO, 1982, van de Nederlandse letterkunde. Antwerpen, De Sikkel, – Dupuis M., 21 januari 1933: Jan Greshoff en Menno ter 20 blz. (AO: 1916). 196710, blz. 243-244. Braak op bezoek bij Willem Elsschot. De relaties tussen – Lauwaert G., Villa Elsschot. Omtrent Kaas en andere – Lissens R.F. in Rien que l'homme. Aspects du roman Noord- en Zuidnederlandse literatuur tijdens het interbellum onthullingen rond Willem Elsschot en zijn werk. Amster- flamand contemporain. Bruxelles, Les Ecrits, 1944, in M.A. Schenkeveld-van der Dussen e.a.: Nederlandse litera- dam, Bas Lubberhuizen, 1991, 95 blz. blz. 109-125. tuur, een geschiedenis. Groningen, Martinus Nijhoff, 1993, – Rousseeuw B., Van hier tot Peking. Over Willem – Lissens R.F. in De Vlaamse letterkunde van 1780 tot blz. 648-653. Elsschot. Antwerpen, Dedalus, 1983, 38 blz. heden. Brussel-Amsterdam, Elsevier, 1953, 19674, – Elsschot W.: Feestreden uitgesproken ter gelegenheid van – Rousseeuw B., Twee heren. Over E. du Perron en Willem blz. 201-203. zijn zeventigste verjaardag door Frans Smits, Albert Wester- Elsschot. Antwerpen, Dedalus, 1986, 123 blz. – Lissens R.F. e.a. in Winkler Prins lexicon van de Neder- linck, Raymond Herreman en Martinus Nijhoff (...) op Zon- – Smits F., Willem Elsschot. Zijn Leven, zijn werk en zijn landse letterkunde. Auteurs, anonieme werken, periodieken. dag n mei 1952. Amsterdam, RN. van Kampen & Zoon, betekenis alsprozaschrijver en dichter. Utrecht, HES Pu- Amsterdam-Brussel, Elsevier, 1986, blz. 131. z.j., 29 blz. blishers, (1942, 19522), 1976, 153 blz. – Missinne L. in Kritisch lexicon van de moderne Neder- – Fens K., Kaas contra fromage in De eigenzinnigheid van – Somers M., Willem Elsschot en het Wereldhjdschrift. landstalige literatuur, augustus-november 1994, de literatuur. Opstellen en kritieken. Amsterdam, G.A. van Antwerpen, A.M.V.C., 1983, 99 blz. 17 + 4 blz. Oorschot, 1964', blz. 72-76. – Stuiveling G., Willem Elsschot. Brussel, A. Manteau – Ranke B., Willem Elsschot, of de verholen menschelijkheid – Greshoff J., Praten over Willem Elsschot in Groot-Neder- n.v., 1960, 48 blz. (Monografieen over Vlaamse Letterkunde: in Proefvluchten boven den Parnassus. Antwerpen, De land. Letterkundig maandschrift voor den Nederlandsche 16). (Ook opgenomen in: Stuiveling G., Willens en Nederlandsche Boekhandel, 1941, blz. 114-124- stam, 1932, XXX, II, blz. 241-253. wetens. Twaalf essays. Amsterdam, Em. Querido's Uitge- – Rens L. in Acht eeuwen Nederlandse letteren. Van Van – Greshoff J., In Elsschot's laboratorium in Groot-Neder- hl 9_7, blz. 220-243.) Veldeke tot vandaag. Antwerpen-Utrecht, De Nederland- land, 1937, XXXV, II, julinr., blz. 47-53. – Van Vlierden B.-F., Willem Elsschot. Met een appendix sche Boekhandel, 1971, blz. 122, 131. – Greshoff J., Alfons de Ridder alias Willem Elsschot. Bij door Marc Somers. Antwerpen, Manteau, (1960, 1977) – Ter Laan K., Letterkundig woordenboek voor Noord en zijn 75ste verjaardag op 7 mei a.s. in De Gids, 1957, CXX, 1984, 91 blz. Zuid. 's-Gravenhage-Djakarta, G.B. Van Goor Zonen's nr. 4, blz. 227-230. Uitgeversmaatschappij, 1952, blz. 141. – Hermans W.F., De Elsschot-artikels. Antwerpen, Het c) naslagwerken: – Van Aken P. in Letterwijs, letterwijzer. Een overzicht van Kanon, 1983, 8 blz. (Het Kanon: II, nr. 6). – Andries M. in Kamers voor lezers. Vijftig Ned erlandsta- de Nederlandse literatuur. Brussel-Amsterdam, Manteau, ac main M., Twee zusterzielen: Willem Elsschot en Italo lige auteurs uit Vlaanderen en Nederland. Deurne-Antwer- 1978, blz. 129-131. Svevo in De Vlaamse Gids, 1979, LXIII, nr. 4, blz. 56-64. pen, MIM, 1985, blz. 157-161. – Van Aken P. in Culturele geschiedenis van Vlaanderen. – Kets-Vree A.M., Over Willem Elsschot. Beschouwingen – Baers J. in Lectuur-Repertorium, (A-G). Antwerpen, Deel 9: Literatuur**. De twintigste eeuw. Deurne, Uitge- en interviews. 's-Gravenhage, BzztOh, 1982, 293 blz. Algemeen Secretariaat voor Katholieke Boekerijen, 1952, verij Baart, 1983, blz. 52-55. – Lampo H., Willem Elsschot, of van miskenning tot on- blz. 834. – Van Bork G.J. en Verkruijsse P.J. in De Nederlandse en aantastbare waarde in – Bakker S. e.a. in Nieuwe literatuurgeschiedenis. Over- Vlaamse auteurs. Van middeleeuwen tot heden met inbegrip • De ring van Meibius. Brussel-Den Haag, Manteau, zicht van de Europese letteren van Homerus tot heden. Deel van de Friese auteurs. Weesp, De Haan, 1985, blz. 191-192. 1967, blz. 21-36. III: Van 19oo tot heden. Amsterdam, Meulenhoff-Icarus, – Van Cauwelaert A. in De romancier en zijn jeugd. Ant- • Dialogen met mijn Olivetti. Brussel-Amsterdam, Else- 298 SELECTIEVE BIBLIOGRAFIE 'VAN' EN 'OVER' WILLEM ELSSCHOT vier Manteau, 1980, blz. 22-40. (Eerder verschenen in Nieuw Vlaams Tijdchrift, 1960-61, XIV, blz. 316-331.) WILLEM ELSSCHOT – Schepens J,. Willem Elsschot in de Vlaamsche letterkunde in Groot-Nederland, 1937, XXXV, II, julinr., blz. 21-31. – Spillebeen W., De ontmoeting in Dietsche Warande en Belfort, 1982, CXXVII, blz. 725-731. (Cf. De varkensput. Antwerpen, Manteau, 1985, blz. 45-63.) – Stuiveling G., Reinaert redivivus in Uren zuid. Drie do- zijn ontmoetingen over de grens. Hasselt, Heideland, 1960 (Vlaamsepockets: 29), blz. 38-44. – Ter Braak M., Willem Elsschot en de idee in Groot-Neder- land, 1937, XXXV, II, julinr., blz. 15-20. – T'sjoen Y., Nuchtere dronkaards. Over Richard Minne en Willem Elsschot in Ons Erfdeel, 1993, XXXVI, blz. 379-389. – Van Aart J.C., De receptie van Willem Elsschots verza- meldproza in Voortgang, 1982, III, nr. 3, blz. 3-26. – Van Damme J., Willem Elsschot in het Russisch in Kritisch Akkoord 1974 samengesteld door Wim Hazeu e.a. Brussel-Den Haag, Manteau, 1974, blz. 83-86. – Van de Reijt V., Interviews met Willem Elsschot. 'Als je door de muzegebeten wordt, vloeit het zo wel uit de pen' in Het Oog in 't Zeil, december 1983, I, nr. 1, blz. 1-6. – Van de Reijt V., Bustrip naar Elsschot. Een reisverslag. Utrecht-Bunnik, Sjaalmanpers, 1985, 12 blz. (Sjaalman- cahiers: 8). – Van de Reijt V., 19 Stellingen over Willem Elsschot in De Brakke Hond, maart 1993, X, nr. 37, blz. 66-69. – Van het Reve K., De miskenning van Elsschot in Een dag uit het leven van de reuzenkoeskoes. Amsterdam, G.A. van Oorschot, 1979, blz. 97-102. (Eerder verschenen in Bzzlletin, 1977, nr. 45, blz. 10-11.) Kaft van de En else uitgave (1965) van drie Kaft van de Zuidafrikaanse uitgave (1969) – Van het Reve K., In het voetspoor van Alfons de Ridder werken van W. Elsschot: Soft Soap (Lijmen), van 'Kaas' (1933). (Lift de verzameling van in Afscheid van Leiden. Amsterdam, G.A. van Oorschot, The Leg (Het been) en Will-o'-the-Wisp (Het Maurice Lecluyse, Belle em) 1984, blz. 101-108. dwaallicht). alit de verzameling van – Van Meensel J., Willem Elsschot: zijn plaats in de Neder- Maurice Lecluyse, Belle em) landse letterkunde in Creare, 1988, XVII, nr. 1, blz. 36-40. – Van Molle RH., Willem Elsschot bij zijn zeventigste ver- jaardag in Band. Algemeen tijdschrift, 1952, XI, blz. 286-290. van de Nederlandse letterkunde. Amsterdam, Bert Bakker, Elsschot in Veertien vrouwen. Interviews. Amsterdam, Van – Van Vlierden F., Het cynisme van Willem Elsschot in 1979, blz. 143-14. Gennep, 1974,19803, blz. 51-62. (Eerder verschenen in Streven, 1956-57, X, 2, blz. 1050-1055. – Van Acker K. in Vlaamsche temperamenten. Antwer- Vrij Nederland, 5 december 1970.) – Vestdijk S., De wortelstok der Forumpoezie in Groot- Pen, Standaard-Boekhandel, 1944, blz. 80-85. – Coeck J., Het verhaal van twee Ida's in De Morgen-De Nederland, 1937, XXXV, II, julinr., blz. 32-39. – Van Meensel J., Willem Elsschot (1882-1960). Entre reve Bijsluiter, 20 januari 1996, blz. 21. – Westerlinck A., Het cynisme bij W. Elsschot in Luister et realite in Septentrion, 1986, XV, nr. 1, blz. 32-41. – Helen I., Walter de Ridder, zoon van Willem Elsschot: Y naar die stem. Studien en critieken. Brugge, De Kinkhoren, – X., Kijk, Willem Elsschot. De schrijver in beeld. Amster- 'Vader schreef teen zijn goesting' in Panorama-De Post, 15 (1942), blz. 209-238. dam, Em. Querido's Uitgeverij, 1970, 77 blz. november?, nr. 47, blz. 76-81. – Westerlinck A., Over Willem Elsschot, de schrijver, en – Mortier G., Humo sprak met Walter 'Elsschot' de Ridder Alfons de Ridder, mijn vriend in Alleen en van een mens ge- f) interviews met de auteur Willem Elsschot**: in Humo, 25 mei 1967, nr. 1394, blz. 21-32. stoord. Verzamelde opstellen. Leuven, Davidsfonds,1964, – Buyens F. in Voorpost, tijdschrift voor kunst en cul- – 's-Gravesande G.H., Ary Delen over Willem Elsschot en blz. 179-202. tuur, 1949, I, nrs. 6-7. zichzelf in Sprekende schrijvers.Gesprekken met Nederlandse – (De Haes J.) in Literama-Magazine, mei 1983, XVIII, en Vlaamse schrijvers.'s-Gravenhage, BzztOh, 1979, e) 'literaire portretten': nr. 1, blz. blz.137-154. – Baur F. e.a. in De Nederlandse letterkunde in honderd – Dubois P.H. in De Muiderkring. Periodiek voor leden van – Spierdijk J., De werkelijkheid -beleefd en verbeeld- bij Wil- schrijvers. Den Haag, Daamen n.v./Antwerpen, De Sik- de boekenclub, april 1949, I, nr. 3. (Verkort opgenomen in: lem Elsschot in Andermans roem. Amsterdam, Tiebosch kel, 19532, blz. 147, nr. 258. Het Vaderland, 27 september 1952). Uitgeversmaatschappij, 1979, blz. 57-63. – Bernlef J. in Ga jij de klas maar uit! Informatie over de – Johan (= Anthierens J.) in De Periscoop. Literair en ar- – Surmont J., 'Alles wat mijn vader heeft geschreven is echt Nederlandse literatuur na 1945. Groningen, Wolters- tistiek maandblad, 1958-59, IX, nr. 6, blz. 1, 17. gebeurd': een gesprek met Walter de Ridder, oudste zoon van Noordhoff, 1970, blz. 25-27. – Langen F. in Haagse Post, 24 december 1977, extranr., Willem Elsschot in Gierik, 1991-92, IX, nr. 2, blz. 17-23. - blz. 28 in Over Willem Elsschot. Beschouwingen en inter- – Weynants L., In gesprek met Walter de Ridder in Schrijversportretten uit de Haagse Post. Amsterdam, Else- views. Redactie Annemarie Kets-Vree. 's-Gravenhage, Bzzlletin, april 1977, nr. 45, blz. 28-30. vier, 1974, blz. 47-68. (Eerder verschenen in Haagse BzztOh, 1982, blz. 21-23. Post, 9 december 1970.) – Stuiveling G. in Bzzlletin, april 1977, nr. 45, blz. 25-26 g) in memoriams Willem Elsschot: – De Visscher L. in Toortsen. Melle, (1961), nr. 5, blz. 13- (= Tekst van een VARA-radio-interview, opgenomen op – Braet M. in Kruispunt, 1960, II, nr. 6, blz. 7. 16. 24 april 1957 to Rotterdam). – Closset F. in Tijdschrift voor Levende Talen, 1960, XXVI, – Durnez G., Willem Elsschot. Het zat hem vreselijk dwars – Top K. in Sirene. Halfmaandelijksch blad voor kunst en blz. 331-334. dat ze een nude kreupele vent doodschoten inVlaamse schrij- letteren, 15 oktober 1941, II, nr. 20. – Craeybeckx L., In memoriam Willem Elsschot. Toespraak vers. Vijfentwintig portretten. Antwerpen-Amsterdam, – Van den Bergh P. in Nieuw-Vlaanderen. Al week- (...) bij de begrafenis (...) op 4 juni 1960. Antwerpen, De Manteau, 1982, blz. 15-21. blad, 12 september 1942, VIII, nr. 33. Nederlan(d)sche Boekhandel, z.d., 12 blz. – Francken F., Denkend aan Willem Elsschot in Snoecks – Van den Berghe J. in De Post, 17 oktober 1982, – Dillen K. in Dietsland-Europa, 1960, V, nr. 5, blz. 3-11. 70. Literairjaarboek voor Zuid en Noord. Gent, 1969, XLVI, nr. 1754, blz. 23-31; 24 oktober 1982, nr. 1755, blz. 15-18, – Smits F. in Mededelingen van de Vereniging van Vlaamse blz. 114-121. Letterkundigen, maart 1961, nr. 40, blz. 41-43. 94-95. – Jonckheere K. in In een anekdote betrapt. Duizend jaar – Vinkenoog S. in Haagse Post, 27 april 1957. (Ook op- – Stuiveling G. in Het Boek van Nu, 1959-60, XIII, schrijvers uit Noord en Zuid. Tielt-Utrecht, Lannoo, 1971, genomen in Simon Vinkenoog: Uit de doeken. (Signalemen- blz. 181-182. blz. 107-109. ten) 1957-1960. Baarn, z.j., blz. 57-62). – Teirlinck H. in De Vlaamse Gids, 1960, XLIV, blz. 401- – Jonckheere K., Willem Elsschot: Degeloogde romanticus 405. (Ook opgenomen in Hi' is reeds aan de overzijde. Ne- in Toon mij hoe je schrijft. 5o auteurs grafologisch ontleed. interviews over de auteur Willem Elsschot: crologieen van schrijvers. Samengesteld en ingeleid door Tielt-Utrecht, Lannoo, 1972, blz. 65-68. – Bibeb, Walter de Ridder: Ik heb mijn vader nooit uitbun- Jeroen Brouwers. Amsterdam-Brussel, Thomas Rap, – Kuypers J. en De Ronde Th. in Onze litteratuur in dig horen lachen in Bibeb & Vip's. Amsterdam, Polak & 1986, blz. 54-59.) beeld. Antwerpen, De Sikkel/Groningen, n.v. P. Noord- Van Gennep, 1965, blz. 63-70. – Van Vlierden F. in Streven, 1959-60, XIII, 2, blz. 986-987. hoff, 1934, hfst. X, nr. 18. – Bibeb, Lieven Walschap en Adele Kellner-de Ridder: 'Hij – Westerlinck A. in Dietsche Warande en Belfort, 1960, – Lodewick H.J.M.F. e.a. in Ik probeer mijn pen... Atlas was totaal vrij, die man', over de laatstejaren van Willem CV, blz. 443-448. SELECTIEVE BIBLIOGRAFIE 'VAN' EN 'OVER' WILLEM ELSSCHOT 299 – Cf. ook Nieuw Vlaams Tijdschrift, 1960-61, XIV, Belfort, 1976, CXXI, blz. 282-287. i.v.m. De verlossing (1921): blz. 310-337 (met teksten van H. Speliers, K. Jonckheere, – Van Wilderode A., De dubbelfluit, 2. Antwerpen, Stan- – Nijhoff M. in De veelkantige criticus. Ingeleid door Jan H. Lampo, R. Minne, P. van Aken en H. van Tichelen). daard Educatieve Uitgeverij, 1987', blz. 158-161. Engelman. Hasselt, Heideland, 1965 (Vlaamse pockets: – Versteeg T.J.M., De thema's van Elsschotspoezie in De 160), biz.15-16. h) themanummers Willem Elsschot: Nieuwe Taalgids, 1957, LVII, blz. 97-103. – Van der Kerk K.J. en Poolland H.A. in Literama. Vaas- – Cf. Groot-Nederland. Letterkundig maandschrift, 1937, – Westerlinck A., Nogmaals Willem Elsschot in Dietsche sen, Van Wairaven, 197314, blz. 247-251. XXXV, II, julinr., biz. 15-110. Warande en Belfort, 1983, CXXVIII, blz.- 57 – Cf. Bzzlletin, 1976-77, II, nr. 45, 70 blz. (Samenstelling: i.v.m. Lijmen (1924)-Het been (1938): Phil Musson). essays, inleidingen, opstellen en recensies i.v.m. Els- Y – Aarts C.J. en Van der Meulen N., 1924 Lijmen Willem – Cf. Aarts' letterkundige almanak voor het Willem schotsproza: Elsschot in Het literair eeuwboek. Honderd jaar het boek van Elsschotjaar 1982 (Onder redactie van Dick Welsink en i.v.m. Villa des Roses (1913): hetjaar. Amsterdam, De Bijenkorf, 1986. Willy Tibergien). Amsterdam, C.J. Aarts, 1981, blz. 34-78. – Aarts C.J. en Van der Meulen N., 1913 Villa des Roses – Apeldoorn C. in Studiesteun. Den Haag, Van Goor – Cf. De Nieuwe/Boeken, 6 mei 1982, nr.70, biz. 1-13. Willem Elsschot in Het literair eeuwboek. Honderdjaar het Zonen, 1963, biz. 156-161. – Cf. Literama, mei 1983, XVIII, nr. 1, blz. 25-36. boek van het jaar. Amsterdam, De Bijenkorf, 1986. – Betlem D., Het losse been van Willem Elsschot in Het – Alstein, Elsschot en de recensenten anno 1913 in Iowa Oog in 't Zeil, 1990-91, VIII, nr. 1, biz. 1-18. Willem Eisschot TSJIP Een Ontrockelins DOOR WILLEM ELSSCHOT v., Wales Mod. to, amasietasuan. Kane AVOIRDAM P. N. 'VAN /UNPIN a ZOON Amsterdam P. N. van Kampen Zoon N.V. B. BIJZONDER: City, Iowa en andere confrontaties. Antwerpen-Bussum, – Gillet L., L'exorcismepar l'ecriture. Une approche des sour- essays, inleidingen, opstellen en recensies Standaard Uitgeverij, 1983, biz. 126-132. (Eerder ver- ces du roman Lijmen de W. Elsschot. Liege, Universite de i.v.m. Elsschots verzen: schenen in De Nieuwe/Boeken, 6 mei 1982, nr. 70, blz. 2-3.) Liege (Section dephilologie germanique), 1985, 24 blz. – Goedeme G. in Lexicon van literaire werken, juni 1989, – Goedeme G. in Lexicon van literaire werken, januari i.v.m. Verzen van vroeger (1934): 12 + ii blz. 1989, 10 + ii blz. – Bittremieux C., Bij een strofe van Elsschot in Kritisch – Kloos W. in Letterkundige inzichten en vergezichten, VII. – Kets-Vree A. en De Krom J.J., Lijmen-Het been of Li' akkoord 1969, samengesteld door E. van Itterbeek e.a. Amsterdam, L.J. Veen, z.d., biz. 131-140. men en Het been? Een onderzoek naar de samenhang in Els- Brussel-Den Haag, A. Manteau, 1969, blz. 83-92. – Rubinstein R., Echo's van vroeger in Wat vliegt de tijd! schots Lijmen-Het been in De Nieuwe Taalgids, 1981, – Bordewijk F., Willem Elsschot als prozaIst en poeet in Een keuze uit de ongebundelde columns. Samengesteld LXXIV, blz. 499-509. Kritisch proza. Bijeengebracht door Dirk Kroon. 's-Gra- door Tilly Hermans, m.m.v. Jaap Goudsblom. Amster- – Marks-Van Lakerveld G., Over 'Lijmen-Het been' van venhage, BzztOla, 1982, blz. 42-43. dam, Meulenhoff, 1992, biz. 133-137. (Eerder verschenen Willem Elsschot. Amsterdam, Wetenschappelijke Uitge- – Brouwers J., Borms en de symbolen. Bij een gedicht van in Vrij Nederland, 22 april 1978.) verij, 1977, 174 blz. (Synthese). Willem Elsschot in Feuilletons. Zutendaal, Uitgeverij Noli – Van Eijk I. en Wester R., Villa des Roses: Louise Greteur – Samsom B., Boormans ware aard. Oude duivelmotieven me tangere, 1996, blz. 61-71. in Honderd helden uit de Nederlandse literatuur. Amster- in Lijmen/Het been in Boormans ware aard. Een keuze uit het – Buckinx P.C., De vrouw in de poezie van Van Lan en- dam, De Bijenkorf, 19853, blz. 126-127. werk van -. Al hen aan den Rijn, Samsom, 1989, blz. 13- donck en Elsschot in Verslagen en Mededelingen van de Ko- 20. (Eerder verschenen in Tirade, 1976, XX, nr. 218, ninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde, i.v.m. Een ontgoocheling (1921): blz. 517-524.) 1977, blz. 7-12. – Greshoff J., Inleiding in Willem Elsschot: Een ontgooche- – Van der Kerk K.J. en Poolland H.A. in Literette. Letter- – Carlier L., Willem Elsschot als dichter in De Vlaamse ling. Amsterdam, 19342. kundig studieboek voor MAVO en ander voortgezet onder- Gids, 1962, XLVI, blz. 497-505. – Kets-Vree A.M., Woord voor woord. Theorie en praktijk wijs. Apeldoorn, Van Walraven, z.d.8, biz. 131-137. – Daele I.E., Willem Elsschot als dichter in Yang, 1963-64, van de historisch-kritische uitgave van een prozatekst, gede- – Van Eijk I. en Wester R., Lijmen - Het Been: Frans Laar- I, nr. 4, blz. 42-44. monstreerd aan Een ontgoocheling. Utrecht, HES, 1983, mans in Honderd helden uit de Nederlandse literatuur. Am- – Gielen J.J. en Gielen J.G.W. in Belangrijke letterkundige 387 blz. sterdam, De Bijenkorf, 19853, blz. 123-125. werken. Deel 3: De nieuwe tijd. Purmerend, Muusses, – Mielen E., Een kleine lantaarn met een groot licht in 196511, blz. 160-161. Bzzlletin, april 1977, nr. 45, blz. 62-66. i.V.M. Kaas (1933): – Gijsen M., Willem Elsschot: Verzen van vroeger in Peri- – Radstake J., 'Den beker huilend omhoog geheven'. Over – Aarts C.J. en Van der Meulen N., 1933 Kaas Willem patetisch onderricht. Kroniek der poezie. Eerste bundel. Has- 'Een ontgoocheling' van Willem Elsschot in Bzzlletin, 1984- Elsschot in Het literair eeuwboek. Honderd jaar het boek van selt, Heideland, 1962 (Vlaamsepockets: 52), blz. 92-97. 85, XIII, nr. 120, blz. 20-24. hetjaar. Amsterdam, De Bijenkorf, 1986. (Ook opgenomen in Verzameld werk, VI, 1977, Hz. 117-123.) – Revis M., Ongeneeslijke levensliefde in De Stem, 1935, – Coster D., Over den verkoop van kaas in Menschen, ti- – Janssens M., Willem Elsschot als dichter in De maat van XV, blz. 202-204. den, boeken. Amsterdam, Querido, 1942, 19432, blz. 82-88. drie. Essays over literatuur. Leuven, Davidsfonds, 1984, – Van Duinkerken A. in Vlamingen. Een bundel opstellen – Croes J. e.a. in De ideale bibliotheek. loo boeken die ieder- biz. 156-175. (Eerder in: Dietsche Warande en Belfort, 1982, over het letterkundig leven in Vlaanderen. Hasselt, Heide- een gelezen moet hebben. Amsterdam, De Bijenkorf, 1990, CXXVII, blz. 734-751.) land, 1960 (Vlaamse pockets: 23), blz. 63-67. blz. 20-24. – Kemp B., 'Spy met klem in Dietsche Warande en – Van Itterbeek E., Het petje van Kareltje de Keizer. Een – De Schryver F., `Kaas' van Willem Elsschot in Nova et Belfort, 1970, CXV, blz. 221-223. sociologische benadering van Elsschots 'Een ontgoocheling' Vetera, 1976-77, LIV, blz. 18o-19o. – Kuipers R., Gerezen wit in Het Oog in 't Zeil, 1986-87, in Kreatief, 1976, X, nr. 5, blz. 33-36. – Gerritsma C. in Panorama van de Nederlandse letter- IV, nr. 4, blz. 28-3o. – Vercammen J. in De Tijdstroom, 1933-34, IV, blz. 510- kunde. Beknopte besprekingen van 75 Nederlandstalige lite- – Van Elst J, Als een stervendpaard. Enkele bedenkingen 512. raire werken. rn over de moederfiguur bij Elsschot in Dietsche Warande en – Gielen J.J. en Gielen J.G.W. in Belangrijke letterkundige 300 SELECTIEVE BIBLIOGRAFIE 'VAN' EN 'OVER' WILLEM ELSSCHOT werken. Deel 3: De nieuwe tijd. Purmerend, Muusses, — Bordewijk F., Willem Elsschot als prozaIst en poeet in — Vervliet R., Het dwaallicht achterna. Eenpoging tot syn- 196511, blz. 191-195. Kritischproza. Bijeengebracht door Dirk Kroon. 's-Gra- thetisch interpreteren in Studia Germanica Gandensia, XV. — Gijsen M. in Verzameld werk, V. Amsterdam, Meulen- venhage, BzztOh, 1982, blz. 42-43. Gent, R.U., 1974, blz. 21-1 n.(Zelfstandig verschenen, hoff Nederland/'s-Gravenhage-Rotterdam, Nijgh & Van — De Ruiter R. en Bekkering H., Laarmans en de religie. met bibliografie en persoonsnamenregister, onder de ti- Ditmar, 1977, blz. 845-848. (Eerder verschenen in De Enkele opmerkingen n.a.v. Elsschots Dwaallicht in De tel: Het Dwaallicht achterna. Theorie en model voor een syn- Boekenkast, 1933-34, I, nr. 9, blz. 137-138.) Nieuwe Taalgids, 1979, LXXII, blz. 222-230. thetische interpretatie van het literaire werk. Gent, Story- — Goedeme G. in Lexicon van literaire werken, februari — Fens K., Het verhaal van de publieke man in De geves- Scientia, 1977, 100 blz.) 1991, 13 + ii blz. ti de chaos. Opstellen en kritieken. Amsterdam, G.A. van — Vervliet R. in Lexicon van literaire werken, april 1989, 8 — Janssens F.J.B. in Willem Elsschot: Kaas. Antwerpen, Oorschot, 1966, 1972, blz. 59-67. (Eerder verschenen in + ii blz. Ontwikkeling,1971", blz. 7-8, 69-8o + 8 blz. (Bibliotheek Merlyn, 1965, III, nr. 1, blz. 29-37.) — Weisgerber J., Willem Elsschot: Het dwaallicht (1946) in van Vlaamse letteren). — Herreman R. in Boekuiltjes. Over het letterkundig Leven Aspecten van de Vlaamse roman 1927-196o. Met een na- — Toussaint van Boelaere F.V. in Litterair scheepsjournaal, in Vlaanderen van 1944 tot 1948. Een keuze samengesteld woord 1972. Amsterdam, Athenaeum-Polak & Van Gen- Brussel, Onze Tijd, 1939, blz. 256-259. en ingeleid door Bert Ranke. Hasselt, Heideland, 196o nep, 19733, blz. 92-105. — Van Delden J., Willem Elsschot: Kaas. Apeldoorn, Van (Vlaamsepockets: ii), blz. 138-140. — Cf. Film en Televisie, mei-juni 1973, nrs. 192-193, blz. Walraven, 1983, 37 blz. (Memoreeks). — Holsbergen J.W., Dwaallicht of stallantarentje in Bzzlle- 1-8 (n.a.v de verfilming van Het dwaallicht door Frans tin, april 1977, nr. 45, blz. 57. Buyens). — Janssens M., Vader gaat op stap in Tachtig jaar na Tach- ti g. De evolutie van het personage in de Nederlandse verhaal- i.v.m. Verzameld werk (1957): PENSIOEN kunst van Couperus tot Michiels. Leiden, A.W. Sijthoff, — Dubois P.H. in Het Boek van Nu, 1956-57, X, blz. 191- Do. 1969, blz. 61-71. 192. WILLEM ELSSCHOT — Van Wilderode A., De dubbelfluit, 2. Antwerpen, Stan- daard Educatieve Uitgeverij, 1987, blz. 161-166. *" Een 'List van interviews met Willem Elsschot' publi- — Vermeulen E., Willem Elsschot: Het dwaallicht. Apel- ceerde Vic van de Reijt in Een Oog in 't Zeil, december doorn, Van Walraven, 1986, 4o blz. (Memoreeks). 1983, I, nr. 2, blz. BEKNOPTE BIOGRAFIE VAN WILLEM ELSSCHOT N VAN KAMPENIZOON NV (ANTWERPEN, ° 7 MEI 1882 - ANTWERPEN, t 31 MEI 1960): Alfons de Ridder is op 7 mei 1882 in Antwerpen geboren als achtste en voorlaatste kind uit het huwelijk van Christiaan de Ridder, bakker aan de de Keyserlei, en Adela van Elst (t 1926). Van 1888 tot 1894 volt hij lager onderwijs aan de Antwerpse Gemeenteschool in de Van Maerlantstraat. Voortgezet onderwijs — van 1894 tot 1899 — aan het Koninklijk Atheneum: omstreeks z'n 16de jaar wordt hij, SEWN op grond van baldadig gedrag, van school verwijderd. Na een periode van niets doen wordt hij loopjongen- VAN VROEGER bediende bij een graanhandel, enkele maanden later is hij bij een scheepsagentuur werkzaam. DOOR — In 1901 laat hij zich als leerling-student aan het Hoer Handelsgesticht inschrijven; op 29 augustus van •ILLEM ELSSCHOT hetzelfde jaar wordt hij vader van een zoon, Walter. In 1908 behaalt hij, met lof, het diploma van licentiaat in de handels-, consulaire en koloniale wetenschappen. — Na enkele jobs van korte duur in z'ngeboortestad to hebben uitgeoefend vestigt De Ridder zich in Paris, waar hij in dienst treedt bij de zakenman Alfredo H. Bustos, inspecteur van het Ministerio de Obras Publicas de la Republica Argentina. In een familiepension in de Rue d'Armaille neemt hij z'n intrek. In 1908 aanvaardt hij een betrekking als chef-correspondent bij de Werf Gusto in Schiedam. Hij huwt met Jeannette Josephine - Fine - Scheurwegen (1882-196o), de moeder van zijn zoon Walter. Uit dit 191+ huwelijk worden nog 5 kinderen geboren: Adele (° 1909), Willem C 1911), Anna (° 1912), Jan (° 1917) en Ida (° 1918). — In 1910 begint hij, op aandringen van een kantoorcollega, Anna Christina van der Tak, met het opschrijven van z'n belevenissen in het Parijsepension de famille: het manuscript krijgt de titel Villa des Roses en wordt op — Van Faassen S., De wordingsgeschiedenis van Kaas. Wil- 1 september 1910 voltooid. lem Elsschot aan Jan Greshoff 1933 in Bzzlletin, april 1977, In 1911 neemt of krijgt De Ridder ontslag bij de Werf Gusto; hij werkt nog enkele maanden als boekhouder- nr. 45, blz. 50-53. correspondent bij een soortgelijke onderneming in Delfshaven en keert dan naar Belie terug. — Van Vlierden B., De 'Carriere' van Frans Laarmans in Hij vestigt zich in Brussel en wordt boekhouder bij eengelatinefabriek. Jeugd en Cultuur, 1961-62, VII, blz. 116-123. Na een jaar zegt hij deze betrekking op en richt, met Jules Valenpint (Boorman) en Rene Leclercq (van 'Alvoorder'), de Revue Continentale Illustree op. i.v.m. Tsjip (1934)-De leeuwentemmer (1940): In 1913 verschijnt bij C.A.J. van Dishoeck in Bussum het boek Villa des Roses onder het pseudoniem Willem — Gijsen M. in Verzameld werk, VI. Amsterdam, Meulen- Elsschot. hoff Nederland/'s-Gravenhage-Rotterdam, Nijgh & Van Bij het uitbreken van W.O. I eindigt de samenwerking met Valenpint en het bestaan van de Revue. De Ridder Ditmar, 1977, blz. 6o5-611. vlucht net op tijd van Brussel naar Antwerpen. Hij wordt secretaris van het Provinciaal Oogstbureel. — Libert M. in Schrijvers aan zee. Inleiding Emiel Smis- Onmiddellijk na de wapenstilstand wordt hij correspondent voor Antwerpen van de Nieuwe Rotterdamsche saert. (Wijnegem), Het Gulden Vlies vzw, 1989, blz. 8. Courant. Samen met Leonce Leclercq, broer van Rene, richt hij een reclamebureau op. Omstreeks die tijd — Revis M., Ongeneeslijke levensliefde in De Stem, 1935, betrekt hij hetpand Lemmestraat 21, 'dat van de reclame komt' (in 1931 maakt hij een einde aan het XV, blz. 202-204. compagnonschap met Leclercq en begint voor eigen rekening een reclamebureau). — Roelants M., Het meesterwerk van Willem Elsschot: Tsjip 1933 blijkt, achteraf, een nieuweperiode van creativiteit in zijn schrijverscarriere in to luiden: publiceerde hij in Schrijvers, wat is er van den mensch? Brussel, Manteau, tot nog toe om de tien jaar een belangrijk werk (1913, Villa des Roses; 1924, Lijmen), voortaan volgen in een vlot 1942, blz. 91-93. ritme: 1933, Kaas; 1934, Tsjip; 1937, Pensioen; 1938, Het been; 1940, De leeuwentemmer; 1942, Het tankschip. Ten slotte volt het tijdens de bezetting geschreven verhaal Het dwaallicht in 1946. i.v.m. Pensioen (1937): Officiele erkenning zet de kroon op het werk: tweemaal de Prijs der Vlaamse Provincien, de Driejaarlijkse — Gijsen M. in Verzameld werk, V. Amsterdam, Meulen- Staatsprijs voor hetproza in 1948 en — postuum — in 196o en de Constantin Huygensprijs in 1951. hoff Nederland/'s-Gravenhage-Rotterdam, Nijgh & Van In 1942 zetelt hij voor de eerste en enige keer in een literaire jury, die voor de Leo J. Krijnprijs, ingesteld door Ditmar, 1977, blz. 896-901. (Eerder verschenen in Con- de weduwe van een jeugdyriend-uitgever: de prijs gaat, vooral dankzij Willem Elsschot, naar de debutant tact. Maandschrift voor boekenvrienden, 1937, III, nr., Louis Paul Boon voor z'n roman De voorstadgroeit. blz. 1-4.) In 1949 wordt hij lid van de redactie van het Nieuw Vlaams Tijdschrift. Zijn Verzameld werk (1957), een boekdeel, — het mooiste geschenk voor z'n 75 jaar — betekende mede het einde i.v.m. Het tankschip (1942): van Elsschots loopbaan als schrijver. In enkele steden van ons land leest hij voor uit eigen werk. Hij overlijdt, 78 jaar oud, schielijk in Antwerpen op 31 mei 196o, kort nadat hij een brief aan Simon i.v.m. Het dwaallicht (1946): Carmiggelt had gepost. De volgende dag sterft zijn vrouw. Ze worden samen onder rote belangstelling — Boon L.P. in Geniaal...maar met to korte beentjes. Essays bijgezet op het Antwerpse Schoonselhof. enpolemieken. Verzameld en van een nawoord voorzien door Herwig Leus. Amsterdam, De Arbeiderspers, 1969, I L.D. blz. 54-56. SELECTIEVE BIBLIOGRAFIE 'VAN' EN 'OVER' WILLEM ELSSCHOT301 SAMENSTELLING FERNAND FLORIZOONE EN CHRIS TORFS Poetisch bericht Iedereen mag gedichten ter selectie sturen aan: Tzidschrift 'Vlaanderen', Redactzesecretariaat, 'Ter Hoogserleie', Hondstraat 6, 8700 Tielt. Alle ingezonden gedichten moeten in machineschrift (tzkmachine of printer) en in tweevoud afgeleverd worden. Neem voor ieder gedzcht een ander blad en schrijf op ieder blad uw naam en volledig adres. Ingestuurde gedichten worden met teruggezonden en over ingezonden werk wordt niet gecorrespondeerd, noch getelefoneerd. Aan de auteurs van gepubliceerde gedichten wordt achteraf een bewijsexemplaar gestuurd en een honorarium uitbetaald: vermeld daartoe bzi tedere inzending tevens uw bank- of postrekening. ROMANCE EINDSPEL IIIIIIIIINIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIII Hi' j dekt de tafel slechts voor twee, Na elkepijn weer raapte hi' een bloem, een kaars, berekend licht stuk voor stuk haar dromen op op borden en bestek. en sprak stil over gisteren en verdriet en over hoe zij Het haardvuur vlamt, wist dat dit het einde was, ze zitten oog in oog. maar toch ook niet. Wanneer hi' het tegenwillig vragen i Haar mond verraadt in haar tere vingers las, geen glimlach, een grimas. g of hi' haar een hand waarin zij als vrouw weer wonen kon. Vanavond hoot hij dat Hi' j zag wel, het sterven het ijs gebroken wordt. zwol uit haar og,en uit elk gebaar waar zij weer net niet Dat zij hem klare wijn aan be on. Toch vond zij bij en als het kan hemgehoor voor het uitstel eenglaasje nectar schenkt. dat zij in elk woord over morgen sprak, ook al deed hi' niets JAN GYSELINCK meer dan alleen maar luisteren naar haar stem die in hem brak. ROBIN MAEKELBERGH lste prijs Soetendaelle 1994 Als de brand woedt op jouw tere huid en de kraters vol lava je openrijten wat wil God dan nog van jou mijn moeder wat wil God dan nog van jou. RIA SCARPHOUT 302 POÉTISCH BERICHT DE ROLLEN VAN DE DODE ZEE Want ik word mijn eigen kunstwerk, P raat paal hier en nu, ik ben Min heiland heeft een englenhaar. verdomd bereid een kerstboom Zijn licht is staal dat blikkert. in mijn pechstrook neer te planten. Zijn pakpapier vertoont de oorlogskleuren en zijn tuig houdt zich vertrekkensklaar. Hef ik straks een lied aan, vloeiend? Vol g ik de parabool van ene ster, klaar? Dit zijn de bikkelharde dagen Of kies ik voor een kogelbaan, waar de weekheid voile kracht vooruit een unlucky strike, zo gebeurd. weer toeslaat, eenmaal 's jaars. Uitkijken voor kindsheid is 't geblazen. Deze en vele anderegedachten krijgen audientie in mijn hoofd Ik ruik die oude wind uit bane dagen; en in café Van Lieverlee, des avonds ik loop me donker te verbs ten. voor het kerst wordt, wijl iedereen Ik kwets me weer aan kerst, dat verdomde licht, aan englenhaar. Compleet kalkoen en cognac is. Wat te doen? Carmiggelt is al dood, Over hoof den sneeuwt muziek in scherven. en zuster Magnussen al jarenlang vermoord. Een tochthond draagt een blauwe strik. Wat er op zit, is nog maar een glas: Door de scheur onder zijn deur waait kleum en uit zijn muil druipt oudjaarkwijl. behorend tot de orde van de scherven, doorschijn, root gelijk en medicijnen. Ik ben min eigen leer des onheils Van lieverlee kan ik nu zelfs J en strooi mezelf in straten rond, foiegras en susa nina derven. zonder te kijken, zonder echt te haten, op de stomme wijs van Rudolfs rode neus. De tocht naar huis is niet echt zwaar: wind blaast mijn zeilen bol Wat is iedereen weer happy en gelovig. en het dagend licht uit 't oosten Overal ma g het een ietsje meer zijn. bakent in de schijn van etalages De mensheid schuift langs kassa's aan. Middenstanders uit het wijze oosten Een bredepechstrook voor mij af. De kassa's zwijgen stil; de drollen Reiken bekersgliihwein aan en van de honden kan ik waardig als een mens een kerstman schatert onbedaarlijk ontwijken. Ja, het was een stille nacht. om de tragiek van hondepoep. Ik spoed me naar café Van Lieverlee. Van een boom kwam niks in huis, maar ik had watgoede wil in pacht. Het lichtgedempt in deze drenkplaats. In café Van Lieverlee, deze oude haven, Eengatenplant onttrekt ons vond ik de rollen van de Dode Zee. aan des mensen zicht en inzicht. Ik meer aan, veranker en verander Diegewaagden van onvrede, zwarte sneeuw en zettengoud en wierook op de helling. Zienderogen: stuff sneeuw in mijn hoofd. De nacht werd als de straat zo oud Ha! Waaromgeen blauwste strik gekocht, en buiten was het bitter koud. morg, en overmorg,en voor een allerliefste die slechts hier vanbinnen echt bestaat? Nee, mijn heiland had een englenhaar. Zijn licht was staal dat blikkerde. Ik zink; ergroeit begrip. Mijn hoofd Zijn pakpapier vertoonde oorlogskleuren zegt din en waar ik in kan komen. en zijn tuig hield zich vertrekkensklaar. Bij iedereen ontdek ik goede wil; ik stel mijn eigen ophanging nog even uit. JORIS DENOO POETISCH BERICHT303 KIJKEN NAAR ZAND LIEFDE dat het vroegr eenvoudiger was Alsof de windplotseling in klaprozen ik converseerde met honden en keek bladert en luidop rode gedichten leest. dagenlang naar zand Alsofgeluksspinnetjes eensklaps krioelen ik was verwonderd bij het opspatten en de eeuwigheid zichtbaar maken. van water uit eengreppel in oktober bleven blaren aanje Zogebeurt dat van in de verte. bruine schoenen zitten Niemand weet van iets maar is iedereen had bruine schoenen kittelorig en hals over kop een ernstig wit lag 's winters van de maan bereden. over oninteressante landschappen g rootvaders zaten in rieten zetels Zo herinner ik mij rote geheimen en vertelden leugens die als inktzwammen aan hun einde kwamen ik hypnotiseerde al eens een kamerplant o nder het schaamrood van de herfst. werd slaperig in navels van trage meisjes las uit met de post toegestuurde boeken En dan ontdek je jaren later over het classicisme, de vlakte van Pamir zonnebloempitten in de zak bruinvis en buizerd van een vergeten jas, ik was een verzamelaar van vuurstenen liefde die er al die tijd kende persoonlijk een weerwolf en kon bij westenwind min eigen wenkbrauwen zien op wachtte geplant te worden. ik holde ac holde de tijd aan met een glimlach en mooie ogen ROBIN HANNELORE messes stonden achter bomen te wachten en zegden nooit wat, ze vielen in sloten met die Witte sokjes het wordt koeler en hi' sluit een raam het sneeuwt en hi' heeft niemand nodig elk ademhalen en kijken, elk bewegen is beperkte wraak het liefst luistert hi' j naar stemmen van tevreden vrouwen op een terras in ee n onverstaanbaar land naar het gekraak van sneeuw o n der bruine schoenen een onwaarschijnlijk verhaal het liefst is hij naar ergens onderweg JAN POSMAN zie hoe ik verwaaid als takken aanlig teen je transparante adem, hoe ik bestoven met kristal, pastelle kleuren van je maangezichten yang, in jouw weemoeden glimlach, hang naar elk geluid van stem in jou en hoor hoe jij nog steenspreekt: waar water warmt onder je winterhuid en jij van beekjes wordt, fluister ik jou hese vogels in, toyer klanken uit jouw hals bier lig t de lek waar je in stilte hoorbaar wordt, de echo die je zwijgt TRYGVE REYNDERS 304 POETISCH BERICHT SAMENSTELLING EDMOND OTTEVAERE EN PIET THOMAS Transit In deze rubriekpubliceren we 'literaire' vertalingen in het Nederlands van goede gedichten uit andere talen. Het is o.m. de bedoeling het vertalen vangedichten to stimuleren en daarom kunnen vertalingen ter selectee ingestuurd warden naar het redactiesecretariaat. Ieder vertaald gedicht moet vergezeld worden van een fotocopie van het oorspronkelijke gedicht en van de bibliografische gegevens van de bundel of het boek waaruit het genomen werd. REQUIEM FUR EINEN FASCHISTEN REQUIEM VOOR EEN FASCIST Du warst in allem einer ihrer Besten, Jij hoorde alleszins tot hun elite, erschrocken fiihl ich heut mich dir verwandt; geschrokken voel ik me met jou verwant; du schwelgtest erne bei den gleichen Festen jij kon als ik zo tomeloos genieten, und zogst wie ich oft wochenlang durchs Land. als ik zwierf je soms weken door het land. Es fiillte dich wie mich dergleiche Ekel Als jij voelde ook ik het onbehagen vor dem Gekliigel ohne innern Drang, bij al dat vitten zonder ziel en bloed, vor jedem Wortgekletzel und Gehdkel; het kletsen en het morren in die da en: nichtsgalt dir als der schOne Uberschwang. wat jou bekoren kon, was overmoed. So zog es dich zu ihnen, die marschierten; Toen trad je tot hen toe en je marcheerde. wer weiB da wann du auf dem Marsch ins Nichts, Wanneer was 't, aan de tekens die hen eerden, gewahr der Zeichen wurdest, die sie zierten? dat je de mars naar 't niets voor 't eerst doorzag? Du lieg g Nu ben je dood en het is oordeelsdag. Ich hatte dich mit einer Hand erschlagen; Desnoods had ik je zelf wel neergeslagen, doch unser keiner hatte die Geduld, maargeen van ons had toen nog het geduld in deiner Sprache dir den We zu sagen: om in jouw taal zich nog aan jou to wagen. dein Tod ist unsre, ist auch meine Schuld. Jij bent nu dood. 't Is mijn en onze schuld. Ich setz fur dich zu Abend diese Zeilen, Vanavond zit ik hier voor jou to schrijven. da schrill die Grille ihre Beine reibt, De krekel zingt zijn ongedurig lied. wie du es liebtest, und der Seim imgeilen Daar hield je van. De honiggeuren driven Faulbaum im Kreis die schwarzen Kafer treibt. de kevers voort waar men de vuilboom ziet. DaR wir des Tods und Ursprungs nicht vergessen, De dood en degeboorte kunnen leren wannjeder Brot hat und zum Brot auch Wein, dat menpas als men brood heeft en wat wijn, vom Uberschwang zu sin en wie besessen, als een bezetene de overmoed kan eren. soil um dich, Bruder, meine Klage sein. Laat dit dan, broer van mij, mijn rouwklacht zijn. THEODOR KRAMER VERTALING: EDMOND OTTEVAERE EN PIET THOMAS AN EINEM SCHONEN HERBSTTAG MOCHT ICH STERBEN 1K WIL EEN MOOIE HERFSTDAG ALS IK STERF... An einem schOnen Herbsttag miicht ich sterben, Geef mij een mooie herfstdag als ik sterf, der schon een wenig rauh und frostig ist, een die wat ruw en al wat winters is, vor unserm alten Haus daheim im herben als ik maar op het ouderlijke erf Geruch von Unkraut und von Rankenmist. degeur van onkruid en van mest niet mis. Den Hauch der schwarzen Schalen mOcht ich schliirfen, 'k Wil op het gras de zwarte bolsters ruiken die von den Niissen fallen, und den Pflug die van hun noten vielen. 'k Wil deploeg die morschen Stoppeln stiirzen sehen diirfen weer in de vette kluitengrond zien duiken ins fette Erdreich bis zum letzten Bug. en stoppels vellen die ze wild versloeg. Dann kOnnt ich leichterglauben, dal das gleiche Wellichtgeloof ik dat, zoals op 't veld Gesetz, nach dem der Fechsung morscher Rest de dorre resten zorgen voor de vruchten, den Boden wieder diing,t auch mir das Gleiche mij ook de blijde boodschap wordt gemeld gewahrt und mich nicht ganz vergehen Mgt. dat ik de dood niet helemaal moet duchten. THEODOR KRAMER VERTALING: EDMOND OTTEVAERE EN PIET THOMAS TRANSIT305 In en om de kunst De nooit rustende geest van zeergevarieerde en toch sterk samenhan- waardering heb en in ieder geval een veel grote- Max Wildiers gende hoofdstukken: de Vlaming - de theo- re waardering dan voor hun rechters' , zo zou 111111111111•111111111111111111111•11111111111 loo g - de cultuurfilosoof - de journalist - hi' later getuigen.2 Ook was hi' persoonlijk HERMAN-EMIEL MERTENS de mens; telkens met depassende adjectie- betrokken bij de organisatie van de Brussel- yen: de radicale Vlaming de vernieuwende se 'Zilvermeeuwtjes', de groep verweesde 'Wat mg de laatste tijd sterk bezighoudt is theoloog, de kritische cultuurfilosoof, de kinderen vangedetineerden (eigenlijk de de relatie christendom-boeddhisme. Misschien creatieve journalist, de in-goede, hartelijke, stichting van de gebroeders Herman en komt het omdat ik vaak denk aan wat het evan- dienstvaardige mens. Jef Vervaecke)3. Dag en nacht was hij in de gelie verhaalt van Christus dat "toen hi' het weer om hulp te bieden. Terwijl de officiele yolk had weggezonden, op de berg ging om in De radicale Vlaming kerk, op zeldzame priesters na, zich schan- afzondering te bidden". Ik heb onlangs het boek Max Wildiers was eengeboren en getogen delijk afzijdig hield en kardinaal van Roey gelezen van Mommaers en Van Bragt Ruus- flamingant, stammend uit een Antwerpse in alle talen laffelijk zweeg, er er nog, Wil- broec ingesprek met het Oosten. Graag zou familie met Vlaams-nationalistische en diers op het mate riep en aan de priesters ik zelf over de relatie christendom-boeddhisme daensistische traditie. Hi' j was de oudste verbood hem te helpen en bun parochielo- nog iets schrijven. Voor mij blijft het christen- van zes. Zijn vader Emiel Wildiers, een kalen ter beschikking te stellen4. dom wel iets unieks, maar daarmee is toch lang vooraanstaand advocaat, was kopman van Toen ins95o het heilig jaar van de 'Verzoe- niet allesgezegd. Ik heb zo de indruk dat het de Antwerpse daensisten. Reeds voor de ning' bij van Roe werd aangedrongen op christendom eengodsdienst is op zoek naar een Eerste Wereldoorlog publiceerde hi' een te komen voor lamnestie', was de reactie: filosofie en het boeddhisme een filosofie op zoek werk over vakverenigingen (met een voor- 'Ce n'estpas encore le moment'. Het ontgoo- naar een God. Zie ik hetjuist? Het moet na- woord door Adolf Daens). In 1912 schreef chelende antwoord van de Belgicist was in tuurlijk sterk worden genuanceerd. In ieder ge- hi' j een pleidooi voor de administratieve 't Frans. Maar Wildiers"Vlaamse'geest val boeit het mij fel.' scheiding Vlaanderen-Wallonie. Geen won- zou rusten noch berusten en integendeel der dat hi' na de oorlog vervolgd werd als blijven ijveren voor de meest hopeloze Zo onderhield Max Wildiers mij in zijn zie- activist. zaak, waarvoor in dit land kan worden kenkamer in de Sint-Lucaskliniek in Ekeren Vlaamsgezindheid zou ook het hele g eijverd: 'amnestie'. op 29 juli – zijn tweeennegentigste ver'- bestaan van zoon Max tekenen, reeds in de Ontroerend is zijn getuigenis, een halve dag –, een paar weken voor zijn overlijden studiejaren in Neerpelt (in die tijd het enige eeuw later opgeschreven in zijn 'Laatste in hetzelfde ziekenhuis op 17 augustus volledig Nederlandstalig college). Zo state vaarwel', door familieleden na zijn dood 1996. Eerlijk gezegd, ik was zeer onder de hi' mee op in de 1 1 Juli-betoging in Ant- gevonden: 'mi'n grootste vreugde is geweest indruk van deze laatste ontmoeting. Je werpen in 192o toen de student Herman dat ik velen heb kunnen help,en die door een moet het toch maar kunnen en ook doen: van den Reeck door depolitie werd neerge- barbaarse repressie werden getroffen. Er is toen tot de allerlaatste dagen van je lane leven kogeld. Zijn sociale gezindheid bleek even- groot onrecht gebeurd dat na so jaar nog niet zo rusteloos zoeken naar de ultieme waar- eens bij de keuze van zijn religieuze roe- hersteld werd. Ik denk met afschuw aan een heid, naar de ware God. ping: zijn intrede in de volkse en democra- staat die dergelijk onrecht heeft geduld en zo tische kapucijnenorde in 1923. Vreedzaam ' 'Degeest rust nooit' maar beslist, tolerant maar compromisloos Vlaams-nationalist is hi' heel zijn leven ge- Spiritus quiescit numquam: dat was het 'ex zou Wildiers strijden voor de politieke, bleven. Viand van het staats-nationalisme, libris' van zijn hele bestaan. 'De' waarheid maatschappelijke en culturele ontvoogding maarpleitbezorger van het vo/ks-nationalis- was voor hem nooit een verworvenheid, van zijn yolk: een doordacht engagement, me. Zo zei hi' in 1969: 'Wij hebben een verkla- maar steeds een onbereikbaar streefdoel. gedragen door zijn rechtvaardigheidszin, ring van de rechten van de mens, misschien Waarheid isgeen definitief bezit. 'Daarom zijn sociale bewogenheid en zijn vrijheids- moet er vroeg of laat een verklaring komen van is iedere theologie van natuur uit een voor- drang. de rechten van de volkeren. Het lijkt mtj daarom lopige theologie, zoals ook alle weten- Zijn Vlaamsgezindheid kwam vooral tot fout twee totaal verschillende kultuurgemeen- schappen het stem el der voorlopigheid uiting in zijn geestelijke en materiele bij- schappen in een unitaire staat te willen samen- dragen." stand aan talloze vervolgden van die hate- p ersen. Daarom ben ik een voorstander geweest Wildiers' rusteloze, immer zoekendegeest like Belgische na-oorlogse repressie (wille- van een zo ver mogelijk doorgedreven federa- heeft, althansgoeddeels, het lange, boeien- keurig en hemeltergend onrechtvaardig lisme.'5 de, kleurrijke verhaal geschreven dat zijn want op basis van terugwerkende straf wet- naam draagt. Dit verhaal met zoveel beer- ten). Wildiers bezocht en steunde vervolg- De vernieuwende theoloog like bladzijden, of en toe onderbroken door den zoals Felix Timmermans, Ernest Claes, Flamingant maar hoffelijk, tolerant en zon- een somberepassus, is nu voorbije geschie- Filip de Pillecijn, jan Grauls en vele andere der zweem vanprovincialistische bekrom- denis. Een lijvig boek is het geworden, met vrienden, 'mensen waarvoor ik degrootste penheid. Fiere Vlaming, niet alleen om 306 IN EN OM DE KUNST Europeer, maar vooral om wereldburger te dediger. hem. Authentiek christelijk geloof was hem worden. Grensoverschrijdend was zijn Zoals Teilhard was het ook Wildiers vooral belangrijker dan de tijdgebonden dogmati- nooit rustende geest. Zijn professoraat aan e sche formuleringen. Van meet of aan was de universiteit van San Francisco-California van de positieve wetenschappen, de een- het hem evident dat zonder academische vans 964 tot 74), zijn colleges aan de heidsstructuur van het heelal te ontdekken vrijheid de theoloog zijn taak niet kan ver- Grand Theological Union van Berkeley, aan en inzicht te krijgen in het metafysische vullen, m.n. 'de evangelische boodschap te ver- de universiteiten van Chicago en Alberta probleem van de relatie 'geest-stof'. Een ge- talen in de taal en denkwereld van de huidige Edmonton (Canada), aan de Engelstalige durfde methode en opzet die leidden tot de mens.'7 Wildiers kon vaardige tolk zijn niet sectie van de Leuvense theologische facul- vaststelling van de wet van de 'voorschrij- alleen vanwege zijn uitzonderlijke taalvaar- teit(1969-74) gaven Wildiers de mogelijk- dende complexiteit en het groeiende digheid en zijn gedegen kennis van de ge- heid tot mondiale uitstraling van zijn bewustzijn', en tot het besef van de histori- schiedenis van kerk en theolog,ie maar ook gedachtengoed. Uiteraard gebeurde dit ook sche dimensie van het universum. vanwege zijn eigen geestesstructuur. Spiri- via zijn publikaties waarvan vele werden Toch was deze werkwijze niet zo gloed- tusquiescit numquam: zijn nooit rustende vertaald. Zo is sinds decennia de naam nieuw, alleen de invulling ervan was verre g eest dreef hem naar de wereld in volle Wildiers verbonden met deze van Teilhard. van klassiek. Ook de scholastische filosofie evolutie. Dat uitgerekend de Vlaamse franciscaan vertrok immers van een eigentijdse kosmo- Dat zijn volgehouden inspanningen om het Wildiers de euvele moed moest opbrengen logie. Maar deze was geocentrisch, hierar- g entij om de door het Vaticaan verboden werk chisch en statisch, sinds Copernicus, kerk-instituut niet in dank werd afgenomen van de Franse jezuIet Teilhard de Chardin Galilei, Newton, Kepler, Lamarck, Mendel, is algemeen geweten. Het wantrouwen da- tepubliceren, is wel frappant. Darwin e.a. volkomen en onherroepelijk teerde reeds uit de tijd van zijn Teilhard- Wildiers heeft Teilhard nooitpersoonlijk voorbijgestreefd. Vandaar de onvermijde- publikaties en was nog gegroeid in de jaren ontmoet. Hi' j had zijn ideeen leren kennen like kortsluiting niet alleen met de funda- zestig met zijn pleidooi voor grondige via zijn vriend, de Vlaamse jezuiet Maurice mentalistische bijbel-exegese en de neo- kerkvernieuwing: De kerk in de wereld van Claeys-Bouiraert (die zich ook sterk had in- scholastiek, maar ook met het kerkelijke morgen (1966). Het was nochtans slechts een gezet voor de repressieslachtoffers). In zijn leergezag. consequent doordenken van de geest van enig mooi portret verschenen in De Stan- Zelf was Wildiers in de loop der jaren sterk het tweede Vaticaans concilie (helaas op ve- daard daags na Wildiers' overladen schrijft geevolueerd. Hi' wist vanwaar hi' kwam, lerleigebied 'sans lendemain'). In dit wells- Guido Van Hoof over het eerste contact met theologische opgevoed als hi' was aan de waar uitdagend, maar goed gefundeerd es- Teilhard: 'Op een straathoek in Leuven yes- Gregoriana in Rome. Beter dan wie ook kan say werden drie thema's behandeld: de ti de professor Albert Dondeyne, een van ik mij de lane we voorstellen die hi' is houding van de kerk tegenover de natuur- de stille weldoeners tijdens Wildiers' bedel- moetengaan, gezien ikzelf ongeveer een wetenschappen tegenover de democratie tochten voor "de zwarten" zijn aandacht , kwarteeuw later aan hetzelfde Romeinse tegenover het pluralisme en de gewetens- op de Revue des Questions Scientifiques: de instituut mijn theologische opleiding (of in- vrijheid. Wildiers kwam op voor een we- bijdrage van een Franse jezuiet, de paleon- doctrinatie?) hebgekregen en, althans voor reldnabije, democratische, tolerante kerk. toloog Pierre Teilhard de Chardin, zou hem de helft, nog met dezelfde professoren en Onverbloemd en zonder omwegen. beslist interesseren. In het zoeken van Max hun nauwelijks herwerkte handboeken: Tijdens zijn jarenlang verblijf in de U.S.A. Wildiers werd dat een keerpunt. Hi' spoor- neo-scholastisch, thomistisch en uitsluitend leerde hi' j het process-denken kennen van de naar Parijs en miste er net pater Teilhard in het Latin. Van deze wereldvreemde Alfred North Whitehead en de Anglicaanse die op bevel van de generaal, en natuurlijk scholastiek heeft Wildiers, vans 932 tot theoloog Charles Hartshorne. Deze filosofie op verzoek van het Heilig-Officie, was ver- 1940 professor aan het theologicum van met als centraal begrip 'gebeuren' ('event'), bannen naar New York. (le me sens terrible- zijn orde in Izegem, geleidelijk afstand ge- i .p.v. 'ding, substantie', en met voile aan-' ' ment seul' schreef hij naar zijn fan in Sint- nomen (mede onder invloed van de Franse Job ).16 'nouvelle theologie' van H. de Lubac e.a.). Het was eigenlijk via het secretariaat van Ins940 verhuisde hi' naar Leuven waar hi' Teilhard in de rue Abbe Gregoire in Parijs biologische vakken kon volgen. Ondertus- WERELD3EELD dat het contact er- was. De promp- sen doceerde hi' aan de Katholieke Hoge- rEOLOGiE te reactie van Teilhard luidde: En 'n un school voor Vrouwen in Antwerpen en aan theologien qui s'interesse mes its. En met- & de Sociale School in Heverlee. Hoe langer een kreeg Wildiers toe an tot het archief hoe meer werd hi j geboeid door het impact N. Max Riders van de beroemdepaleontoloog en filosoof. van het evolutionisme op onze cultuur, Wanneer in november 1955 Le Phenomene getuige zijn essay van 1952: Evolutionisme humain verscheen was het met een voor- en wereldbeschouwing. woord van Wildiers. Hi' zou voor elk van Zijn leven lang, tot in zijn hoe ouderdom, de afzonderlijke boekdelen een inleiding zou Wildiers blijven lezen, studeren, schrij- schrijven. ven, doceren, niet alleen omdat hi' zo be- In 1960 verscheen zijn boek Het wereldbeeld gaan was met de confrontatie geloof-weten- van Pierre Teilhard de Chardin, ins963 ge- schap, maar ook omdat het onverpoosde volgd door een tweede monografie Teilhard zoeken naar de waarheid hem lag trouw , de Chardin. Een inleiding in zijn denken. aan zijn devies spiritus quiescit numquam. In die essays, zoals in zijn duizenden colle- Zijn kritische geest was wars van ieder ges en voordrachten in Europa en Amerika dogmatisme en van slaafse kerkelijke ge- heeft Wildiers Teilhards visie uiteengezet hoorzaamheid. Zijn intellectuele eerlijkheid en toegelicht niet als afstandelijke buiten- verbood het hem de kant te kiezen van staander en neutrale verslaggever, doch het conservatieve kerkelijk establishment. als overtuigde, zij het niet onkritische ver- Vooral het Romeinse centralisme ergerde IN EN OM DE KUNST307 dacht voor de creativiteit en de relativiteit 1988 herwerkte uitgave van Wereldbeeld en dermijnt, maar evenzeer teen utopische visies van het universum i..v. 'orde', leverde een,p theologie een andere titel krijgt: Kosmologie die ons blind maken voor deproblemen van het uitstekend instrumentarium om het biolo- in de Westerse kultuur. De nieuwe trend is ogenblik. De technologie heeft een verhoogde gisch verder kosmoloder te denkengisch evolutionisme wijs- merkbaar in laterepublikaties zoals Muziek macht in onze handengelegd, maar een ver- gerig denken. Wildiers heeft er der sferen. Vier opstellen over wereldbeeld en hoogde macht impliceert een verhoogde verant- ook dankbaargebruik van gemaakt. cultuur(1983). woordelijkheid.'1° In Amerika werkte hi' ook volop aan zijn 'Afscheid van Los Alamos. Notities uit het Interessant is ook de in 1995 verschenen meesterwerk Wereldbeeld en theologie. Van de nucleaire tijdvak (1987) beschrijft de door- bundeling van her en der gepubliceerde middeleeuwen tot vandaag, dat in 1974 het ernstige gevaren die ons bedreigen in dit cultuurfilosofische opstellen, onder de titel licht zag. In dit lijvige boek wordt aange- atoomtijdperk en waarvoor Robert Oppen- De vijf vreugden van de geest. Bedoeld wor- toond hoezeer de kosmologische voorstel- heimer heeftgewaarschuwd bij zijn af- den degeestelijke aspecten van het culture- linen die men zich in de loop der tijden scheid van de laboratoria in Los Alamos in le leven: religie - wetenschap - geschiedenis heeftgevormd, het religieuze denken en 1945. Hierbij aansluitend stelt Wildiers dat - filosofie - esthetica. Dat het vooralgaat de speculatieve theologie hebben bein- het voortleven van de mensheid belangrij- om de betekenis van o.m. Teilhard, White- vloed. Degunstige receptie van deze ker is dan de vooruitgang van wetenschap head, Popper... is niet te verwonderen. magistrale studie was hoopgevend8. en techniek. Zijn kritiek is niet alleen ge- Maar ook Gezelle, Ruusbroec, en vele ande- Op overtuigende wijze werd bier de onder- g , ren uit de literaire wereld krijgen de nodige linge athankelijkheid van Godsbeeld, mens- maar ook en vooral teen de exclusiviteit aandacht. beeld en wereldbeeld aangetoond. Deze van het 'paradigma van de macht'. Ons Neil zijn historisch geconditioneerde produkten lit in 'de rationaliteit van de schoonheid' , De creatieve journalist van de menselijke geest door de eigentijdse die oog heeft voor de esthetische, ethische Wildiers' intellectuele arbeid had niet al- cultuurgedragen en getekend. Zo was en religieuze waarden zonder dewelke ons leen te maken met zijn aangeboren kennis- de middeleeuwse theologie athankelijk van bestaan verschraalt. Hetparadigma van de en vrijheidsdrang maar was ook sociaal , het middeleeuwse wereldbeeld dat terug- macht moet overwonnen worden door het g emotiveerd. Het ging hem ook om de g aat op dat van Plato en Aristoteles. Denk paradigma van de schoonheid, de harmo- culturele verheffing van zijn volksgenoten aan de theologie van Thomas van Aquino nie en het spel. Zo kan onze 'age of anxiety' alsmede om degeloofsverdieping van zijn en Bonaventuragebouwd op het geocentri- via eengrondige mentaliteitswijziging en medechristenen. Hi' j was allesbehalve een sche wereldbeeld. Het 'orde' begrip door- via een nieuwe ethiek omgetoverd worden wereldvreemde kamergeleerde. Hi' kon zijn vaart hun hele theologie, zowel de christo- tot een ' 'age of harmony and peace . wetenschappelijk gefundeerde inzichten logie als de sacramentenleer, de schep- Het essay Het verborgen leven van de cultuur verstaanbaar en aangenaam vertolken voor pingsleer en de moraal. Daartegenover (1988) gaat in dezelfde zin verder. Na een het bredepubliek. Hi' was een uitzonderlijk staat de moderne theologie die aanleunt bij poging tot verheldering van het moeilijke welbespraakte redenaar en een zeer de wetenschappelijke opvatting van een be rip 'cultuur' wordt het Westerse cul- gewaardeerde docent. Hi' gaf colleges en dynamisch, historisch evoluerend univer- tuurproject geschetst en kritisch beoor- voordrachten in het Frans en in het Engels s um. Deze heeft 'als eerste taak Christus en deeld. De dominantie van de technologie met dezelfde 'aisance' en taalrijkdom als in zijn werk te bevrijden uit de greep van een ver- vormt het kernprobleem. Wildiers' oordeel het Nederlands. Ik weet het uit ervaring. ouderde theologie om op een nieuwe grondslag isgenuanceerd: 'Wij moeten ons verzetten Geregeld nodigde ik hem uit om in het zijn waarachtige en blijvende betekenis voor het tegen alle doemdenken dat de levensmoed on- kader van de scheppingsleer lezingen te zedelijk en religieuze leven der mensheid zicht- baar te maken'9. In het latere essay Theologie op nieuwe we en (1985) worden de twee we en beschreven die de theoloog kan volgen bij het vertalen Max Wildiers van de boodschap in de taal en de denk- den '