Goed voor druk Patrick Auwelaert & Geert Swaenepoel Drukgrafiek, ook wet `prentkunsf genoemd, weg te denken. Het op de omslag van dit the- niet-toxische basis. Een belangrijke ontwik- bestaat in het Westen al ongeveer zeshonderd manummer afgedrukte werk van Nick Ervinck, keling, want minder schadelijk voor mens en jaar. Het is de kunst van het vermenigvuldigen een 'C-print'(computerprint), tot stand geko- milieu. van afbeeldingen op papier: ars multiplicata. men met behulp van 3D-software, is daar een Een buitenbeentje in dit themanummer, ten Met de uitvinding van de boekdrukkunst, rond schitterend voorbeeld van. In veel gevallen slotte, is een bijdrage over'drukwerk in de leidt deze digitalisering van een eeuwenoud marge en ander hemelsoets: het bibliofiele 1450, neemt de discipline een hoge vlucht medium dan ook tot een nieuwe, interessan- boek in Vlaanderen na 2000' Een belangwek- en ontstaat de geschiedenis van de grafische tere beeldtaal, die tal van perspectieven opent kende bijdrage, omdat ze een compleet kunst. voor de toekomst van de vrije grafiek. Maar overzicht geeft van al wie in Vlaanderen ook daar waar grafici gebruikmaken van een bibliofiele boeken drukt en uitgeeft. En zoals Vermenigvuldiging van afbeeldingen bekomt combinatie van klassieke grafische technieken elke rechtgeaarde bibliofiel weet, vormen men via drie procedes: hoogdruk, vlakdruk en met digitate technieken en/of mixed media, tekst en grafiek in dergelijke uitgaven vaak een diepdruk, waarvoor telkens een andere soort ontstaan er vaak verrassende resultaten. harmonieus geheel. pers vereist is. Met elk van die procedes zijn Dankzij de digitate revolutie wins drukgrafiek Zonder volledigheid na te streven of te wil- verschillende technieken mogelijk: houtsnede, vandaag opnieuw meer terrein en wordt het len beweren dat de in volgende bijdragen houtgravure, linoleumsnede, zeefdruk, litho- niet langer als een achterhaald medium be- voorgestelde kunstenaars de meest talentvolle grafie, kopergravure, ets, aquatint et cetera. schouwd. Dat neemt niet weg dat drukgrafiek van hun generatie zijn, hopen we met dit Soms combineert de graficus onderling in Vlaanderen nog steeds met tal van voor- themanummer over hedendaagse drukgrafiek afwijkende procedes en technieken om tot oordelen af te rekenen heeft en dat het voor in Vlaanderen een leemte op te vullen en er een vooraf bepaald of verwacht resultaat te sommige grafici knokken blijft om met hun mee toe bij te dragen dat een lang miskend komen. De graficus is daarbij tegelijk kunste- prenten aan de bak te komen — een probleem medium opnieuw de aandacht krijgt die het naar en ambachtsman. dat zich vooral voordoet bij kunstenaars die verdient. Vanaf de twintigste eeuw komt de vrije grafiek uitsluitend met deze discipline bezig zijn. in een stroomversnelling terecht en kent het In dit themanummer proberen wij een beeld medium steeds meer bijval. De populariteit te schetsen van de hedendaagse drukgrafiek die de zeefdruk kent na de Tweede Wereld- in Vlaanderen. De klemtoon ligt daarbij vooral oorlog spreekt wat dat betreft boekdelen. op de jonge generatie grafici: enerzijds grafici Drukgrafiek zorgde voor een democratisering die kortgeleden afstudeerden of hun studies van de moderne en hedendaagse kunst, die nog voltooien, anderzijds grafici die op het zo bereikbaar werd voor een Jong en minder ogenblik van verschijnen van dit themanum- kapitaalkrachtig publiek. mer maximum veertig jaar oud zijn en al een langere artistieke weg aflegden. De hierboven vernoemde procedes en tech- Omdat wij niet wilden voorbijgaan aan de nieken behoren tot het domein van de 'klas- oudere generatie, die tenslotte vaak de sieke grafische kunst', die binnen het actuele leermeesters waren of zijn van de jongeren, kunstveld in toenemende mate aan belang brengen we daarnaast ook een portret van inboet alleen al omdat het medium te veel Veerle Rooms, de 'leading lady'van de Vlaamse geassocieerd wordt met het touter ambachte- drukgrafiek. lijke. Tegenwoordig zijn er echter steeds meer Daarbij aansluitend willen we met dit thema- (vooral jonge) kunstenaars die vrije grafiek nummer enkele aspecten van het'grafische maken met behulp van digitate middelen. leven' in Vlaanderen in kaart brengen. Zo Die'informatisering gaf aanleiding tot het belichten we bijvoorbeeld de werking van ontstaan van een brede waaier aan nieuwe het Frans Masereel Centrum in Kasterlee, waar mogelijkheden. Web-art, computeranimatie, sinds de opening in 1972 talrijke Vlaamse video-stills zijn nieuwe vormen van kunst met grafici werkten en ervaring opdeden. In twee een sterke grafische dimensie' (Prof. Dr. G. De aparte bijdragen buigen we ons daarnaast Brabander, Een decennium grafiek in Vlaande- over enkele meester-drukkers die mee het ren: de VIZO verzameling, Toohcsmi Uitgevers, gezicht van de Vlaamse drukgrafiek hielpen Gent, 2004, p. 6) bepalen: Roger Vandaele, Roger Van Akelijen Computergrafiek, fotografie en offsetdruk inte- en Rudolf Broulim. greerden zich zo mettertijd in het domein van Een eerder technische bijdrage behandelt de de vrije grafiek en zijn er vandaag niet meer uitoveral opkomende techniek van het etsen op Goed voor druk 1 • Kunstenaarswerkgemeenschap in de Kempen Het Frans Masereel Centrum: Vlaams Centrum voor Grafische Kunsten Patrick Auwelaert & Geert Swaenepoel Stel: je kent het Frans Masereel Centrum t (FMC) in het Kempense Kasterlee niet en 41 'Z.' V. 11^ VP?k, je wordt er geblinddoekt naartoe gebracht. f fit. Pal in het midden van het domein, dat is omgeven door bomen en weilanden, wordt de blinddoek je afgenomen en krijg je de vraag te horen waar je je bevindt. Je kijkt met knipperende ogen in het rond en ziet overal UC dakvormige, houten huisjes. Je ziet ook: een bolvormig hoofdgebouw, enkele kleinere, k, eveneens bolvormige bijgebouwen en een conciergewoning. Een idyllische omgeving. Je 1\zi'dls E hoeft niet lang over je antwoord na te danken: ^ Luchtfoto van het Frans Masereel Centrum ^ Droogstempel van het Frans Masereel Centrum je bent ongetwijfeld in een klein, maar gezel- [Copyright: Frans Masereel Centrum] [Copyright: Frans Masereel Centrum] lig vakantiepark. Aanmeldingsdossier Helemaal ongelijk heb je niet, want het FMC Om in het FMC te kunnen werken en verblij- Rica, Duitsland, Estland, Frankrijk, Hongarije, heeft het aanzien van een vakantiepark waar ven, moet de kunstenaar die zich kandidaat Iran, Italie, Japan, Korea, Litouwen, Nederland, het heerlijk ontspannen is in een rustige stelt een aanmeldingsdossier bezorgen aan de Polen, Spanje,Tsjechie, de Verenigde Staten, omgeving. In werkelijkheid is het een kunste- bevoegde administratie van het Ministerie van Zuid-Afrika en Zwitserland. naarswerkgemeenschap of residentiewerk- de Vlaamse Gemeenschap, dat eigenaar is van Naast individuele kunstenaars stelt het FMC plaats, gespecialiseerd in drukgrafiek. Bijna de instelling. Daarin moet hij aantonen dat hij zijn poorten ook open voor workshops en het hele jaar door verblijven er kunstenaars uit over voldoende artistieke kwaliteiten beschikt voor de Vlaamse kunsthogescholen. Het FMC Vlaanderen en van over de hele wereld om er om een verblijf in het FMC te rechtvaardigen. organiseert een of twee keer per jaar van die in diverse ateliers te werken in uiteenlopende Een selectiecommissie, die tweemaandelijks workshops, waar telkens ongeveer vijftien druktechnieken: diepdruk, vlakdruk, hoogdruk. samenkomt, beoordeelt vervolgens het dos- grafici aan kunnen deelnemen. Ze zijn veelal De verblijfsduur is beperkt tot hoogstens drie sier. Als het resultaat positief is, dan kan de bedoeld om dieper in te gaan op een be- weken per jaar, en van de kunstenaar wordt tij- kunstenaar met de bevoegde administratie paalde techniek of een bepaald concept. Vaak dens zijn werkverblijften actief engagement een werkperiode afspreken, eventueel gecom- worden ze geleid door buitenlandse meesters en inachtname van atelier- en werkvoorschrif- bineerd met een verblijf in een studio, zoals in hun vakgebied. Laatstejaarsstudenten van ten'verwacht. Door het aanvaarden van een de negen dakvormige huisjes in het FMC ge- de Vlaamse kunsthogescholen kunnen dan werkverblijf verplicht de kunstenaar er zich noemd worden. Elke studio biedt plaats voor weer voor een of twee weken in het FMC te- ook toe dat hij elk exemplaar van een oplage vier personen, zodat ook de gezinsleden van recht in de periode tussen de krokusvakantie die in het FMC tot stand komt, handtekent, de kunstenaar er (kosteloos) kunnen verblij- en de paasvakantie, om er te werken aan hun nummert en voorziet van een droogstempel ven. De kunstenaar moet wel zelf zorgen voor eindwerk of om er meer ervaring op te doen. van het FMC. Van elke oplage dient hij sevens huishoudelijke benodigdheden en maaltijden, een exemplaar met documentatieformulier evenals voor papier en tekenmateriaal. Voor Historiek af te staan, bestemd voor het archief van het het gebruik van de ateliers en de voorziene In januari 2007 vierde het FMC zijn 35-jarig FMC. Van monotypes staat de kunstenaar 10 materialen, zoals inkten, rekent het FMC sinds bestaan. Dat bestaan heeft het in oorsprong te % af, met een minimum van twee exemplaren. 1 januari van dit jaar 75 euro per week aan. danken aan twee Turnhoutenaars: de graficus Deze afgestane exemplaren kunnen door het Voordien waren die voorzieningen gratis. en kunstpromotor Fons Mertens (1941) en FMC worden gebruikt voor tentoonstellingen In 2006 alleen al verbleven en werkten er in de politicus Frans Van Mechelen (1923-2000). of als decoratie voor openbare gebouwen van het FMC naast tientallen Vlamingen ook kun- Het begon allemaal met de eerste. Mertens de Vlaamse overheid. stenaars uit Brazilie, Canada, Colombia, Costa baatte destijds in Kasterlee het café Grafiek uit, ^ 2 Kunstenaarswerkgemeenschap in de Kempen I Beeldende Kunst en Musea, van het Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap. Sinds 1 april 2006 maakt het deel uit van het beleidsdo- mein Cultuur, Jeugd, Sport en Media (CJSM), een van de dertien beleidsdomeinen van de Vlaamse overheid in het kader van de reorga- nisatie Beter Bestuurlijk Beleid (BBB). Ateliers en samenwerkings- verbanden Het FMC telt vier drukateliers: twee voor vlakdruk (zeefdruk en steendruk), een voor diepdruk en een voor hoogdruk. Elk atelier beschikt over een complete uitrusting, zodat de residerende graficus er volledig zelfstandig kan werken, zonder een beroep te moeten doen op hulp of materiaal van buitenaf. In de ateliers voor diepdruk, hoogdruk en steendruk bevinden zich respectievelijk drie etspersen, vier hoogdrukpersen en drie handpersen. De vier hoogdrukpersen hebben telkens een ^ Workshop in een van de drukateliers ander drukoppervlak, zodat er zowel op klein [Copyright: Frans Masereel Centrum] als op groot formaat kan worden gedrukt. In het zeefdrukatelier staan drie zeefdruktafels, ook elk met een verschillend drukoppervlak. waar vooral aankomende kunstenaars over de oorlog de Vlaamse houtsnijkunst tot herop- Deze veelheid aan persen en tafels laat toe dat vloer kwamen. Het café deed tegelijk dienst bloei brachten. in elk atelier telkens meerdere grafici tegelijk als opslagplaats voor Mertens' collectie oude Van Mechelen legde tijdens zijn ambtsperiode kunnen werken. drukpersen.Toen zijn verzameling zo groot (1968-1972) de grondslag van het Vlaamse cul- In het FMC ligt de nadruk nog op de klassieke werd dat hij ze niet meer naar behoren kon tuurbeleid, wat onder meer tot uiting kwam in grafische technieken, zoals die, met uitzonde- huisvesten, zocht en vond hij een lap grond de bouw van talloze culturele centra in Viaan- ring van de zeefdruk, al eeuwenlang worden in Kasterlee, waarop hij een bolvormig atelier deren. Onderzoeker Wim De Pauw over dat beoefend.Tegenwoordig zijn er echter steeds annex opslagruimte voor zijn persen liet cultuurbeleid:'In zijn beleidsbrief kondigde hij meer grafici die daarnaast ook met digitale bouwen — nu het hoofdgebouw van het FMC. reeds aan om 'kunstenaarsdorpen' of'medita- technieken werken. In het FMC residerende Begin jaren 70 van vorige eeuw nam toen- tiecentra' op te richten. Hij bedoelde hiermee kunstenaars die tijdens het ontstaansproces malig minister van Nederlandse Cultuur Frans '(...) centra waar kunstenaars alleen of met van een specifiek werk of project gebruik wil- Van Mechelen het initiatief om het domein hun gezin een tijdlang kunnen samenwonen len maken van digitale apparatuur of toepas- van overheidswege aan te kopen en het uit ofwel om zich te vervolmaken in hun eigen singen, kunnen dan terecht bij het FLACC te breiden tot'een werkgemeenschap voor specialiteit, ofwel om contacten te leggen (Werkplaats voor beeldende kunstenaars) in gevestigde en toekomstige kunstenaars, die er met kunstenaars van hun eigen groep, of met Genk, waarmee het FMC op structurele basis vrij en kosteloos kunnen beschikken over dure andere kunstenaars, hetzij om zich te bezin- samenwerkt. Die samenwerking berust niet al- apparatuur voor grafisch werk'. Van Mechelen, nen over zichzelf, hun functie en hun tack in leen op uitwisseling van expertise op het vlak ook wel eens de `uitvinderivan de cultuur in de samenleving' van analoge en digitale grafische producties, Vlaanderen genoemd, opende het Rijkscen- Nadat met de grondwetswijziging van 5 maar ook op de inzet van complementaire trum Frans Masereel: Atelier voor grafiek, zoals mei 1993 de federale staat tot stand kwam, faciliteiten. het FMC in aanvang heette, officieel op 14 ging het FMC officieel over in handen van Naast het FLACC werkt het FMC eveneens januari 1972, enkele weken na het overlijden de Vlaamse Gemeenschap. Van dat ogenblik samen met de Jan Van Eyck Academie in van de Vlaamse xylograaf Wiens werk Inter- af droeg het de benaming Frans Masereel Maastricht. Die samenwerking speelt zich ech- nationale weerklank genoot. Frans Masereel Centrum: Vlaams Centrum voor Grafische ter meer op organisatorisch niveau af. Ook Kier (1889-1972) vormde samen met Jan-Frans en kunsten, en stond het onder het bestuur van staat de uitwisseling van expertise centraal, Jozef Cantre, Joris Minne en Henri Van Straten het departement Welzijn, Volksgezondheid en maar dan toegespitst op editing, publishing de 'Grote Vijf, omdat ze na de Eerste Wereld- Cultuur (WVC), administratie Cultuur, afdeling en distributie. Dat gaat zo ver dat de investe- Kunstenaarswerkgemeenschap in de Kempen I 3 • Unieke positie De unieke positie die het FMC al jarenlang bekleedt in de internationale wereld van de drukgrafiek, heeft het onder meer te danken aan het feit dat het een door de overheid beheerde en betoelaagde kunstenaarswerk- gemeenschap is. Een gelijkaardig centrum als Edinburgh Printmakers bestaat al langer, maar is niet overheidsgebonden, al ontvangt het wel fondsen van de overheid. East London Printmakers in Engeland biedt dan weer geen verblijfsmogelijkheden. En het Anderson Ranch Arts Center in Colorado, V.S., spitst zich naast drukgrafiek ook op andere disciplines toe. Veel van deze centra zijn bovendien prive- initiatieven, waar voor een eventueel werk- verblijf algauw een fikse som moet worden neergeteld. Gevraagd naar wat het FMC in An ogen zo uniek maakt in de wereld, antwoordt artistiek coordinator Ivan Durt: de onderlinge contac- ^ Een blik in het etsatelier ten tussen de grafici die in het FMC verblijven [Copyright: Frans Masereel Centrum] en de blijvende vriendschappen en wissel- werkingen die eruit ontstaan. Voorts ook de mogelijkheid om vanuit het FMC projecten te ringsplannen van beide instellingen jaarlijks verdieping een didactisch Frans Masereelmu- realiseren in landen en gebieden als bijvoor- op elkaar worden afgestemd. seum is ondergebracht, vinden vijf a zes ten- beeld Zuid-Afrika, Siberia, de V.S. en Australia Op internationaal vlak werkt het FMC samen toonstellingen per jaar plaats. Sommige van - projecten die meestal resulteren in tentoon- met gelijkaardige kunstenaarswerkgemeen- die tentoonstellingen tonen het resultant van stellingen van Vlaamse grafici daar. schappen. Zo bijvoorbeeld met de Edinburgh een workshop rond een bepaalde techniek, Niet te verwaarlozen ook, ten slotte, is het Printmakers in Schotland. Concreet komt die andere bevatten werk dat tot stand kwam feit dat elke kunstenaar die ooit in het FMC samenwerking er dan op neer dat Vlaamse volgens uiteenlopende drukprocedes. De verbleven en gewerkt heeft, daardoor een grafici een tijdlang bij de Edinburgh Print- deelnemende kunstenaars hoeven daarbij niet beetje ambassadeur wordt van het centrum, makers kunnen gaan werken en dat Schotse noodzakelijk in het FMC gewerkt te hebben: van welk land hij ook afkomstig is. grafici een werkverblijf in het FMC krijgen ze nemen dan deel op uitnodiging. Praktisch aangeboden. Daarnaast vindt er elk jaar een groepsten- Frans Masereel Centrum: Vlaams Centrum voor Grafische Vanaf 2005 neemt het FMC ook deel aan het toonstelling plaats met een keuze uit de Kunsten Zaardendijk 20 uitwisselingsprogramma 'Pepinieres euro- drukgrafiek die in de loop van het afgelopen 2460 Kasterlee peennes pour jeunes artistes. Dat'is een Euro- werkjaar in het FMC tot stand kwam en aan de 014 85 22 52 F014 85 05 91 pese organisatie die voor jonge kunstenaars instelling werd afgestaan. E fransmasereelcentrum@vlaanderen.be (18-35 jaar) geschikte werk- en verblijfsplaat- Enkele bekende kunstenaars die in het FMC Web: www.fransmasereelcentrum.be sen in Europese landen zoekt. Na selectie van individueel tentoonstelden: Roger Raveel, Bronnen de kandidaten door een internationale jury Jan Cremer, Karel Appel, Salvador Dali, Hans Gesprek met Ivan Durt, artistiek coordinator in het Frans Masereel Centrum, op 23 oktober 2007 kunnen jonge kunstenaars gedurende een Hartung, Joan Mira, Walter Dohmen en Kees DE PAUW Wim, Minister dixit: een geschiedenis van het verblijf van maximum 3 maanden in een van Van Bohemen. Vlaamse cultuurbeleid, Garant, Antwerpen/Apeldoorn, 2005, 155 blz. de 130 locaties werken en verblijven' Een van In het archief van het FMC bevinden zich HULSEN Natalie,'Druk met kunst', in: Goedendag: perso- die locaties is het FMC. momenteel ruim 8000 prenten, die worden neelsblad Ministerie Vlaamse Gemeenschap, november 2003 bewaard in zuurvrije mappen. Van elke prent Jaarboek Grote Winkler Prins 1973, Elsevier, Amsterdam/ Tentoonstellingen en archief wordt ook een digitale opname gemaakt, Brussel, 1973, p. 49 Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Nieuwsbrief In het FMC wordt niet enkel drukgrafiek zodat deze belangrijke collectie op twee ma- Beeldende Kunst/Architectuur, nr. 111, maart-april 2005 Websites: www.fransmasereelcentrum.be, www.inmemo- gemaakt, maar ook tentoongesteld. In het bol- nieren veilig wordt gesteld voor de toekomst. riam.be, www.belgium.be, www.cjsm.vlaanderen.be vormige hoofdgebouw, waar op de bovenste • 4 Kunstenaarswerkgemeenschap in de Kempen I Epreuves d'artistes: negen Vlaamse grafici geboren na 1968 in Patrick Auwelaert & Geert Swaenepoel In onderstaande bijdrage brengen wij negen Vlaamse grafici bij elkaar die op het ogen- blik van verschijnen van dit themanummer maximum veertig jaar oud zijn. Waarom die kunstmatige opdeling? Ten eerste, omdat je ergens een grens moet trekken als je binnen een beperkt aantal pagina's een stand van zaken wil weergeven van de hedendaagse Vlaamse drukgrafiek. Ten tweede, omdat het werk van gevestigde namen reeds eerder via afzonderlijke publicaties aan een ruimer publiek voorgesteld werd. Gerenommeerde Vlaamse grafici als Luc Hoenraet, Roger Wittevrongel, Enk De Kramer, Ingrid Ledent, Emiel Hoome en vele anderen: eenieder die iet of wat met de Vlaamse drukgrafiek begaan ^ Mieke Cappaert, Zonder titel, collagrafie/gemengde techniek, 30 x 18 cm, oplage 1/1, 2007 is, kent hun werk. Dat in tegenstelling tot [Foto: Mieke Cappaertl het werk van tal van jongere grafici, over wie merkwaardig genoeg vaak veel minder ge- schreven wordt, al laten de kwaliteit van hun ten, gaven wij er de voorkeur aan om, waar meestal een combinatie van hoogdruk en werk en de prijzen die ze in de wacht sleepten mogelijk, de kunstenaars bij het beantwoor- diepdruk, waardoor er een zekere gelaagdheid den van de vragen zoveel mogelijk zelf aan ontstaat. Soms ga ik de afdruk nadien nog het tegendeel vermoeden. Vandaar ook de het woord te laten. bewerken met etsinkten, acrylverven of potlo- opzet van dit themanummer, waarin we de Tot slot nog vermelden dat de rangorde van den. Door deze kleine toevoegingen probeer nadruk willen leggen op jong grafisch talent, de kunstenaars alfabetisch is en dus niet onze ik bepaalde delen van mijn werk te accentue- zonder daarom de verdiensten van de oudere persoonlijke voorkeur weergeeft. ren.'MUN WERK:11k ben gefascineerd door generatie uit het oog te verliezen. Veel van het landschap' in de ruime betekenis van het die `oudere' grafici spelen trouwens alleen al Mieke Cappaert woord. Zelfs een klein deeltje van een object een rol in dit themanummer in die zin dat ze (Sint-Niklaas, 1980) krijgt voor mij het karakter van een landschap. docent waren of zijn van deze jongere garde. OPLEIDING: Sint-Lucas Hogeschool voor lk vind het boeiend om voorwerpen of kleine Wetenschap en Kunst, Gent (1998-2002). details weer te geven op een zodanige manier DOCENTEN: Bernadette Schockaert, Miche- dat ze een monumentaal karakter krijgen. Van elk van de hiernavolgende kunstenaars line Beddeleem, Isabelle Vandenabeele, Peter Deze beelden zijn echter gewoon uitvergro- drukken wij een werk of dat representatief Van Gheluwe, Nicole Halsberghe. TENTOON- tingen van de werkelijkheid, maar naar mijn is voor waar zij momenteel mee bezig zijn. STELLINGEN: 0.a. 'Jeunes graveurs flamands', gevoel krijgen ze de uitstraling van verstilde We drukken van elke kunstenaar tevens in De Markten, Brussel (2003);'11 de Biennale landschappen. Hoewel ik vaak met herhalin- beknopte vorm de antwoorden of van een Hedendaagse Kunst in Vlaanderen', Kasteel gen werk, ben ik toch steeds op zoek naar vragenlijstje dat wij hen voorlegden. van Poeke, Aalter (2003); Galerij Jan Colle, Gent subtiliteit en sereniteit GRAFIEK:'De aandacht De vragen: Waar volgde u een opleiding vrije (2005, met Jean Decoster);1Joris Olyslaegers voor vrije grafiek blijft nog steeds beperkt. Ei- grafiek? Wie waren er uw docenten? Waar Grafiekprijs', Frans Masereel Centrum, Kasterlee genlijk bevinden we ons in een vicieuze cirkel: stelde u zoal tentoon, zowel solo als in groep? (2006); Academie voor Beeldende Kunsten voor vele mensen blijft grafiek een beetje de Welke grafische technieken beoefent u en Aalst (2007, met Karel Wouters). TECHNIEKEN: grote onbekende. Men denkt hoogstens aan naar welke techniek gaat uw voorkeur uit? 'Ik heb me vooral toegelegd op de collagrafie. archaIsche technieken en beseft niet dat de Waarom? Hoe zou u uw werk karakteriseren? Hierbij bewerk ik mijn plaat met acrylpasta's evolutie in de grafiek nooit stil heeft gestaan, Vindt u dat grafiek voldoende aan bod komt in om relief en textuur te bekomen. Door deze noch op beeldend vlak, noch op technisch de hedendaagse Vlaamse kunstwereld? techniek krijgt mijn werk een vrij picturale vlak. Door de onbekendheid met het medium Om de levendigheid van het geheel te vergro- uitstraling. Bovendien zijn mijn afdrukken grafiek is er ook weinig interesse en animo I Epreuves d'artistes: negen Vlaamse grafici geboren na 1968 I 5 • tussen virtuele constructies en handgemaakte sculpturen. Mijn digitale prints bieden zowel een doorkijk naar een digitale wereld als naar een andere realiteit. Elk werk is een drager van informatie en genereert een gelaagdheid aan betekenissen, een wisselwerking tussen vorm en intellectuele referenties, soms begeleid door een subtiel knipoogje. Puttend uit het persoonlijke en kunsthistorische geheugen, ontrafel, herschrijf en herdefinieer ik perma- nent de ervaring van de realiteit waarin we leven in een steeds vernieuwende beeldtaal' GRAFIEK:'Grafiek als medium wordt net als keramiek nog steeds als een buitenbeentje beschouwd in de hedendaagse beeldende kunst. Hoewel Belgiè bijzondere grafiekcollec- ties kent, zie je ze zelden nog tentoongesteld. lk weet niet of daar veel aan te veranderen valt. Het is nu eenmaal zo dat er periodes zijn ^ Nick Ervinck, GNI S_WT_181_FEB2006, C-print mounted on pvc, 70 x 50 cm, oplage 15/15, 2006 waarin sommige media meer aandacht krijgen [Foto: Nick Ervinck] om er meer aandacht aan te besteden vanuit de kunstwereld!CONTACT:Wellingstraat 5, 9000 Gent, T: 09 225 07 32, gsm: 0495 43 41 90, E: cappaert_mieke@hotmail.com Nick Ervinck (Roeselare, 1981) OPLEIDING: Geen opleiding vrije grafiek. Hogeschool Gent, departement Academie: 3D en mixed media (1999-2003). DOCENTEN: Zelfstudie 3D. TENTOONSTELLINGEN:Talloze groepstentoonstellingen in binnen- en buiten- land. Solo: o.a.'Unlimited #8: The Young Ones, Art Concern, Kortrijk (2004, met Pieter Bauters); Galerie Koraalberg, Antwerpen (2005); De Brakke Grond, Amsterdam (2006); Paparazzi, Den Haag (2007); Galerie Hermann &Wag- ner, Berlijn (2007). TECHNIEKENAk maak o.a. computerprints en computerwerktekeningen die op een bepaalde manier als de opvolger van de klassieke grafische technieken kun- nen worden beschouwd. Hiervoor gebruik ik specifieke grafische software en 3D-software. lk ben met deze software beginnen werken toen ik een installatie wilde maken waarvoor ik de ruimte niet had. En 3D-software was op dat vlak ideaal om een ruimtelijke studie op te zetten. Van daaruit zijn o.a. mijn computer- prints gegroeicl!MIJN WERK:'Mijn werk is een uitdeinend archief van beelden en vormen ^ Harry Laureys, Konyn op jacht, droge naaldets, 20 x 20 cm, oplage 12/12, 2006 waarin ik zoek naar een intense wisselwerking [Foto: Harry Laureys] • 6 I Epreuves d'artistes: negen Vlaamse grafici geboren na 1968 I dan andere. Misschien komt de belangstelling Christophe Meul proces van de klassieke grafische technieken voor'klassieke' grafische technieken ooit nog (Sint-Niklaas, 1974) nog regelmatig beoefen:MIJN WERK:lk werk terug, maar daartegenover staat dat de gigan- OPLEIDING: Karel de Grote Hogeschool, onder de noemer Frequentator, een pseu- tische mogelijkheden die 'cornputergrafiek' Antwerpen (1995-1999). DOCENTEN: Veerle doniem als je wil. Het is een fictief cultuur- bieden op termijn wel eens de balans zouden Rooms, Jan Vandeweghe, Dirk Vander Eecken, instituut dat de samenleving bestudeert en kunnen doen overhellen in het voordeel van Dirk D'Hooghe. TENTOONSTELLINGEN: analyseert. Een ruimte voor subprojecten het laatste, vooral omdat de meeste studenten Tal van persoonlijke tentoonstellingen en die zich niet noodzakelijk beperken tot het vandaag vertrouwder zijn met de computer groepstentoonstellingen in binnen- en buiten kunstmilieu. In mijn werk denk ik vaak na over dan met de klassieke grafische technieken: land. TECHNIEKEN: 1) 'Digitale fotografische hedendaagse en toekomstige beschavingen CONTACT: Amersveldestraat 80, 8610 Korte- technieken. lk gebruik nog steeds de klas- en hun samenlevingsproces, en stel me daar mark, gsm: 0486 53 84 75, E: info@nickervinck. sieke grafische technieken, maar uiteindelijk uiteenlopende vragen bij. lk bied geen oplos- corn, web: www.nickervinck.com digitaliseer ik alles en wordt het eindresultaat singen aan in mijn werk, veroordeel niets of een gicleeprint of een werk in mixed media. niemand. lk tracht alleen maar te tonen wat Harry Laureys (Wilrijk, 1972) De grafische ondertoon is wel steeds aanwe- leeft in de darmen van de samenleving, die in OPLEIDING: Koninklijke Academie voor zig in mijn werk, of het nu om foto's, video's toenemende mate een technologisch karakter Schone Kunsten, Antwerpen (1994-1998). of digitale prints gaat. Mijn werk is trouwens aanneemt. Frequentator fungeert als een door- TENTOONSTELLINGEN: Sinds 1997 groepsten- niet 'techniekgevoelig', d.w.z. ik druk me uit geefluik of een vergrootglas:GRAFIEK:'Grafiek toonstellingen in binnen- en buitenland. Solo via grafiek, video, fotografie en tekenkunst al op zich wordt soms nog in het vakje 'seriegra- in Schaffen-Diest en Antwerpen. TECHNIEKEN: naargelang het me uitkomt. 2) De gicleeprint fie' geplaatst en daarom als 'minder artistiek' Veelgebruikte technieken in mijn werk zijn is een digitale print, maar met pigmentinkt bestempeld. Maar wat is nog pure grafiek? lk- blinddruk, diepdruk en zeefdruk. Ook het (UV-bestendig) en op zuurvrij papier - mu- zelf maak gebruik van een uiteenlopend scala digitale aspect komt dikwijls in mijn werk seumkwaliteit. De gicleeprint is voor het van nieuwe technieken - niet enkel grafische voor. lk vind het niet belangrijk om te vertrek- digitale drukken wat de platinadruk is voor de - ken vanuit een bepaalde techniek, wel om fotografie. 3) De nieuwe digitale technieken tot een interessantere beeldtaal. Nieuwe tech- te werken vanuit een zeker idee en daar de bieden me de kans meer bezig te zijn met nieken verdringen niet de oude technieken meest geschikte techniek of oplossing voor te experimenteren en dieper op de inhoud in te maar vullen die juist aan en kunnen voor een zoeken. Gedurende het werkproces kan de ge- gaan. Klassieke grafische technieken zijn zeer meerwaarde in het werk zorgen:CONTACT: bruikte techniek van mijn werk veranderen. Zo tijdrovend qua voorbereiding. Als je digitaal Oost-eindeken 58a, 9190 Stekene, gsm: 0476 kan een ets bijvoorbeeld evolueren naar een werkt, is er meer tijd voor het creatieve proces. 70 40 59, E: meul.christophe@telenet.be, web: serie van 12 verschillende, digitaal bewerkte Dat neemt niet weg dat ik het meditatieve www.frequentator.be beelden. MIJN WERK:'Veelvoorkomende thema's zijn diversiteit, identiteit, onverschil- ligheid en eenzaamheid, alsook de absurditeit van hoe deze thema's vaak benaderd worden in onze maatschappij.lk wil de mensen ertoe bewegen om clichés te doorbreken:GRAFIEK: 'In de artistieke grafische sector wordt er op 2 verschillende niveaus gewerkt. Kunstenaars die onder meer grafisch werk maken, komen wel degelijk aan de bak in de galerie- en museumwereld. Maar zij die alleen met grafiek bezig zijn, komen amper aan bod, tenzij dan in galeries die uitsluitend grafiek brengen. lk denk dat dit komt omdat veel grafici zich te veel afschermen binnen de eigen sector en omdat het traditionele en ambachtelijke karakter van grafiek de weg naar de musea soms bemoeilijkt. Daarnaast denk ik dat er voor drukgrafiek een specifiek publiek bestaat: CONTACT: Gillis Verdonckstraat 8, 2610 Wilrijk, T: 03 830 66 26, gsm: 0486 61 70 99, E: harry. ^ Christophe Meul, Dysfunctional Rhythm of Time, gicleeprint, 80 x 60 cm, oplage 3/3, 2007 laureys@skynet.be, web: www.harrylaureys.be [Foto: Christophe Meul] I Epreuves d'artistes: negen Vlaannse grafici geboren na 1968 I 7 • Sofie Nagels (Brecht, 1975) OPLEIDING: Koninklijke Academie voor Schone Kunsten, Antwerpen (1994-1998); UWCN Newport, Art, Media & Design, Carleon, UK (2001); Centro Internacional de Arte Graco Contemporaneo, Santa Cruz de Tenerife, Spanje (2002). DOCENTEN: Ruperto Urzua, Ingrid Ledent, Bart d'Eyckermans, Paul Seawright. TENTOONSTELLINGEN: Solo in o.a. Niel, Turnhout, Dilbeek, Antwerpen en Hoogstraten. Tal van groepstentoonstellin- ^ Bart Prinsen, Fargo, litho (origineel in kleur), 180 x 80 cm, oplage 5/5, 2005 gen in binnen- en buitenland. TECHNIEKEN: [Foto: Bart Prinsen] Hoogdruk, litho, fotografie, digitale grafiek. 'Mijn voorkeur gaat uit naar het fotografische procede. De combinatie van de hedendaagse digitale technieken en het typische karakter GRAFIECIn het algemeen worden zowel foto- Bart Prinsen (Mortsel, 1969) van werken in hout of steen komt volgens mij grafie als grafiek ten onrechte niet als volwaar- OPLEIDING: Koninklijke Academie voor Scho- in die techniek het best tot zijn recht:MIJN dige uitingen van beeldende kunst aanzien. ne Kunsten, Antwerpen (1992-1995); RHoK WERK:Mijn herinneringen en het gevoelsma- In tegenstelling tot vroeger zijn beide media Academie voor Beeldende Kunsten Etterbeek tig herkenbare leiden bij mij steeds tot een er echter op vooruitgegaan. Vooral fotografie (1996-2001). DOCENTEN: Ingrid Ledent, Jan soort van individueel onderzoek naar hoe ik neemt in het hedendaagse kunstveld een Smitz, Rudolf Broulim. TENTOONSTELLINGEN: iets beleef en naar wat dit met mij doer. Ook steeds belangrijker positie in. Maar toch blijft Persoonlijke tentoonstellingen en groepsten- het banale, soms ludieke van de dagdagelijkse, er een barriere bestaan, zowel naar galeries toonstellingen in binnen- en buitenland, o.a. in sociale realiteit brengen suggestieve beelden als naar het 'grote publiek'toe. Beide media Spanje, Polen, Zweden, Duitsland, Zwitserland in mezelf naar boven. Nu eens zijn ze een- worden nog steeds als`te klassiek'beschouwd: en de V.S.TECHNIEKENNoornamelijk litho- voudig en subtiel, dan weer vertellend — een CONTACT: Steenweg op Rijkevorsel 1, 2330 grafie. Werken op steen heeft lets magisch verhaal in beeld, maar altijd suggestief, zodat Merksplas, gsm: 0472 39 57 80, E: sofienagels@ en biedt heel veel mogelijkheden. lk hou van er interpretatieruimte voor de kijker overblijft:telenet.be, web: www.sofienagels.be de materie, het karakter en de directe manier van werken. Voor fotografische toepassingen gebruik ik dan weer offset in combinatie met litho' MIJN WERK:'Mijn tekeningen en grafisch werk zijn een soort van visuele associaties, sterk verbonden met het moment van de creatie. Ze komen vaak op korte tijd tot stand. Ze staan in relatie met mijn driedimensionaal en fotografisch werk en zijn doorspekt met kleine, specifieke dingen uit mijn omgeving. Daarnaast zijn ze een visuele verwerking van tastbare en niet-tastbare indrukken, ontdaan van elke logica en chronologie:GRAFIEK:'De reden waarom grafiek volgens mij vandaag minder aan bod komt, is omdat het beeld dik- wijls ondergeschikt is aan de techniek en niet meer in relatie staat met een hedendaagse vormgeving. De vormgeving bij grafiek is vaak to technisch gebonden. Nieuwere media bie- den soms een verrassender beeld, weg van de gekende paden:CONTACT: Schotensteenweg 259, 2100 Deurne,T: 03 326 76 12, E: bartprinsen@antwerpen.be ^ Sofie Nagels, me garden, D-print op aluminium (origineel in kleur), 100 x 80 cm, oplage 10/10, 2007 [Foto: Sofie Nagels] • 8 I Epreuves d'artistes: negen Vlaamse grafici geboren na 1968 I *it S&S, Antwerpen. Groepstentoonstellingen in binnen- en buitenland, o.a. in Rusland, Canada en Zwitserland.TECHNIEKEN:'Hoogdruk was en is mijn eerste liefde. Het is een moeilijke en zeer onderschatte techniek. Daarnaast komen ook zeefdruk en digitale prints steeds meer aan bod in mijn werk:MIJN WERK:lk ben in de eerste plaats een kunstenaar die beelden maakt. Of een beeld nu gedrukt, geschilderd of met een fototoestel gemaakt is, doer er voor mij niet toe. Het is wat de toeschouwer te zien krijgt dat voor mij van tel is. En als daarbij grafische technieken komen kijken, dan is het voor mij grafiek. Omdat ik vaak foto's gebruik in mijn grafisch werk, balanceert het op de grens grafiek/niet-grafiek. lk combineer trou- wens steeds meer technieken, waardoor het uiteindelijke beeld een andere dimensie krijgt. lk doe dit niet zozeer om tot een abstract ^ Roeland Tweelinckx, Cansel, 2 zeefdrukken van foto's op doek en een lino op rijstpapier beeld te komen, als wel om te onderzoeken (het beeld is op zich uitgesneden en op de muur geplakt), oplage 1/1, 2007 [Foto: Roeland Tweelinckx] hoe ver ik met beelden kan gaan zonder dat ze aan kracht en betekenis inboeten. Mijn uiteindelijke bedoeling is om de kijker op het Roeland Tweelinckx Artes Graficas, Santa Cruz de Tenerife, Spanje; verkeerde been te zetten en hem te laten (Duffel, 1970) Universitario Santo Tomas de Aquino, Santa nadenken over 'het beeld':GRAFIEK:'Grafiek OPLEIDING: Gemeentelijke Academie voor Cruz de Tenerife, Spanje. DOCENTEN: Peter komt niet echt aan bod in de hedendaagse Schone Kunsten, Kontich (Deeltijds Kunst- Bosteels, Ruperto Urzua, Ingrid Ledent. TEN- Vlaamse kunstwereld. Grafiek is deels ontstaan onderwijs); Koninklijke Academie voor Schone TOONSTELLINGEN: Solo in o.a. CC Luchtbal, uit de nood om reproducties van schilderijen Kunsten, Antwerpen; Centro Municipal de Antwerpen; 't Arsenaal, Mechelen; Galerie te maken, en ik vrees dat het'grote publiek' daar vandaag nog steeds zo tegenaan kijkt. Dan is het aan de grafici om daar wat aan te doen 1. CONTACT: Antwerpsesteenweg 103, 2550 Kontich, gsm: 0486 96 80 10, E: roeland.tweelinckx@telenet.be, web: www.roelandtweelinckx.be Isabelle Vandenabeele (Blankenberge, 1972) OPLEIDING: Functionele grafiek: Sint-Lucas Hogeschool voor Wetenschap en Kunst, Gent (1990-1994). Vrije grafiek: Sint-Lucas Hogeschool voor Wetenschap en Kunst, Gent (1994-1997). DOCENTEN: Nicole Halsberghe, Peter Van Gheluwe, Roland Dewinter. TEN- TOONSTELLINGEN: Tal van tentoonstellingen in binnen- en buitenland, w.o. Frankrijk, Italie, Spanje, Nederland, Portugal, Slovakije, Zwitser- land en Duitsland. TECHNIEKEN:'De laatste ja- ren houd ik mij vooral bezig met hoogdruk, ni. houtsnede. lk koos voor de houtsnede omdat ^ Isabelle Vandenabeele, houtsnede uit Voorspel van een gebroken liefde van Geert De Cockere, ik het enerzijds een uitdaging vind om met uitgeverij De Eenhoorn, Wielsbeke, 2007 [Foto: Isabelle Vandenabeele] een beperkt en vlak kleurenpalet een werk op Epreuves d'artistes: negen Vlaamse grafici geboren na 1968 I film mijn belangstelling:MIJN WERK:'Mijn werk gaat over mensen, vrienden, de wereld. Geborgenheid. Het gevoel ergens bij te horen. Vergankelijkheid, uiterlijke schijn, een portret als masker. Moeder en kind, familie, broers of zussen. De drang naar communicatie, twijfel en negatie. lk maak beelden die balanceren tussen realisme en abstractie. Dat vertaalt zich in een spontaan en grafisch patroon van lijnen, krassen, krabbels, kattebellen, kleurvlek- jes en spatten van zuur. Daarnaast zoek ik naar gestileerde, sobere, eenvoudige vormen die je terug naar de essentie brengen:GRAFIEK:'Het mooie aan de graficus vind ik zijn bescheiden- heid, vooral in zijn manier van werken. De graficus is niet (of te weinig) met'grote kunst' bezig. Hij begeeft zich in de marge. Als alche- mist is hij 'bezig' met iets zonder het letterlijk te zien. Pas wanneer hij het afdrukt, ziet hij de afbeelding: een openbaring of confrontatie. En dan verdwijnt het snel in een map om het aan het daglicht te onttrekken. Grafiek heeft ^ Chris Van der Veken, Zonder titel, aquatint, 63 x 46 cm, oplage 3/3, 2006 iets van verzamelaars. lets om te koesteren en [Foto: Chris Van der Veken] bij te houden. lets intiems en fragiels' CONTACT: Groenstraat 68, 2140 Borgerhout, T: 03 235 18 02, gsm: 0495 25 18 02, te bouwen, en anderzijds omdat ik vind dat werken over en met grafiek nog vaak gerang- E: chrisvdveken@skynet.be deze techniek mijn tekeningen meer kracht schikt staan 'naast' beeldende kunst! geeft. Maar eigenlijk gaat het mij niet zozeer CONTACT: Wezestraat 30a, 8850 Ardooie, om de techniek op zich, als wel om het plezier T: 051 74 86 98, om mijn tekening uit dit materiaal te krijgen, E: isabelle.vandenabeele@skynet.be en ook wel om het karakter van het materiaal. Maar daarnaast werken ook andere grafische Chris Van der Veken (Turnhout, technieken en materialen erg inspirerend, en 1969) bieden ze mij nieuwe mogelijkheden binnen OPLEIDING: Koninklijke Academie voor mijn beeldtaal: MIJN WERK:11k werk meestal Schone Kunsten, Antwerpen (1991-1995). vanuit een opdracht om illustraties te maken DOCENTEN: Hugo Besard, Bart d'Eyckermans, voor magazines, affiches, et cetera. Maar de Ingrid Ledent, Jan Smitz, Peter Bosteels, Ru- grootste uitdaging is toch telkens een boek te perto Urzua. TENTOONSTELLINGEN: Deel- maken. Meestal krijg ik dan een thema of een name aan tal van groepstentoonstellingen. verhaal aangereikt, maar soms kies ik er zelf TECHNIEKEN: Ets, houtsnede, litho, zeefdruk een. Het boeit mij om in een boek vanuit het en monoprint.'Allen voor hun specifieke gegeven verhaal mijn eigen verhaal te kun- eigenschappen en toepassingen. Het liefst ge- nen vertellen, een eigen wereld te scheppen. bruik ik ze door, met en in elkaar, maar meestal Het mag wel geen maakwerk zijn: ik moet er kom ik uiteindelijk terug uit bij mijn basis: het mijn ei in kwijt kunnen. De ene keer lukt dat etsen. En dan wel om de ragfijne, trefzekere, al beter dan de andere keer: GRAFIEK: 'Ik heb zuivere lijnen. Bovendien heb ik er onlangs op- de indruk dat er vanuit de wereld van de beel- nieuw de aquatint in herontdekt, waarbij je je dende kunst belangstelling is voor grafiek. Er beeld kan opdelen in eenvoudig gitzwart en zijn toch veel kunstenaars en illustratoren die puur wit. Mooie, egale, sobere vlakken in alle er gebruik van maken. Al is het wel opvallend kleurnuances of grijstonen. Daarnaast wekken dat in sommige boekwinkels en bibliotheken ook het fotografisch etsen en de polymeer- ^ 10 Epreuves d'artistes: negen Vlaamse grafici geboren na 1968 I Drukwerk in de marge en ander hemelsoets: het bibliofiele boek in Vlaanderen na 2000 Wilfried Onzea Toen ik in 1987 op pad ging om te onderzoe- het Vlaamse bibliofiele veld. bibliofiele boeken.Tot zijn recentste uitgaven ken hoe het bibliofiele boek in Vlaanderen Eerst en vooral is er DRUKse/, de beurs van behoorden 7 Brugse dichters 2002 (2002) en 4 er op dat ogenblik voorstond, kon ik niet boekenmakers, bibliofiele drukkers en kleine maal 6 haiku's (2003). De eerste uitgave, een vermoeden dat er twintig jaar later, in het uitgevers, die van 1998 tot 2006 jaarlijks op gedichtenbundel, verscheen ter gelegenheid verschillende locaties in Gent plaatsvond. Be- van Brugge Culturele Hoofdstad 2002 en bevat kleine, wat verdoken wereldje van particuliere zieler Johan Velter maakte van deze beurs een gedichten van zeven Brugse dichters die zich drukkers en uitgevers, zoveel veranderd zou belangrijk trefpunt voor Vlaamse, Nederlandse door hun stall lieten inspireren. Bij elk van de zijn. Toentertijd waren er vier 'private presses' en buitenlandse bibliofiele uitgevers. zeven gedichten sneed Bosschaert een lino. — privedrukkers — actief. Vandaag zijn er, als Voorts is er het Plantin Genootschap. De van Voor de haiku's in de tweede uitgave zorgde we Renaat Bosschaert die op 30 december 1951 tot 1974 in het Antwerpse Museum de Brugse dichter en essayist Jaak Fontier. Ook 2006 overleed niet meetellen, tien Viamin- Plantin-Moretus georganiseerde cursus voor bier sneed Bosschaert zeven lino's voor. Beide gen die teksten met de hand zetten, op hun typografie werd in de vroege jaren 90 van de uitgaven meten 41 x 30 cm en bestaan uit eigen pers drukken, vaak met toevoeging van vorige eeuw opnieuw tot leven gewekt. losse katernen in een zwartkartonnen map. Voor het eerst in zeven jaar werd in 2004, on- Het plezier van de typograaf blijkt duidelijk originele grafiek en met een zelfgemaakte der impuls van hetzelfde Plantin Genootschap uit de uitgave en de lino's hebben een licht boekband, en die hun uitgaven ook zelf aan en de Vlaamse Uitgeversvereniging, boven- speelse toets, met een vlotte lijnvoering. de man brengen. dien opnieuw de Plantin-Moretusprijs voor de bestverzorgde boeken in Vlaanderen uitgereikt. De Carbolineum Pers: Boris Rousseeuw Drukkers in de marge Meegenomen voor de Vlaamse private presses 'Carbolineum bewaart bout, de drukker In het digitale tijdperk van nu lijkt het bijna on- en bibliofiele uitgevers is verder Mooi Margi- bewaart woorden:zegt Boris Rousseeuw werkelijk dat er nog mensen zijn die boeken naal, dat de mooiste door marginale drukkers (1959) van De Carbolineum Pers. Rousseeuw, met de hand willen maken. Het bestaan van in Nederland en Belgie vervaardigde drukwer- van opleiding germanise maar beroepshalve deze 'drukkers in de marge' is des te opmerke- ken bekroont. Het initiatief gaat uit van het werkzaam als journalist, maakte in de jaren lijker omdat het materiaal waarmee ze werken Haarlemse bibliofiel en grafisch genootschap 80 van de vorige eeuw de overgang mee van steeds zeldzamer wordt. Het gaat tenslotte Het beschreven blad. hoogdruk naar offsetdruk. De ambachtelijke over een technologie (hoogdruk in lood) Bibliotheken kunnen ook een positieve rol sfeer rond hoogdruk is hem echter altijd bij- die geheel uit het commerciele gebeuren is spelen in het bekendmaken van bibliofiele gebleven en heeft hem er op zeker ogenblik verdwenen. boeken. Zo organiseert de Koninklijke Biblio- toe aangezet om zelf ook met die techniek te Naast tien ambachtelijke drukkers zijn er theek van Belgie geregeld een tentoonstelling gaan werken. in Vlaanderen ook nog zeven particuliere, van zowel Vlaamse als Franstalige bibliofiele Sinds de oprichting van De Carbolineum Pers in bibliofiele uitgevers actief. Zij drukken hun uitgaven. Ook de Antwerpse Stadsbibliotheek 1989 bracht Rousseeuw liefst 140 publicaties boeken niet zelf, maar dragen wel zorg voor is al jaren een steunpilaar voor de Vlaamse uit, en toch is het drukmateriaal waarmee hij een mooie vormgeving, het juiste papier, de bibliofiele sector. meest geschikte drukietter en een aangepaste Ten slotte is er het bibliofiele genootschap boekband, en kijken er verder nauwgezet Literarte uit Kessel-Lo. Literarte geeft elk jaar op toe dat de drukkerij — en dat kan ook een een bibliofiel boek uit voor zijn leden en slaagt private press zijn — hun wensen waarmaakt. erin om niet alleen poezie, maar ook essays, Maar is er eigenlijk wel een publiek voor het filosofische teksten en theaterteksten uit te bibliofiele boek in Vlaanderen, vooral nu geven met de technische middelen van van- boeken een steeds grotere concurrentie te daag, en met typografische vormgevers die duchten hebben van de beeldcultuur? Het het experiment niet schuwen. antwoord luidt: ja, maar het blijft beperkt en het aantal stagneert.Toch is er ten opzichte Elf Vlaamse private presses van twintig jaar geleden een en ander in Renaat Bosschaert ^ Richard de Bury: Philobiblon. Over de liefde voor gunstige zin veranderd. Dat is in hoofdzaak te Renaat Bosschaert (1938-2006), schilder, gra- boeken, De Carbolineum Pers, 2006 danken aan een aantal belangrijke'spelers' in ficus en kalligraaf, was sinds 1977 drukker van [Foto: Wilfried Onzea] I Drukwerk in de marge en ander hemelsoets: het bibliofiele boek in Vlaanderen na 2000 I 11 • werkt verbluffend eenvoudig: een degelpers sterk geboeid door de grote Franse dichters en een verzameling loden letters. van het interbellum. Als bibliofiel drukker ziet Rousseeuw is een gedreven drukker-uitge- hij zichzelf dan ook als'bemiddelaar'tussen ver met een uitgesproken interesse voor de poezie en plastische kunst. geschiedenis van de Vlaamse boekdrukkunst, De traagheid van het werkproces, het zorgvul- de drukietter, het lettergieten, papier en dige zoeken naar de ideale ontmoeting tussen boekband. auteur en kunstenaar: Ergo vindt het tegelijk ZJA., t !•". T NIG IS Een goed vakman zijn is een ding, maar goede een zegen en een uitdaging. Aan sommige teksten vinden is voor veel private presses een boeken werkt hij vijf maanden.Toch is Ergo moeilijke opgave. Zo niet voor Rousseeuw: geen wereldvreemd romanticus: voordat hij A hij bezoekt bibliotheken en archieven, pluist een boek drukt, maakt hij een digitale simu- ^ Typotrash, Het Gonst, 2003 tijdschriften uit en volgt de actualiteit van het latie. [Foto: Wilfried Onzea] boekenvak. Voor elk onderwerp vindt hij wel Om bladspiegel en grafiek zo volmaakt een passende auteur, inleider of vertaler. mogelijk op elkaar af te stemmen, drukte Ergo gaan. De verzen die hij schreef voor Vuur, zijn Een meer dan gepaste titel voor Boris Rous- alle boeken die hij na 2000 maakte op groot eerste boek, moeten van rechts naar links wor- seeuw, zelf een verzamelaar-bibliofiel, is formaat. Allemaal hebben ze een eenvoudige den gelezen. Een Chinese gastdocente aan de Philobiblon. Over de liefde voor boeken van papieren band. Gentse universiteit vertaalde en kalligrafeerde Richard de Bury, geschreven in het Latijn in De namen die Ergo bij elkaar weet te brengen, ze. De kalligrafie werd in elk boek rechtstreeks 1344 en het oudste bekende traktaat over bi- zijn niet van de minsten: Hugo Claus en Pierre met de hand aangebracht en subtiel gecon- bliofilie. Rousseeuw liet het vertalen door Wim Alechinsky, Leonard Nolens en Dan Van Seve- fronteerd met ons Latijnse schrift. Het boek Devriendt. Bram Malisse, een student van de ren of Karel Dierickx, Jan H. Mysjkin en Roger kreeg ook nog een Japanse binding mee, kunstacademie, illustreerde het met houtsne- Raveel. Een krachttoer in Ergo's productie tot net zoals zijn tweede boek met eigen haiku's, den. Deze jonge graficus slaagde erin om aan nu toe is De slapende goden/Suenos y otras ditmaal vertaald en gekalligrafeerd door een in de tekst, die je moeilijk trendy kan noemen, mentiras, poezie van Cees Nooteboom met vijf Belgie wonende Japanse. Schoonejans drukte met een oude grafische techniek toch een minimalistische litho's van de Duitse kunste- Kier de kalligrafie in hoogdruk af. hedendaagse dimensie te verlenen. De tekst is naar en maker van kunstenaarsboeken Jurgen Contact: chrisschoonejans@hotmail.com met de hand gezet in de Kennerley, gedrukt op Partenheimer. Dit boek wijkt af van de andere geschept Zerkallpapier en gebonden in per- door zijn lets groter en oblong formaat. Het Het Gonst: Dick Wessels kament. Het boek kwam, na een hele winter door Ergo zelf ontworpen en in de etstech- De Nederlandse Antwerpenaar Dick Wessels lang zetten en drukken, in 2006 van de pers niek uitgevoerde omslag en het foedraal in (1945) maakte in 1985 — hij was toen nog in op slechts 75 exemplaren. Het is niet alleen gezandstraald plexiglas maken deze uitgave Maastricht actief — zijn eerste boekje.Typogra- het duurste uit de lange reeks uitgaven van De gedurfd en hedendaags. fisch materiaal was in die jaren nog gemak- Carbolineum Pers, maar voor Rousseeuw wel- Contact: ergo.pers@telenet.be; kelijk en goedkoop te vinden, en Wessels licht ook zijn 'Book Beautiful. www.ergopers.be begon ermee te experimenteren. Zo leerde hij Contact: boris.rousseeuw@yahoo.com; http:// gaandeweg het vak van typograaf. members.lycos.nl/carbolineum/ De Gingko: Chris Schoonejans Nadat hij een voormalig bedrijfsgebouw in De 'Gingko biloba', een Japanse sierboom met Deurne verbouwde tot woning en atelier, kon Ergo Pers: Rein Ergo waaiervormige bladeren, staat centraal in de het serieuzere werk beginnen. In 2003 maakte Sinds hij in 1994 startte met zijn Ergo Pers, tuin van Chris Schoonejans (1946). Het fraaie Wessels met Typotrash een typografisch heeft Rein Ergo (1960) een indrukwekkende blad is meteen ook het drukkersmerk van deze meesterwerkje. Een zinsnede van de Duitse reeks boeken gedrukt. Allemaal zijn ze typo- drukker-uitgever en verwijst naar zijn fascina- kalligraaf en typograaf Jan Tschichold uit zijn grafisch tot in de puntjes verzorgd, met een tie voor het Oosterse denken, de kalligrafie en opstellen over typografie vormde de aanlei- grote aandacht voor de juiste letterkeuze en de Japanse prentkunst. ding om tussen de tekstlijnen door een aantal het juiste papier. Voeg bij Ergo's letterliefdel Tijdens zijn beroepsloopbaan was Schoone- llelijke' letters een laatste kans te geven. Ge- zijn opleiding aan de Gentse kunstacademie jans actief in de drukkerswereld. Toch was het kleurde afdrukken van deze letters zitten ver- en zijn grote belangstelling voor filosofie en letterzetten en het drukken met een handpers stopt in een pochette vooraan in het boek en literatuur, en de stap naar het drukken en nieuw voor hem toen hij in 1996 van start het woord 'Typotrash'verschijnt paginagroot uitgeven van 'kunstenaarsboeken' lijkt de ging met De Gingko. in de vorm van door Wessels zelf gemaakte logica zelf. Het was voor Schoonejans van meet af aan houtdrukken doorheen het boek. Het geheel Een grote inspiratiebron voor Ergo zijn de be- duidelijk dat zijn uitgaven in het teken zouden is gebonden door het Antwerpse boekbin- kende Franse uitgevers van 'livres de peintrei, staan van het Oosten en dat hij vooral met dersatelier Atelier Luka en zit in een door zoals Teriade, Iliazd en RA. Benoit. Ook is hij eigen teksten en gedichten aan de slag zou Wessels gemaakte houten cassette waarin de ^ 12 I Drukwerk in de marge en ander hemelsoets: het bibliofiele boek in Viaanderen na 2000 I letter'T' is uitgezaagd. Dit boek, gedrukt op 25 Drukletters, grafiek, typografie, papier en exemplaren, is typisch voor het werk van Dick papierrestauratie hebben voor Kalentzi geen Wessels: de speelse, inventieve en subtiele geheimen meer sinds ze tussen 1980 en 1985 omgang met typografisch materiaal en de etskunst en kunstgeschiedenis studeerde. drang tot experimenteren, tot tregisserent. Voor een project van de etsklas kwam ze op Veel intiemer en beheerster zijn de uitgaven het idee zelf te leren boekbinden. Na bijna van literaire teksten. Zo kwam begin 2007 De zeven jaar studie wilde ze ook het laatste'vak' stilte bestaat uit zoveel antwoorden uit, de cor- leren: een boek met de hand zetten. Aan de respondentie tussen de Nederlandse auteurs Staatliche Akademie fur bildende KOnste Stutt- Jeroen Brouwers en Gerrit Komrij, in een gart ontstond zo een met de hand gezet en oplage van 185 exemplaren. De tekst werd gedrukt boek op groot formaat, waarin ze de ^ Montaigne: Vanitas vanitatum et omnia vanitas, met de hand gezet uit de letter Spectrum van etstechniek en de hoogdruk combineerde. De Prentenier, 2002 Jan van Krimpen. Het was Wessels' honderdste Met deze technische bagage als achtergrond [Foto: Wilfried Onzea] uitgave... startte ze, samen met haar echtgenoot Luc Contact: dickwessels@skynet.be Rombouts, in 1999 met een eigen private poezieposters te drukken. Het eerste boek press, Edition KAPA, naar de Griekse letter K, dat hij in 1995 drukte, was groot van formaat De Hemelpers: Jonas Hemelsoet een verwijzing naar Kula's Griekse roots. Ze en hoorde eerder thuis in de privesfeer: Weke De Hemelpers, een initiatief van Jonas (1985), begonnen met een reeks miniboekjes op for- handen, gedichten van zijn vader. zoon van Henrie en Greet Hemelsoet die maat 7,5 x 7,5 cm. Deze ontstonden vanuit de Een voiles met dromen, dertien reisgedich- verderop ter sprake komen, staat letterlijk nog idee om op een klein formaat te experimente- ten van verschillende auteurs, gemaakt in in de kinderschoenen.Toen Jonas in 2000 in ren met originele grafiek, binding en tekst. opdracht van de Stichting Ons Erfdeel bij het het atelier van zijn vader het boek Het Circus Het experimenteren met typografie, formaat, afscheid van Jozef Deleu, werd bekroond door maakte, was hij de jongste Vlaamse bibliofiele grafische technieken en schrift is maar een de Stichting L.J. Coster. Het boekblok zit garen- drukker. Bij teksten van Jan D'haese en Henrie aspect van het werk van Edition KAPA. Ook genaaid tussen twee stevige grijskartonnen Hemelsoet maakte hij spontaan-naieve lino's haar persoonlijke leefwereld wil Kula Kalentzi platten en Jos Brabants maakte er een knap in verschillende kleuren. In samenwerking met in elk van de boekjes laten meespelen: de gemaakte houten cassette bij. Op het grofve- zijn vader kreeg het boek een mooie omslag ontmoeting met haar man, hun zoon Jan, het zelige Nepalese papier werd ook een tekening met kleurschakeringen in geel en oranje, rouwen om een vriend, het gebrek aan com- van Sam Dillemans gereproduceerd. waarbij gebruik is gemaakt van in ruiten ver- municatie... Contact: jos_brabants@telenet.be sneden vinyl. Contact: atelier.luka@skynet.be Jonas'tweede uitgave was Zonnelied van St. De Prentenier: Ronald Ergo Franciscus, waarvoor hij een lino ontwierp Jozef Moetwillig: Jos Brabants De Prentenier, officieel opgericht als een vzw die in versneden vorm het boek een speelse Een private press met een woordspeling: in 1981, was in oorsprong een hooggestemde dimensie geeft. 'moet'staat hier voor de indruk die loden actiegroep, een genootschap van gelijkgezin- Hemelsoet heeft in 2001 nog illustraties letters achterlaten in het papier. Jos Brabants den die onder leiding van Charles Rossie het gemaakt voor Geschreven Vleugels, gedichten (1947) zette op zijn 55 Ste een punt achter zijn 'edele boekambacht' wilden bevorderen. Ro- van zijn broer Elias, in een nieuwe, volwas- carriere als leraar Nederlands. Via Ronald Ergo nald Ergo (1936), schilder, graficus en drukker, sener stijl. Het is nu de vraag welke richting kwam hij in aanraking met handgeschept is ook zo'n spilfiguur geworden, een soort van hij verder zal inslaan als maker van bibliofiele papier en het ambachtelijke drukken. Hij kocht peetvader van de Vlaamse bibliofiele drukkers: uitgaven. in 1995 een pedaaldegelpers en plaatste die velen vonden bij hem inspiratie en kregen Contact: hellezuur@hotmail.com in zijn atelier achterin de tuin. Hij zocht mooie wijze en praktische raad. letters bij elkaar, kocht nog een proefpers en Ronald Ergo noemt zichzelf een barok kun- Edition KAPA: Kula Kalentzi en Luc Rombouts een snijmachine, en leerde zichzelf de stiel van stenaar, een verteller. Merkwaardig dan ook Het boekbindersatelier Atelier Luka van Kula het drukken. Nu, dertien jaar en eenentwintig dat hij zulke hechte vriendschapsbanden Kalentzi (1964) en Luc Rombouts (1953) is vele uitgaven later, ligt er een nieuw boek op de onderhield met Michel Seuphor (1901-1999), bibliofiele uitgevers en verzamelaars bekend. pers: De Sulamitische, 53 sonnetten van Frans de grote voortrekker van de abstracte kunst Zo maakte Kalentzi niet alleen de band van Boenders. Dit is geen geval van Thoedwil, in Vlaanderen. Wat hem in deze kunstenaar de door Literarte uitgegeven en door Mooi maar een bewuste keuze om te kunnen om- vooral aansprak, was zijn universaliteit en zijn marginaal bekroonde uitgave Derwisj: Lien gaan met poêzie, papier en drukinkt: Jos Bra- wil om te blijven doorgaan met kunst tot aan dansgedichten van Leonard Nolens, maar nam bants schrijft zelf gedichten en zocht tijdens zijn dood. Ergo's eerste boek met Seuphor ze ook de vormgeving en letterkeuze voor zijn leraarschap al naar manieren om poèzie dateert van 1984, zijn laatste, Jan d'Haese over haar rekening. beter zichtbaar te maken, onder meer door Seuphor, van 2003. Drukwerk in de marge en ander hemelsoets: het bibliofiele boek in Vlaanderen na 2000 I 13 • De Witte Adelaar: Ria Van Meulder volgd aan de Gentse Academie voor Schone Then Ria Van Meulder (1946) in 1998 startte Kunsten, met de bedoeling leraar grafische met De Witte Adelaar, had zij al een lange technieken te worden. Maar in plaats daarvan carriere als boekbindster achter de rug. Na richtte hij een eigen drukatelier op, gespe- drie jaar les volgen in Antwerpen en zes cialiseerd in het afdrukken van prenten in jaar in Mechelen, begon zij zelf les te geven. hoogdruk en diepdruk. Bovendien bekwaamde ze zich ook nog eens Hemelsoet verleende zijn medewerking aan in de typografie door de tweejarige opleiding talloze uitgaven van private presses en bibli- van het Plantin Genootschap in Antwerpen te ofiele uitgevers als De Prentenier, Ergo Pers en volgen. Octave de Achtste. Haar interesse voor boekbinden en drukken Veel van de uitgaven van De Zachte Klaarte ontstond vanuit de aantrekkingskracht die zijn religieus geInspireerd: Hemelsoet is sinds papier als materiaal op haar uitoefende.Toen september 2006 diaken en samen met zijn ze later de drukpers, letters en snijmachine echtgenote Greet Ergo (1959) actief in de van De Diamantpers in Zandhoven kon kopen, werking voor asielzoekers in Gent. ging ze dan ook zelf aan de slag in haar Wil- Hemelsoet zet en drukt zijn boeken op rijkse atelier. ambachtelijke wijze, en net zoals zijn schoon- Haar eerste boek kwam van de pers in 1998 en vader Ronald Ergo zorgt hij ook zelf voor het ^ Pierre Kemp: 12 kleurgedichten, was meteen een hele opgave: in opdracht van inbinden. De Zachte Klaarte, 2006 [Foto: Wilfried Onzea] en met de financiele steun van een sponsor Een bijzondere uitgave van De Zachte Klaarte drukte zij De aap in Efese, Lien gedichten van is Gedichten van Emily Dickinson, met de Hugo Claus, met bij elk gedicht een met aqua- Engelse en Nederlandse tekst naast elkaar en tint bewerkte koperets van Jan Vanriet. Zowel met afdrukken van foto's van Patrick Merc- Alhoewel er altijd bewogenheid en een zekere op de omslag als op de titelpagina prijkt kaert, een Vlaamse kunstenaar die werkt met monumentaliteit in de boeken van Ergo bovendien nog eens een originele houtsnede foto-installaties in de publieke ruimte. De aanwezig blijft, trad er onder Seuphors invloed van Vanriet. foto's zijn omgezet in heliogravure en in een door de jaren heen Loch een versobering in Na 2000 worden de boeken wat kleinschaliger. diep fluwelig zwart gedrukt. Met deze uitgave zijn werk op, in die zin dat het wit van de pa- Bomen, naast papier nog zo'n thema dat haar bewijst Hemelsoet dat een klassiek, ambach- gina nu een grotere rol in zijn uitgaven krijgt sterk boeit, waren het onderwerp voor twee telijk gemaakt boek perfect kan samengaan toebedeeld. boeken, waarvan er een gebonden is in kurk. met hedendaagse kunst en techniek. Ergo's meest recente boek, Donkere Nacht De kunstenares noemt deze kleinere boeken Contact: henriehemelsoet@hotmail.com (2006), met gedichten van San Juan de la haar'Spielereien' Cruz, heeft te maken met zijn interesse voor Nu het werken aan de pers haar te zwaar is Zeven Vlaamse bibliofiele mystiek. De zeven illustraties die hij voor de geworden en ze haar drukkersmateriaal heeft uitgevers uitgave selecteerde, voerde hij uit in een verkocht, is Van Meulder van plan zich toe te Demian: Rene Franken combinatie van lino- en houtsnede. Voor de leggen op digitaal gemaakte boeken in kleine Rene Franken (1965) werkte al enkele jaren bij boekband gebruikte hij bewerkt behangpa- oplagen. De Slegte toen hij vijftien jaar geleden zelf een pier, bedrukt in zwart en bruin. Het geheel zit Contact: vanmeulder.ria@skynet.be antiquariaat begon in de Antwerpse Wolstraat: in een zwart foedraal. Demian - een verwijzing naar het gelijkna- De itypografieen'of het spel met de letters, de De Zachte Klaarte: Henrie Hemelsoet mige boek van Herman Hesse en Frankens vaak met olieverf beschilderde boekbanden Een kunstdrukatelier genoemd naar een belangstelling voor Duitse literatuur. die in relatie staan met zijn abstract-expres- gedicht van J.L. De Belder en met een drukker Maar het bleef niet bij boeken verkopen sionistische schilderijen, waarin hij woord en aan het hoofd wiens familienaam Hemelsoet alleen. Zo gaf Franken in 1998 gedichten beeld combineert en die als voornaamste is: je komt het wellicht alleen in de bibliofiele 1953-1998 van Adriaan De Roover uit - geen thema's de erotiek en de mystiek hebben, zijn sector tegen. bibliofiele uitgave, maar een keurig verzorgde eigenzinnige keuze uit de Vlaamse literatuur Bij kenners van grafiek en bij bibliofiele paperback. Bibliofiele uitgaven volgden pas en de wereldliteratuur, geven aan de boeken uitgevers staat dit atelier bekend voor zijn later, toen Franken literaire tentoonstellingen van Ergo een onmiskenbaar eigen karakter. uitstekende vakmanschap, maar als uitgeverij in zijn winkel begon te organiseren en daaruit Het zijn kunstenaarsboeken in de ware zin van van bibliofiele boeken is De Zachte Klaarte nog vriendschappelijke contacten ontstonden met het woord. terra incognita.Toch maakte het atelier sinds schrijvers en beeldend kunstenaars. Contact: Tel. 09 355 65 76 1985 al achttien boeken. Henrie Hemelsoet In 2006 verscheen Zoo mensch zoo diet van (1955) heeft een opleiding vrije grafiek ge- auteur Ramsey Nasr en kunstenaar Tom ^ 14 I Drukwerk in de marge en ander hemelsoets: het bibliofiele boek in Vlaanderen na 2000 I Liekens. Het boek volgt het formaat van de van het handschrift van hetgedicht, bestemd dichters Leo Vroman en Jan Lauwereyns een langwerpige ets van Liekens. De titel prijkt in voor'het grote publieki, met daarnaast van de- poetische dialoog aangaan over oud worden, Nasrs handschrift op het witte boekomslag. In zelfde bundel een bibliofiele editie in beperkte wetenschap en schrijven. Zoals de meeste 2005 was ook al Warme herfst verschenen, een oplage, gerealiseerd door een private press. Na uitgaven van DRUKseI is het een boekje met verhaal van Jeroen Brouwers. Hier zit de ovale Claus volgden zo nog auteurs als Gerrit Komrij, een witpapieren omslag en een kalkpapieren ets van Tom Liekens gevat in een opening van Hafid Bouazza, Erwin Mortier en Leonard wikkel. Het formaat is net niet vierkant en het het zwarte boekomslag. De ets, een oosters Nolens, en kunstenaars als Hugo Claus, Dick heeft een onopvallende maar verzorgde ty- landschap, is in het rood gedrukt met accen- Matena, Jan Decleir en Karel Dierickx. pografie. Het boekje bevat ook een kunstwerk ten van goud. Contact: a ntwerpen.wapper@deslegte.com van Jus Juchtmans, dat bestaat uit twee vellen De boeken die Franken laat maken, zijn vaak pergamijnpapier waarop de schilder kleur een weerspiegeling van zijn clientele, dat DRUKseI: Johan Velter heeft aangebracht. Het transparante papier enerzijds bestaat uit'gewone'klanten en Tot april 2006 leidde DRUKseI een dubbelle- toont de verschillende tinten verf. anderzijds uit'elitaire kenners': er is altijd een ven: enerzijds was het de jaarlijkse beurs van Volgens Velter heeft cultuur geen nood aan ty- handelseditie en een bibliofiele editie beschik- boekenmakers, bibliofiele drukkers en kleine pografische hoogstandjes, maar aan verstilling. baar. uitgevers, en anderzijds een gelijknamige uit- Contact: johan.velter@druksel.be; www.druk- Vermeldenswaard is nog dat de antiquariaats- geverij, beide gestuurd door Johan Velter. Met sel.be catalogi van Demian typografische hebbedin- het verdwijnen van de beurs blijft nog enkel gen zijn die door de zaakvoerder zelf worden de uitgeverij over, die voortgaat met het'in de Literarte vormgegeven. marge' uitgeven van voornamelijk poezie en Toen boekenliefhebber Jo Smet kennismaakte Contact: info@demian.be; www.demian.be essays. met de Nederlandse Stichting De Roos, die Johan Velter is een strenge rechter voor eigen voor haar leden elk jaar een betaalbaar boek De Slegte: Kris Landuyt en andermans werk: wie in de periferie werkt, op de markt brengt, begon hij zelf ook naar Het Antwerpse filiaal van De Slegte heeft door moet een standpunt durven innemen, vindt een formule te zoeken om goedgemaakte de jaren keen een stevige reputatie opge- hij.Te veel bibliofiele drukkers zijn volgens boekwerken tegen kostprijs aan te bieden bouwd als het aankomt op het samengaan hem te veel bezig met uiterlijk vertoon. Die aan de leden van een in het leven te roepen van Iiteratuur, bibliofilie en kunst. Kris Landuyt strengheid, het bijna wegcijferen van alle genootschap. Met een aantal collega's en (1963), zaakvoerder van de tweedehandszaak ambachtelijkheid ten voordele van een mi- vrienden richtte hij daarop de vzw Literarte op de Wapper, is daar verantwoordelijk voor. nimalistische aanpak, geven de uitgaven van op, die voorjaar 1994 een eerste uitgave op de Een gesprek met Tom Lanoye gaf de aanzet. DRUKseI een eigen gezicht. Een mooi voor- markt bracht: Eriek Verpales Een jaar en twee Die liet door handboekbinderij De Pers altijd beeld van deze benadering is het bundeltje dagen. een kleine oplage van zijn boeken op biblio- lk, systeem, de werkelijkheid (2007), waarin de Jo Smet is sindsdien voorzitter van de vzw. fiele wijze inbinden. Een tweede impuls ging Zijn persoonlijke drijfveer om met Literarte uit van Landuyts fascinatie voor het werk van van start te gaan, was zijn wens om in nauwer Hugo Claus. Het resulteerde in een facsimile- contact te komen met auteurs en tegelijk een uitgave van een ongepubliceerd surrealistisch beter inzicht te verwerven in het schrijfproces. werkje van Claus uit 1951: Dessin sans destin: Daarnaast voelde hij ook de behoefte om zijn poême de discipline surrealiste. Het verscheen in interesse met anderen te delen. 2002 en de oplage bedroeg 200 genummerde Wat Literarte zo bijzonder maakt, is de combi- en gesigneerde exemplaren. Een volgende natie van literatuur en kunst. Een voorbeeld uitgave van Claus door De Slegte was Flagrant, daarvan is de uitgave Kaddisj voor Roel (1997): een bundeltje van negen gedichten, versche- een poetische tekst van Chris Yperman met nen in 2004. Met deze uitgave wilde Landuyt tekeningen en droedels van wijlen haar nagaan welke mogelijkheden het bibliofiele levensgezel, de beeldhouwer Roel D'Haese, in boek zoal biedt. Hij koos ervoor een goedko- een knappe vormgeving van Bob Matthysen pe, verzorgde editie op de markt te brengen — een man uit het drukkersvak en papierkun- Van dezelfde bundel verschenen daarnaast stenaar, met wie Literarte vaak samenwerkt. nog drie bibliofiele edities, telkens in een Samenwerking in een groep op vrijwillige, oplage van 75 exemplaren. onbezoldigde basis is de sterkte van Lite- Flagrant kreeg opvolgers. Het werd een reeks rarte. Zo komen de boeken altijd tot stand in met hetzelfde concept: telkens een tiental samenwerking met de zes bestuursleden van nieuwe gedichten van Vlaamse en Nederland- ^ Nichita Stáriescu: De onwoorden, Zegwerk, 2005 het genootschap, de auteur (als die tenminste se dichters, met bij elk gedicht een facsimile [Foto: Wilfried Onzea] nog leeft), de kunstenaar en de vormgever. Drukwerk in de marge en ander hemelsoets: het bibliofiele boek in Vlaanderen na 2000 I 15 • Veertien jaar na de oprichting, met een aantal In die tijd groeide de galerie uit tot een van de leden dat rond de honderd schommelt, kan bekendste van het land. Literarte terugblikken op een reeks van zestien In die veertig jaar organiseerde Raemdonck uitgaven, die qua vorm en inhoud bibliofiel niet alleen honderden tentoonstellingen, maar mogen worden genoemd, maar die toch lies hij ook tientallen kunstmappen het licht hedendaags zijn zonder in de val te trappen zien. Het waren vaak samenwerkingen tussen van het louter ambachtelijke. beeldend kunstenaars en schrijvers als Marcel Contact: jo.smet@literarte.be; www.literarte.be Van Maele en Fred Bervoets, Marnix Gijsen en Jan Cox, Eddy Van Vliet en George Grard. Ook Octave de Achtste: Octave Scheire al kan het merendeel van die mappen niet Als grafisch ontwerper en kunsthistoricus lag tot de bibliofiele'boeken'worden gerekend, het bijna voor de hand dat Octave Scheire ^ Benjamin Demeyere: LHoinme bijna invisible, toch verdient een aantal publicaties dat etiket De Zwarte Panter, 2006 (1949) boeken ging maken waarbij kunste- [Foto: Wilfried Onzea] wel. Zo verscheen in 2001 Vergane dagen: naars en grafiek een grote rol zouden spelen. gedichten van Remco Campert met litho's Voor zijn eerste boek, verschenen in 1991, Zegwerk: Danny Dobbelaere van Ysbrant. Het is een 'klassiek' bibliofiel boek bracht hij schilder-graficus Roger Raveel en Met zijn 'particuliere boekenmakerij'Zegwerk in een vierkant formaat, in linnen gebonden dichter Roland Jooris samen. Geen toevallige zoekt Danny Dobbelaere (1957) resoluut het door Boekbinderij Janssens uit Edegem, in een keuze: naast docent aan de Anderlechtse Aca- experiment op: zijn gedrukt werk is telkens het oplage van 150 exemplaren, gesigneerd door demie voor Beeldende Kunsten is Scheire de resultaat van een 'boekkundig' laboratorium- auteur en kunstenaar. privesecretaris van Raveel en zetelt hij samen onderzoek. Contact: galerie@dezwartepanter.be met Jooris in de bestuursraad van de Stichting De onwoorden (2005) bevat zes gedichten van Roger Raveel. Nichita Stãnescu, uit het Roemeens vertaald Bij wijze van besluit en voor Ondanks zijn grafische opleiding drukt Scheire door Jan H. Mysjkin. Elk gedicht is gedrukt in verdere lectuur niet zelf, maar laat hij het zet- en drukwerk een apart boekje met op de omslag de naam Voor wie wil weten wat het begrip'bibliofiel over aan private press Ergo Pers of kunstdruk- van de auteur in een rode onderkastletter, met boek' nu precies inhoudt, in welke verschij- atelier De Zachte Klaarte. onderaan herbreveteken, dat staat voor de ningsvormen het zich zoal voordoet, en aan Naast perfect zetwerk, een klassieke typogra- doffe uitspraak van de 'a' in de auteursnaam. welke voorwaarden het moet voldoen om fie en een mooie bladspiegel hecht Scheire Elk boekje heeft een schutblad in een andere het etiket`bibliofiel boek'te mogen dragen, vooral belang aan de kwaliteit van de grafiek. kleur en elk gedicht begint met een in het verwijs ik naar onderstaande bibliografie. Zo laat hij de koperplaten voor het afdrukken rood gezette initiaal. Tot slot van deze bijdrage citeer ik graag uit in het buitenland 'verstalen' Op die manier Met een knipoog naar de commercie zitten wat Danny Dobbelaere van Zegwerk schrijft in blijft de kwaliteit van de ets, ook na honderd de zes boekjes samen in een plastic zakje dat de inleiding van de catalogus van de Plantin- of meer afdrukken, identiek. met een strook karton (waarop auteur en titel) Moretusprijs voor de bestverzorgde boeken in Scheire werkt bewust uitsluitend met hout- en is vastgemaakt. Met behulp van klemmetjes Vlaanderen, editie 2005:'Het niet-reguliere, linosneden en met etsen omdat hij er, meer kunnen de boekjes er worden uitgehaald. De aparte boekwerk hoort thuis in het laborato- dan bij litho's en zeefdrukken, de hand van de boekjes zelf zijn dan weer genies met oog- rium, niet in het museum. Het verdient een kunstenaar bij kan betrekken en de volheid nietjes. plaats in een even virtueel als plastisch, theo- van de originele kleur tot zijn recht kan laten Het zetwerk van Zegwerk gebeurt in hoofdzaak retisch en ambachtelijk lab waar vormgevers komen. Vanuit zijn grafische kennis zet hij de met de computer. Aileen het drukwerk en boekenmakers nadenken over strategieen, kunstenaars waarmee hij werkt ertoe aan hun besteedt Dobbelaere uit. Het typografische en waar geexperimenteerd wordt met het technische grenzen te verleggen. Zo slaagde denkwerk, het binden en het zoeken naar fenomeen 'boek' in al zijn geledingen: hij er voor Vuurwerk zei ze (2002) van auteur interessante auteurs'in de marge', neemt Dob- Bibliografie Stefan Hertmans in om Karel Dierickx etsen te belaere zelf voor zijn rekening. Hij werkt graag COCKX-INDESTEGE, Elly en VAN DELFT, Marieke, 'Letter- laten maken, een techniek die de kunstenaar met arme materialen en houdt de prijs van heren in de marge: bibliofiel drukwerk in Vlaanderen en Nederland 1987-1999', in: Ons Erfdeel, jrg. 43, nr. 2, normaal niet toepast. zijn uitgaven bewust laag. Daarmee bewijst maart-april 2000, p. 200-219 Naast het uitgeven van boeken waarin lyriek hij dat bibliofiele boeken niet elitair of duur ONZEA,Wilfried,'Het bibliofiele boek in Vlaanderen na 1980; in: Ons Erfdeel, jrg. 30, nr. 4, september-oktober en grafiek samengaan, is Scheire ook begon- hoeven te zijn. 1987, p. 501-511 nen aan een reeks publicaties in samenwer- Contact: grafijn@fulladsl.be VELTER, Johan, 'Weg van het centrum', in: De Vlaamse Gids, jrg. 84, nr 2, p. 2-9 king met de kleine Gentse kunstgalerie van Vlaamse bibliofiele uitgaven 1830-1980: Nederlandse let- terkunde in Belgid. (Catalogus door H. van Assche, R. Christine Adam, Huize St. Bonaventura. De Zwarte Panter: Adriaan Raemdonck Baeyens, E. Cockx-Indestege;'Het boek in Vlaanderen Contact: octave.scheire@skynet.be Veertig jaar geleden richtte Adriaan Raem- 1830-1980'door L. Simons.) Brussel, V.E.V.-Komitee, 1980, 166 blz. donck (1945) galerie De Zwarte Panter op. ^ 16 Drukwerk in de marge en ander hemelsoets: het bibliofiele boek in Vlaanderen na 2000 I Panter Print en Atelier Rudolf Broulim, twee bijzondere grafische ateliers Ernest Van Buynder Roger Van Akelijen en Panter Roger Van Akelijen: een eigen invalshoek, Ysbrant, Marcel van Maele, Frank Maieu. Op Print een open geest een heel persoonlijke wijze heeft Roger Van Galerie De Zwarte Panter De kunstenaar Roger Van Akelijen (Antwerpen, Akelijen zich in de traditie van De Zwarte Pan- In 1968 opende galerie DeZwartePanter onder 1948) werkt met een open geest. Nooit heeft ter artistiek ingewerkt, en heeft hij vanuit een impuls van Adriaan Raemdonck de deuren in hij zich aan een —isme en modetrend bezon- innerlijke bewogenheid zijn versie gegeven een oud pand in de Wisselstraat, op een boog- digd. Hij is altijd zijn eigen weg gegaan: als van de menselijke existentie die als een rode scheut van het Antwerpse stadhuis. Twee jaar graficus met prachtige, al dan niet ingekleurde draad door het oeuvre loopt van de meeste later verhuisde de galerie naar de Hoogstraat etsen, als tekenaar met onder meer schitte- kunstenaars binnen de galerie. 70-72 om het aloude Sint-Julianusgasthuis rende pastels, als driedimensionaal kunstenaar De meester-drukker Roger Van Akelijen nieuw en artistiek leven in to blazen. Talrijke, met verrassende kijkkasten. heeft zijn etsatelier in een belendend pand meestal jongere kunstenaars presenteerden Van Akelijen ontving zijn artistieke opleiding van de galerie. In dit atelier werkt hij onder in de loop van de voorbije 40 jaar meermaals aan de Koninklijke Academie voor Schone andere voor kunstenaars als Sam Dillemans, hun werk in de galerie. In de strekking van de Kunsten van zijn geboortestad. Hij volgde vier Jan Vanriet, Bruno Vekemans, Fred Bervoets, hedendaagse kunst waarin vrije uiting van jaar schilderkunst bij prof. Rudolf Meerbergen, Hugo Claus, Jan Decleir, Pjeroo Roobjee en het gevoelsleven een rol speelt, nemen velen voormalig lid van Jeune Peinture Beige, en een Frank Maieu. Gevoeligheid voor het humane onder hen nu een belangrijke plaats in. jaar grafiek bij de professoren Jos Hendrickx vinden we terug in de bibliofiele uitgaven die De galerie deed bovendien geregeld dienst en Anton van Omme. In 1969 exposeerde hij Van Akelijen onder de imprint Panter Print met als forum voor muziekavonden, film- en samen met Omme in DeZwartePanter. Deze zijn eigen etsen creeerde, in samenwerking literatuurvoorstellingen en andere culturele galerie zou zowat zijn vaste stek worden. Hij met bevriende schrijvers als Staf De Smedt, evenementen. De Zwarte Panter speelt als stelde er een tiental keren tentoon en raakte Marleen De Cree-Roex, Kris Geerts, Marcel van tentoonstellingsruimte en als sociale en er bevriend met de talrijke artiesten die in Maele en Karel Ringoet. Maar daarnaast brengt artistieke ontmoetingsplaats zonder drempel de loop van de jaren de kern van de galerie hij ook bibliofiele uitgaven met etsen van dan ook een belangrijke en stimulerende rol vormden en vormen: onder andere Jan Cox, andere kunstenaars met wie hij regelmatig in het Antwerpse en Vlaamse culturele leven, Fred Bervoets, Walter Goossens, Wilfried Pas, samenwerkt. met als leidende beginselen aandacht voor de schilderkunst, zorg voor kwaliteit, tolerantie en vrijheid. Kort na de opening van DeZwartePanter richtte Adriaan Raemdonck met Roger Van ,i,,;i1,11,,, Akelijen en Roger Vandaele twee grafische 1110::,40':, l......„. ateliers op: in 1970 het etsatelier Panter Print, onder leiding van Roger Van Akelijen, een jaar later het zeefdrukatelier Panter, Pers Atelier, ge- leid door Roger Vandaele. Sinds 1974 opereren deze twee ateliers volledig zelfstandig. Panter Pers, inmiddels tot V-editie omgedoopt, geniet nu een internationale bekendheid en werkt onder meer voor Luc Tuymans. In 1979 organiseerde het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen (KMSKA) als waardering voor het werk van zowel Panter Print als Panter Pers Atelier de tentoonstelling 'Antwerpse grafiek na 1970 gedrukt in de werkplaatsen van Roger Vandaele en Roger Van Akelijen'. In 1986 volgde 'Drie maal Panter in druk'in het Archief en Museum voor het Vlaamse Cultuurleven (AMVC, nu Letterenhuis) in Antwerpen. ^ Fred Bervoets en Rudolf Broulim, Atelier Rudolf Broulim, Ekeren [Foto: Cor Hageman] I Panter Print en Atelier Rudolf Broulim: twee bijzondere grafische ateliers I 17• Rudolf Broulim en het Atelier Rudolf Broulim Hoe het begon in Prang Rudolf Broulim (Praag, 1943) genoot van 1957 tot 1960 een opleiding in het Grafisch Centrum Svoboda in Praag. Daar bekwaamde hij zich in reproductietechnieken. Van 1966 tot 1967 studeerde hij aan de Praagse Academie voor Toegepaste Kunsten, waar hij tekenen volgde. In 1967 maakte hij de overstap naar de Kunstschool voor Algemene Publiciteit in dezelfde stall. Uit zijn academietijd herinnert hij zich met dankbaarheid Oldrich Eiselt, de meester-lithograaf, van wie hij veel opstak. Broulim leidde van 1971 tot 1980 het ate- lier voor grafische druktechnieken aan de voornoemde academie. In 1972, 1973 en 1975 volgde hij stages in de professionele grafische ateliers van het Fonds van de Tsjechische Kun- stenaars. In die periode was hij ook werkzaam als grafisch ontwerper. Een en ander leidde op ^ Fred Bervoets, Liefde aan de Schelde, krijtlitho en gewassen techniek, 65 x 48 cm, oplage 65/65, 2006 het gebied van de kunstdruktechnieken tot (gerealiseerd in Atelier Rudolf Broulim) [Copyright: Fred Bervoets] samenwerking met de top van de Tsjechische grafici: onder andere Jiri Anderle, Oldrich Kulhanek en Vladimir Suchãnek. De erkenning Een unieke samenwerking: Najaar 2007 was er dan weer de expo'Wel- bleef niet uit: in 1977 ontving Broulim het Panter Print en Fred Bervoets come Home: hommage aan Fred Bervoets' in meesterstatuut in de artistieke lithografie, uit- 'Elke mens heeft twee handen. lk heb er drie het MuHKA in Antwerpen. gereikt door het Centrum voor Kunstambach- dankzij Roger.' Fred Bervoets heeft van bij de aanvang De ten in Praag, en in 1979 werd hij geregistreerd Fred Bervoets Zwarte Panter als huisgalerie. De samenwer- als meester-steendrukker bij het voornoemde king tussen Panter Print en Bervoets van 1970 Fonds. De traditie van samenwerking tussen grafi- tot nu resulteerde in reeksen grote en kleinere Zijn relatie met Vlaanderen begon in 1975, sche ateliers en beeldend kunstenaars gaat in etsen. Vanuit zijn opleiding kent Bervoets de als gastdocent in het Centrum voor Grafische Antwerpen terug tot de coOperatie tussen de traditionele grafische technieken: ets en droge Kunsten Frans Masereel in Kasterlee. Daar beroemde schildersschool van de zestiende naald. Eind 1980, na de dood van zijn vriend ontmoette hij Wim Van Remortel, toenmalig en zeventiende eeuw — Rubens, Van Dyck, Jan Cox, zal hij voor een hommagereeks docent lithografie aan de Antwerpse acade- Jordaens, Teniers — en drukateliers als dat zelf een nieuw procede ontwikkelen:lacide- mie, die een trouwe vriend werd en die twee van Plantin-Moretus. Die traditie loopt door. verkeerd' Door dat procede kan Roger Van van zijn beste studenten naar de Praagse Vandaag werken op grafisch vlak de schilders Akelijen slechts een of twee afdrukken maken. academie stuurde om lithografie to volgen Luc Tuymans en Koen van den Broek samen De afdrukken op papier bestaan op zichzelf of bij Broulim: Ingrid Ledent (1978-1979) en Dirk met Roger Vandaele, Fred Bervoets met Roger worden aan elkaar gekleefd tot grote compo- Vander Eecken (1979-1980). Beide kunstenaars Van Akelijen. sities en op doek gemaroufleerd. Het eindre- behoren nu in ons landsgedeelte tot de top Fred Bervoets (Burcht, 1942) studeerde aan de sultaat wordt vaak bijgekleurd, beschilderd van de grafiek. Koninklijke Academie voor Schone Kunsten met acrylverf. Kortom, de kunstenaar gebruikt Antwerpen, waar hij tot 2007 zelf docent was, dit specifieke medium als een schilder. Hoe het evolueerde in Vlaanderen en aan het Nationaal Hoger Instituut voor Fred Bervoets is van in het begin van zijn De vrijheid wenkte. In 1980 vestigde Rudolf Schone Kunsten Antwerpen. Daar kreeg hij carriere een verhalend kunstenaar geweest. Broulim zich in ons land. Hij bracht niet alleen niet alleen een opleiding in de schilderkunst, 'Voor mij is het onderwerp essentieel. lk ben zijn eigen ervaring mee, maar ook de rijke Tsje- maar ook in de grafiek. Aan zijn werk werden een prentenmaker/zegt hij. Een zelfportret is chische traditie van hoogwaardige en tech- tot nog toe twee retrospectieve tentoonstel- steeds al of niet verdoken aanwezig. nisch perfecte grafiek. Hij woonde en werkte lingen gewijd: de eerste in het KMSKA in 1982, eerst in Beveren-Waas, richtte vervolgens in de tweede in het PMMK in Oostende in 1992. 1987 een volwaardig grafisch atelier op in ^ 18 Panter Print en Atelier Rudolf Broulim: twee bijzondere grafische ateliers I I ^ Sam Dillemans, De trifers, krijtlitho, 54 x 38 cm, oplage 150/150, 1998 (gerealiseerd in Atelier Rudolf Broulim) [Copyright: Sam Dillemans] het nabije Zwijndrecht, om ten slotte in 2000 Maurice Pasternak en Gabriel Belgeonne en zijn moederland. In 1998 werd hij lid van de naar Ekeren to verhuizen. Hier heeft hij in een met de Nederlander Ysbrant. Maar ook de Tsje- vereniging Hollar van Tsjechische kunstenaars- mooie, rustgevende architecturale omgeving chische en Slovaakse artiesten bleven komen: grafici en in de periode 1997-2000 was hij cor- een prachtig atelier uitgebouwd met persen zo bijvoorbeeld Oldrich Kulhanek en Vladimir respondent van het vaktijdschrift Grapheion in voor vlakdruk (lithografie), hoogdruk (lino- en Ga2ovit". Praag. houtsnede) en diepdruk (etsen). Zijn liefde voor de lithografie geeft Rudolf Inmiddels werkte Broulim samen met Vlaamse Broulim door aan zijn studenten aan de RHoK kunstenaars als Maurice Wyckaert, Rik Poot, Academie voor Beeldende Kunsten in Etter- Roger Raved, Pjeroo Roobjee, Roger Witte- beek, en tijdens introductielessen lithografie vrongel, Walter Brems, Fred Bervoets, Dr. Hugo aan de Ecole Nationale Superieure des Arts Heyrman, Jean Bilquin, Yvan Theys, Sam Dil- Visuels de la Cambre in Brussel. Aan het RHoK lemans, Ronny Delrue, Philippe Vandenberg, is hij al verbonden vanaf 1982. In zijn ruime Jan Vanriet, Wim Van Remortel, Guy Leclercq studio daar begeleidt hij stagiairs van overal en Hugo Besard, met de Waalse kunstenaars ter wereld. Ondertussen houdt hij contact met Panter Print en Atelier Rudolf Broulim: twee bijzondere grafische ateliers I 19 • V-editie: zeefdrukatelier en tentoonstellingsruimte Andre Van Hove In 1992 opende meester-drukker en graficus Roger Vandaele (1947) aan de Waalse Kaai in Antwerpen een tentoonstellingsruimte. Hij sloot daarmee aan bij het galeriecircuit dat in die tijd op het Antwerpse Zuid tot voile bloei kwam. Boven zijn zeefdrukatelier bracht Van- daele vrijwel onopvallend tentoonstellingen. Je moest moeite doen om de plek te vinden. Het was slechts druppelsgewijs dat hij onder kunstliefhebbers een reputatie opbouwde. Maar wie eens de weg vond, bled komen. Roger Vandaele had dan ook niet zomaar een galerie. Hij koppelde zijn activiteiten als zeefdrukker aan projecten met en voor kunstenaars, en stelde het resultant daar- van tentoon, vaak nog als 'work in progress' Vandaele gaf kansen aan elke kunstenaar in wie hij geloofde, of ze artistieke adelbrieven konden voorleggen of niet. De mogelijkhe- den die hij kunstenaars hood en de projecten en tentoonstellingen die hij samen met hen realiseerde, gaven telkens blijk van een ener- gievol, ongeremd, dynamisch en professioneel proces. Net voor de zomer van 2007 werden verbou- wingswerken aan Vandaeles pand afgerond. Een als het ware vooruitgeschoven deel van het atelier doet sindsdien dienst als ten- toonstellingsruimte. Door die bouwkundige ingreep verkreeg het tentoonstellingsluik van Vandaeles activiteiten een grotere zichtbaar- heid. V-editie is nu de naam waaronder Roger Vandaele zijn initiatieven bundelt. Een Leven met kunst en kunstenaars ^ [Foto: Vincent Vandaele] Het zeefdrukatelier van Roger Vandaele genies vandaag een ruime erkenning en waardering in het Vlaamse kunstcircuit. De meester-druk- ker heeft dan ook een lange weg afgelegd. In naars en verenigingen waar hij sindsdien in Op zijn betrokkenheid met en zijn enthousias- 1974 genoot hij al bekendheid met werk dat binnen- en buitenland mee samenwerkte, is me voor'de kunstenaar en zijn werk'stond hij realiseerde in opdracht van galerieen en indrukwekkend. dan ook geen rem. Sindsdien stelt hij jaarlijks verenigingen als Spectrum, Antwerp Galerie, Nadat hij zich in 1990 op het Antwerpse Zuid een vijftal uitgaven voor, wordt hij regelmatig De Zwarte Panter, Middelheim Promotors en de vestigde, begon Roger Vandaele zelf ook werk gevraagd deel te nemen aan tentoonstel- Vereniging voor het Museum van Hedendaagse van kunstenaars uit te geven. Die stap was lingen en is zijn werk te zien op buitenlandse Kunst Gent. Het lijstje van instellingen, kunste-een logisch gevolg van zijn werk in opdracht. kunstbeurzen. • 20 I V-editie: zeefdrukatelier en tentoonstellingsruimte I een goed kunstwerk afleveren en dat aan een geInteresseerd publiek laten zien. De weg die hij daartoe heeft afgelegd, heeft nog niets van zijn oorspronkelijkheid verloren, maar is gaan- deweg wel complexer geworden. Vandaag werkt hij samen met vormgevers, drukkers en boekbinders. De uitgaven die hij verzorgt, 0 beperken zich al lang niet meer tot wat hij zelf kan maken. Als zeefdrukker neemt Roger Vandaele in de hedendaagse Vlaamse kunstwereld een unie- ke plaats in. Daarvan getuigen alleen al zijn samenwerkingen met kunstenaars als Bernd cd Lohaus, Luc Tuymans, Guillaume Bijl, Henk Visch, Ricardo Brey en Koen van den Broek. CU De tentoonstellingsruimte die onder de vlag V-editie schuilgaat, is al evenzeer een unieke plek. Het is geen galerie in de gebruikelijke zin van het woord: een 'tentoonstellings- en verkoopruimte voor (meestal moderne) kunst' (Van Dale). Het is wel een ruimte waar bijzon- ^ [Foto: Vincent Vandaele] dere edities tot stand komen, voorgesteld worden en weer verdwijnen. Een plek waar je, als de gelegenheid zich voordoet, steeds weer moet aankloppen. Zoniet loop je als Omgaan met kunst en kunstenaars tekent zijn allemaal zeer verschillend. Er wordt steeds kunstliefhebber achteraf het risico lets gemist het leven van Roger Vandaele. Met kunste- dezelfde techniek gebruikt, maar voor de te hebben. naars in dialoog treden om het werk dat ze specifieke kenmerken van elk origineel werk gerealiseerd willen zien te doorgronden en zo moeten andere oplossingen worden gezocht; V-editie beklijvend mogelijk op papier of een andere zegt Roger Vandaele. Waalse Kaai 31 drager vast te leggen, is een proces dat hem Om daartoe te komen, moet aan een aantal 2000 Antwerpen uitdaagt en dat hij beheerst als geen ander. noodzakelijke voorwaarden worden voldaan. T: +32(0)3 237 20 19 Daar komen samenspraak en overleg bij Het gaat daarbij om meer dan technische ver- info@v-editie.be kijken, maar ook een eenzame worsteling met fijning. Zo gebruikt Vandaele in zijn zeefdruk- www.vandaeleeditie.be wat technisch mogelijk is. Het bestuderen van atelier geen in de handel verkrijgbare inkten, de kunstenaar en zijn werk, het zoeken naar al- maar maakt hij die inkten zelf aan. Eenvoudig ternatieven en methoden om tot een grotere is dat niet: telkens opnieuw komt het erop aan verfijning te komen, het maximaal haalbare om voor elke kleur de juiste toonwaarde, de uit het materiaal puren en grenzen verleggen: gewenste densiteit te bereiken. ziedaar Vandaeles streefdoel en Ievenswerk. Vandaele begon als een van de eerste zeef- Met een dergelijke ingesteldheid hoeft het drukkers in ons land inkten te gebruiken op dan ook geen verwondering te wekken dat waterbasis. Door de jaren heen leerde hij het Roger Vandaele aansluiting vindt bij een werken ermee tot in de finesses te beheersen. steeds breder wordende groep van vaak Sinds het begin van de digitale revolutie be- jonge, maar al gerenommeerde kunstenaars. nut Vandaele ook de mogelijkheden van de di- gitale apparatuur. Na een grondige voorstudie Meer dan technische verfijning weet hij telkens precies hoe hij zijn 'negatieven' 'Zeefdrukken is een vorm van illusie. Het is het moet hebben om tijdens het zeefdrukproces overbrengen van een origineel kunstwerk naar tot de beste resultaten te komen. Gedreven- een eenvoudiger vorm. Het gevoel dat kleur heid is daarbij een onmisbare motor. en materiaal creéren, is belangrijk. De werken Het streven van Roger Vandaele is vandaag die ik in overleg met de kunstenaars realiseer, nog precies hetzelfde als dertig jaar geleden: v-editie: zeefdrukatelier en tentoonstellingsruimte 21 • Niet-toxisch etsen: een hedendaags alternatief Filip Le Roy Hoewel de techniek van het etsen al eeuwen- oud is en tot vandaag door tal van grafici ijve- rig wordt beoefend, is ze niet vrij van gevaren voor gezondheid en milieu. Gelukkig kwam een bijdehand graficus op de idee naar een zowel voor mens als milieu beter verteerbaar alternatief te zoeken. Met succes: in navolging van een vlakdruktechniek als de zeefdruk, die vandaag nog bijna uitsluitend toegepast wordt met inkten op waterbasis, bestaan er nu ook voor de diepdruktechniek van het etsen andere, minder toxische mogelijkheden om tot dezelfde en zelfs betere resultaten te ko- men. In de Verenigde Staten is de techniek al vrij goed ingeburgerd. Alleen aan de Vlaamse kunsthogescholen blijft men er sceptisch tegenover staan. Hoelang nog? Ontstaan In 1983 kreeg de Australische graficus Keith Howard (Sydney, 1950) van zijn dokters ver- bod om nog langer te werken in het giftige milieu van een traditioneel etsatelier. Hij ging daarom op zoek naar alternatieve methoden en producten om zijn activiteiten als grafisch kunstenaar toch verder te kunnen zetten. Aanvankelijk schakelde hij over op de zeef- druk, waarvoor al in het midden van de jaren tachtig van de vorige eeuw producten op waterbasis bestonden. Tegelijk onderzocht hij hoe hij de toxische etsgronden en -vernissen voor de diepdruktechniek kon vervangen door niet-toxische' alternatieven. In 1995 vond hij eindelijk andere mogelijkhe- den — milieuvriendelijker en gezonder — voor alle producten die men eeuwenlang bij het ^ Luc Hoenraet, fotopolymeerets zonder bijting (20 x 15 cm), 2 platen, gedrukt met watergedragen inkt etsen gebruikte. (Akua Intaglio) [Foto: Filip Le Roy] Als een alternatief voor de zeer giftige foto- gravure bedacht Howard een niet-toxische nele etsgronden en -vernissen, gebaseerd op waarop deze film is aangebracht, kan in het techniek met gelatine. In 1989 maakte hij deze was, asfalt, bitumen en een cocktail van zeer koper uitgebeten worden dankzij de zuurbe- techniek (Howard Process) bekend in zijn boek schadelijke solventen, door acryl-alternatieven stendigheid van de polymeerfilm. Safe Photo Etching for Photographers and Artists, en polymeren. Deze techniek bleek veel eenvoudiger waarin hij naast de gelatine-fotogravure ook In 1994 wijst de Amerikaanse graficus Mark dan Howards gelatineprocede en gaf zeer alternatieven aanreikte voor de meest gang- Zaffron Howard op de mogelijkheden van betrouwbare resultaten. Howards verdere bare etstechnieken. Dit nieuw ontwikkelde, de fotopolymeerfilm uit de elektronische onderzoek naar deze methode resulteerde in niet-toxische etssysteem vervangt de traditio- industries een beeld, belicht op een koperplaat een nieuwe en originele fotogravuretechniek, • 22 I Niet-toxisch etsen: een hedendaags alternatief I ^ Zelfbouw-spuitkast voor aquatint [Foto: Filip Le Roy] waarbij zuren overbodig werden. Hij bleef zijn onderzoek verfijnen en ontwikkelde vanaf 1995, samen met de Amerikaanse kunstenares Elisabeth Dove, tal van toepassingen volgens dit nieuwe grafische procede. ^ Francoise Leclerc, zachte acryletsgrond + idem gehard (40 x 40 cm), gedrukt met watergedragen inkt (Akua Intaglio) [Foto: Filip Le Roy] In 1998 publiceerde Howard Non-Toxic Intaglio boek Handbog i non-toxic dybtryk (1998) heb- Printmaking, het eerste volledige en systemati- ben we het te danken dat de nieuwe technie- sche handboek over de nieuwe technieken en ken in Europa verspreid en bekend raakten. In materialen. 2003 verscheen er een Engelse vertaling van, Met het boek en de workshops die hij in het Handbook of Non-Toxic Intaglio, en in 2006 een Angelsaksische taalgebied gaf, ontketende hij Nederlandstalige, Niet-toxisch Etsen: Hand- een ware revolutie in de grafische ateliers. boek2. Europa, dat de geijkte druktechnieken zowat Het boek is eenvoudig en helder: duidelijke vijf eeuwen geleden uitgevonden heeft en en overzichtelijke teksten en talrijke illustraties ze tot vandaag blijft koesteren, aarzelde. Het leiden de lezer stap voor stap doorheen de bleef sceptisch tegenover de nieuwe wind procedes. die uit Amerika waaide en die heilige huisjes In zijn Grafisk Eksperimentarium, opgericht in omver dreigde te blazen. Daar kwam nog bij Kopenhagen in 1996, will30egh de nieuwe dat de producten vernoemd in Howards boek, druktechnieken en alternatieve producten blij- voorlopig enkel op de Amerikaanse markt vend evalueren en de onderzoeksresultaten beschikbaar waren. en opgedane ervaring delen met kunstscho- ^ Georges De Bruycker, zachte acryletsgrond + idem gehard + acrylaquatint (22,5 x 17,5 cm), De Deense fotograaf en graficus Henrik Boegh len en kunstenaars. gedrukt met watergedragen inkt (Akua Intaglio) was een van de eersten in Europa die het In 2003 brengt Keith Howard in een nieuw [Foto: Filip Le Roy] belang van deze vernieuwing inzag. Aan zijn boek, The Contemporary Printmaker, verslag Niet-toxisch etsen: een hedendaags alternatief 23 ^ uit van zijn evolutie. Het wordt nu helemaal duidelijk dat de niet-toxische technieken het vertrekpunt zijn van een nieuwe, hedendaag- se en volwaardige manier van etsen. Het principe zelf van de eeuwenoude ets- techniek blijft onveranderd: het beeld wordt met behulp van een etsnaald in een koper- of zinkplaat aangebracht. De aldus ontstane dieptestructuren worden met inkt gevuld en de walsen van de etspers drukken de inkt in het vochtige papier. In de praktijk Om acrylaten op de plaat te laten hechten, moet die grondig ontvet zijn. In het niet-toxi- sche atelier wordt de plaat daartoe gepoetst met soyasaus en daarna gespoeld met water; een oosterse techniek. Keith Howard gebruikte als harde etsgrond een vloerpolish (Future) van het merk Johnson. (13oegh vond op de Europese markt het John- son-equivalent Klar Polish.) Dit acrylaat, dat over de koperen plaat gegoten wordt in een egaal dun laagje, wordt na droging en harding in een droogkast (55-60°)3 volledig zuurbe- stendig. In de acrylaatlaag kan vervolgens met de gebruikelijke etsnaalden getekend worden. ^ Magda De Beckker, fotopolymeerets zonder bijting (9 x 9,5 cm), gedrukt met watergedragen inkt (Akua Intaglio) Na bijting in ijzerchloride kan een proefdruk [Foto: Filip Le Roy] gemaakt worden zonder de vernislaag te verwijderen. Voor de definitieve drukken kan de vernislaag verwijderd worden in een milde zeer twijfelachtig. Een tweede laagje vloerpo- aquatint-techniek bedacht men een volwaar- oplossing van water en soda. lish over het eerste geharde laagje gieten, kan dig niet-toxisch alternatief, dat daarenboven Deze acrylaatlaag is bovendien dermate hard dat verhelpen, maar daar wordt de etsgrond heel wat nieuwe mogelijkheden biedt: met dat scherpe structuren, zoals van schuur- dan weer dikker van. Nu bestaan er weliswaar een airbrush wordt door middel van een papier, er probleemloos ingeperst kunnen etsgronden die, aangebracht met een kwastje, acrylaatoplossing een korrelstructuur op de worden. Ook kan de laag plaatselijk met soda probleemloos hechten op zink, maar ook die plaat gespoten, die na harding zuurbestendig opgelost worden om gewassen-inkteffecten zijn vrij dik, waardoor de getekende lijnen wordt. te bekomen. minder scherp zijn. De etsgronden moeten De traditionele aquatint kan slechts een uni- De plaat laten inbijten in een verticale tank bovendien verwijderd worden met een forme laag verstuiven met egale toonwaarden, met ijzerchloride reduceert de duur van het schoonmaakmiddel dat zeer alkalisch is en als terwijl de airbrush toonverlopen kan spuiten. etsen aanzienlijk. In de Edinburgh Printmakers concentraat niet onschadelijk. De aquatintlaag plaatselijk oplossen met water Workshop ontdekte de Duitse kunstenaar Zinkplaten worden geetst in een kopersulfaat- maakt onverwachte, gewassen toonschakerin- Friedhard Kiekeben dat de toevoeging van oplossing. Friedhard Kiekeben ontdekte dat gen mogelijk. citroenzuur aan het ijzerchloride de etstijd ook de toevoeging van keukenzout dat proces kan Ook voor de zachte etsgrond (vernis-mou) in horizontale baden aanzienlijk kan inkorten. versnellen. bedacht men acryl-alternatieven. Een water- Het citroenzuur verhindert kristalvorming bij oplosbare hoogdrukinkt vermengd met een het etsen van koper in zuiver ijzerchloride. Het In de traditionele etstechniek kan de etsplaat acrylbinder, geeft een vloeibare pasta die dun procede kreeg de naam Edingburgh Etch. voorzien worden van een zuurbestendige op de plaat uitgerold wordt. Deze laag wordt korrelstructuur door ze met harspoeder te be- bewerkt als een traditionele zachte wasgrond. Omdat zink spontaan oxydeert wanneer het stuiven en dat te smelten. De plaat beurtelings Maar de mogelijkheden van de traditionele aan de lucht blootgesteld wordt, is de hech- met vernis afdekken en etsen, maakt verschil- zachte etsgrond worden niet volledig bereikt: ting van acrylaatoplossingen op dit metaal lende toonwaarden mogelijk. Ook voor deze het acrylaat dat noodzakelijk is om de wa- ^ 24 I Niet-toxisch etsen: een hedendaags alternatief I door de Spaanse kunstenaar Juan Carlos Ramon Guadix uitgewerkt: een preparaat dat lang zacht blijft op basis van lithografische inkt, bijenwas, harspoeder en reuzel. Fotogravures hielden traditioneel heel wat problemen in en vereisten daarbij zeer toxi- sche producten. Keith Howard en Mark Zaffron hebben hier voor een ware revolutie gezorgd. Een beeld op transparant, een potlood- of pentekening of een gewassen tekening met het meest verfijnde grijstoonverloop in inkt, gouache of ander tekenmateriaal op transpa- rant, of een fotografisch of digitaal beeld, via Photoshop door een inkjetprinter op transpa- rant vastgelegd, worden in een handomdraai een volwaardige ets door ze te belichten op een met een laagje fotopolymeerfilm gelami- neerde drager. Eender welke structuur kan op deze manier probleemloos afgedrukt worden. Hadden de impressionisten deze techniek gekend, dan was het omslachtige en delicate vernis-mou- procede overbodig geweest. Tijdens de eindejaarstentoonstelling van de Anderlechtse Academie voor Beeldende Kunsten in juni 2007 feliciteerde een ge- waardeerd graficus mijn studenten om hun prachtige aquatinten en vernis-mous, en om de manier waarop ze vlekkeloos ingebeten en gedrukt waren.4 Hij kon maar niet geloven dat hier geen aquatint of vernis-mou te zien was, maar wel tekeningen op folie en tekenfilm die op een fotopolymeerplaat werden belicht en igeetsf in... water, en dat hier nog uitsluitend gedrukt werd met watergedragen drukinkten. Op vraag van Keith Howard ontwikkelde de New Yorkse kunstenares Susan Rostow in 2002 een nieuwe drukinkt, helemaal afgestemd op het drukken van fotopolymeerplaten. Deze ^ Anne Gilsoul, mezzotint + fotopolymeerets zonder bijting (40 x 29,5 cm), inkt (Akua Intaglio) laat zich door zijn nieuwe 2 platen gedrukt met watergedragen inkt (Akua Intaglio) samenstelling veel makkelijker van de plaat [Foto: Filip Le Roy] 'afslaan'dan de veel stuggere, traditionele olie-inkten. Alle kleuren hebben dezelfde con- tervastheid van het mengsel te garanderen, zodat hij enigszins aanvoelt als de traditio- sistentie en zijn onderling perfect mengbaar. maakt het snel droog in de lucht en door nele harde etsgronden op basis van was en Bovendien kunnen ze eindeloos gemodelleerd de omgevingswarmte. Het predikaat'zachte chemische solventen, waarin men de fijnste worden door ze te mengen met een trans- etsgrond'geldt hier bijgevolg enkel voor snel lijntekeningen kan aanbrengen. Zowel in de parante basis. Deze inkt wordt even vlot op werk op kleine formaten. Wel kan de etspers zachte als in de geharde vernislaag kan men polymeerplaten aangebracht als op metalen in deze etsgrond binnen de twintig minuten schilderen met water of een soda-oplossing, platen, en hij levers dankzij zijn sterke pigmen- perfect allerhande materialen en structuren om gewassen-inkteffecten te bereiken. tatie superieure drukken af. Materialen kunnen drukken. Een 100 % volwaardig, niet-toxisch alternatief daarenboven eenvoudig met water en zeep In de droogkast hardt de zachte etsgrond uit, voor de traditionele vernis-mou werd onlangs worden schoongemaakt. I Niet-toxisch etsen: een hedendaags alternatief I 25 ^ Vanuit Engeland is intussen een inkt overge- Noten 1 'Niet-toxisch' is relatief: niets is zonder toxiciteit. De pro- komen, Caligo, op basis van een traditionele ducten van de traditionele etsateliers bevatten echter olie-inkt, waaraan een substantie werd toege- zeer giftige en vluchtige solventen die onomkeerbare schade kunnen toebrengen aan de gezondheid van voegd die hem emulgeerbaar maakt in water wie in de ateliers werkt. De acrylaten van de nieuwe en zeep. Deze inkt is echter minder soepel en technieken bevatten geen vluchtige solventen en zijn afbreekbaar in water dat verzacht wordt met huis- werkbaar dan de Amerikaanse inkten en laat houdsoda. Het uiterst gevaarlijke salpeterzuur wordt vervangen door kopersulfaat en ijzerchloride. Deze zich veel minder vlot van de plaat afslaan. etsmiddelen zijn geen zuren, maar zouten die tijdens het bijten enkel een kleine hoeveelheid onschadelijke waterstof vrijgeven. En Vlaanderen? 2 Niet-Toxisch Essen, Handboek van Henrik Beegh en In de Verenigde Staten blijkt 89 % van de vertaald door Filip Le Roy, kan worden besteld via www.niet-toxisch-etsen.be. grafische ateliers inmiddels overgeschakeld op 3 De overstap van een traditioneel naar een niet-toxisch de niet-toxische technieken. atelier is weinig problematisch. De uitrusting vraagt om drie noodzakelijke toestellen: een droogkast, een Deze technieken dringen nu ook langzaam spuitkast voor aquatint en een UV-belichtingseenheid door in de Lage Landen. Het deeltijds kunst- voor het belichten van fotopolymeeretsen. Ze kunnen met de doe-het-zelfinstructies uit het boek van Henrik onderwijs speelt daarbij een voortrekkersrol. Beegh zonder moeite zelf gebouwd worden. 4 Filip Le Roy is docent vrije Grafiek aan de Academie Al in 2001 introduceerde de Vlaamse kunste- voor Beeldende Kunsten in Anderlecht naar Marnix Everaert, geruggensteund door (www.academieanderlecht.be). Alle illustraties zijn afkomstig uit het grafiekatelier van de ervaring en de expertise van Henrik Boegh, de Academie voor Beeldende Kunsten in Anderlecht het procede van het niet-toxisch etsen in [n.v.d.r.]. de afdeling Deeltijds Kunstonderwijs van de Gentse Academie voor Schone Kunsten. Zelf heb ik, na een workshop in 2004 bij dezelfde Henrik Boegh, het grafiekatelier Deeltijds Kunstonderwijs in de Anderlechtse Academie voor Beeldende Kunsten niet- toxisch kunnen ombouwen. Beide ateliers bieden met het grootste succes het volledige gamma nieuwe etstechnieken aan. Workshops en lezingen wekken langzaam maar zeker navolging op. Het is zonder meer duidelijk dat deze technie- ken, met de ontelbare nieuwe en interessante mogelijkheden die zij de graficus bieden, een nieuw elan betekenen voor een richting die de jongste jaren wat moeilijker liep en in een aantal kunstacademies zelfs van het program- ma verdween. Het blijft wel vreemd dat de kunsthogescho- len de nieuwe technieken negeren en hun studenten de vele technische mogelijkheden ervan blijven ontzeggen om vorm to geven aan hun creativiteit. Want meer nog dan het positieve effect op gezondheid en milieu, zijn het vooral hun haast grenzeloze mogelijkhe- den die deze nieuwe technieken zo aantrek- kelijk maken. ^ 26 Niet-toxisch etsen: een hedendaags alternatief Veerle Rooms: leading lady van de Vlaamse prentkunst Georges Goffin Veertig jaar is Veerle Rooms nu al de bezige Academie voor Schone Kunsten to Sint-Niklaas (de constructieve alliantie van het onderwerp bij van de Vlaamse grafiek. Ze lijkt alom- les gaat volgen bij Raf Coorevits en Romain met het blad) verschijnt hier voor het eerst. tegenwoordig op de (inter)nationale fora voor Malfliet (1910-2006). Het provincialisme met Dat zal uitgroeien tot een belangrijk element grafische kunst. Nog steeds vecht ze met een een lange geschiedenis van traditionalistische in haar verdere artistieke ontwikkeling. opleidingen wordt daar op dat ogenblik gron- Paul De Vijlder brengt Veerle Rooms in contact pioniersmentaliteit voor de geeigende plaats dig verstoord door een ploeg jonge kunste- met de Oost-Europese grafische kunst. In 1974 van de drukgrafiek, in binnen- en buiten- naars (Andre Roelant, Raf De Smedt, Roland verblijft ze zes maanden aan de academie land. Voortdurend blijft ze verbazen met Massa, Jacques Neve en Paul De Vijlder), en in Beograd (Belgrado, ex-Joegoslavie). Het onverwachte samenwerkingsmogelijkheden het bruist er van de bedrijvigheid. Met Aktiva, isolement van de academie daar leidt nood- en nieuwe initiatieven. Ondertussen breidt een studentenorganisatie binnen de acade- gedwongen tot experimenten en het werken haar grafische oeuvre zich almaar verder uit, mie, worden de belangrijkste binnen- en bui- met recuperatiemateriaal. Een oude vloerlino- waarbij ze ook gebruikmaakt van de nieuwe tenlandse tentoonstellingen en collecties van leum wordt gestoken en afgedrukt als ets. De (digitale) technologie. Deze kunstenares in hedendaagse kunst bezocht (Aken, Keulen, inkten zijn minderwaardig, maar de bezieling Dusseldorf, Parijs). is groot. Ze werken op grote formaten, in hart en ziel ademt grafiek. De grafiek van vele lagen boven elkaar, en gebruiken allerlei verschillende, opeenvolgende generaties. Vanaf 1970 verkent Veerle Rooms resoluut geImproviseerde droge diepdruktechnieken. het terrein van de grafiek. Het gebruik van Met lak en lijm wordt op de grote platen Grenzen verkennen, horizonten rasters, tekens (pijlen) en symbolen, het geschilderd en vreemde elementen als stukjes verleggen experimenteren met de verschillen tussen stof worden ingevoegd. Vanaf dan neemt ze Al tijdens haar studie plastische kunsten (Sint- koper- en zinkplaten als basismateriaal voor deel aan haast alle belangrijke wereldevene- Maria lnstituut Antwerpen, 1964-67) toont het etsen, kleurtoetsen, teksten: ze weegt menten voor grafiek: van Polen tot India, van Veerle Rooms die kenmerkende nieuwsgierig- de verschillende onderdelen zorgvuldig af. Zuid-Afrika tot Japan en Korea. heid en ontvankelijkheid voor wat er rondom Daarbij overschrijdt Rooms de grenzen van de haar gebeurt. Docent Anton Van Omme beeldruimte op het blad. Dat gebeurt eerst in Inzoomen op het stilleven en (1936-1982) introduceert haar in het teken- overdrukken in een ander grafisch procede, los uitpuren tot monumentaliteit kundig onderzoek, en wanneer ze afstudeert, van het onderliggende beeld. Zeefdruk wordt Terug in Antwerpen combineert Rooms haar is het experiment als voedingsbodem voor bijvoorbeeld toegevoegd voor de omkade- lesopdrachten met het Hoger Instituut voor haar beeldend werk fundamenteel aanwezig. ring, het aflijnen van de ruimte rondom. Ook Schone Kunsten, waar vooral haar medestu- Dat wordt nog aangescherpt wanneer ze in de de verbondenheid met de meetbare ruimte denten de opleiding boeiend maken. Daar ^ Veerle Rooms, Mijn eerste werk in wording (3 delen), diepdruk en zeefdruk, 34 x 50 cm (x 3), 1976 [Copyright: Veerle Rooms] Veerle Rooms: leading lady van de Vlaamse prentkunst 27 ^ ^ Veerle Rooms, Het tot rust komen van een doek (3 delen), diepdruk, 30 x 40 cm (x 3), 1977 [Copyright: Veerle Rooms] moet veel getekend worden en Rooms con- belangrijkste van Vlaanderen. Daarnaast is ze Met Ingrid Ledent, Linda Vinck en Dirk Vander centreert zich op naakten en vooral stillevens. voor een omvangrijke groep kunstenaars en Eecken vormt Veerle Rooms de groep Fourfold. Ze legt zich toe op het uitpuren van structu- kunstliefhebbers uit het Antwerpse en het Dat resulteert in een portfolio en een ten- ren en methodes, een eenvoudig gegeven Waasland de spil van een artistiek bevlogen toonstelling. Met een beurs van de Vlaamse dat ontleed en gereconstrueerd wordt. Haar sociaal leven. Gemeenschap treks Fourfold in 1984 naar grafische kunnen komt volledig tot zijn recht. New York. Daar maken ze kennis met de grote Ze maakt korte metten met het dogma van de Niet alleen worden de platen waarop Veerle internationale ateliers. Meester-drukker Craig zwart-witgrafiek. Met een grote zin voor nuan- Rooms werkt steeds groter, ook de construc- Zamiello, die onder meer voor Jasper Johns, cering en precisie balanceren de toonwaarden tieve elementen en de ruimtelijke aspecten Robert Rauschenberg en Kiki Smith werkt, zal tussen transparantie en reflectie. Halftonen nemen in belang toe. De herkenbaarheid ver- achteraf regelmatig in Antwerpen en in het met hun onderlinge verhouding tekenen schuift naar de weloverwogen uitsnit, beladen Frans Masereel Centrum in Kasterlee te gast het beeld. Soms kiest ze voor de vloeiende van inhoud en vertekend door toegevoegde zijn. De groep brengt achteraf geen uitgaven tonaliteit van de aquatint. Elders hanteert ze elementen als structuurlijnen en sjablooncij- meer, maar Ledent, Rooms, Vander Eecken en de mezzotint voor een hardere vlakvulling met fers. Het seriele boeit uitermate: de herhaling Vinck blijven jarenlang de Antwerpse kern van een meer defigurerend karakter. Grafiek blijkt wordt kracht. Het kleine verschil, het accentje het Vlaamse grafieklandschap uitmaken. picturale mogelijkheden te hebben en ook meer genereert de leesbaarheid. Ook gelegenheidssamenwerkingsverbanden het ruimtelijke aspect groeit. Door de werken met onder meer Fred Bervoets, Jean Bilquin in reeksen te ontwikkelen en te presenteren, Bezieler van de Vlaamse grafiek en Wim Van Remortel ontstaan, en rond 1990 wordt de herhaling in de presentatie een es- Veerle Rooms blijft voortdurend streven naar ontwikkelt zich daarbij een groep jongere sentieel element. De reeks Het tot rust komen erkenning van de grafiek als hedendaags kunstenaars die de grafiek in hun oeuvre op van een doek I, II, Ill en IV (1977), met horizontaal en zelfstandig artistiek medium. De (com- een belangrijke manier incorporeren: onder de chronologie van tijd en licht en verticaal de merciele) kunstwereld is na de boom van hen Francky Cane, Geert Opsomer, Nico Lan- hierarchie van standpunten en tastbaarheid, het conceptuele intussen in de ban van het noo, Marnix Everaert, Hilde Van den Heuvel, werd bekroond met de Provinciale prijs voor nieuwe schilderen en heeft weinig oog voor Goedele Peeters, Frank Casteleyns en Nathalie Prentkunst Antwerpen in 1977. het verworven meesterschap. Talrijk zijn de Delafontaine. internationaal georienteerde workshops en Als docent in het hoger kunstonderwijs van lezingen die onder haar bezieling worden Betekend en bekrast Sint-Maria (nu opgenomen in Sint-Lucas georganiseerd. In studiebezoeken en deelna- Wanneer de Praagse meester-lithograaf Rudolf Antwerpen, kunstdepartement van de Karel mes aan tentoonstellingen en colloquia over Broulim in Belgie komt doceren, ontdekt de Grote Hogeschool) wordt Veerle Rooms de hele wereld toont Rooms zich de ambas- Veerle Rooms de picturale mogelijkheden van een bezielend leraar voor een grote groep sadrice van de Vlaamse grafiek. Zij lobbyt bij de steendruk. De fotografische reproductie- studenten. Rooms ontpopt zich tot leading officiele instanties en vindt in het toenmalige methodes liggen wonderwel in het verlengde lady van de Vlaamse grafiek en propagandiste Ministerie van Nederlandse Cultuur een gewil- van haar diepdruk. Heliogravure en andere van het grafiekonderwijs. Met haar collega's lig oor. Met steun van kunstenaars als Emiel oudere procedes worden met onder meer de Dirk Dhooghe (zeefdruk), Jan Vandeweghe Hoorne, Albert Daniels en Enk De Kramer, en hulp van Craig Zamiello verder ontwikkeld en (hoogdruk) en Dirk Vander Eecken (vlakdruk) beleidsmensen als Willy Juwet, Ernest Van het onderscheid tussen de grafische tech- groeien haar klassen aan het eind van de Buynder en Jan Van Broeckhoven worden er nieken vermindert: het lijkt alsof Rooms met jaren tachtig van de vorige eeuw uit tot de nieuwe mogelijkheden gecreeerd. gemak de grenzen van traditie en de beper- ^ 28 Veerle Rooms: leading lady van de Vlaamse prentkunst I uitputting van de platen. Tussen elke druk- westerse schilderkunst wordt aan de overgang gang werden die immers uitvoerig bijgewerkt van miniatuur naar zelfstandig kunstwerk een door schuren, polieren, opnieuw graveren of cruciale rol toebedeeld. Het doorknippen van etsen. Veerle Rooms wil vooral schilderen met de materièle verbondenheid tussen beeld grafiek en experimenteert met schellak (een en tekst zou een zelfstandigheid bevorderd met hars verwant afscheidingsproduct van de hebben die uiteindelijk in de romantiek tot de schildluis) of acryl op een geruwde plaat, met autonomie van het kunstwerk/de kunstenaar sjablonen rechtstreeks op de prent. Steeds moest leiden. In zekere mate is dat voor de meer onderzoekt ze de edrogeimethodes, grafiek parallel verlopen. De beeldende rol zonder zuren. van de prent is letterlijk ontstaan in de marge van de eerste blokboeken. Niettegenstaande De fascinatie voor prehistorische wandtekens vele bevlogen kunstenaars en goed gefun- ontstaat bij Veerle Rooms tijdens een reis in de deerde experimenten blijft een groot publiek Verenigde Staten in 1993. Niet zozeer de ou- de autonomie van het grafische werk in vraag derdom van de tekens — vele zijn slechts een stellen. Veerle Rooms is voor de schitterende paar honderd jaar oud of jonger — boeit haar, tentoonstelling Palimpsest in 1997 in Amster- als wel het feit dat het voor-schriftelijke tekens dam een liaison aangegaan met het boek en zijn. Het zijn signalen vol van betekenissen, in met de tekst. hun beelding tot poeizie verworden. Interesse Tekst, beeld, drager en bewaarplaats zijn in voor texturen en structuren, zo schitterend een volwaardig concept gegoten.Tekst en terug te vinden op wanden en muren, was er beeld versmelten terug tot een verhaal dat let- al eerder.Tekens en muren krijgen nu echter terlijk verpakt wordt. De expositie is een baken ^ Veerle Rooms, Een muur achter mij, diepdruk een betekenis. Hun opvallende directheid in haar oeuvre. Zo drukt ze onder meer Frans en zeefdruk, 165 x 100 cm, 1985 laat toe de communicatie tussen kunstenaar, Boenders'gedichten, fotografisch overgezet [Copyright: Veerle Rooms] kunstwerk en toeschouwer inhoudelijk te op koperplaat, of op Nepalees papier dat laden. Eenduidigheid in betekenis is daarvoor wordt opgeborgen in een daarvoor gecon- geen voorwaarde. Deze oertekens zijn alles strueerdeTibetaanse gebedsmolen. Op gelijk- kingen van techniek overstijgt. tegelijkertijd: symbool, devotie, fabel, magie, aardige wijze verwerkt ze elementen uit ons In dezelfde periode, rond 1984, ontwikkelt totem, merkteken, kunst. scheppingsverhaal in een gedraaide Japanse haar grafiek gebaseerd op tekens, bekraste De voorbeelden van sjabloon-graffiti op mu- piramide, en de joods-christelijke genesis is muren en anekdotische sjablonen zich tot mo- ren en prehistorische afbeeldingen op rotsen ook onderwerp voor de rol op handgeschept numentale zelfstandigheid: formaat, ontstaans- geven aanleiding tot een speelse, luchtige papier, gebaseerd op de bewaarmethode voor proces en presentatie staan haaks op wat anekdotiek met diersymbolen. Geschiedenis de thora. traditioneel als drukgrafiek werd beschouwd. en tijd vloeien door elkaar in deze stencils.Te- In de serièle werken was elke prent nog te gelijkertijd is er een grote tactiele herkenbaar- De intensieve samenwerking tussen schrijver veel een werk op zich. De witrand verdwijnt, heid. De muur is drager van sporen, fungeert en beeldend kunstenaar is niet volledig nieuw de bladen sluiten naast en/of boven elkaar aan als achtergrond van de beelding, verbergt voor Veerle Rooms, maar zal zich vanaf dat en worden niet anger gepresenteerd achter en onthult. Graffiti vertonen daarenboven moment blijven ontwikkelen, dikwijls in gro- een passe-partout, maar gewoon aan nagel- voor Veerle Rooms een grote verwantschap tere samenwerkingsverbanden met meerdere tjes in de wand opgehangen. De verschillende met de'99 mooiste namen van Allah'die in kunstenaars en dichters, en niet beperkt tot platen of stenen kunnen tijdens het groeipro- de Arabische moskeeen de afbeelding van het Vlaamse territorium. Vanaf 1998 komt zij ces naast elkaar worden gelegd om de interne God vervangen. Ze staan er in goud op azuur zelf aan het woord. Eerst lijkt ze daarvoor een referenties onder controle te houden. Het getekend met de vlotheid van een New Yorkse pictografisch schrift te hanteren dat nog heel resultaat is werkelijk groots en krachtig. Door tag en zijn voor wie geen Arabisch leest even dicht bij de graffiti staat: illustrerend en niet de gegroeide afmetingen weerspiegelen de onvertaalbaar als de Amerikaanse straathand- eenduidig van betekenis. Vrij snel wordt het gehanteerde tekens (dikwijls fotografisch ge- tekeningen. Beide vervullen in symbiose hun gecombineerd met de eerste leesbare teksten registreerde graffiti) beter de kracht waarmee decoratieve rol en inhoudelijke zingeving, op- (in eigen handschrift of in cursieve, schreef- ze zijn aangebracht. Ook de spontaneiteit en genomen in de eigen hièrarchische symboliek. loze typografie). Het zijn fragmenten uit snelheid van beweging waaruit de tags ont- eigen gedichten, vol weemoed, onoplosbaar staan, worden beter aangevoeld. De oplage Geboekt papier van woord en verlangen en pijn. Soms meeslepend, dikwijls van deze grote serie werken diende beperkt beeld schrijnend wrang. De teksten zijn aangebracht tot vijf exemplaren omwille van de technische In de ontwikkelingsgeschiedenis van de in chine cone en verschijnen systematisch in I Veerle Rooms: leading lady van de Vlaamse prentkunst I 29 ^ , ,11,4141i, gii4!Itugn4010 ^ Veerle Rooms, Gebedsmolen met teksten van Frans Boenders, object (koperplaat en bout, 150 x 200 cm) en geschriften (diepdruk en chine co116, yijfmaal 50 x 65 cm), 1996 [Copyright: Veerle Rooms] prenten waar de menselijke figuur manifest Gedigitaliseerd ters, waarbij formaten en papiersoorten geen tevoorschijn komt uit een door de tijd gete- Ook de digitale fotografie leidt de grafiek beperking meer zijn. Uiteraard is de eerste fase kende wand. Net zoals in de poèzie zijn de op nieuwe wegen. Door contacten met er opnieuw een van experimenteren met de grafiekbladen een bundeling van metaforen, grafiekcentra in Boston en New York komt software, uittesten van papier, vergelijken van omfloerste verwijzingen en vage woordspelin- Veerle Rooms in contact met de schitterende drukresultaten, rondreizen en leren. In juni gen. Bevreemdend. Verwarrend. Beklijvend. resultaten van de meest geavanceerde prin- 2000 verblijft ze aan de School of the Museum ^ 30 I Veerle Rooms: leading lady van de Vlaamse prentkunst I cd at a.) cd cct bA cd ,a) ^ Veerle Rooms, Liggende figuur, diepdruk en chine collê op Kozo, 1999 [Copyright: Veerle Rooms] of Fine Arts in Boston. Ze heeft er de volledige nieuwe ervaring voor de kunstenares, die voor en de grote verbindingswegen getoond. In infrastructuur tot haar beschikking en kan er het eerst moet afgaan op de deskundigheid het bijzonder veel jonge mensen hebben een beroep doen op assistenten. Het is een van anderen. Maar Veerle Rooms leert snel. als student haar dynamiek geproefd. Haar De kleur, hoewel duidelijk een constituerend collega's heeft ze mee op reis genomen. Zelf element, is ondergeschikt aan de verhoudin- is ze echter bewust steeds op zoek gegaan in gen tussen licht en donker. De gelaagdheid de smalle zijstraatjes. Desnoods verdwalend van het beeld is via het computerscherm om toch zeker niets te missen en om nadien voortdurend controleerbaar. Opaciteit en te kunnen doorgeven. Een graffiti Kier, een transparantie kunnen gradueel aangepast desintegrerende muur daar, een bevlogen worden. Kleurtonaliteit groeit in de opbouw woord, een metamorfoserend landschap, wat van kleuren boven elkaar. Elementen kunnen verstild leven. virtueel weggekrast worden. Kortom, het hele gamma aan bewerkingsmethoden is ook Bibliografie digitaal beschikbaar. G. Goffin e.a., Veerle Rooms, Lannoo, Tielt, 2002, 144 blz. Geen ten slotte Het materiaal is nog niet uitgeput, het papier nog niet verzadigd, de kunstenares nog niet uitgeblust, de werkkracht niet teruggedraaid. Veerle Rooms houdt niet op te zoeken, te schrijven en te timmeren aan de plaats van de Vlaamse grafiek. Met haar gedrevenheid blijft ze een knooppunt in het netwerk van pren- tenmakers over de hele wereld. Voor tientallen ^ Veerle Rooms, Zelfportret, irisprint, 2000 kunstenaars en kunstliefhebbers heeft ze de [Copyright: Veerle Rooms] kaart van het grafieklandschap ontvouwd Veerle Rooms: leading lady van de Vlaamse prentkunst 31 • Vers van de pers: Mooie Jonge Grafici Patrick Auwelaert & Geert Swaenepoel Dat Vlaanderen tal van getalenteerde en gerenommeerde grafici telt die niet zelden ook over de landsgrenzen heen erkenning vinden en er geregeld tentoonstellen, is in kringen van kunstliefhebbers allang geen geheim meer. Maar wat met hun opvolging? Welk jong, aanstormend talent staat te trap- pelen om in de vaoetsporen van hun oudere 3, collega's te treden? Om daar achter te komen, bezochten wij Bind juni, begin juli 2007 de eindejaarstentoonstellingen van enkele van de voornaamste Vlaamse kunsthogescholen en -academies. Daarnaast brachten wij ook een ^ Pieter Van den Broecke, Zonder titel, lijnets gemaroufleerd op hoffi, 48 x 23 cm, oplage 1/1, 2006 bezoek aan de tentoonstelling Young Artists [Foto: Pieter Van den Broecke] in het palmarium van de Plantentuin Univer- siteit Gent. Deze tentoonstelling, die liep van wen of wil je daarnaast ook nog iets anders LOOPBAAN:Womenteel werk ik deeltijds. 8 mei tot 2 juni 2007, gaf aan jonge kunste- gaan doen? Stelde je al tentoon, hetzij solo, lk koester wel het plan om zelfstandige in naars die de laatste drie jaar aan de Gentse hetzij in groep? bijberoep te worden:TENTOONSTELLINGEN: kunsthogescholen afstudeerden, de mogelijk- Om de levendigheid van het geheel te vergro Sint-Lucas, Kamer XII, Gent (solo, 2006); diverse heid hun werk voor te stellen aan een extern ten, gaven wij er de voorkeur aan om, waar groepstentoonstellingen. CONTACT: Ekker- curator'. Tot slot deden we de tentoonstelling mogelijk, de kunstenaars bij het beantwoor- gemstraat 64, 9000 Gent, gsm: 0494 17 99 59, den van de vragen zoveel mogelijk zelf aan E: pieter_vanden_broecke@hotmail.com Dexia Art 2007 aan, die plaatsvond van 28 het woord te laten. april tot 23 juni 2007 in het Dexia Art Center Tot slot nog vermelden dat de rangorde van Annabel Claeys (Leuven, 1988) in Brussel. Deze tentoonstelling toonde het de kunstenaars alfabetisch is en dus niet onze STUDIES: Sint-Lucas Hogeschool, Brussel: 2de werk van de laureaten van de jaarlijkse, door persoonlijke voorkeur weergeeft. bachelor Vrije Kunsten. DOCENTEN: Frank Dexia Bank in het leven geroepen wedstrijd Castelyns, Greet Billet, Veerle De Vleeschouwer. die jongeren uit het Deeltijds Kunstonderwijs Pieter Van den Broecke ACCENTEN:'Mijn leraars brengen mij meer bij voor het voetlicht brengt. (Gent, 1981) dan de nodige technische bagage. Ze sporen STUDIES: Sint-Lucas Hogeschool voor Weten- mij aan om te vertrekken vanuit een bepaald schap en Kunst, Gent (2002-2006). DOCENTEN thema of idee en daarover opzoekingswerk Al deze bezoeken leverden alvast een handvol Peter Van Gheluwe, Peter Morrens, Dominique te doen, om zo te komen tot de uitein- beloftevolle jongeren op. Onder hen enke- Van de Walle, Micheline Beddeleem. ACCEN- delijke uitvoering:TECHNIEKEN: Litho, ets, len die hun studies zelfs nog niet voltooid TEN:'De eerste twee jaar van de opleiding lino, zeefdruk. STREEFDOEL:'Met mijn werk hebben. Van elk van hen drukken wij in deze stonden in het teken van een doorgedreven probeer ik vooral mezelf uit te drukken. lk hou bijdrage een werk of dat representatief is voor technisch en tekenkundig onderricht. In de waar zij momenteel mee bezig zijn. Wij legden laatste twee jaar verschoof het accent eerder hen bovendien enkele vragen voor, die de naar het inhoudelijke:TECHNIEKEN: Ets en lezer een beeld moeten verschaffen van wie lithoNolgens mij zijn het de technieken die ze zijn, waar ze voor staan en waar ze naartoe het meest bij het tekenen aansluiten. Het zijn willen met hun werk. de technieken waar ik het meest diepte in kan De vragen: Waar studeerde je? Wie had/heb je leggen!STREEFDOEL: 'Er zijn een aantal items als docent vrije grafiek? Welke invloed oefen- waarbinnen mijn werk gekaderd kan worden. den of oefenen zij op je uit? Welke artistieke Verbondenheid vooral. Landschap, ontwikke- accenten werden of worden er gelegd tijdens ling en begrenzing zijn daar deelaspecten van je opleiding? Welke drukgrafische technieken TRADITIE: Landschapsschilderkunst en grafiek. beoefen je? Waar wil je naartoe met je werk? 'Ik probeer actuele landschappen te tonen: Binnen welke artistieke traditie werk je? Hoe eindeloze, verstoorde, vreemde, geacciden- ^ Annabel Claeys, Geestverschijning 1, zeefdruk, zie je jezelf artistiek evolueren? Hoop je een teerde beelden!EVOLUTIE:1Blijven tekenen en 80 x 60 cm, oplage 4/4, 2007 zelfstandige kunstenaarsloopbaan uit te bou- werken lijkt me de beste motor tot evolutie: [Foto: Annabel Claeys] • 32 Vers van de pers: Mooie Jonge Grafici van het duistere, het onbekende:TRADITIE: De Romantiek: William Blake, Henri Fuseli, C.D. Friedrich. Hedendaags: H.R. Giger, Anselm Kiefer, B.J. Ader, Francis Bacon. EVOLUTIE:'Ik zie mijzelf als iemand die altijd nieuwe dingen 0 wil ontdekken. lk zal altijd die dingen blijven .$4 doen waar ik in geloof:LOOPBAAN: Droomt 0 0 ervan een zelfstandige kunstenaarsloop- baan uit te bouwen, maar zal wellicht een lerarenopleiding volgen en les gaan geven. CONTACT: Hoelenbergstraat 8, 3320 Hoegaarden, gsm: 0496 41 35 32, E: annabel.claeys@gmail.com Frederic Cybulski (Gent, 1974) STUDIES: Sint-Lucas Hogeschool, Brussel: 2de bachelor Vrije Kunsten. DOCENTEN: Frank Castelyns, Greet Billet, Veerle De Vleeschou- wer. ACCENTEN:'Binnen onze opleiding wordt vooral de nadruk gelegd op artistieke zelfstandigheid en kritisch inzicht:TECH- NIEKEN: In hoofdzaak zeefdruk en aquatint. STREEFDOEL: Het representeren van de werkelijkheid op een nieuwe manier, by. door het herschikken van gekende symbolen om ze zo een nieuwe betekenis te geven. TRADITIE: Geen specifieke stijl, stroming of kunstenaar(s). EVOLUTIElk zie mijn artistieke evolutie eerder als een ontdekkingstocht dan als een uitgestippelde route: LOOPBAAN:11k denk niet ^ Frederic Cybulski, No Way Out, zeefdruk, 70 x 70 cm, oplage 8/8, 2007 [Foto: Frederic Cybulski] dat het aangewezen is om voltijds enkel met artistieke projecten bezig te zijn. lk probeer een evenwicht te zoeken tussen mijn eigen werk. lk combineer lithodrukken met compu- mijn werk liever niet binnen een bepaalde tra- artistieke werk en een sociaal-economisch terprints. Door middel van computerprints kan ditie. De manier waarop mijn litho's tot stand relevance functie in onze maatschappij:CON- men zeer subtiele wijzigingen in de litho's aan- komen, is in oorsprong traditioneel, maar de TACT: Reinaertstraat 97, 9000 Gent, gsm: 0498 brengen. lk gebruik dit medium vooral om de uitvoering is voor mezelf zeer persoonlijk: 53 69 10, E: elvis_graveyard@hotmail.com lithodruk te ondersteunen:TRADITIE:lk situeer STREEFDOEL/EVOLUTIElk hoop me binnen Fraukje Engels (Kapellen, 1984) STUDIES: Koninklijke Academie voor Schone Kunsten, Antwerpen: meestergraad Vrije Gra- fiek. DOCENTEN: Ingrid Ledent, Fred Bervoets. ACCENTEN:'De eerste jaren werd vooral gefocust op het traditionele: stilleven, com- positie, anatomie, modeltekenen. Van daaruit verschoof de klemtoon naar eerder specifieke ggp1i0se:Mit begeleiding. Vooral in de laatste jaren ging de aandacht naar persoonlijke begeleiding en ontwikkeling:TECHNIEKEN: Lithografie en computerprint.'Lithografie intrigeert me omdat het een inspirerende combinatie is ^ Fraukje Engels, Traject I, II, litho en C-print, 72,50 x 30 cm, oplage 4/4, 2007 van eigen ideeèn, techniek en fysiek intensief [Foto: Fraukje Engels] I Vers van de pers: Mooie Jonge Grafici I 33 ^ de lithografie verder te kunnen specialiseren, ren, aanknopend bij wat ik te vertellen heb: omdat het een zeer gevarieerd medium is. lk TENTOONSTELLINGEN: Diverse groepsten- combineer sinds enkele jaren deze traditionele toonstellingen. CONTACT: De Dammenlaan techniek met computerprints, en hoop ook 122, 9200 Dendermonde, T: 052 21 00 29, hier nog verder in te evolueren. Een basisge- gsm: 0472 44 85 16, E: j.gaudeuille@skynet.be geven in mijn werk is fietsen. Dit heeft me op zich misschien wel het meest beInvloed. In de Fien Van der Haegen nabije toekomst plan ik een lange reis per fiets (Brugge, 1984) te maken. Een concreet einddoel heb ik niet: STUDIES: Koninklijke Academie voor Schone het traject is belangrijker dan de aankomst: Kunsten, Gent (2003-2007). DOCENTEN: Nico TENTOONSTELLINGEN: Diverse groepsten- Lannoo. ACCENTEN:'De docenten introdu- toonstellingen. CONTACT: Fraukje Engels, ceerden de discipline waarvoor zij verant- Mispelaarlaan 13, 2950 Kapellen, gsm: 0477 98 woordelijk waren slechts technisch. Daarna 21 86, E: fraukje.engels@gmail.com werd je overgeleverd aan het atelier en zijn mogelijkheden. Inhoudelijk was je vier jaar vrij. ^ Fien Van der Haegen, Zonder titel, houtsnede/ naaimachine, 30 x 30 cm, oplage 1/1, 2007 Joseph Gaudeuille De docenten waren aanwezig en bereid je [Foto: Fien Van der Haegen] (Brussel, 1982) bij te staan als je daar zelf om vroeg:TECH- STUDIES: Koninklijke Academie voor Schone NIEKEN: Diep- en hoogdruk. TRADITIE:'Het Kunsten, Gent (2003-2007). DOCENTEN: Fran- ambachtelijke aspect was voor mij een reden E: fien@vanderhaegen.net, ky Caen, Emiel Hoorne, Nico Lannoo, Jean Paul om voluit voor de grafiek te kiezen. lk had Web: www.fienvanderhaegen.net Monbaliu, Willy Van Driel, Erwin Wittevrongel. ergens gelezen over hoe jonge mensen in de ACCENTEN:'Mijn docenten hebben vooral middeleeuwen kozen voor een ambacht en Jarno Kettunen mijn kritische kijk op het dilemma tussen de de wereld introkken om bij een meester in de (Loimaa, Finland, 1980) authenticiteit van een uniek kunstwerk en leer te gaan. Uit nostalgie heb ik toen besloten STUDIES: Sint-Lucas Hogeschool, Brussel: de grafische reproductie ervan gestimuleerd. om niet enkel van mijn hoofd, maar ook van Grafische Vormgeving (2002-2006); Credit Het grafisch beeld wordt volgens mij sterker mijn hart en handen te leren:LOOPBAAN:lk contract'Atelier Vrije Kunsten 2' (2007). DO- geaccentueerd als de nadruk worth gelegd hoop in de toekomst werk en leven met elkaar CENTEN: Frank Castelyns, Greet Billet, Veerle op het hoe en het wat. De techniek is helder, te kunnen laten samenlopen. Concreet zou De Vleeschouwer. ACCENTEN:'Mijn docenten maar het beeld blijft een langdurig zoekpro- dat al kunnen betekenen dat ik het huis niet leerden me onafhankelijk en niet-dogma- ces:TECHNIEKEN: Ets. EVOLUTIE:lk zal pogen meer hoef te verlaten om grafiek te maken' tisch te zijn in mijn onderzoek. Persoonlijke het medium vrije grafiek op een analytische, CONTACT: Th. Bekaertstraat 20, 1070 artistieke ontwikkeling stond hoog aange- kritische en experimentele manier te benade- Anderlecht, gsm: 0474 67 87 05, schreven:TECHNIEKEN: Litho. STREEFDOELlk ben heel erg geInteresseerd in mode en wil al de laatste collecties tekenen. Artistiek gezien vind ik het een uitdaging om van een tijdelijk en aan veranderingen onderhevig verschijnsel als mode tijdloze representaties te maken. lk ben daarnaast ook geboeid door de moge- lijkheden en beperkingen om door middel van kledij persoonlijkheid en waarden uit te drukken. In essentie gaat het in mijn werk om het weergeven en becommentarieren van een relevant gedeelte van onze tijd en populaire cultuur:TRADITIE: (Neo-)Expressionisme en kunstvormen waarin de nadruk gelegd wordt op actie. Mode-illustraties uit de jaren 30 en 40 van de vorige eeuw van tekenaars als Marcel Vertes, Christian Berard en Rene Bouche: EVOLUTIElk wil meer technieken aanleren en beter worden in het visueel weergeven van ^ Joseph Gaudeuille, Boom zonder leelt-ijd, lijnets/vernis-mou, 44 x 25 cm, oplage 3/3, 2007 mijn ideeen. lk wil werk maken dat de kijkers [Foto: Joseph Gaudeuille] blijft verwonderen en stimuleren:LOOPBAAN: • 34 I Vers van de pers: Mooie Jonge Grafici I in en U czt cu 0 .S1.) 0 Ij~0 LF" ;.4 14"4114E: FAVA A ^ Gerlinde Merckx, Vierluik: op zoek naar sym- metrie, lino, 25 x 25 cm, E.A. 1/1, 2007 [Foto: Gerlinde Merckx] STREEFDOEL: ilk wil mijn eigen leefwereld vormgeven via duidelijke, expressieve beelden in zwart-wit LOOPBAAN:'In september 2007 ben ik gestart met een bakkersopleiding. lk zal daarnaast evenwel altijd bezig blijven met kunst:TENTOONSTELLINGEN: Aarschotse Academie; Selectie Prijs Dexia Art 2007. CON- TACT: Halensebaan 12, 3390 Sint-Joris-Winge, T:016 63 43 25, gsm 0484 14 94 76, E: gerlinde_merckx@hotmail.com Maarten Raskin (Sint-Truiden, 1988) STUDIES: Sint-Lucas Hogeschool, Brussel: 2de bachelor Vrije Kunsten. DOCENTEN: Frank Castelyns en Greet Billet. ACCENTEN:'De do- centen geven mij voldoende vrijheid om zelf aan onderzoek te doen en dat vind ik belang- rijk:TECHNIEKEN: Ets en zeefdruk, maar ook • Jarno Kettunen, Untitled (JM ansas Collectables Spring/Summer 2007), litho, 56 x 76 cm, nieuwe media:1k werk zowel graag in 3D als oplage 2/2, 2007 [Foto: Jarno Kettunen] in 2D.'STREEFDOEL'Ik probeer in mijn werk een bevreemdende en nostalgische sfeer op te roepen, zoals in de ets Chickenboy, een zelf- lk zou mezeif in een positie willen zien waar dende Kunst, Aarschot: Atelier Vrije Grafiek, portret naar een oude kinderfoto!TRADITIE:11k commercieel succes en artistieke vrijheid in 3de jaar Hogere Graad. DOCENTEN: Ilse Geens. ben vooral beInvloed door muziek' CONTACT: evenwicht zijn. Aan lesgeven denk ik ook in ACCENTEN:lk krijg tijdens mijn opleiding een dinosaursandzebras@hotmail.com de toekomst:TENTOONSTELLINGEN: Enkele geweldige begeleiding, zowel op creatief als persoonlijke tentoonstellingen en groepsten- op technisch vlak. lk word gestimuleerd op Katrien Sels (Turnhout, 1983) toonstellingen. CONTACT: Tweekerkenstraat zoek te gaan naar nieuwe uitdagingen en zo STUDIES: Koninklijke Academie voor Schone 138, 1210 Brussel, gsm: 0473 95 24 45, ook met de nieuwe grafische technieken te Kunsten, Antwerpen: meestergraad Vrije Gra- E: info@jarnok.com, Web: www.jarnok.com experimenteren!TECHNIEKEN:Mijn voor- fiek (2005-2007). DOCENTEN: Peter Bosteels, keur gaat uit naar de linosnede. Aangevuld Jan Smitz, Ingrid Ledent, Hugo Besard. AC- Gerlinde Merckx (Leuven, 1987) met monotype en kleur ga ik op zoek in CENTEN:'In mijn opleiding lag de nadruk op STUDIES: Hagelandse Academie voor Beel- deze boeiende wereld van lijnen en vlakken! 'vrije' De studenten mochten in de verschil- Vers van de pers: Mooie Jonge Grafici 35 ^ lende druktechnieken die aangeleerd werden, vrij hun ding doen. De docenten vroegen wel verantwoordelijkheid van de studenten om hun eigen werk te selecteren en te bekriti- seren:TECHNIEKEN:Zeefdruk, of en toe in combinatie met hoogdruk, waarvoor ik karton gebruik waarin ik snir.TRADITIElk heb niet het gevoel dat ik binnen een bepaalde tradi- tie werk. Mijn werk bestaat vooral uit boekjes die speels en schetsmatig zijn ontstaan vanuit losse schetsen. De inhoud van mijn boekjes symboliseert de gevoelens die ik ervaar bij het beluisteren van bepaalde muziek. Muziek is dan ook de enige belangrijke invloed tijdens mijn werkproces. Omdat de muziek die ik beluister vaak over de liefde gaat, komt dit ook terug in mijn werk. lk druk dit uit door hartjes in mijn composities toe te voegen, maar ook door mijn kleurgebruik!EVOLUTIE/ STREEFDOELlk zou het liefst verder blijven werken met de boekvorm. Kinderboeken illustreren lijkt me bijvoorbeeld interessant' TENTOONSTELLINGEN: Diverse groepsten- toonstellingen. CONTACT: gsm 0472 62 00 21, E: ka_sels@hotmail.com Indra Wolfaert (Deurne, 1984) STUDIES: Koninklijke Academie voor Schone Kunsten, Antwerpen: kandidatuur Schilder- kunst (2002-2005) en meestergraad Vrije ^ Maarten Raskin, Chickenboy, ets, 38 x 46 cm, oplage 4/4, 2007 Grafiek (2005-2007). DOCENTEN: Ingrid [Foto: Maarten Raskin] ^ Katrien Sels, fragment uit Poetry Part II, zeefdruk, 30 x 11 cm, oplage 4/4, 2007 [Foto: Katrien Sels] ^ 36 vers van de pers: Mooie Jonge Grafici vormelijk als inhoudelijk mee te experimen- teren. lk verwacht rond dezelfde thematiek verder te werken en hoop zowel inhoudelijk als technisch verder te kunnen groeien.'TEN- TOONSTELLINGEN: Diverse groepstentoon- stellingen in binnen- en buitenland en een persoonlijke tentoonstelling in het theatercafe in Mortsel (2007). CONTACT: De Beuckerstraat 20, 2018 Antwerpen, gsm 0494 70 98 44, E: wolfaertindra@hotmail.com ^ Indra Wolfaert, Zonder titel, litho en zeefdruk, 76 x 89 cm, oplage 1/1, 2007 [Foto: Indra Wolfaert] Ledent, Jan Smitz, Ivan Willemyns, Koen Mul- de grote zwarte vlakken van mijn portretten ler. ACCENTEN:'De Academie voor Schone op een gevoelige manier te brengen. Bovenop Kunsten legt nog steeds de nadruk op het am- de litho's werk ik soms met zeefdruk, dit om bachtelijke. Dus er gaat veel aandacht naar de het picturale van mijn schetsen te benaderen. techniek. Maar daarnaast is zelfontwikkeling er Met zeefdruk kan ik ook allerlei structuren be- ook een prioriteit. Een werk wordt interessan- komen die een meerwaarde geven aan mijn ter als het zowel technisch als inhoudelijk sterk litho's.'STREEFDOEUEVOLUTIE:11k beschouw is, en daar wordt naar gestreefd.'TECHNIEKEN: mijn werk als figuratief met een modern 'Ik beoefen de lithografie, omdat ik het op kantje. Gedurende mijn academiejaren heb ik technisch vlak de grootste uitdaging vind. Het steeds naar model gewerkt. Zelfportretten blij- is voor mij ook een interessante techniek om ven voor mij het meest interessant om zowel Vers van de pers: Mooie Jonge Grafici 37 ^ POETISCH BERICHT SAMENSTELLING STEFAN VAN DEN BOSSCHE Gedichten voor deze rubriek kunnen uitsluitend digitaal worden aangeboden via svdbossche@hotmail.com, met vermelding van postadres en bank- of postrekening. Over de inzendingen wordt niet gecorrespondeerd. Auteurs van gepubliceerde gedichten ontvangen achteraf een bewijsexemplaar en een honorarium. Niet altijd gaat het over diepte. Op een avond sluipt ze in het huis Ze wil een man in huis, maar Vaak peilt ze de breedte van een moeras. om voor een paar uur niet te zijn. met zijn benen kan ze niets. Een oor wordt op de grond gelegd, gemeten gekwetter, de afstand tussen twee vogels. Lippen rusten warm op randen Tenen krullen op. Lakens van een vergeten mond. kruipen als kamerplanten Rusteloos, maar zelden sterk genoeg Een voorhoofd kantelt langzaam. tot tegen het plafond. om door de wind te klieven. Er vlekt een boom uit in de gang Geen gedachte hoger Ze temt de lucht. Leest en ook haar takken buigen zich dan een kamerraam. Geen aanraking, sterren, mos en helmgras. over wat er staat. hoe intens of dierbaar ook, is sterker dan vingers in het klamme laken. Soms rollen er druppels Dat kluwen van welwillend zwijgen, om verspilde tekst. Soms zelfs na uren staren niet in staat Er is een mooie grijze vlek waar ze krullen vingers om een mond de dichter uit het raam te zetten. zijn naam noemt. Ze zocht een man, en deint het water langzaam. maar verder dan zijn handen kwam ze niet. Die letters, vrij van oog of huid, Niet altijd heeft ze genoeg gedachten verzen nog te vrolijk voor een plek in taal.Ze wil een mond, heel langzaam 's ochtends om van lucht te zijn. Soms wordt er gezonken, en iets dat ze vergeet. moet ze woorden sparen voor de overtocht. I LIES VAN GASSE De gedichten werden bekroond met de Pieter Geert Buckinx-Poêzieprijs 2007 ^ 38 Poetisch bericht TRANSIT SAMENSTELLING PATRICK LATEUR Kubla Khan. Kubla Khan. or, a Vision in a Dream. A Fragment. of, Een visioen in een Broom. Een fragment. In Xanadu did Kubla Khan In Xanadu had Kublai Khan A stately pleasure-dome decree: een statig lustpaleis gepland: Where Alph, the sacred river, ran waar Alph, de heilige rivier, van- Through caverns measureless to man uit grotten door geen mens verkend Down to a sunless sea. naar een zonloze zee ontkwam. So twice five miles of fertile ground Zo stonden daar muren en torens rond With walls and towers were girdled round: twee maal vijf mijlen vruchtbare grond, And there were gardens bright with sinuous rills, waar prachtige tuinen vol bochtige beken Where blossomed many an incense-bearing tree; en bomen in bloei die wierookvaten leken And here were forests ancient as the hills, te zwaaien en wouden als de heuvels oud Enfolding sunny spots of greenery. groene laren omgordden vol zonnegoud. But oh! that deep romantic chasm which slanted Maar o! die diepe romantische kloof die door de Down the green hill athwart a cedarn cover! groene heuvel in een cederwoud boorde! A savage place! as holy and enchanted Wat een woeste plek! Ze was sacraal en betoverd As e'er beneath a waning moon was haunted alsof je daar onder krimpende maan een vrouw over By woman wailing for her demon-lover! haar demonische minnaar weeklagen hoorde! And from this chasm, with ceaseless turmoil seething, En uit die kloof, met aanhoudend ziedend razen, As if this earth in fast thick pants were breathing, alsof de aarde haar jagende adem uit moest blazen, A mighty fountain momently was forced: spoot keer op keer een machtige fontein omhoog en Amid whose swift half-intermitted burst bij die snelle, half-onderbroken losbarsting vlogen Huge fragments vaulted like rebounding hail, reuzenblokken op die weerkaatste hagelstenen leken Or chaffy grain beneath the thresher's flail: of wervelend kaf van koren onder de dorsvlegel And 'mid these dancing rocks at once and ever en in die dans van rotsblokken altijd maar weer It flung up momently the sacred river. stuwde de heilige rivier zijn golven op en neer. Five miles meandering with a mazy motion Vijf mijl lang meanderend in een warrige baan Through wood and dale the sacred river ran, heeft de heilige rivier door woud en dal gerend Then reached the caverns measureless to man, en de grotten bereikt door geen mens verkend And sank in tumult to a lifeless ocean: voor hij met geraas neerzonk in een dole oceaan. And 'mid this tumult Kubla heard from far En middenin dat geraas hoorde Kublai ver weg Ancestral voices prophesying war! door voorvaderlijke stemmen oorlog aangezegd. The shadow of the dome of pleasure De schaduw van het lustpaleis Floated midway on the waves; vlotte middenin van de golven Where was heard the mingled measure waar van grotten en fontein. From the fountain and the caves. het gemurmel was te volgen. It was a miracle of rare device, Wat een wonder toch dat zonnig lustpaleis A sunny pleasure-dome with caves of ice! een nooit gezien ontwerp met grotten van ijs! A damsel with a dulcimer Ooit zag ik in een visioen In a vision once I saw: een jonkvrouw met een virginaal. It was an Abyssinian maid, Het was een Abessijnse schone And on her dulcimer she played, die aan de snaren mooie tonen I Transit 39 ^ Singing of Mount Abora. ontlokte over de Berg Abora. Could I revive within me Kon ik haar symfonie en lied Her symphony and song, nu maar in mij laten weerklinken, To such a deep delight't would win me, het zou me zo'n groot genot schenken That with music loud and long, dat ik met lange en luide muziek I would build that dome in air, opbouwen zou dat luchtpaleis, That sunny dome! those caves of ice! dat zonnige paleis! die grotten van ijs! And all who heard should see them there, En alwie het zou horen zou hem daar And all should cry, Beware! Beware! zien staan en roepen: Gevaar! Gevaar! His flashing eyes, his floating hair! Zijn vlammende ogen, zijn waaiend haar! Weave a circle round him thrice, Maak rondom hem driemaal een kring And close your eyes with holy dread, En sla neer uw blik in heilige aanbidding. For he on honey-dew hath fed, Want hij nam honingdauw als spijs And drunk the milk of Paradise. en dronk de melk uit het Paradijs. I SAMUEL TAYLOR COLERIDGE VERTALING: WILLY SPILLEBEEN 1 ANNOTATIES Samuel Taylor Coleridge behoorde tot de Lake Poets. Uit de samenwerking van Coleridge en Wordsworth ontstonden 'Lyrical ballads' (1798), o.a. het beroemde The rime of the ancient mariner en het mysteri- euze en visionaire Kubla Khan waarvan Coleridge beweerde dat het in een droom ten gevolge van een pijnstillend middel ('an anodyne') was ontstaan. Kublai Khan (ook Kubla of Kubila), de lade eeuwse stichter van de Yuan dynasty in China, was een kleinzoon van Djengis Khan en een broer van de vorige Grote Khan Mongke. De ltaliaanse koopman en reiziger Marco Polo verbleef lange tijd by Kublai Khan in Xanadu; de Frans-Vlaamse franciscaan Willem van Rubroeck twintig jaar eerder in 1253-1254 bij Meingke in de toenmalige hoofdstad Karakorum. Xanadu (ook Zanadu, Shangdu of Shang-tu) was de zomerhoofdstad van Kublai Khan's Mongools lmperium. Ze lag in wat nu Binnen-Mongoliè wordt genoemd, 275 km ten noorden van Beijing of Peking. Ze bestond uit de vierkanten buitenstad (2200 m2), de binnenstad (1400 m2), en het paleis waar Kublai Khan 's zomers verbleef. Het paleis, 550 m2 groot, was 40% van de grootte van de Verboden Stad in Beijing. Vandaag zijn alleen nog de aarden wallen en een rond bakstenen platform in het centrum van de binnenste omheining te zien. Xanadu swat sinds Coleridge bekend als een metafoor voor overvloed. Het gedicht Vandaag zijn alleen nog de aarden wallen en een rond bakstenen platform in het centrum van de binnenste omheining te zien. Xanadu swat sinds Coleridge bekend als een metafoor voor overvloed. Het gedicht is een voorbeeld van artistieke vrijheid (cfr. ook 'Alph' en Abessynian' en Abora'). Het geheel heeft weinig te maken met het vroegere paleis van Kublai Khan en de huidige site. Alph (Alpheus) is een magische rivier in West-Griekenland. Misschien alludeert Coleridge hier ook op 'elf' (sprookjesfiguur) of op 'alpha'. Virginaal: clavecimbel met snaren (de Engelse dulcimer: snaarinstrument dat wordt aangeslagen met twee lichte homers en towel in China als Europa voorkomt). Abessijnse schone: uit Ethiopie, Afrika. Orson Welles zette de eerste vijf verzen op het scherm bij het begin van zijn film 'Citizen Kane: over een nieuwsbaron die stierf op een landgoed dat Xanadu heette. 1 COLERIDGE'S NOTE, PUBLISHED WITH THE POEM The following fragment is here published at the request of a poet of great and deserved celebrity [Lord Byron], and, as far as the Author's own opinions are concerned, rather as a psychological curio- sity, than on the ground of any supposed poetic merits. In the summer of the year 1797, the Author, then in ill health, had retired to a lonely farm-house between Porlock and Linton, on the Exmoor confines of Somerset and Devonshire. In consequence of a slight indisposition, an anodyne had been prescribed, from the effects of which he fell asleep in his chair at the moment that he was reading the following sentence, or words of the same substance, in Purchas's Pilgrimage:'Here the Khan Kubla commanded a palace to be built, and a stately garden thereunto. And thus ten miles of fertile ground were inclosed with a wall."The Author continued for about three hours in a profound sleep, at least of the external senses, during which time he has the most vivid confidence, that he could not have composed less than from two to three hundred lines; if that indeed can be called composition in which all the images rose up before him as things, with a parallel production of the correspondent expressions, without any sensation or consciousness of effort. On awakening he appeared to himself to have a distinct recollection of the whole, and taking his pen, ink, and paper, instantly and eagerly wrote down the lines that are here preserved. At this moment he was unfortunately called out by a person on business from Porlock, and detained by him above an hour, and on his return to his room, found, to his no small surprise and mortification, that though he still retained some vague and dim recollection of the general purport of the vision, yet, with the exception of some eight or ten scattered lines and images, all the rest had passed away like the images on the surface of a stream into which a stone has been cast, but, alas! without the after restoration of the latter! 1 NOOT VAN COLERIDGE, GEPUBLICEERD BIJ HET GEDICHT Wat hier gepubliceerd wordt gebeurt op verzoek van een groot en beroemd dichter [Lord Byron], en, voor zover het de eigen opvattingen van de Auteur betreft, veeleer als psychologische curiositeit, dan op grond van enige veronderstelde poètische merite. In de zomer van het jaar 1797 verbleef de auteur die toen ziek was, in een verlaten landhuis tussen Porlock en Linton, op de grenzen van Exmoor in Somerset en Devonshire. Omwille van een klein ongemak was hem een pijnstiller voorgeschreven. Daardoor viel hij in zijn stoel in slaap op het moment dat hij de volgende zin, of woorden van die strekking las in Purchas's Pilgrimage: 'Hier beval de Khan Kubla een paleis te bouwen met een statige tuin er omheen. Zo werden tien mijlen vruchtbare grond door een muur omgeven: De auteur was ongeveer drie uur in een diepe slaap, althans wat de uitwendige zintuigen betrof, want ondertussen had hij de meest levendige voorstelling, waarbij hij niet minder dan twee- tot driehonderd regels componeerde, voor zover dat inderdaad com- positie kan worden genoemd, waarin alle beelden bij hem opkwamen als Bingen, met een parallelle aanbreng van de corresponderende uitdrukkingen, zonder enige gewaarwording of aanvoelen van inspanning. Bij het ontwaken bleek hij een welbepaalde herinnering van het geheel te hebben en hij nam zijn pen, inkt en papier en schreef meteen vol vuur de regels neer die hier zijn bewaard. Op dat moment werd hij jammer genoeg onverwacht naar buiten geroepen door een klusjesman uit Porlock die hem ongeveer een uur bezighield, en bij zijn terugkeer naar de kamer stelde hij tot zijn verwondering en onbehagen vast, hoewel hij nog steeds een vage en verengde herinnering van de algemene strekking van het visioen behield, dat met uitzondering van zo'n acht tot tien verspreide regels en beelden, alles weg was zoals de beelden op de oppervlakte van een waterloop waarin een steep wordt gegooid, helaas zonder dat de vorige beelden later worden hersteld. ^ 40 I Transit TE GAST PIA BURRICK: DE INHOUD PRIMEERT Pia Burrick is glaskunstenares, maar dan wel in de meest rijke en veelzijdige beteke- nis van het woord. Dat wil zeggen dat glas middel is en drager, bron van inventivi- teit, schrijn waarin woorden, kleuren, gebaren, ervaringen, emoties en de kalligrafi- sche taal van het lichaam en de hand zijn geprent, geschreven, gebrand, geborgen. Het verschijnt onder diverse vormen, als schaal van versteend licht waarin woorden zijn gevat of afbeeldingen zijn bewaard, als juweel met vleugje kleur en grillige vorm, als glasraam uiteraard, als fundamenteel onderdeel van een installatie in haar onlangs geexposeerde reeks van 23 gietijzeren dakvensters die alien van elkaar ver- schillen en telkens in een andere taal het woord 'licht' in zich hebben opgenomen, 'licht voor iedereen; in objecten die een boodschap zijn of een verhaal vertellen en uiteraard ook in opdrachten die veelal architecturaal zijn geIntegreerd. Veelzijdigheid is hier een breed en telkens verrassend en enthousiasmerend begrip. Niet onbelangrijk in haar creativiteit van de laatste jaren of decennia is haar maat- schappelijk engagement dat zich niet tot woorden beperkt. De dag waarop wij haar bezocht hebben, enkele maanden geleden, stonden de koffers klaar voor de reis naar Gambia waar in een dorpje een schooltje zou worden heropgebouwd en Pia ondermeer met de kinderen zou tekenen en schilderen. Haar engagement komt ook vaak en wellicht in groeiende mate tot uiting in haar werk, in de woorden die zij in haar glas heeft gevat of erop geschreven heeft, in haar dakvensters waarbij de keuze van de gebrandschilderde vertaling van het woord 'licht' ook symbolisch gela- den is, een optie van belangstelling vertolkt en een suggestief element is. Een versie in brailleschrift en een in doventaal zijn op dat vlak tekenend net zoals het handje van een kind dat het licht niet kan bereiken. Glas in lood, collages van glas, lood als een puur grafisch element dat in feite de lijnvoering van een tekening vervangt, kleur die ondanks haar sereniteit Loch uitbun- dig lijkt of in haar zwierige gebarentaal een serene vlakte weergeeft of suggereert, glas op glas, een schitterende reeks plantjes op/in glas met dromerige of droevige namen in een reeks die zij als'La tristesse de la nature' omschrijft. Haar creativiteit omhelst het brede gamma gaande van een yolks verhaal tot het etherische van een tot een enkele geste herleide emotie, gesteund door haar metier en haar oog voor technieken en expressiemogelijkheden van een materie die het niet verdient als tiG marginaal to worden aanzien. Pia Burrick, Het turbulente leven, glas in lood, 5x22x1,70, 2004. HUGO BRUTIN I Te gast I 41 ^ IN EN OM DE KUNST Beeldende kunst enkele correcties en aanvullingen formuleren. Door refereren we graag aan de afbeelding op de voor- redenen van puur technische aard kreeg Cornelis noemde bladzijde. Aileen de ondertitel moet worden ^ Na P.P. Rubens: de emancipatie van de Schut (1597-1655) in deze publicatie een ondertitel gewijzigd. Vlaamse historieschilderkunst (II) mee die thuishoort bij een paneeltje van Gaspar De Vervolgens biedt dit artikel de mogelijkheid tot een Crayer (zie p. 44/228). Dat laatste, een H. Familie met rechtzetting. Op de Kunstgalerij van Wilhelm Schubert Jean-Pierre De Bruyn Sint-Jon (paneel, 31 x 24,5 cm) werd bij vergetelheid von Ehrenberg (zie p. 41/225) is op de voorgrond niet gereproduceerd maar dat wordt hier rechtgezet. rechts een schilderij te zien voorstellend de Ontdek- In aansluiting met mijn gelijknamige bijdrage in nr. Wat betreft het doek van Cornelis Schut, Het Visioen king van het Erichthoniuskind. Enkele bladzijden verder 317 van het Kunsttijdschrift Vlaanderen' wil ik hierbij van Sint-Ignatius van Loyola (doek, 193,7 x 134 cm), reproduceer ik een identieke versie (doek, 147 x 134 cm) die recent opdook in een priveverzameling in Mainz, toegeschreven aan Erasmus II Quellinus. Dat Mt: doek komt niet voor in mijn anno 1988 gepubliceerde catalogue raisonnê van het oeuvre van Quellinus en werd door een technische fout in spiegelbeeld gere- produceerd. Ook dat wordt hier rechtgezet. Op het doek van Schubert von Ehrenberg, dat thans A kan bewonderd worden in de anno 2005 geopende Staatsgalerie Neuburg an der Donau, dragen enkele daarop afgebeelde kunstwerken een monogram, o.a. P.B. op het Stilleven met vissen (Peter Boel?). Het doek Ontdekking van het Erichthoniuskind is zoals intussen blijkt zelfs voluit gesigneerd TBoeijermans f (T en B verstrengeld; ze hebben hetzelfde verticale been, de T echter wat hoger dan de B)2. Vandaar deze rechtzetting. Meteen wordt de proble- matiek aangeraakt van toeschrijvingen aan Antwerpse historieschilders. Want zij vormen inderdaad een pro- bleem apart. De onderzoeker die zich in een bepaald toeschrijvingsdossier gemakshalve niet beperkt tot 'atelier van Rubens'of'school van Rubens'e.d. komt vroeg of laat in de grijze zone terecht. Al hebben de bekendste van de Antwerpse historieschilders een herkenbaar profiel, het blijft in bepaalde gevallen een hachelijke onderneming om definitief namen te gaan uitspreken. Enkele voorbeelden. In zijn boek 17th Century Flemish Painting' reproduceert Erik Larsen een lmmaculata Conceptio (Florence, Uffizi) als Gerard Seghers (1591-1651). Dit doek is nochtans van Erasmus II Quellinus (1607-1678) en dat wordt bevestigd door een gesigneerde en gedateerde tweede versie die wordt bewaard in Leuven. De toeschrijving van Larsen kan niet bestempeld worden als een fundamentele vergissing. Dat zou niet eerlijk zijn. En dan refereer ik aan het doek Jezus bij Martha en Maria in het Museo ^ Theodoor Boeyermans (1620-1678), Ontdekking van bet Erichthoniuskind (doek, 147 x 134 cm). Particuliere del Prado te Madrid' dat intussen een plaats verwierf verzameling. in de oeuvrecatalogus van Gerard Seghers en destijds ^ 42 In en om de kunst I het in feite in de context van dit verhaal. Boeyermans werd gedoopt te Antwerpen in de Onze-Lieve-Vrou- wekathedraal op 10 november 1620. Hij overleed er eind januari 1678. Tal van gesigneerde en gedateerde werken zijn bekend en enkele daarvan figureren in kunstkabinetten (o.a. Den Haag, Neuburg), zoals in onderhavig geval. Ter info: in de Antwerpse Keizerska- pel, waarvan ik conservator ben, hangt een Droom van Sint-Jozef (doek, 160,5 x 171,5 cm), een van zijn minder bekende doeken8. Noten 1 Jean-Pierre De Bruyn,'Na PP. Rubens: de emancipatie van de Vlaamse historieschilderkunsf, Kunsttijdschrift Vlaanderen, september 2007, p. 225-229. 2 Met dank aan Notaris Franz Aumann, Sint-Truiden (zijn schrijven van 18 oktober 2007). 3 Erik Larsen, 17th Century Flemish Painting, Luca Verlag Freren, 1985, p. 253, afb. 189. 4 Jean-Pierre De Bruyn, Erasmus 11 Quellinus, Luca Verlag Freren, 1988, cat. nr. 69. 5 The Burlington Magazine, CXIX, 1977, p. 636-643. Zie tevens Vlieghe's Een wazige kijk op Erasmus 11 Quellinus. Bedenkingen bij recent onderzoek, Jaarboek 1993 van het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen, p. 287-311. 6 Jean-Pierre De Bruyn, o.c., cat. nrs. 80, 82, 83. 7 Arnout Balis,'Rubens en zijn atelier: een probleemstelling', in Joost Vander Auwera-Sabine Van Sprang, Cat. Tent Rubens een genie aan het werk, Brussel, 2007-2008, p. 47. Deze auteur !evert een bijzonder hoogstaand en informatief werkdocument. 8 M.b.t. Boeyermans: zie Marie-Louise Hairs, Dans le Sillage de Rubens. Les Peintres d'Histoire Anversois au XV1le siécle, Luik, 1977, p. 251-263: ^ Een kleine Golgotha van Joe English Paul C De Baere Onlangs is een klein werkje van de Brugse kunstschil- der Joe English boven water gekomen. Er is opzoe- kingswerk verricht waardoor we langzamerhand ook ijlf de biografie van deze kunstenaar in een duidelijker licht kunnen stellen. Zo weten we dat zijn vader Henry English een immigrant was. Hij behoorde tot een groep lerse weeskinderen die in november 1865 ^ Gaspar De Grayer (1584-1669), H. Familie met Sint-Jan (paneel, 31 x 24,5 cm). Particuliere verzameling. in Brugge onderdak kreeg. Henry was berooid, bezat niets, sprak Vlaams noch Frans. Wat te doen? Brugge was Coen een kleine provinciale stad, verarmd en zeer (ook door mij) werd geaccepteerd als een werk van grote doek, vermoedelijk terecht, opnieuw toegekend religieus. De industrie die Gent in die tijd vooruit stuw- Quellinus. Net het omgekeerde dus. Kunstgeschiede- aan Jan Van den Hoecke (1611-1650). Als gevolg van de, was er niet. Wel kwam er stilaan een cultureel revel!. nis is een levende wetenschap en dus aan wijziging deze begrijpelijke (maar verkeerde) toeschrijving De aristocratie en de clerus hadden interesse in het onderhevig. Zie trouwens het volgende voorbeeld. voedde Vlieghe de beeldvorming Quellinus-Van den monumentale en landschappelijke patrimonium van In een artikel (waaraan hij overigens zelf doorlopend Hoecke in absoluut ongunstige zin. En dat lies sporen de stad. Een Societe d'Emulation was gesticht (1839) en refereert), getiteld Erasmus Quellinus and Rubens' Studio na. Zo werden drie panelen' die op basis van Vlieghe's tijdens het laatste kwart van de eeuw werden de eer- Practices, schrijft Hans Vlieghe een Verzoening van Ja- theorie waren terechtgekomen in de oeuvrecatalogus ste kunstige herstellingen uitgevoerd. De neogotische cob en Esau toe aan Erasmus II Quellinus. Dit schilderij van Quellinus meteen overgeheveld naar dat van Jan stijl vond ingang. Maar voor de gewone man was er had op dat moment, zonder overtuiging, de 'standaard' Van den Hoecke. Met alle kunsthistorische gevolgen weinig toekomstperspectief. Toch bleef Henry niet bij toeschrijvingscyclus langs Van Thulden, Van Diepen- van dien. Het'dossier'Jan Van den Hoecke' is misschien de pakken zitten. Hij reisde verder, leerde een beroep beeck en Van den Hoecke doorlopen. Alleen Quellinus wel veelbelovend zoals Arnout Balls' aanstipt maar -goudborduurder- en kwam terug naar Brugge. Hij ontbrak in de reeks en werd naar voren geschoven als staat nog altijd in de kinderschoenen. trouwde de dochter van Michiel Dinnewet, zijn leraar alternatief, als mogelijkheid. Maar heden wordt het Wie is nu Theodoor Boeyermans? Want over hem gaat tekenen, en ze stichtten een kinderrijk gezin... Wat een In en om de kunst I 43 ^ Het geheel getuigt op een onverwachte wijze van het talent van English. Het geeft ons inzicht in zijn religieuze overtuiging en in de manier waarop hij die gestalte geeft. Het werkje ontleent zijn belang voor een deel aan het feit dat het eigenlijk gaat om een verstrooide tekenreflex. De kunstenaar laat, wars van elk isme, op spontane manier zijn verbeelding de vrije loop. Dit zijn de plastische vormen die bij hem opwel- len, wanneer dat precieze thema hem door het hoofd schiet. Naderhand kan hij de vormen aan zijn compo- sitorische principes aanpassen. En inderdaad, dat heeft hij gedaan. Het thema werd met een zeldzame rust en soberheid uitgewerkt in het olieverfschilderij Christus aan het Kruis van 1913. Noot Er zijn nog enkele werken — van groter formaat — bekend maar zoek geraakt. De VZW Joe English nodigt bezitters uit om, in het kader van de retrospectieve (aug.-sept. 2008) en het opstellen van een beredeneerde catalogus, contact op te nemen met Mevr. C. English, Admiraal Ronaarchstraat 5, 8600 Diksmuide, tel. 051/55.10.96. ^ De containerkunst van Luc Deleu ^ Tekening Golgotha van Joe English. Priveverzameling. Speybank: een nieuwe landmark in de Gentse haven avontuur, hoeveel wil en werk liggen er in deze enkele over Congo, georganiseerd door de Hogeschooluit- Jan Storms regels niet vervat! breiding. Op zijn rusteloze manier luisterde hij met een half oor naar de spreker Aug. De Clercq terwijl hij zijn No vierjaar in het Middelheimpark begint Speybank — Zijn bedrijfie kreeg ook gradueel aanzien tussen de programmaboekje met schetsjes overdekte. In enkele een rechtopstaande vijfhoek die een poort of triomfboog talrijke gelijkaardige ondernemingen die in Brugge pennentrekken zette hij een paar toehoorders op het symboliseert — aan een tweede leven. Op initiatief van de rond 1890 actief waren. Door hard werken slaagt hij papier, en in dezelfde snelle tekenstijl suggereerde hij Provincie Oost-Vlaanderen heeft het beeld Antwerpen ver- erin het hoekhuis van de Vrijdagmarkt en de Boeverie- ideeèn voor enkele schilderijen. laten om definitief aan te meren in de Gentse Kanaalzone. straat te kopen. Zijn dochters groeien op en werken De vraag die can de orde is luidt: welke betekeniswijziging mee. Een zoon, Michiel, gaat naar het seminarie. Een Een van die krabbeltjes stelt een Kalvarie voor. Wan- brengt deze herlocalisatie met zich mee? Hoe overleeft de ander, Joseph, komt op de academie terecht en doet neer we het schetsje — met de afmetingen van een kunst nu zij de veilige thuishaven van het museum heeft voortreffelijke studies. Zijn talent steekt met kop en postzegel — tien maal uitvergroten, krijgen we tot onze ingeruild voor het ruige havenlandschap? schouders uit boven dat van zijn medeleerlingen. Het verbazing een voorstelling die herinnert aan sommige komt zover dat er een regeling getroffen wordt zodat schetsen van Armand Jamar. Maar vooral geeft het ons Zowel binnen het Vlaams als internationaal cultuur- hij in Antwerpen zijn studies verder kan zetten. Dat een idee van de snelheid waarmee geest en motoriek landschap neemt het werk van kunstenaar-architect zijn in een notendop de antecedenten van English' van de kunstenaar op elkaar inspelen om tot dit won- Luc Deleu (Duffel, 1944) een unieke positie in. Hij kunstenaarschap: de stempel van het Brugse milieu, derlijke resultaat te komen: de plastische evocatie van houdt een pleidooi voor'stedelijke mesthopen en de sterke wil en werklust van zijn varier, het artistieke het vers:'Vrouw, ziedaar uw zoon'(Joh.19,26). De schrif- visvijvers, verdedigt de Vlaamse fermettebouw en talent dat ook in moeder Dinnewets familie aanwezig tuur van de tekenaar is nerveus geritmeerd, hoekig, laat de TGV hoog boven de Brusselse Vijfhoek zweven was. Er was ook het vriendelijke engagement waarvan zichzelf verbeterend. En hoe klein ook, toch plaatst de — voorstellen die den voor den overtuigen door hun hij in het gezinsleven blijk gaf, en tenslotte het bezon- gevatte ruimtelijke suggestie personages op voor- en formele kwaliteiten, experimenteel karakter en sterk nen, wat eenzelvig en introverte karakter dat hij van achterplan. De gebeurtenis op het voorplan wordt maatschappelijk engagement. Ondanks een veelzijdig zijn moeder deelde. begrensd door de iets teruggetrokken opstelling van oeuvre zal zijn naam op de eerste plaats geassocieerd de kruisen der misdadigers. Nog op het voorplan is de blijven met containerconstructies. Het is zijn handte- Dit alles laat ons toe zijn mentaliteit en werk wat beter bodem licht gewelfd, we staan op de berg Golgotha. kening, zijn idioom. Met ordinaire scheepscontainers te begrijpen. En hoewel de onlangs teruggevonden En de strepen laag boven de verder verwijderde perso- bouwt Luc Deleu poorten, obelisken en triomfbogen: tekening eigenlijk een krabbel is, spreekt er toch het nages zijn een aanzet van de overtrekkende duisternis. universele figuren die in het collectief geheugen van bijzonder tekentalent van Joe English uit. We kennen In enkele gehurkte figuren zijn de wenende vrouwen elke mens staan gegrift. Lapidaire volumes stapelt de omstandigheden van het ontstaan. In het najaar herkenbaar en op de achtergrond merken we de hij op elkaar, net alsof het legoblokjes zijn. Het grote van 1912 woonde de kunstenaar een uiteenzetting bij verticalen van lansen. succes blijkt uit de lijst van steden waar beelden ^ 44 I In en om de kunst I werden opgericht: Basel, Barcelona, Nimes, Hamburg, Yokohama... Hoe kan dit succes worden verklaard? Door hun direct- heid en betoverende eenvoud weten deze installaties iedereen aan te spreken, zowel de kunstliefhebber als de academicus. Zelfs de argeloze voorbijganger heeft een uitgesproken mening over Luc Deleus interven- ties, een mening die gaat van goddelijke aanbidding tot radicale aversie.'lk werk op twee polen, het volkse en het monumentale, en hoop dat die twee elkaar be- vruchten' Dit citaat van Luc Deleu omschrijft kernach- tig het paradoxaal karakter van Luc Deleus oeuvre. De associatie met architectonische archetypes doet bijna vergeten dat deze imposante composities bestaan uit ordinaire industriele objecten. Door het samenvoegen van verschillende eenheden verkrijgen de installaties eigenschappen die hieraan volledig tegengesteld zijn: poezie versus gemeenplaats, gewichtloosheid versus massiviteit, subtiliteit versus robuustheid. Het is deze sublieme dans der tegenstellingen die de fenomenale aantrekkingskracht van Luc Deleus containersculptu- ^ Luc Deleu: Speybank - Gent Kanaalzone - 2007 (foto: Provincie Oost-Vlaanderen). ren verklaart. Speybank Ook Luc Deleu heeft zijn containers niet zelf gemaakt. Middelheimpark vijf containerconstructies tentoon, Luc Deleu ontleende de naam van het kunstwerk Het zijn 'objets trouves' in de letterlijke betekenis van die verschillende archetypes symboliseerden uit de aan het cargoschip waarmee hij in 1999 van Le Havre het woord, zomaar van het vrachtschip geplukt. Ze geschiedenis van de bouwkunst. Door hun architecto- naar Singapore voer. Het is tijdens deze reis dat hij de dragen nog de roestige sporen van het transport over nische vormentaal roepen de installaties reminiscen- inspiratie kreeg voor Speybank; de beweging van de zee. Zelfs de naam van de transportfirma staat er nog ties op naar de historische stad. Een van deze beelden, golven is niet toevallig sterk verwant met de rotatie op in grote letters. Het is vooral dit ruwe, ongepolijste Speybank, is na expositie blijven staan op de site in van de containers. Speybank is ongetwijfeld een karakter dat Luc Deleu zo intrigreert. Door de contai- afwachting van zijn verhuis naar de Gentse Kanaalzone werk van internationale uitstraling:Tadishi Kawamata ners te isoleren uit hun vertrouwde context, ze een eind vorig jaar. selecteerde het beeld zelfs voor deelname aan de nieuwe functie en poetische naam te geven verwer- Luc Deleus vroegere containerconstructies stonden Second International Triennale of Contemporary Art in ven zijn constructies het statuut van kunstwerk. steeds opgesteld in de publieke ruimte. Zij verkregen het Japanse Yokohama (2005). Vanuit constructief oog- Een ander gemeenschappelijk kenmerk tussen Luc hun identiteit door de dialoog die zij aanknoopten punt is Speybank een van Luc Deleus meest gedurfde Deleus installaties en Marcel Duchamps ready-mades met de (stedelijke) omgeving, ook al nam deze dialoog configuraties. Het is net alsof Luc Deleu jongleert is het efemeer karakter. Hun werk is vluchtig, verganke- vaak de vorm aan van een compromisloze confron- met containers. De statige monumentaliteit van zijn lijk, niets meer dan een momentopname. Na een kort- tatie. De interactie met de openbare ruimte was een vroegere triomfbogen heeft Kier plaats gemaakt stondig mandaat als kunstwerk keren de containers essentiele randvoorwaarde om de betekenis van het voor een uitdagende dynamiek, voor speelsheid en terug naar hun natuurlijke biotoop: het vrachtvervoer. werk te vatten. Door hun felle kleuren, geometrische inventiviteit. De vijfhoekige figuur geeft visueel de Door deze tijdelijke opstelling verkrijgen Luc Deleus ordening en monumentaal karakter domineerden indruk vederlicht te zijn, in de lucht te zweven. De con- sculpturen het statuut van conceptueel kunstwerk. de installaties ostentatief hun omgeving. In het Mid- tainers raken elkaar ijlings in de scharnierpunten waar Zij bestaan dan nog uitsluitend in onze gedachten, als delheimpark verdween plotseling dit spanningsveld zij haast onzichtbaar met enkele bouten aan elkaar herinnering, of op foto. Het ontwerp en -ontstaanspro- tussen object en context. De vraag is hoe Luc Deleu zijn geschroefd. De zuivere lijnvoering zorgt voor een ces worden belangrijker dan het concreet eindresul- dit gemis wist te compenseren. De wijze waarop hij tectonische spanning die in de hoekpunten te snijden taat. De oprichting van de constructies door middel de vijf containerbeelden inplantte op de site toonde is. Door Naar fragiel karakter lijkt de figuur ontheven te van hoogtewerkers, het vrachttransport langsheen de duidelijk dat Luc Deleu naast kunstenaar tevens archi- zijn aan de wetten van de zwaartekracht. Speybank is snelweg, het lossen en laden overstijgt het louter func- tect-stedenbouwkundige is. Luc Deleu maakte van het een beeld met een onmetelijke uitstralingskracht. tionele en wordt verheven tot act; tot'performancel. Middelheimpark een stad op kleine schaal. Door ze Een belangrijke inspiratiebron voor Luc Deleus De containersculptuur is het materieel eindresultaat, met elkaar te verbinden door assenstelsels knoopten installaties zijn Marcel Duchamps ready-mades. het tastbaar teken dat naar dit proces verwijst. de vijf individuele sculpturen onderling een dialoog Gebruiksvoorwerpen worden tot kunstwerk verheven met elkaar aan; vormden zij samen den beeldengroep. gewoonweg door ze in een museum te plaatsen. Door Middelheimmuseum: Als monumenten markeerden zij de skyline van een dit vervreemdingsproces verliezen de objecten hun Speybank als autoreferentieel kunstobject denkbeeldige stad. vertrouwde functie en ontstaan nieuwe betekenissen. In de zomer van 2003 stelde Luc Deleu in het Ondanks deze kwaliteiten blijft het tentoonstellings- I In en om de kunst I 45 ^ concept in het Middelheimpark een tweesnijdend plaatsgemaakt voor consensus. In het museumpark toonden zij interesse in de snel veranderende ontwik- zwaard. Twee visies over de rol van kunst in het muse- instigeerden Luc Deleus sculpturen de stadsbewoner kelingen van desurbane en industriele omgevingen. um blijken hierbij diametraal tegenover elkaar te staan. niet langer, zetten niet meer aan tot een schertsende De Kanaalzone is een 'atopos, een plek zonder sterke Zoals Luc Deleu zelf onderlijnt creeert de museale polemiek. Zowel de monumentale schaal als de identiteit of'genius loci. Elke orientatie of plaatsbepa- opstelling een meerwaarde wat esthetische beleving symbolische functie van toegangspoort of triomfboog ling ontbreekt. De structuurloosheid van de periferie is betreft:"Het helpt nu mijn installaties in het museum misten in het Middelheim zichtbaar hun slagkracht. volgens Luc Deleu echter een realiteit die niet langer staan.Toen ze op pleinen en in stadsparken stonden kan worden genegeerd. In plaats van passieve accep- kwamen de mensen mij steeds ongerust vragen wat ik Speybank: tatie of snijdende aversie neemt hij de dynamische daar toch bouwde. Mevrouw, het is kunst, antwoordde een nieuwe landmark in de Gentse haven transformatieprocessen van de Gentse Kanaalzone ik. Dan waren ze gerustgesteld". In het Middelheim De confrontatie tussen de opstelling van Speybank juist als inspiratiebron; en buigt hij de negatieve bestaat geen enkele twijfel meer over het statuut van in het Middelheimpark en de Gentse Kanaalzone is ruimtelijke kenmerken om tot positieve kwaliteiten. Luc Deleus containerinstallaties: zij zijn per definitie treffend. Het contrast tussen twee verschillende we- Luc Deleu moet het gemis aan een poetisch teken in- 'Kunst met een hoofdletteri Het beeldenpark richt relden — het contemplatief karakter van het museum tuItief hebben aangevoeld als hij de Gentse kanaalsite zich op de eerste plaats tot ingewijden, tot kunstlief- versus de dynamische kracht van het industriegebied verkende. Met zijn artistieke interventie voorziet hij hebbers die bewust gekozen hebben een bezoek te — kan moeilijk scherper worden gesteld. De plaatsing het desolate havenlandschap van een monumentaal brengen aan het Openluchtmuseum. En het is precies van Speybank op de site is nauw verweven met het teken. Opmerkelijk is dat de exuberante afmetingen Kier dat het grote gevaar schuilt: het beeldenpark strategisch ruimtelijk plan 'Gentse Kanaalzone', waarin van de sculptuur Kier opnieuw de schaal krijgen van als een idyllische plaats, als een nieuw'Hof van Eden' een toekomstvisie voor het ganse havengebied werd een klassiek beeldhouwwerk. Speybank is tevens het waar elke verwijzing ontbreekt naar de sociale en ontplooid. De Provincie Oost-Vlaanderen werd met allereerste containerproject van Luc Deleu dat een maatschappelijke realiteit — nochtans de voedingsbo- dit stedenbouwkundig project in 1999 bekroond met permanente thuisbasis heeft gekregen. dem van elk kunstwerk. Door het ontbreken van deze de Vlaamse Ruimtelijke Planningsprijs; de geldprijs In de Gentse Kanaalzone plaatst Luc Deleu de levensnoodzakelijke impulsen is het gevaar reeel dat verbonden aan deze wedstrijd werd besteed aan de vijfhoekige figuur op een verhoogde sokkel. Waarom een sculptuur degradeert tot esthetisch object, tot'a aankoop van Luc Deleus containerconstructie. deed de kunstenaar dit niet eerder bij zijn beelden in work of art', tot visitekaartje van een gerenommeerde Speybank werd opgericht op een unieke plek die alle het Middelheimpark? Luc Deleu:'Door Speybank op kunstenaar. De beeldencollectie in het Middelheim- aspecten van haven- en dorpsontwikkeling verenigt. een sokkel te plaatsen verkrijgt dit werk een enorme park als een verzameling auto-referentiele kunstwer- Luc Deleu koos bewust voor deze locatie omwille van theatraliteit. In het Middelheimpark verwierven mijn ken. Aan deze beperkingen, die inherent verbonden specifieke omgevingskwaliteiten: het volumespel van containerconstructies waardering en respect van de zijn aan het museumconcept, is ook Luc Deleu niet de nabijgelegen cementfabriek, de windmolens, het bezoekers, enkel en alleen al door hun opstelling in weten te ontsnappen. Het uitdagend karakter van zijn nieuw aangelegd insteekdok en de Doornzele Dries. een museum. Door het statuut van "kunstobject" was vroegere constructies in (sub)urbane omgevingen Architectuurcritici richtten de voorbije decennia hun een sokkel op die locatie overbodig. In de openbare is Kier volledig verdwenen, het conflictmodel heeft aandacht vooral op de historische binnenstad; zelden ruimte daarentegen volgt steeds de onvermijdelijke vraag: wat staat het werk op die plaats te doen?' Door de verhoogde sokkel slaagt Speybank erin zich te distantieren van zijn omringende omgeving, waardoor het beeld ontegensprekelijk het statuut van kunstwerk verkrijgt. In de Gentse haven — dus buiten het bescher- mende milieu van het museum, moet de sculptuur zelf de afstand creeren tussen wat kunst is en wat niet. Het maritieme landschap staat vol met vrachtcontai- ners die wachten op transport, en die niet het statuut van kunstwerk hebben verworven. Speybank is voor Luc Deleu op de eerste plaats een middel om de onzichtbare poezie van het maritiem havengebied te belichten. Door zijn theatraliteit gaat Speybank fungeren alslandmark`of orientatiepunt voor de wijde omgeving. Voor de boten die voorbij- varen op het zeekanaal vervult Speybank de rol van vuurtoren of lichtbaken. Enkele slotbeschouwingen Speybank. Een beeld. Twee locaties. Twee verhalen. De comparatieve studie tussen het Middelheimpark en de Gentse Kanaalzone toont aan dat de natuurlijke ^ Luc Deleu: Speybank - Gent Kanaalzone - 2007 (foto: Provincie Oost-Vlaanderen). biotoop van Luc Deleus containerconstructies de ^ 46 I In en om de kunst I openbare ruimte is, of het nu een stadsplein of een groot deel van de Vlaamse regio opgenomen was in dat ze effectief als liederen beschouwd kunnen wor- desolaat industriegebied is. Zijn containerinstallaties de invloedsfeer van deze Franse kunst, levensstijl en den.Toch wijkt het profiel van deze schrijver sterk of gedijen het best buiten de museale context. Door etiquette. In de Franstalige, adellijke kringen van het van de gevulgariseerde voorstelling die men vaak van hun weerbarstigheid, ongepolijstheid en expressieve toenmalig westelijk Vlaanderen waren de 'courtoisie' de troubadours en de minstrelen maakt. De Berneville ruwheid hebben zijn beelden de valse geborgenheid en de 'fine amor' dominante waarden. Het werk van de was geen rondreizende zanger-instrumentalist die van van het museumpark niet nodig. Integendeel. Het ha- Zuid-Vlaamse dichter Gillebert de Berneville reveleert de ene burcht naar de andere trok om er het publiek venlandschap fungeert als ideaal klankbord voor Luc dan ook scherp dat het middeleeuwse Vlaanderen op een avondje muziek te vergasten. Als hoveling had Deleus werk, dat zijn betekenis precies ontleent aan de absoluut geen nauwkeurige geografische of culturele hij een nauwe relatie met zijn mecenas en in zijn werk dialoog (of confrontatie) met de omgeving. Speybank begrenzing kende. Met evenveel gemak alludeert de evoceerde hij een uitgebreid register van adellijke als laboratorium om de transformatie van het haven- dichter immers op Arras, Valenciennes, Tournai als op namen die tot zijn kennissenkring behoorden. landschap te onderzoeken en te verbeelden. Door zijn Courtray. De visie van Gillebert de Berneville op de vrouw en interventie onderwerpt Luc Deleu de kanaalsite aan Gillebert de Berneville is inderdaad de oudste letter- op het dichterschap illustreert treffend het hoofse een vernieuwende en kritische reflectie. Eerder dan kundige uit de Kortrijkse literaire scene. Veel gegevens beschavingsideaal dat typisch was voor deze tijd. een klassieke monumentale sculptuur moet Speybank over het leven en de persoonlijkheid van deze dichter Volgens de middeleeuwse kunstenaar kon men worden geInterpreteerd als een abstract, theoretisch zijn er niet gekend. Volgens sommige bronnen werd gedichten "vinden" (trobar, trouver). Hiermee bedoelde model dat een debat initieert over actuele steden- hij in Kortrijk geboren, op latere leeftijd behoorde hij men dat niet het ontdekken van verrassende nieuwig- bouwkundige problemen. De containerconstructie evenwel tot het hof van Hendrik III, hertog van Bra- heden belangrijk was, maar wel het talentvol kunnen speelt hierbij de rol van katalysator. bant, met wie hij een vertrouwelijke relatie onderhield. combineren van overgeleverde thema's en beelden. Het verhaal van Speybank gaat niet over esthetische In ieder geval had hij diverse contacten in Kortrijk, Zo wijst de dichter meer dan eens op dit topos: 'Yale kwaliteiten van het kunstwerk'an sich', wel over de meer bepaald met een dame voor wie hij een uitge- un chant trouve of 'S'aurai trovee chancon'[Ik heb een ruimtelijke knelpunten van de site waar het beeld staat sproken interesse had. Dit blijkt uit een liefdesgedicht lied gevonden]. In zijn poezie bezingt hij vooral de opgesteld. Met Speybank is Luc Deleu er niet alleen in met de niet mis te verstane boodschap: 'Chanson, afwezige geliefde die hij allerlei kwaliteiten toedicht. geslaagd een authentieke bijdrage te leveren aan het va-t'-en a Courtray droitement: /Car la dois-tu premiere- Deze dame was in zijn ogen bijzonder gedistingeerd, actuele discours over kunst, maar evenzeer — en vooral ment aller...' [Lied, ga rechtstreeks naar Kortrijk: / want goed, wijs, waardevol, openhartig, zachtmoedig en zelfs — over architectuur en stedenbouw. daar moet je eerst keen gaan...1. Elders koppelt hij mooi! In zijn Frans taaleigen klinkt dat als volgt: "Bone de bestemming van zijn gedicht uitdrukkelijk aan zijn et sage et de valor& franche et debonaire // bele et Speybank stoat opgesteld langsheen het kanaal Gent- grote liefde: 'Chanson to ten iras la / Ob j'ai tout mon saige". Deze idealisering van de vrouw weerspiegelde Terneuzen aan de Terdonkkaai, in de onmiddellijke coeur donne,. /La dame du mont t'aura...' [Lied, ga daar een tendens naar levensverfijning die zich in deze nabijheid van het nieuw aangelegd Kluizendok. Het beeld keen /Waar ik mijn hart gegeven heb / De dame van periode schuchter manifesteerde. In de poezie van De is te bereiken via de R4-West en de Doornzele Dries. Meer de wereld zal je ontvangen.. .1. Was deze dame van Berneville komen de begrippen 'cortoisie' en 'fine amor' informatie over Speybank en het werk van Luc Deleu is te de wereld Beatrijs van Brabant die op 26-jarige leeftijd letterlijk voor, dit waren trouwens de sleutelwoorden vinden op www.gentsekanaalzone.be, al weduwe was van Willem van Dampierre? In 1251 die meer dan drie eeuwen de wereldse gedragscode www.topoffice.to en www.hanstheys.be. overleed immers Willem van Dampierre en zijn bijzon- van de elite bepaalden. der jonge weduwe kreeg het grafelijke domein van In heel wat liederen verwijst hij naar zijn werk als dich- Kortrijk als verblijfplaats toegewezen.Tot 1288 bouwde ter en, figuurlijk ook, als zanger. Een gedicht begint Literatuur deze vrouw, die trouwens de zuster was van hertog met het volgende vers: 'fai fet maint vers de chanson Hendrik III, een indrukwekkende hofhouding uit. Ze /Et s'ai mainte fois chante/Onque n'en of guerredon'Elk ^ Gillebert de Berneville: beschikte niet alleen over een aanzienlijk persoonlijk heb vele verzen gemaakt / En ik heb vaak gezongen / een Franstalige trouvêre uit onze regio fortuin, maar ze was ook heel nauw verwant aan de Maar zonder beloning te ontvangen...1. Het schrijven voornaamste adellijke families met wie ze over uiteen- zelf wordt bovendien gezien als een slecht teken, als Julien Vermeulen lopende politieke problemen correspondeerde. Haar lets wat groeit uit een gevoel van tekort en frustratie: schoonmoeder was Margaretha van Constantinopel, 'le chant, mes c'est mauvais signe...' [Ik zing maar dat Vanaf de twaalfde eeuw verspreidde er zich vanuit via de dochter van haar broer was ze geparenteerd is een slecht teken]. De geIdealiseerde vrouw is on- Zuid-Frankrijk een opmerkelijk beschavingsideaal aan de koning van Frankrijk en haar zus Mathilde was bereikbaar wat bij de dichter melancholie en verdriet over heel West-Europa. In deze culturele beweging getrouwd met Robert van Artois. Binnen dit adellijke opwekt. Zo omschrijft hij zijn liefde als geboren 'de sa weerspiegelde de liefdeslyriek van de troubadours netwerk fungeerde Gillebert de Berneville vermoede- prison / 00 j'ai mains mauz endure.' De dame gaat ook een hoofse cultus die gaandeweg over Frankrijk lijk als een trouw cultuurfunctionaris die de heersende zelden in op de avances van de man. In de volgende uitgedragen werd. Ook de Noord-Franse trouveres normen en waarden van die sociale klasse consoli- uitroep beklaagt de dichter er zich over dat de be- koppelden de verering voor de gecultiveerde vrouw deerde. Hij dichtte dan ook in het Frans en zijn oeuvre wonderde vrouw hemzelf en zijn lied weigerde: 'Elas! aan de pijnlijke emoties omwille van de onbereikbaar- sloot aan bij het werk van de Noord-Franse trouveres. Je suis refusez/ Et ma chanson refusee'[Helaas! lk ben heid van de geliefde. Beide aspecten, de extrava- Zijn uitgebreide nalatenschap omvat meer dan veertig geweigerd / En mijn lied is geweigerd]. De rode draad gante bewondering en de ingekeerde zelfanalyse, liederen die perfect de hoofse liefdescultus uit die tijd doorheen deze poezie is dus het beset dat de liefde vormden de kern van deze poetische code en van weerspiegelen. Diverse van deze teksten zijn ook met onmogelijk is waardoor de dichter achterblijft met deze cultuurstroming. Het lijdt geen twijfel dat een een melodie-aanduiding overgeleverd, wat erop wijst gevoelens van onzekerheid en zelfkwelling: 'Amors nest I In en om de kunst I 47 ^ fors peine et mauz /Tormens et travaus.' [Liefde is zware Interview bedoeling zelf te schrijven, maar ik vond het prettig bij last en pijn / Getormenteerdheid en labeur]. Voor De een tijdschrift betrokken te zijn als redacteur. Berneville is de liefde zelfs een 'fol espoir' [zone hoop] ^ De Heer van het Toreken die hem een gevoel geeft van 'doutance (...) qui plus Interview met Willy Tibergien, directeur Toch besloot je voor eigen rekening te beginnen. me conbrise' [onzekerheid die me kwelt]. Hij komt dan Poeziecentrum te Gent lk constateerde dat er heel veel literaire tijdschriften ook tot een somber besluit: 'Non, jamês je ne chanterai / waren, maar uit gesprekken met dichters bleek dat De cuer gai.' [Neen, nooit zal ik zingen / met een vrolijk Renaat Ramon er behoefte bestond aan een tijdschrift dat geheel hart]. In middeleeuwse handschriften en miniaturen aan poézie zou zijn gewijd — enigszins in navolging worden dichters niet toevallig als treurende perso- In 1976 richtte je Poeziekrant op terwijI je toen ook van het Nederlandse tijdschrift Gedicht dat in 1974 nen voorgesteld. Het prototypische beeld van de redacteur van het jongerentijdschrift Filter door Remco Campert was opgericht. In De Standaard dichter is een voorovergebogen man die zijn hoofd (1972-1979) was. daagde Gaston Durnez de Vlaamse uitgevers en scri- ondersteunt, de algemeen verspreide iconografische Het zit zo. lk ben tamelijk vroeg gefascineerd geraakt benten uit om iets dergelijks te beginnen. weergave van het verdriet. door het fenomeen tijdschrift — niet een kraut of een Maar precies in het combineren en herschikken van weekblad, maar een 'echt'tijdschrift. Een thematisch Poeziekrant is dus het antwoord op een uitdaging. deze triestige gevoelens en terugkerende beelden blad dat zich inhoudelijk beperkt tot een bepaalde Ja, ik ben in 1976 met niets begonnen maar rekru- weeft de trouvére aan een literair werk dat de hoofse branche en zich richt tot een beperkte doelgroep, lk teerde dadelijk enkele medewerkers: Daniel Billiet, liefdescultus in diverse schakeringen weergeeft. Net als werkte toen, samen met mijn zuster, bij Albert van Marc Reynebeau, Rudolf H. Vandendaele, Jose de vele andere hoofse dichters is deze auteur in eerste in- Wiemeersch die het tijdschrift Kijk-Vision uitgaf — een Poortere en Armand Van Assche. Na 1 jaar waren er stantie verliefd op een literaire liefde, op een 'fine amor' prachtig blad voor architectuurinrichting, comfort, sier- 200 abonnees. die hij steeds herhaalt en in allerlei galante formules kunst en nieuwe vormgeving... Van Wiemeersch wou probeert te bezweren. Binnen de elitaire levensstijl me volledig opleiden in de wereld van het design en Nog even terug naar Filter. Er werkte wel een van die tijd droeg de lyriek bij tot de codificatie van of en toe riep hij me bij zich en toonde me hoe hij het aantal mensen aan mee die bekend gebleven zijn: de liefdesthematiek. In de hofkringen waren de cultus tijdschrift in elkaar stak. Dat gebeurde toen nog met Frans Deschoemaeker, Erik Verpaele, Luuk Gruwez, van het woord en van de liefde immers componenten schaar en lijmpot. lk zag letterlijk hoe een nummer Myriam Van hee... van eënzelfde aristocratische spelcultuur. Naast de stap voor stap ontstond en dat fascineerde me onge- Maar het blad stopte omdat er onvoldoende teksten klassieke trits muziek, dans en zang, leefden er talrijke looflijk. lk ging er weg, maar de tijdschriftenmicrobe van niveau binnen kwamen. literaire spelvormen die de liefdesthematiek verder so- bleef me bij. In die dagen leerde ik jonge dichters en Ook Oek de Jong, die later met zijn roman Opwaai- cialiseerden. In een 'cour d'amour' bijvoorbeeld, legden beginnende auteurs kennen, Willem Debeuckelaere, ende zomerjurken beroemd geworden is heeft in Filter de deelnemers elkaar hypothetische liefdesproblemen Frans Deschoemaeker, Erwin Penning en Anne Crivits gepubliceerd. Maar van buitenuit kwam er weinig voor waarop men dan vanuit de hoofse code oplossin- die bij Filter hoorden. Zij onderkenden mijn microbe kwaliteit. We werden overstelpt met karamellenverzen gen kon suggereren. Zo ontstond een internationaal en zo werd ik ook redacteur. Eigenlijk had ik niet de en dito proza. cultureel charter dat de feodale hièrarchie in haar dub- bele dynamiek van idolisering en mecenaat versterkte. Het hoeft geen betoog dat de realiteit veraf stond van de verheven taal en het dromerige profiel van die onbereikbare geliefde, zelfs wanneer het gaat om de realiteit van de patricische milieus. Enige tijd nadat De Berneville zijn bewonderde dame uitbundig het hof gemaakt had, componeerde hij immers met evenveel hartstocht gedichten voor een zekere Matrix d'Audenarde. Bovendien was de dichter ook officieel getrouwd... Voor de moderne lezer(es) lijken die literaire inspiratiebronnen wisselende minnaressen of misschien zelfs verzonnen muzen. In een middel- eeuwse, literaire context functioneerden ze ongetwij- feld als bewonderde rolmodellen van een vernieuwd beschavingselan. Bibliografie Camille, M., Middeleeuwse minnekunst. Onderwerpen en voorwerpen von begeerte, Keulen, KOnemann, 2000. Dinaux, A., Les trouveres de la Flandre et du Tournaisis, Paris, Techener, 1839. Facsimile herdruk: Geneve, Slatkine Reprints, 1969, pp. 188-204. Willaert, F. e.a., Een zoet akkoord. Middeleeuwse lyriek in de Loge Landen, Amsterdam, Prometheus, 1992. ^ Foto van Willy Tibergien ^ 48 I In en om de kunst I De toestand van de poezie zag er in die tijd van de Je hebt inderdaad iets met tijdschriften. In 1977 werd Zelf zal je toch wel een voorkeur hebben? nieuwe romantiek kennelijk niet rooskleurig uit. Hagelslag (1971-1976) in Poeziekrant opgenomen Er waren en er zijn tijdschriften die een bepaalde poe- Goat het nu beter? en in 1983 nam je De bladen voor de poezie over. tica voorstaan of een bepaald soort poezie propage- Helaas. Er wordt natuurlijk wel heel wat boeiende Hagelslag was eveneens een jongerentijdschrift met ren. Maar ik vond en vind nog steeds dat je poezie niet poezie geschreven en ondermeer in Poeziekrant als voornaamste medewerkers Jan Uyttendaele en moet opdelen, niet in vakjes stoppen. In Poeziekrant gepubliceerd. Maar er is nog steeds heel weinig zelfkri- Wim Nimmegeers, die een tijdlang redacteur van moeten alle genres en strekkingen aan bod kunnen tiek bij jonge mensen die nu beginnen te schrijven Poeziekrant zijn geweest; De bladen werden door Rene komen. Inderdaad, het is zeker geen spreekbuis van - Verbeeck opgericht in 1937. Van 1984 tot 1995 ver- een groep of `school' Sommigen vinden dat een allemaal op je bord krijgt! Waar ik mij het meest over schenen vier nummers perjaar, telkens een volledige zwakte, ik noem het een sterkte. verbaas is dat ze zelf geen poezie lezen of willen lezen. gedichtenbundel. Werk van o.m. Stefan Hertmans, Mijn persoonlijke voorkeur gaat naar'klassiekers'als Zo gezegd omdat ze niet willen beInvloed worden. Hendrik Carette, Hedwig Speliers en het debuut van Martinus Nijhoff, Gerrit Achterberg en de Vlaamse en Maar ze weten niets van poezie af. Ze kennen de klas- Patrick Lateur.Toen wij De bladen overnamen, waren er Nederlandse Vijftigers. Vooral Gerrit Kouwenaar. Bij de sieken niet en de modernen ook niet. Nochtans, door nog vijf betalende abonnees. Een jaar na de overname hedendaagse heb ik zeer veel waardering voor o.a. te lezen zouden ze misschien beginnen te begrijpen waren er honderd. Wij hebben toen, om het tijdschrift Dirk van Bastelaere, Erik Spinoy en Stefan Hertmans. wat poezie eigenlijk is. leefbaar te houden, aan de Commissie Letteren voorgesteld om honderd abonnementen of te nemen Poeziekrant volgt de actualiteit en besteedt ook Het was geen vrolijke generatie die in Filter aan het en te verspreiden naar kleine openbare bibliotheken. ruim aandacht aan de poezie van vooral de tweede woord kwam, kennelijk waren het jongeren die 'aan Dit werd tot twee maal toe geweigerd en toen zijn we helft van vorige eeuw. Ander werk komt zelden het leven leden: ermee gestopt. onder de aandacht. lk las by. deze nachtmerrie van Els Vandemoortele: We zijn gestart als een echte krant - een krant staat 'De zon baadt / in haar eigen bloed / (...) / in drei- In 1980 stelde je voor De bladen voor de poezie een voor berichtgeving. In 1990 zijn wij overgeschakeld op gende spelonken / ga ik straks / weer dood...' bloemlezing samen uit de Vlaamse jongerenpoezie een handiger magazineformaat. We proberen inder- Ja Debeuckelaere had veel zin voor humor, maar van het voorbije decennium, Zeventig voorbij. daad de actualiteit te volgen en willen van de'krant', de meeste anderen waren ernstig en gewichtig en Ja, in overleg met Fernand Bonneure, uitgever bij Orbis die nu acht keer per jaar verschijnt, een maandblad tilden zwaar aan het leven. Ze lazen Orwell en Joyce en Orion en redacteur van De bladen. Deze bloemle- maken. Zo kunnen we de actualiteit nog beter volgen en hadden geen optimistische visie op de toekomst. zing was een reactie op deze van Eddy van Vliet, Poêzie - Mensen als Rudy Meeuws hadden een wat je zou kun- is een daad van bevestiging, waarin m.i. te weinig jonge over wedstrijden, manifestaties enz. maar ook aan nen noemen 'melancholische opvatting'van poezie. Er Vlaamse dichters waren opgenomen. meer recensies, essays en interviews. En zo kunnen heerste een beetje een poete maudit-sfeer - wat dan wij ons meteen nog beter onderscheiden van andere ook weer niet betekent dat er op de redactievergade- De Poeziekrant is niet de spreekbuis van een literaire bladen. ringen nooit werd gelachen of geschertst. bepaalde groep, staat niet voor bepaalde poetica. Aan klassieke en 'exotische'poezie en aan poezie uit vroeger eeuwen wordt wel eens aandacht besteed bij het verschijnen van vertalingen of studies. Er zijn by. wel artikels verschenen naar aanleiding van publicaties POEZIE over o.m. Christiaan Huygens, Bilderdijk, Rodenbach. Er verschijnt zeer veel en we moeten ons natuurlijk een beetje beperken. Bovendien bestaan er ook gespeciali- seerde tijdschriften, zoals by. voor Chinese poezie. Er is wel veel aandacht voor jeugd- en kinderpoezie. Dat is belangrijk. Poeziekrant is nochtans zowat het eni- ge blad dat daar systematisch aandacht aan besteedt. Informeren over poezie voor kinderen en jongeren is lets dat we van meet of aan hebben gedaan en zullen blijven doen. Poezie door kinderen is geen prioriteit. lk merk ook veel belangstelling bij leerkrachten. Vooral uit het basisonderwijs.Tijdens een recente twee- daagse studiedag rond literatuureducatie kwamen de eerste dag bijna alle onderwijzers naar de stand van het Poeziecentrum. De volgende dag had je de groot- H.C. TEN 8 r4LLEM ANKER ste moeite om een leraar uit het middelbaar onderwijs B= N ELIZOETHtf OP W}LLEINT)4. ROODRSAN = 11,G, N JOZEF LE HENDR ;OE VRIE naar de stand te krijgen. Dat snap ik niet goed. JOHANNA LJE.41, ALF, N e LU RSCH NEKE SINGA 4,11 ' I lk heb wel moeite met mensen die kinderen per se poezie willen doen schrijven. Nee, het gaat er in de I In en om de kunst I 49 ^ eerste plaats om bij jeugdigen belangstelling te wek- held gesteld. lk vind dat, als men in Vlaanderen niet zitten is toch mede te danken aan mijn onverzettelijk- ken en hun poezie te leren lézen. Je hoeft hun eigen bereid is een Poeziecentrum behoorlijk te subsidieren, heid. versjes niet op te hemelen. Namen die twintig keer dan ook geen Poeziecentrum waardig is. Het ging heel een prijs of een vermelding krijgen tussen hun tiende moeizaam. lk heb dan inderdaad overwogen, gedreigd Tibergien en Poeziecentrum zijn zowat synoniem. en twintigste levensjaar - daar heb ik weinig dichters zeg maar, om naar Nederland te verhuizen. Naar den Kijk, ik heb het centrum opgericht, ik ben directeur, uit zien groeien. van de vier grote steden. En dat zou me gelukt zijn ik heb de Poeziekrant opgericht en ben ook hoofdre- ook, al lijkt het niet evident. Uiteindelijk heeft de Stad dacteur... Maar dat ik alles zelf doe en alleen beslis, Je afficheert Podziekrant niet als uitdrukkelijk Gent ons het prachtig historisch pand Het Toreken dat is eigenlijk een fabeltje dat stilaan een mythe aan Vlaams-Nederlands blad, terwijl de aandacht die op de Vrijdagmarkt tegen redelijke voorwaarden ter het worden is - en vooral gebruikt wordt om ons in aan Nederlandse auteurs wordt besteed vrij groot, beschikking gesteld. diskrediet te brengen bij de overheid. Er is een Raad om niet te zeggen, dominant is. van Bestuur die regelmatig samen komt en er is een lk krijg daar wel eens wat kritische opmerkingen Het Poeziecentrum wordt gesubsidieerd door het redactie, altijd al geweest. Binnen die redactie werden over... Maar we zijn er toch voor het gehele Neder- Vlaams Fonds voor de Letteren, de Provincie Oost- afspraken gemaakt. Het is zinloos elke redacteur te landse taalgebied? Er verschijnen in Nederland veel Vlaanderen en de Stad Gent. Met het Fonds heb je of confronteren met elk snippertje papier, met elk slecht meer gedichtenbundels, bloemlezingen en essays en toe een aanvaring. Is het Fonds een vooruitgang geschreven e-mailtje of gedichtje dat binnen komt. over poezie, zeg maar een veelvoud, dan in Vlaande- ten overstaan van de vroegere situatie, toen een op Daar hebben die mensen noch tijd noch interesse ren waar nauwelijks nog uitgeverijen zijn die interesse electorate basis samengestelde, 'politieke' commis- voor. lk heb in de loop der jaren met honderden, hebben voor poezie. Vroeger was het een eer om poe- sie de centen bedeelde? zoniet met duizenden mensen op een ongedwongen zie uit te geven. Vandaag zijn uitgevers als Manteau, Destijds werd de hoofdmoot van de beschikbare manier samen gewerkt. Houtekiet en Van Halewijck beschaamd om poezie uit subsidie voor literaire tijdschriften verdeeld onder de te geven. Ze zien er geen brood in. Naast de uitgeverij drie zuilgebonden tijdschriften: Dietsche Warande en Niet alleen de uitgave maar ook de verkoop van van Poeziecentrum is er eigenlijk alleen nog uitgeverij Belfort, De Vlaamse Gids en het Nieuw Vlaams Tijdschrift. individuele gedichtenbundels hjkt vooral in Vlaande- P in Leuven. Manteau geeft vandaag nog enkele dich- De overige moesten de kruimels delen. Ook toen al ren meer en meer problematisch te worden? ters uit en Meulenhoff-Manteau heeft de tack van het heb ik beslissingen van commissies en administraties Het is geen fenomeen dat zich enkel in Vlaanderen gecrashte Meulenhoff overgenomen. Het Davidsfonds moeten aanvechten. Dat werd mij uiteraard niet in voordoet, het is vrij algemeen. De omzet gaat van jaar en Lannoo beperken zich tot bloemlezingen. Het is dank afgenomen. Maar ik aarzelde ook niet om naar tot jaar op alle verkoopspunten achteruit - desastreus. bijzonder triest. de bevoegde minister te stappen die uiteindelijk de lk geloof niet dat de prijs een grote rol speelt, al is verantwoordelijkheid droeg. Naar het einde van dit 17.50 € voor een bundel in vergelijking met de prijs Je krijgt uit Nederland geen subsidies. ancien regime toe kreeg ik toch een behoorlijk bedrag van een bloemlezing niet gering. Dat heeft natuurlijk Nee, bij de Nederlandse Taalunie hebben we tot hier- voor het inmiddels opgerichte Poeziecentrum. te maken met de oplage. Maar wie poezie koopt toe zeer ten onrechte 0 op het rekest gekregen.TerwijI Met het Fonds ben ik in het begin fel gebotst omdat maakt daar meestal geen probleem van. Wie wil onze werking, net als die van de Stichting Ons Erfdeel, ik geconfronteerd werd met mensen die me wilden kopen, koopt. De rest zoekt altijd een excuus om het dat wel subsidie krijgt, gericht is op het hele Neder- opsluiten in een soort getralied archief lk heb me niet te moeten doen. landstalige gebied. Wij komen absoluut in aanmerking daartegen verzet als een duivel in een wijwatervat. om betoelaagd te worden. Wij blijven ervoor ijveren; ik Het Poeziecentrum heeft een archief, maar is geen Anderzijds bhjkt er wel ruime belangstelling te hoop dat het voor 2010 in orde komt. archief. Het is veel meer dan dat. Het berust op vier bestaan voor paziemanifestaties die je inricht: Men kan ons niet blijven negeren. peilers: het documentatiecentrum, de Poêziekrant, de Versmacht in de Nacht, De Middagen van de Podzie, uitgeverij, manifestaties, lezingen, tentoonstellingen Dichter aan huffs. Maar je hebt op een gegeven kwaad moment wel en de poezieshop. Ook nu nog zijn er problemen. Met Het is een beetje een tegenspraak: een succes in schril gespeeld met de gedachte het Poeziecentrum naar name wordt de subsidie niet aangepast aan de steeds contrast met de verkoop van poezie. Toen ik in 1976 Nederland over te brengen. stijgende kosten en mogen wij de structurele subsidie op de poeziebarricade klom, waren er ook reeds ma- lk heb het Poeziecentrum opgericht toen de tijd niet gebruiken voor het uitgeven van poezie. lk vind nifestaties, maar veel minder dan nu. Het Poeziecen- daarvoor rijp was, in 1980. In zekere zin kan je zeggen: dat men richtlijnen mag geven maar geen beperkin- trum is mede verantwoordelijk voor de toegenomen er was vraag naar. Steeds meer mensen kwamen naar gen zou mogen opleggen. aandacht voor poezie.Thans worden straatstenen me toe met vragen omtrent dichters en dichtkunst. met poezie beschilderd, gedichten worden op gevels De omstandigheden waren gunstig: Guido Lauwaert Het bhjft dus knokken voor de centen. Je hebt wel de aangebracht. Het Poeziecentrum heeft altijd getracht stopte met Candide, zijn poeziewinkel op de St. Kwin- reputatie een onverzettehjke onderhandelaar te zijn. zoveel mogelijk op manifestaties aanwezig te zijn. Dat tensberg in Gent, en ik kon het pand betrekken. En de Ja, al meer dan dertig jaar dus. Je moet constant tegen vraagt veel tijd en geld; het is bijna niet vol te houden, toenmalige minister van Cultuur, Rika de Backer, was allerlei overheden opboksen, onderhandelen en we moeten ons beperken. Jammer dat we niet over poezieminded. Na vijf jaren konden we verhuizen naar voortdurend jezelf bewijzen - ook na dertig jaar heb ik een mobiele ploeg beschikken die zich constant met de Hoornstraat. Maar op een bepaald moment, na de het daar lastig mee. Had ik telkens moeten toegeven dit aspect kan bezig houden. Dat zou ook de verkoop brand in 2000, moesten we daar weg. Het gebouw als men de werking wilde beknotten, dan schoot er ten goede komen: op lezingen en manifestaties was allang te klein en niet meer geschikt. lk heb dan van het Poeziecentrum nu niet veel meer over. Het felt gebeuren veel 'impulsieve' aankopen. de subsidierende overheid voor haar verantwoordelijk- dat we nu zo in een centraal gelegen historisch pand • 50 I In en om de kunst I Dat is de Ernst van Heerden-collectie die op initiatief van enkele Zuid-Afrikaanse en Gentse academici in 1998 aan het Poeziecentrum werd overgedragen. Een prachtige verzameling van ca. 1000 individuele dichtbundels, bloemlezingen en secundaire literatuur. Vaak gaat het om een eerste druk, door de dichter van een opdracht aan collega Van Heerden voorzien. Vrijwel de gehele Zuid-Afrikaanse poeziegeschiedenis is er uit of te lezen, van Pannevis en Du Toit tot heden, want de collectie wordt voortdurend aangevuld en geactualiseerd. Binnen enkele jaren ga je met pensioen. Heb je plan- nen? Begin je een nieuw tijdschrift? Op 24 maart e.k. word ik 63 en dan heb ik nog 2 jaar te gaan. lk neem geen andere initiatieven in de poezie, maar ik zal niet in een zwart gat vallen. Een nieuw tijdschrift beginnen: ik denk er niet aan. lk zal blij zijn dat ik weer wat meer tijd kan vrij maken voor cinema, theater, beeldende kunst, sporten en het herlezen van mijn lievelingsdichters. Overigens heb ik nog heel veel plannen te realiseren voor ik met pensioen ga; ideeen en projecten genoeg. ^ 'Het Toreken' in Gent waar het poeziecentrum is En ik zal er wel over waken dat mijn opvolger, of • Tekening (zwarte en witte kalk op bruin papier, gevestigd opvolgster, niet iemand wordt die enkel uit is op een 546 x 350 mm) van Joseph Suvee met de voorstel- ling van de uitvinding van de tekenkunst. Deze goede job en 'mijn erfgoed' verprutst. tekening werd in 1984 in Londen verkocht en Er duiken nu overal stadsdichters op. wordt nu bewaard in het J. Paul Getty Museum in Je had van oudsher hofdichters, de Romeinse oudheid Een klassieke vraag: wat zou je naar een verlaten Malibu (V.S.A.) kende de poeta laureatus, de gelauwerde dichter, en eiland meenemen, voor de eeuwigheid? o.a. in Engeland hebje nog altijd een poet laureate Mijn vriendin, mijn dochter en een kiss vol poezie. geboden. Of moesten we opnieuw op onze honger die een koninklijk stipendium ontvangt... In Neder- blijven, zoals in 2003 met het Jacob van Oost-jaar toen land kwam men, geInspireerd door Engeland, op het zijn vierhonderdste geboorteverjaardag in mineur idee een 'dichter des vaderlands' aan te stellen. De Tentoonstelling werd herdacht met amper een paar doeken bijna alle eerste moest Kopland zijn, maar die bedankte en het uit de eigen verzameling in een zaaltje? werd Komrij. Daarna kwamen de stadsdichters: Jan ^ De tentoonstelling Brugge - Parijs Het belang van de Brugse (neo)classicisten is Eijkelboom is in Dordrecht'Stadsdichter voor het leven' - Rome: Joseph Benoit Suvee en het echter groter, wat door internationale syntheses en geworden... En nu hebje ook plattelandsdichters, neoclassicisme, een mislukte kans naslagwerken niet wordt tegengesproken. Het valt waterdichters, fruitdichters. lk sta daar en beetje ambi- inderdaad op dat de Brugse schilders op het einde van valent tegenover. De titelhouders krijgen niet altijd de Jean Luc Meulemeester de achttiende en het begin van de negentiende eeuw middelen om ook reeel iets te doen. wat de Zuidelijke Nederlanden betreft belangrijk werk Tijdens het najaar 2007 herdacht de stall Brugge leverden. Ze bereikten stilistisch een waar hoogtepunt. Paziecentrum is ook uitgever van de prestigieuze den van zijn voornaamste kunstschilders: Josephus Toch moeten we ontkennen, zoals in 1861 door de reeks bloemlezingen Dichters van Nu. Benedictus Suvee (1743-1807). Het was namelijk twee- Engelse Bruggeling James Weale2 werd gesteld en De reeks startte in 1990 naar aanleiding van het honderd jaar geleden dat deze Bruggeling in Rome nadien door anderen nagevolgd, dat Suvee aan de 10-jarig bestaan van het Poèziecentrum met een an- overleed. ledere (Brugse) kunstliefhebber keek vol ver- basis lag van de (neo)classicistische stijlstroming in thologie uit de poezie van Hugo Claus, samengesteld wachting uit naar deze tentoonstelling en verwachtte Europa. Niettemin behoorden ze — en zeker Suvee en ingeleid door Freddy De Vree. Aan bod kwamen eindelijk een representatief overzicht van zijn oeuvre in — tot de progressieve kunstenaars van die tijd, waren o.m. Paul Snoek, Roland Jooris, Hugues C. Pernath, een groots opgevatte expositie. Stiekem hoopten we vroege vertegenwoordigers van deze stijl en kunnen Simon Vinkenoog, Jan van der Hoeven en Roger M.J. zelfs dat deze retrospectieve zou worden omkaderd als toonaangevend voor het (neo)classicisme in Vlaan- de Neef. Ook Nobelprijswinnaars: Maurice Maeterlinck met werken van alle Brugse (neo)classicisten waardoor deren worden omschreven. Waarom toen Brugse schil- en Wislawa Szymborska. we een algeheel beeld van deze periode zouden ders zo'n belangwekkende faam kregen, is nog niet krijgen. Het was ten andere meer dan twintig jaar achterhaald. Brugge was op dat ogenblik een gewoon Het Toreken herbergt ook een belangrijke collectie geleden dat zo'n studie was verschenen' en nog nooit provinciestadje zonder internationaal belang. De sti- Zuid-Afrikaanse poezie. hadden de Brugse musea een dergelijk opzet aan- mulans ging misschien wel uit van de leerkrachten van I In en om de kunst I 51 • de toenmalige academie, van directeur Matthias (Mat- derlijk, maar meer dan eervol. Vooral de primussen van 29 januari 1780 lid werd van de Koninklijke Academie thijs) de Visch (1702-1765) en van de bestuurscommis- de Leuvense universiteit mochten bij een soortgelijke voor Schilder- en Beeldhouwkunst van Parijs werd hij sielointe" geheten. De Brugse academie bezat inder- verwelkoming in hun geboorteplaats meestal dergelijk in zijn geboortestad een tweede maal pompeus ont- daad een bepaalde uitstraling en bekendheid. Getuige luxueus zilver ontvangen, zoals kandelaren, inktstel- vangen en kreeg opnieuw geschenken. Een dergelijk hiervan was de vraag in 1755 naar inlichtingen, het len, koffiekannen, kaarsensnuiters, lampetkannen met huldebetoon staat in schril contrast met wat Suvee reglement en de statuten door de Rijselse magistra- bekkens of pronkbekers9. De geschenken voor Suvee naar aanleiding van de tweehonderdste verjaardag ten toen ze aldaar ook zo'n teken- en schildersschool werden gemaakt door een van de belangrijkste Brugse van zijn overlijden nu in Brugge aangeboden kreeg. wilden oprichten3. Of zoeken we het allemaal te ver en edelsmeden, Karel Benninck (1733-1791), die wel meer bezaten Suvee en enkele van zijn tijdgenoten gewoon gelijkaardige pronkstukken mocht vervaardigen voor De vermelde tentoonstelling, die verspreid was over meer kwaliteiten dan anderen uit die periode? Hoe allerlei huldigingen en ontvangsten. Ook het soort twee musea — wat op zich al niet comfortabel is —, een dan ook, in 1763 verliet Suvee Brugge om zich in Parijs recipient en de kandelaars waren passend voor de zaal en enkele kamers in het Groeningemuseum en bij te scholen. Kennissen zullen hem hierbij steunen en tweede helft van de achttiende eeuw.Toen Suvee op twee salons in het Arentshuis, is slechts een povere voor hem in Parijs tussenbeide komen. Daar neemt het academielid en kunstschilder Jean-Jacques Bachelier (1724-1806) hem letterlijk onder zijn vleugels. Hij werd tezelfdertijd zijn leraar en vriend. Als respect voor zijn leermeester kopieerde Suvee zijn Milon van Crotona, een schilderij dat nu in de National Gallery van lerland in Dublin hangt4. Laten we ook niet vergeten dat de Franse hoofdstad toen toonaangevend was en heel veel kunstenaars aantrok. Suvee was niet de eerste Bruggeling die naar Parijs verhuisde. En zelfs nadien werd hij gevolgd door een massa kunstschilders. Wel is hij de enige die er zo'n grote faam bereikte. Steeds en terecht wordt verder verwezen naar het feit dat hij in 1771, weliswaar na enkele mislukte pogingen, de door de Fransen felbegeerde "Romeprijs voor schilderkunst" kon wegkapen ten nadele van de later zeer bekende Jacques-Louis David (1748-1825) met een schilderij De strijd van Minerva tegen Mars, nu in het Palais des Beaux-Arts in Rijsel5. Het zorgde voor een blijvende rivaliteit tussen beiden. De psychologische pijn voor David was des te groter omdat zijn leermeester Joseph Marie Vien (1716-1809) eveneens zijn voorkeur voor Suyees doek uitte. En dan moeten we nog zeker ver- klappen dat Suvee ten onrechte had meegedongen, want hij was niet in Frankrijk geboren, zoals vereist, wel in Brugge. Op 4 januari 1743 werd hij namelijk gedoopt in de Brugse Sint-Salvatorskerk als zoon van Hendrik en Marie de Vriendt. De doopakte vermeldt nadrukkelijk dat hij de dag voordien was geboren. Zijn peter was Josephus Franciscus Lammeire (?), wat met- een zijn voornaam verklaart, en zijn meter Jacoba de Later'. Niemand verifieerde of zijn opzettelijk verkeerd opgegeven geboorteplaats, Armentieres, wel klopte. Het krijgen van die prijs was meer dan een heugelijk moment. Hij was er met reden fier op. Onmiddellijk bracht Suvee schriftelijk de Brugse academie op de hoogte. Per kerende post kreeg hij een felicitatiebrief en een uitnodiging om in Brugge gehuldigd te wor- den'. Naar aanleiding van die ontvangst op 16 oktober 1771 schonk het stadsbestuur hem zilveren kande- laren opgesmukt met het Brugse wapen en een dito ^ Dit schilderij (olieverf op doek, 244 x 190 cm) werd uitgevoerd door Jean-Jacques Bachelier en stelt Milon mosterdpot8. Een dergelijk geschenk was niet uitzon- van Crotona voor. Dublin, National Gallery of Ireland [Foto: Dublin, National Gallery of Ireland] • 52 I In en om de kunst I hulde, Suvee en het culturele Brugge onwaardig10. In ten van zijn vrouw Maria Coutteau en zijn dochter van het Brugse Vrije". Voor die instelling maakte Suvee feite hebben de stedelijke musea het zich behoorlijk Maria, die door Paul Jozef de Cock werden geschilderd. nog andere portretten. De Cock was verder ook di- gemakkelijk gemaakt door enkel schilderijen van Tussen De Cock en Suvee bestonden ongetwijfeld recteur van de academie ten tijde van Suvees tweede Suvee en tijdgenoten uit het depot van de eigen col- vriendschappelijke contacten. Suvee konterfeitte bij- huldiging. lectie te halen en zonder veel inspiratie op te stellen. voorbeeld De Cock in 1779 op een ovaalvormig doek Al de in het najaar 2007 tentoongestelde schilderijen Er werden er zelfs nog een paar vergeten, zoals het dat als een pendant met zijn zelfportret uit 1771 kan in het Groeningemseum zijn bij kunsthistorici en schilderij met een hoofd van een oude man dat hij doorgaan. Dit laatste schonk hij aan de academie naar Brugse belangstellenden voldoende bekend, want ze schonk aan de academie bij zijn ontvangst in 1771 aanleiding van zijn eerste ontvangst. En in 1784-1785 sierden jarenlang de fraai opgestelde bovenverdieping en het portret van de niet onbelangrijke architect en stond Paulus de Cock in voor de financièle regeling van de voormalige Sint-Franciscus-Xaveriuskapel die tekenleraar Emmanuel van Speybrouck (1726-1787). van de door Suvee uitgevoerde portretten van baron toen nog als museum was ingericht. Een vijftal jaar ge- Beide zijn vroege werken. Dit van Emmanuel van Jan-Karel Donckers (circa 1700-1780), schepen, en van leden moesten ze plaats ruimen voor een polyvalence Speybrouck kon worden aangevuld met de portret- Carolus de Gheldere (1706-1787), pensionaris, beiden culturele zaal passend bij de koele herinrichting van het museum. Onlangs merkte een snuggere Franse dame tijdens een rondleiding nog op: «A Roubaix on a transforms une piscine en musee, ici on a amènage un musee en piscine». Een specifieke lijn hebben we in de toch groots aangekondigde tentoonstelling Brugge — Parijs — Rome: Joseph Benoit Suvee en het neoclas- sicisme — de titel dekt helemaal de lading niet — niet gevonden, ook niet waarom twee monumentale kubussen het zicht in de Arentshuissalons beperken. Daar kon de tentoonstelling echter wel tot haar voile recht gekomen zijn. Veel uitleg was er ten andere niet te vinden. In de ooit voor de Vlaamse Primitieven gebouwde'kooromgang'— voor de gelegenheid nu zwart geverfd — hingen tekeningen en schetsen, waar- van de meeste kwalitatief niet relevant waren. Waarom dan hiertussen de studie (zwart en wit krijt op grauw papier, 52,5 x 42,5 cm) van het Kindje Jezus door Suvee voor zijn schilderij de Geboorte van Christus ontbreekt, is een raadsel. Deze tekening, die destijds aan Jozef Frans Ducq (1762-1829) werd toegeschreven, behoort nochtans tot de eigen stedelijke verzameling en kon gemakkelijk worden geconfronteerd met het geciteerde doek in de Koninklijke Musea voor Schone Kunsten in Brussel, dat mogelijk als een modello voor een groter schilderij kan doorgaan12. De sfeer in die ruimten was eng en mistroostig. In deze kapellen- krans werd de ruimte tot de helft herleid en aan de hand van een metalen buizen- en rekkensysteem herschapen tot een zichtbaar depot, dat nu met een zwarte wand is afgesloten. Ooit zal er wel iemand het lumineus idee hebben — alsof hij of zij het warm water heeft uitgevonden — om daar opnieuw de 'Vlaamse Primitieven'te tonen. De bijhorende catalogus bevat naast enkele weten- schappelijk gefundeerde artikels ook besprekingen van schilderijen van Garemijn en De Visch, die stilistisch tot de late barok of het rococo behoren. Deze werken hou- den in wezen geen verband met de (neo)classicisten, tenzij het de bedoeling was om de stijlevolutie aan te tonen, maar dan moesten ze een volledig overzicht ^ Kopie (olieverf op doek, 261 x 200 cm) door Josephus Suvee van het schilderij Milon van Crotona van Jean- van de schilderkunst brengen, wat vroeger in het Jacques Bachelier. Brugge, Groeningemseum Groeningemuseum wel degelijk gebeurde. Op de [Foto: Brussel, K.I.K.] I In en om de kunst I 53 ^ binnengeloodst te worden. In het Groeningemuseum liepen op dat ogenblik nog twee andere tentoonstel- lingen, waardoor de eigen collectie zich nog amper tot een zestal zalen beperkte en waardoor een zoektocht naar de geciteerde expositie noodzakelijk was. Onze hooggespannen verwachtingen eindigden in mineur en ontgoocheling. Het deed ons denken aan Suvee zelf, toen hij omwille van de ruzie en concurrentie met de al aangehaalde David uiteindelijk tijdens de zomer van 1794 een paar maanden in de gevange- nis Saint-Lazare belandde. Nadien, na het aantreden van het Directoire, kon hij zijn carriere in Parijs verder uitbouwen en bekleedde hij nog ettelijke belangrijke functies. En vooraleer hij definitief naar Rome afreisde om er de Acad6mie de France te leiden, kwam hij nogmaals terug naar zijn geboortestad.Then schonk hij AC ADE OAL L' als waardering aan de plaatselijke academie het zeer HAN C TIN/ P ortvwt; t, A4,4". A C 1`,tH ibrOci•t" interessante schilderij De ontdekking von de tekenkunst uit 1791 dat volledig baadt in een (neo)classicistische sfeer. Slechts een detail van dit langwerpig en verticaal gecomponeerde doek (267 x 131,5 cm) prijkt op de kaft van de catalogus, de affiche en het folderkaartje. Dit was misschien al een voorteken... Noten ' In 1985-1986 werd in het gemeentemuseum van Elsene de tentoonstelling 1770-1830 Om en rond het neo-classicisme in Belgiegeorganiseerd. De catalogus, samengesteld door Denis Coekelberghs en Pierre Loze, is nog steeds een standaardwerk in dit verband. W.H.J. Wea le, Catalogue du musee de l'Academie de Bruges, Brugge-Londen, 1861, p. 100 L.Trenard, Histoire de Lille. L'ere des revolutions (1715-1851), Toulouse, 1991, p. 174 4 R. Rosenblum, On a painting of Milo of Crotona, in: Essays in honour of W. Friedlaender, New York, 1965, pp. 147-151 D. Marechal, De nachten van Jospeh B. Suvee (1743-1807). De heilige Familie en andere nocturnes, in: Handelingen van het Genootschap voor Geschiedenis te Brugge, CXLIV, 2007, p. 250 Brugge, stadsarchief, doopregisters Sint-Salvators, 11, geen folio-aanduiding, 3 januari 1743.1n de registers staat zijn naam in het Latijn geschreven (Josephus), wat voor die tijd logisch is. Zie ook L. Devliegher, Suvee en het Frans Klassictsme (1 743- 1807), in: Handelingen van het Genootschap voor Geschiedenis te Brugge, XC111, 1956, p. 134 J.L. Meulemeester, Twee feestelijke huldigingen van kunstschilder Jozef Suvee in Brugge, in: Jaarboek 1991. Koninklyk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen, Antwerpen, 1991, pp. 201-202 Brugge, stadsarchief, stadsrekeningen Brugge 1771-1772, f 39v 7-Z (7) f 40r F. Van Mole, Lauweren, goud en zilver voor de primus, in: Onze Alma Mater, XXI, 1967, 3, pp. 166-196 Een kritiek op die tentoonstelling werd o.a. al geschreven ^ Afbeelding van het monument dat de Bruggelingen lieten plaatsen in het Pantheon in Rome als hulde aan door Lori Van Biervliet (Suvee-tentoonstelling (sic) in Brugge, in: Suvee, na diens overlijden in 1807, wat getuigt van een enorm respect voor deze kunstschilder Handelingen van het Genootschap voor Geschiedenis te Brugge, Brugge, Provinciale Bibliotheek CXLIV, 2007, p. 503-505) Brugge, rijksarchief, registers Brugse Vrije, 518, 14 mei 1784 [Foto: Oostkamp, J. Breyne] — 3 maart 1785, 91v. In verband met die portretten zie G. Gy- selen, Schilderijen uit het Patrimontum van het 'Brugsche Vrije' in het Gerechtshof te Brugge, in: Handelingen van het Genootschap tentoonstelling zelf waren de doeken van Garemijn en waarin diepgaand op de kwaliteiten van Suvee werd voor Geschtedenis te Brugge, XCV, 1958, pp. 25-58. Interessant De Visch ten andere niet aanwezig, wat nog meer be- ingegaan". Dergelijke slordigheden komen in dit boek is wel de opmerking dat van bepaalde portretten de hoofden werden ingevoegd. Sommigen geven hiervoor als verklaring denkingen oproept. Het marmeren beeld 0.-L.-Vrouw nog meer voor, zoals een tekening van Jean-Auguste dat die gedeelten door de Franse Revolutionairen werden uitgesneden en verminkt. Later zouden ze dan hersteld zijn met Kind van Jan-Robert Calloigne (1775-1830) stond Dominique Ingres (1780-1867) uit het Mus6e Bonnat in of vervangen. Vermoedelijk houdt dit echter verband met de wel tentoongesteld, werd in de catalogus afgebeeld, Bayonne die als een portret van Suvee is omschreven, bestelling aan Suvee die toen niet in Brugge verbleef en delen van het schilderij in Parijs vervaardigde. maar met moeite besproken. Die kunstenaar behaalde maar het helemaal niet is en Pierre Athanase Chauvin C. Van de velde, Stedelijke Musea Brugge. Steinmetzkabinet. Catalogus van de tekeningen, Brugge, 1984, deel 1, p. 118 en in Parijs de Romeprijs beeldhouwen en kreeg in (1774-1832) voorstelt. Bij zo'n prestigieus aangekon- D. Marechal, op. cit., p. 253-257 1807 eveneens een hulde in Brugge. Toen hield de digde culturele manifestatie verwacht de bezoeker Brugge, stadsarchief, fonds academie, nr. 89 en Brugge, stalls bibliotheek, nr. S263 secretaris van de academie, Olivier Roels, een toespraak ook ingeleid en min of meer rechtstreeks in de ruimten ^ 54 I In en om de kunst I BIBLIOTHEEK SAMENSTELLING GEERT SWAENEPOEL FILOSOFIE EN RELIGIE door diverse auteurs geschreven, veeleer is de gehuldigde Bonnard, Picabia en De Stahl over Spilliaert, De Keyser, zelf aan het woord. Ann Van Sevenant stelde een antho- Raveel en De Cordier. Een uitspraak van Bonnard: 'Er zijn logie samen uit het oeuvre van IJsseling en ging met de weinig mensen die kunnen kijken, die helemaal kunnen 11 Ignaas Devisch - Marc De Kesel (red.) leermeester in gesprek over verwondering, dankbaarheid, kijken. Als ze konden kijken, zouden ze meer begrijpen van onthechting en vertrouwen. De grondvragen van de wijs- de schilderkunse. [en ding is zeker: Dewulf kan kijken. En Fundamentalisme face to face. Klement / Pelck- begeerte zijn altijd dezelfde, al worden ze telkens enigszins wat meer is: hij kan er ook over schrijven. Zijn discours is mans, Kampen, 2007, 184 p. 19,95 C. antlers benaderd. Vanuit de verwondering en het onder- leesbaar. Klare taal, met een dichterlijk randje. Goede be- Fundamentalisme gelds als de grootste bedreiging voor de vragen van wat niet vanzelfsprekend is, wijzen filosofen schouwingen over kunst luisteren nauw. Dewulfs innerlijke politieke en maatschappelijke orde. op wat voorbij het onmiddellijk bruikbare ligt. Ze stellen gehoor werkt wat dat betreft optimaal. Hem lezen, is dan Dat voorlopig niets erop wijst dat het fundamentalisme vragen over het waarom van de dingen, of zoals Socrates al ook thuiskomen in de kunst waarover hij schrijft. Al kijkend vermindert, maakt de bedreiging alleen maar erger. Is het wist: een leven dat zichzelf niet ondervraagt, is geen mens- en zoekend komt hij tot'waarheden'als:'Nergens is immers Westen te tolerant geweest en zijn het democratische en waardig bestaan. het risico op louter bevalligheid zo groot als in de loutere multiculturele project aan het einde van hun Latijn geko- [Emmanuel Van Lierde] abstractie. Daar dreigt de zelfverheerlijking van de verf:Een men? Hoog tijd om de uitdaging met het fundamenta- gedachte om minutenlang op te kauwen. Toch beseft De- lisme aan te gaan, het fenomeen grondig te bestuderen wulf hoe relatief uitspraken over kunst als de voorgaande en wegen te zoeken naar een open samenleving voorbij Bart Mesotten wel zijn. Zo last hij in zijn beschouwingen geregeld de tus- het fundamentalisme. De tien auteurs van Fundamenta- lisme face to face doen alvast een stap in die richting en Valse profeten. Honderden Bijbelse woorden en senzin Idenk ik' in, en dat is heus geen dooddoener om zijn belichten vanuit diverse invalshoeken dat doorgedreven uitdrukkingen te gast in het Nederlands. Altiora, eigen 'serieux' naar de lezer toe te ondermijnen. Hij m6ent traditionalisme. Voor Marc De Kesel is dat extreme anti- Averbode, 2007, 644 p. 36,50 C. het. Naar aanleiding van de schilderijen van Raveel laat hij modernisme tegelijk een typisch modern fenomeen. De Naast een geloofsboek is de Bijbel ook een van de hoog- zich trouwens ook ontvallen: 'En dichter dan in de buurt fundamentalist gebruikt immers de moderne technieken tepunten uit de wereldliteratuur. In die zin oefende dat komen woorden nooit: Daarvoor moet je dus dichter zijn: om zijn boodschap te verspreiden en om wat voor hem heilige boek een grote invloed uit op de cultuur in het om te beseffen dat elke onderneming in woorden bij voor- heilig is, aan anderen op te dringen, schrijft ook Ignaas algemeen en op de taal in het bijzonder. Vooral de verta- baat gedoemd is te mislukken. Naderingen is dienaangaan- Devisch. De islamitische jihad hangt volgens Sami Zemni lingen van de Bijbel in de taal van het yolk onder invloed de een hèërlijke mislukking. en Marlies Casier nauw samen met de globalisering en de van de Reformatie verrijkten de volkstaal met tal van spreu- [Patrick Auwelaert] groeiende nabijheid van culturen. Te moeten zien dat het ken en uitdrukkingen. Voor het Nederlandse taalgebied Westen de wereld uitbuit en baadt in luxe, wekt de woede was de Statenvertaling van 1736 van onschatbare waarde, U A. Van Ruyssevelt en F. Schrevens (red.) op van de vele arme moslims in het Midden-Oosten. Al te maar ook recente vertalingen lieten hun sporen na. Zo gemakkelijk wordt bij fundamentalisme aan de Islam ge- blijkt uit de exegetisch-taalkundige studie van de Nach- Zoo beeldig. Wandelen langs beelden en gebou- dacht. Toch bestaat dat fenomeen in alle godsdiensten en wirkung van de Bijbelse geschriften in onze taal, waarin wen van ZOO Antwerpen. Uitg. Mas, Erfgoedcel en ideologiedn. Zo heeft Evert van der Zweerde het over het Bart Mesotten aantoont dat 'honderden Bijbelse woorden KMDA, Antwerpen, 2007, 204 p. €20,00 traditionalisme in de Russisch orthodoxe kerk en licht Henk en uitdrukkingen te gast zijn in het Nederlands. Die woor- ledereen weer dat op het do- Oosterling het fundamentalisme van moderne vertogen den en gezegden gingen een eigen leven leiden, kregen mein van de zoo in Antwerpen toe. Dat vooral onze westerse politiek, ons rechtssysteem vaak nieuwe betekenissen, maar Mesotten plaats ze in zijn een uitgelezen verzameling beel- en de tolerantie door het fundamentalisme worden be- woordenboek terug in hun oorspronkelijke context. Net den staan en dat ook bepaalde dreigd, blijkt uit de andere bijdragen van Dirk De Schutter, zoals in zijn vorige woordenboek Van aalmoes tot Zwitserse gebouwen ervan meer dan Remi Peeters, Marc Schuilenburg en Patrick Loobuyck. Dit garde (2004), waarin hij de etymologie en betekenis van onze aandacht verdienen. Deze is duidelijk een boek dat voert naar een beter begrijpen duizend woorden rond religie toelichtte, bespreekt de nor- historische monumenten, die lo- van onszelf en de ander. bertijn van Averbode in alfabetische volgorde van aalmoes gischerwijze wel allemaal in ver- [Emmanuel Van Lierde]tot zweet — van 'Als je aalmoezen geeft, bazuin dat dan band met deze dierentuin kun- niet rond' (Mt. 6,3) tot 'In het zweet uws aanschijns' (Gen. nen worden gebracht, werden nu 3,19) — de geijkte begrippen en spreekwoorden. De clas- geInventariseerd en beschreven. U Samuel Usseling & Ann Van Sevenant sicus die zich toelegde op de Japanse versvorm haikoe en Ook wordt aandacht gevraagd voor de geschiedenis van steeds meer etymologische studies ondernam, blijkt met de zoo. Verschillende auteurs werkten aan deze publicatie Wat zou de wereld zijn zonder filosofie? [Int. dit Bijbelse citatenboek tegelijk een degelijke exegeet en mee: Antoon Van Ruyssevelt, Fernand Schrevens, Ramsey Jacques De Visscher], Klement / Pelckmans, Kam- taalkundige te zijn, die speurt naar de diepere betekenis Nasr, Giovanni Visini en Frank Herman. Het fraai uitgegeven pen, 2007, 176 p. 17,95 C. van woorden. Zo helpt hij alvast 'de Babylonische spraak- logek is verder rijkelijk verlucht met foto's uit de oude doos, Filosofen worden ervan ver- verwarring' uit de wereld. maar uiteraard ook met recent beeldmateriaal opgenomen dacht iets nutteloos te doen en [Emmanuel Van Lierde] door kunstenares Karin Borghouts. De aandacht ligt Kier maar wat te filosoferen, merkt niet op de dieren, wel op de kunstwerken. De inhoud en Jacques De Visscher op in zijn het fotomateriaal geven ons meteen een beeld hoe door voorwoord bij het boek Watzou de jaren keen een visie werd ontwikkeld over het park en de wereld zijn zonder filosofie? In BEELDENDE KUNST hoe door de geschiedenis werd omgegaan met het wel- kringen waar nut en rendement zijn van de dieren. Leuk is ook dat de indeling gebeurd is centraal staan, heeft De Vis- scher, net als alle filosofen, meer II Bernard Dewulf aan de hand van een wandeling, waardoor ieder plekje kan worden ontdekt. Bij het boek hoort ook een los blad als een dan eens de vraag gekregen: Naderingen: kijken en zoeken naar schilders. Uit- wandelgids door het domein. Waartoe client dat filosoferen? geverij Atlas, Amsterdam/Antwerpen, 2007, 223 p. [Jean Luc Meulemeester] Die vraag is niet in een hand- €19,90 omdraai te beantwoorden, daar Zes jaar na Bijlichtingen (2001) verschijnt van dichter- is een heel essay voor nodig, zoals uit dit boek blijkt. De journalist Bernard Dewulf (1960) opnieuw een bundel U Umberto Eco (red.) auteurs willen daarmee de niet-filosoof inleiden in wat filo- met kunstbeschouwingen. Zelf gewaagt de auteur in het sofie is, al kan ook de filosoof door de herkenbaarheid van 'Woord vooraf' van 'toenaderingspogingen' Hij onder- De geschiedenis van de lelijkheid. Bert Bakker, wat wordt beschreven, aan de lectuur veel plezier beleven. Amsterdam, 2007, 455p.€ 35 neemt ze 'in het voile besef dat de blik bodemloos is, en Tegelijk oogt het boek als een huldeboek voor Samuel Us- Na De geschiedenis van de schoonheid uit elke toenadering een omhelzing van de afstand' Dewulfs seling. Tot tien jaar geleden doceerde hij Moderne en He- 2004 stelde Umberto Eco nu De geschie- toenaderingspogingen nemen in het boek verschillende dendaagse wijsbegeerte aan de Leuvense filosofiefaculteit. denis van de lelijkheid samen. Lelijkheid en vormen aan: essays, gesprekken, reisverhalen. Naderingen Voor velen in ons taalgebied was hij een leermeester in de schoonheid worden meestal als elkaars bevat 17 bijdragen over schilders en een essay over 'het filosofie, die het denken van Martin Heidegger en Jacques tegengestelden voorgesteld, al hoeft het grootste schilderij': de zee. Zowel dode als levende, bin- Derrida toegankelijk maakte. Toch is dit huldeboek niet niet zo te zijn dat het lelijke een tekort aan nen- als buitenlandse kunstenaars komen aan bod: van I Bibliotheek I 55 ^ of het tegendeel van het schone is. Aan het lelijke op zich von uitgave over de romaanse kunst langs de wegen naar reeks Met het hoofd onder de arm brengt een cultuurhistori- zit eveneens iets fascinerends. We willen het gezien heb- dit bedevaartsoord. Het is zoals de folder het aankondigde sche blik op de Livinusverering in Sint-Lievens-Esse en Sint- ben, ook als het ons met huiver vervult. In een esthetiek van tegelijk een lees- en kijkboek met ruim driehonderd zwart- Lievens-Houtem. Het gaat in op de folklore, de geschiede- het lelijke wordt de lelijkheid om de lelijkheid gewaardeerd wit foto's. De schrijver is een kenner van de pelgrimstocht: nis, het kerkelijk patrimonium en de artistieke overlevering en bijgevolg kan dat lelijke - dat in normale omstandig- Adriaan De Roover, pseudoniem van F.A. De Rooy die tien- met betrekking tot de heilige Livinus. Deel twee is gewijd heden onze afkeer oproept - in een kunstwerk zelfs mooi tallen voordrachten over dit onderwerp in Vlaanderen gal aan de verschillende kunstprojecten waarmee de 1.350ste worden. Dat bewijzen zowel de illustraties die van deze Hoewel het boek een losse kaart met de aanduiding van verjaardag van de legendarische Livinus werd herdacht: uitgave een prachtig mooi boek maken, als de teksten van de diverse sites bevat, is het werk geen toeristische gids de meditatietuin van Philippe Van (sacker, het project 'ze- kunstenaars en filosofen over dat thema die Eco in dit boek met een beschrijving van de to bezoeken plaatsen. De au- ven weken republiek' in de kerk met ruimtelijke ingrepen bundelde. Toch maakt een schone weergave van het afsto- teur koos voor moor dan vijftig hoofdstukken die verschil- van Honore d'O, het nieuwe altaar en de nieuwe lezenaar telijke de lelijke realiteit niet mooi. Kunst maakt de realiteit lende aspecten van de romaanse kunst belichten en vraagt van designer Hans de Pelsmacker, de tentoonstelling van niet mooier, wel draaglijker. Lelijkheid is net als schoonheid vooral aandacht voor de iconografie en symboliek. In die Etienne Van Doorslaer - Dom Maur, de creatie'untitled'van allesbehalve een eenduidig begrip. Daarom is het goed zin is de titel wat misleidend omdat we aan de hand van Matthieu Ronse en de nocturnes op muziek van Koen Se- dat de semioloog Umberto Eco de gekozen kunstwer- deze uitgave - soms met een eigen interpretatie van de verens en met een poetische reflectie van Patrick Latour bij ken duidt en een rangorde aanbrengt in de vele soorten schrijver - kunnen kennis maken met de romaanse kunst het schilderij 'De marteling van de heilige Livinus' van Pie- slechtheid, sadisme en satanisme. Eco combineert daarbij en dito wereld in zijn ruimste zin. ter-Paul Rubens. Het laatste deel in de reeks Met het hoofd de historische met de thematische indeling.We vinden het [Jean Luc Meulemeester]onder de arm werd een verslagboek met vooral foto's van lelijke vooral in kunstwerken over het lijden van Christus en de verschillende activiteiten, maar ook met reacties van de over martelaren, over de duivel en de hel, over monsters deelnemers en tekstfragmenten uit de artikels die de pers en heksen, misgeboorten en opengesneden lijken, zieken Ria De Boodt & Ulrich Schafer aan dat evenement besteedde. Radio 2 Oost-Vlaanderen en decadenten, carnaval en kitsch. Die thema's tonen aan maakte bij de Livinusfeesten een luisterspel De mijter van Vlaamse retabels. Een internationale reis langs laat- dat het lelijke zich niet alleen in de natuur voordoet, maar Livinus dat als toemaatje bij de drie boeken op cd wordt middeleeuws beeldsnijwerk. Davidsfonds, Leuven, ook in de geestelijke wereld. Dat verklaart meteen de con- aangeboden. Een aloude geloofstraditie laat op die manier 298 p. € 64,50 notatie van het schone met het goede en van het lelijke nog altijd sporen na in onze kunst en cultuur. In de late middeleeuwen ge- met het moreel kwade. Maar omdat braaf zijn geen deugd [Emmanuel Van Lierde] noot de laatmiddeleeuwse is, genieten we toch van die lelijke prentjes. Vlaamse retabelkunst in- [Emmanuel Van Lierde] ternationale bekendheid. inHugo Vanermen, Hedwig Zeedijk & Vooral Brussel, Antwerpen Carine Cuypers Charles Dumas en Leo Endedijk en Mechelen genoten aan- zien als topproducenten van Fiamminghi in Rome. Vlaamse voetsporen in de Meesters en molens. Van Rembrandt tot Mondriaan. retabels. De kwaliteit van het Eeuwige Stad. Davidsfonds, Leuven, 2007, 320 p. Uitg. Waanders Uitgevers, Zwolle, 2007, 28 x 23 beeldsnijwerk en de poly- € 24,5 cm, 232p. 24,95€ chromie waren voortreffelijk; Al eeuwen oefent Rome eon grote aantrekkingskracht op Tot 28 mei 2007 lisp in het Noordbrabants Museum in de scenes uit het leven van de reiziger uit. De reisgidsen die over Rome verschenen zijn 's-Hertogenbosch een tentoonstelling over molens. Mo- Christus, Maria of een heilige kunnen dan ook moeiteloos een bibliotheek vullen. Initi- lens Koren bij Nederland, net als kaas, klompen en tulpen. levendig en vol anekdotiek atiefnemer Hugo Vanermen, de rector van de Koninklijke 1200 exemplaren hebben de Land des tijds getrosteerd. en emotie. Al deze factoren Belgische Kerk en Stichting San Giuliano dei Fiamminghi, Destijds waren ze van groot belang, waren ze de motor van maakten van deze houten altaarstukken objecten die tot tekstschrijver Hedwig Zeedijk, correspondents voor de VRT de economische, culturele en maatschappelijke ontwikke- ver over de grenzen gegeerd waren. Uitgeverij Davidsfonds in Rome en Carine Cuypers, fotografe, vonden toch nog ling van dit land: drassige gebieden werden erdoor droog publiceerde afgelopen najaar een kijk- en leesboek over de een originele invalshoek voor hun Romeboek. In hun the- bemaald, boomstammen werden erdoor gezaagd, ze laatmiddeleeuwse Vlaamse retabelkunst. De auteurs schet- matische stadsgids stippelen zij zestien meestal korte wan- maalden graan, sloegen olio, verwerkten klompen, hielpen sen in hun boek in Lien hoofdstukken ondermeer de histo- delingen uit langs plaatsen en monumenten waar sporen bij het maken van papier... Bij de tentoonstelling hoort rische context, de kunstenaars, ambachtslieden en gilden, to vinden zijn van de zgn. Vlaamse schilders, een rijk geThustreerde catalogus die een overzicht biedt de gebruikte technieken, de handel in retabels, de kopers beeldhouwers en andere kunstenaars die vanaf de vroege van de uitbeelding van molens in de Nederlandse kunst en opdrachtgevers, de iconografie. Ook de restauratie komt 16e eeuw naar Rome trokken. Soms waren het kunstenaars vanaf Rembrandt tot Mondriaan. Het is dus een iconogra- aan bod. De voetnoten volgen na elk hoofdstuk; het boek wier werk het culturele werelderfgoed behoort. Denk maar fisch-thematisch boek dat ingeleid wordt door een artikel wordt afgesloten met een bibliografie en een inventaris aan Bruegel of aan Rubens of Van Dijck Heel dikwijls gaat over de herkomst en de functie van de molens, geschreven van Vlaamse retabels. Het formaat van de afbeeldingen het om werk van mindere goden. Maar ook dat levert soms door Leo Endedijk. Het grootste deel van de catalogus be- doet niet altijd recht aan de monumentaliteit van de afge- verrassende resultaten op. De teksten zijn bondig en infor- staat uit de bespreking van bijna 150 schilderijen, tekenin- beelde retabels. De keuze om eon overvloed aan retabels matief en worden aangevuld en afgewisseld door duide- gen, aquarellen, etsen en gravures met voorstellingen van aan bod to laten komen is daar wellicht debet aan. Toch lijke kaartjes, kaders met praktische informatie, grondplan- molens. Tientallen kunstenaars werden inderdaad in de blijft Vlaamse retabels. Fen internationale reis longs laatmid- nen en veel foto's. Fiamminghi in Rome wordt afgesloten loop van de eeuwen geInspireerd door het landschap of deleeuws beeldsnijwerk een fraai koffietafelboek over een door een bibliografie en een lijst van de vermelde Vlamin- een stadsgezicht met wind- of watermolens. Het gaat daar- aspect van onze kunstgeschiedenis dat ten onrechte altijd gen. Op de uitvouwbare omslag vind je overzichtskaarten. bij soms over beroemde meesters, zoals Rembrandt die wat in de schaduw van de schilderkunst is blijven staan. De lay-out is duidelijk schatplichtig aan de bekende Kapi- trouwens zelf zoon van een molenaar was. Ze verbonden [Geert Swaenepoel] tool Reisgidsen. Een originele gids, die de lezer meevoert de stoere kracht van de molen dikwijls met het idyllische naar soms onbekende plekjes of een nieuw facet toont van van het vlakke land. Doze uitgave biedt in elk geval een overbekende monumenten. Het boek is vooral geschikt schitterend overzicht van Noord-Nederlandse kunstenaars Met het hoofd onder de arm. Academia Press, voor wie de stad reeds eerder bezocht heeft. die bekoord werden door dit onderwerp en ons meteen Gent, 2007, 3 geillustreerde delen: 496p. + 70p. + [Geert Swaenepoel] unieke panoramische gezichten bezorgen. 208 p. en cd De mijter van Livinus, 50 E. [lean Luc Meulemeested Van 22 april tot en met 19 augustus 2007 vonden in het Oost-Vlaamse Sint-Lievens-Esse en Sint-Lievens-Houtem de Livinusfeesten plaats. Dat volkse en feestelijke gebeu- ARCHITECTUUR Ad. De Roover ren doet zich slechts om de vijftig jaar voor en dus haalden beide gemeenten alles uit de kast om van die feesten lets Ontmoeting met de romaanse kunst langs de Lieven Ascoop (red.) groots to maken. Vertrekkend vanuit de aloude verering wegen en zijwegen naar Santiago de Compostela. voor de heilige Livinus - volgens legenden een lerse missi- 150 jaar Sint-Annakerk Gent. Een kerkgebouw en Vlaams Genootschap van Santiago de Compostela, Mechelen, 2007, 304 p. € 28, 00 onaris die onze streken kerstende, bisschop van Gent werd zijn bestemming: zorgen voor heden en toekomst. en die met uitgerukte tong door onthoofding de martel- Kerkfabriek Sint-Anna, Gent, 2007, 202 p. 10 €, Over de pelgrimstocht naar Santiago de Compostela dood stierf- werd als rode draad door alle activiteiten keen bestellen via 09/225.97.67 of mieroos@mail.be. voor de eeuwige marteling gekozen. Internationale gasten Toen besloten werd de voordrachten van de vieringen bestaat al een uitvoerige lite- zoals de Zuid-Vietnamese Kim Phuc - het meisje dat we- bij het 150-jarig bestaan van de Gentse Sint-Annakerk to ratuurlijst, ook in het Neder- reldberoemd werd met de foto waarop ze in paniek na een bundelen, kozen de samenstellers van het gedenkboek er lands. Ook het Kunsttijdschrift napalmbombardement wegrende - en de Rus Alexander bewust voor niet bij het verleden to blijven hangen. Met Vlaanderen heeft er eon Ogorodnikov die jarenlang in de Goelag verbleef, getuig- diverse bijdragen over de (her)bestemming van kerkge- themanummer over uitge- den als levende iconen van die eeuwige marteling. Uit de bouwen werpen ze tegelijk een blik in de toekomst. Daar- bracht. Allerlei aspecten van eigen contreien werden pastoor Van Volcxem en de Vlaam- mee stijgt het boek 150 jaar Sint-Annakerk Gent uit boven de geschiedenis, de kunst se missionaris Serge Berten vanuit datzelfde thema belicht. zijn lokale karakter en roept het op tot een dringend debat en de religieuze betekenis Die grandioze Livinusfeesten met voordrachten, concerten, over de toekomst van kerkgebouwen. Voor de bisdommen ervan werden tot nu toe fists- en wandeltochten en religieuze activiteiten zoals een zijn parochies in de eerste plaats gemeenschappen van ruimschoots toegelicht. Nu speciaal gecomponeerde Livinusmis leidden tegelijk tot de mensen die samenkomen rond het Woord van God. Niet verscheen een vlot geschre- uitgave van drie boeken en een cd. Het eerste boek in de de kerkgebouwen op zich zijn belangrijk, maar wel wat in • 56 I Bibliotheek I en rond zo'n gebouw gebeurt. Die visie staat in contrast misstap was maar gewoon paste in Elsschots politieke ge- is in Papieren moorden kan het boek bestellen via vanden- met het standpunt van de burgerlijke overheden. Zij ma- dachtegoed. Zijn uitgangspunt is dat Elsschot en enkele brouckechris@hotmail.com ken zich zorgen over de gebouwen. Dat heeft niet alleen van zijn belangrijkste romanpersonages eigenlijk underco- [Geert Swaenepoel] met financiering en subsidiéring te maken, ze zijn evenzeer ver flaminganten waren. lk kan hem daarin een heel eind begaan met de religieuze, cultuurhistorische en identiteits- volgen maar Kier en daar moet De Ridder toch te hard bepalende waarde van kerkgebouwen. Kerken slopen is wringen om de feiten in zijn kraam te doen passen. Zo be- . dan ook geen optie voor de Oost-Vlaamse gouverneur of strijdt hij de opvatting dat Lijmen 'een genadeloze parodie Moedig Voorwaarts. Brieven aan Bert en Netty de voor de Gentse burgemeester. Het zoeken naar neven- of op de reclamewereld'of'een uitvergroting van de mens die Groot 1971-1997. Bezorgd door Nop Maas, L.J. herbestemmingen die aansluiten bij de oorspronkelijke als een wolf is voor zijn medemens'zou zijn, zoals tot nu toe Veen, Amsterdam, 2007, 559 p. € 34,90 bedoeling en met respect voor de voormalige sacrale be- op gezag van vooral Nederlandse critici als Jan Greshoff en Gerard Reve heeft in zijn carriere verscheidene uitgevers tekenis, vraagt bovendien een grondig overleg met alle Menno ter Braak wordt aangenomen. Volgens De Ridder versleten. Zelf schreef hij hierover: 'Ik heb het altijd een betrokkenen. Naast kerkelijke en burgerlijke overheden is het echter geen toeval dat Boormans slachtoffers bijna beetje moeilijk met mijn uitgever(s) gehad. lk heb iemand komen ook andere invalshoeken in het boek aan bod. Zo allemaal uit de katholieke, Franstalige bourgeoisie komen. nodig, een mens bedoel ik, naast een goed contract en bespreekt architect Marc Dubois naast Belgische voorbeel- Daarvoor heeft hij heel wat overtuigende argumenten, die goede verkoopcijfers' Deze ideale combinatie bleek in de den twee geslaagde internationale herbestemmingen. De bovendien blijk geven van een gedegen kennis van de praktijk moeilijk te vinden. Reyes beroemde debuutroman San Fernandokerk in Madrid werd een bibliotheek en de Vlaamse geschiedenis. Maar de belangrijke uitzondering in De Avonden verscheen in 1947 bij De Bezige Bij, maar de Maastrichtse dominicanenkerk een boekhandel. Die laat- Lijmen, mevrouw Lauwereyssen, is een eenvoudige, boven- auteur stapte vrij snel over naar Geert van Oorschot. Na ste verbouwing won De Lensvelt de Architect Interieurprijs dien manke, Vlaamse vrouw. Hoe de lepe Boorman, wiens oneinigheid met deze gedreven uitgever kwam hij in 1971 2007 (zie www.merkx-girod.n1). Die herbestemmingen tot hele lijmonderneming volgens Matthijs de Ridder haast tot onder de hoede van Johan Polak. Then deze om persoon- ruimtes voor boeken en stilte zijn zinvoller dan leegstand in het absurde op een flamingantische ideologie gestoeld lijke redenen de roman lk Had Hem Lief niet kon uitgeven, die uiteindelijk leidt tot vernietiging. is, deze kapitale en ronduit domme fout kon maken, blijft wendde Reve zich tot Elsevier. Daar kreeg hij te maken [Emmanuel Van Lierde] onduidelijk. Het haalt niet de hele theorie onderuit maar met Bert de Groot. Met hem zou hij meer dan vijfentwintig het is toch een zwak punt in De Ridders interpretatie van jaar intensief samenwerken. Aanvankelijk gaven Polak en de roman. Er lijkt me ook een discrepantie te bestaan tus- Elsevier het werk van Reve samen uit: de mooie gebon- LITERAIR ESSAY sen het 'communisme'dat Elsschot in Tsjip zou belijden en den editie werd gemaakt door Polak, terwijl Elsevier de de uitgesproken bourgeois levensstijl van Alfons De Ridder paperback uitbracht. In 1978 kwam het tot een breuk tus- (alias Willem Elsschot). Zoals het een goed essay betaamt, sen Reve en Polak. Een jaar later stapte Bert de Groot over Bart Slijper biedt De Ridders Aan Borms dus voer voor boeiende dis- naar het Kluwerconcern om daar de literaire uitgeverij cussies. Veen nieuw leven in te blazen. Reve volgde De Groot niet, Van alle dingen los. Het leven van J.C. Bloem. Hier en daar laat De Ridder een feitelijk steekje vallen. Zo maar hij gunde Veen wel de uitgave van zijn brievenboe- De Arbeiderspers, Amsterdam, 2007, 390 p. € 34,95 leest hij in Van Ostaijens slogan 'Vive Max / Vive Mercier ken, waarvan Brieven aan Wimie (1980) het eerste was. Toen De dichter J.C. Bloem werd in mei 1887 geboren als zoon / Vive / Martel', in Max wel de Brusselse burgemeester uitgeverij Elsevier besloot haar literaire fonds te verkopen, van een burgemeester. Zijn jeugd bracht hij door in Ouds- Adolphe Max (maar niet de Duitse rijkskanselier Max von werd L.J. Veen in januari 1987 de officide uitgever van hoorn, een idyllisch dorpje in Zuid-Holland. De herinnering Baden), in Mercier wel de kardinaal (maar niet het cham- Reve. De Groot reageerde opgetogen: 'Ik ga zingend en aan deze gelukkige periode van zijn leven zou Bloem al- pagnemerk) en in Martel niet de Frankische vorst (maar wel dansend door de straten' Reve had in hem zijn meest idea- tijd blijven koesteren. Op zijn vijftiende werd hij getroffen het cognacmerk, dat overigens 'Martell' gespeld wordt). le uitgever gevonden. In tegenstelling tot Van Oorschot en door een sonnet van Jacques Perk en begon hij gedichten Voorts zou het bij wet verboden moeten worden dat uit- Polak had De Groot geen grote literaire pretenties; hij zag te schrijven. Eind 1910 debuteerde hij met twee verzen in gevers boeken als het onderhavige zonder persoonsna- het dus ook niet als zijn roeping de grote schrijver Reve te het tijdschrift De Beweging. Zijn eerste bundel, getiteld Het menregister op de markt brengen. Hij was zonder twijfel een uitgekookte zakenman, Verlangen, verscheen in 1921. Er zouden nog acht bundels [Manu van der Aa] maar in zijn eenvoud en eerlijkheid wist hij tegenover Reve volgen. Samen vormen ze een beperkt, maar zuiver en precies de juiste toon te vinden en hij speelde vol overgave fijnzinnig oeuvre. Bloems Verzamelde gedichten bestaan uit een kleine 160 gedichten. Behalve het onbestemde, U Chris Vandenbroucke het Reviaanse spel mee. Daarvan getuigen de honderden aan hem gerichte brieven van de volksschrijver. Deze gaan onvervulde en onvervulbare verlangen verwoorden ze Papieren moorden. Een encyclopedisch lexicon van in de eerste plaats over voor de hand liggende zaken als op indringende wijze het menselijke tekort. Van de verza- de Vlaamse misdaadliteratuur. Chris Vandenbrouc- contracten, boekproducties en verkoopcijfers. Helaas zijn melbundel zijn sinds de dood van de dichter in 1966 ruim ke, Kortrijk, 2007, 300 p. € 22,95 alle geldbedragen vervangen door drie sterretjes. Waarom 50.000 exemplaren verkocht. Daarmee behoort Bloem tot Van de Kortrijkse bibliothe- de lezer deze financièle gegevens niet mag weten, is niet de meest populaire dichters van ons taalgebied. caris Chris Vandenbroucke duidelijk. In de uitgave is nergens vermeld op wiens gezag Bloem leefde in, door en voor de literatuur. De enige ambi- verscheen in eigen beheer ze zijn geschrapt.Verder bevatten de brieven vele persoon- tie in zijn bestaan was de poèzie. Een maatschappelijke car- Papieren moorden. Het boek lijke ontboezemingen en talrijke voorbeelden van de le- riére heeft hij nooit gewild. Maar er moest wel geld worden bevat naast een gebald gendarische Reviaanse humor en ironie, zoals een schitte- verdiend. Dus sleepte hij zich wanhopig van het ene baan- historisch overzicht van de rend verslag van een bezoek aan Lourdes (p. 391-396). Ook tje naar het andere, terwijI hij aan boeken en drank meer Vlaamse misdaadliteratuur geven ze inzicht in de ontstaansgeschiedenis van romans uitgaf dan er aan inkomsten binnenkwam. Daardoor ging ook een lexicon waarin meer als Een Circusjongen, Oud En Eenzaam, Moeder En Zoon en hij zijn leven lang gebukt onder schulden. Zijn indolentie dan 200 auteurs worden Bezorgde Ouders. De antwoordbrieven van De Groot zijn in en drankzucht zijn legendarisch en hebben aanleiding geportretteerd en ruim 700 deze uitgave niet opgenomen, maar wel door Nop Maas gegeven tot tal van vermakelijke anekdotes. Over Bloem boeken aan bod komen. Het gebruikt in zijn voortreffelijke commentaar. zijn eerder twee biografische schetsen gepubliceerd. Slij- historisch overzicht over- [Dick van Vliet] per heeft deze en de verdere literatuur over de dichter en spant 80 jaar geschiedenis de bewaard gebleven documenten bekwaam verwerkt in van het Vlaamse misdaad- een doorlopend verhaal, maar tot verrassende of nieuwe verhaal waarbij niet alleen inzichten is hij niet gekomen. Daarvoor is hij is teveel aan LITERAIR PROZA de belangrijke figuren belicht de buitenkant blijven hangen. En voorzover er verklaringen worden, maar ook aandacht besteed wordt aan stijlen en en interpretaties worden gegeven, zijn die voor het groot- stromingen. De auteursportretten en hun misdaadverha- Marc Reugebrink ste deel aan de bestaande literatuur over Bloem ontleend. len worden verlucht met covers van de boeken en gestof- Naar eigen zeggen ging het de biograaf om de centrale feerd met citaten uit besprekingen van bekende recensen- Het grote uitstel. Meulenhoff, Amsterdam, 2007, vraag `wie was Bloem?' (p. 329), maar nergens in deze on- ten en de persoonlijke beoordeling van de samensteller. In 308 p. €19,95 derhoudende biografie krijgt de lezer het gevoel dat Slijper afzonderlijke hoofdstukken wordt aandacht besteed aan Her grote uitstel. Een toepas- tot de kern van Bloems persoonlijkheid is doorgedrongen. jeugddetectives en stripdetectives, aan vertalingen en ver- selijkere titel kon schrijver, Helaas ontbreekt ook een duidelijke plaatsbepaling van de halenbundels, aan film en tv-detectives, prijzen of awards, dichter en essayist Marc Reu- dichter Bloem in de literatuur van de twintigste eeuw. kritieken waarin uitspraken worden gedaan over het genre, gebrink (1960) niet bedenken [Dick van Vliet]twee West-Vlaamse spionnen. Het boek wordt afgesloten voor deze Bildungsroman met een bibliografie waarin 723 Vlaamse misdaadromans waarin de onzekere jonge- Matthijs de Ridder worden genoemd en benoemd. Vijftien jaar lang heeft de man Daniel Winfried Rega in auteur aan dit boek gewerkt. Een echte 'tour de force' die de woelige jaren zestig op Aan Borms. Willem Elsschot, bij Chris Vandenbroucke in goede handen is: hij komt niet zoek gaat naar zowel zijn po- een politiek schrijver. Essay. alleen als beroepsmatig elke dag met misdaadliteratuur in litieke als persoonlijke identi- Meulenhoff/Manteau, Am- aanraking, maar recenseert al 20 jaar voor NBLC / Biblion teit en deze maar al te graag sterdam/Antwerpen, 2007, en Boekengids / Leesldee en Leeswolf. Papieren moorden Is op de lange baan schuift. In 232 p. € 18,95 zonder meer een aanwinst voor elke lezer die in het genre het eerste deel `Che'wordt de 1(111 BO vtiss In dit essay probeert Matthijs de van de misdaadliteratuur geInteresseerd is. Een boek dat 'hippie' Rega vernederd door Ridder hard te maken dat het om- ook een regelmatige update verdient! Wie geInteresseerd zijn burgerlijk ingesteld streden gedicht 'Aan Borms'geen Mireille. Ze kan maar geen Bibliotheek 57 ^ begrip opbrengen voor Rega's rechtvaardigheidsgevoel nieuze omgang met verschillende tijdsniveaus die subtle' pen opbouwen met al haar talent, haar wilskracht en haar en zijn band met de arbeiders. Verder verwijt ze hem en- door kleine verwijzingen met elkaar verbonden zijn. Op die gedurfde inzichten. Hierbij staan Wies' architectonische kel geinteresseerd te zijn in haar lichaam en, in plaats van manier helps hij de lezer de structuur te volgen en bouwt opvattingen haaks op die van de Duitse einzelganger Mies begeerte na te streven, enkel uit te zijn op een seksuele es- hij druppelsgewijs een grote spanning in het boek in. De van der Rohe (1886-1969) voor wie bouwkunst niet het capade. Egocentrisch als 'amazone' Mireille is, stelt ze haar lezer dreigt zelfs verslaafd te raken aan dit heerlijke relaas voorwerp van intellectuele speculatie is, maar uitsluitend dressuurwedstrijden boven Rega en verbiedt ze hem tel- van het alledaagse. Siebelink is een vlotte verteller die een als levensproces te begrijpen is. Wies raakt in Nederland al kens de avond voor elke wedstrijd contact op te zoeken keurig maar geenszins hoogdravend Nederlands hanteert. snel gedesillusioneerd doordat de bouwprojecten waar ze met haar. Die eenzame avonden brengt Rega meestal door Dit is een eenvoudig, onopvallend maar erg rijk boek van zich voor inspant niets van doen hebben met 'bevrijdende in de linkse club Che waar Mireille — hoe kan het ook an- een groot vakman. architectuur'die een 'nieuwe mens'zal voortbrengen, maar ders — eveneens een grote hekel aan heeft. De relatie wordt [Frank Tubex] echter eentonigheid, anonimiteit en eenzaamheid nastre- beeindigd wanneer Rega voor de zoveelste keer verplicht ven. Ze beslist zich te herbronnen in het Mauretaanse Was- wordt om Mireille te beffen en hij per ongeluk of misschien sarobbe waar ze met succes en plezier een verzameling uit vrijheidsdrang in haar vagina bijt nadat hij zelf een aan- Dimitri Bontenakel hutten van diverse afmetingen met een modern ogend tal harde knepen van Mireille moest incasseren. overdekt marktplein in het midden, en een schuurvormige Mijn ontmantelde wereld. Davidsfonds/Literair, De queeste naar de ware liefde wordt door idealist en moskee creeert. Leuven, 2007, 233 p. € 19,95 romanticus Rega verder gezet in het tweede deel 'Raben- Lang genies Wies niet van het idealistische project. Eerst Rond een kwartet van per- haupt' Heel wat studentes kruisen Rega's pad, maar door wordt ze door twee vijandige dorpsbewoners verkracht sonages (de vertellende ik- de weinig krachtige signalen die Rega uitzendt, blijft hij en daarna door haar collega en minnaar Jakob Lerner die figuur Harold, zijn vriendin rondzwerven tussen de liefde en de leegte. Als moraalrid- kort daarna hun relatie afbreekt wanneer hij verkeerdelijk Claire, kompaan Andries en der ontfermt hij zich over de gedumpte liefies van zijn boe- vermoedt dat Wies' vader zijn ouders vermoord heeft. Tot het meisje Leni Kahn, dat stil- zemvriend Werda. Zo loopt hij op een avond dancing De overmaat van ramp verneemt Wies bij haar terugkomst in aan de hoofdfiguur wordt) Joker binnen waar de beeldschone Esther hem wenkt, haar Rotterdam dat Wassarobbe volkomen vernield is na uit de bouwt Dimitri Bontenakel armen rond zijn nek slaat en declameert wat voor flauwe een intrigerend verhaal op hand gelopen stammentwisten. Haar levensproject is niet minnaar Werda wel was. Rega brengt Esther naar huis, en meer. Nog eventjes vertoeft ze in het gezelschap van ar- rond de manier waarop de bedrijft de liefde met haar omdat hij bedwelmd raakt door chitect Henk Stam vooraleer ze definitief de brui geeft aan zekerheden van de ikfiguur de 'weeig zoete geur van bessenjenever vermengd met het ontwerpen. De bouwer in Wies verandert in de filosoof op de helling worden ge- lets van haar...' Na de seks vertrekt Rega 'met lets van op- die Heideggers artikels kritisch analyseert, vooral het arti- zet. In een sfeer die naar de luchting en lets van spijt, met een gevoel van triomf en ne- kel waarin Heidegger stelt dat de mens het enige dier op keel grijpt (de stad waar het derlaag tegelijk: Opnieuw stelt Rega de liefde uit. Ook met aarde is dat woont en de ruimte bewoonbaar maakt. verhaal wordt gesitueerd, is studente Petra Cuyck, die de grond ingeboord wordt door Robert Ankers Nieuw-Lelievelt boeit zowel de literatuur- als letterlijk en figuurlijk dichtge- Rega's kompaan Steven van Parys omdat ze nog geen en- de architectuurliefhebber. Toch is de roman minder zin- vroren) en met als referentie- kel boek van Simon Vestdijk gelezen had, draait de relatie derend geschreven dan pakweg Ankers magistrale Hajar kader het beroemde Orson Welles-luisterspel 'The War of op niets uit. Kort daarna is er de breuk met Steven doordat the Worlds'— het programma dat in Amerika zoveel paniek en Doan en zijn magnum opus Een soort Engeland. Het Rega Stevens Spaanse verovering Rosa al te nadrukkelijk veroorzaakte en op gezette tijden en in andere omstan- persoonlijke drama dat zich in Wies' leven ontvouwt is bo- bemint. vendien te voorspelbaar en te flets gepresenteerd om de digheden werd hernomen — slaagt Leni, die als radiopro- Na de studentenperiode in Groningen komt Rega in Berlijn grammatrice werkzaam is, erin via een remake van Welles' lezers te overweldigen. Ankers grootste verdienste is dat terecht waar hij zich eerst wat vermaakt in het bordeel 'Das story de wereld van Harold totaal overhoop te halen, te hij op een heldere manier enerzijds inzicht verschaft in de Rode Kabinett' Met de meisjes schiet Rega zeer goed op. 'ontmantelen' zoals in de titel wordt gesuggereerd. Voor symbiose tussen architectuur en samenleving en ander- Meer zelfs, hij beschermt hen wanneer de excentrieke klan- zijds de grenzen tussen diverse culturen nauwkeurig en de lezer openen zich gaandeweg de ware krijtlijnen waar- ten hen pijn doen. Maar ook in 'Das Rode Kabinett' loopt het binnen het hele verhaal zich afspeelt. In een aantal gedo- respectvol aftast. Een diepzinnige roman die jammer ge- verkeerd af wanneer de hitsige klant Harko zijn klauw rond noeg heel wat vaart mist. seerde en weloverwogen flashbacks legt Bontenakel bloot Yvettes enkel slaat en de stripdanseres onderuit haalt, het wat Harold en Leni aan elkaar binds: hun kindertijd o.m., [Nicolas Verscheure] podium beklimt en met zijn hoofd tussen Yvettes spartelen- waarin beiden, via de vaderfiguur, krassen op de ziel heb- de benen ligt, waar hij stotende bewegingen maakt alsof hij zo probeert in Yvette binnen te dringen. Op de achtergrond ben opgelopen waarvan ze nauwelijks genezen konden. Peter Drehmanns Met als overkoepelend motief de zoektocht naar de ver- van de ongelukkige gebeurtenissen in 'Das Rode Kabinett' dwenen Leni krijgt de roman een existentiele dimensie die Altijd maar begraven. Uitgeverij Contact, Amster- worden Oost- en West-Duitsland verenigd. De symboli- de queeste naar zingeving en houvast in beeld brengt. Ook dam, 2007, 285 p. € 21,90 sche brug waar de hereniging geschiedt, is er een van een de kunst speelt hierin een niet onbelangrijke rol: Leni zoekt Peter Drehmanns' vijfde ro- deinende massa mensen 'waarin niemand meer werkelijk zichzelf waar te maken in het luisterspel, voor Harold, die man Altijd moor begraven goed te onderscheiden was, waar Oost- en West-Berlijners als nachtwaker in een universiteitsgebouw werkt, blijft er kan men lezen als een 'sen- met elkaar versmolten tot een kluwen van elkaar omhelzen- de uitweg van zijn schilder- en tekenkunst, die o.m. in het timental journey' van de de, met de armen om elkaars schouders hossende, in innige project van de stad die hij in de gangen van het gebouw antiheld Hans Woedman die verbondenheid verkerende lichamen' Rega juicht omdat hij moet realiseren, gestalte krijgt. Dimitri Bontenakel formu- zijn zwangere vrouw Bebel het pure geluk meent gevonden te hebben. De lezer juicht leert gevat wat de personages drijft en bezighoudt. Vaak ontvlucht omdat hij niets van omdat Het grote uitstel — in tegenstelling tot Reugebrinks weet hij in rake beelden treffend te typeren. Ter illustratie zijn persoonlijke vrijheid wil tweede roman Touchdown — een ware pageturner gewor- de beschrijving van twee vrouwen die de hoofdfiguur in inboeten. Alle 'babyparafer- den is die erg helder geschreven is, nergens te gezocht ke- het oog lijken te houden:'Winter of zomer, steeds verschij- nalia, van spenen tot en met rair aandoet, en wemelt van de bevlogen passages waar het nen ze in dezelfde katoenen jurken met bloemenmotief. slabbetjes, van een muskie- (schrijf)plezier werkelijk van afdruipt. Een niet beeindigde, Hun blote armen hebben zich mettertijd gevormd naar de tennet voor de wieg tot en maar des te spannender zoektocht. smeedijzeren balustrade, armen die enkel in actie schie- met Nijntje-sokjes, zijn niet [Nicolas Verscheure] ten als er een beschimmelde duif verjaagd moet worden: aan hem besteed. Om zin te (p.54-55) geven aan zijn op automa- , Jan Siebelink [Jooris van Hulled tische piloot gerichte leven legt corrector en onuitgegeven schrijver Woedman een Verdwaald gezin. De Bezige Bij, Amsterdam, 2007, Oost-Europees parcours af, langs een twintigtal steden, die 284 p. € 19,95 Robert Anker alle met een B beginnen. Woedman kan zijn obsessie voor Enkele maanden geleden verscheen bij De Bezige Bij in Nieuw-Lelievelt. Uitgeve- de tweede letter van het alfabet nu eenmaal niet verloo- Amsterdam een derde herziene druk van de reeds veertien chenen. Om toch ietwat gelouterd aan de reis te kunnen rij Querido, Amsterdam, jaar oude roman Verdwaald gezin van Siebelink. Waarom 2007, 253 p. € /8,95 beginnen, ondergaat Woedman eerst een decadence well- precies deze roman uit het omvangrijke oeuvre van deze nesskuur in het Oostenrijkse Bad Hall. Hij kiest er voor een Wanneer Rudolf Bouw- in Belgie niet zo bekende Nederlandse auteur een herdruk meester in 1945 opgepakt verwenpakket met vitaalbad, rugmassage, een inhalatie en kreeg is op het eerste gezicht niet duidelijk maar wordt het wordt op verdenking van gratis toegang tot de thermen. Weinig tevreden met deze al vlug bij een aandachtige lectuur. Niet dat het een boek collaboratie met de Duit- verjongingskuur tussen 'halfdode mensen', zet Woedman is dat de lezer meteen bij het nekvel grijpt en meesleept sers, weet zijn dochter Wies zijn queeste verder. Stopplaatsen zijn het Tsjechische Brno in een overrompelende plot. Integendeel, het is een zeer dat ze later architect wordt, met de door Mies van der Rohe ontworpen Villa Tugend- rustig boek over een heel gewoon gezin met een onopval- net zoals haar vader, die hat, het gastvrije Hongaarse BalatonfOred aan het verras- lend leven. Een korte droom is de enige uitweg uit dit grijze de trotse ontwerper is van send ondiepe Balatonmeer, het Kroatische Bjelovar met de bestaan van kleine vreugde en onvermijdelijk verdriet. Het de moderne Nederlandse hallucinante dodenakker, het Bosnische Banja Luka met is nu de zeer prijzenswaardige verdienste van Siebelink met woonwijk Nieuw-Lelievelt. borden van plaats- en straatnamen in het cyrillische schrift, deze banale gegevens aan de slag te zijn gegaan en er een het Servische Bor met uitsluitend grijsbruine flats en reus- Wies wil de misstap van haar zeer leesbaar boekt van gemaakt te hebben. De modale le- vader (doen) vergeten en het achtige schoorsteenpijpen en nog vele andere Oost-Euro- zer zal zich voortdurend betrappen op herkenbare situaties pese steden in verval of in opbouw. naoorlogse Nederland hel- en gevoelens. Alleen verwerkt de auteur ze in een inge- • 58 I Bibliotheek I Hoe verder Woedman van Bebel verwijderd raakt, hoe waar ze zich door haar opzwepende, maar stijlvolle dans- een duidelijke verandering plaats in het werk van Van de pijnlijker het zelfonderzoek wordt. Wanneer Woedman acts tot koningin van de beau monde wist te kronen. In Woestijne. De overgang van een zintuiglijke naar een meer door Oekraine rijdt, merkt hij op dat lets in hem het stuur Duet volgt Celine Linssen (1958) Mata Hari gedurende haar vergeestelijkte poezie gaat samen met een versobering westwaarts wendt. Zou het Bebels lokroep zijn of is het laatste drie dagen in de Parijse vrouwengevangenis Saint- van de versvorm en de taal. Wat blijft zijn de langdurige de verantwoordelijkheidszin in Woedman die het bohe- Lazare. Mata Hari wordt er verzorgd door de ascetische jon- compositie en herschikking van de gedichtenreeksen en mienleventje de rug toekeert. In het Poolse Belchatow ge non Leonide die er wonderwel in slaagt om gesprek na bundels. In de kritiek is de poezie van Van de Woestijne stelt Woedman eerst zijn humoristische geloofsbelijdenis gesprek het flamboyante leven van Mata Hari te reconstru- dikwijls moeilijk en duister genoemd. Maar wie zich niet op, die een tikkeltje existentialistisch klinkt, maar vooral eren. Zo ontdekt ze de minnares Mata Hari die alle hell van door de wat ouderwetse taal laat afschrikken, wordt gefas- aan het krankzinnige grenst, vooraleer hij in een soort slui- de Russische kolonel Vadim verwacht. In haar cel smacht cineerd door de beeldenrijkdom en de emotionele kracht mertoestand Duitsland tegemoet rijdt. Om de suspense te Mata Hari naar haarbbozjaemyVadim', haar heerlijke Vadim van veel gedichten. En voor wie zich verder wil verdiepen bewaren brengt Drehmanns kort daarna Woedmans wa- die voor hemelse ervaringen zorgde met zijn handen op in het werk is achterin de editie een selectieve bibliografie gen tot stilstand in het gedenkoord Bergen-Belsen waar de haar huid. Leonide leert ook de exotische Mata Hari ken- over Van de Woestijne opgenomen. Deze bijzonder mooie antiheld in een Writer's blok verkeert. Altijd moor begraven nen die voile zalen trok in het Trocadero waar ze de wildste en goedverzorgde uitgave van een van de grote klassieke leest men niet omwille van de nu eens verwoede dan weer fantasieen van de Parijse toeschouwers prikkelde toen ze Vlaamse dichters verdient een ruime verspreiding. vermoeide pogingen van Woedman om het vaderschap op de zwoel zinderende klanken van een sitar met een [Dick van Vliet] en de liefde onder ogen te durven zien, maar wel om de handbeweging 'een goddelijke devotie kon neerzetten die verrassende kijk op het van 'toekomstverwachtingen vi- tegelijk vibreerde van wellust' Veel respect heeft de non brerende' Oost-Europa. Kortom, Altijd maar begraven is voor de diplomatieke onderhandelaar in Mata Hari die gro- F. van Dixhoorn een wervelende bij-de-keel-grijpende literaire reisroman te doelen voor ogen hield, en die uit liefde voor Frankrijk Twee piepjes. Gedicht. De Bezige Bij, Amsterdam, die meerwaarde biedt door de diverse architecturale, ge- belangrijke Duitse pionnen naar het kamp van de geallieer- 2007, 40 p. €12,90 schiedkundige en wetenschappelijke verkenningen. den liet overlopen, maar die het uiteindelijk als vermeende F. Van Dixhoorn, die zich graag Dix laat noemen, lokt veel [Nicolas Verscheure]landverraadster met haar leven bekoopt. In tegenstelling onbegrip uit met zijn gedichten. Kenmerkend voor zijn tot Tomas Ross die in zijn vuistdikke thriller De tranen van poezie zijn de korte verzen, bestaande uit eenvoudige Mato Hari de beroemde danseres herleidt tot een weinig Arthur Japin woorden en de getallen 1 tot 4 die de schrijver in zijn ge- aantrekkelijk meisje dat allesbehalve goed kon Jansen, laat dichten rondstrooit. You love it, or you hate it. Voor wie Kier De overgave. De Arbeiderspers, Amsterdam - Ant- Linssen de 'mythe' van Mata Hari zo goed als intact. Mata niets mee kan, is er een charlatan aan het woord; wie wel werpen, 2007, 370 p. € 19,95 Hari wordt in Duetafgespiegeld als een elegante vrouw die houdt van deze tellende dichter bij wie de lezer door het Net als in zijn succesroman ook nadat ze haar bons, haar hoed en handschoenen inge- vele wit rond de woorden gedwongen wordt heel veel zelf 'Een schitterend gebrek'(2003) leverd heeft vooraleer ze haar dodencel binnenstapt er ver- in te vullen, vindt deze poezie een wonderlijk universum ARTHUR JAPIN rukkelijk blijft uitzien. Mata Hari mag dan al een gekrenkte is een buitengewoon sterke dat aanleiding geeft tot talrijke filosofische bespiegelingen. De overgave vrouw het hoofdpersonage vrouw zijn, toch slaagt ze er op haar eigenzinnige manier Het zou over de chaotische werkelijkheid gaan, hoe die van Arthur Japins nieuwste in om het hoofd van Leonide en andere nonnen op hol te zich aan ons voordoet, hoe de mens greep tracht te krijgen boek 'De overgave' In het brengen. In Ross' roman krijgt de lezer vooral een prachtig op al de warrige indrukken die hij te verwerken krijgt. Op eerstvermelde boek doet Lu- tijdbeeld van de periode voor en tijdens W011 met Mata die manier worden de opvallendste stijlkenmerken - de cia, de vergeten geliefde van Hari als kleurrijke figurant. In Linssens Duet is dat tijdbeeld herhaling en het tellen - verklaard. Casanova, haar aangrijpende eveneens aanwezig, maar komt de nadruk veeleer te lig- In een gedicht uit de bundel Takken molenwater/ Kastanje verhaal. In 'De overgave' le- gen op de fascinerende vrouw die Mata Hari was. In beide jo /Hakke tonen / Hakke tonen / Uiterton / Molen in de zon zen we het relaas van Granny sprankelende romans speelt de gedroomde werkelijkheid noteerde Dix: 'meer berust / op struikelen / in het donker Parker, een hoogbejaarde een belangrijke rol en die stems ons tot nadenken. duister / op peinzen / en herinneren / dan op doelbewuste Texaanse vrouw die bij een [Nicolas Verscheure]/ strategie", verzen met een duidelijk poeticale lading. Hier brute overval door Coman- wordt niet enkel kernachtig de condition humaine beschre- che-indianen haar man ziet yen, het is ook de werkwijze van de dichter. Hij probeert sterven, kinderen en kleinkin- POEZIE woorden uit, woorden die zich soms bij elkaar voegen en deren verliest en zeif seksueel misbruikt achterblijft. wat betekenen, maar nooit een boodschap moeten uitdra- Arthur Japin beschrijft het verhaal, van voorgeschiedenis gen. De lezer krijgt wel een resultaat, maar dat was Coeval tot afloop, in een vloeiende stijl waarin hij de harde details U Karel van de Woestijne en wat hij eruit begrijpt is onbedoeld. Punt is wel dat de van de overval niet schuwt, maar zich tegelijk niet bezon- lezer het daarmee moet doen. Van Dixhoorn confronteert Verzameld dichtwerk, deel 1: Lyrische poezie, deel digt aan 'goedkope', sensationele taferelen. Granny Parker, je met de volledige vrijheid. Dat gelds ook voor de nieuwe 2: Epische poezie. Bezorgd door Anne Marie Mus- die met zichzelf de afspraak maakte'niet op te geven, daar- bundel Twee piepjes, hoewel. Twee piepjes heeft als onder- schoot met medewerking van Kristoffel Demoen, aan heb ik me tot aan vandaag gehouden'(p. 67), zint niet titel 'Gedicht". Hier wordt dus een lang gedicht gepresen- Leo Jansen en Yves T'Sjoen. Lannoo, Tielt, 2007, op wraak, wel op klaarheid en rechtzetting. De zoektocht teerd, zij het in de typische Dix-stijl: nog steeds meer wit naar kleindochter Cynthia Ann is een van de levensdoelen 762/531 p. 49,95. dan woorden. In vergelijking met vorige bundels is deze Deze nieuwe uitgave van het dichtwerk van Karel van de die haar drijven, wat mij betreft ook het meest aangrij- zelfs nog kariger, kaler. Hij is niet enkel minder dik, ook het Woestijne verscheen in de Deltareeks, een serie waarin pende. Intussen dwingt ze, door haar sterke levensvisie, aantal woorden is opnieuw flink geslonken. Op geen vijf Nederlandse en Vlaamse uitgevers met steun van de over- respect of van de lezer. minuten kan je deze bundel doorlezen. Om dat to illustre- heid klassieke teksten uit onze literatuur publiceren. Het 'Alle leven [is] lieflijker na ellende'(p. 71), verzucht ze. En voor ren citeer ik graag het tweede gedicht: 'hoed". Zo gaat het eerste en meest omvangrijke deel van de editie opens wie ooit medelijden met haar zou willen voelen, heeft ze snel natuurlijk, maar wat staat er nu eigenlijk, of ten minste: met 'Door het zomeren', een impressionistisch gedicht volgende wijze raad: 'Mensen die denken dat je leed kunt wat zou er kunnen staan? in alexandrijnen uit 1895, gevolgd door enkele andere delen met woorden hebben zeif nooit lets meegemaakt. Deze lezer begon met eens na to kijken wat 'piep" wel kon vroege gedichten. Hierna komt de bundel Het fader-huis Uit Bingen die worden gezegd valt geen enkele troost te betekenen. Behalve de associatie die je meteen maakt, na- met de meer bekende verzen, zoals 'Wijding aan mijn va- peuren! (p. 115) Wanneer, veertig jaar na de overval, Qua- melijk dat Twee piepjes lets met het geluid van een muis to der' ('o Gij, die kommrend sterven moest, en Vader waart;) nah, de nieuwe !eider van de Comanche, bij haar op bezoek maken heeft, leerde dikke vriend Van Dale dat 'piep" ook en de prachtige 'Voor-zang' met de beroemde openings- komt, verwacht ze dan ook geen medeleven. Zijn komst zal een woord is voor 'penis". Hup, weg vrijheid. Deze titelver- regel 'Het huis mijns vaders, waar de dagen trager waren:. toch enig soelaas bieden, al was het maar omdat hij haar klaring zorgde ervoor dat mijn dirty mind in ache schoot en Na Het Vader-huis volgen in chronologische volgorde alle meer klaarheid verschaft in het wat en hoe van veertig jaar ja boor: ik zag er een verhaal in. Twee piepjes werd plots een bundels van Van de Woestijne naar de tekst van de laatste geleden.Tegelijk krijgt zij de kans om Quanah tot duidelijker bundel waarin iemand in de homo-erotische liefde wordt door de dichter geautoriseerde druk. De slotafdeling be- inzicht te brengen. Ook dat troost.Zowel het hoofdpersona- ingewijd. Las ik het openingsgedicht, waarin de vraag 'de staat uit de ongebundelde gedichten en een keuze uit de ge als de auteur blinken uit in overgave: zij in de prachtige wat" zestien keer herhaald wordt, bij een eerste onbevan- nagelaten jeugdverzen. In het tweede deel is de epische levenswijsheid die ze ontwikkelt ondanks en dankzij haar gen lectuur als een knipoog naar de onbegrijpende recen- poezie opgenomen, lange verhalende gedichten over the- noodlot, hij in het klasseboek dat 'De overgave' is. senten die met deze nieuwe gedichten wel weer niet veel ma's uit de Griekse mythologie. De meeste werden tijdens [Hilde van Looveren] zouden kunnen aanvangen, na het raadplegen van het Van de Woestijnes leven gebundeld in Interludiên en Zon woordenboek werd dit een soort stotteren dat uitdrukt Celine Linssen in den rug. Ze behoren tot het minder bekende deel van hoe moeilijk homoseksualiteit aanvaardbaar is en hoe sterk zijn werk, maar bij herlezing verrassen ze door hun mee- Duet. Uitgevery Augustus, Amsterdam, 2007, 190 p. slepende, krachtige stijl. Achterin het tweede deel staan het nog een taboe is. Ook een op het eerste gezicht neu- € 17,50 toelichtingen en woordverklaringen bij de gedichten, ge- trale mededeling als 'beiden / bedoelen / dezelfde vogel" Wie Leeuwarden zegt, denkt vrijwel onmiddellijk aan volgd door een kort essay. Hierin geven de editeurs een krijgt in dit soort lectuur een seksuole connotatie en '3. naaktdanseres Mata Hari, die in 1917 in Parijs gefusilleerd karakteristiek van de poezie van Van de Woestijne en een spannend / een keer / een onderzoek" wordt dan het uit- werd omdat ze gespioneerd zou hebben voor de Duitse overzicht van de publicatiegeschiedenis van zijn werk. Van testen van de mogelijkheden. Binnen dit interpretatiekader bezetter. Het !even van Mata Hari (in het echte leven heette de Woestijne stelde zijn bundels zeer zorgvuldig samen. zie je een man die een nieuw aspect van zijn seksualiteit ze Margaretha Geertruida Zelle) was kort en erg bewogen. Door een weloverwogen structuur van tegenstellingen ontdekt, dit ergens op een verlaten plek uittest, spannend Na een stukgelopen huwelijk en de dood van haar zoontje en verbanden bracht de dichter thematische spanningen vindt en dit vast nog eens wil herhalen. Concentreerde de vestigde ze zich in het begin van de vorige eeuw in Parijs, aan tussen de afzonderlijke gedichten. Vanaf 1910 vindt er Van Dixhoorn-receptie zich tot nu toe volop op een filo- sofische laag in deze poezie, dan lijkt mij Twee piepjes ook Bibliotheek 59 ^ tot een meer aardse lezing uit to nodigen. Andere lezers de drang to voelen om waarschuwende voorspellingen to moest met die gedichten, maar in elk van de daarop vol- zullen wellicht andere verhalen actualiseren, deze extreem doen, maar hij is zich er terdege van bewust dat hij met gende bundels list hij een reeks onder die titel verschijnen. open poezie laat dat toe. De poezie van Dix, da's puzzelen zijn woorden weinig impact heeft. De dichter een ziener? Bedoeling was dat ze samen een geheel zouden vormen. met taal. Zo omhooggevallen moet je niet zijn, vindt Schouten. Zijn Die bundel ligt er nu en het is opnieuw een hoogtepunt [Carl De Strycked positie is dus ambivalent: enerzijds wil hij wel degelijk wat in het rijke oeuvre van Nolens. Op de kaft zien we een foto meedelen, anderzijds weet hij dat hij voor een hole kleine van Cartier-Bresson: een muur met een groot gat in, een IN Pat Donnez kerk preekt. Schoutens wapen daarbij is de zelfspot en de bres. Nolens speelt met de betekenissen van dat woord, Het is een mooi leven (zolang je niet bestaat). De ironie, want hoewel het hier over serieuze zaken gaat, zit volgens Van Dale een 'opening in een vestingmuur door Arbeiderspers, Amsterdam/Antwerpen, 2007, 75 p. er veel humor in Spijsamen, al zijn de grapjes ook wel eens schieten of mijnontploffing veroorzaakt". Dat is wat de foto € 16,95 minder geslaagd of zelfs ronduit flauw. In het gedicht over afbeeldt, maar voor Nolens is het natuurlijk een metafoor. Beeld je in: een flauw afkooksel van een Herman de Co- de profeet Maleachi, waarin deze wordt aanroepen als Al altijd was Nolens op zoek naar een ontmoeting met de ninck-gedicht, op smaak gebracht met lauwe beeldspraak. 'Malle Achie" bijvoorbeeld. OK, dat tekent de vergeefsheid ander, met deze gedichten maakt hij een opening in het Dat gevoel bekroop me meermaals bij de babbelzieke ge- van zijn opdracht, maar is toch wel erg goedkoop taalspel. schild dat er tussen hem en zijn lezers is bestaat. Maar de dichten van deze 'profeet van magere woorden', zoals een Het best is Schouten wanneer hij het over de oerthema's titel duidt ook op het feit dat deze gedichten de auteur van de vijf afdelingen in het poeziedebuut van radioma- heeft: leven, liefde, dood en poezie. Zo gaat het prachtige heel wat moeite hebben gekost (ze hebben een bres ge- 'Groove van Sylvius" (een deel in de hersenen) over hoe je schoten) en verwijst naar de uitdrukkingen 'voor iemand ker Pat Donnez heet. Heel wat gedichten geven dialogen de wereld percipieert en hoe je daarmee omgaat.'Naliefde" in de bres springen" of 'op de bres staan". De bres is dus nu weer, wat een boeiend procede is, maar ze klonteren vast in een niets zeggende woordenbrij. Hij gebruikt dikwijls beschrijft het gevoel nadat je de liefde bedreven hebt, eens een beeld voor de strikt persoonlijke ontmoeting, dan een opsomming van vragen. Misschien wil de dichter maar tegelijk ook wat je voelt als de liefde voorbij is, en weer voor het bredere engagement. Het is tussen die twee dat het lijkt alsof de ene vraag de andere oproept, of wil 'Grote gonads" is een genadeloze ontmaskering van wat uitersten dat Nolens zijn positie in deze bundel tracht to hij de illusie wekken van een gedicht dat zichzelf creeert, het betekent to leven: 'De miskraam is mislukt, ik word ge- bepalen. Was zijn work altijd al autobiografisch, hier is het zoals de ene actie in het leven voortvloeit uit een ande- lucht" luidt het eerste vers en het gedicht besluit wrang:10 dat onomwonden. De tweede reeks is een onverholen be- re. Jacques Prevert was een meester in echo-effecten en zeker ben ik er, ik ben, ik ben / nog jarenlang ten dode op- schrijving van de eigen geboorte en ook verderop in de woordkettingen, waardoor de eenvoudige werkelijkheid geschreven.". Jammer dat Spijsamen wat moeizaam opent. bundel gaat het over Leonard Nolens en over niemand De eerste acht, negen gedichten zijn warrig en geforceerd, anders. Maar toch wordt ook in het kader van dat strikt plots een diepte krijgt. Dat motief van de complexiteit van het alledaagse wil Pat Donnez aantonen, maar hij slaagt maar wie daardoorheen komt, wordt meer dan beloond. persoonlijke contact gezocht met de ander: 'Net jij, / Net er niet in. Sommige gedichten komen over als gewee- [Carl De Strycker] als jij, / Net als jij die me leest [. ..] Zo word ik als iedereen 's klaag of seksistische fantasieen. Af en toe overstijgt het ochtends geboren". In zijn typische spel met de voornaam- zelfs niet het niveau van puberale bakvispraat. Is dit een Ruth Lasters woorden leidt dat tot een osmose tussen ik en jij, waardoor gedicht:'Pathetisch.// Als je in zijn armen ligt/knuffel je mij de wij-vorm de meest gebruikte is in Bres. Doorheen het langzaam dood'? Of moeten deze regels mij beroeren:'Doe Vouwplannen. Uitgeverij Meulenhoff Amsterdam, persoonlijke schemert iets van het gemeenschappelijke. mij maar in de uitverkoop/Twee meter vierkante huid/ Prijs 2007, 53 p. € 18,95 Die gemeenschap onderzoekt Nolens verder in de bedwel- overeen to komen/Ledematen met garantie voor een jaar/ Wie de titels van Ruth Lasters' debuutbundel Vouwplannen mende reeks 'Wij waren de zwijgers na mei vijfenveertig" De sluitspier kreeg het hard to verduren/maar hield stand'? doorneemt, merkt spontaan het toegankelijke karakter op: waarin hij het gemeenschapsgevoel van de naoorlogse De personages zijn in dit universum ofwel pionnen die 'Trap', 'Voetbal', 'Kersen', 'Tafels', 'Kelder', 'Rug', 'Plein' etc. Niet jaren en de jaren zestig, de tijd van de grote linkse idealen, worden geleefd, ofwel kiezen ze voor slaafse onderdanig- erg verwonderlijk want Lasters hekelt in diverse interviews beschrijft. Al gauw spat het wij uit elkaar en is er een kleine heid: 'Als je me slaat en roept/ man kruip/ kruip onder de hermetische poezie omdat ze er stellig van overtuigd is groep die zich niet thuis voelt in die collectiviteit: 'Wij wa- stoel/ kruip onder de stool bij de tafel/ dan kruip ik onder dat ze enkel via concrete literatuur mensen bereikt en ont- ren weinigen. / Wij waren sommigen. / Wij waren enkelen. de stool bij de tafel/ lk kruip me kreupel// omdat ik je ge- roert. De methods die Lasters hierbij hanteert lijkt echter /Wij waren anderen". Het individu trekt zich terug uit de ge- Andere keren bevelen ze er zelf op los en dromen van verdacht veel op die van het hermetisme. Zo gaat Lasters meenschap en gaat resoluut voor zijn eigen priveproject: meisjes op hun tapijt, liefst zonder slipje. Dan weer droomt er prat op dat ze ideeen en woorden ontbindt in factoren, 'Wij dachten, wij maken ons eigen gedicht. / Wij dachten, een meisje van 'hop paardje hop' met een Arabische vol- tot alleen het noodzakelijke overblijft. Wanneer men Las- wij maken geschiedenis hier / In het geniep.". Dichter zijn, bloed, want 'Alle hippodromen zijn mooi meegenomen' ters' gedichten analyseert, most men vaststellen dat deze dat kan je enkel alleen. Daarom ook dat Nolens het zich Pat Donnez bakt zijn opgewarmde dubbelzinnigheden zogezegd toegankelijke gedichten allesbehalve toeganke- niet kon voorstellen stadsdichter van Antwerpen to wor- met to veel serieux. lijk zijn. Het gedicht 'Verder' hoort wonderwel thuis in de den. Hij reageert op die vraag met een cyclus over zijn stall, [Hilde LauwersJ poetische wereld van 'hermeticus' Hans Faverey; vooral de maar poneert duidelijk:'Ook Antwerpen is een persoonlijke slotverzen 'Als verder gaan onmogelijk / is, kies dan een te- kwestie.". Engagement zoals Lanoye of later Nasr dat in hun ruggaan naar een toen dat alle ooits / die je beloofd waren stadsgedichten stopten, dat is het mei '68-engagement Rob Schouten dat Nolens een cyclus voordien net heeft afgezworen. plots nu werden...'. Het most gezegd worden dat Faverey Spijsamen. De Arbeiderspers, Amsterdam, 2007, er beter in slaagde om melodieuze en krachtiger verzen Zijn engagement is er een dat minder op de barricaden 60 p. € 15,95 to pennen, maar toch is het uitermate boeiend om tijd to wil staan, wat niet betekent dat het afwezig is, zoals uit de De nieuwe bundel van Rob nemen voor de vele ongewone woordcombinaties ('stills, eerste cyclus in Bres duidelijk blijkt, maar ook impliciet in Schouten heet Spijsamen, snaterloze plas', 'eon tribunaal van stof',...) en de verras- de andere afdelingen naar voren komt. Hij is zich echter een neologisms gevormd sende beeldspraak ('Ik wikkel deze avond in een deken en bewust van het feit dat het een literair engagement is dat uit de samentrekking van de draag hem naar de ruin...' en 'Soms zit ik in het park en enkel op het interpersoonlijke vlak werkzaam kan zijn, na- breek ik in gedachten / eenden die ik in een broodzak aan melijk van dichter tot lezer via het gedicht. De dichter kan beide laatste woorden van 'Hoer, zegen deze spijzen, je / geef.') die een eigenzinnig tintje meegeven aan Lasters' niet meer dan 'een prachtig book" maken, zoals het in de amen". Dat tekent de gere- Vouwplannen. Met Faverey heeft Lasters verder de filoso- laatste afdeling heet, en hopen dat hij daarmee zijn lezer formeerde achtergrond van fische inslag gemeen. Niet zozeer in het gedicht 'Scheur' raakt. Gebeurt dat, dan heeft het gedicht een mens veran- deze dichter, maar trekt te- waarin Lasters al to geforceerd balanceert op de grens tus- derd. Dat is lets waar Nolens met zijn verzen en dagboeken gelijk ook de aandacht op de sen de on- en volmaaktheid, maar vooral in het meester- wel vaker en bij meerdere lezers in slaagt en het is dan ook taal zelf. Wanneer, zoals in dit lijke'Plan'waar de titel van de dichtbundel verklaard wordt: niet overdreven om over Bres met de woorden van de dich- 'Het oervouwplan van alle dozen roven / en de vaardigheid ter zelf to zeggen:'Het is een prachtig boek". gebed, je op automatische piloot met de woorden om- / uit de vingers van de dozenvouwers. Tot idee 'doos1/ ver- [Carl De Strycked gaat, de taal het overneemt vlakt tot plat karton waar niets in kan...' Daar waar Faverey en de betekenis verdwijnt, vooral oog heeft voor het abstracte ideeengoed an sich, Miriam Van hee blijft er enkel nog een soort gaat Lasters nog enkele stapjes verder. Ze doorbreekt de incantatorisch effect over. En dan krijg je poezie. Of hoe ideeen op zoek naar een concrete invulling van die ideeen. Buitenland. De Bezige Bij, Amsterdam, 2007, 45 p. de Bijbel de dichter maakt, lets waarvan de auteur zich Van het mysterie van de idee 'doos' laat ze geen spaander € /6,50 ook zelf bewust is, zoals blijkt uit 'Kanaans", waarin hij zijn heel. Eerst mystificeert ze de voorwerpen om daarna de Miriam Van hoe (1952) denkt in Buitenland na over het ach- schatplichtigheid aan het book der boeken belijdt. De titel mystificatie ervan to doorprikken. Doze dichtbundel kan de terlaten van vertrouwd land, dat zelfs in taal ongrijpbaar roept echter ook iets van verbinding op: spijs-samen. Het lezer niet zomaar naast zich neerleggen. Er is steevast een wordt. Haar personages zijn vaak onderweg naar een on- socials wordt dan ook in een aantal gedichten nadrukkelijk spanningsveld voelbaar dat enkel door de meest vaardige vindbare plek. Naamloos staan ze symbool voor 'de mens gethematiseerd. Zo geeft 'Licht maar charmant strabisme" dichters opgetrokken wordt. op queestel kritiek op adoptie, gaat 'Dictaat" over de omgang met ge- [Nicolas Verscheure] De melancholie in deze verzen wordt in evenwicht gehou- vallen dictators en neemt Schouten een reeks op over het den door een uiterst beheerste toon, de zo herkenbare stijI samenleven met je partner na overspel. Dit is dus poezie van Van hoe. Leonard Nolens die over iets gaat. Het zou echter een vergissing zijn om to Niets ontgaat de blik van de schrijfster. Integendeel, met denken dat Schouten zich hier als een soort zedenprediker Bres. Querido, Amsterdam, 2007. 100 p. 16,95 € haar sensitieve observaties bezweert ze de tijd:'je zocht op opstelt, wel in tegendeel. Dat blijkt uit een reeks gedich- In 1996, in de bundel En verdwijn met mate, publiceerde de radio andere talon,// muziek, je schreef wat je hoorde/ ten waarin hij profeten behandelt. De vijfde en laatste die Leonard Nolens voor het eerst een cyclus met de titel'Bros[ in schriften, met woorden/ hob je de tijd zoekgemaakt:Als aan bod komt, is Rob. Die blijkt wel aanleg to hebben en De dichter wist toen nog niet heel good waar het naartoe een Alice in Wonderland die de tijd ontspringt, lijkt de ik-fi- guur soms letterlijk uit to stijgen boven de werkelijkheid, in ^ 60 Bibliotheek een bergachtig landschap. Maar het schaduwen werpende bloemlezing en een uitvoerige bibliografie sluiten dit inte- Het nummer 7 in de reeks Flemish Connection van radio wolkendek en de panorama's vormen patronen die haar te- ressante boekje af. KLARA is gewijd aan het orkestwerk van Merchtemnaar rughalen. Het motto van de afdeling 'Buitenland' luidt dan [Ria De Schepper] August De Boeck (1865-1937). De Boeck, vriend en leerling ook:'Alle wijsheid van de wereld bevindt zich daar/ en laat van leeftijdgenoot Paul Gilson, was organist en docent har- zich kennen in die grote, weidse, stille/panorama's./f(D. monie aan de conservatoria van Antwerpen en Brussel, en Sallenave) directeur van het Mechelse conservatorium. Als componist DISCOTHEEK Van hee is geintrigeerd door het verband tussen taal, be- hoort hij samen met Gilson en Lodewijk Mortelmans tot tekenis en ervaring. Het ongrijpbare gebied situeert zich die generatie van Vlaamse componisten die zich losmaakte ook in de mens zelf: 'stel je voor dat er diep binnenin je/ II Stefan Meylaers van een al te grote invloed van Peter Benoit en die aanslui- een buitenland ligt, dennen/, sneeuw en barakken, land/ ting zocht bij Europese voorbeelden: Wagner, de Russische zonder bodem, je haalt het niet op// stel je voor dat de Portrait of a Composer II. Phaedra DDD 92048 Nationale School, het impressionisme. tijd niet bestaat/ en jij wel nog, stel dat je nooit abrikozen/ Stefan Meylaers is een jonge componist die al flink van zich Het Kier voorgestelde repertoire omspant De Boecks hele gegeten hebt, trouwens, het woord/ abrikoos was verdwe- heeft doen spreken in hetVlaamse muzieklandschap en, ja- compositorische loopbaan, van de populaire Dahomeese nen en moskou/, je broer, promenade, ze waren geweken,/ wel, ver daarbuiten.Van hem verscheen er al een portret bij Rapsodie (1893) tot het plastische In de schuur, zijn laat- terug naar het schuim van de zee.//' Phaedra met een overzicht van werken geschreven voor ste, onvoltooid gebleven orkestwerk dat in 1968 door Em- Het ene moment denkt de schrijfster tijdens een vlucht aan 2001. Deze tweede cd gaat verder en biedt een boeiende manuel Geeurickx werd afgewerkt; daartussenin: een door haar overleden vriend Eddy van Vliet. Dan weer bestijgt ze nieuwe selectie aan. Kunst, zegt Meylaers, en muziek staat Frits Celis geredigeerde orkestsuite uit de opera Rijndwer- een berg —even nieuwsgierig als Petrarca eertijds de Mont op de hoogste trede, is een gegeven dat de mens in al zijn gen (1906), het heel lyrische Vioolconcerto (1912-1934), de Ventoux. Deze gedichten zijn muziekdoosjes, waarbij de facetten verrijkt en wegen opent naar het mystieke. Muziek guitige Fantaisie sur deux themes flamands (1923) en de muziek pas weerklinkt als je het gedicht meerdere malen is een communicatiemiddel en daarom schrijft hij in een impressionistische Nocturne (1931). hebt 'afgewonden' lk bewonder Van Kees meesterschap, directe, vrij toegepaste tonaliteit met aantrekkelijke melo- Deze selectie leert ons De Boeck kennen als een uitgespro- waarmee ze een bedrieglijk eenvoudige taal hanteert. dieen die metrisch en ritmisch goed uitgebalanceerd zijn. ken lyricus, trouw aan de klassiek romantische traditie van [Hilde Lauwers]Zijn werken komen als spontane creaties over die aange- de late 19de eeuw, als een fris geinspireerd componist die naam in de oren klinken. De thema's gaan over liefde, dans, bovenal een verbluffend orkestrator was. ondoorgrondelijke mysteries, dromen en tuinen, een boom Al zijn de uitvoeringen niet altijd helemaal vlekkeloos, deze die tot de verbeelding spreekt, ter nagedachtenis aan de waardevolle opname maakt, andermaal, brandhout van JEUGDLITERATUUR orkaan Katrina, een Verborgen Stad, over het bruisende le- uitlatingen als zou deze generatie Vlamingen zich schuldig ven in Brazilie enz. Naast componist is hij ook als vertolker hebben gemaakt aan 'botte negatie van de instrumentale Gerda De Preter actief op deze cd samen met andere bekende artiesten muziek' zoa Is zoals Geert Callaert, Frank Hendrickx en Carlo Willems. Vele enkele vooraanstaande musicologen, nog maar 10 jaar ge- Anna was hier. Querido, Amsterdam, 2007, 149 p. werken zijn voor piano, maar ook voor strijkkwartet, voor leden, beweerden. € 12,95 fluit, viool, vibrafoon, sax, telkens met piano. Speciaal zijn [Jaak Van Nolen] Anna is dik en dat levert haar de bijnaam `nijIpaard'op. Eerst de twee duetten voor sopraan, tenor en piano. Francoise wordt ze gemeden en uitgescholden maar daarna krijgt ze Van Hecke en Marc Meersman schitteren in I can tell from ook klappen van Maud en haar bende. Zelfs Anna's beste Paradise en in Un amore ritrovato, het laatste geschreven SouNZ vriendin Em kiest voor de vijand om zelf niet gepest te wor- voor de Prom Concerten in een populaire Italiaanse stijl. SouNZ. PO Box 10042, Wellington 6143, New den. Toch is Anna geen weerloos slachtoffer. Ze maakt zich Een cd voor luisteraars zonder complexen. Zealand veelal onzichtbaar voor de anderen maar ze probeert ook [Simonne Claeys] SouNZ, of sounds van N(ew) Z(ealand). Nieuw Zeeland ligt keihard terug te vechten als het kan.Toch wordt ze tot het verder dan ver van ons, maar te oordelen naar de muziek uiterste op de proef gesteld. Het open einde is niet wens- vervullend maar het toont Anna wel als een weerbare per- RadioKUKAOrkest is het water niet diep. De diversiteit en de aantrekkelijk- heid van hun muzikale cultuur hangt samen met hun soonlijkheid. De auteur zet een knap psychologisch por- Songs For Broadcast. Audio-cd, 69 min., opname respect en bewondering voor hun natuurlijke omgeving, tret van Anna neer. Ze beschrijft subtiel en suggestief hoe en mix Walter De Niel, De Wert; WE.R.F. 062, gecombineerd met een open geest. Alles wat interessant Anna probeert te overleven, hoe ze zich verweert waar het www.deweribe, 2007 is geweest en nog is waar ook werd afgewogen en beoor- kan maar ook hoe wanhopig ze wordt en hoe geIsoleerd In 2005 vroeg Radio Klara aan Kri- deeld. Een typische gelukkige omstandigheid daarom dat ze raakt. Ze trekt zich terug in een cocon en schrijft haar ivq,'„*"Afi stof Roseeuw om een groep sa- het nummer 83 van de New Zealand Geographic vergezeld verhaal neer voor een ingebeelde vriendin Laura. Anna men te stellen met de bedoeling gaat van een dubbele CD met 28 korte stukjes. Alle zijn ze probeert onzichtbaar en onkwetsbaar te lijken maar dat is hun liveprogramma De Kunstka- interessant, vele zijn mooi, sommige zijn buitengewoon. niet zo. De innerlijke pijn wordt stilaan ondraaglijker dan ravaan muzikaal in te vullen. Ro- In enkele gevallen is er historisch belang, zoals bij het or- de fysieke pijn en de vernederingen. Dat alles beschrijft de seeuw (contrabas, zang) bracht kestwerk van de vader van de Nieuwzeelandse muziek, auteur in korte zinnen waarin elk woord belangrijk is. Sterke daarop een akoestisch kame- Douglas Lilburn en David Farquhar. In andere gevallen is beelden verhogen af en toe de poetische kracht van de rensemble bijeen, bestaande uit er muziekfilosofisch belang zoals bij de werken die direct tekst. De auteur plaatst de problematiek van Anna binnen muzikanten waarmee hij al eer- verband houden met de fauna van Nieuw Zeeland, bij Eve een ruimer kader. Ze is niet het enige'tegelkind'dat gepest der geschreven en geimproviseerde muziek maakte: Lode de Castro-Robinson, Helen Bowater, Edwin Carr, Ross Carey wordt op school. Haar vriendin Em heeft het dan weer niet Vercampt (cello, vocals), Tom Wouters (klarinet, basklarinet, of Helen Fisher. En sommige zijn gewoon niet te missen, onder de markt met de nakende scheiding van haar ou- percussie, vocals) en Philippe Thuriot (accordeon, vocals). zoals Mumbo Jumbo van Gareth Farr en last but not least ders. Dat dit ontroerende boek niet loodzwaar wordt, is te In het kielzog van De Kunstkaravaan trok de groep in 2005 Arum Manis van de onovertroffen Jack Body. Maar alle 28 danken aan de mooie stijl en de gevatte humor die gere- en 2006 langs een aantal Belgische tentoonstellingen. Klara zijn volop een kennismaking waard. Voor meer informatie: geld opduikt. Voor lezers van elf a dertien jaar is dit een vroeg de groep vervolgens hun repertoire op te nemen en www.sounz.org.nz sterk boek dat je onweerstaanbaar meeneemt in het hoofd De Werf in Brugge bracht de cd uit. Het schijfje telt veer- [Simonne Claeys] en het hart van Anna. tien nieuwe composities, geimproviseerde benaderingen [Ria De Schepper]en bewerkingen van bestaand materiaal. Stilistisch pendelt de muziek tussen klassiek, jazz en yolks amusement. Ook al C.O.I.N. 11 Jet Marchau is ze altijd luchtig en bijwijlen zelfs opgewekt, Loch worden Expressions. Audio-cd, 66 min., productie vzw melancholie en tristesse niet geweerd. Sommige passages AAA, 2007 (te verkrijgen bij Cel Overberghe, Kleine Jan van Coillie. VWS-cahiers 241, jg 42, nr. 4, juli- zijn zo mooi dat ze het oor strelen als de woorden van een Markt 4 bus 2, 2000 Antwerpen, tel. 03 213 01 30) augustus 2007, so p. € 5,00 geliefde. De muziek bevat daarnaast echter ook een flinke Bespeelde beeldend kunstenaar en muzikant Cel Over- Jan van Coillie is al zo'n vijfentwintig jaar actief als aca- dosis gekte. Dat valt alleen al af te leiden uit de titels van berghe (1937) op zijn vorige cd Transparent Selfportrait demicus, recensent, didacticus, bloemlezer van poezie de nummers:'salade nr. 3rune vache caracterielle:Wat mee (2005) nog alle instrumenten zelf, op zijn nieuwste laat hij en pleitbezorger voor de jeugdliteratuur. Versjes, taalspel bijdraagt aan de rijkdom en de gelaagdheid van de muziek, zich bijstaan door Kris Nelissen op bas en Michael Weila- en poezie blijven zijn eerste grote liefde. Voor zijn talrijke zijn de arrangementen. Ze zorgen ervoor dat de muziek op cher op drums. Zelf houdt hij het bij piano en tenorsax.Van bloemlezingen met poezie voor kinderen en adolescenten een hoger plan wordt getild. Dynamische en intimistische een 'eenmanskwartet' naar een heus trio: C.O.I.N., ofwel Cel las hij zowat alles wat er op dat vlak verscheen. Hij was de passages binnen een en hetzelfde stuk versterken dit effect Overberghe Intuition. Nelissen begon als autodidact bij eerste Vlaamse doctor in de jeugdliteratuur en is sindsdien nog. Als luisteraar ben je dan ook nooit klaar met deze mu- Bert Joris & Impuls, en speelde al eerder met Overberghe in in zijn professionele loopbaan voordurend met poezie en ziek. Bij elke beluistering valt er wat nieuws te ontdekken. Relax 85. Weilacher studeerde aan diverse klassieke conser- jeugdliteratuur bezig geweest. Codewoorden als invoel- [Patrick Auwelaert] vatoria in de V.S. en is vooral thuis in de hedendaagse klas- baarheid, authenticiteit, gedrevenheid, originaliteit en een sieke muziek. Expressions telt drie lange improvisaties, tot rijke, heldere taal voert hij hoog in het vaandel. In zijn kri- tisch werk waarschuwde hij vaak tegen trivialiteit en infan- August De Boeck stand gekomen zonder voorafgaande afspraken, geheel in de geest van de free jazz en de vrije, geimproviseerde mu- tilisering van inhoud en taal. In deze gedegen monografie Orchestral Works. Ning Kam, viool, VRO o.l.v. Marc ziek. Hoewel er geen sprake is van een vaste maatverde- bewijst de auteur dat ze het werk van Van Coillie grondig Soustrot; Flemish Connection VII; ET'CETERA KTC ling of van harmonische beperkingen, is het swingelement gelezen en bestudeerd heeft. Ze zet lijnen uit in zijn visie 4024. steeds onderhuids aanwezig. Overberghe mag op muzi- en werk en illustreert die met passende citaten. Een korte Bibliotheek 61 • kaal vlak al een vrije vogel zijn, zijn jazzroots zal hij nooit wone kwaliteiten als zangeres. Haar grate vriendenkring tages, pronkredes, inscripties en papyri, van historische verloochenen. De muziek op Expressions is doorgaans vertegenwoordigde de intellectuele en muzikale elite van verslagen, maar ook van verhalen over het soldatenleven, rustelozer, nerveuzer en gejaagder dan op Transparent Self- haar tijd. Ze was de jongste van drie kinderen van de be- slavernij en burgerschap, handel en reizen, het huiselijk le- portrait. Uitgebeende klanken bepalen het geluidsbeeld. kende tenor Manuel Garcia. Haar oudere zus Maria Mali- ven, het keizerschap....en het is dan ook op die manier een 'Expressions 1' trapt of met donkere pianoakkoorden die bran was een legendarische diva. De cd is een live opname goede introductie op de verscheidenheid aan bronnen het begin van een halfuur durende dialoog inluiden. 'Ex- van een interessant concert waar composities van Pauline voor de geschiedenis van politiek, maatschappij en cul- pressions 2' sluit daar stilistisch en inhoudelijk naadloos bij Viardot werden uitgevoerd naast groten uit de 19de eeuw tuur van het Romeinse wereldrijk. Die bronnen zijn schaars aan. Ook hier weer maakt Overberghe snelle statements die allen met Pauline bevriend waren: Rossini, Gounod, en niet geinformeerde lezers beseffen vaak niet dat het op de piano, alsof hij ons iets dringends of dwingends wil Meyerbeer, Chopin en Berlioz. Het is een zeer geslaagde erg moeilijk is geschiedenis to schrijven over een periode vertellen. Maar wat? Wil hij ons deelgenoot maken van een collectie van werken waar Pauline op een of andere manier waarover maar zeer weinig berichtgeving bestaat. Dag- existentieel avontuur dat een innerlijke tweestrijd verraadt? mee geconfronteerd werd. boeken en kranten zoals wij die kennen bestonden niet. En Op afsluiter 'Saxism' speelt Overberghe tenorsax. Rauwe, Viardots debuut als Desdemona in Rossini's Otello begon de bronnen die tot ons kwamen, zijn vaak met bijzondere sonore klanken ontspruiten aan het instrument. Het knarst, toen ze 18 jaar oud was. Met Rossini's werken had ze al- doelen voor ogen geschreven. De selectie van de teksten het piept, het schuurt, maar soms ook legt het lyrische ker- tijd veel succes en toen ze beiden in Parijs woonden was is verrassend omdat niet alleen werd geput uit de grate nen bloot die fel contrasteren met de nietsontziendheid ze vaak to gast op zijn Soirees musicales. Charles Gounod auteurs. Wij waren onder meer aangenaam verrast om de waarmee hier over vrijwel de hele lijn wordt gemusiceerd. was ten huize van Viardot om daar grate delen uit Sapho diepgevoelige lofrede van een liefhebbende man voor zijn Expressions: een overtuigend geborsteld muzikaal groeps- to componeren. Meyerbeer was een van haar aanbid- geliefde Turia terug to vinden. Het boek is met een weten- portret. ders en wou enkel nog opera's componeren als Pauline schappelijke nauwkeurigheid samengesteld door twee au- [Patrick Auwelaert]erin zou optreden. Chopin leerde ze kennen door George teurs die hun oudheid kennen.Wij bevelen het met plezier Sand. Viardot maakte een aantal vocale bewerkingen van aan iedereen aan. Chopins mazurka's. Zoals de dichter Toergenev werd ook [Robert Nouwen] Eli Van de Vondel Berlioz verliefd op Pauline. Voor hem was zij de ideale zangeres. De teksten van Viardots liederen, -er werden er Falsiphobia (For Guitar Solo). Audio-cd, 44 min., zestien opgenomen-, zijn onder meer van Racine, Victor ^ R. van Uytven CiCliC Records Project, CRP0014b, www.ciclic- Hugo, Poesjkin en Toergenev. De uitvoerders zijn Frederica records.org, 2007 / Mythophobia (For Guitar Geschiedenis van de dorst. Twintig eeuwen drin- von Stade, Vladimir Chernov, Anna Caterina Antonacci, Da- Solo). Audio-cd, 46 min., CiCliC Records Project, ken in de Lage Landen. Davidsfonds, Leuven, 2007, CRP0014, www.ciclic-records.org, 2007 vid Watkin, cello, David Harper, piano en tussendoor hoor 290 p. € 29,95 Eli Van de Vondel is medeoprichter van CiCIiC Records je de speaker Fanny Ardant. Een zeer geslaagde en mooie Met de nodige vlijt publiceert Project, een in 2005 in Gent opgericht cd-label en muzi- productie. professor emeritus Raymond kantencollectief voor jazz en experimentele muziek. Hij [Simonne Claeys] van Uytven aangenaam studeerde gitaar aan het conservatorium van Mechelen en leesbare uitgaven over al- legde zich vervolgens toe op compositie, elektro-akoesti- ^ Johan Duijck lerlei maatschappelijke on- sche klanksynthese en geluidstechniek. In 2007 bracht hij Geschiedenis derwerpen. Enkele maanden twee solo-cd's uit. Beide werden live opgenomen. Elke cd El Camino del Alma. Hilde coppe (sopraan), Noelle geleden verscheen van zijn bestaat uit verschillende 'bewegingen' en/of'geaardheden' Schepens (alt), Hans Ryckelynck (piano), Ignace ,florst hand dit vlot geschreven die een muzikale evolutie vormen van begin tot einde, Michiels (orgel), Gents Madrigaalkoor, VRK, Col- maar wetenschappelijke zonder pauzes. De verschillende tracks waaruit elke cd legium Instrumentale Brugense o.l.v. Johan Duijck gefundeerde boek over de blijkens de hoesjes bestaat, geven dus geen nieuwe stuk- ftANIXR, „ ,4 Tussen 1996 en 'Geschiedenis van de dorst' ken aan, maar een volgend thematisch gegeven binnen 2005 componeerde Om dit werk samen to stellen een overkoepelend geheel. De eerste cd bevat negen van hispanofiel Johan as verdiepte de eminente histo- die thematische bewegingen, uitgevoerd op een 'proces- Duijck drie koorwer- ricus zich in allerlei literaire sed' Fendergitaar. De muziek laat zich best omschrijven ken op teksten van 111111•1210410 en ambachtelijke teksten en als een cross-over van vrije, geimproviseerde muziek en zestiende eeuwse kon zo een boeiend relaas samenstellen over de drinkge- (hedendaags) klassiek. Repetitieve patronen en motieven Spaanse mystiekers: woonten vanaf de Oudheid tot nu in de Nederlanden. De versterken de indruk van eenheid tussen de verschillende Alma de la Musica - chronologische opbouw zorgt ervoor dat we ook systema- bewegingen. De lyrische passages in de eerste beweging De Ziel van de muziek tisch geconfronteerd worden met de wisselwerking van doen denken aan het overbekende 'Jeux Interdits' van (Fray Luis de Leon) de soorten dranken en hun invloeden op het sociale, cul- Narciso Yepes. In andere passages overheersen dan weer voor sopraansolo, turele en maatschappelijke leven door de eeuwen heen. el Camino dei Mtn harde, metalige en staccato aangeslagen akkoorden die dielik.r. 0, 'a'. dir4sy.rthorSes.koor en orkest, Can- Het boek is, zoals het ook op de achterflap staat, meteen naar dissonantie neigen. Andere muzikale elementen in de tar del Alma - Lied een cultuurgeschiedenis geworden met een unieke kijk op overige bewegingen baden in een bevreemdende sfeer van de ziel (San Juan het dagelijkse leven van onze voorouders, hun materiele en lijken zo weggeplukt uit de soundtrack van een David de la Cruz) voor altsolo, koor en piano, en Alma, bascate en welstand en hun manier van denken. Er zouden meer der- Lynchfilm: Twin Peaks in Flanders. Intelligente muziek is dit, Mi - Ziel zoek jezelf in Mij (Santa Teresa de Avila) voor koor gelijke uitgaven mogen verschijnen. die nergens steriel of vervelend aandoet en die gebruik- en orgel. [Jean Luc Meulemeester] maakt van effecten zonder dat het effectbejag wordt: de Aan de opname ervan is veel zorg besteed; er werden drie effecten staan steeds in functie van wat Van de Vondel wil verschillende locaties uitgezocht om de werken optimaal uitdrukken. De tweede cd sluit in meerdere opzichten aan tot hun recht to laten komen. ^ Eric M. Moorman & Wilfried Uitterhoeve bij de eerste. Ook hier speelt Van de Vondel op een 'proces- Het resultaat mag beslist gehoord warden. Onder leiding Van Alexander tot Zeus. Figuren uit de klassieke sed'FendergitaarToch klinkt de cd anders van toonaard. Zo van de componist zelf slagen solisten, koren en orkest erin mythologie en geschiedenis, met hun voortleven na vallen er opvallend veel lyrische passages op to beluisteren. de veelvuldig wisselende stemmingen, de momenten van de oudheid. Een lexicon. SUN, Amsterdam, 2007, De vijf bewegingen zijn ook langer. Ze hebben doorgaans intense verstilling, de dynamisch opzwepende passages, 512 p. € 32,90 een intimistisch, beschouwend en ingetogen karakter. Ze de klankrijkdom, de spirituele diepten en de sensuele Wie kent nog Charon, de oude veerman, die de verdoem- poneren niet: ze suggereren. Van de Vondel laat daarbij niet schoonheid van deze muziek heel raak to treffen. Vooral den van het rijk der levenden naar de onderwereld over- na alle mogelijkheden van zijn instrument to verkennen: het Gents Madrigaalkoor - uiteindelijk toch een Qmateur- zet? Het is een van de mythologische figuren die opduikt in hij speelt met de stemsleutels en past uiteenlopende tech- koor» - verdient in deze veel lof, niet alleen om de enorme de Divina Commedia van Dante. Net voorbij de hellepoort nieken toe met de rechterhand. Maar nergens klinkt dat inzet die het realiseren van een dergelijk project vereist, en een eerste groep gestraften - de lafaards - ontmoet creatief omspringen met zijn instrument gratuit. Altijd is er maar ook om de schitterende vertolking van deze muziek Dante in het derde canto van het Inferno bij de rivier Ache- een onderliggend serieux hoorbaar, dat de muziek een exis- die zowel inhoudelijk als technisch zeer zeker niet de ge- ron de oude veerman. Het is uiteraard Vergilius die Charon tentieel karakter verleent. Geen goedkoop entertainment, makkelijkste is. herkend. Had hij immers niet zelf in zijn Aeneis VI over hem maar duurzaam luistervoer voor melomanen met een oor [Jaak Van Nolen] geschreven? Wie meer wil weten over zo'n mythologische voor 'afwijkende' muziek. figuur als Charon, over de legenden, verhalen, muziek- [Patrick Auwelaert] stukken, kunstwerken en zelfs over de hedendaagse Ne- GESCHIEDENIS derlandse literatuur waarin hij voorkomt, kan terecht in Pauline Viardot het imposante lexicon van Eric M. Moorman en Wilfried and Friends Uiterhoeve. In hun boek Van Alexander tot Zeus bespreken ^ Eric Moormann & Olivier Hekster zij in ongeveer 250 lemma's de figuren uit de klassieke my- Opera Rara. ORR 240 thologie en geschiedenis. Tegelijk laten beide auteurs zien CD1,2 Ooggetuigen van het Romeinse Rijk in meer dan hoe die klassieke personages deel zijn gaan uitmaken van Pauline Viardot - Garcia was zestig reportages. Bert Bakker, Amsterdam, 2007. de westerse cultuurgeschiedenis. Zo komen we Charon een geliefde dame die de € 17 onder meer tegen bij Purcell en Handel, in de Sixtijnse ka- In de reeks Ooggetuigen is nu ook een boek met een zes- harten van vele kunstenaars pel en bij Blake, en in de gedichten van Nijhoff, Komrij en tigtal ooggetuigen van het Romeinse Rijk verschenen. Het stal door haar buitenge- Gerhardt. Ook heersers als Agamemnon en Caesar, wijzen boek biedt 63 teksten in vertaling, onder meer van repor- ^ 62 Bibliotheek als Solon en Sokrates, tragische figuren als Elektra en Anti- nen. Integendeel, ze duiken telkens weer op in nieuwe gone en schurken als Nero en Caligula lieten hun sporen gedaanten en blijven onze cultuur beInvloeden. Wie kept na in de beeldende kunsten, maar evenzeer in de politieke niet de middeleeuwse verhalen van de ridders rond koning geschiedenis, in de reflecties over het menselijk bestaan, Arthur, van Tristan en Isolde of van Reynaert de Vos? Wie in de literatuur en het theater. De zinvolle registers van de heeft nog nooit van Don Juan, Werther, Faust, Don Quijote historische en mythologische figuren en van de vermelde of Hamlet gehoord? En wie houdt niet van de wondere auteurs en kunstenaars maken van dit geillustreerde lexi- sprookjeswereld van Roodkapje of Assepoester? Al die lite- con een handig instrument voor elke cultuurliefhebber die raire personages lieten hun sporen na in het collectieve ar- de invloeden van figuren uit de oudheid wil nagaan. tistieke geheugen van het Westen. Zij verbeelden de zeker- [Emmanuel Van Lierde]heden en vooral de onzekerheden van de moderne mens en werden daardoor het voorwerp van een onophoude- lijke stroom van literaire bewerkingen, artistieke expressies I Peter Altena, Wim Gerritsen, Tom van en filosofische beschouwingen. Dat gelds trouwens even- Melle, Leon Stapper, Michel Uyen (red.) zeer voor historische personages als Luther, Byron, Napo- Van Abelard tot de Zwaanridder. Literaire en histo- leon of Wilhelm Tell. In Van Abelard tot de Zwaanridder wor- rische personages uit middeleeuwen en later tijd, den honderd dergelijke literaire en historische personages met hun voortleven in de kunsten. Een lexicon, beschreven. Telkens komen de herkomst of biografie, de SUN, Amsterdam, 2007, 510 p. 34,90 C. doorwerking in de literatuur en het voortleven in diverse Van Abelard rot de Zwaanridder kunstvormen aan bod.Wie beide lexicons in huis haalt, kan is het logische vervolg op het niet meer verdwalen in de westerse verhaalkunst. boek Van Alexander tot Zeus van [Emmanuel Van Lierde] Eric M. Moormann en Wilfried Uitterhoeve. Net zoals het daar ging om de mythologische en historische personages uit de klassieke oudheid, zo worden in dit lexicon de middeleeuwse en moderne literaire en histori- sche figuren behandeld. Sinds hun intrede in de westerse cul- tuurgeschiedenis zijn bepaalde personages niet meer verdwe- Documenta Het Algemeen-Nederlands Verbond Driemaandelijks tijdschrift voor theater en de Vereniging Algemeen Nederlands Documenta wordt gepubliceerd door het Documentatie- geven een gemeenschappelijk tijdschrift uit. centrum voor Dramatische Kunst (Universiteit Gent, Vakgroep Engels en v.z.w.). Neerlandia - Nederlands van Nu Bevat kritische bijdragen en grondige essays over het Het is meer dan ooit tevoren een 'Nederlands-Vlaams tijd- hedendaagse theaterleven. Op die manier slaat het tijdschrift schrift voor taal, cultuur en maatschappij'. Naast de traditio- een brug tussen de theaterwetenschap en het eigentijdse nele maatschappelijk-culturele informatie in Neerlandia kunt u theatergebeuren. Telkens aangevuld met kortere beschou- op de taalkundige informatie van Nederlands van Nu rekenen. wingen over de belangrijke produkties en een aantal boek- Alle ANV- en VAN-leden hebben recht op gratis taaladvies. besprekingen. Word daarom lid van ANV en VAN en gireer 25 euro als lid-abonnee 7,50 euro als huisgenoot-lid Geregeld pakt Documenta uit met stevige themanummers: de 17,50 euro voor een elektronisch abonnement nieuwe vormen van muziektheater, de relatie tussen de (buiten Belgie en Nederland) hedendaagse podiumkunst en de filosoof Gilles Deleuze, de 17,50 euro voor jongeren tot 25 jaar Gentse theaterbiotoop, theater in Vlaanderen in de jaren 60 37,50 euro voor steunabonnement (met DVD ) en de Oresteia. 650 euro als lid voor het 'even Wie na 1 juli lid wordt, betaalt 12,50 euro. Een jaarabonnement kost 20. Rekeningnummer Belgie: rek. 430-0358801-86 t.n.v. Algemeen-Nederlands 447-0069151-12 van het Documentatiecentrum voor Drama- Verbond v.z.w. tische kunst, Gent. fosse nummers: €7 Nederland: postbankrek. 446050 t.n.v. Algemeen-Nederlands Verbond, Den Haag Info: Jozef De Vos, Rozier 44,9000 Gent. (Jozefdevos@Ugent.be) I Bibliotheek I 63 ^ FLAGRANT ,us Boekhandel-Antiquariaat De Slegte Antwerpen In- en verkoop van bibliofiele en semi-bibliofiele uitgaven, literaire curiosa, brieven en handschriften inschrijven op catalogi en nieuwsbrieven mail: antwerpen.wapper@deslegte.com Wapper 5 - 2000 Antwerpen 0032(0)3.231.66.27 www.deslegte.com PAPIER COMPUTER KAN OR SUPPLIES BENODIGDHEDEN 5 Ders5uvage Papier voor copier, fax, Toner en drums voor Kantoorbenodigdheden PAPIERGROOT:HANDEL NV laser, inkjetprinter copier, fax en en plotter laserprinter Kantoormachines en 4 toebehoren Papierrollen voor plotters Inkjetcartridges en Kassa's Planning, presentatie Ambachtenstraat 16 Data opslagmedia en communicatie Brief- en zakornslagen 8870 Izegem Etiketten voor productie tel. 051 30 98 70 en administratie fax 051 30 10 96 Nasnijden, vouwen, rillen, perforeren, ed. info@dessauvage.be www.dessauvage. be Woord vooraf vl Peter Velle, Schepen voor Cultuur Stad Oudenburg In 2008-2009 wordt met het bezoekerscen- drukbezochte musea in Tongeren, Tienen, Vlaanderen dat de nieuwe inzichten en trum en Romeins Archeologisch Museum Velzeke, Oudenburg, Menen, Aardenburg, standpunten netjes gebundeld worden en (RAM) in Oudenburg het sluitstuk gebreid Brugge, Gent, Brussel ... De stapel litera- op een bijzonder aantrekkelijke en eigen- aan het ROMA-project (Romeinen in Ouden- tuur groeide de voorbije jaren exponentieel, tijdse manier gepresenteerd worden. Passie burg, Maldegem en Aardenburg). Het pro- tot boekjes met Romeinse humor voor het en geschiedenis en archeologie zijn elkaar ject, gerealiseerd door de stads- en gemeen- kleinste kamertje toe. Archeologiekampen allerminst vreemd. Het dankwoord aan de tebesturen met de steun van de Europese zijn populairder dan ooit. Met"Rome"vloeide uitgevers en de auteurs mag dan ook veel Gemeenschap, Toerisme Vlaanderen en de het antieke bloed in beekjes de huiskamers verder gaan dan een !outer dankwoord voor respectieve provincies, omvatte de realisatie binnen. De Romeinen zijn niet alleen interes- het schrijfwerk. Als schepen van Oudenburg van een historisch, toeristisch en recreatief sant, ze zijn meer dan ooit hip. Zoveel mag bedank ik dan ook graag alle archeologen totaalproject rond de Romeinse aanwezig- zeker zijn. Opgravingscampagnes zoals die al jaren in Oudenburg werkzaam zijn en heid in onze streken. En dat is niets to vroeg. die in Oudenburg brengen daar bovenop die de Romeinse geschiedenis ervan zo uit De doorsnee BeIg staat er niet zo vaak bij stil nieuwe inzichten aan de oppervlakte en de grond halen. Dankwoorden richten we maar: alleen al de verblijfsduur van de zonen houden het debat levend. Brachten de Ro- niet alleen aan de samenstellers, de au- en dochters van Caesar in onze streken mag meinen hier vrede? Welke specifieke sporen teurs en de redactie van het Kunsttijdschrift tot de verbeelding spreken: vijf eeuwen; vinden we terug? Hoe verliepen integratie Vlaanderen, die dit boekwerk uitgaven, maar vijfhonderd jaar; een vierde van onze tijd- van Romeinen en assimilatie van de plaat- evenzeer aan de leden van het Roma-project rekening. De Romeinse aanwezigheid liet selijke bevolking? Het is de verdienste van die deze publicatie financieel hebben moge- diepe sporen na en dat wordt vertaald in dit themanummer van het Kunsttijdschrift Iijk gemaakt. Veel leesplezier. ^ De laatste jaren worden in Oudenburg geregeld archeologische opgravingen verricht. In het begin van de eenentwintigste eeuw werden opnieuw sporen van het Romeinse castellum ontdekt. [Foto: J.L. Meulemeester] I Woord vooraf I 65 ^ Inleiding Jean Luc Meulemeester & Robert Nouwen In 1987 schreef Gerhard F. Mehrtens met Nu twintig jaar later, is de situatie op wereld- gebaseerd op westerse normen en waarden. De nieuwe Romeinen. Een cultuurfilosofische vlak nog minstens even precair.Tegen het En zo kan zelfs een vredesideologie tot oor- verkenning een opmerkelijk essay waarin hij westerse samenlevingsmodel bestaat onder log leiden, indien er onvoldoende tolerantie betoogt dat de Amerikanen de'Romeinen' meer in de Arabische wereld op zijn minst is voor een andere maatschappijvisie. van vandaag zijn. De auteur wijst op de een grote weerstand. Bovendien is het dui- talloze overeenkomsten die tussen de beide delijk dat de Pax Americana een gewapende In feite is er dus niets nieuws onder de zon. 'supermachten' bestaan. Alles wat Rome vrede is, dat de Verenigde Staten erg gemak- Eigenlijk zien wij in onze hedendaagse eertijds teweegbracht, herhaalt zich thans kelijk optreden als een soort politieagent nieuwe wereldorde een terugkeer van oude op wereldschaal vanuit de Verenigde Staten. officieel om de specifiek westerse waarden imperiale Romeinse concepten waarvan het In 1991 vond de operatie Desert Storm te vestigen en te vrijwaren, zelfs als die niet bellum iustum, de gerechtvaardigde oorlog, plaats waarbij het Iraakse leger van Saddam noodzakelijk stroken met de normen en deel uitmaakt. Oorlog heeft het karakter Hoessein uit Koeweit werd verdreven. Na waarden van andere volkeren, officieus zeker van een politionele taak, het leger heeft een deze'Golf Oorlog' is voortdurend sprake van ook om de eigen politieke, militaire en eco- vredesmissie, de uitvoerder ervan wordt op een nieuwe wereldorde en het begrip Pax nomische belangen te verdedigen en veilig een voetstuk geplaatst. De gerechtvaardigde Americana, naar analogie van Pax Romana, te stellen. In 2000 publiceerde Project fora oorlog is niet noodzakelijk een verdedi- deed zijn intrede. Een tijdperk zou aantreden New American Century (PNAC), dit is een in gingsoorlog. De oorlog in Irak is hiervan een dat zich zou karakteriseren door mensen- 1997 opgerichte denktank en pressiegroep excellent voorbeeld. De tegenstander wordt rechten, democratie en vrijheid. Het westerse waarvan o.a. Dick Cheney, Paul Wolfowitz, gedemoniseerd en afgeschilderd als een samenlevingsmodel zou zich overal in de Donald Rumsfeld en Francis Fukuyama bedreiging voor de orde. wereld doorzetten. mede-ondertekenaars zijn, het rapport Rebuilding America's defenses. Hierin staat te Dit alles betekent dat het voorliggende lezen dat:'De Verenigde Staten al decennia nummer van het Kunsttijdschrift Vlaanderen, lang hebben gepoogd een permanents ondanks de titel, een hoog actualiteitsge- rol te spelen in de regionale veiligheid van halte heeft. Vredesideologie, Pax Romana, de Golf. Waar het onopgeloste conflict met gewapende vrede, Pax Christiana worden Irak voor een onmiddellijke verantwoording vanuit dit standpunt in een relevant histo- zorgt, overstijgt de behoefte aan de aanwe- risch perspectief geplaatst. De auteurs geven zigheid van een substantiéle legermacht in samen een boeiend beeld hoe het Romeinse de Golf het probleem van het regime van samenlevingsmodel zich in de Lage Landen Saddam Hussein: doorzette. Het is geen systematisch over- zicht. Hiervoor is de beschikbare ruimte te TerwijI de conflicten in bijvoorbeeld het beperkt. Maar de gekozen invalshoeken zijn Midden-Oosten en in Afghanistan verder sprekend en zullen aan de oplettende lezer woeden en de oorlog tegen het terrorisme opvallen. Hoewel de verschillende bijdra- nooit uit het nieuws is, wordt voortdurend gen niet geschreven zijn met de actualiteit een communicatie gevoerd waarin het voortdurend in het achterhoofd, toont dit begrip vrede een vooraanstaande rol speelt. nummer wel aan hoe actueel geschiedenis Vrijheid en vrede zijn uitdrukking van een soms kan zijn wanneer de lezer verleden en intens beleefde opvatting. Die vrijheidsop- heden met elkaar in verband brengt. vatting houdt de erkenning van onder meer mensenrechten in. Het vredesverlangen bij de burgers, waar ook ter wereld, is uiteraard een evidentie. Maar de vredescommunicatie, ^ Romeinse muntschat van Velzeke, tweede helft die op dit verlangen inspeelt, leidt tot een derde eeuw vredesideologie. Deze is in belangrijke mate ^ 66 I Inleiding I Het Romeinse leger en het • • romaniseringsproces in de Lage Landen Robert Nouwen Het Romeinse leger en specifiek de hulp- was dit niet. De cavalerie die de Iegioenen de Treveri, de Batavi, de Tungri en de Nervii troepen speelden een erg belangrijke rol in van Caesar vergezelde was bijna exclusief bij Gedetailleerde informatie over de organi- de romanisering van de bevolking in nieuw de bevriende Gallische en Germaanse yolks- satie van deze ruiterij ontbreekt nagenoeg veroverde gebieden en hun integratie in het stammen gerekruteerd. De ruiters werden volledig. Het Romeinse commando nam Romeinse rijk. Met romanisering duiden wij geronseld uit de aristocratie van iedere stam. ze niet op in de strakke organisatie van de De stamhoofden of de jonge mannen uit de legioenen. Zij opereerden in eigen stam- het proces aan waarbij de inheemse volkeren leidende families leidden de contingenten. verband. In feite ging het in eerste instantie geleidelijk het Latijn en de Romeinse cultuur Caesar vond deze Gallische en Germaanse om onregelmatige troepen die onder de en gewoonten overnamen. Het leger rekru- ruiters het meest doeltreffende wapen om weerbare mannen van de verschillende teerde bij de lokale gemeenschappen jonge de Galliers zelf te bestrijden. Welke stam- stammen werden gelicht. Zij streden net mannen voor de militaire dienst. Zij brach- men soldaten leverden voor dergelijke zoals ten tijde van Caesar onder leiding van ten twintig of meer jaren door in het leger hulptroepen, is niet steeds duidelijk. Caesar' de eigen aanvoerders en ondersteunden en werden zo van de Romeinse beschaving noemt onder meer de Haedui en hun de Romeinse Iegioenen. Referenties hieraan doordrongen. De legerdienst mondde uit in de bondgenoten, de Remi en de Lingones. Dio vinden wij terug op de bekers van Boscore- Cassius2 signaleert dat de Eburones voor 54 ale en de krijgersgraven tussen Goeblingen burgerrechtsverlening van de soldaten en hun bij gelegenheid in dienst van de Romeinen en Nospelt in Luxemburg zijn de archeologi- families. Daamaast oefende het leger door streden. In wezen waren dit ongeorgani- sche getuigen hiervan. Eigenlijk hebben wij zijn aanwezigheid een niet te onderschatten seerde milities. hier nog te maken met een soon provinciale invloed uit op de organisatie en het functione- clientela die op basis van wederzijdse rech- ren van de inheemse samenleving. Niet alleen Dio Cassius vermeldt dat Maecenas in ten en plichten haar diensten aanbood aan zorgde de militaire aanwezigheid voor een 29 v.C. een vurig pleidooi hield voor een de bevelvoerder waaraan zij verplicht was. zekere rust. In feite droeg het Romeinse leger sterk staand leger ter bescherming van de op die wijze in belangrijke mate bij tot de rijksgrenzen?Volgens de historicus klonk dit De regering van Augustus maakte na ongeveer zo: verloop van tijd via een grondige reorga- pax Romana. Vooral voor de grensregio's en nisatie komaf met deze situatie. Volgens het hinterland was de jarenlange aanwezig- Verder lijkt het mij raadzaam een staand leger op Dio Cassius incorporeerde hij die ongeor- heid van zo vele soldaten ook economisch en de been te houden dat uit burgers, mensen uit de ganiseerde milities in het reguliere leger en sociaal erg bepalend. Vergeten wij tenslotte provincies en bondgenoten bestaat en waarvan Iegde hij zo de basis voor provincialisering niet dat de Romeinse vrede een erg repressieve de soldaten over de provincies verdeeld zijn, in van het Romeinse leger. Niet alleen werd kant had. In de volgende pagina's zullen wij grotere of kleinere aantallen, al naar gelang de komaf gemaakt met een rekrutering van de de rol van het Romeinse leger in onze con- situatie dat vraagt Deze troepen moeten perma- hulptroepen op grond van clientela-relaties. treien vooral op basis van bewaarde teksten en nent paraat zijn en zich onafgebroken trainen in Ook geschiedde de rekrutering van de hulp- het militaire handwerk. Hun kwartieren moeten troepen op die wijze dat zij een structureel opschriften trachten te ontleden. op de voor hen meest gunstige plaatsen worden onderdeel van het Romeinse leger vormden. opgezet, en ook moeten ze maar een vastge- Voorbeelden hiervan zijn de ala Asturum, 1. De Belgen en het Romeinse stelde tijd dienstdoen zodat hun nog een zekere de ala Hispanorum en de ala Vocontiorum leger van Caesar tot Augustus tijd van leven in alle rust vergund is voor ze daar die onbetwistbaar reeds tijdens de regering Het Romeinse leger bestond uit Iegioenen te oud voorzijn. van Augustus actief waren. Uit de Epitome en hulptroepen. In de Iegioenen deden van Livius blijkt dat de Nervii reeds hulp- uitsluitend Romeinse burgers dienst. De Keizer Augustus volgde klaarblijkelijk zijn troepen ter beschikking stelden voor de hulptroepen daarentegen ronselden hun raad op. Maecenas pleitte er voor om in na- Germaanse campagnes van Drusus.4 In de soldaten uit de bevolking van de provin- volging van Caesar naast Romeinse burgers aanvangsfase waren zij ongetwijfeld zowel cies. Reeds zeer vroeg tijdens het Princi- ook mensen uit de provincies en bondgeno- qua aantal als qua belang van relatief onder- paat werden de Gallische en Germaanse ten voor het leger aan te werven. In feite was geschikte betekenis. Wij weten in ieder geval bestuursdistricten verplicht manschappen dit slechts een verder zetten van oude bond- niet met zekerheid hoeveel hulptroepen er te leveren voor het Romeinse leger. Nieuw genootschappen. Het gaat onder meer om in het begin van de eerste eeuw n.C. waren. I Het Romeinse leger en het romaniseringsproces in de Lage Landen I 67 ^ Wat betreft het aantal soldaten waren zij mis- die Romeinse hulptroepen waren geka- eenheden. De ala I Hispanorum en de co- schien even talrijk als de legioenen. Het ar- zerneerd langs de beneden-Rijn. Vooral als hors 1 Asturum bij voorbeeld hadden tijdens cheologisch onderzoek van de Augustelsche cavalerie, maar ook als infanterie speelden diezelfde periode onder meer Tungri in hun Iegioenskampen van onder meer Oberaden, zij een belangrijke rol. In totaal zijn zo- rangen. Zij werden gerekruteerd op het Haltern en Anreppen leidde tenslotte in wat vijfenveertig eenheden bekend die ogenblik dat de beide eenheden in Germa- toenemende mate tot het besluit dat legioe- meestal naar de bestuursdistricten werden nia waren gekazerneerd. In feite betekent nen en hulptroepen samen in deze kampen genoemd waaruit de Romeinse overheid dit dat de Romeinse legerleiding reeds vrij waren gekazerneerd. Desondanks bleven oorspronkelijk rekruteerde. Naast een snel de rekrutering op etnische basis ver- de Romeinen toch nog geruime tijd gebruik reeks Gallische en Germaanse cavalerie- en ving door een lokale rekrutering. Hierdoor maken van ongeorganiseerde contingenten infanterie-eenheden waren er zodoende lag het Romeinse leger in zekere zin aan de inheemse krijgers. ook een aantal troepen die de naam van basis voor een eerste vermenging van de een volksstam droegen. Dit was onder meer verschillende volkeren in het rijk. 2. De inheemse hulptroepen zo voor de Menapii, de Nervii, de Treveri tijdens de Iulisch-Claudische en deTungri. Bij de Menapii en de Nervii 3. De militaire reorganisatie van dynastie werden enkel infanterie-eenheden gelicht. keizer Vespasianus De eerste rekruteringen voor de reguliere De cohors 1 Menapiorum is de enige een- Met de reorganisatie van keizerVespasianus etnische eenheden vonden dus mogelijk heid die de Menapii aan het Romeinse leger in 70 veranderde echter veel. De Bataven- plaats ten tijde van Augustus en zeker leverden. De Nervii daarentegen leverden opstand had namelijk aangetoond dat de vanaf de regering van Tiberius. Tijdens minstens zes eenheden. Bij deTungri en de 'etnische'eenheden, die samengesteld wa- de lulisch-Claudische dynastie werden Treveri zien wij dat er ook veel ruiters werden ren uit lokaal gerekruteerde soldaten, een in Germania Inferior en Gallia Belgica op gerekruteerd. De Tungri leverden onder zwakke schakel vormden binnen de Ro- vrij grote schaal hulptroepen gelicht. De meer twee alae of cavalerie-eenheden. De meinse militaire organisatie. Wat waren de reguliere auxilia waren onderverdeeld in alae meeste eenheden die in de Gallische en feiten? Enkele passages uit de Historiae van of ruitereenheden, cohortes of infanterie- Germaanse civitates werden gelicht, lagen Tacitus vermelden dat hulptroepen, die bij eenheden en tenslotte gemengde eenhe- in die tijd aan het Rijnfront. Dit was zo de verschillende volkeren waren geronseld, den, de zogenaamde cohortes equitatae. voor de meeste troepen van deTungri. En tijdens de burgeroorlogen van het driekei- Deze eenheden bestonden doorgaans uit ook de cohortes Nerviorum maakten in de zersjaar en de daaropvolgende Batavenop- vijfhonderd militairen, enkele uit achthon- voor-Flavische tijd deel uit van de Rijnlegers. stand in 69/70 n.Chr. in de militaire acties derd tot duizend militairen. De meeste van Op die wijze bleef het Germaans-Gallisch waren betrokken. Zo waren bijvoorbeeld karakter van deze troepen sterk bewaard. deTungri betrokken bij de vijandelijkheden Dit was zeker zo zolang zij relatief dicht bij tussen Romeinse eenheden en Bataafse huis gekazerneerd waren. In feite zien wij troepen van Civilis. Tacitus verhaalt dat na dat zolang de rekrutering georienteerd was een kort gevecht, niet ver van de Rijn, een op de oorspronkelijke thuislanden van de cohors Tungrorum in juni 69 n.C. zich aan de etnische eenheden, het Germaans-Keltische Bataafse !eider Civlis overgaf. De Romeinse karakter van deze troepen zich redelijk kon troepen, geschokt door deze onvoorziene handhaven tegenover de romaniserende capitulatie, werden door bondgenoten en invloed van het leger. vijanden afgeslacht.5 Het gaat vermoedelijk om de cohors 111 Tungrorum. Na de beeindi- Dit was het principe. Maar de praktijk ging van de oorlog tegen Civilis ontbond verliep toch een beetje antlers. In de ala I Vespasianus deze eenheid vermoedelijk. Tungrorum Frontoniana treffen wij voor de Wij komen ze trouwens nergens tegen in lulisch-Claudische tijd een Tribocus, een de teksten of de opschriften, dit in tegen- Batavus, een Nemes, een Belg en twee Ger- stelling tot de cohors IV Tungrorum die manen aan. En in de ala Tungrorum deed meermaals in de bronnen voorkomt. mogelijk een Frisiaus dienst. De opschriften tonen aan dat deze eenheden in een vrij De etnische troepen waren dus onvoldoen- uitgebreide regio over de civitas-grenzen de betrouwbaar gebleken. Daarom besliste heen ronselden waarbij de nadruk ligt op de Romeinse overheid ze naar andere Germanen en Kelten van de Rijnregio. Wij provincies over to plaatsen. Het is opval- ^ Grafsteen van Rehurrus, miter van de ala Frontoniana Tungrorum vinden verder verscheidene militairen van lend dat bij voorbeeld geen enkele ala of [RLMBonn] deze stammen terug in andere nationale cohors van deTungri of de Nervii na 70 ^ 68 I Het Romeinse leger en het romaniseringsproces in de Lage Landen in V 0 a) bZw •4 a) cr) v w 0 2 ck w) bk i' v w) 5 0 2 ,... v 0 v ;... to V a) .E ^ Grafsteen van de Bataafse ruiter Flavus 44 [AM Budapest] 5 _0 m ... nog in Germania inferior is gekazerneerd. eenheid toont goed aan hoe de etnisch v : Vanaf dat ogenblik treffen wij de Belgische gemengde eenheden op het einde van de eenheden wel overal in het Romeinse Rijk eerste en het begin van de tweede eeuw n.C. aan, onder meer in Britannia, Noricum, Pan- waren samengesteld. De herkomst van de nonia en Dalmatia. De Menapii, de Nervii soldaten was: vijf Agrippinenses, twee Batavi, en de Tungri zijn trouwens bijzonder goed een Nervier, drieTungri, een Bellovacus, een vertegenwoordigd in Britannia. Hier waren Britannicus, een uit Gallia Lugdunensis, twee zij onder andere betrokken bij de bouw van uit Gallia Belgica, een uit Lucensia, een Rae- de muur van Hadrianus. De Romeinse leger- ticus en een Africanus. Wij zien dus dat de eenheden waren voorts beweeglijke, offen- eenzijdig etnisch georienteerde rekrutering sieve troepen die, zeker tijdens het vroege geleidelijk wordt vervangen door een rekru- principaat, immer klaarstonden om zich naar tering binnen verscheidene volksgroepen. eender welk front to begeven. Hierdoor zien Hierdoor verdween uiteindelijk het etnische ^ Grafsteen van Cusides, ruiter van de ala wij sommige eenheden voortdurend op karakter van de eenheid. Zij rekruteerden Frontoniana Tungrorum andere plaatsen verschijnen. In de loop van immers uit de lokale bevolking van de pro- [AM Budapest] de tweede eeuw lijkt deze mobiliteit wel wat vincies waar zij nu gekazerneerd waren. Dit of to nemen ten gunste van een consolidatie blijkt verder onder meer ook uit de samen- plaatselijk gebeurd.Tegelijk kunnen wij op- van de posities. stelling van de ala I Tungrorum Frontoniana merken dat de soldaten, die zeker afkomstig die seders de regering van Vespasianus in zijn uit bij voorbeeld de civitas Tungrorum, Het verplaatsen van deze eenheden naar Budapest was gekazerneerd. Militairen van alien hun militaire dienst vervulden in andere provincies had zo zijn gevolgen. Het deze eenheid gaven als herkomst Batavus, vreemde eenheden. Geen enkele treffen wij dodenmonument van Adam-Klissi illustreert Boius, Scordiscus en Andautonia op. In de aan in de auxilia Tungrorum. Oclatius, een perfect de situatie die in de etnische eenhe- eenheid diende ook een zekere Cittius die signifer (vaandeldrager) van de ala 1 Afrorum, den was ontstaan al kort na de hervorming vermoedelijk in Pannonia werd geronseld. overfeed tijdens zijn militaire dienst aan het van Vespasianus. Het monument vermeldt Sedert Hadrianus en Traianus dienden in Rijnfront. De aanwezigheid van deze militair de namen van gesneuvelde soldaten. Zij de ala ookThrakiers zoals Cusides. Sedert in de ala I Afrorum mag niet verwonderen. vervulden hun militaire dienst vermoedelijk de overplaatsing van deze eenheid naar de De eenheid lag niet ver verwijderd van de ci- in een Germaanse cohors. Deze infanterie- Donauprovincies is de rekrutering dus erg vitas Tungrorum. Net zoals in de voorgaande I Het Romeinse leger en het romaniseringsproces in de Lage Landen I 69 ^ periode bleef men in het bestuursdistrict van ook een librarius (schrijver) in dienst wiens Wat mogen wij hieruit reeds besluiten? Tij- deTungri militairen ronselen voor de Rijnle- naam verwijst naar een Syrische herkomst' dens de lulisch-Claudische dynastie werden gers. Bovendien treft men in deze ruitereen- Uit deze voorbeelden blijkt duidelijk dat de de auxilia van onder meer de Menapii, Nervii, heid verschillende andere rekruten uit deze eenheid sedert het begin van de tweede Treveri en Tungri als etnische eenheden periode aan. eeuw haar etnische karakter in aanzienlijke opgericht. Hoewel deze eenheden tijdens mate had verloren. Zelfs op een ogenblik dat de eerste eeuw in de Rijnprovincies waren In het leger werden de rekruten met de een eenheid relatief dicht bij haar herkomst- gestationeerd, is dit geen garantie dat hun Romeinse cultuur doordrongen. Hierdoor provincie was gestationeerd, leverde de etnische samenstelling zuiver bleef. Na de Iegde het Romeinse leger in zekere zin de legerleiding amper inspanningen om het Batavenrevolte werden deze troepen door basis voor de integratie van nieuwe volkeren. etnische karakter ervan te bewaren. keizer Vespasianus verplaatst, vooral naar Dit wordt geillustreerd door de stijging van Britannia en de Donaulanden. De militaire het aantal namen van Latijnse herkomst in Nu is het wel zo dat deze tendens niet mag overheid ronselde nu vooral soldaten binnen de opschriften. In de hulptroepen die oor- worden veralgemeend. In Birrens, Groot- de plaatselijke bevolking van de provincies spronkelijk in de Gallische provincies werden Britannié, richtten soldaten van de pagus van stationering. Deze lokale rekrutering gelicht, vertonen de namen van de soldaten Condrustis, die dienst deden in de cohors 11 werd onvermijdelijk, toen in de loop van de een duidelijke evolutie van Germaans en Tungrorum, een altaar op ter ere van de Ger- tweede eeuw de hulptroepen meer en meer Keltisch naar Latijns. Bovendien dragen de maanse godin Viradecthis. De Condrusi wa- permanent in de verschillende kampen militairen naarmate zij een hogere rang ren een Germaanse stam die deel uitmaakte werden gekazerneerd. Blijkbaar werden bekleden, meer en meer namen van een van de civitas Tungrorum. De pagani Vellauni slechts bij uitzondering nog militairen in de Romeins-mediterrane oorsprong. Dit wijst van dezelfde eenheid eerden in hetzelfde provincie Gallia Belgica voor deze hulptroe- op een significant romaniseringsproces. kamp de Germaanse godin Ricagambeda pen geronseld. Het Romeinse leger zorgde Tegelijk neemt het aantal Romeinse burgers met een altaar. De twee voorbeelden tonen zo voor een mengeling van volkeren en een toe. In feite worden de militairen van deze aan dat de cohors II Tungrorum niet alleen in 'organische'verspreiding van de Romeinse eenheden meer en meer Romeinse soldaten. het bestuursdistrict van de Tungri soldaten cultuur. Op het einde van de tweede eeuw hadden ronselde, maar dat zij hier ook meerdere deze troepen ondanks hun naam in feite soldaten per pagus aanwierf. Anderzijds 4. Het Romeinse leger en de nauwelijks nog iets met Gallia Belgica te illustreert het bronnenmateriaal hoe op het activering van het maken. Het strikte etnische karakter van de ogenblik dat een detachement van deze romaniseringsproces auxilia verdween dus sedert de Flavische tijd cohors circa 147 in Raetia opereerde er ter Het Romeinse leger droeg via de activering vrij snel. Wanneer wij de situatie tijdens de plaatse militairen werden geronseld. Het van het romaniseringsproces en de verle- tweede en de derde eeuw nader bekijken, zijn deze soldaten die, eenmaal de vexillatio ning van het burgerrecht aan afzwaaiende dan blijkt dat van veel militairen de her- (afdeling) in Britannia was teruggekeerd, in militairen erg bij tot de integratie van de komst niet meer kan worden achterhaald. Zij Birrens een altaar ter ere van Mars en Victoria verschillende volkeren van het rijk. Maar hoe identificeren zich niet meer als leden van een Augusti oprichtten. Deze Raeti zijn de enige fundamenteel de invloed van de Romeinse bepaalde stam. En evenmin kan de etnische vertegenwoordigers van hun provincie die cultuur bij de soldaten van inheemse origine afstamming worden afgeleid uit hun naam dienst deden in een regiment van het Britse werkelijk was, blijkt vooral uit voorbeelden omdat velen er een van Romeins-mediter- garnizoen. uit het dagelijkse leven. De grafmonu- rane herkomst dragen. Wetenschappelijk Wij hebben hier duidelijk te maken met een menten bieden hiervan misschien wel de onderzoek heeft aangetoond dat de solda- voorbeeld van lokale rekrutering.8Tenslotte mooiste illustratie omdat zij persoonlijk zijn. ten tijdens de tweede en de derde eeuw kunnen wij hier opmerken dat zeker vanaf Het eerste wat opvalt bij de lectuur van de vooral werden gerekruteerd in de provincies het einde van de tweede eeuw soldaten uit opschriften is het feit dat de militairen het waar de eenheden hun standplaats hadden. onze contreien doordrongen tot in de keizer- Latijn gebruiken. Zelfs wanneer de overlede- Dit beeld wordt zeker bevestigd door de ala lijke troepen. Deze troepen waren in wezen nen nog een Keltische of Germaanse naam 1 Tungrorum Frontoniana. Deze eenheid lag uit Italic' samengesteld. Maar vooral sedert droegen, zien wij dat het Latijn de voertaal ten laatste sedert 133 in Also Ilsova. Op dat Septimius Severus deed men vaker een was op hun grafmonumenten. Het felt dat ogenblik vervulden verscheidene Thrakisch beroep op provincialen. De aanwezigheid voor de overledene een grafmonument militairen hun dienst in deze ruiterijeenheid: van soldaten uit de Lage Landen toont met een Latijns opschrift werd opgericht, Mucater,6 Aelius Mucapor en [---]s, zoon aan dat de rekruteringsbasis voor derge- betekent dat de betrokkene reeds vergaand van Mucapor. Een onbekende soldaat werd lijke troepen aanzienlijk was verbreed. Dit was geromaniseerd. Hij maakte immers ge- begraven door zijn Thrakische echtgenote. proces heeft zich naar alle waarschijnlijk- bruik van een taal die voor hem, gezien zijn Misschien was hij zelf ook een Thrakier. Naast heid aan het einde van de tweede eeuw herkomst, in essentie vreemd was. Een mooi de militairen van Thrakische origine was er definitief doorgezet. voorbeeld hiervan is het grafmonument ^ 70 Het Romeinse leger en het romaniseringsproces in de Lage Landen I r^ ^ Grafsteen van Freioverus, Tunger en soldaat van de cohors I Asturum [RLMMainz] I Het Romeinse leger en het romaniseringsproces in de Lage Landen I van Freioverus, de zoon van Veransatus.9 Het r . opschrift gaat als volgt: cu v b0 4 V V .E A CU G.0 o u, cli. A IX • v A 1 5 o ;., t Freioverus draagt een naam van Germaanse 4 herkomst, zijn vaderVeransatus 0 Veransatus een naam cu ;.., van Keltische herkomst. Hij noemt zichzelf 0) 6.0 een Tunger. Wij hebben hier te maken met $.14 een typische familie uit het bestuursdistrict cu A van de Tungri. Deze militair deed dienst inE 'y de cohors 1 Asturum equitata die tijdens de 5 o Iulisch-Claudische dynastie in Germania Infe- ig +, rior was gelegerd en sedert de jaren zeventig cu in Germania Superior. Freioverus werd dus : vermoedelijk gerekruteerd omstreeks het midden van de eerste eeuw n.C. De tekst maakt gebruik van typisch Latijnse formules die duidelijk in de Romeinse cultuur zijn geworteld. Het beeld boven de inscriptie is verloren gegaan, maar bestond vermoedelijk uit een ruiterscene. Het monument getuigt van de eerste, sterke romanisering die tijdens de eerste eeuw n.C. van het Romeinse leger uitging. Voor de beelden op de grafmonumenten geldt in wezen hetzelfde als voor de op- schriften. De iconografie van de grafmonu- menten getuigt expliciet van het romanise- ringsproces omdat het vormenrepertorium fundamenteel vreemd was aan de inheemse cultuur. Wij zien op deze monumenten ver- schillende scenes die in specifieke themata kunnen worden onderverdeeld: de buste van de overledene of de overledene ten voeten uit, de ruiterscene in verschillende variaties, het dodenmaal, enzovoort. Deze taferelen bevatten vanwege hun relatie tot het opschrift veel informatie over het doordringen van de romanisering. Tekst en 71 • Freioverus /Veransati gilius)/ cives Tung(er) eq(ues) ex / coh(orte) I Astur(um) an(norum) / XL stip(endiorum) XXII) h(ic) s(itus) e(st)/ t(estamento) f(ieri) i(ussit) h(eres)f(aciendum) c(uravit) Freioverus, zoon van Veransatus, Tunger, ruiter van de cohors I Asturum, 40 jaren oud, 22 jaren dienst, ligt hier begraven. Hij heeft bij testament opdracht gegeven het (grafmonument) te ver- vaardigen. De erfgenaam heeft er voor gezorgd dat het werd opgericht voorstelling vormen immers een eenheid. een grote glazen kan. Aan het voeteinde plaats innam. Vooral luppiter Optimus De voorstellingen geven duidelijk de breuk wacht zijn dienaar instructies af. Laten wij nu Maximus is in de opschriften zeer goed aan die was ontstaan tussen de overledene het opschrift bekijken: vertegenwoordigd. Maar ook Mars, Victoria, en zijn roots. Dit komt onder meer op een Fortuna, Hercules, Minerva en Apollo komen ongelooflijk sterke wijze tot uiting in het M(arcus) Traianiu[s] / Gumattius Gai/sionis kilius) geregeld voor. Een bijzonder facet van de ruiterthema, waarbij de ruiter te paard de vet(eranus) aloe / Afror(um) t(estamento) p(oni) officiele godsdienst wordt gevormd door de overwonnen Germaan ter aarde werpt. Het i(ussit) cultus ter ere van het keizerlijke huis. Hoewel grafmonument van Reburrus, die in Bonn het Romeinse leger een sterk romaniserende met de ala Frontoniana was gekazerneerd Marcus Traianius Gumattius, zoon van Gaissio, invloed uitoefende, bleven overblijfselen en er overleed, is hiervan een schitterend veteraan van de ala Afrorum, heeft (dit monu- van niet-Romeinse riten duidelijk aanwezig. voorbeeld en misschien was het genoemde ment) bij testament laten oprichten Er vond een versmeltingsproces plaats met grafmonument van Veransatus dit ook. een wederzijdse beinvloeding van elkaars De roepnaam Gumattius van de overledene goden, vooral als zij dezelfde functie hadden. Wij hebben hier te maken met een typisch is Germaans. Hij was soldaat in de ala Afro- Voorbeelden hiervan zijn lupiterTaranis, Her- voorbeeld van de Romeinse overwinnings- rum. Deze ruitereenheid werd ten tijde van cules Magusanus en Silvanus Cocidius. Het taferelen die mogelijk op een gezamenlijk de Batavenrevolte in Germania Inferior gele- romaniseringsproces was dus niet absoluut. voorbeeld teruggaan. De grafmonumenten, gerd. Gumattius werd vermoedelijk ergens Trouwens, de godinnen komen enkel onder en vooral die met de overwonnen Germaan, kort daarna in onze contreien gerekruteerd. hun inheemse naam voor. Voorbeelden hier- tonen aan dat de overledene was doordron- Hij draagt de trio nomina (de drie namen) van zijn Epona, Ricagambeda,Viradecthis en gen van de Romeinse geest. Bovendien als teken van zijn Romeinse burgerschap de Matres. De aanwezigheid van inheemse getuigen zij in zekere zin van een bepaalde dat hij als veteraan na zijn diensttijd heeft goden en godinnen blijft dus belangrijk.Ten agressie die past in de sfeer die toen vermoe- gekregen. Zijn nomen gentilicium verwijst gevolge van de interpretatio romana zijn zij delijk aan het Rijnfront heerste.Tijdens een naar keizerTraianus (98-117). De overledene echter niet altijd even duidelijk herkenbaar. groot deel van de voor-Flavische periode is in die periode afgezwaaid en heeft dus van was de uitbouw van de Rijnlimes nog in deze keizer het burgerrecht ontvangen. Het 5. Het diploma militare en de voile ontwikkeling. Dit ging gepaard met opschrift bevestigt op die wijze datgene wat opname van de militair in het geregeld terugkerende schermutselingen. wij uit de afbeelding kunnen opmaken. De Romeinse burgerschap Het thema van deze graficonografie sluit op voorbeelden van Freioverus, Reburrus en Gu- De diplomata militaria, de oorkonden die de die wijze aan bij de harde realiteit aan het mattius tonen aan dat het romaniseringspro- militairen ontvingen bij afzwaaien, zijn een Rijnfront. Dat de gevallen en de onder de ces in de Romeinse hulptroepen zich reeds belangrijke bron voor de rol van het leger voet gelopen vijanden leden van het eigen vrij vroeg, zelfs al voor 70/71 voordeed, in in de voortschrijdende romanisering en yolk waren, speelde klaarblijkelijk geen rol. feite op een ogenblik dat het romaniserings- de integratie van de provinciale bevolking De militair maakte deel uit van het Romeinse proces in Gallia en Germania nog in voile in het Romeinse Rijk. Slechts weinig sol- leger en stond bijgevolg in dienst van de ontwikkeling was. daten keerden na de legerdienst naar hun Romeinse staat. De Romeinse godsdienst was een integre- geboortestreek terug. Velen leerden in de rend deel van de romanisering. De militaire verre landen waar zij gekazerneerd waren, In het kader van het romaniseringspro- dienst, doorgaans ver van huis, introdu- een plaatselijke schone kennen en stichtten ces is het ook van belang te wijzen op de ceerde de soldaat vaak in nieuwe religieuze hiermee dikwijls een gezin. De behoefte om zogenaamde maaltijdscenes. Het thema is gebruiken. De Romeinse religie was een inte- terug naar huis te keren nam hiermee erg welbekend. De overledene, gekleed in toga, grerend deel van de romanisering. Het mag af. Samen met hun man werden vrouw en ligt aan aan een funerair banket. Eventueel dan ook niet verwonderen dat de religie kinderen van de Romeinse cultuur door- wordt ook een dienaar of een familielid een bijzonder belangrijke functie had in het drongen. Het diploma van Petronelle van 1 afgebeeld. Door de toga is de overledene militaire leven. Vermoedelijk was het geen september 114, dat werd uitgereikt aan een afgebeeld als Romeins burger. Dit bete- doelbewust instrument ter bevordering militair van de ala I Tungrorum Frontoniana, kent dat hij is gestorven als veteranus. Een van het romaniseringsproces. Wel mag men illustreert dit goed: mooi voorbeeld hiervan is de grafsteen van aannemen dat de godsdienst een actieve Gumattius die zich in het Rijksmuseum voor bijdrage leverde aan dit romaniseringspro- Imp(erator) Caesar divi Nervae f(ilius) Nerva Trai- Oudheden te Leiden bevindt.1° De overlede- ces en als dusdanig werd gestimuleerd. Het anus Optimus Aug(ustus) Germ(anicus) Dacic(us) ne is gekleed in toga en ligt op een houten feit dat de bevelvoerders zo prominent in pontif(ex) max(imus) tribunic(ia) potestat(e) XVIII bed steunend op kussens. Op een driepotig religieuze opschriften aanwezig zijn, wijst imp(erator) VII co(n)s(u1) VI plater) p(atriae) tafeltje staat zijn maaltijd, een schaal met hierop. Het spreekt vanzelf dat de officiéle equitib(us) et peditib(us) qui militaverunt in fruit en een drinkbeker. Op de grond staat Romeinse godsdienst de voornaamste alis duabus et cohortibus sex quae appellan- ^ 72 1 Het Romeinse leger en het romaniseringsproces in de Lage Landen I en nakomelingen, evenals het recht om te huwen met de vrouwen die zij op het ogenblik, dat het burgerrecht aan hen werd verleend, hadden, of, indien zij ongehuwd zijn, met de vrouwen die zij later zullen huwen in zover dat het telkens een vrouw voor een man is. 1 september, onder het consulaat van Lucius Lollianus Avitus en Lucius Messius Rusticus. Van de ala Frontoniana onder het voormalig bevel van Lucius Calpumius Honoratus, aan de gewezen sodaat Nertomarus, zoon van Irducissa, Boius, en Custa, dochter van Magnus, zijn vrouw, afkomstig van Aquincum, en Victor, zijn zoon, en Propinquus, zijn zoon en Bella, zijn dochter. Gecontroleerd afschrift van de bronzen tafel die in Rome is opgehangen aan de muur achter de tempel van divus Augustus bij (deze van) Minerva. (De getuigen zijn:) Tiberius Claudius lustius, Marcus Maecius Eupator, Lucius Pullus Verecundus, Quintus Apidius Thallus, Caius Julius Paratus, Tiberius Julius Urbanus, Publius Caulius ^ Fragment van het diploma militaire van Flemalle Vitalis. [KMKG] Dit diploma verdient enige toelichting. De tur 1 Flavia [G]aetulor(um) et Frontoniana et 1 lmperator Caesar, zoon van de goddelijke Nerva, ala I Tungrorum Frontoniana was op het Alpinor(um) etl Montanor(um) et 1 Alpinor(um) Nerva Traianus Optimus Augustus Germanicus ogenblik dat het diploma werd uitgereikt, etl Lusitanor(um) et 11 Aug(usta) Nervia Pacensis Dacicus, pontifex maximus, bekleed met de gelegerd te Intercisa (Hongarije). Van haar (miliaria) Britton(um) et Ill Lusitanor(um), et tribunicia potestas voor de 18de keer, imperator verblijf daar bleven de grafmonumenten sunt in Pannonia inferiore sub P(ublio) Afranio voor de 7de keer, consul voor de 6de keer, vader van Malsus en Litucenus12 en van Cusides Flaviano; item ala 1 Flavia Aug(usta) Britannic(a) des vaderlands. bewaard.13 Nertomarus, de naam van de (milliaria) c(ivium) R(omanorum) missa in expe- Aan de cavaleristen en infanteristen die hun begunstigde, is van Keltische herkomst. De ditionem, quinis et vic[e]nis pluribusve stipendis militaire dienst hebben gedaan in de 2 alae en 6 militair is afkomstig van Pannonia Inferior emeritis dimissis honesta missione, quor(um) cohortes die genoemd worden: (cfr. Boius) en werd waarschijnlijk omstreeks nomina subscripta sunt, ipsis liberis poterisq(ue) -Ala I Flavia Gaetulorum 89 ter plaatse gerekruteerd. Irducissa, de eor(um) civitatem dedit et conubium cum Ala Frontoniana vader van de begunstigde is afkomstig van uxoribus, quas tunc habuissent, cum est civitas Cohors I Alpinorum Pannonia Inferior, van de stam der Boii. Zijn its data, aut, siqui caelibes essent, cum iis, quas - naam is van Keltische oorsprong en komt postea duxissent dumtaxat singuli singulas. Cohors 1 Alpinorum enkel hier voor. De Boii zelf zijn een Kelti- k(alendis) sept(embribus) L(ucio) Loffiano Avito - sche volksstam die mag worden gesitueerd (et) L(ucio) Messio Rustico co(n)s(ulibus) Cohors II Augusta Nervia Pacensis miliaria in de omgeving van Carnuntum waar de alae Frontonianae cui praefuit L(ucius) Calpur- Brittonum betrokkene na het afzwaaien terugkeerde. nius Honoratus ex gregale Nertomaro Irducissae Cohors 111 Zijn echtgenote Custa draagt een naam van f(ilio) Bolo et Custae Magni f(iliae) uxori eius en die gelegen zijn in Pannonia Inferior onder Romeins-mediterrane herkomst, te vergelij- Aquin(censi) et Victori kilio) eius et Propinquo het gouverneurschap van Publius Afranius Fla- ken met Custus. Zij is afkomstig van Aquin- f(ilio) eius et Bellae fil(iae) eius. vianus. Evenzo de ala I Flavia Augusta Britannica cum. De herkomstopgave Aquin(censi) van Descriptum et recognitum ex tabula aenea, miliaria civium Romanorum die met expeditie is Custa wordt op juist dezelfde wijze weerge- quae fixa est Romae in muro post templ(um) gezonden. Aan de veteranen die 25 jaar of meer geven als deze van haar man. Nertomarus divi Aug(usti) ad Minerv[a]m.Ti(beri)Claudi lus- militaire dienst hebben gedaan en een eervol heeft zijn echtgenote vermoedelijk leren ti, M(arci) Maeci Eupatoris, L(uci) Puffi Verecundi, ontslag hebben ontvangen waarvan de namen kennen op het ogenblik dat hij in Aquincum Q(uinti) Apidi Thaffi, C(ai) luli Parati, Ti(beri) luli hieronder zijn geschreven, heeft (de keizer) het was gekazerneerd. Magnus is de vader van Urbani, P(ubli)Cauli Vitalis." burgerrecht verleend, aan henzelf, hun kinderen Custa. Hij draagt een naam van Romeins-me- I Het Romeinse leger en het romaniseringsproces in de Lage Landen I 73 ^ diterrane herkomst. Victor is de eerste zoon zelf het burgerrecht had ontvangen wegens stammen niet iedereen even Romeinsgezind van het echtpaar. Hij draagt een naam van bijzondere verdiensten. Deze ontwikkeling was en bij gevolg niet iedereen hierover het- Romeins-mediterrane herkomst, net zoals had ook haar invloed op de familiale situatie. zelfde dacht. Dit was het geval bij de Haedui, Propinquus, de tweede zoon. De dochter Uit het bronnenmateriaal blijkt duidelijk toch een stam die traditioneel de zijde van Bella daarentegen draagt een naam van Kel- dat de soldaten in de hulptroepen vaak de Romeinen koos. Ook de opstand van de tische herkomst, vergelijkbaar met Bellus. De een gezin hadden. Nertomarus is hiervan Eburones had hoogstwaarschijnlijk te maken stamboom van deze familie laat duidelijk de een mooi voorbeeld. Als militair bezaten zij met graan dat uit een beperkte voorraad romaniserende invloed zien die onder meer evenwel niet het ius conubii, het recht om te door de Romeinen werd opgeeist. Uiteraard van het Romeinse leger uitging. Nertomarus, huwen. Dit werd hen slechts toegekend na hadden ook de militaire campagnes van Dru- zoon van Irducissa, van de stam der Boii, een eervol ontslag uit het leger en eventueel sus zowat een halve eeuw later een directe huwt met een vrouw wier naam, evenals die bevestigd in een diploma militare. Wanneer impact op de levensomstandigheden van van haar vader van Romeins-mediterrane men de familiale relaties van de militairen de bevolking in de Lage Landen. Zij stonden herkomst is. Aan zijn twee zonen geeft hij nader onderzoekt, dan stelt men vast dat de immers opnieuw in voor de voedselbevoor- Latijnse namen. Enkel zijn dochter ontvangt families, onder impuls van het Romeinse le- rading van het Romeinse leger alsook voor nog een Keltische naam. ger, niet alleen sterk werden geromaniseerd. de toelevering van de cavaleriepaarden, de Bovendien ontvangen de gezinsleden ook last- en trekdieren, enzovoort. Met betrek- Met betrekking tot de burgerrechtsverle- het burgerrecht, weliswaar met de restrictie king tot de voorbereiding van nieuwe ning kunnen wij in relatie tot dit diploma dat het slechts om een enkele vrouw mocht Germaanse campagnes van Germanicus in ook enkele kanttekeningen maken. Bij de gaan. In de loop van de tweede eeuw groeit 16 n.C. vermeldt Tacitus bij voorbeeld dat de aanvang van de eerste eeuw n.C. bestond de het aantal Romeinse burgers in de hulptroe- Gallische landen het beu waren paarden te bevolking van Gallia Belgica vanuit juridisch pen. Dit fenomeen kan gedeeltelijk worden leveren.14 Ook waren de Galliers verantwoor- standpunt uit vreemdelingen, peregrini. Hier- verklaard door het steeds groter aandeel delijk voor het onderhoud van de militaire uit rekruteerde het Romeinse leger soldaten van de soldatenfamilies en vooral de steeds routes. De verplichting van het aanleggen voor de hulptroepen. Zij verwierven het bredere verspreiding van het Romeinse bur- of het onderhouden van een weg was een burgerrecht vanaf het ogenblik dat zij na 25 gerrecht. De constitutio Antoniniana van 212, munus, in deze context misschien het best te jaar dienst afzwaaiden. Dit werd vastgelegd waarbij keizer Caracalla aan al de inwoners omschrijven als een 'werkbelasting. via het diploma militare. In principe gold van het Romeinse Rijk het Romeinse burger- Het bovenstaande illustreert duidelijk hoe dit voor de soldaten in de lagere graden. In recht toekende, betekende het eindpunt van de economie van het achterland tijdens de de hogere graden daarentegen waren de deze ontwikkeling. eerste decennia van de Romeinse overheer- militairen overwegend Romeinse burgers. Zij sing sterk onder druk stond, onder meer ontvingen waarschijnlijk samen met, of voor- 6. De wisselwerking tussen door de aanwezigheid van zovele troepen afgaand aan hun promotie, het Romeinse het Romeinse leger en lokale langs de Rijngrens. Zij hadden vooral nood burgerrecht. In dit systeem is een duidelijke bevolking aan graan. Op langere termijn was de aan- evolutie merkbaar.Tijdens de lulisch-Claudi- Het is inmiddels duidelijk dat in de Gallische wezigheid van de Rijnlegers echter van groot sche dynastie, dit wil zeggen tot circa 69/70 provincies en in het bijzonder in de Lage belang voor de economische ontwikkeling n.C., bestonden de hulptroepen waarschijn- Landen er via de rekrutering van soldaten van de betrokken regio's. Onder meer de lijk bijna uitsluitend uit peregrini. Soldaten een sterke wisselwerking bestond tussen sterke groei van de landbouw vindt hier zijn ontvingen het Romeinse burgerrecht niet het Romeinse leger en de lokale bevolking. oorzaak. Onze contreien ontplooiden zich vOOr het beeindigen van hun militaire loop- Maar ook op economisch vlak oefende het tot een welvarende en dynamische regio. baan na 25 jaren dienst. Romeinse burgers Romeinse leger een erg grote invloed uit en Een van de belangrijkste grondslagen voor waren er enkel te vinden onder de decurio- bevorderde het hierdoor de integratie van de landbouw-economische ontwikkeling nes en de centuriones. Na de Batavenrevolte nieuwe gewesten in het Romeinse rijk. Zo was de centuriatio in relatie met de ontwik- zien wij hierin langzaam verandering komen. moest bij voorbeeld Gallia Belgica een be- keling van het wegennet in de richting van In de hulptroepen treffen wij militairen aan langrijk gedeelte van de voedselvoorziening de Rijngrens.15 Ook de aanleg van havens die het burgerrecht bezitten nog vOOr zij 25 van het Romeinse leger dragen. Uit de ver- op de Rijn kan in die context worden gezien. jaar dienst achter de rug hebben. Een goed slaggeving van Caesar blijkt duidelijk dat dit Via het kadaster spreidde de Romeinse voorbeeld hiervan is T. Flavius Bonio, een reeds tijdens de Gallische oorlogen het geval administratie de landbouwdomeinen en ruiter van de ala Frontoniana. Mogelijk was was. De Romeinse veldheer deed voor de kon zij zo een rationele landbouwpolitiek hij de zoon van een man die het burgerrecht ravitaillering van zijn troepen een beroep op voeren. Het uitzetten van het kadaster was ontving tijdens de regering van Domitianus. die stammen die geacht waren Rome gun- vermoedelijk een van de opdrachten van Zijn nomen gentilicium Flavius verwijst hier- stig gezind te zijn. Maar het was niet altijd de militaire ingenieurs. Dit kadaster was naar. Maar het is evenzeer mogelijk dat hij- van harte, onder meer omdat bij de meeste ook van groot belang voor de inning van de • 74 I Het Romeinse leger en het romaniseringsproces in de Lage Landen I dit alles was gericht op de integratie van de nieuwe regio's in het Romeinse rijk. Tenslotte Het Romeinse leger en specifiek de huip- troepen speelden een belangrijke rol in de romanisering van nieuw veroverde provin- cies. Gallia Belgica is hiervan een uitstekend voorbeeld. De gerekruteerde militairen en hun familieleden werden niet alleen door- drongen van de Romeinse beschaving, maar ontvingen na 25 jaar trouwe militaire dienst het Romeinse burgerrecht.Terwijl de limes zich stabiliseerden, maakten vanaf het mid- den van de tweede eeuw geromaniseerde militairen, die in een aantal gevallen ook het burgerrecht bezaten, een steeds belangrij- ker deel uit van de rekruten. Deze mannen onderhielden vaak een nauwe relatie met de plaats waar zij hun militaire dienst vervulden. Dit had in belangrijke mate to maken met hun huwelijken binnen de lokale bevolking. Met de constitutio Antoniniana, waardoor in 212 n.C. aan al de vrije inwoners van het Ro- meinse Rijk het burgerrecht werd verleend, kwam aan dit proces een einde.Tussen het Romeinse leger en de lokale bevolking ontwikkelde zich tevens een economische relatie. Het Romeinse leger zorgde immers voor een goede infrastructuur en afzetmarkt voor producten allerhande. In het bijzonder de landbouw kende een hoge vlucht dankzij de behoefte aan voedsel van vele duizenden soldaten. Niet alleen droeg het Romeinse leger op die manier bij tot de integratie van de bevolking van de veroverde provincies in het Romeinse Rijk, maar leverde het ook een actieve bijdrage tot de ontwikkeling en de ^ Altaar in Vechten opgericht door schippers en (graan)handelaars uit het bestuursdistrict van de Tungri instandhouding van de Pax Romana. [RMOLeiden] Noten belastingen die met graan grotendeels in Flavische bewind passen in deze context. 1 Caesar, BG, H, 24, 4. 2 Dio Cassius, XL, 7, 2. natura werden voldaan. Dit zijn de annonae, Tongeren zeif, het antieke municipium Tun- 3 Dio Cassius, 52, 27. Ietterlijk de jaarlijkse opbrengsten. De voed- grorum, was niet alleen de hoofdplaats van 4 Livius, Epitome, lib. 141. 5 ZieTacitus, Annales, 16, 3-4. selvoorziening van het leger werd geInstuti- het bestuursdistrict van de Tungri, maar 6 CIL, III, 787; 799; 809. 7 CIL,111, 804. onaliseerd als de annona militaris waarmee groeide net zoals castellum Menapiorum 8 CIL, VII, 1068. expliciet naar het militaire karakter van deze (Kassel) of Bagacum Nerviorum (Bavay) uit 9 CIL, XIII, 7036. 10 CIL, XIII, 8806. graanheffingen wordt verwezen. Het zijn tot een belangrijk centrum van romanise- 11 CIL, XVI, 61. specifiek die inningen die bestemd waren ring. De aanwezigheid van het Romeinse 12 AE, 1986, 598; RIU, 5, 1248. 13 RIU, 5, 1120. voor het levensonderhoud van militairen en leger, het invoeren van een stevige orga- 14 Tacitus, Annales, 2, 5&6. beambten in de provincie. De bouw van de nisatie in relatie met de uitbouw van een 15 Tacitus, Annales, 1, 20. graanmagazijnen in Tongeren tijdens het goed wegennet, de stichting van steden, I Het Romeinse leger en het romaniseringsproces in de Lage Landen I 75 ^ Een Romeinse legerbasis in Velzeke Jean Luc Meulemeester Aan de zoom van het Vlaamse heuvelland ligt het vrij pittoreske Velzeke, een deelgemeente van Zottegem. De oudste overblijfselen van menselijke aanwezigheid dateren uit de steen- tijden en metaaltijden. Archeologen koppelen het dorp vooral aan de Romeinse aanwezig- heid in onze gewesten. Vooral de vicus uit de hoge keizertijd, gelegen op de kruising van een verharde weg van de Nervische hoofdplaats Bavay naar het noorden en van een weg van de Noordzee (Boulogne) naar de Rijngrens (Keulen) is voor die tijd niet onbelangrijk. De voornaamste vondsten ervan worden tentoongesteld in het Provinciaal Archeologisch Museum, gelegen aan de Pad- destraat. Deze kasseiweg roept in het wieler- milieu heel wat beruchte herinneringen op. In 1976 ontdekte archeoloog Marc Rogge in de westelijke sector van die nederzetting ook sporen van een Romeins legerkamp. Het zou een van de vroegste Romeinse legerplaatsen in Noord-Gallie blijken, meer bepaald uit de AugusteIsche periode. Deze befaamde keizer zorgde voor de organisatie van de veroverde Gallische gebieden en legde daarvoor onder meer een uitgebreid wegennet aan. De al ^ Foto's van de opgravingen van het Romeinse legerkamp in Velzeke vermelde wegenkruising zal wel een van de [Dia's: PAM-Velzeke] voornaamste redenen voor de bouw van een militaire versterking op die plaats zijn. De versterking was gelegen op het hoog- lopende weg. De nederzetting werd meer de Tiberius - Claudius, een terminus ante ste en meest zuidwestelijke punt van een en meer het economisch en godsdienstig quem voor de opgave van het legerkamp. plateau dat zich uitstrekt tussen de valleien centrum van de regio, ideaal gelegen langs Over de functie van de versterking bestaan van de Molenbeek en de Passemarebeek. Zo het Romeinse wegennet. verschillende hypothesen. Zo bestaat de hadden de militairen ook een uitkijk op het mogelijkheid dat dit fort is aangelegd door landschap en op eventueel vijandige troe- Hoewel het onderzoek van het militaire keizer Augustus om Germanie in te lijven pen. Rondom deze versterking waren drie kamp nog in een beginfase verkeert en nog in het grote Romeinse imperium. Of houdt brede spitsgrachten aangelegd, en daarbij met veel vragen is omgeven, kon worden de bouw ervan verband met het in stand aansluitend een aarden wal bekroond met vastgesteld dat het de vorm van een onre- houden van Pax Romana in Noord-Gallie en een houten palissade. De middelste gracht gelmatige vierhoek vertoont en ongeveer diende het, net zoals in Tongeren en Elewijt, is de breedste met vier meter en een diepte een oppervlakte van vijf hectaren beslaat. als steunpunt in dit totale organisatieplan? van bijna drie meter. De aanwezigheid van Deze onregelmatige vorm is kenmerkend drie grachten is eerder een uitzondering bij voor de vroeg-Romeinse legerkampen Bibliografie Romeinse kampen en dan toch merkwaar- uit de AugusteIsch-Tiberische periode. De M. Rogge, 'Een legerbasis uit de vroeg-Romeinse tijd te Velzeke', in: Hermeneus, 52, 1980, pp. 71-75 met dig te noemen.Toegangspoorten werden vondsten in de spitsgrachten bevestigen een bibliografie; M. Rogge, K. Braeckman en G. De nog niet teruggevonden. Rond de militaire vroege datering: een zilveren denarius van Mulder, Het provinciaal Archeologisch Museum van Zuid-Oost-Vlaanderen. Site Velzeke, Velzeke, 1996, vesting ontwikkelde zich een kleine han- C. Julius Caesar geslagen in 48 voor Chr., de vooral p. 16 en 'Provinciaal Archeologisch Museum delskern. Uit deze vroege woonkern groeide hats van een vroege wijnamfoor en Italische Velzeke-Ename', in: Openbaar Kunstbezit in Vlaande- ren, 2004, 3 later de vicus, die zich als een baandorp terra sigillata. De grachten worden afgedekt zou ontwikkelen langsheen de oost-west door een archeologische laag uit de perio- ^ 76 I Een Romeinse legerbasis in Velzeke I Tongeren en het Romeinse leger Alain Vanderhoeven Civiel en militair scheiden lijkt voor de studie van de Romeinse wereld in het algemeen geen goed uitgangspunt. Van hoog tot laag waren de carrieres in het bestuur van het rijk ge- mengd. Nederzettingen als steden en vici, die bij uitstek burgerlijk lijken, hebben soms een militaire aanwezigheid die een permanente infrastructuur vereist. Nederzettingen als cas- tra en castella, die bij uitstek militair lijken, hebben voor hun poorten uitgestrekte neder- zettingen, waar een civiele bevolking huisde. Er zijn zelfs aanwijzingen dat de vrouwen en kinderen van militairen in sommige perioden in de soldatenbarakken onderdak hadden. Verder voerde het leger publieke werken ten dienste van de burgerbevolking uit en hadden veteranen na hun afzwaaien uit het leger nog een tweede, burgerlijk 'even voor de boeg. Wil- len we de militaire betekenis van de Romeinse stad Tongeren, de civitashoofdplaats van de Tungri, inschatten, dan moeten we voor deze IN Een toren van de vierde-eeuwse stadsmuur van Tongeren [Foto: WOE] verwevenheid van burgerlijke en militaire aspecten oog hebben. De rol die het Romeinse leger in het ontstaan een burgerlijke bevolking, moeten we nu De laat-Romeinse stadsmuur van Tongeren van Tongeren heeft gespeeld is nog niet rekening houden met een eventuele per- was ongetwijfeld een militair bouwproject. uitgeklaard. Waar vroeger gedacht werd aan manente aanwezigheid van militaire aard. De stiji en techniek van uitvoeren komen de stichting van een kortstondig fort voor Zo noopte b.v. de aanwerving van de talrijke geheel overeen met die van de laat-Ro- de verplaatsing van Romeinse troepen van hulptroepen van de Tungri tot het open meinse versterkingen in andere steden en het Gallische binnenland naar de Rijn, ter houden van een soort recruteringsbureau. vici langs de weg van Boulogne naar Keulen. voorbereiding van Augustus'Germaanse De civitashoofdplaats komt dan als eerste Het project maakte dan ook deel uit van oorlogen, of van een tijdelijk bevoorradings- kandidaat voor een dergelijke vestiging in een grootschalig aangelegd verdedigings- kamp, ter ondersteuning van zijn over-Rijnse aanmerking. De ligging van de in de jaren systeem, door de Romeinse keizers aan het campagnes, dat vervolgens tot een vicus 70 en 80 van de vorige eeuw opgegraven einde van de derde eeuw en het begin van en civitashoofdplaats zou evolueren, is dat horrea of graanmagazijnen buiten de stads- de vierde eeuw aangelegd om de alsmaar nu niet langer een zekerheid. Op basis van muur wekt de indruk dat dit gebouw niet toenemende Germaanse invallen op te de beschikbare bronnen kan met evenzeer ander het gezag van de civitas Tungrorum vangen. Het defensieve karakter van de besluiten dat Tongeren als een burgerlijke viel, maar ander een hogere bevoegdheid. vierde-eeuwse stadsmuur van Tongeren civitashoofdplaats werd gesticht en uitge- Daarvoor komt op de eerste plaats de gou- blijkt uit haar dikte en het buitensporig groot bouwd, zij het dan met technische onder- verneur van de provincie Germania Inferior, aantal torens, maar ook uit het feit dat ze steuning en mankracht van het Romeinse tevens bevelhebber van de aldaar gelegerde het hoogst gelegen en best verdedigbare leger. Romeinse troepen, in aanmerking.Tot slot gedeelte van de oude civitashoofdplaats mogen we ook niet uitsluiten dat een deel omwalt. De muur zal in de vroeg middeleeu- Ook voor de latere geschiedenis van de stad van de afgezwaaideTongerse militairen zich wen bij de toenmalige machthebbers zeker is het moeilijk in te schatten welke inbreng misschien in de civitashoofdplaats zijn ko- symbool gestaan hebben voor het oude het leger eventueel gehad kan hebben. Waar men vestigen, zeker in de eerste heift van de Romeinse gezag. Ons herinnert ze eraan dat men vroeger uitging van een model waarin eerste eeuw, toen zij nog in grote aantallen burgerlijke en militaire organisatie ook in een legerplaats door de militairen verlaten aan de Rijn dienden. de laat-Romeinse tijd in elkaars verlengde werd en vervolgens werd ingenomen door lagen. I Tongeren en het Romeinse leger I 77• Sporen van de Romeinse vredes- ideologie bij de `oude Belgen' Arnold Provoost Caesar beschouwde de Belgen als de dapper- de zonnegod, de kosmische symboliek, en veldheren). Verder weten we dat de crematie sten van alle Galliers, zo werd ons van kindsaf de alomtegenwoordigheid van idyllische pas in de loop van de tweede en derde eeuw bijgebracht. Maar voor we onszelf op de borst elementen. Het grafpark van Augustus met n.C. door inhumatie vervangen werd, dat kloppen, moeten we goed beseffen dat het de Ara Pads zal daarbij herhaaldelijk als de grafmonumenten en de begraafplaatsen gebied van de Belgae onze huidige lands- uitgangspunt dienen. zich zo dicht mogelijk bij de stadsmuren langs de grote uitvalswegen bevonden (waar grenzen ver overschreed. Een conglomeraat De (zonne) dromen van Augustus ze makkelijk bereikbaar en goed zichtbaar Keltische stammen streek rond ca. 1100 v.C. en Constantijn waren), dat de begraafplaatsen omheind vanuit Midden-Duitsland neer in het gebied De geschiedenis heeft Augustus en Constan- werden en vaak het karakter hadden van een tussen de zee, de Seine, de Marne en de Rijn. tijn steeds een belangrijke rol toebedeeld paradisus, d.i. een omheinde tuin. Dergelijke Deze `oude Belgen' bevonden voornamelijk in het tot stand brengen van rust en vrede infrastructurele elementen verklaren meteen uit de Morini aan de Franse Kanaalkust, de in de toenmalige wereld. De beeldvorming de aanwezigheid van een brandstapel en Menapii tussen de zee en de Schelde, de Nervii omtrent beide Romeinse keizers vertoont een mausoleum, de plaatskeuze (op een tussen diezelfde Schelde en het Kolenwoud, in elk geval intrigerende parallellen, en het prive-terrein dat paalde aan de officiele loont de moeite om die even te belichten.' sector van het Marsveld), en de inrichting de Eburones tussen het Kolenwoud, het van het geheel als een publiek park. Essenti- Ardennenwoud en de Rijn, de Treveri aan Volgens de middeleeuwse Gulden legend& eel was ook dat er informatie verstrekt werd de Moezel, de Remi in de streek van Reims, wilde Christus dat vrede op aarde zijn geboor- over het leven en de dood van de overle- de Suessiones rond Soissons en de Bellovaci te luister zou bijzetten. Daarom koos hij voor dene. Vandaar het aanbrengen van bronzen rond Beauvais, de Viromandui in Vermandois, zijn geboorte de regeringsperiode van Au- platen op twee pilasters aan weerszijden van de Ambiani in de streek van Amiens en de gustus uit. En daar wordt een verbazingwek- de ingang van het mausoleum met de Res Atrebates rond Atrecht. De impact van Caesars kende anekdote aan toegevoegd.Toen de gestae Divi Augusti (de officiele biografie van optreden was bovendien minder groot dan Senaat Augustus als god wenste te vereren, de keizer). Vandaar ook de portretten van wilde die zich de eer van onsterfelijkheid niet Augustus, familieleden, gevolg, magistraten men zou verwachten: deze vechtjas kwam, zomaar toe-eigenen. Daarom ontbood hij de en vertegenwoordigers van het yolk op de zag, overwon, en was weer weg. Sommigen Sybille, en die kwam net op de geboortedag buitenzijden van de Ara Pads. Maar Augus- betwijfelen zelfs of Caesar wel ooit bij ons van Christus naar zijn paleis.Toen verscheen, tus was uiteraard geen doorsnee burger, geraakt is. De echte kolonisatie ging pas echt in voile dag, rond de zon een gouden kring, en het grafpark moest daarom ook zijn met Augustus van start, om met Constantijn waarin een wondermooie jonge vrouw te zien plaats in de sociale en politieke organisatie de Grote en zijn directe opvolgers een laatste was met een kind op de schoot. Een stem zei: manifesteren (structureel niveau). Augustus opflakkering te kennen. De Belgae `genoten' 'Dit is het altaar van de hemel (ara coeli): De Si- wilde elke schijn van aanmatiging vermijden zowat vier eeuw van de pax Romana - in veel bylle voegde er aan toe:'Dit kind is groter dan (zie de plaatskeuze) en tegelijk enig politiek u, ge moet het aanbidden: Het paleis werd voordeel halen uit het openbaar maken opzichten te vergelijken met de pax Ameri- aan de Heilige Maagd gewijd, de huidige kerk van een prachtig park vlakbij het centrum. cana van onze eigen tijd. S. Maria in Campidoglio of S. Maria in Ara Coeli Meer nog: het grafpark was geconcipieerd ('het altaar van de hemel'). als een soort openluchtmuseum in dienst Maar had die Romeinse aanwezigheid van zijn politiek. Vandaar ook de combinatie ook werkelijk invloed op een yolk dat zich Dit verhaal doet onvermijdelijk denken aan op de Ara Pads van historische reliefs met later door de vele bezetters nauwelijks liet een ander altaar, de Ara Pads ('het altaar van mythisch-symbolische taferelen, met als inkapselen? Bleven de Romeinse zeden en de vrede'). Wat heeft dit monument en het resultaat een sluw pleidooi ten gunste van gewoonten niet vooral beperkt tot inwij- grafpark waar het een wezenlijk onderdeel de AugusteIsche keizersideologie: in de lijn kelingen en sympathisanten, zonder dat van vormde voor de Romeinen betekend? van de republikeinse tradities (cf. Romulus ze doordrongen tot in de harten van de Puur utilitair moest bij een begrafenis, ook en Remus en Aeneas) en van de religieuze toenmalige Belgen? Bepaalde de Romeinse die van een keizer, rekening gehouden praktijken (cf. de processie en het offer van vredesideologie met andere woorden min of worden met een aantal regels en gewoon- Aeneas), en in symbiose met het Romeinse meer het doen en laten van de oorspronke- tes. Elke Romeinse burger had recht op een yolk (cf. de godin Roma en de magistraten) Iijke bevolking, of was ze eerder een opper- graf (ius sepukhri), maar slechts uitzonderlijk wordt door het keizerlijk geslacht van de lulii vlakkig vernisje? Drie aspecten verdienen mocht iemand binnen de stadsmuren begra- in Italie en de toenmalige bewoonde wereld onze bijzondere aandacht: de cultus van ven worden (zoals de Vestalinnen en enkele welvaart en vrede gerealiseerd, en dit zowel ^ 78 I Sporen van de Romeinse vredesideologie bij de 'oude Belgen' I Apollo gezien die, vergezeld door Victoria, u kransen aanreikte die elk een voorteken van dertig jaren [heerschappij] vertegenwoordig- den.... En - waarom zeg ik trouwens igeloof ik' - de zijne. Apollo, aan wie, zo vertellen de heilige voorspellingen der zieners, de heerschappij over de gehele wereld zal toevallen. En dat, meen ik, is nu werkelijkheid daar u - net zoals ^ De Sol-colossus achter de boog van Constantijn. hijjong en blij en heilbrengend en wonder- Uit: Marlowe E., 2006 'Framing the Sun. The schoon - keizer bent [Panegyrici Latini 6,21,4- arch of Constantine and the Rome cityscape', Art Bulletin 88.2, 2006 223-242 afb. 1.3. 7; vertaling Steven Hijmans]3 Sol stond als machtigste hemellichaam en te land als ter zee. De meest onthutsende energiebron garant voor orde en duurzaam- vaststelling betreft het superstructurele heid, wat ook blijkt uit de nauwe verwant- 1111 Veldteken op een fresco uit Dura-Europus, getransponeerd tot labarunz (met het monogram ideeengoed, meer bepaald de politieke en schap met Apollo. Het lijkt mijns insziens op het vlaggedoek of bovenop de top). kosmische visie van Augustus die blijkt uit de onjuist een te sterk verband te leggen met Konstantin der Grosse. Ausstellungskatalog 234: samenhang tussen het altaar en het zonne- de oosterse Sol lnvictus, die vooral via de Abb. 1. uurwerk. Op de herfstequinox (23 Septem- Mithrascultus verspreid geraakte bij ho- ber) - de geboortedag van Augustus - liep de gere militairen. De triomfboog van Con- keizers en machthebbers vOOr hem, voor de schaduw van de obelisk (die als naald diende stantijn laat vermoeden dat de zonnegod buitenwereld manifesteerde als een adept voor het horologium - Soli donum dedi,'ik als inheems werd ervaren. Constantijns van de zonnegod en dat in Constantinopel gaf dit als geschenk aan de Zon, zegt een overwinning kwam volgens het opschrift zelfs een beeld van Constantijn als zonnegod inscriptie op de sokkel) de ganse dag over tot stand instinctu divinitatis/onder stuwing een rol speelde in het officiele stadsleven.4 een rechte lijn die het altaar in het midden van de god: Alles lijkt er op te wijzen dat doorkruiste. En negen maanden vroeger, met die god Apollo/Sol bedoeld is. Zo zien Zon, maan en sterren als op de winterzonnewende - de dag waarop we op de oostzijde van de boog een tondo vredessymbolen Augustus geconcipieerd werd - raakten de met Apollo/Sol op de zonnewagen en op De symbolen van zon, maan en sterren op opkomende zonnestralen het hart van de de westzijde de maangodin Luna boven de gebruiksvoorwerpen, en vooral dan op terra- Ara Pads. De astrologische taal was duidelijk: fries met de veldtocht tegen Maxentius. Op cotta-lampen, kaderden vermoedelijk reeds het stond in de sterren geschreven dat met de westelijke fries dragen twee soldaten de zeer vroeg in de keizerlijke overwinnings- en deze man de wereld anders ging worden. De dei militares (de militaire goden), met name vredespropaganda. Men vindt in bijna elk ideologische boodschap van het altaar en Sol en Victoria. Bovendien moet men zich museum en in elke catalogus van terracotta- van het gehele grafpark was bijgevolg dat realiseren dat wie in een triomftocht vanuit lampen exemplaren met dergelijke voorstel- de idealen van de Republiek, omwille van het Circus Maximus aankwam het kolossale lingen. de immense uitbreiding van het Rijk, alleen beeld van Sol in het midden boven de attiek te redden viel door de concentratie van de van de triomfpoort zag uittorenen. De meeste van deze lampen lijken in Rome macht in de persoon van Augustus en zijn zelf vervaardigd te zijn, en geraakten via opvolgers. Zowel in de beeldtaal van het Maar hoe zit het dan met het visioen en de militairen en handelaars zelfs tot in de meest altaar als in de topografische context van het droom van Constantijn vlak vOOr de veldslag afgelegen gebieden van het Romeinse Rijk, grafpark werd uiting gegeven aan Augustus' bij de Milviusbrug? Zag hij niet het Christus- droom. Die droom sproot uiteraard voort uit monogram aan de horizon verschijnen en de individuele ambitie van Augustus, maar verzekerde Christus hem niet in een droom bezat tevens een kosmische dimensie en dat dit teken hem de overwinning zou be- steunde op een goddelijke roeping. zorgen? Recent onderzoek lijkt steeds meer aan te tonen dat dit veldteken (labarum), Naast Augustus hadden vele andere keizers dat voor christenen de eerste Griekse letters en vooral Constantijn iets met de zon, resp. van de naam van Christus weergaf, tegelijk ^ De dubbel solidus van Constantijn in 313-315 de zonnegod Apollo. Dat blijkt een eerste door niet-christenen als een zonnesymbool in Trier geslagen. Op de keerzijde de brug in keer uit het visioen dat deze overkwam in gepercipieerd werd. Keulen over de Rijn en het castellum Deutz. 310 hij nabij een Gallisch Apollo-heiligdom. Wat in geen geval betwijfeld kan worden is Uit de catalogus Konstant in der Grosse. Ausstellungskatalog, 157. U heeft immers, geloof ik, o Constantijn, uw dat Constantijn zichzelf, net zoals een aantal Sporen van de Romeinse vredesideologie bij de'oude Belgen' 79 ^ ^ Tweetuitige volutenlamp met hoog, met maansikkel bekroond handvat. Buste van Sol met stralenkrans. ROmisch-Germanisches Museum KOin, tweede-der- de eeuw. Uit: Ristow G., 1980 Rdmischer Gdtterhim- mel find Fridges Christen- tuin (Kdln) Bild 26 ^ Apotheose van Hercules op de grafzuil van de ^ Tweetuitige volutenlamp. Secundini in Igel, noordzijde. Midden derde Het weggebroken hoge eeuw n.C. Uit: Cuppers H., 1990 Die Reimer in handvat was mogelijk bekroond door een maan- ^ Tondo met het uit de zee opstijgende driespan Rheinland-Pfalz (Stuttgart) 400: Abb. 309 (detail). sikkel. Op het medaillon: van Apollo/Helius op de oostzijde van de buste van Helius, met stra- Constantijnsboog in Rome. Uit: Konstantin deronze gebieden, gaan we er echter niet op in. lenkrans rond het hoofd, Grosse. Ausstellungskatalog 87: 3. Een van de zeldzame onverbloemde getuige- en daaronder een door twee sterren omgeven nissen van de populariteit van Sol, ook in onze maansikkel. UCL, Musee en dus ook bij de Belgae. Lokaal geprodu- gebieden is een derde-eeuws bronzen beeldje Louvain-la-Neuve. ceerde lampen, die nagenoeg allemaal in van de zonnegod dat in Trier gevonden werd. Eerste eeuw n.C. Tekening: A. Provoost. legerkampen en kolonies vervaardigd lijken De verwantschap van het chrismon op het to zijn, laten vermoeden dat er eigen 'Gallo- Constantijns veldteken met symbolen van Romeinse'versies van de zon-, maan- en de zonnegod kwam hoger reeds ter sprake. ^ Volutenlamp. sterrenvoorstellingen bestonden. De laatste jaren zijn steeds meer sporen Op het medail- lon: Luna boven Een nogal intrigerend onderdeel van de teruggevonden van dergelijke christogram- maansikkel, met Sol-iconografie zijn de voorstellingen van de men, onder meer op de spang van een leger- stralenkrans tocht van Apollo/Helius met zijn vierspan en helm uit Nederlands Limburg. De aanwezig- eromheen. Di- dactisch Museum bepaalde apotheosescenes die er klaarblij- heid van het met een stralenkrans omringde Archeologie K.U. kelijk op geInspireerd zijn. Omdat dergelijke chrismon op terracotta-lampen was bijzon- Leuven, Verzame- ling Charles. Uit taferelen zeker niet kenmerkend zijn voor der populair, niet alleen op de lampspiegel Syrie/Palestina of Egypte? Eerste eeuw n.C. [Foto KUL002711: Bruno Vander- meulen] ^ Bronzen fallusamulet, vermoedelijk uit Belgie afkomstig. Tweede eeuw n.C. (?). Didactisch ^ Gouden munt uit 337/340. Voorzijde: de vergoddelijkte Constantijn; keerzijde: de goddelijke hand Museum Archeologie K.U. Leuven. verwelkomt de ten hemel stijgende keizer. Uit: Konstantin der Grosse. Ausstellungskatalog 207: 18 = [Foto KUL000477: Bruno Vandermeulen] 1.13.104. ^ 80 Sporen van de Romeinse vredesideologie bij de'oude Belgen' en telkens twee aan de noord- en zuidkant). Ze zijn versierd met kelken en bladeren van bloemen, die samen een soon kandelaar vormen, met daarboven een acanthus als bekroning. Er is verder de horizontale fries met meandermotief die onder elk figuratief paneel loopt. Maar bovenal zijn er de pane- len met rankenversiering die meer dan de helft van het versierde gedeelte van de bui- tenwand beslaan.Telkens herhaald zien we een kelk van acanthusbladeren, met centraal ^ Zicht op de buitenwand van de Ara Pads, zuid- een kandelaar van bloemen en bladeren en oostkant. Uit: Becatti G., 1967 Itinerario waaruit ranken tevoorschijn komen.Tussenin archeologico di Roma Antica (Novara) 32: 30 (detail). merken we nog zwanen, vogels, hagedis- sen en slangen. Het kan best dat de zwaan, maar ook op de reflector-handvatten. Het de vogel van Apollo, in verband gebracht effect van dergelijke zonnesymboliek bij het mag worden met Augustus'voorliefde voor flikkerend licht van de lampen moet groot de zonnegod.6 Maar wellicht waren deze geweest zijn. idyllische elementen vooral een soort replica Een Iaatste categorie voorwerpen hoort van de bomen, planten en tuindieren uit het meer thuis in de sfeer van magie en bijge- ^ Diatreetbeker uit Niederemmel, Rheinisches grafpark. Landesmuseum Trier. Konstantin der grosse. loof. Het betreft de ook in onze streken sterk Ausstellungskatalog 393: 12. verspreide maan- en fallusamuletten: een In onze gebieden bepaalde de idyllische lunula of wassende maan, vaak gecombi- dat beide motieven te maken hebben met thematiek eveneens in grote mate de versie- neerd met een penis in erectie. Ze waren de kosmische symboliek. ring van gebruiksvoorwerpen. Zo zijn er de in het gehele Romeinse Rijk erg populair opmerkelijke diatreetbekers uit het Rijn- als symbolen van bescherming en vrucht- De alomtegenwoordige idyllische land met hun omhulsel in een soort glazen baarheid. 5 Dergelijke amuletten werden thematiek kantwerk. Maar ook op gewone lokale waar gewoonlijk door kinderen en dan vooral Voor we ingaan op de verspreiding van de in terracotta zoals de kleurrijke spreukbekers door jongetjes gedragen, maar men maakte idyllische thematiek in onze gewesten, kan of het Argonne-aardewerk zijn de lieflijke ze ook vast aan dieren. Ze waren verder zeer het best nog even de aandacht gevestigd motieven prominent aanwezig, zij het in geliefd bij soldaten, die ze aan het paarden- worden op de prominente plaats die derge- minder verfijnde gedaante dan op de klas- tuig bevestigden als bescherming tijdens de lijke thema's reeds op de Ara Pads innamen. siek-Romeinse terra sigillata. strijd. Een wondere combinatie vormen de Het gaat vooreerst om de twaalf verticale lunulae waarop Christusmonogrammen zijn pilasters van de buitenwand van de omhei- Voorstellingen van herders, en van schaap- afgebeeld: als het ware de proef op de som ning (telkens vier aan de oost- en westkant, dragers in het bijzonder, kenden reeds vanaf het einde van de tweede eeuw n.C. een grote populariteit, zij het vooral op gemmen en lampen en hoofdzakelijk in Rome. Veel ^ Helius, schaapdrager met kudde, maansikkel ^ 'Belgisch' Argonne-aardewerk uit Amiens. ^ Plaatselijke god-jager, gemodelleerd naar een en sterren. Terracotta-lamp. London, British Didactisch Museum Archeologie K.U. Leuven, type van Bonus Eventus. Intaglio in rode jaspis, Museum. Wellicht nog tweede eeuw n.C. Verz. J. De Smedt. Foto's KUL001966 en 001262: gevonden te South Shields. Schumacher W.N., 1977 Hirt and Vuter Hirt' Bruno Vandermeulen. Uit: Schone schijn 92 fig. 55. (Rom-Freiburg-Wien) Tafel 31 i-k. I Sporen van de Romeinse vredesideologie bij de 'oude Belgen' I 81 • sterren. Ook op de tweede lamp zijn zon en maan aanwezig (als bustes), evenals sterren. De schaapdrager wordt verder omringd door een voorstelling van de ark van Noach met een duif erboven en twee Jonas-scenes. Dergelijke voorstellingen maken duidelijk waarom de middeleeuwse mens de Augus- teIsche Gouden Eeuw als de prefiguratie van het christendom kon zien. Rest ons nog de vraag in welke mate er sprake is van een interpretatio Belgica van de zonnegod, de kosmische symboliek en de idyllische thematiek van de Romeinse vre- desideologie. Uit de gegeven voorbeelden blijkt dat het zeker om meer gaat dan een !outer klakkeloze overname. Het Romeinse zaad heeft blijkbaar op 'Belgische grond niet alleen wortel geschoten, maar zelfs tot enkele lokaal gekleurde varianten geleid zoals de eigen decoratieve motieven op het luxe-glas en het aardewerk. Noten 1 Zie bijvoorbeeld voor Augustus: Nouwen R., 2008 (in voorbereiding) Keizer Augustus en de Loge Landen (Davidsfonds, Leuven); Provoost 1985. Voor Constantijn zijn er enkele publicaties i.v.m. de recente Constantijntentoonstelling in Trier: Konstantin der Grosse. Ausstellungskatalog + Kollo- quiumsband; en Hermeneus 79-2 en 79-3. 2 De Gulden Legende is een vertaling uit 1358 van de Legenda aurea van Jacobus de Voragine (°ca. 1228/1230-1-1298). 3 Zie: Hijmans S., 2007 'Constantijn, Sol en Christus', Hermeneus 79-2 75. 4 Zie bijvoorbeeld: Massart C., 2002 'Het sieraad voorbij, de macht van het symbool: lunulae- en fallusamuletten', in: Schone schijn 101-103. 5 In het verlengde van de Griekse traditie werd Apollo, als god van de gerechtigheid, behoeder van het staatsbestel en de !eider van de Muzen, be- schouwd als de beschermgod van het vreedzaam samenleven van alle mensen. Zie: Scheibler I., 1984 ^ Zeven sterren, zon, maan, jeugdige schaapdrager, duif boven de ark van Noach, rustende Jonas, Jonas 'Gutter des Friedens in Hellas and Rom', Antike Welt uitgespuwd, kudde. Terracotta-lamp. Berlin, Staatliche Museen. Ca. 200 n.C. Konstantin der Grosse. 1984 51-52. Ausstellungskatalog. 286: 6. Bibliografie Hermeneus 79-3, 2007:'Constantijn de staatsman' (themanummer) pleit ervoor om de schaapdragende genius, god Cocidius als een Jager hebben eveneens Konstantin der Grosse. Ausstellungskatalog = De- de herder bij uitstek, te beschouwen als het het aanschijn van een herder. mandt A. - Engemann J., 2007 Imperator Caesar Flavius Constantinus. Konstantin der Grosse. symbool van vrede en geluk, en als zodanig Ausstellungskatalog (Trier-Mainz) was hij ook voor christenen aanvaardbaar Pax Belgica? Konstantin der Grosse. Kolloquiumsband = Demandt A. - Engemann J., 2007 Imperator Caesar Flavius omdat zij er moeiteloos de Bijbelse Goede Voor ik besluit wens ik eerst te wijzen op de Constantinus. Konstantin der Grosse. Kolloquiums- Herder konden in zien. De herdersvoorstel- voorstellingen op twee lampen uit Rome band (Trier-Mainz) Provoost 1985 = Provoost A., 1985 'Augustus had een lingen kenden ook in onze gebieden enig die de Romeinse vredesideologie lijken te droom. Betekenis van de Ara Pacis', Kleio 15 37-61 Religio Romana = Kuhnen H.-P., 1996 Religio Romana. succes. Zo is er de greep van een mes met synthetiseren. Op de eerste lamp gebeurt dit Wege zu den GOttern im antiken Trier (Trier) de vorm van een schaapdragersfiguurtje haast emblematisch. Een stappende schaap- Schone schijn = Sas K. - Thoen H., 2002 Schone schijn. Brillance et prestige. Romeinse juweelkunst in uit Bonn. De lokale god Bonus Eventus en de drager met zijn kudde is afgebeeld samen West-Europa. La joaillerie romaine en Europe verwante voorstelling van de Noord-Britse met een stappende Helius, de maansikkel en occidentale (Leuven) ^ 82 I Sporen van de Romeinse vredesideologie bij de bude Belgen' I Het castellum in Rodanum-Aardenburvgl Arco Willeboordse ch Ofschoon er reeds in de negentiende en de eerste helft van de twintigste eeuw meerdere archeologische vondsten werden gedaan, dateren de eerste echte reguliere opgravingen te Aardenburg uit de jaren vijftig. Deze opgra- vingen vonden plaats naar aanleiding van het oorlogsgeweld in september en oktober 1944 waardoor Aardenburg verwoest werd. Tijdens de eerste jaren van de Wederopbouw werden bij de uitvoering van de vele rioleringswerk- zaamheden, huizenbouw en wegenaanleg op meerdere plaatsen Romeinse en middel- eeuwse voorwerpen gevonden. Deze toeval- lige vondsten werden in de daaropvolgende decennia gevolgd door intensief archeologisch onderzoek, vooral van de stadskern. Onze kennis over het Romeinse en middeleeuwse verleden van Aardenburg is daardoor sterk toegenomen. III Reconstructietekening van het Romeinse castellum te Aardenburg met links het riviertje de Rudanna. Gemeentelijk Archeologisch Museum Aardenburg. [Tekening: Marc Hulme] De Romeinse opgravingen hebben zich geégaliseerd. Vervolgens werd er een geheel functie rond 225 sterk werd gereduceerd. vooral geconcentreerd op het gebied ten ingerricht fort opgebouwd. In vergelijking Het zuidoostelijke deel van het castellum kan zuiden van de tiende-eeuwse Sint-Baafskerk. met andere plaatsen had Aardenburg een in aansluiting daarop zijn vrijgemaakt. Hier Hier werden sporen aangetroffen van ver- aantal evident miltair-geografische voor- verrees een klein, vierkant Gallo-Romeins dedigingswerken en bebouwing. Het staat delen, zoals de nabijheid van de kust, een heiligdom. Gedurende de eerste jaren van vrijwel vast dat het gaat om een castellum riviertje (vermoedelijk de Rudanna geheten) het Gallische deelrijk, rond 260, werd het uit de tweede en derde eeuw. Traditioneel waarlangs bouwmateriaal, levensmiddelen castellum vermoedelijk opnieuw in staat van wordt de stichting ervan in verband ge- en goederen konden worden aangevoerd, verdediging gebracht. Ook werden er tijde- bracht met een gebeurtenis die vermeld een relatief hoge grondwaterstand en een lijk weer meer manschappen gelegerd. wordt in de keizersbiografie van Didius Juli- iets hogere ligging ten opzichte van het Ongeveer een eeuw na de stichting, rond het anus in de Historia Augusta. Rond 173, toen omringende landschap. laatste kwart van de derde eeuw, had Gallie Julianus gouverneur was over Belgica, werd Van het castellum werden delen van de ernstig te lijden onder Germaanse invallen, deze provincie vanuit zee aangevallen door omwalling, het westelijke poortgebouw, bevolkingsafname en een dramatische ach- Chaucische krijgers uit Noord-Germanie. Het twee torens, de spitsgracht en de principia teruitgang van de economie. Het noordwes- Romeinse bestuur zou de indringers enkel opgegraven. Op basis van hun ligging werd telijke kustgebied had bovendien te kampen met veel moeite hebben kunnen verdrijven. een hypothetisch grondplan van het fort ge- met wateroverlast. Het castellum werd door Kort daarna werd door het opperbevel een reconstrueerd. Daaruit blijkt een rechthoekig invallers verbrand en geplunderd of door de reeks forten langs de kust gebouwd, die zich verdedigingswerk van ca. 240 x 150 m, met Romeinen ontmanteld. Op het einde van de uitstrekte van Boulogne in het zuiden tot vier poortgebouwen, vier hoektorens, twee derde eeuw werd Aardenburg vermoedelijk Katwijk in het noorden. De linie beveiligde tussentorens en een spitsgracht. door de laatste Romeinen verlaten. de kustzone en het achterland en fungeerde Het castellum te Aardenburg was gebouwd als flankdekking voor de limesversterkingen met Doornikse steen. Het werd waarschijnlijk Bibliografie aan de Rijn. Een van de kustforten was het bemand door twee cohorten, een van de R.M. van Dierendonck en L.J.F. Swinkels, 'Wall-painting fragments found at Aardenburg: in: Berichten van castellum te Aardenburg. cavalerie en een van de infanterie. Op grond de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonder- Het is mogelijk dat er voordien in de omge- van dakpanstempels en de vorm van de prin- zoek 35, 1985, pp. 153-196;T. Kruijf (red.), Atlas van historische vestingwerken in Nederland. Zeeland, ving al mensen woonden in verspreid lig- cipia wordt verondersteld dat zij afkomstig Utrecht, 2004; H. Thoen, (red.), De Romeinen longs gende boerderijen of in een klein gehuchtje, waren uit de Moezelstreek, omgeving Trier. de Vlaamse kust (tentoonstellingscatalogus, 27 juni - maar helaas weten we niets van hen. In ieder Hoe lang de omstreeks duizend soldaten in Romeins Aardenburg. Opgravingen en vondsten, Aardenburg, 1992 en H. Thoen,'Maldegem-Vake geval werd de beoogde plaats bodem- garnizoen gelegen hebben is niet precies en Aardenburg, Romeinse verdedigingswerken, in: kundig onderzocht, geconfisqueerd en bekend. Er zijn aanwijzingen dat de militaire Nehalennia, 95, 1993, pp. 22-28 I Het castellum in Rodanum-Aardenburg I 83 ^ Het castellum van Maldegem-Vake Hugo Thoen De ontdekking De versterking m. Het wallichaam was opgebouwd met de Het Romeinse kamp van Vake werd op aarde uit de spitsgrachten en bekleed met Het castellum van Maldegem-Vake is een vrij een strategische plaats opgericht, namelijk plaggen. Aan de vier hoeken van het castel- recente ontdekking. De vierkante structuur op een van de laatste zandruggen van de lum waren houten torens opgericht, met de kwam aan het licht door luchtfotografie op Vlaamse zandstreek, dicht bij de overgang basis ingegraven in het wallichaam. In het het eind van de jaren 1970. Verkleuringen in naar de toenmalige kustvlakte. De verster- midden van de vier zijden waren de wal en king vertoont een perfect vierkant grond- de grachten telkens onderbroken voor een de gewassen (zgn. crop marks) toonden een plan van 157,50 m zijde buitenwerks (ca. 500 toegangspoort. Deze poorten waren even- groot vierkant, begrensd door twee parallelle Romeinse voet) en omvat een areaal van eens in hout opgetrokken en langs weers- donkere banden. Bij controle op het terrein bijna 2,5 ha. Ze was volledig in hout en aarde zijden geflankeerd door twee hoektorens. (1984) bleek het te gaan om spitsgrachten. opgetrokken. Het onderzochte poortgebouw was ca. 3 m Tijdens een intensief multidisciplinair bodem- breed en afgesloten door twee draaipoorten, onderzoek door het toenmalige Seminarie Het klassiek Romeins verdedigingsysteem elk zoin 1,50 m breed. De poortingang was voor Archeologie (thans vakgroep Archeo- bestaat uit twee spitsgrachten (fossae), daar- geblokkeerd door een grote valkuil (titulum). logie) van de Gentse Universiteit, werd in de bij aansluitend een aarden wal met erboven Door dit vernuftig systeem was het voor de een (eiken)houten palissade (vallum). Dit aanvallers onmogelijk om massaal de poor- periode 1984-1992 ongeveer een derde van het systeem heeft een totale breedte van 15,50 ten in te beuken. kamp systematisch opgegraven. m en een (geschatte) totale hoogte van 7 Het bebouwd vierkantig areaal binnen- • Luchtfoto van het Romeinse kamp van Vake. De twee spitsgrachten tekenen zich duidelijk of in weiland (rechts), raaigras (midden) en maIsveld (links). [opname J. Semey 24.07.90; Vakgroep Archeologie, Universiteit Gent] ^ 84 I Het castellum van Maldegem-Vake werks heeft een zijde van ca. 115,5 m (ca. getuigen van de intense verwoestingen Bibliografie 400 Romeinse voet) en beslaat een areaal aangebracht tijdens deze strooptochten. H.Thoen/Le camp romain de Maldegem (Flandre orientale, Belgique) et les invasions des Chauques van ruim 1,3 ha. Naast de overblijfselen van en 172-174 de notre ere, in: H.Thoen et al. (eds.), barakken, werden ook een tiental waterput- Het uitzonderlijk belang van Vake Studio Archaeologica. Liber Amicorum Jacques A.E. Nenquin. Gent, 1991, pp. 185-200; H. Thoen, ten, een toiletgebouw (latrina), werkplaatsen voor onze Romeinse geschiedenis 'Nieuw licht op onze Romeinse Geschiedenis. (fabricae) en een voorraadschuur (horreum) Het Maldegemse kamp getuigt van een Het Romeinse kamp van Maldegem-Vakei, in: Heem- kundige Kring Het Ambacht Maldegem, Jaarboek onderzocht. eerste directe en effectieve militaire reactie 1996, pp. 253-274; W. Dhaeze & H. Thoen, m.m.v. De drie barakken gegroepeerd in de zuid- van de Romeinen tegen de Germaanse inval- F. Hanut,'Het Romeinse kamp Maldegem-Vake (Oost-Vlaanderen, Belgie) en zijn bevoorrading, in: oostelijke sector zijn twee enkelvoudige len vanover zee, die het einde betekenden Handelingen der Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde te Gent, N.R., LV, 2001, pp. 3-35 en manschapsbarakken (elk voor een centurie van de Pax romana in Noord-Gallié. Na de W. Dhaeze & H. Thoen, avec la collaboration de F van 80 man) en een dubbele barak waar ontmanteling van de vesting van Vake werd Hanut,'Le camp romain de Maldegem (Flandre orientale, Belgique); in: Acts of the XlVth UISPP een eenheid ruiterij (turma) van 32 man met ca. 175 na Chr. in Aardenburg, enkele kilome- Congress, University of Liége, Belgium, 2-8 September paarden was gehuisvest. De barakken zijn 33 ters noordwaarts, begonnen met de bouw 2001. Section 13: Epoque romaine/The Roman Age. British Archaeological Reports, International Series m lang en 6,50 m breed. De hoofdwegen van van een nieuwe en duurzame versterking. 1312, Oxford, 2004, pp. 19-27 het kamp waren bestraat met Paniseliaanse In de jaren daarop zouden meerdere forten zandsteen, gerecupereerd in de omgeving waaronder Oudenburg worden opgetrokken van Aalter. als aanzet tot de uitbouw van een imposante Romeinse kustverdediging, de latere Litus Het contingent Saxonicum. Op basis van de onderzochte constructies en Na bijna twee duizend jaar verwijst de de archeologische vondsten kan men stellen plaatsnaam Vake ("bedijkte"of"omheinde dat in Vake een bereden cohorte (cohors site") nog altijd naar de thans volledig equitata) van zo'n vijf honderd man sterk verdwenen Romeinse versterking, en is het was gelegerd, samengesteld uit infanterie een van de weinige plaatsen in Vlaanderen en ruiterij. Petrografisch onderzoek van de waar de actuele perceelsindeling direct werpkeien toont aan dat deze projectielen teruggaat tot de Romeinse. In tegenstelling gerecolteerd werden in een oud Maasterrras tot de kleinstedelijke sites van Aardenburg gelegen tussen Maastricht en Luik, en dat en Oudenburg is Vake een landelijke site, het contingent blijkbaar uit een Germaanse waar de Romeinse sporen relatief weinig zijn hulptroep bestond. verstoord door latere bebouwing. Gezien de Volgens de munten en andere archaeolo- scherpe datering en de correlatie met een gica kan het kamp gedateerd worden in het specifieke historische gebeurtenis, is het eerste deel van de jaren 170 na Chr. Archeo- castellum van Vake niet alleen een mijlpaal in logische en bodemkundige gegevens wijzen onze Romeinse geschiedenis, maar bieden op het kortstondige karakter van het kamp, ook alle archeologische vondsten en structu- dat twee bouwfazen kende en slechts enkele ren een uniek referentiemateriaal. seizoenen operationeel was. Wegens het uitzonderlijk wetenschappelijk belang werd de archeologische site van De historische context Vake op 22 juni 1994 als beschermd mo- Op basis van een historische bron, namelijk nument geklasseerd door de toenmalige een tekst uit de Vita Didii luliani, kan het cas- Vlaamse minister Johan Sauwens. Het is dan tellum van Maldegem-Vake worden gecor- ook onbegrijpelijk dat lokale beleidsveran- releerd met de invallen van de Chauci, een twoordelijken het oorspronkelijke ROMA- Germaans yolk dat vanuit het mondingsge- project'Romeins Oudenburg, Maldegem en bied van de Elbe de provincie Gallia Belgica Aardenburg' hebben herleid tot het huidig binnenviel in de jaren 172-174 na Chr. Dit incoherent geheel. gebeurde tijdens het gouverneurschap van Didius lulianus (later keizer van 8.111-1.V1.193), onder het bewind van de regerende keizer Marcus Aurelius (161-180 na Chr.).Talrijke sites tussen de Noordzee en de Somme I Het castellum van Maldegem-Vake I 85 ^ Waar hebben we dit nog gehoord? Maatschappelijke ontwikkelingen in de civitas Tungrorum ten tijde van de Romeinse vrede Alain Vanderhoeven Er zijn in de geschiedenis tijden en regio's op het microniveau. Centraal staat de vraag snel mogelijk zoveel mogelijk tegenstanders aan te wijzen, waarin langdurig vrede heeft hoe de inlijving en integratie van onze en, indien nodig geacht, ook zoveel mogelijk geheerst. Langdurig heeft dan betrekking streken in het Imperium Romanum en de potentiêle tegenstanders uit te schakelen. op een periode die zich over meer dan een daaruit voortvloeiende periode van vrede De verovering van onze streken ging dan generatie uitstrekt; vrede betekent dat zich de aldaar wonende lokale gemeenschappen ook gepaard met massale slachtpartijen heeft getransformeerd. Uiteraard laat het zoals van de Nerviers in 57 v.Chr. en pogin- hele mensenlevens voltrekken zonder dat aantal pagina's waarover we hier beschikken gen tot genocide zoals van de Eburonen in daarin conflicten met gebruikmaking van niet toe daarin de ultieme volledigheid en 54 en 53 v.Chr. Ook na Julius Caesar heeft het grootschalig geweld — oorlogsgeweld — wor- diepgang te bereiken, maar dat hopen we geweld nog decennia lang voortgeduurd. den opgelost, zodat dergelijke ervaringen gedeeltelijk te compenseren door het ge- Zo moesten bijvoorbeeld nog in 30 v.Chr. niet meer van het collectieve geheugen deel zichtsveld zowel in te perken als verscheiden grote opstanden van de Morini en de Treveri uitmaken. te maken. Geografisch beperken we ons tot worden neergeslagen. In de loop der jaren de regio rond Tongeren, de hoofdstad van heeft men de draagwijdte van deze gebeur- Aanzienlijke delen van het Romeinse Rijk de civitas Tungrorum, het bestuursdistrict tenissen op verschillende wijzen beoordeeld. hebben ten tijde van de vroege keizertijd van de Tungri, en zullen we slechts of en toe Sommigen zagen ze als een eindpunt van een dergelijke situatie gekend. De noord- ook naar de aangrenzende civitates kijken. een eeuwenlange geschiedenis van con- Gallische en neder-Germaanse provincies Binnen deze beperkte regio zullen we echter tacten tussen Noordwest Europa en de van dit rijk, waar onze streken deel van oog hebben voor zoveel mogelijk aspecten Mediterrane wereld, anderen beschouwden uitmaken, zijn daar een goed voorbeeld van de samenleving, met aandacht voor ze als het startpunt van een nieuw tijdperk, van. Dat deze periode met een verove- zowel de wijze waarop de samenleving zich de intrede van onze streken in de geschiede- ringsoorlog, de tot dan toe meest geweld- organiseert als waarop ze in haar levensbe- nis. Recent is echter het inzicht gegroeid dat dadige en moordende gebeurtenis in de hoeften voorziet. veel maatschappelijke ontwikkelingen, die geschiedenis van de regio, werd ingeluid, aan de invloed van Rome werden toege- is een niet geringe paradox en voer voor Alvorens daarmee te beginnen is het echter schreven, al !anger gaande waren. De manier geschiedfilosofen. Nog vaak wordt al het nuttig nog eens naar het begin van deze waarop ze na de inlijving in het Romeinse kwade van de gewelddadige inlijving van ontwikkeling te kijken.Traditioneel laat men Rijk verder gestalte kregen is natuurlijk vanaf onze streken in het Romeinse Rijk aan Julius de Romeinse periode in onze streken met dan merle door de veroveraar bepaald2. Caesar toegeschreven, terwijl al het goede de Gallische oorlogen van Julius Caesar (58 van de daaropvolgende georganiseerde v.Chr. - 51 v.Chr.) beginnen. Deze verovering Een mooi voorbeeld van een proces dat de vrede in het veroverd gewest op naam van was een cultuurschok, waarvan we ons de klassieke indeling tussen de ijzertijd en de Augustus wordt gezet. Wellicht is dit een wat omvang nog maar nauwelijks kunnen voor- oudheid overstijgt is de ontwikkeling van onrechtvaardige rolverdeling. Augustus' or- stellen. Twee verschillende werelden bonden het nederzettingssysteem en de ruimtelijke ganisatieplannen zouden wel eens heel erg de strijd met elkaar aan in wat we tegen- ordening op het platteland in de Romeinse in het verlengde van die van Caesar kunnen woordig een asymmetrische oorlog zouden tijd. In de voor-Romeinse ijzertijd bestond gelegen hebben, terwijl hij inzake methode noemen. Aan de ene kant stonden lokale het nederzettingspatroon uit een systeem van binnen- of buitenlandse oorlogsvoering krijgsheren met hun aanhang. Hun wijze van van zogenaamde zwervende erven. Een in geen enkel opzicht van zijn adoptievader oorlog voeren was in zekere zin sociaal inge- gemiddeld prehistorisch houtlemen huis verschilde. In het kader van deze bijdrage bed, ging vaak met rituelen gepaard en was had een levensduur van enkele decennia. laten we deze kwesties verder maar best op de eerste plaats op intimidatie van de te- Wanneer na verloop van tijd ook nog eens over aan historici die het Romeinse Rijk op genpartij gerichtl. Daartegenover stond het het omliggende akkerland uitgeput ge- het macroniveau bestuderen. In de volgende Romeinse leger met zijn legioenen en hulp- raakte, werd het erf naar een andere plek bladzijden zullen we ons eerder bezighou- troepen, een uiterst efficiente vechtmachine, in het landschap verplaatst. Dat kon relatief den met gebeurtenissen en ontwikkelingen erop uitgerust, ingericht en getraind om zo gemakkelijk, omdat in tribale samenlevingen ^ 86 I Waar hebben we dit nog gehoord? I de grond ideologisch gezien eigendom van Romeinse tijd werd dan ook gekenmerkt Het bovenstaande neemt niet weg dat de in- de goden of van de voorouders of, in moder- door meer plaatsconstante nederzettingen, tegratie van het gebied van de Tungri, tot op nere begrippen verwoord, gemeenschappe- met een vaak eeuwen durende bewonings- zekere hoogte het voormalige gebied van de lijk bezit was. Een kritiek moment dat tot een geschiedenis, door grotere concentraties van Eburonen, in het Romeinse Rijk de loop van dergelijke verhuis aanleiding gaf kon bijvoor- de bewoning en door stabielere grenzen en de ontwikkeling diepgaand beInvloed heeft. beeld het overlijden van een gezinshoofd en landindelingen. Maar waar deze ontwikkelin- De landelijke nederzettingspatronen zijn het aantreden van een volgende generatie gen vroeger aan de komst van de Romeinen daar andermaal een goede illustratie van. zijn3. In een antieke staat was grond evenwel werden toegeschreven, blijkt nu dat ze al in Zonder in een geografisch determinisme te privebezit, waarop belasting geheven kon de late ijzertijd begonnen waren. vervallen is het zo dat de mogelijkheden die worden. Het nederzettingspatroon in de een regio biedt om aan landbouw te doen de keuzes van de agrarische strategieen bepaalt. Dat heeft op zijn beurt invloed op de wijze waarop een samenleving haar 30r1 materiele en immateriéle cultuur vormgeeft, gaande van de manier waarop een erf wordt ingericht tot de wijze waarop allerhande cul- turele tradities in stand worden gehouden. Zo heeft zich op eerder marginale zandgron- den, waar veeteelt de belangrijkste bestaans- basis vormt, in de prehistorie de traditie van het woonstalhuis ontwikkeld, waarbij vee en mens onder een dak huizen. In de rijkere Ieemstreken, waar akkerbouw traditioneel een belangrijke plaats inneemt, treffen we in de prehistorie andere vormen van erfinrich- ting aan, waarbij woon- en werkfuncties in ruimtelijk gescheiden bouwsels zijn onder- gebracht. Nu valt het op dat in de Romeinse tijd in de civitas Tungrorum op de noorde- lijke zandgronden het woonstalhuis stand houdt, terwijI op de zuidelijke leemgronden zich na verloop van tijd zgn. Romeinse villa's ontwikkelen. Zelfs wanneer op de zandgron- den Romeins geInspireerde architectuurvor- men als een portiek of een vloerverwarming hun intrede doen, blijft men er vasthouden aan het oude basisconcept van het woon- stalhuis. Op de leemgronden worden de zgn. Romeinse villa's echter gekenmerkt door een scheiding van het woongedeelte, de zgn. pars urbana, van het bedrijfsgedeelte, de zgn. pars rustica, zoals dat er voor de komst van de Romeinen al traditie was. In het landelijk nederzettingspatroon van de diverse regio's manifesteren zich met andere woorden verschillende romaniseringstra- jecten, waarin sprake is van het voortzetten van voor-Romeinse tradities of ten minste van articulaties van inheemse en Romeinse waarden. Maar wat ook de relatieve inbreng van beide geweest moge zijn, het is duidelijk ^ Deel van de nederzetting van Veldwezel met Jigging van vijf woonstalhuizen [Tekening: VIDE]dat de komst van de Romeinen de ontwik- I Waar hebben we dit nog gehoord? 87 ^ maar doorgaans zal met zich, op gevaar af van slachtoffer van veeziekte of misoogst te worden, niet afhankelijk gemaakt hebben van slechts een of enkele soorten. Dit prin- cipe blijkt duidelijk wanneer men de dieriijke en plantaardige resten van nederzettin- gen uit de ijzertijd bestudeert. Het aantal botfragmenten van de drie belangrijkste huisdieren, rund, varken en schaap, houden elkaar in evenwicht. De toevallig verkoolde en daardoor bewaard gebieven pakketten graankorrels uit silo's of andere contexten bevatten doorgaans twee of meer, in aantal fragmenten in gelijke mate vertegenwoor- digde graansoorten. Deze soorten lagen blijkbaar niet alleen samen opgesiagen, maar werden waarschijnlijk ook met elkaar gemengd ingezaaid. In de Romeinse tijd, met zijn relatieve rust en stabiliteit, zai het platteland voor het eerst in zijn geschiede- nis worden ingericht om voor een markt te III Plattegrond van de villa van Rekem-Neerharen met hoofd- en badgebouw (pars urbana) en bijgebouwen (pars rustica) [Tekening uit De Boe G. 19831 produceren. Dat blijkt duidelijk wanneer we in de Romeinse stad Tongeren de samenstel- ling van de dieriijke en plantaardige resten uit de elkaar in de tijd opvoigende afvallagen keling in een welbepaalde en unieke richting leden van het keizeriijk huis en de Gallische analyseren. Ten tijde van de eerste generaties heeft geduwd4. civitates b.v., maar ook binnen een civitas stedelingen, aan het begin van de eerste tussen de leden van de lokale aristocratie en eeuw, vertoonde het bottenspectrum nog De sociale en politieke verhoudingen binnen hun achterban. Het systeem ordende zowat grote verwantschap met dat uit de ijzertijd. en tussen de inheemse lokale gemeenschap- alle domeinen van het pubiieke en prive Rund, varken en schaap waren min of meer pen waren in de voor-Romeinse tijd zeer !even en ook van de economie. Wellicht is in gelijke mate vertegenwoordigd. Maar nog onstabiel5. Alliantienetwerken en patroon- dit dan ook het geschikte moment om onze vOOr het midden van de eerste eeuw begon clientverhoudingen werden, vaak met aandacht te verieggen van de wijze waarop het rund alsmaar meer het bottenspectrum gebruikmaking van intimidatie of daadwer- de maatschappij sociaal en politiek geor- te domineren, tot het aan het einde van kelijk geweld, voortdurend herschikt en kon- dend was, naar de wijze waarop zij in haar de eerste eeuw, in de tweede en derde den op korte termijn van klein naar groot of materiele behoeften voorzag: de domeinen eeuw meer dan driekwart van het aantal in omgekeerde richting evolueren. De komst van landbouw, ambacht en handel. botfragmenten voor zijn rekening nam. Een van de Romeinen bracht hierin fundamen- gelijkaardige ontwikkeling stellen we in de tele verandering, al zijn er ook punten van De antieke samenleving was, net zoals de graanverbouw vast. Aanvankelijk treffen we overeenstemming met vroeger aan te wij- prehistorische, helemaal op de landbouw in de lagen van RomeinsTongeren het brede zen. Allereerst monopoliseerde de Romeinse georienteerd. In de bovenstaande beschrij- soortenspectrum uit de ijzertijd aan. Vanaf staat natuurlijk het gebruik van geweld. Het vingen van de landelijke nederzettingspatro- de tweede helft van de eerste eeuw verengt traditionele inheems martiaal gedrag kon nen is dat al bij herhaling gebieken. De voor- het spectrum zich in de sporen tot twee voortaan alleen nog in de hulptroepen van Romeinse landbouw kenmerkte zich door soorten, bedekte gerst en spelttarwe, af en het Romeinse leger een uitweg vinden. Pa- zeifvoorziening en risicospreiding. Het laat- toe aangevuld met een derde, broodtarwe6. troon-clientverhoudingen zijn evenwel een ste gebeurde door veeteelt, akkerbouw en De belangrijkste markt waarvoor deze pro- wezenlijk kenmerk van het Romeinse Rijk. tuinbouw met elkaar te combineren en door ducten bestemd waren was waarschijnlijk Naast het formele bestuursapparaat van mili- het fokken en telen van een breed spectrum het Romeinse leger aan de rijksgrens, maar tairen en ambtenaren was dit een soms even aan huisdiersoorten en landbouwgewassen. ook in het achteriand situeerden zich groe- belangrijk ordenend principe van de samen- De aard van het landschap kon natuurlijk pen die voor hun basisvoeding niet !anger leving. Dergelijke verhoudingen situeerden zijn invioed doen gelden op de breedte en zeifvoorziend waren, omdat zij zich voor een zich op alle niveaus van het rijk, tussen de de samenstelling van het soortenspectrum, groot gedeelte van het jaar op andere dan ^ 88 I Waar hebben we dit nog gehoord? I Iandbouwactiviteiten toelegden. Een groot Dat in de oudheid de landbouw het funda- nadeel van een dergelijke specialisatie en ment van de samenleving was geniet brede intensivering van de productiewijze is, dat instemming. Maar welk aandeel ambachtelij- ze zonder begeleidende maatregelen of ke producties in het creèren van de welvaart technologische vernieuwing de mogelijkhe- van antieke samenlevingen gehad hebben is den van de streek op de duur uitput en tot nu reeds vele decennia lang onderwerp van ecologische catastrofen kan leiden. Die zijn debat onder archeologen en historici van des te gevaarlijker daar ze niet van de ene op de oudheid. Het Iijkt erop dat regionaal en de andere dag plaatsvinden maar zich pas Iokaal archeologisch onderzoek op termijn na een decennia lange sluipende werking een belangrijke bijdrage aan deze discussie A voor de mens manifesteren. Dat Iijkt in de zal kunnen leveren. Sporen van grondstof- Romeinse tijd in onze streken het geval te ontginningen, werkplaatsen, afvalproducten, zijn geweest. In de leemstreken vond al in de halffabricaten en producten van diverse 2de eeuw op sommige plaatsen grootschali- artisanale activiteiten worden in toenemen- ge erosie plaats. Op de zandgronden werd in de mate opgegraven, vaak op plekken waar de 3de eeuw het gebruik van de potstal ge- men ze niet verwacht, zoals in tuinen van introduceerd, wellicht een poging om daar Iuxueuze stadswoningen, of ver van perma- de bodemdegradatie met ingezameld mest nent bewoonde nederzettingen. Hun ruim- tegen te gaan. In het kustgebied leidden telijke en chronologische spreidingen laten ongebreidelde afwatering en grootschalige zich kwantificeren, waardoor we op de duur veenontginning ertoe dat de getijdenwer- kunnen inschatten hoe deze ambachtelijke king in toenemende mate schade aanrichtte, activiteiten in een fundamenteel agrarische B tot diep in het binnenland. Wanneer teveel samenleving ingebed waren'. Het verwerken van dergelijke verschijnselen tegelijk optre van landbouwopbrengsten tot voedingspro- den geraakt het fundament van de samen- - ducten en gebruiksgoederen maar ook het !eying ondermijnd. Voor het Romeinse Rijk vervaardigen van allerhande consumptiear- kwamen vanaf het einde van de tweede tikelen in aardewerk, metaal, glas en andere eeuw daarbovenop nog eens de ontwrich- grondstoffen lijken in aanzienlijke mate door tingen in de sociale en politieke sfeer, die de kalender van de landbouwcyclus bepaald een einde stelden aan de omstandigheden te zijn. Het vermoeden bestaat dat veel am- van vrede, waarin het hierboven geschetste bachtelijke activiteit seizoensarbeid geweest agrarische systeem kon gedijen. is van lieden die tijdens de piekperioden van C D • Verhouding van de huisdiersoorten in Romeins Tongeren uit het einde van de eerste eeuw v.Chr. (A), het begin van de eerste eeuw n.Chr. (B), het midden van de eerste eeuw (C) en het derde • Verkoolde gerstkorrels uit een Tongerse brandlaag die tijdens de opstand van de Bataven (69-70 n.Chr.) tot kwart van de eerste eeuw (D) [Tekening VIOE] stand is gekomen. [Foto VIOE] I Waar hebben we dit nog gehoord? I 89• de agrarische cyclus als werkkracht in de in, terwijI het meeste werk door afhankelijke kunnen bijstellen. Wanneer gebruiksgoe- Iandbouw ingezet konden worden en in de loonarbeiders werd uitgevoerd. Een dergelijk deren die over lange afstand verhandeld kalmere tussenperioden met artisanale be- ingewikkeld netwerken van kleinschalige worden culturele grenzen zoals tussen de zigheden een tweede, derde of vierde vorm producties kon vanzelfsprekend alleen in mediterrane wereld en noordwest-Europa van inkomen verwierven. Over het alge- perioden van politieke stabiliteit gedijen. overschrijden, kunnen ze wel eens voor iets meen heeft men de indruk dat de grondstof- totaal anders gebruikt worden dan waarvoor winning en ambachtelijke productie eerder Een van de meest spectaculaire gevolgen ze aanvankelijk bedoeld waren. Men spreekt op een kleinschalig niveau waren georga- van de inlijving van onze streken in het in dit verband wel eens van verschillende niseerd, uitzonderingen, met name in de Imperium Romanum en van de daaropvol- stadia in het sociale !even of de culturele bio- aardewerkproductie, niet te na gesproken. gende periode van langdurige vrede is hun grafie van gebruiksgoederen9. lets dergelijks De lokale aristocratie, die overigens ook de integratie in het uitgestrekte verkeers- en kan het geval geweest zijn met Romeinse Iandbouwgronden bezat, stond vermoede- informatienetwerk van een wereldrijk. Als mortaria of wrijfschalen. Dergelijke voorwer- Iijk voor de investeringen en de organisatie gevolg daarvan zien we in het domein van pen waren voor de komst van de Romeinen de productie een toename van technolo- in onze streken onbekend. Ze zijn een medi- gisch vernieuwende grondstoffen, werktui- terrane uitvindig en werden, voor zover we gen en werkwijzen en in het domein van dat uit de schaarse vermeldingen in literaire de consumptie een toestroom en aanwas bronnen kunnen opmaken, zowel in de van de meest uiteenlopende goederen. gewone als in de verfijnde Romeinse keuken Deze ontwikkelingen en wat ze bij de lokale gebruikt om gekruide sauzen en purees te bevolking teweeg brachten vertonen veel maken10. In onze streken vinden we ze echter overeenkomsten met de effecten van de in dermate grote aantallen op nederzettin- huidige globalisering en lokalisering of de gen terug, dat zij voor een dagdagelijkse ac- zgn. glokalisering. Dagelijkse gebruiksgoe- tiviteit moeten gediend hebben.Te denken deren werden doorgaans op korte afstand valt dan aan het stampen en na roosteren binnen de civitas verhandeld en meer gespe- van het kaf ontdoen van bedekte graansoor- cialiseerde producten kwamen over middel- ten. Het zijn deze soorten die in onze streken lange afstand uit naburige provincies. Maar verbouwd werden en waarvan we denken ronduit spectaculair is de handel in exotische dat ze opgeslagen werden met het kaf nog en luxeproducten over lange afstand uit alle omheen de korrels gelaten, om ze op die hoeken van het rijk en van daarbuiten. Een manier tegen ziekte te beschermen. Om de Tongers voorbeeld kan dit illustreren.Tot de graankorrels uit het kaf los te stampen is een vele duizenden aardewerkscherven die er elk wrijfschaal zeer geschikt. jaar weer worden opgegraven behoren heel wat fragmenten van amforen, containers De langdurige vrede van de vroege kei- voor het transport van meestal vloeibare zertijd heeft er ook toe bijgedragen dat de voedingsproducten. Van de verschillende economie van onze streken in de Romeinse amfoortypes is doorgaans goed geweten tijd voor een stuk gemonetariseerd werd, al welke producten ze bevatten en waar die heeft deze integratie in het Romeinse munt- vandaan kwamen8. Zo vinden we in eerste- systeem slechts gedeeltelijk plaatsgevon- eeuwse lagen fragmenten van wijnamforen den". Enerzijds bleef een belangrijk deel van uit ondermeer zuid-Frankrijk, Spanje, diverse de transacties ruilhandel, anderzijds werden streken van Italie, Kreta, Rhodos en Turkije. munten, vooral dan in edelmetaal, ook in Merkwaardig genoeg vinden we in tweede- rituele contexten als offer gebruikt. Boven- eeuwse afvallagen nog slechts zuid-Franse dien zullen sommige uitwisselingen in de wijnamforen terug, m.a.w. uit de meest nabij- Gallo-Romeinse samenleving net zoals in de gelegen regio van de wijnleveranciers uit voor-Romeinse ijzertijd niet !outer commer- de vorige eeuw. Ogenschijnlijk zien we hier cieel maar ook sociaal ingebed zijn geweest, een vervlakking als gevolg van marktwer- b.v. door zich door middel van geschenken king optreden. Overigens hebben we geen van wederdiensten te verzekeren. enkel gezicht op de import van wijnsoorten ^ Een in Tongeren opgegraven uit Rhodos geimpor- teerde wijnamfoor uit de eerste helft van de eerste in houten tonnen, iets dat ons beeld van De tribale, op landbouw gebaseerde sa- eeuw. [Foto VIOE] de wijnconsumptie wel eens grondig zou menlevingen die de laatste millennia v.Chr. ^ 90 Waar hebben we dit nog gehoord? Bibliografie Aarts, J.G.: Coins or money? Exploring the monetization and functions of Roman coinage in Belgic Gaul and Lower Germany 50 BC - AD 450, onuitgegeven proefschrift VU, Amsterdam, 2000 Appadurai, A., The social life of things, New - York, 1988. Baatz, D., 1977: Reibschale and Romanisierung. In: Rei Cretariae Romanae Fautorum Acta XVII/XVIII, Augst - Bayard, D. & Collart J.-L. (eds), 1996: De la ferme indigene a la villa romaine. Acres du deuxieme colloque de l'association AGER tenu a Amiens (Somme) du 23 au 25 septembre 1993, Revue Archeologique de Picardie Numèro Special 11, Amiens, 1996 De Boe, G.: De Romeinse villa te Neerharen-Rekem, Conspectus MCMLXXXII, Archaeologia Belgica 253, 1983, Brussel, 56-60. Creighton, J.: Coins and power in Late Iron Age Britain, New Studies in Archaeology, Cambridge, 2000. Gerritsen, F.: Local identities. Landscape and community ^ Een uit de streek van Bavay (Noord-Frankrijk) geimporteerd mortarium of wrijfschaal. [Foto PGRM] in the late prehistoric Meuse-Demer-Scheldt region, Amsterdam Archaeological Studies 9, Amsterdam. Hiddink H. 2005a: Archeologisch onderzoek aan de Beekweg te Lieshout, Zuidnederlandse Archeologische Rapporten 18, Amsterdam, 2003. onze streken bewoond hebben kenden Noten Hiddink, H.: Opgravingen op het Rosveld bij Nederweert 1. in hun lange geschiedenis periodes van 1 Begin jaren 90 van de vorige eeuw kwam in het Landschap en bewoning in de Uzertijd, Romeinse tijd Nederlandse Wassenaar een massagraf uit de en Middeleeuwen, Zuidnederlandse Archeologische maatschappelijke integratie en desintegratie. bronstijd aan het licht, dat in de context van een Rapporten 22, Amsterdam, 2005. De integratiefasen vertoonden kenmerken inheems tribaal of intertribaal conflict moet gesitu- Laubenheimer, F., & Vilvorder F.: Les amphores. In: eerd worden (Louwe Kooijmans 1993). Brulet R. (ed.), Braives la Romaine. Bilan de vingt ans van staatsvormingsprocessen, zoals een 2 Wie op zoek is naar inzichten in de complexe de recherches archeologiques dans l'agglomeration relaties tussen inheemse elites en Rome in de late gallo-Romaine de Braives, Collection d'Archeologie ontwikkeling van hierarchieên in de sociale republiek en het vroege principaat kan zijn hart nationale Joseph Mertens 9, 1994, 115-123. verhoudingen, ondermeer waarneembaar ophalen in het werk van Creighton (2000), waarin Louwe Kooijmans, L.P.: An Early/Middle Bronze Age de nauwe banden tussen Britse stamhoofden en multiple burial at Wassenaar, The Netherlands. In: in de grafrituelen (de opkomst van monu- de Romeinse aristocratie na de oversteek van het Bakels C. (ed.), The end of our third decade. Papers mentale graven met rijke grafgiften) en de Kanaal door Caesar en voor de invasie van Claudius written on the occasion of the 30th anniversary of the en hun draagwijdte uit de doeken worden gedaan. Institute of Prehistory, Volume II, Analecta Praehisto- nederzettingspatronen (het ontstaan van al 3 Uitgebreide en recente beschrijvingen van dit sy- rica Leidensia 26, 1993, 1-20. dan niet versterkte centrale plaatsen) en van steem zijn te vinden bij Schinkel 1998 en Gerritsen Parry, J. & Bloch, M. 1991: Money and the morality of 2003. exchange, Cambridge. specialisaties in de beroepssfeer (de toe- 4 Roymans (1996) beschrijft uitgebreid de regionale Roymans, N.: Tribal societies in Northern Gaul. An antro- name van ambachtelijke specialisaties). Keer verschillen in agrarische strategieèn op de zand- pological perspective, Cingula 12, Amsterdam, 1990. gronden en op de leemgronden, zowel voor als Roymans, N.: The sword or the plough. Regional op keer bleken deze processen te onstabiel na de inlijving van deze regio's in het Romeinse dynamics in the romanisation of Belgic Gaul and Rijk. Hoe Romeinse nederzettingspatronen het the Rhineland areas. In: Roymans N. (ed.), From the om tot een definitieve staatsvorming te resultaat van inheemse en Romeinse invloeden zijn sword to the plough. Three studies on the earliest ro- leiden. Uiteindelijk is het een externe factor, en hoe die in diverse regio's verschillend uitpakken manisation of Northern Gaul, Amsterdam Archaeo- blijkt inmiddels uit studies van talrijke landelijke logical Studies 1, Amsterdam, 1996, 9-126. de verovering door en integratie in het Ro- sites in Nederland (b.v. Slofstra 1991; Wesselingh Schinkel, K.: Unsettled settlements, occupation meinse Rijk, die ertoe heeft geleid dat onze 2000; Hiddink 2005a en 2005b) en noord-Frankrijk remains from the Bronze Age and the Iron Age (Bayard en Collart 1996). at Oss-Ussen.The 1976-1986 excavations. In: streken voor lange tijd van een stabiele staat 5 Zie Roymans (1990) voor een uitvoerige studie Fokkens H. (ed.), The Ussen project. The first decade of deel hebben uitgemaalct. De endemische van de historische en archeologische informatie excavation at Oss, Analaecta Praehistorica Leidensia uit de ijzertijd vanuit een cultureel antropologisch 30, 1998, 5-305. tribale oorlogsvoering maakte het bij ons in perspectief en met bijzondere aandacht voor onze Slofstra, J.: Changing settlement systems in the Meuse- prehistorische tijden blijkbaar onmogelijk streken. Demer-Scheldt area during the Early Roman period. 6 Een meer uitvoerige bespreking van het ecologisch In: Roymans N. &Theuws F. (eds), Images of the past. om autonoom tot een dergelijk resultaat archeologisch onderzoek van een Tongerse site kan Studies on ancient societies in Northwestern Europe, men vinden in Vanderhoeven e.a. 1992. Amsterdam, 1991, 132-199. te komen. Uiteindelijk kwam het er pas van 7 Een eerste aanzet van wat het rijke bronnenbe- Vanderhoeven, A., & Ervynck, A.: Not in my back yard? dankzij de Romeinse vrede, ook al was die stand van RomeinsTongeren ons nog kan leren is The industry of secondary animal products within gegeven in Vanderhoeven en Ervynck 2007. the Roman civitas capital ofTongeren, Belgium. In: een gewapende vrede. De gevolgen daarvan 8 Een verkennend onderzoek naar de import van Hingley R. &Willis S (eds), Roman finds. Context and klinken ons bekend in de oren: de opkomst diverse amfoortypes in Braives, een vicus ca. 15 km theory, Oxford, 2007, 156-175. ten oosten van Tongeren is te vinden bij Lauben- Vanderhoeven, A., Vynckier, G., Ervynck, A., & Coore- van marktwerking, van welvaart, van cultu- heimer &Vilvorder 1994. mans, B.: Het oudheidkundig bodemonderzoek rele diversiteit, maar ook van consumerisme, 9 Het concept is in de culturele antropologie aan de Kielenstraat teTongeren (prov. Limburg). ontwikkeld, maar is bijzonder handig om diverse Interimverslag 1990-1993. Deel 1. De voor-Flavische van vervlakking, van aspecten van globalise- archeologische en historische verschijnselen beter periode, Archeologie in Vlaanderen 11, 1992, 89-146. te begrijpen (Appadurai 1988). Wesselingh, D.: Native neighbours. Local settlement ring en lokalisering en van ecologische de- 10 Zie Baatz 1977. system and social structure in the Roman period gradatie. Het illustreert hoe archeologen en 11 Over niet monetaire functies van geld, zie Parry en at Oss (The Netherlands), Analecta Praehistorica Bloch 1991, over de diverse functies van munten in Leidensia 32, Leiden, 2000 historic' de sterkte-zwakteanalyse van onze de Romeinse tijd in onze streken zie Aarts 2000. tijd gebruiken om beelden van het verleden te construeren. I Waar hebben we dit nog gehoord? I 91 • Het Romeinse castellum van Oudenburg, militair bolwerk aan de Gallische kust Sofie Van houtte De invallen van over land en over zee van de gelegen is, lag in de Romeinse periode aan de professor J. Mertens ontdekt. Opgravings- Germaanse stam van de Chauci in 172-174 rand van de kustvlakte. Dankzij zijn hogere campagnes in 1960 en 1970 op de rand van na Chr. betekenden het einde van de Pax ligging hood deze plaats uitstekend zicht over het kamp deden besluiten tot een chronolo- Romana in onze streken. Met de oprichting het wadgebied met zijn getijdengeulen en op gie van drie opeenvolgende forten. Dankzij de opgravingen in de jaren 1960 van twee van een legerkamp in Maldegem-Vake en iets naderende vijanden. Deze locatie was reeds Iaatromeinse militaire grafvelden op ruim later in Aardenburg, werd een krachtige maat- in de loop van de eerste eeuw na Chr. uitge- 400 m ten westen van het kamp leerden regel getroffen om onze kusten te verdedigen. kozen voor de vestiging van een burgerlijke we de vierde-eeuwse fortbewoners kennen Meer nog, samen met aanwijzingen voor nederzetting die tot in het derde kwart van de die er in vol ornaat begraven lagen.Tijdens militaire installaties op de Oude Duinengor- derde eeuw bestond en waarvan bewonings- onderzoek in 1976-1977 binnenin het kamp del van Zeeland en Zuid-Holland wijzen ze er sporen tijdens de laatste decennia her en der werden de resten van een stenen gebouw op dat er een heus verdedigingssysteem werd op de zandrug zijn aangetroffen. In het begin uit de late derde eeuw vrijgelegd. uitgebouwd langs de Noordzee. Rond 200 van de jaren 1990 werd een hierbij aanslui- Pas aan het begin van de eenentwintigste na Chr. kwam daar langs de Gallische kust tend crematiegrafveld uit het Hoge Keizerrijk eeuw kon opnieuw onderzoek gebeuren op het fort.Tussen augustus 2001 en april nog een militair bolwerk bij: het castellum ontdekt ten zuiden van het castellum waarvan 2005 werden grootschalige archeologische van Oudenburg. Het Romeinse leger koos ruim 450 graven werden blootgelegd. opgravingen uitgevoerd ter hoogte van de hiervoor een zeer strategische lokatie uit. De zuidwesthoek om het bodemarchief dat zandrug waarop het fort werd opgericht en De overblijfselen van het castellum van bedreigd werd door de bouwplannen voor die nu ongeveer acht kilometer landinwaarts Oudenburg werden reeds in 1956-1957 door een supermarkt, te redden. Dit onderzoek ^ Luchtfoto van Oudenburg met de lokalisatie van de zandrug, het laatromeinse castellum en de militaire grafvelden. IFoto: VIOE1 ^ 92 I Het Romeinse castellum van Oudenburg: militair bolwerk aan de Gallische kust was met beschilderde pleisterwanden en dat hoogstwaarschijnlijk als valetudinarium of militair hospitaal te identificeren is. Rond het midden van de derde eeuw werd de zuidwesthoek ingepalmd door vrijstaande wooneenheden. Heel wat sporen wijzen ook op ambachtelijke activiteiten. In het vermoedelijk eerste stenen fort van de latere derde eeuw was deze zone de locatie van de ateliers waar metaalbewerking gebeurde. Vanaf het tweede kwart van de vierde eeuw domineerde een badgebouw dan weer deze zuidwesthoek. Dit complex kwam later in de vierde eeuw in verval waarna deze zone uiteindelijk lijkt ingericht voor paarden die hier op stal stonden. De drie houten en aarden kampen waren ^ Heel wat vondsten, waaronder deze glazen armband, tonen aan dat het leven binnen de Oudenburgse waarschijnlijk tijdelijke stellingen in periodes kampmuren niet strikt militair en niet strikt mannelijk was. [Foto: VIOE] van onrust en dreiging vanuit Germaanse hoek. De permanente legerbasis in steen uit de latere derde eeuw, lijkt een belangrijke rol gespeeld te hebben in het Gallische Rijk, een afscheidingsrijk dat door Postumus, de be- velhebber van de Rijnlegers, werd opgericht in 260 na Chr. tegen de regerende Romeinse keizer. Mogelijk organiseerde Postumus zijn acties in de jaren 260-268 tegen de Franken wel vanuit Oudenburg! Er zijn heel wat aan- wijzingen dat het castellum tijdens de vierde eeuw onderdeel was van de Litus Saxoni- cum, een grootschalig verdedigingssysteem langs het Kanaal en de Noordzee. De nog deels bewaarde muren van de Zuid-Engelse forten van Portchester en Richborough geven een idee van hoe imposant het fort van Oudenburg moet zijn geweest ^ Laat-Romeinse kam uit hertengewei, een van de talrijke interessante vondsten uit de recente opgravingen. [Foto: WOE] Bibliografie Hollevoet,Y.,'Speuren onder het sportveld. Romeinse en middeleeuwse sporen ten zuiden van de leverde een verfijnde chronologie op van vijf structies waarin geleefd en gewerkt werd, de Stedebeek te Oudenburg (prov. West-Vlaan- forten die elkaar opvolgden tussen ca. 200 legerbevoorrading, de handelscontacten en deren). Interimverslag 1990-1992', in: Archeologie in Vlaanderen II (1993), pp. 195-207.; Hollevoet, en het begin van de vijfde eeuw na Chr. De het dagelijkse leven binnen de kampmuren. Y.,'Ver(r)assingen in een verkaveling. Romeins drie houten en aarden forten en twee stenen Doorheen haar bewoningsgeschiedenis grafveld te Oudenburg (prov. West-Vlaanderen). In- terimverslag', in: Archeologie in Vlaanderen III (1994), castella werden telkens op dezelfde plaats werd de zuidwesthoek van dit castellum pp. 207-216; Mertens, J.,'Oudenburg. Romein- se legerbasis aan de Noordzeekust', (tweede opgericht en besloegen een maximale op- voor verschillende doeleinden gebruikt. aangevulde uitgave verzorgd door R. Crabbe), pervlakte van 153 op 176 m (2,7 ha).Tijdens Sporen van de eerste fortperiode wijzen op in: Archaeologicum Belgii Speculum IV, Brussel, 1987; Mertens, J., & L. Van Impe,'Het laat-Romeins de recente opgravingen werden restanten verschillende houten constructies, waarvan grafveld van Oudenburg', in: Archaeologica Belgica van houtbouwconstructies, haardplaat- minstens een als een onderdeel van een 135, Brussel, 1971 en Vanhoutte, S., 'Het Romeinse castellum van Oudenburg (prov. West-Vlaanderen) sen, waterputten met houten bekistingen, manschapsbarak kon worden herkend. herontdekt: de archeologische campagne van afvalkuilen blootgelegd. De sporen en Tijdens het tweede kwart van de derde eeuw augustus 2001 tot april 2005 ter hoogte van de zuidwesthoek. Interim-rapport', in: Relicta. Archeo- vondsten leveren heel wat kennis op over werd deze zone gedomineerd door een logie, Monumenten- en Landschapsonderzoek in Vlaanderen 3, 2007, pp. 199-236. de interne organisatie van het kamp, de con- groot complex met binnenhof dat uitgerust I Het Romeinse castellum van Oudenburg: militair bolwerk aan de Gallische kust 93 ^ Romeinen in Watten (Frankrijk) Philippe Despriet Bodemkundige processes hebben tijdens de derde eeuw de Vlaamse kustvlakte herschapen in de waterrijke Aa-golf, met diep landin- waarts reikende vaargeulen. Komend vanuit de zee kan in het landschap een in het oog springend tweeledig element worden onder- scheiden door de opvallende topografie. Ener- zijds de heuvel van Eperlecques en — geschei- den door de Aa-rivier — de 72 m hoge heuvel van Watten. Zij bevinden zich op de grens van Morinisch en Menapisch gebied, beheersen het gehele kustgebied van Calais tot Duin- kerke, kijken uit op Engeland en lopes uit op de plaats waar de Romeinse weg Keulen- Boulogne het water kruist en een aanlegplaats biedt naar de golf. Wij hebben de hypothese ontwikkeld dat Watten to vereenzelvigen is met de vermelding van 'locus Hornensis sive ^ Luchtfoto van de vindplaats, de abdij en het zeventiende-eeuwse fort van Watten [Foto: Ph. Despriet, 19851 Quartensis' uit de Notitia Dignitatum. Deze tweeledige omschrijving verwijst o.i. naar het westelijke Homensis (de heuvel van Eper- lecques) en Quartensis (het oostelijke castel- lum). Het eerste verwijst naar een omgeving en munten en geeft allerlei aanvullende sen de Argonnensigillata herkennen we ook (is niet als vignet in de Notitia afgebeeld), het details. De auteur verbleef ter plaatse en vierde-eeuwse, radgestempelde elementen. tweede naar een militaire site (wel afgebeeld gaf blijk van een uitzonderlijke kennis van als castellum). Welke argumenten staves geschreven bronnen over de geschiedenis Tenslotte de bijdrage van de numismatiek. onze stelling? van zijn streek. Samengaand met de prospectie is het aantal vondstmeldingen in sterke mate toegeno- Bodemkundig werd het bestaan en de situe- De bibliografie leert dat tientallen auteurs men, met o.m. een opvallend aantal munten ring van de Aa-golf door bodemkartering in vanaf de zeventiende eeuw het verhaal ken- uit het derde kwart van de derde eeuw, een kaart gebracht; haar regressie en omvorming nen en aanvullen met vooral numismatische muntschat (herkenbaar: PosTumus, 266-268 tot cultuurland wordt door tientallen char- vondstmeldingen. en Tetricus I, 271-274) en een hele reeks van ters vanaf de twaalfde eeuw bevestigd. de vierde eeuw. Uit de studie van oude vondstmeldingen Naamkundig leunt de plaatsnaam 'Quarten- onthouden we de ontdekking bij nabijge- Door onze veelzijdige benadering op sis'aan bij de oudste toponymische vermel- legen kleiwinning van een vierde-eeuws basis van bodemkundige, archeologische, ding van 831 als'Guadanniam: grafveld op de heuvelflank. toponymische, cartografische en geschreven bronnen hebben wij aangetoond dat Watten Topografische localisatie van de antieke Veldprospectie vanaf 1979-1980 leidde tot door zijn uitzonderlijke topografische ligging site danken we aan de'Chronica monasterii de ontdekking van rijk en zeer verscheiden tijdens de Romeinse tijd een voor militairen Watinensis, die de voorgeschiedenis, de vondstenmateriaal. Rond en vooral ten zeer aantrekkelijke situatie bood t.o.v. het stichting (1072) en de eerste jaren van de zuiden van de abdij ligt de bodem bezaaid Kanaal, het wegenstelsel en de beveiliging abdij (1079) verhaalt. Schrijver situeert de met ceramiek, die wijst op het bestaan van ervan. nieuwe nederzetting bovenop de heuvel, bij een nederzetting tijdens de late eerste en de antieke weg, met zicht op Engeland en de de tweede eeuw. Opvallend is de plotse toe- Aa-golf en midden in een zone met Romeins name van terra sigillata van het type Drag. Bibliografie puin dat nog in opstand zichtbaar is. Hij 45 - een aardewerkvorm die vanaf ca. 170 Ph. Despriet, 'Archeologische veldprospectie in Watten, 1980-1985', in: Archeologische verkenning van de situeert er een kolonie van Bataafse hulp- na Chr. in omloop kwam en de gehele eerste Westhoek II, Koksijde, 1985, pp. 24-28 troepen, beschrijft vondsten van aardewerk helft van de derde eeuw beheerst heeft.Tus- ^ 94 I Romeinen in Watten (Frankrijk) I Het einde van de Pax Romana en de 1 vredesidee tijdens de last-Romeinse tijd , Robert Nouwen Nauwelijks meer dan honderd jaren heeft 1. De teloorgang van de Romeinse alle toen beschikbare media zo breedvoerig de Pax Romana in onze contreien geduurd. vrede werd gecommuniceerd. Vanaf het midden van de derde eeuw verschij- Sedert het neerslaan van de Batavenop- De Pax Romana duurde in Gallia Belgica tot nen tijdens opeenvolgende onlusten nieuwe stand in 70 n.C. brak voor onze contreien de regering van Marcus Aurelius (161-180). een vrij lange periode van rust aan. Deze Ver weg, diep in Germania, nam de druk bevolkingsgroepen in het Romeinse Rijk. Zij periode wordt aangeduid met de term Pax van de stammen geleidelijk toe. Aan de worden Germanen en Franken genoemd. De Romana. Hiermee benoemt men door- Rijn-limes was hiervan vooralsnog niet eerste invasies waren echte strooptochten. Tegen gaans de toestand van algemene rust in het direct iets te merken. De eerste ongere- het einde van de derde eeuw zat Gallie Belgica uitgestrekte Romeinse Imperium.Tijdens geldheden vonden plaats aan de Donau, compleet aan de grond. De Lage Landen waren de bewindsperiode van Antoninus Pius honderden kilometers verder. Hier voerden een grotendeels verwoeste en ontredderde regio. (138-161) kende Gallia Belgica zijn grootste de Romeinse legioenen onder leiding Van de Pax Romana, de Romeinse vrede, bleef bloei. Zijn lange regering, die door vrede van Marcus Aurelius een bittere strijd met in Gallie enkel nog een verre herinnering over. werd gekenmerkt, wordt wel eens het de Marcomanni en de Quaden. Aan de Dit betekent echter niet dat de idee van de vrede hoogtepunt van de gouden eeuw van het buitenlandse politiek, zoals die tot dan Imperium Romanum genoemd. Deze vrede werd gevoerd, kwam een einde.Tussen 165 niet meer bestond. Integendeel, zowel in teksten werd in stand gehouden door een superieur en 167 doorbraken de Chatti de Rijngrens als in beelden komt duidelijk naar voor dat het leger en een goed georganiseerd bestuurs- en vielen in 170 Gallia Belgica binnen. De vredesstreven ook tijdens het Dominaat een erg systeem ondersteund door een pragmati- Chauci maakten tussen 172 en 174 met belangrijk thema was en dit ondanks het feit sche politiek. De idee en de realisatie ervan hun schepen de kustgebieden van Noord- dat de tetrarchie over het Rijk als het ware de waren gegroeid uit het politieke concept van Gallie onveilig. Zij verwoestten er steden staat van beleg had uitgeroepen. de Pax Augusta die door keizer Augustus via en dorpen. In Amiens, Bavay, Tienen en Tongeren vonden de archeologen brand- lagen uit de tweede helft van de tweede eeuw terug. Terwaan, de hoofdplaats van de Morini, werd zwaar geteisterd. In Arras, de hoofdstad van de Atrebates, kwamen op diverse plaatsen enorme brandlagen aan het licht. De archeologen dateren deze tussen 160 en 180. Velzeke werd zo zwaar getroffen dat de vicus nooit nog het vroegere welvaartspeil bereikte. En ook de talrijke muntschatten, waaronder deze van Liberchies, wijzen op een erg onrustig klimaat. Als reactie hierop rekruteerde Didius lulianus, die op dat ogenblik in Gallia Belgica legatus Augusti pro praetore was, hulptroepen en richtte hij militaire steun- punten op om de regio onder controle te houden: Maldegem, Aardenburg en mis- schien ook Oudenburg. In Trier werd tussen 160 en 180 de omwalling met de Porta Nigra gebouwd, in Tongeren de lange muur vermoedelijk tijdens de regering van Com- modus (180-192). Eenmaal het Romeinse leger de Chatti en de Chauci had overwon- nen en de veiligheid had verzekerd, breekt opnieuw een tijd van economische bloei en welvaart aan. Dit neemt niet weg dat sedert ^ De Romeinse muur van Tongeren uit de tweede eeuw: statussymbool of toch een verdedigingsaanleg? Antoninus Pius een ontwikkeling was I Het einde van de Pax Romana en de vredesidee tijdens de laat-Romeinse tijd I 95 ^ begonnen die niet zou eindigen voor Rome volledig op de knieen lag. Die korte zwakte aan de Rijn-limes tijdens het bewind van Marcus Aurelius was het eerste signaal van wat komen ging. Maar dit was niet alles! De regering van keizer P. Helvius Pertinax lijkt een voorteken voor de nefast groeiende invloed van het Romeinse leger op het keizerschap. In 193 tot keizer uitgeroepen door de soldaten werd hij nog datzelfde jaar door de praeto- riani uitgeschakeld omdat hij de tucht pro- beerde te herstellen. Na de dood van keizer Alexander Severus in 235 braken voor het Imperium Romanum en ook voor de Lage Landen werkelijk onrustige tijden aan. Aan de basis van deze malaise lag op de eerste plaats de teloorgang van het centrale gezag in Rome. Talrijke burgeroorlogen en een voortdurende troonstrijd, uitvoerig ^ Slachtoffers van de Germaanse invallen, zuidwestelijk grafveld van Tongeren door Herodianus beschreven, waren de tekenen van die tijd. Een verminderde aan- dacht voor de verdediging van de rijksgren- wij zonder twijfel in verband brengen met omstreeks die tijd opgegeven. De zee bleek zen was hiervan het rechtstreekse gevolg. de eerste Frankische invallen kort na het niet steeds een bondgenoot. Postumus (260- De Germaanse stammen profiteerden van midden van de derde eeuw. Tijdens het 269) heeft het tij even kunnen keren. Als de fundamentele verzwakking van de limes archeologisch onderzoek van het zuidwes- restitutor Galliarum had hij in 260 de macht en vielen in verschillende golven het rijk telijk grafveld van Tongeren kwamen verge- naar zich toe getrokken en legde daarmee binnen. Deze invallen, zowel over land als lijkbare begravingen aan het licht. Minder de basis voor een rijk dat tot in 273 zou blij- over zee, waren echte strooptochten. Zij spectaculair, maar even dramatisch zijn de ven bestaan. Hij voerde een politiek gericht betekenden het einde van de pax Romana. vondsten van stoffelijke resten in Velzeke op het herstel van de oude grenzen en van en Aardenburg. Vooral 258/9 was een echt de vroegere welvaart. Hij slaagde er in de De eerste slachtoffers van deze Germaanse rampjaar. De Franken trokken ten noorden Frankische invallen gedurende een korte tijd strooptochten vielen onder de burgerbe- en ten zuiden van Keulen de Rijn over, over- te bedwingen. In 268 vermoordden woeden- volking. Een opgraving in Krefeld-Gellep rompelden Germania Inferior, verwoestten de soldaten Postumus omdat zij Mainz niet bracht in 1981 verscheidene bijzondere talrijke militaire kampen en burgerlijke mochten plunderen. Na zijn dood begonnen graven van mensen en paarden aan het nederzettingen en drongen tenslotte door de invasies opnieuw. In de periode 268-270 licht. Zij lagen in snel gegraven kuilen tot in Spanje. De veelvuldige vondsten van werd de kustvlakte ontruimd. De kampen en bijgaven ontbraken volledig. In het muntschatten, van verlaten villa's en van van Oudenburg en Aardenburg zouden het plaatselijke mithraeum, het heiligdom ter verwoestingen in nederzettingen wijzen in- wel nog even uithouden. Maar circa 275 gin- ere van de Perzische licht- en zonnegod derdaad op een zeer onrustige en woelige gen ook zij ten gronde. In 275/76 volgden de Mithras, troffen archeologen de stoffe- fase in de geschiedenis van de Germaanse zwaarste invallen sedert lange tijd. Franken lijke resten van zestien personen en twee en Gallische provincies. en Alamannen doorbraken de grens.Trier, paarden aan. Onder de doden bevonden Tongeren, Nijmegen, Doornik, vrijwel alle zich vrouwen en kinderen. Geen van alien De eerste Frankische raids maakten aan het grote vici en een groot deel van de villae waren een natuurlijke dood gestorven. Zij Romeinse bewind duidelijk dat de grenzen werden platgebrand en complete streken waren de vermoedelijke slachtoffers van van het Imperium erg kwetsbaar waren werden ontvolkt. Geen enkele regio bleef schermutselingen. Sommige overledenen geworden en dat in de Gallisch-Germaanse van deze benden gespaard. droegen nog enkele objecten bij zich. Een provincies bijzondere maatregelen noodza- vrouw omklemde een stollen buideltje met kelijk waren. Onder meer de kustgebieden Met de regering van keizer Diocletianus vier zilvermunten. De jongste munt werd kregen met strooptochten of te rekenen. De (284-305) breekt een periode aan die wordt tijdens de regering van keizer Valerianus bloeiende handelsnederzetting te Brugge gekenmerkt door wisselende kansen. (254-260) geslagen. Deze graven kunnen werd als gevolg van de Germaanse invallen Sterke Romeinse invloed wisselt of met ^ 96 I Het einde van de Pax Romana en de vredesidee tijdens de laat-Romeinse tijd I zwakte en op iedere zwakte reageerden de moeilijkheden vanwege groepen invallers. telkens in zich te herstellen. Hiervoor deed vrije Germaanse stammen meestal onmid- De schriftelijke bronnen berichten dat de het wel een beroep op"buitenlandse"officie- dellijk met plunderingen en invallen. Keizer Franken vanaf ca 340 weer in beweging ren. Zo kon de Frankische generaal Arbogas- Diocletianus zelf voerde een krachtig herstel- waren. Aan deze situatie heeft de Romeinse tus de grenzen van Noord-Gallie herstellen. beleid. De grondsiag van het bestuur werd overheid blijkbaar niet dadelijk het hoofd In 406 vond de catastrofe van de St.-Syl- de tetrarchie waarbij het rijk onder twee kunnen bieden.Tekenend hiervoor is een vesternacht plaats. Bij massale invallen van Augusti en twee Caesares werd verdeeld. Het redevoering die Libanius in 348/9 hield. Germanen, Vandalen, Sueven en Burgonden bestuur van onze gewesten werd waarge- De vrede met de Franken waarvan sprake werd de Rijngrens bij Mainz doorbroken nomen door Maximianus die een groot deel is, werd nergens toegeschreven aan een en werden grote delen van het Romeinse van zijn energie moest steken in de verdedi- schitterende overwinning van de keizer, grondgebied door binnendringende stam- ging van de limes. Ook maakte Diocletianus maar leek eerder een gevolg van concessies men overstroomd. Keulen en Trier ontsnap- een aanvang met de hervorming van het vanwege de Romeinen.Toen keizer Con- ten wel aan de totale verwoesting. Maar de leger. Opvallend is de Germanisering van stans tijdens een legeropstand in 350 werd Romeinse troepen waren te onmachtig om de troepen. Dit fenomeen was niet nieuw. vermoord, volgden opnieuw grootscheepse de moordende benden tegen te houden. In Maar de onophoudelijke oorlogen van de invallen. De verbonden troepen van de 410 veroverde Alaric Rome. Na deze inva- derde eeuw verplichtten de keizers er toe de Franken en de Alamannen verpletterden de sies kon de Romeinse macht zich niet meer ontstane hiaten op te vullen met Germaanse Romeinse strijdkrachten. De jaren omstreeks herstellen. rekruten. Zij behielden gedeeltelijk hun tra- 355 kunnen wij vergelijken met de crisisperi- ditionele bewapening en strijdwijze. Onder- ode van 275 en met die van 406. In het noorden van Gallie groeide tijdens de tussen behartigden Constantius Chlorus en vijfde eeuw langzaam de macht van de Fran- Maximianus de verdediging van de grenzen Julianus, die later keizer werd, heeft aan deze ken. Zij werden stilaan de belangrijkste factor en de oorlogvoering tegen de invallers ter- invallen een tijdelijk einde kunnen maken. in Gallie. En hoewel Germaanse vorsten hun wijI Carausius de leiding had gekregen over Eerst heeft hij de rust binnen de grenzen diensten aan Rome bleven aanbieden, gin- de classis Britannica, de Britse vloot. hersteld. In 356 versloeg hij de Alamannen te gen zij steeds gemakkelijker een onafhanke- Straatsburg en heroverde hij Keulen. In 357/8 lijke positie innemen. Een mooi voorbeeld In 305 deed Diocletianus afstand van de veroverde zijn generaal Severus twee castella hiervan is Childeric, Frankisch koning en troon. Dit betekent in feite ook het einde langs de Maas die door Franken werden tegelijk Romeins officier. Zijn opvolger Clovis van de tetrarchie. In 312 versloeg Constan- bezet. Deze maakten waarschijnlijk van de bouwde het Frankische rijk uit tot een ware tijn (306-337) immers Maxentius in de veld- troebele situatie ten gevolge van de usurpa- grootmacht. Childeric was hiervan echter slag bij de Milviusbrug en verwierf zo de tie van Magnentius in de jaren 350-353 ge- wel de wegvoorbereider. In de Frankische alleenheerschappij. Van zodra hij in 306 aan bruik om ook hun gebied over Toxandria uit sagen gold hij als de dapperste krijger van de macht kwam, was Constantijn verplicht te breiden. Hierdoor hadden zij het verdrag, zijn tijd. In 481 of 482 stierf Childeric. Zijn om opnieuw tegen de Franken ten strijde dat zij vermoedelijk omstreeks 341 met de graf, uitzonderlijk door de rijkdom ervan, te trekken. De opstanden van de Germanen Romeinen hadden gesloten, gebroken. Het werd in 1653 te Doornik ontdekt. Inmiddels werden door de keizer brutaal onderdrukt. verdrag werd niet vernieuwd. Wel mochten had Odoaker in 476 de macht van Romulus De legerhervormingen die keizer Diocleti- zij zich blijvend in Toxandria vestigen. In 360 Augustulus, de laatste keizer van Rome, over- anus reeds had aangevat werden verder wordt Julianus keizer. Op een inscriptie uit genomen. De val van het West Romeinse Rijk gezet. De Germanisering van het leger zette het jaar 361 /2 wordt hij wegens zijn suc- was een feit. Een nieuw tijdperk kon begin- zich door. De verdedigingslinie langs de kust, cessen in de strijd tegen de invallers met de nen. de Litus Saxonicum, en de verdedigingslinie eretitels Germanicus Alamanicus Francicus langs de weg Keulen -Tongeren - Bavay vereerd. In 363 sneuvelt Julianus echter in de 2. Beelden van strijd en macht - Boulogne-sur-Mer kregen spoedig vaste strijd tegen de Perzen. De Romeinse vrede... ze lijkt niet echt aan- vorm. Inmiddels waren de Frankische inval- wezig in de Iaat-Romeinse keizerlijke'com- len niet tot strooptochten beperkt gebleven. Het werk van keizer Julianus hield niet municatie' in vergelijking met bijvoorbeeld Vanaf de vierde eeuw hadden zij ook een lang stand. Kort na zijn dood begonnen de deze van Augustus. Literatuur, architectuur, aanzienlijke migratie tot gevolg. In 310 wer- invasies opnieuw en de toestand in onze ge- epigrafische teksten en munten ondersteun- den zelfs krijgsgevangenen van over de Rijn westen verslechterde aanzienlijk. Het laatste den de ideologie van de eerste keizer en naar verlaten domeinen in Belgica Secunda kwart van de vierde eeuw was een moeilijke zijn politieke programma. Keizer Augustus en Germania Secunda gedeporteerd. tijd. Interne moeilijkheden verzwakten ver- droeg via alle media die hem ter beschikking der de Romeinse macht in Gallie. De invallen stonden een ware vredesideologie uit, wel- De opvolger van Constantijn, keizer Cons- verergerden deze toestand in hoge mate. iswaar gesteund op de macht en de kracht tans (337-350), ondervond opnieuw ernstige Niettemin slaagde het Romeinse bestuur er van het Romeinse leger. De Res gestae divi I Het einde van de Pax Romana en de vredesidee tijdens de laat-Romeinse tijd I 97 ^ Augusti, de Ara Pacis en de Marstempel op het forum van Augustus droegen helder en duidelijk de kern van de boodschap uit: de keizer was de garantie voor vrede, rust en overvloed. Wanneer sedert de tweede helft van de tweede eeuw de druk van barbaarse volkeren op de rijksgrenzen geleidelijk aan toeneemt, zien wij dat tegelijk een andere boodschap wordt verspreid. De triomfzuil van Marcus Aurelius op de Piazza Colonna te Rome herdenkt de strijd tegen en de over- winning op de Germaanse stammen aan de Donau. De Romeinen worden nog steeds als superieure militairen afgebeeld. De barbaren zijn doorgaans naakt en herken- baar door hun lange haren en haisbanden. Maar anders dan bij voorbeeld op de zuil van Trajanus lijkt hier de aandacht voor de gruwelen van de oorlog een veel grotere rol te spelen. De onthoofding van Germaanse ^ Triomfzuil van Marcus Aurelius, Rome, Piazza Colonna gevangenen is geen triomf, maar een weergave van menselijke wreedheid. Het is trouwens opmerkelijk op hoevele sarcofa- Een van de meest treffende voorbeelden vecht op de vijand in. Het beeld is vol geweld gen beelden van oorlog voorkomen. Dit is hiervan is de sarcofaag van de Via Tiburtina en wreedheid. De expressie op de gezichten misschien het gevolg van de toegenomen te Rome die dateert van omstreeks 190 n.C.. suggereert emotie en angst. De oorlog roept militaire activiteit aan de Romeinse grenzen.De veldheer stormt te midden van het ge- een gevoel van onbehagen op. lets meer dan een halve eeuw later werd de schit- terende Ludovisi-sarcofaag gebeeldhouwd. Deze imposante grafkist beeldt een veldslag tussen Romeinen en Germaanse barbaren uit. Centraal in het strijdgewoel vuurt de veldheer hoog te paard zijn troepen aan. De chaos van de strijd wordt opgeroepen door verwrongen bewegingen en emotionele ge- laatsuitdrukkingen van stervende barbaren die de dood in ogen zien. Het zijn beelden afkomstig uit een tijdperk van oorlog en onzekerheid. Halverwege de derde eeuw slaagde geen enkele keizer er nog in om zonder mili- taire steun zichzelf te handhaven. Het is de periode van de soldatenkeizers. Hun regeringen duurden kort en eindigden vaak gewelddadig. Aan de rijksgrenzen braken ondertussen voortdurend conflicten uit met de barbaarse naburen. Ook de Rijngrens en daarachter onze contreien kregen hun deel in deze ellende. Er bestond geen enkele politieke stabiliteit, en dus ook nauwelijks interesse voor kunst en voor het verfraaien van steden. Er werd nauwelijks gebouwd en ^ Sarcofaag van de Via Tihurtina in Rome (Rome, Museo Nazionale) de kunstproductie stelde met uitzondering ^ 98 I Het einde van de Pax Romana en de vredesidee tijdens de laat-Romeinse tijd I IA m ^ Porfieren beeldengroep van de tetrarchen ^ Basilica van Constantijn Venetie, San Marco Trier van het portret en sarcofagen ook niet veel kleedt, maar het ambt is belangrijk. Vandaar beeldentaal van het rechtgeaarde christelijke voor.Temidden van die chaos dus stond dat deze groep zo veel aandacht schenkt aan geloof. De symboliek van het idyllische land- de keizer, doorgaans een ruwe militair, die de boodschap van gelijkheid en eendracht. leven voor de'vrede'zagen wij voor het eerst ook als dusdanig werd uitgebeeld. Scherp Macht en stabiliteit is de boodschap die de verschijnen op de Ara Pacis. Nu wordt het na gegroefde gelaatsuitdrukkingen waren te- kunst van het Dominaat wil uitdragen. Die zo lange tijd van geweld en onrust opnieuw kenend voor het realisme van deze periode, stabiliteit is de voorwaarde voor orde en opgenomen. voor de vastberaden gevoelloosheid ook rust. Een schitterend voorbeeld hiervan in van deze lieden die noodgedwongen vooral onze contreien is de Basilica Constantiniana Wanneer wij de laat-Romeinse munten in dit met het veilig stellen van de eigen wankele in Trier. Keizer Constantijn liet deze circa 310 verhaal betrekken, wordt het beeld van de positie bezig waren. Sedert het einde van bouwen als onderdeel van het keizerlijke officiele communicatie wel duidelijker. Op de de derde eeuw echter werd de keizer in paleis enige tijd nadat Trier de noordelijkste keerzijde van de munten zien wij geregeld porfier gebeeldhouwd. Met de regering van hoofdstad van het Romeinse Rijk was gewor- boodschappen verschijnen die zowel te ma- Diocletianus (284-305) werd getracht aan de den. De magistrale ruimte diende wellicht als ken hebben met de strijd aan de rijksgrenzen chaos het hoofd te bieden. De boodschap keizerlijke audientieruimte. Op de bezoeker als met de zege-ideologie van de keizers. van monumentale bouwwerken en beelden die deze imposante zaal binnentrad en in Enkele voorbeelden maken dit onmiddellijk was er een van stabiele macht. Dit vertaalde de verre absis de keizer zag tronen moet dit duidelijk. Op geregelde tijdstippen worden zich in helderheid, uniformiteit, eenvoud en een onuitwisbare indruk van majesteit heb- overwinningen op de Germanen gecommu- afstandelijkheid, uitdrukking van keizerlijke ben gemaakt. Met de porfieren sarcofaag niceerd. Een munt van Marcus Aurelius van ideologie. Een van de mooiste voorbeelden van Constantia, de dochter van Constantijn, het jaar 177 verwijst naar de overwinningen hiervan is de porfieren beeldengroep van de wordt een bijkomende dimensie toege- van de keizer-filosoof op de Germanen -"DE tetrarchen ingemetseld in de San Marco te voegd. Hier vloeien heidense en christelijke GERMANIS': Een van zijn officiele eretitels op Venetie. Deze beeldengoep in donkerrode motieven in elkaar over. De voorstelling van dat ogenblik is GERM(anicus), overwinnaar Egyptische purpersteen, die uitsluitend was krullende wijnranken, cupido's die druiven van de Germanen. Op de keerzijde staan voorbehouden voor de keizers, is geken- persen, pauwen en schapen, vinden even- de buitgemaakte wapens van de vijand, op merkt door een ver doorgevoerde stilering zeer een plaats in een traditie die teruggaat een hoop verzameld, afgebeeld. Geregeld die de opvatting over het ambt van de keizer op een uitbeelding van vrede, rust en wel- verschijnt de boodschap VICTORIA GERMA- perfect uitdrukt. Niet de man die het be- vaart in het Romeinse rijk als in de nieuwe NICA op de keerzijde. Dit is onder meer het I Het einde van de Pax Romana en de vredesidee tijdens de laat-Romeinse tijd I 99 III geval op sestertius van MaximinusThrax van de tijd wordt aangegeven. Naar gelang had haar welvaart onder meer te danken (236) en een antoninianus van Probus (278). de klemtonen die de keizer wilde leggen, aan de visrijke en drukbevaren Moezel. Op De sestertius van MaximinusThrax vermeldt komen op de keerzijde van de munten de hellingen langs de rivier strekten zich, voor de naam en de titulatuur van de keizer nog andere boodschappen voor:VBERITAS net als nu, de weidse wijngaarden uit waar "MAXIMINVS PIVS AVG(ustus) GERM(anicus)". AVG(usta) of overvloed op een antoninianus tussen rijke aristocraten hun luxueuze villa's Op de keerzijde staat de godin Victoria. Aan van Quintillus (270 n.C.), SECVRITAS REIPVBLI- bouwden. De wijngaarden en de villa's, de haar voeten zit een geboeide Germaanse CAE met de afbeelding van een Victoria op visvangst en de handel zijn de grote thema's gevangene. De munt herdenkt de succesvol- een koperen munt van Valens (367-378) of van dit gedicht. Het werkje heeft geen pro- le campagnes die MaximinusThrax voerde GLORIA ROMANORVM op een centenionalis pagandistische bedoeling en het was zeker tegen de Germanen in 235-236. van Magnentius (350-353). De boodschap is geen lofzang op de keizer. Het is'slechts' erg duidelijk: voorspoed, overvloed, veilig- een doorvoelde lofzang van de Moezel, die Het succes van deze campagnes was voor heid en roem. De legenden op de munten schitterende rivier die zo veel goeds schenkt. de keizer van essentieel belang om zich de expliciteren de beelden die deze boodschap Het gedicht is geen weerspiegeling van de loyauteit van de legioenen te verzekeren. uitdragen. Eigenlijk presenteren de keizers werkelijkheid. Zij vormden immers de basis van zijn macht zich hier op een wijze die ook in voile pax De gebeurtenissen van de derde eeuw wa- ten overstaan van de senaat waarvan hij Romana niet zou hebben misstaan. ren ook in de regio rond Trier te dramatisch volledig vervreemd was. Op de antoninianus geweest. Maar de onbevooroordeelde lezer van Probus zitten twee gevangen geno- De laat-Romeinse beeldentaal verwijst dus wordt ingenomen door een gevoel van rust men Germanen voorovergebogen aan de naar een welbepaalde idee van vrede die en welvaart die deze tekst uitstraalt, door voet van een tropaeum. Deze munt werd wordt gekarakteriseerd door stabiliteit, vei- het idealiserende portret van het platteland geslagen naar aanleiding van de overwin- ligheid, voorspoed en overvloed. Deze vrede en de uitvoerige beschrijving van de schit- ning van de keizer in 278 op de Alemannen, is niet vrijblijvend, maar staat in duidelijke terende villa's. Dit neemt echter niet weg de Burgundi en de Vandalen aan de Rijn. Een relatie tot een militaire macht met de keizer dat nog recente gebeurtenissen in de tekst aantal van dergelijke munten werd onder aan het hoofd. Op die wijze is de keizer, die opduiken. De volgende passage is in dat licht meer in Lyon geslagen. Dit was bijvoorbeeld dominus was, de voorwaarde voor orde en erg belangrijk: zo voor de antoninianus van Carus (282-283) voorspoed. De geschiedenis leert ons echter en de antoninianus van Carinus (283-285). dat er een fundamenteel verschil bestaat Spreid nu je blauwe bochten, Rijn, wijd open, Op de keerzijde staat de godin Victoria met tussen de boodschap en een werkelijkheid je glasgroen feestgewaad, maak plaats vrij aan haar voeten een gevangene. Als legende waarin onrust en geweld een belangrijke voor je nieuw water, want een broederstroom lezen wij VICTORIA AVGG(ustorum), de plaats innemen. Dat komt onder meer via de zal jou doen zwellen. En zijn schat ligt niet in overwinning van de Augusti. Deze mun- sarcofagen tot uiting. Ondanks het felt dat de touter golven. Want hij komt van bij de wallen ten werden vermoedelijk geslagen naar Romeinen als overwinnaars uit het strijdperk van de keizerlijke stad (Trier), hij zag van zoon aanleiding van de overwinningen van de treden, bekruipt de toeschouwer een gevoel en vader de gedeelde triomfen na hun zege beide keizers op de Germaanse stammen in van onbehagen, veroorzaakt door het leed op de vijand nabij de Neckar en bij Ladenburg Pannonie. Het resultaat van deze acties was van de overwonnenen. De vrede wordt niet en bij de Donaubron, die in Latijnse kronieken de PAX AVG(usta), de vrede van de keizer. zonder smart gerealiseerd. onbekend bled Dit bericht van overweldi- Carausius droeg deze boodschap meermaals gende wapenfeiten heeft jou zojuist bereikt. uit. De godin Pax wordt afgebeeld met een 3. Vredescomrnunicatie Snel voert de Moezel een ander aan, steeds olijftak in de rechterhand en een scepter in tijdens de vierde eeuw nieuwe lauweren. Vloei samen verder als een de linker. Maar de politieke context van zijn Stemt dit beeld van de vrede ook over- tweelingstroom en stort u in de purperen zee. communicatie had waarschijnlijk minder een met de literaire nalatenschap, met de Vrees niet, jij, heerlijk schone Rijn, de mindere te maken met de Germaanse dreiging. literatoren, de historici en de panegyrici ? te lijken: afgunst is een gastvriend vreemd. In Carausius, een Menapier van geboorte, Omstreeks 371 schreef Ausonius (ca. 310- ca. eeuwigheid genietje naam en faam: geen zorg werd commandant van een vloot die haar 395), gevierd leraar en dichter, zijn lied van daarom, neem vaderlijkje broer op. Je bedding, thuishaven in het Engelse Kanaal had. In die de Moezel. Nadat hij zowat dertig jaar aan rijk aan water, rijk aan nimfen, vrijgevig voor hoedanigheid was hij belast met de bescher- de universiteit van Bordeaux had gedoceerd, jezelf en voor de Moezel, zal na zijn splitsing ming van de kusten tegen Frankische en werd hij rond 365 naar Trier geroepen om er tussen zijn twee armen je waters ruimte geven Saksische piraten. Na verloop van tijd riep de leraar te worden van de jonge Gratianus. en hen longs gedeelde banen door een rij van hij zichzelf tot keizer uit en kreeg daarin de In zijn Mosella bezingt de auteur de rivier die monden in zee doen vloeien. En je kracht zal steun van de drie Romeinse legioenen in stroomt langs Augusta Treverorum, toen de groeien, waarvoor de Franken en Chamaven Brittannie, en een in Gallie. Het resultaat was hoofdplaats van het bestuursdistrict van de en Germanen beven: dan word jij beschouwd SAECVLI FELICITA(s), waarmee de voorspoed Treveri en tegelijk keizersresidentie. De stad als echte grens. ^ 100 I Het einde van de Pax Romana en de vredesidee tijdens de laat-Romeinse tijd I m De tekst heeft enige uitleg nodig. Met de schap en Julianus was voor hem het type Enkele kernbegrippen zijn in deze tekst gedeelde triomfen van de zoon en de vader van de ideale keizer. Bovendien kende hij belangrijk. Op de eerste plaats zijn dit de z verwijst Ausonius naar de overwinning van groot militair succes door de herovering overwinning en macht van de keizer. Hier- Valentinianus op de Alamannen in 368. van Keulen op de Franken. Naar dit succes door is het mogelijk geworden dat braaklig- Tijdens deze campagne werd de keizer ver- verwijst de hoger geciteerde tekst. Voor ons gende landerijen weer worden bewoond gezeld door de jonge Gratianus die hij in 367 exposé is vooral de opmerking belangrijk dat en bewerkt. Het land wordt zo opnieuw tot medekeizer had benoemd. Reeds sedert de vrede wordt verzekerd door het inboeze- vruchtbaar. In feite sluit deze tekst aan bij de 365 waren er in Gallie en aan de bovenloop men van vrees. Hoewel Ammianus Marcel- bucolische beeldensymboliek. Wijnranken, van de Rijn conflicten met de Alamannen. linus als een ernstig historiograaf doorgaat, vruchtbaarheid en overvloed staan symbool Militaire actie ondersteunde diplomatieke vertolkt hij hierin een uitgesproken Romeins voor vrede. Dezelfde thematiek komen wij initiatieven. Maar ondanks alle inspanningen standpunt. ook tegen in de volgende lofrede voor Con- slaagde Valentinianus er niet meer in de De idee van de vrede zien wij vrij geregeld stantius Augustus van 310. grens tot aan de Neckar te verzekeren. Wel opduiken bij de'Panegyrici Latini: Deze kon hij de Rijngrens beveiligen en versterken naam is gegeven aan een verzameling van "Wat zal ik nog eens spreken over stammen en een omvattende reorganisatie van de twaalf lofredes op Romeinse keizers van diep uit Francia, die weggesleept zijn, nu niet grensverdediging doorvoeren. De verwijzing het einde van de derde en van de vierde meer uit die streken, die de Romeinen vroeger naar de keizerlijke triomfen in dit lied is daar- eeuw. De auteurs, vaak onbekend gebleven, binnen waren gevallen, maar uit hun oor- om niet onbelangrijk. Het thema van rust waren voornamelijk van Gallische origine. Als spronkelijke, eigen gebieden, van de uiterste en welvaart wordt erg pertinent gerelateerd historische bron moeten de panegyrici met kusten van het barbarenland, om neergezet te aan de militaire acties van de keizer. Maar er de grootste omzichtigheid worden bena- worden in verlaten streken van Gallie en om de is meer. De twee laatste verzen brengen een derd. Deze redevoeringen bieden immers vrede van het Romeinse Rijk door hun arbeid te veilige grens in verband met vrees. Wanneer een mooie doorsnede van propaganda ten bevorderen': de Franken, Chamaven en Germanen beven, gunste van de keizer. Maar dat wil tegelijk dan zal de Rijn een echte grens zijn. zeggen dat zij om die reden juist voor ons Maar deze passage gaat nog een beetje ver- onderwerp zo interessant zijn. De idee van der. Het werk op het land en de opbrengsten De voorwaarde voor vrede is dus vrees. Dit de vrede wordt geplaatst tegenover de ervan worden expliciet met de vrede in lied staat niet alleen. Dezelfde gedachte onlusten die de geprezen keizer bedwongen verband gebracht. Stammen worden uit hun vinden wij ook terug bij de historicus Ammi- heeft. Die onlusten van de derde eeuw had- woongebieden weggesleept en geknecht anus Marcellinus (ca. 330-ca. 395). In zijn Ro- den er voor gezorgd dat in grote delen van om in Gallie verlaten streken te bevolken, er meinse geschiedenis, waarvan de bewaarde Gallie Iandbouwwinningen verwoest waren de landerijen te bewerken en zo de vrede delen de jaren 353 tot 378 omvatten, brengt en akkers braak waren komen te liggen. De van het Romeinse Rijk te bewerkstelligen. Ammianus Marcellinus verslag uit van de archeologische opgravingen van dergelijke Dat vrede en voldoende voedsel nauw verwezenlijkingen van Julianus. Nadat Julia- landbouwdomeinen spreken voor zich. Het samengaan is eigenlijk een belangrijke ge- nus de Alamannen had bewongen, besloot verwondert daarom niet dat het terug in dachte die in deze teksten aanwezig is. hij naar Keulen op te rukken. Deze stad was cultuur brengen van deze braakliggende Mensen die over onvoldoende voedsel net voor zijn aankomst in Gallie verwoest. De landbouwdomeinen een van de weerkeren- beschikken zijn een onzekere factor en geschiedenis gaat dan als volgt: de themata was van de panegyrici. Enkele bedreigen rust en veiligheid. Maar uiteinde- voorbeelden kunnen hier volstaan. Het Iijk kunnen wij toch enkel besluiten dat de Na Agrippina binnengerukt te zijn is hij, Julia- eerste citaat is afkomstig uit een lofrede ten voorwaarde voor vrede vooral ligt in angst nus, niet daamandaan gegaan, voordat hij de gunste van Constantius Augustus en werd en vrees. De lofrede ter ere van Maximianus vrede verzekerde door de vorsten der Franken gehouden op 1 maart 297. Augustus, die Mamertinus hield in 291, sluit vrees in te boezemen. voor wat dat betreft ook nauw aan bij de "Door uw overwinningen, onoverwinne- hoger geciteerde passage uit Ammianus Wanneer wij deze passage lezen, is het goed lijke Caesar, bloeit al wat onbewoond is in Marcellinus. Dit blijkt uit de volgende pas- te weten dat Ammianus Marcellinus grote het gebied van Amiens, Bayeux, Troyes en sage: bewondering had voor Julianus. De histori- Langres weer op, doordat de barbaar daar als cus bekleedde verantwoordelijke functies in boer werkt." "Door uw macht, Augustus Ook wat geschied is uit ontzag voor Uw wape- het leger en hij had Julianus wellicht reeds Maximianus, heeft de Frank de braakliggende nen, als het ware resultaat van Uw oorlogvoe- in Gallie ontmoet waar de jonge Caesar in akkers bebouwd, zo groent nu weer opnieuw ren, ga ikvoorbij, n.l. het felt dat de Franken met opdracht van keizer Constantius II met suc- door uw overwinningen, Caesar Constantius, hun koning (Gennobaudes) kwamen om vrede ces tegen de Alamannen streed. al het land dat dun bevolkt was door boeren uit vragen. Hij had een hoge opvatting van het keizer- den vreemde': I Het einde van de Pax Romana en de vredesidee tijdens de laat-Romeinse tijd 101 ^ De voorwaarde voor vrede is ontzag voor In dezelfde redevoering van Libanius wordt Deze tekst is een schitterend voorbeeld van de wapens van de keizerlijke troepen, aan het begrip vrede nog een dimensie de laat-Romeinse ideologie en propaganda. van het Romeinse leger. Dit ontzag is een toegevoegd. Het is een erg verhelderende Claudianus was de gunsteling van Flavius direct gevoig of beter nog het resultaat van passage die veel zegt over het Romeinse Stilicho, een van de machtigste mannen militaire actie tijdens de oorlog. In feite is wereldbeeld: aan het hof van keizer Honorius. Hij was de dit een erg imperialistische gedachte. De Iaatste echt kiassieke dichter en zijn werk zegevierende Romeinse keizer legt immers Zij (de Franken) hebben van ons heersers is een belangrijke bron voor de geschied- de voorwaarden voor de vrede op. Vrede gekregen, als het ware opzichters over hun schrijving van de vierde en vijfde eeuw. Aan wordt gerealiseerd vanuit (militaire) macht. doen en laten. Hun dierlijke woede afleggend, het keizerlijke hof bezong hij als hofdichter, Het is erg opvallend hoe nauw deze idee hebben zij menselijke rede aangenomen, hun poeta laureatus, in breedvoerige verzen de aanleunt bij de AugusteIsche communicatie ongebonden begeerte laten varen en de trouw res gestae van zijn beschermers Honorius en over oorlog en vrede. De dreiging van dat aan een eenmaal afgelegde eed op prijs leren Stilicho terwijI hij in polemische gedichten machtige Romeinse leger zet zoveel jaren stellen. Maar zeker zijn zij verheugd geweest afrekende met hun persoonlijke tegenstan- later de Frankische vijand er toe aan om over over de rust, daar de noodzaak tot oorlog door ders. Maar propaganda kan ook als een vrede te onderhandelen. Het is dan ook niet de bezworen verdragen was verdwenen. zeepbel uit elkaar spatten. Nog geen 10 jaar verwonderlijk dat Libanius in een rede voor later, tijdens de Sylvesternacht van 406, werd Constantius en Constans van 348/9 de vrede In deze tekst vertolkt de redenaar een duide- de Rijngrens door binnenvallende stammen koppelt aan de figuur van de keizer: lijk Romeins standpunt. Vrede en rust komen doorbroken. Zo er al lets restte van de vrede, tot stand wanneer men de dierlijke woede dan was die illusie nu volledig weg. De stammen van de Franken deden tal- en begeerte aflegt en de menselijke rede laat rijke aanvallen en voordat de eerste troep zegevieren. De menselijke rede houdt in dat voldoende teruggeslagen was, viel een men trouw is aan verdragen en eden en dat tweede troep aan. Maar ook deze aanvallen op de instandhouding ervan controle wordt moesten eens ophouden, hun onrust zou uitgeoefend. Deze verdragen en controle bedaren, immers de keizer verscheen, die worden opgelegd door Rome. Dit blijkt hun onblusbare begeerte naar strijd deed duidelijk uit de tekst. In feite zegt deze tekst verkeren in een verlangen naar vrede, alleen niets meer dan dat er enkel vrede kan zijn doordat hij toonde, dat zijn eigen strijdlust indien men de Romeinse wereldorde aan- groter was dan die van hen. Dus wachtten zij vaardt. In het licht van de huidige internatio- zich ervoor slaags te raken, maar het ontzag nale situatie is deze idee verrassend actueel. voor hem kon het resultaat van een oorlog Vrede is enkel een opgelegde vrede volgens bewerken; niet hieven zij hun handen meer de speiregels van de machtigste. op om speren te slingeren, maar zij strekten hun handen uit, smekende om een vrede. Besluit In de persoon van de keizer worden al de ge- Wanneer de dichter Claudianus in 399 het dachten rond vrede samengebracht: ontzag, consulaat van Stilicho bezingt, dan geeft hij macht, militaire daadkracht. Aileen reeds het als het ware een synthese van de laat-Ro- feit dat de keizer toonde dat zijn strijdlust meinse wereldorde : groter was, deed de vijand om vrede sme- ken. De keizer persoonlijk herstelt de vrede Gij (Stilicho) dwingt de volken aan de Rijn rustig te land en ter zee. Dit betekent ondertussen te zijn, zo, dat de Salier reeds de landen bewerkt niet dat de vrede ook werkelijkheid was. De en de Sygamber het zwaard omsmeedt en waarheid is in deze lofredes soms ver weg. kromt tot sikkel en de reiziger, als hij de oevers Het midden van de vierde eeuw was zeker ziet, niet weer, welke oever Romeins is, zodat in onze contreien een van de woeligste reeds de bewoners van Belgica hun vee weiden periodes uit de Romeinse geschiedenis met over de stroom zonder dat de Chauken zich legeropstanden en Germaanse invallen. Het vertoornen en de kudden uit Gallie de bergen archeologisch onderzoek toont dit trouwens van de Franken doorzwerven, dwars over de duidelijk aan. Elbe. ^ 102 I Het einde van de Pax Romana en de vredesidee tijdens de laat-Romeinse tijd I Kortrijk tijdens de vierde eeuw Philippe Despriet In de Notitia Dignitatum treffen we de ver- melding aan van een eenheid van het leger te velde, de Cortoriacenses. Tot 1990 bleef grootschalige archeologische bevestiging uit. Op een totaal van 147 geInventariseerde vondstmeldingen hadden er maar 22 op de laat-Romeinse tijd betrekking; samen verwijzen ze naar 22 vindplaatsen, w.o. som- mige met vondsten in verplaatste toestand. Na kritisch onderzoek blijken ze zich te beperken tot een zone — omschreven door Raimond Brulet in zijn studie over Noord-Gallie in de laat-Romeinse tijd: een naar de Leie affiel- lend zandlemig terrein, palend aan de Leie en een beekmonding in die rivier. Een studie van het vondstenmateriaal door Marc Rogge wees uit dat ook na het einde van de Ro- meinse aanwezigheid de bewoning nog enige tijd verder ging. Van 1990 tot 2008 werd in ^ Detail uit de Notitia dignitatum (Oxford, Bodleian Library). Links Quartensis, rechts Portus Aepatiacvs Kortrijk door de Archeologische Stichting voor Zuid-West-Vlaanderen de Franse dwang- burcht van 1297-1302 opgegraven. De vijftig zorgvuldig bestudeerde sleuven met fijnzeven van de uitgegraven aarde leverde een schat aan vierde-eeuwse vondsten op, die duidelijk maken dat de antieke nederzetting van de eerste-derde eeuw grotendeels verlaten werd en naar het westen verplaatste waar Brulet ze had aangetoond. ^ Kortrijk, onderzoek Begijnhof 2000. • Kortrijk, opgraving Franse voorburcht 2001. Het is duidelijk dat er inzake de kennis van Vierde-eeuwse terra sigillatascherf Doorsnede van een vierde-eewse kuil, oversne- uit het Argonnengebied. den door het kerkgebouw omstreeks 1250. het vierde-eeuwse Cortoriacum grote voor- uitgang geboekt werd. vierde-eeuwse structuur verstoord door het ten. De radgestempelde terra sigillatavorm Kennen we al de naam van een militaire grafveld van 1203-1784. Chenet 320 uit het Argonnengebied is ver- eenheid, genoemd naar of gelicht in die tegenwoordigd door de groepen Hilbener nederzetting, dan kunnen we die thans De bestudeerde zone ligt bedekt met het 2 (330/365) tot en met 6 (380/420). De door ook topografisch situeren met een muur puin van een badgebouw, uitgerust met Wim Dijkman verbeterde datum geeft als (1970-1971) en een gracht, resten in situ bij hypocaustum en voorzien van wandfresco's. datering resp. 320/400 en 320/450 na Chr. de 0.-L-Vrouwekerk (2002), het puin van De bijgevonden verzameling munten omvat een badgebouw (1990-2008) en dateerbare een 80-tal stukken, te beginnen met Valeria- Bibliografie munt- en aardewerkvondsten tot in het nus II (253-260) en Noord-Gallische stralen- M. Rogge,'Een overzicht van de laat-Romeinse vond- sten te Kortrijk', in: Westvlaamse Archaeologica, 4, begin van de vijfde eeuw na Chr. kroonimitaties van ca. 275-300, mogelijk nog 1988, 2, pp. 45-54; R. Brulet, la Gaule septentrionale Twee structuren met ingegraven bodem, tot ca. 320-330 na Chr. Het hoofdbestand- au Bas-Empire', in: Trierer Zeitschrift, 11, Trier, 1990; M. Feller, 'Classification et datation des molettes gedeeltelijk verstoord door de bouw van de deel bestaat uit munten van Constantinus I d'Argone. Problemes de methodes', in: Soc. Francois 0.-L-Vrouwekerk (ca. 1250) wezen in 2002 (307-313) tot en met een viertal Aes-4 types d'Etude de la Ceramique Antique en Gaule. Actes du Congres de Cognac, Marseille, 1991 en Ph. Despriet, op een hoge frequentie van varkensbeende- uit de periode 388-402 (Victoria auggg, 'Romeins Kortrijk I. Bibliografisch repertorium', in: Archeologische en Historische Monografieen van ren, wellicht te situeren in een militaire con- en Salus reipublica). Ook het ceramische Zuid-West-Vlaanderen 25, Kortrijk, 1991 text. Veertig meter verder werd een tweede vondstenmateriaal biedt aanknopingspun- I Kortrijk tijdens de vierde eeuw I 103 ^ Een uniek geschrift over het laat-Romeinse bestuur en het leger: de Notitia dignitatum Jean Luc Meulemeester De laat-Romeinse keizertijd wordt terecht als splitsing voor ogen hebben gehad met een teitsbibliotheek van Leiden. Vooral de Duitse een woelige periode omschreven. Daarvoor afzonderlijke regering voor elk deel. historicus en professor Otto Seeck (1850- zijn verschillende redenen aan te halen, 1921) bestudeerde de Notitia dignitatum en zoals onder meer de moeilijkheden om zo'n Het originele handschrift van de Notitia gaf die in 1876 met een Latijnse inleiding uit. dignitatum, dat tijdens de late keizertijd Dit was echter niet de eerste druk, want in immens rijk te besturen, de verzwakking in Ravenna werd bewaard en later werd 1552 verscheen in Basel al een uitgave. van het centrale bestuur en de voortdurende gebruikt door de Karolingers als blauwdruk druk op de grenzen door de zogenaamde voor de regering van een'Romeins Rijk; bleef De Notitia dignitatum utriusque imperil Ro- `barbaren'. De uit Spanje afkomstige generaal spijtig genoeg niet bewaard. Wel bestaan mani of correcter Notitia dignitatum omnium Theodosius I, die in 379 als keizer de troon enkele kopieen, vooral daterend uit de tam civilium quam militarium bevat een vrij beklom, leverde ononderbroken een gevecht vijf- en zestiende eeuw die door humanisten gedetailleerde opsomming van de bur- voor de eenheid van dit rijk. Omwille van zijn vervaardigd. De voornaamste uit 1436 gerlijke en militaire functies in het Oost- en de latente en diverse problemen besloot hij wordt bewaard in de Bodleian Library in West-Romeinse Rijk en de bekleders hiervan. Oxford, maar ook de Bibliothéque Nationale Het civiele en militaire gezag was namelijk toch kort voor zijn dood op 17 januari 395 de France in Parijs en de Bayerische Staatsbi- strikt gescheiden. Het werk is een soort het Romeinse imperium in een oostelijk en bliothek in Munchen bezitten exemplaren. uniek staats- en hofoverzicht dat voorname westelijk deel te splitsen. Misschien wilde hij Dit laatste is een kopie van het eveneens inlichtingen bezorgt omtrent staatsinrichting niet dat een van zijn beide zonen, Arcadius op een bladzijde na verloren handschrift uit en militaire indeling met legerposities en en Honorius, werd bevoordeeld en gaf ze toen Speyer - de Codex Spirensis - van paltsgraaf versterkingen. Soms krijgen we erin unieke elk een stuk. In feite was het een verdeling Ottheinrich uit 1551 dat op een afschrift uit gegevens over de werking van de stafle- over twee taalgebieden (Grieks en Latijn). de tiende of elfde (?) eeuw teruggaat. Frag- den, de benamingen van de forten - uit dit Vermoedelijk moeten we het samenstel- menten van de Notitia worden nog in andere document wordt wel eens afgeleid dat het bibliotheken bewaard, zoals in de Universi- castellum van het huidige Oudenburg als len van de Notitia dignitatum in dit leader situeren. Dit document bezorgt ons een uniek beeld van het bestuur en het leger op het einde van de vierde en het begin van de vijfde eeuw. Sommige auteurs stellen zelfs dat de opmaakreden van dit rijkelijk geillustreerde document gerelateerd is aan die splitsing en dat dus de aanmaak ongeveer in dat jaar valt te situeren, wat niet onmogelijk is. Zeker is evenwel dat later tot uiterlijk 437 ten tijde van keizer Valentinianus III toevoegingen gebeurden. De datering wordt verder onder- steund door bepaalde prenten, waaronder de wapenwerkplaatsen die tot het domein van de Magister Officiorum behoren en hem eerst in 390 zijn toegewezen. De inhoudelijke indeling van dit manuscript in twee — het oostelijke en het westelijke Romeinse rijk — met een overzicht van hun administratieve organisatie • Uit de Notitia dignitatum komt deze afbeelding ^ Blad uit de Notitia dignitatum met de emble- met o.a. munten en metaalbewerking men van een invloedrijke beambte onderschrijft de suggestie van die aanmaak- Munchen, Bayerische Staatshibliothek (Clm 10291) Munchen, Bayerische Staatsbibliothek (Clm 10291) periode en -reden. De opdrachtgever moet een ^ 104 Een uniek geschrift over het laat-Romeinse bestuur en het leger: de Notitia dignitatum vrij getekende Donau. De praetoriaanse prefect wordt symbolisch aangeduid door een ceremoniele inktkoker met codicil, een stel kandelaars en een vierspan. Sommige details bij die platen vallen op door hun exactheid. Hetzelfde kan onder meer wor- den gezegd van de wapenuitrustingen, zoals speerpunten, schilden, borstkurassen die in speciale werkplaatsen werden vervaardigd en hier met de nodige accuraatheid worden afgebeeld. De voorstellingen van castella, afgebeeld in de gekopieerde manuscripten, moeten we met alle omzichtigheid bekijken. Ze lijken soms meer op fantasierijke middeleeuwse burchtsteden dan op Romeinse versterkin- gen. Dit kan bijvoorbeeld eveneens worden gezegd van de cilindervormige torens met kegeldaken en kantelenkrans die op de bladzijde van het grondgebied Isauria in ^ De insignia van de praetoriaanse prefect met wagen met vierspan uit de Notitia dignitatum, ^ De insignes van de westelijke `meester van de Klein-Azie staan geschilderd. Soms worden kopie uit 1436 infanterie' in de Notitia dignitatum, Oxford, Bodleian Library kopie uit 1436 tussen de gebouwen bergen of vlakten, (MS Canon Misc 378) Oxford, Bodleian Library (MS Canon Misc 378) dieren en planten weergegeven die toch enigszins een verband met de voorgestelde streek suggereren. In Egypte zien we bijvoor- Portus Aepatiacus (afb. p. 103) doorging of voor Spaanse gebieden of korenaren voor beeld naast castella met Romeinse insignes wordt daarmee het castrum van Boulogne Afrika. Ook Achaea, dat gedurende de voile- de kronkelende NijI, piramiden en een bedoeld? - en over de streken waarin ze dige Romeinse periode een geprivilegieerde soort runderen. Niettemin kan het belang zijn gevestigd. De talrijke en kleurrijke positie innam en uitzonderlijk bestuurd bleef van de Notitia Dignitatum voor de studie afbeeldingen van de honderden insignia, door een titulaire consul, wordt in de Notitia van het laat-Romeinse keizerrijk, specifiek regimentsschilden en de versterkingen van dignitatum als een vrouw met een'aureoor voor de bestuurlijke en militaire organisatie elke militaire eenheid maakt van deze Notitia weergegeven. De Vicarius Britanniarum ervan en voor de heraldiek, niet voldoende daarbij nog een aangenaam visueel geheel wordt nadrukkelijk als een eiland weer- worden benadrukt. We hopen stellig dat met zeldzame gegevens die we in geen elk gegeven, maar de geografische gelijkenis het manuscript binnenkort opnieuw wordt ander werk nog kunnen terugvinden. met (een deel van) het huidige Groot-Brit- heruitgegeven Toch geeft het geen volledig beeld, be- tannie is ver te zoeken. Ook de ligging van paalde grenstroepen en de Oostcavalerie de Romeinse versterkingen klopt hier niet. Bibliografie werden bijvoorbeeld niet met hun schildpa- Waar de identificatie van bepaalde castella 0. Seeck, Notitia Dignitatum accedunt notitia urbis Con- stantinopolitanae et Latercula prouinciarum, Berlijn, tronen geillustreerd. Heeft de middeleeuwse voor discussie vatbaar is, kunnen de meeste 1876 (ongewijzigde heruitgave: Frankfurt, 1962); T. Cornell en J. Matthews, Atlas van het Romeinse Rijk, verluchter misschien een deel vergeten te aan de Engelse kust zeer accuraat worden Amsterdam-Brussel, 1987 (2); Der neue Pauly. Enzy- kopieren? Of stonden ze werkelijk in het oor- bepaald: Dover is bijvoorbeeld het Romeinse klopeidie der Antieke, Stuttgart-Weimar, 2000, deel 8, kol. 1011-1013 met bibliografie en [A. Demandt en spronkelijke handschrift niet afgebeeld? En Dubrae, Brancaster Branodunum en Rich- J. Engeman], cat. v. d. tent. Imperator Caesar Flavius waarom dan niet? De zorg voor dit boek was borough Rutupiae. Ze behoren samen met Konstantin Constantinus der Grosse, Trier, 2007 een van de taken van de Primicerius Notari- andere bolwerken langsheen de Noordzee- orum. In het handschrift, waarin de Notitia kust tot de al uit de derde eeuw daterende of het Laterculum Maius zelf als een codex Litus Saxonicum, hoogstwaarschijnlijk een wordt afgebeeld, worden ook symbolen verdedigingssysteem tegen de invallende gebruikt. Zo zijn streken en districten vrou- Saksen. De Notitia brengt ons verslag van wen met een soort van lichtkransen rond de toestand daarvan. De onnauwkeurige het hoofd en met producten die het gebied ligging geldt evenzeer voor de versterkingen voortbrengt, zoals manden met vruchten in Scythia dat gesitueerd is langs een zeer 105 ^ I Een uniek geschrift over het laat-Romeinse bestuur en het leger: de Notitia dignitatum I Van Pax Romana tot Pax Christiana Twee visies op vrede in de antieke wereld Robert Nouwen De Pax Romana is in de Romeinse geschiede- nis een begrip. Het is een lange periode van vrede binnen het Imperium Romanum waar- in de provincies tot voile ontplooiing kwamen. De Pax Romana was in wezen een vrede ge- baseerd op militaire overheersing. In feite wil dit zeggen dat de Romeinse vredesidee vertrok vanuit een heerschappij over andere volkeren. De realisatie van de Pax Romana had de installatie van een politieke superioriteit tot doel, eerder dan het behoud van vrede tegen weike prijs dan ook. De Pax Christiana voegde aan de idee van de vrede een heel nieuwe dimensie toe waardoor een totaal andere visie de geschiedenis zou bepalen. Keizerscultus en Pax Romana ^ Fragment van de Ara Pacis met de voorstelling van Tellus In 31 v.C. maakte keizer Augustus door zijn overwinning in de slag bij Actium een keizer Augustus. Door een einde to stellen wordt door Anchises, de vader van Aeneas, einde aan een lange periode van bloedige aan oorlogen is hij de redder van de huidige duidelijk als volgt verwoord: burgeroorlogen. Hij ontwikkelde zich in de en toekomstige generaties. In dit opschrift voorstelling van het Romeinse yolk al snel tot weerklinkt een echo van de sentimenten Maar gij, Romein, bedenk dat gij de volken een soort halfgod, die de mensheid het kost- zoals Horatius die in het Carmen saeculare onder uw hoge heerschappij moet dwingen baarste goed had geschonken, met name de van 17 v.C. schree: want dat zal uw genie zijn: aan de vrede een Pax Augusta, delverheven'vrede. In vergelij- vaste wet opleggen, wie overwonnen zich op king met de voorgaande eeuw realiseerde Vrede en getrouwheid durven weer verschijnen, genade overgaven sparen en helemaal to neer Augustus een lange periode van vrede, rust, eergevoel en achting en de vroegere deugden slaan die u torten." stabiliteit, zekerheid en welvaart. De hele doen hun herverschijning en, met voile horen, AugusteIsche communicatie verkondigde overvloed en weelde. De basis voor de vrede lag in de eenheid van trouwens deze boodschap. De huldeblijken rijk en bestuur. Maar tegelijk was het geen die de keizer ten deel vielen, kregen al spoe- En in zijn eerste ecloge noemt Vergilius specifiek concept voor een wereldvrede die dig een religieuze dimensie. Een opschrift Augustus, die toen nog Octavianus heette, boven een vrede op basis van een imperiale van Priéne in Turkije van 9 v. Chr., dat werd een god waarvoor hij plengoffers op zijn hegemonie uitsteeg. De Pax Romana als poli- opgericht naar aanleiding van de verjaardag huisaltaar brengt3: tieke idee bleef tegelijk specifiek beperkt tot van Augustus, getuigt hiervanl. het gebied van het Romeinse Rijk. Wereld- Een god schonk mij dit onbezorgde leven! vrede betekende weliswaar een staking van De voorzienigheid heeft ons en de toekom- want god bl j f ik hem noemen, Meliboeus: krijgsverrichtingen, maar enkel binnen de stige geslachten deze man als redder (sorer) het bloed van een Jong ooilam uit mijn kooien grenzen van het Imperium Romanum.Vrede gezonden. Hij zal de oorlog beeindigen en zal dikwifis nog zijn huisaltaar bespatten. werd zo een concept voor binnenlandse po- alles ordenen. De geboorte van de god heeft litiek ondersteund door het romaniserings- aan de wereld de blijde boodschap (evangelia) Vergilius beperkte zich echter niet tot vre- proces. De woorden van Anchises verwijzen gebracht. Met zijn geboorte begins een nieuwe deswensen en vreugde. Hij verwees in het minder naar de volkeren buiten de grenzen tijdrekening. zesde boek van de Aeneis ook naar de poli- van de Romeinse wereld, maar veeleer naar tieke betekenis van de AugusteIsche vrede, de volkeren die deel uitmaakten van het uit- Voor een niet geinformeerde lezer lijkt deze de imperiale missie die in de vredesidee gestrekte Imperium Romanum en die tegen passage ongetwijfeld van een christelijke concreet als een richtlijn voor'buitenlandse de Romeinse overheersing en hegemonie in inspiratie.Toch heeft de tekst betrekking op politiek' is vervat. Die missie van Rome opstand kwamen. ^ 106 I Van Pax Romana tot Pax Christiana I Wanneer wij de processen bekijken, die na Toegepast op de keizerscultus betekent het 'Ter ere van het goddelijke (= keizerlijke) huis'. de verovering van onze contreien op gang bovenstaande dat de keizer wordt geéerd als Deze formule koppelt de verering van het kwamen, dan zien wij dat binnen de roma- bewaarder van vrede en welvaart. Hiervan keizerlijke huis aan dat van de goden. Een nisering van de bevolking godsdienst en vinden wij ook in de Lage Landen voorbeel- mooi voorbeeld hiervan is het volgende keizerscultus een voorname plaats innemen. den. Een goed voorbeeld van de keizerscul- opschrift dat werd gevonden in Stree5. Zoals elders in het Romeinse rijk was in Gallia tus tijdens de tweede eeuw zijn de opschrif- Belgica de provinciaal-Romeinse godsdienst ten die in onze contreien en het Rijnland In h(onorem) d(omus) d(ivinae)/ (Deae) een zeer complex gegeven. Verscheidene worden aangetroffen met de vermelding 'In Virathe/thi Supe/rina Sup/ponis (filia)/v(otum) aspecten waren hierin samen aanwezig: de h(onorem) d(omus) d(ivinae)'te vertalen als s(olvit) I(ibens) m(erito). officiele Romeinse goden, de keizerscultus, Keltische en Germaanse goden, matronen en moedergodinnen, de mysterieculten en vanaf de 4de eeuw het Christendom. Voor ons betoog is specifiek de keizerscultus van belang. Verering van de officiele goden, keizerscultus en romanisering gaan hand in hand. Het is dus niet te verwonderen dat de Romeinse godsdienst en specifiek ook de keizerscultus in alle windstreken van het Imperium Romanum een grote versprei- ding kende, vooral ook omdat die door een uitgekiende propagandamachine werd ondersteund. De Romeinse godsdienst was een erg formele godsdienst. Dit was ook in onze contreien zo. Uit de grote hoeveelheid opschriften met godsdienstige inslag die tot ons zijn gekomen, blijkt immers niet zozeer de diepe religiositeit van de Gallo-Romeinse bevolking, maar veeleer het verlangen de goden aan zich te binden en met hen een soort overeenkomst te sluiten. Een cruciale formule in talrijke opschriften op altaren is 'votum solvit libens merito' -'hij lost zijn gelofte graag en met reden in. Met de plaatsing van een altaar in het heiligdom van een godheid werd een gelofte nagekomen. Deze gelofte was in zekere zin een overeenkomst tussen de godheid en een persoon die klaarblijkelijk tot wederzijdse tevredenheid was verlopen. Het was erg belangrijk dat naar gelang de gelegenheid de juiste goden op de juiste wijze werden aanroepen om zo de godde- lijke welwillendheid jegens de staat en haar bevolking te bekomen. In die zin was de Romeinse godsdienst erg formalistisch, koel en zakelijk. Het laat zich bijgevolg raden dat de officiele riten en de hiermee verbonden keizerscultus een belangrijke rol speelden in het openbare leven. ^ De Iupitergigantenruiter van Tongeren (Foto: KIK) I Van Pax Romana tot Pax Christiana 1 107 ^ Ter ere van het goddelijk huis. Aan de godin onderaardse wereld, de chtonische krachten, Dit was in wezen een religieuze dimensie Virathethis. Superina, dochter van Suppo, heeft de wanorde. De ruiter draagt de kentekenen die zowel op de persoonlijke als de gemeen- haar gelofte graag en terecht ingelost. van de oppergod lupiter, in onze contreien schappelijke vrede betrekking had. Naar die vereenzelvigd met Taranis. Het gaat in feite persoonlijke vrede verwijst bij voorbeeld de De verering van het keizerlijke huis wordt om de strijd tussen twee tegengestelde formule HIC QUIESOT IN PACE - Hier rust in in dit opschrift verbonden aan de verering krachten met de overwinning van het goede vrede-die in talrijke inscripties op graven van de Keltische godin Virathethis. Zij was op het kwade, van het leven op de dood, van voorkomt. Met de dood vindt de overledene niet alleen de godin van de strijd, maar ook de orde op de chaos. In feite gaat het hier om vrede in het Rijk van God. De vredesidee is de beschermster van de vruchtbaarheid. de allegorisch voorstelling van de oppergod, betrokken op de persoon en het innerlijke Het is misschien overmoedig dergelijke geIncarneerd door de keizer die zijn vijanden en ontdaan van zijn formalisme. Maar de re- opschriften te verbinden met de commu- neerwerpt. De lupitergigantenruiter is zo ligieuze dimensie kwam onder meer ook tot nicatie van het keizerlijke huis dat zichzelf een wezenlijk onderdeel van de keizerlijke uiting in het begrip concordia dat bij de Ro- doorgaans toch als behoeder van de vrede, propaganda en de officiele keizerscultus. meinen onbekend was gebleven. Concordia de Pax Romana, naar voor schoof. Maar Er bestond een nauwe band tussen de is te verstaan als de eenheid van alle gelovi- gelet op het formalisme van de Romeinse keizerscultus en de idee van de Pax Romana. gen die samenleven in harmonie, betrokken godsdienst is dit niet onlogisch. De keizer De persoon van de goddelijke keizer was de op God en zijn Rijk op aarde. De Christenen zorgt voor vrede, voorspoed en welvaart, behoeder van vrede, rust en voorspoed. Ook vormen een gemeenschap in het geloof in zijn onderdanen danken hiervoor door hierin lag de basis van de Romeinse vredes- God. Hierdoor steeg de Pax Christiana ver uit het plaatsen van wijdigen ter ere van het idee. boven het Romeinse concept van een vrede goddellijke keizerlijke huis. Van de godin dat zich beperkte tot de volkeren binnen Virathethis naar de vruchtbare moedergo- Van Pax Romana naar het rijk, van een vrede ook die in wezen een dinnen is slechts een kleine stap. Zij zijn een Pax Christiana 'gewapende'vrede was. Deze wereldvrede duidelijk voorbeeld van de GaIIo-Germaan- In de erg formalistische Romeinse gods- beperkte zich niet enkel tot de inwoners van se tradities en vormen in de klassieke we- dienst en keizerscultus ontbrak echter het Romeinse Rijk, maar strekte zich uit over reld een gavarieerde groep die eigen is aan iets. Mensen hadden behoefte aan een alle mensen die hoorden tot de christelijke Gallié. In hen komt de idee van het moeder- godsdienstbeleving die appelleerde aan gemeenschap waar ter wereld ook. Op het schap in zijn volste betekenis tot uiting en het innerlijke. Aan die behoefte voldeden ogenblik dat het Christendom een ruimere daarom dragen zij vaak de symbolen van de oosterse mysterieculten. Deze culten verspreiding kende en aan invloed won, de aardse voorspoed. De Romeinen had- spraken ook de mensen in Gallia Belgica kreeg de christelijke vredesidee verder ook den hiervoor Fortuna, de geluksgodin die klaarblijkelijk erg aan. De Mithras-cultus in een politieke dimensie. Het Christendom een heel werkveld bestrijkt. Zij beschermde Tienen getuigt hiervan. Sedert het begin werd immers geleidelijk een ideologische niet alleen het individu, maar ook bij voor- van de keizertijd waren zij in het Romeinse factor in het bestuur. God, en niet langer de beeld de opbrengsten van de landbouw. Rijk officieel erkend en hun aanwezig- keizer, was de redder en de behoeder van de heid in Gallia Belgica vanaf de Antonini wereldvrede. Een van de belangrijkste vondsten te wijst op een diepgaande hervorming in Tongeren in verband met de keizerscultus de godsdienstige opvattingen. De clas- Het verschijnen van de Ware God als ideo- is de lupitergigantenruiter. Deze sculptuur sis Germanica, waarin ook militairen van logische factor betekende de aanvang van bekroonde een zogenaamde lupitergigan- oosterse herkomst dienst deden, speelde het moeilijke debat tussen Kerk en Staat. Dit tenzuil. Opmerkelijk is dat de ruiter twee vermoedelijk een rol in de verspreiding van blijkt ook uit de historische en archeologi- giganten bedwingt, terwijI bij een normale de verschillende orientaalse religies in de sche gegevens in Gallia Belgica. Volgens Sul- beeldengroep slechts een gigant ter aarde Rijnregio en de aangrenzende Lage Lan- picius Severus6 verspreidde het Christendom ligt. Dit soort monumenten was karakteris- den. Het Christendom was nauw verbon- zich slechts laat en langzaam in Gallié. Maar, tiek voor het bestuursdistrict van de Tungri. den met deze mysterieculten. reeds op het einde van de tweede eeuw Belangrijk voor onze gedachtengang is de zouden er volgens Irenaeus, de bisschop idee die achter deze monumenten schuil- Wat betekent dit voor de ontwikkeling van van Lyon, in Germanié christelijke gemeen- gaat. Over de betekenis van dergelijke mo- de vredesgedachte? De Romeinse vredesi- schappen geweest zijn.' Een grafopschrift in numenten zijn nogal wat discussies gevoerd. dee vertrok vanuit een militaire superioriteit Griekse hexameters, dat in 1974 in Lyon werd De strijd tussen de goden en de giganten ten overstaan van onderworpen volkeren ontdekt, bevestigt misschien het bestaan is in oorsprong een oud Grieks motief. Hier die binnen het Romeinse Rijk leefden. In de van deze gemeenschappen in Gallia Belgica krijgt het thema een inheems karakter. De figuur van de keizer lag de voorwaarde voor sedert de tweede helft van de tweede of giganten zijn de overwonnen tegenstanders de vrede besloten. De Pax Christiana voegde uiterlijk de derde eeuw.8 De oosterse myste- van de ruiter. Zij symboliseren de duistere, een nieuwe dimensie toe aan de vredesidee. rieculten hadden al geruime tijd de weg naar ^ 108 I Van Pax Romana tot Pax Christiana I gen nog een maal in alle hevigheid op. In de Gallische provincies, die onder Constantius ressorteerden, verliepen deze vervolgingen echter zonder bloedvergieten. Lactantius12 vertelt hierover meer: Want Constantius, die niet de indruk wilde wekken dat hij van de voorschriften van zijn superieuren afweek, liet toe dat men de plaat- sen waar men samenkwam, dit wit zeggen de muren die men opnieuw kon opbouwen, verwoestte. De echte tempel Gods echter, die in de mensen is, bewaarde hij ongedeerd. Uit deze passage blijkt dat Constantius, een van de vier regenten, een relatief gematigde politiek voerde en de harde vervolgingsedic- ten niet ten uitvoer bracht. De christelijke ^ Mijlpaal van Decius, afkomstig van het Wateringse Veld bij Den Haag gebedshuizen werden weliswaar verwoest en het Christendom was een verboden godsdienst. Van martelaars was echter geen onze contreien gevonden en het Christen- een beleid te voeren waarin het herstel van sprake. In 313 versloeg keizer Constantijn zijn dom was voor vele mensen uit die tijd niet de officiéle staatscultus een belangrijke rol rivaal Maxentius in een beslissende veidsiag meer dan een van die nieuwe godsdiensten. speelde.Tot in het kleinste dorp in het hele bij de Milviusbrug over de Tiber. Na deze Op het ogenblik dat deze godsdienst hier rijk werden de inwoners geregistreerd en veidsiag stelden Constantijn en Licinius het ingang vond, had hij reeds een turbulente opgeroepen de voorgeschreven eer te betui- zogenaamde`Tolerantie-edict van Milaan' geschiedenis achter de rug. Onder meer de gen. Dit was een offer ter ere van Romeinse op. Dit hief de Iaatste beperkingen voor het haistarrige weigering van de Christenen om goden en de goddelijke genius van de kei- Christendom op, waarborgde de religieuze te participeren in de keizerscultus leidde tot zer,11voor de Romeinen louter een daad van neutraliteit van de overheid en gaf de ver- ernstige spanningen. De vervolgingen onder loyaliteit, voor de Christenen een religieuze beurde goederen terug aan de Kerk. Christen Nero in 649 enTraianus (98-117)10 waren eer- handeling en in hun geloofsovertuiging dus zijn was niet langer een risico. der incidenten, hoe gruwelijk zij ook waren. totaal onaanvaardbaar. De keizer liet er op Totaal anders was de systematische christen- toezien dat dit in al de centra op een correcte De Pax Christiana archeologisch vervolging tijdens het bewind van Decius wijze gebeurde.Tegen weigeraars moest de bekeken (249-251). Wij weten niet of de christelijke Romeinse overheid wel hard optreden. Een Door het tolerantie-edict van Milaan kon het gemeenschappen in de Lage Landen hier algemene christenvervolging was het ge- Christendom zich dus geleidelijk ontplooien. onder hebben geleden. Ook over eventuele voig. Nu is het wel opmerkelijk dat de twaalf Dit is ook in de archeologie van de Lage vervolgingen in Trier vernemen wij niets. Een mijipalen van Decius, die in noordwest Landen merkbaar. De eerste christelijke ker- bijzonder fenomeen trekt echter in dit kader Europa werden gevonden, steeds ter ere van ken vestigden zich in de steden. Ten laatste wel de aandacht. Het is immers opmerkelijk de keizer werden opgericht. De oprichting op het einde van de derde eeuw was er in dat van het tweejarig bewind van Decius van de mijipalen van het Wateringse Veld en Trier een christelijke gemeenschap en een in de Gallisch-Germaanse provincies twaalf van Rijswijk gebeurde door het Municipium bisschop. De eerste betrouwbare berichten mijipalen bewaard bleven waarvan negen Aelium Cananefatium (Voorburg). Gelet op over het Christendom in de civitas Tungro- in Germania Inferior en Superior. In de Lage de historische context was de wijding van rum dateren uit de vierde eeuw wanneer Landen werd een eerste mijlpaal gevonden de mijlpaal aan de keizer een teken van overal het aantal bisschopszetels zich ver- in het Wateringse Veld bij den Haag, een collectieve trouw. Was er omstreeks 250 een menigvuldigde. Maternus, de bisschop van tweede in Rijswijk. In het begin van zijn belangrijke christelijke gemeenschap in de Keulen, wordt genoemd als de stichter van regering werd keizer Decius geconfronteerd civitas-hoofdstad van de Cananefates en de bisschopszetel in Tongeren. Sint-Servatius met een geheel van politieke, militaire, werd op die manier het edict van de keizer is er de eerst bekende bisschop. De aanwe- economische en sociale factoren die karak- omzeild? Wij weten het niet, maar het heeft zigheid van Sint-Servatius toont aan dat hier teristiek waren voor de zware crises van de er wel enige schijn van. Met de regering van in de vierde eeuw een christelijke gemeen- derde eeuw. Als energiek keizer trachtte hij keizer Diocletianus flakkerden de vervolgin- schap aanwezig was. Over deze en andere I Van Pax Romana tot Pax Christiana I 109 ^ oudere vondsten van zogenaamd christelij- ke graven uit de beide grafvelden van Ton- geren zijn vaak onvoldoende betrouwbaar. De beperkte gegevens die beschikbaar zijn, wijzen evenwel op een kleine christelijke gemeenschap in de stad. Interessant in dit kader is het archeologisch onderzoek dat in 1982, 1987 en 1990 in de Jaminestraat, 150 meter buiten de Maastrichterpoort op het noordoostelijk grafveld werd doorgevoerd. Ca. 200 skeletgraven werden blootgelegd. De overwegend west-oostelijke oriên- tatie, het ontbreken van de traditionele bijgaven, opvallend veel kindergraven en vooral de vondst van een zilveren ring met een ingegraveerd christogram leid- den tot de conclusie dat dit gedeelte van de necropool een christelijk karakter had. Ongetwijfeld christelijk zijn ook enkele ..,...,4:::,,,,....,.,.., merkwaardige graftomben van de zuid- -..,.1:;...-.......:,.4 westelijke begraafplaats. Het dubbelgraf, dat in 1880 werd ontdekt in de brikkenbak- ^ Priesterbank van een vroeg-christelijk gebedshuis, gevonden tijdens opgravingen in de kerij Christiaens-Vanderijt, was beschilderd 0.-1--Vrouwebasiliek in Tongeren [VIOE] met guirlandes, Iauwerkransen en duiven met een palmtak in de bek. De motieven waren in rechthoekige velden gevat. Op de gemeenschappen weten wij zeer weinig. Servaas' komt bijgevolg opnieuw in beeld. binnenwanden van een in tufsteen gemet- De bronnen zwijgen. Gezien de moeilijke Aanwijzingen voor de aanwezigheid van selde grafkamer die in 1876 langs de weg tijden tot het Tolerantie-edict van 313 is dit een christelijke geloofsgemeenschap wer- naar Bavay aan het licht kwam troffen de eigenlijk niet zo verwonderlijk. Maar ook den ook gezocht in de begravingen. Vanaf ontdekkers sporen van beschildering aan. de archeologische sporen van dit vroegste het einde van de tweede eeuw zien wij een Tussen twee gebogen palmranken stond Christendom zijn schaars en de interpreta- verandering in de dodencultus. Onder Ger- een christogram. Andere lchristelijke'vonds- tie ervan is vaak voor discussie vatbaar. De maanse invloed vond geleidelijk aan in de ten in en rond Tongeren zijn onvoldoende eerste gebedshuizen zijn niet herkenbaar. loop van de derde eeuw de inhumatieritus betrouwbaar. VOOr het Tolerantie-edict waren dit immers naast de crematieritus ingang. De overle- meestal privaathuizen en dit zal na 313 ook dene werd vaak in een eenvoudige, houten Servatius bracht volgens de middeleeuwse nog geruime tijd het geval geweest zijn.Tra- kist begraven. Een stenen of een loden traditie tijdens de tweede helft van de vierde ditioneel nam men aan dat in Tongeren een sarcofaag waren een zeldzaamheid. Soms eeuw zijn bisschopszetel van Tongeren naar Iaat-Romeinse basilica, de bisschopskerk treffen de archeologen een houten of een Maastricht over waar hij omstreeks 384 van Servatius, aan de huidige Onze-Lieve- gemetselde grafkamer aan. In regel gaven overleed. Hiermee nam Maastricht ook de Vrouwe-Basiliek voorafging. Dit vermoeden de familieleden tot in de vierde eeuw aan rol van Tongeren als centrum van de civitas berustte op de ontdekking in 1912 van de hun dierbare overledenen giften voor de Tungrorum over. Of was Maastricht tijdens grondvesten van een absisvormige bouw laatste reis mee.Tijdens de vijfde eeuw zien de vierde eeuw een zogenaamde uitwijkre- onder de huidige basiliek. Recent archeo- wij twee duidelijke groepen ontstaan. Het sidentie van Tongeren? Gregorius van Tours13 logisch onderzoek toonde inmiddels aan gaat om graven met bijgaven en graven vermeldt dat pelgrims het graf van Sint-Ser- dat een gebouw uit de vierde eeuw in de zonder bijgaven. Omdat zij vaak naast vatius op bijzondere wijze vereerden. Over eerste kerk uit de vijfde eeuw was geinte- elkaar voorkomen, zijn de archeologen van zijn graf was een houten grafkapel gebouwd. greerd. De absis zelf maakte oorspronkelijk oordeel dat het onderscheid sociaal-religi- Maar ook in Maastricht blijven typisch deel uit van een stadswoning of een bad- eus bepaald is. Dergelijke begravingen zon- christelijke vondsten een zeldzaamheid. gebouw. In de absis stond iets bijzonders, der bijgaven zijn echter nog geen bewijs De graven in het pandhof van de Sint-Ser- een 'religieus teken, en enkele eeuwen later van het christelijke geloof van de overlede- vaaskerk die west-oost georiênteerd zijn en bleek dat nog het geval. De 'kerk van Sint- ne. Andere criteria zijn hiervoor nodig. De geen bijgaven bevatten zijn vermoedelijk • 110 I Van Pax Romana tot Pax Christiana I Maastricht is hiervan een goed voorbeeld. Beperkte getuigenissen laten misschien toe religieuze constructies te veronderstellen die eventueel verband kunnen houden met de missie-ijver van bisschop Victricius. De eerste kerk van Doornik dateert echter pas uit de zesde eeuw. Hiermee moeten wij het dan voorlopig stellen. De vondsten op het platteland zijn nog schaarser. Wij zijn verplicht genoegen te nemen met een glazen ring met chris- togram uit Matagne-la-Grande en een bronzen sierschijf met christogram uit de laat-Romeinse nederzetting van Neerharen- Rekem. Een identieke sierschijf is ook uit ^ Zilveren ring met Christogram [PGRM] Trier bekend. Het kleinood getuigt van de missionering van Servatius vanuit Tonge- ren of Maastricht en het toont tegelijk aan dat ook in de landelijke nederzettingen de wel christelijk. In en rond de bedevaartskerk De grafplaten voor Jong gestorven kinderen bevolking vrij vroeg met het christendom werden ook een aantal vroegchristelijke graf- zijn opmerkelijk talrijk. Het christogram of in contact kwam. Dit gebeurde op allerlei stenen met inscripties gevonden. Het oudste het kruisteken met de alfa en de omega ver- manieren. In het begin van de vijfde eeuw grafopschrift is dit van Amabilis. Het dateert gezellen de tekst. Ook duiven treffen wij vaak ontstond bij voorbeeld in de geometrische zeker uit de vijfde eeuw. De tekst luidt: aan. Het is klaar: het Christendom Iijkt op zijn radstempelversiering een christelijke variant. beurt fundamentele veranderingen in de In de segmentjes van de radstempelbanden (H)ic pausat/Amabeles / in C(h)risto/q(u)i vixit grafkunst te bewerkstelligen. Vanaf nu lijken komen nu kruismotieven, christogrammen, an(nos) MN] m(enses) VI d(ies) XII vooral eenvoudige graven de regel te zijn. duiven, druiventrossen en wijnkelken voor. Deze christelijke kommen waren vooral Hier rust Amabilis in Christus die vierjaar, zes Het belang van Doornik als civitas-hoofd- het werk van de pottenbakkers uit Chatel maanden en twaalfdagen leefde. plaats tijdens de late Oudheid wordt Chehery in de Argonne. Onder meer in Gen- nogmaals onderlijnd door de stichting van nep kwamen zij aan het licht. Gelijkaardige Dit gedenkteken voor een kind is merkwaar- het bisdom Doornik, uiterlijk in 486. Voor motieven komen ook voor op glazen komen dig, net zoals al die kindergraven op het de vierde eeuw is er geen bisschop bekend die werden gevonden in vijfde-eeuwse gra- noordoostelijk grafveld van Tongeren. Ook voor Doornik. Uit de brieven van Paulinus ven in onder meer Eprave, Haillot, Namen, of de grafsteen van het driejarige meisje Alu- van Nola14 weten wij wel dat Victricius, de Vieuxville. Getuigen deze objecten van een vefa is zeker christelijk, net als een grafsteen bisschop van Rouen (ca. 330-ca. 407), tijdens zich langzaam verspreidend christendom, zij met opschrift, kruisen en druiven. Beide ge- het derde kwart van de vierde eeuw bij de bewijzen echter geenszins dat hun eigenaars denktekens dateren misschien uit de vijfde, Nervii en de Morini aan actieve missionering ook daadwerkelijk christenen waren. maar vermoedelijk eerder uit de zesde eeuw. deed. Eleutherius van Doornik (ca. 455-531 /2 Talrijke vroeg-christelijke grafinscripties zijn ) was er de eerste gekende bisschop. Hij was Noten zo in Germania Prima en Secunda evenals dus een tijdgenoot van Childeric en Clovis en 1 OGIS, 458. 2 Horatius, Carmen saeculare (vert. A. Van Wilderode) in Belgica Prima en Secunda aan het licht behoorde vermoedelijk tot een lokale voor- 3 Vergilius, Ecloge 1, vs. 6-8 (vert. A. Van Wilderode) gekomen. Onder meer in Keulen en Trier, om aanstaande familie. Maar net als in Tongeren 4 Vergilius, Aeneis, 6, vs. 854-859 (vert. Van Wilderode). 5 ILB, 51. slechts deze steden te vernoemen, werden en Maastricht blijven de archeologische aan- 6 Sulpicius Severus, Chroniocon, 2, 32. vele exemplaren gevonden. Het zijn vaak wijzingen ondertussen erg bescheiden. Het 7 Irenaeus, Adversus haereses, 1, 10, 2. 8 H. HEINEN, 1996, 16 e.v. eenvoudige grafstenen die met de onderste archeologisch dossier van Doornik blijft ook 9 Tacitus, Annales, 15, 44. 10 Plinius, Epistulae, 10, 96. helft in de aarde werden ingegraven. HIC tijdens de vierde en de vijfde eeuw erg over- 11 BGU, 287. IACET, HICQUIESCIT IN PACE - hier rust in vrede vloedig aan lacunes. Veel kerken werden in 12 Lactantius, De mortibus persecutorum, 15, 7. 13 Gregorius van Tours, Ober in Gloria Confessorum, 71. Iuidt vaak de duidelijk christelijke aanvangs- die periode gebouwd boven de graven van 14 Paulinus van Nola, Epistulae, 18 & 37 formule. De inscriptie vermeldt de naam, het echte of vermeende bisschoppen en marte- beroep en de ouderdom van de overledene. laars. De hoger vermelde Sint-Servaaskerk te I Van Pax Romana tot Pax Christiana I `Het oudste opgravingsverslag betreffende een Belgische archeologische site' Brigitte Meijns Met deze rake woorden typeerde Prof. Jozef bron gewijd is aan de plaatselijke religieuze erg getalenteerde kunstenaars - werden nog Mertens in een van zijn talrijke bijdragen geschiedenis, was de horizon van de Ouden- in de tijd van de auteur aangetroffen. over de opgravingen naar het Romeinse burgse geestelijke aanzienlijk ruimer. In de verleden van Oudenburg een merkwaardig boeiende en uitgebreide laatste paragraaf In deze paragraaf zindert zijn bewondering werkje dat vermoedelijk kort na 1070 in glijdt de blik van de auteur over de zee om to na voor de ingenieuze militaire versterking Oudenburg tot stand kwam. De auteur was rusten op de vruchtbare streek Vlaanderen, en voor de fraaie antieke artefacten. Onver- een geestelijke, mogelijk een seculier kanun- waarvan de etymologie verklaard wordt, en holen trots ook op de grote vruchtbaarheid nik, van de thans verdwenen Oudenburgse op de antieke burcht aan de kust,'uitstekend van dit stukje Vlaanderen en op het illustere Sint-Pieterskerk. De man wou met zijn beveiligd door de verdedigingswerken verleden van zijn woonplaats en een tikkeltje schrijven de wonderbaarlijke gebeurtenissen van torens en muren en zeer beroemd: De weemoed, want de gloriedagen van de an- voor het nageslacht bewaren die zich tijdens beschrijving die hij vervolgens geeft van tieke burcht waren reeds lang vervlogen. Op de bouw van die stenen bidplaats hadden Oudenburg III, zoals het Romeinse stenen zijn manier pakte de elfde-eeuwse derkus voorgedaan.Tussen de start van de bouw in castellum door de archeologen aangeduid het continuIteitsvraagstuk aan dat archeo- 1056 en de voltooiing in 1070 vonden er im- wordt, is ronduit verbluffend qua precisie logen en historici tegenwoordig nog steeds mers verscheidene bouwongevallen plaats en opmerkingsgave. De vier zijden van de beroert. Volgens hem bracht de kwetsbare die dankzij de miraculeuze tussenkomst van versterking waren opgetrokken uit uiterst ligging aan de kust onvermijdelijk aanvallen Sint-Pieter voor de betrokkenen wonderwel stevige, zwarte stenen afkomstig uit het van overzee met zich mee. Een langdurige afgelopen waren. Deze mirakelen vormden Doornikse. Aan de noordzijde bestond de belegering door een koning Athalus (Attila?) de aanleiding tot het beschrijven van de fundering uit grote vierkante blokken uit werd de burcht fataal en decimeerde de tal- lange voorgeschiedenis van de Sint-Pieters- de regio van Boulogne, die extra stevig rijke inwoners. Diegenen die aan het bloed- kerk want volgens de auteur ging aan de door lood en ijzer aan elkaar vastgeklon- bad ontsnapt waren, bouwden op de resten stenen nieuwbouw een vermolmd houten ken waren. Menige gebouwen intra muros een kleine nederzetting en ze noemden de kerkje vooraf dat opgericht was door de waren opgetrokken uit Iichte stenen uit plaats in hun Germaanse taal'Aldenborgh: heilige Ursmarus (t713), de patroonheilige de omgeving van Keulen. Elegant en mooi De'oude burcht'kreeg daarna een nieuwe van de Henegouwse abdij van Lobbes. vaatwerk, kelken, schaaltjes en vele andere bestemming: die van steengroeve. Een van Hoewel het grootste deel van de Latijnse gebruiksvoorwerpen, - alles het werk van de Vlaamse graven, aangeduid met de enig- ^ Detail van de maquette van bet Romeinse stenen castellum van Oudenburg ^ 112 I 'Het oudste opgravingsverslag betreffende een Belgische archeologische site' I cn Rt. vermoedelijk kort na de plechtige inwijding Pr:u -4. van de Sint-Pieterskerk door bisschop Rad- .. cA bod II van Noyon-Doornik op 1 mei 1070. Na u Nieuwjaar 1082 werd een pas voorgevallen co ct wonder aan het verhaal toegevoegd, ver- 'a 0 moedelijk door dezelfde auteur. Bij het begin 71) (14 van de twaalfde eeuw werd in de oorspron- 4 v kelijke tekst een passage geInterpoleerd (14 waarin de schenking wordt vermeld van de , Sint-Pieterskerk door de plaatselijke heer, iva Cono van Eine, en diens echtgenote Hazecca v = aan bisschop Arnulf van Soissons om er een z benedictijnenabdij in te richten. De inter- ct.) (14 polator gebruikte hiervoor de beschrijving 44 73 van deze gebeurtenis in de Vita Sancti Amulfi z secunda van Hariulf, de derde abt van de Ou- v denburgse Sint-Pietersabdij, uit 1114. Of de tl (34 4 interpolator nog andere ingrepen deed, kan ct niet met bt zekerheid gezegd worden omdat ^ Oudenburgse stenen op de Burg in Brugge de oorspronkelijke tekst van het traktaat in geen enkel handschrift is overgeleverd. Het (/) to matische naam Ernaldus Barbatus, mogelijk had de auteur gezien hoe de antieke muren enige handschrift dat bewaard bleef, dateert .5 Arnulf I (918-t965), was begonnen met de af- gesloopt werden. Gemakkelijk ging dit niet! pas uit de jaren 1260-1270 en geeft het trak- braak van de Oudenburgse muren om ze te De muren waren zo stevig dat een stormram taat met de vroeg twaalfde-eeuwse interpo- 4 cai gebruiken voor de bouw van zijn versterking niet baatte, tenzij men eerst zorgvuldig het latie weer. De Latijnse bron werd pas in de v -4., in Brugge. Zijn voorbeeld werd gevolgd door fundament tot op grote diepte verwijderde. negentiende eeuw voor het eerst gepubli- ie graaf Boudewijn V (103541067). Ook bij de Uiteindelijk bleven slechts puinhopen over, ceerd en wordt doorgaans aangeduid met o bouw van de nieuwe Sint-Pieterskerk werd verzuchtte de clericus tot twee keer toe... de titel die de Duitse uitgever, 0. Holder-Eg- 4., (24 voor de muren, zuilen en kapitelen geput De anonieme auteur voltooide zijn werkje, ger in 1888 aan het werkje gaf: Tractatus de ; uit de Romeinse resten. Met zijn eigen ogen dat hij zelf een tractatus of traktaat noemde,Ecclesia Sancti Petri Aldenburgensis (Traktaat over de Oudenburgse Sint-Pieterskerk). Bibliografie Brugge, Grootseminarie, ms. 506/131bis: Codex van Jan van Biervliet, f° 47, f 49v; Tractatus de Ecclesia Sancti Petri Aldenburgensis, 0. Holder-Egger, ed. Monumenta Germaniae Historica, Scriptores XV, I, Hannover, 1888 (onveranderde herdruk: Stuttgart- New York, 1963), pp. 867-872; M. Gysseling,'Nota's aan de hand van mirakelen, over den bouw van een kerk te Oudenburg in de 11 de eeuw', in: Oostvlaamse Zanten, 18 (1943) pp. 111-115; G.G. Meersseman,'Kritische bemerkingen over enige bronnen der biografie en cultuurgeschiedenis van Sint Arnulf (t 1087), in: Studies over kerkelijke en kunstgeschiedenis van West-Vlaanderen, opgedragen can ZEH. Michiel English, Brugge, 1952, pp. 289-319; J. Mertens,'Oudenburg, Romeinse legerbasis aan de Noordzeekust', in: Archaeologicum Belgii Specu- lum, 4 (1 972) pp. 5-35; R. Vander Plaetse,'De codex van Jan van Biervliet' in: Tentoonstellingscatalogus. Sint-Arnoldus en de Sint-Pietersabdij te Oudenburg. 1084-1984, s.I., 1984, pp. 282-283 en B. Meijns,'Een llde-eeuwse synthese van de Geschiedenis van Oudenburg: het Tractatus de Ecclesia Sancti Petri Aldenburgensis, in: Westvlaamse Archaeologica. Jaarboek uitgegeven door de Vereniging voor Oud- heidkundig Bodemonderzoek in West-Vlaanderen, v.z.w. Kortrijk, 10 (1994) pp. 34-55 (met Nederlandse vertaling van de laatste paragraaf van deze bron). ^ Foto van het parament van de omheiningsmuur van het Oudenburgse castellum I 'Het oudste opgravingsverslag betreffende een Belgische archeologische site' I 113 • TRANSIT SAMENSTELLING PATRICK LATEUR The Fish De vissen wade waden through black jade. door zwart jade. Of the crow-blue mussel-shells, one keeps Je blijft de kraaiblauwe mosselschelpen adjusting the ash heaps; op ashopen leggen; opening and shutting itself like ze gaan open en dicht als een an blind injured fan. in de wind. The barnacles, which encrust the side De zeepokken vormen een korst aan of the wave cannot hide de kant, waar ze niet schuilgaan there, for the submerged shafts of the want de gezonken stralen van de sun, zon, split like spun uitgespon- glass, move themselves with spotlight swiftness nen glas, zweven als zoeklichten, ze deinen into the crevices - richting ravijnen - in and out, illuminating in en uit, en ze verlichten the de turquoise sea turkooizen of bodies.The water drives a wedge zee van lijven. Het water drijft een of iron through the iron edge ijzeren wig door de ijzeren of the cliff; whereupon the stars, rand van het klif; waarna de sterren, pink stip- rice-grains, ink- jes, met inkt bespattered jellyfish, crabs like green bespatte kwallen, krabben als groene lilies, and submarine lelies en paddenstoelen toadstools slide each on the other. onderzee door elkaar glijden. All Elk external extern ken- marks of abuse are present on this merk van misbruik is in deze drieste defiant edifice - architectuur to zien all the physical features of - ac- ramp - cident - lack houwen, brand, of cornice, dynamite grooves, burns, and springstofspleten, verzakte rotswand, hatchet strokes, these things stand die dingen zijn constant out on it; the chasm side is zichtbaar; de kant van de dead. kloof Repeated is morsdood. evidence has proved it can live Vaak bleek dat hij kan overleven on what can not revive op wat zijn jeugd niet herleven its youth.The sea grows old in it. doet. De zee wordt oud in hem. MARIANNE MOORE I I VERTALING : KATELONE DE VUYST I Marianne Moore (1887-1972) is een Amerikaanse, modernistische dichteres met een eigenzinnige poètica. Ze hield van rijm, ritme en metrum en had een voorkeur voor onbeklemtoonde lettergrepen en beklemtoonde as- sonanties. Haar stiji was nuchter, ze had een hekel aan vats sentiment. Moore goot hoar rake observaties in spaarzame, syllabische verzen, die de beschrijvingen een dwingende, bezwerende toon geven. sonanties. Haar stiji was nuchter, ze had een hekel aan vats sentiment. Moore goot hoar rake observaties in spaarzame, syllabische verzen, die de beschrijvingen een dwingende, bezwerende toon geven. ^ 114 I Transit I TE GAST HENDRIK CARETTE Een laatste baltsdans Een (utopisch?) vaderland om te beminnen Kon ik maar klauteren naar mijn lang verborgen dichtgemetselde bron. Waarlijk er was geen grens tusschen Kon ik maar koeren in Koerland en de mazurka dansen in Mazoerie. de Ems en de Somme. H. van Byleveld, Nederland in Frankrijk Kon ik maar boemelen en daarna baden en kuren in een badstad. Kon ik maar jutten in Jutland en zeilen over een Baltisch land. Gewoon de historisch verbonden zeventien provincien samengehouden als welpen onder de yacht van de Leeuw*. Gewoon een drassig moeder- Kon ik maar rondspoken op dat rotsige strand van Gotland en Helgoland. land En dan een laatste baltsdans beleven zonder al te hevig te moeten beven. zonder vervelende en vermaledijde vaderen. Een zompige moerasdelta met aan de golven ontwoekerde landouwen van het Blootland tot het Kon ik maar met een spooktrein door de verten razen, ver van elk perron. Vriesland, Tot het teken des doods op mijn noodlottig hoog voorhoofd staat geschreven. van de grijze Moordzee tot de groene wijngaarden aan de oever van de Moezel, van het noordelijk gedeelte der Grietenij tot ver voorbij 't mystieke Een turfsteker op een turfschip Kolenwoud, voor Frank Koenegracht van het Waddenland en het land van Kleef tot aan de alsemkleurige Ondergedoken in Zutphen, dook ik weer op in Meppel mondingen en Zwolle en belandde gelukkig op het Groningse platteland. van de Kwinte en de Somme, au nom de Dieu et les anges dans les cieux. De knotwilgen waren knoestig. En het gewas op de veengrond was vochtig tussen de voren. Maar na mijn persoonlijke zoektocht * naar heiligheid en zelfverbetering over blinkende plassen en venen, over heuvelen en geulen, in loodsen en schuren verloor ik de drang en de levensdrift van mijn jakkerende jonkheid. Achtergebleven als een oude turfsteker op een vastgevroren turfschip. Hendrik Carette (° Brugge, 1946) was redactielid van het tijdschrift Diogenes en werkt mee aan de V.W.S.-publicaties. Hij debuteerde in 1974 met de bundel Winter te Damme en ontwikkelde sindsdien een bijzonder aparte literaire stem. I Te gast I 115 ^ IN EN OM DE KUNST Buitenlands signalement aan de Colombiaanse ambassade in Brussel. In deze stad en in Ukkel volgde hij ten andere ^ Met kracht geschilderd les aan de academie. Zo kwam hij, meer dan Het oeuvre van schilder welke andere niet-Europese kunstenaar in Alfredo Araujo Santoyo contact met een waaier van stijlrichtingen en Jean Luc Meulemeester meesters. Vooral van Michelangelo, Rubens en Delacroix vinden we sporen in zijn werk terug Bij een toevallig bezoek aan de'Art Gallery en deze grootmeesters zullen hem ongetwij- Christine De Cuyper' in de Magdalenastraat in feld hebben geinspireerd. Hij stelt ten andere Brussel zagen we voor het eerst schilderijen vaak in ons land tentoon. In Colombia Ieidt hij en beelden van de Colombiaan Alfredo Araujo momenteel een schildersschool. Santoyo (° Bogota 1972). Het valt tegenwoor- Het oeuvre van Alfredo Araujo Santoyo valt dig wel op dat bepaalde galerijen in grotere op door zijn monumentaliteit. Het gaat vaak steden zich profileren met (dikwijls buiten- om grote doeken, zonder lijst. Zijn Antepur- landse) kunstenaars, die terugkeren naar figu- gatorio uit 2004 meet bijvoorbeeld 210 x 320 ratieve voorstellingen en opnieuw schitterend centimeter en zijn Marionetas zelfs 200 x 400 gebruik weten te maken van de oermateries centimeter. Maar ze treffen evenzeer door van schilderkunst: verf en doek (paneel). hun indrukwekkende manier van schilderen. Inderdaad, we werden sterk aangegrepen Met een enorme intensiteit weet hij de verf in door de krachtig uitgevoerde schilderijen van uiterst voorzichtig gekozen lagen - zeker wat Araujo Santoyo. Zijn sculpturen, die ongetwij- het incarnaat betreft - aan te brengen, zodat feld door Rodin en, jawel, Rik Poot werden be- het geheel nog veel krachtiger overkomt. Het invloed boeiden ons minder. Die invloed mag gezochte en bestudeerde kleurengamma ons geenszins verwonderen. Araujo Santoyo kan alleen maar als raak, to the point worden ^ Los Jueces (olieverf op doek, 150 x 100 cm) door bracht namelijk een groot deel van zijn jeugd omschreven. Verder kent hij perfect de men- Alfredo Araujo Santoyo, 2004, privêverzameling in Belgie door, toen zijn vader verbonden was selijke anatomie. Dit is nodig want de meeste voorstellingen zijn torso's van naakte man- nen en vrouwen, die door hun ontroerende ook deed. De invloed van deze Italiaanse ba- gebaren, uitdrukkingen en gevoelens ons een rokschilder mag bij hem zeker niet onderschat uniek iconografisch programma bezorgen. worden. Enkele keren schildert hij inderdaad Psychologisch doorwrocht drukken ze door Dos angeles of lcaro. Alfredo Araujo Santoyo hun geladen houding, gedraaid en gekeerd, laat de lichamen allerlei poses aannemen, een diepe emotionaliteit uit, meestal triestig, waarbij hij technisch perfect bewijst overweg in zichzelf gekeerd, peinzend overwegend. te kunnen met verkortingen, perspectief en, Deze vooral innerlijk lijdende figuren plaatst zoals gezegd, ook met de anatomie. Die kent hij tegen een neutrale achtergrond en wel hij als geen ander. Het lijkt wel alsof hij - net zo dat de gekozen en varierende tinten zich zoals de renaissancekunstenaars - mensen- daarin vaak herhalen of contrasteren met lijken gaat opgraven om ze in het atelier na de het naakte corpus. Dit zorgt voor nog meer schilderen. Op het drieluik Marionetas (olieverf monumentaliteit. Hij accentueert dikwijls op doek, 200 x 400 cm) dragen enkelen met goed gekozen dieprood of diepblauw. naakten een dito lijk, dat hij een aantal keren Hierbij valt het verder op dat deze gepijnigde draait waardoor we het vanuit diverse kanten corpora meestal het volledige doek bedek- kunnen bekijken. Zijn technische kennis op ken en creatief genoeg overkomen om alleen, die gebieden bewijst de kunstenaar even- zonder attributen of welke voorwerpen dan zeer door op een schilderij diverse poses van ook, te blijven boeien. Soms zien we een witte hetzelfde lichaam te plaatsen. Met de boord vleugel van een engel, die zo tactiel overkomt van het doek oversnijdt de schilder zelfs bijna ^ Recuerdo de un sue o (olieverf op doek, 150 x 120 dat de veren ervan als ware echt lijken. Mis- altijd het innerlijk gekwetste lichaam. Stukken cm) door Alfredo Araujo Santoyo, 2004, privever- schien gebruikte hij wel reele pluimen die in van benen, armen en handen, soms zelfs een zameling zijn atelier als model lagen, zoals Caravaggio hoofd zijn geregeld in het ijle verdwenen, ^ 116 I In en om de kunst I ^ Esclavos V (olieverf op doek, 40 x 30 cm), uitgevoerd in een beperkt kleurengamma van grijs- en sepiatinten, door Alfredo Araujo Santoyo, 2004, priveverzameling ^ Esclavos II (olieverf op doek, 120 x 150 cm), door Alfredo Araujo Santoyo, 2004, priveverzameling vervagen in een mistige waas of vloeien uit niet, zoals gebruikelijk, Christus die de farizee- Literatuur naar de rand van het doek. Dit is composito- ers voor schut zet, maar enkel de beteuterde risch bepalend. Zo komen zijn werken nog schriftgeleerden die als rechters in een cirkel ^ De Brugse stadsmenestrelen in het rechtstreekser over, concreter, nog aangrijpen- rond een naakte overspelige vrouw staan. De laatste kwart van de vijftiende eeuw. der, staan we er veel dichter bij en beginnen ernstige tronies van de rechters spreken voor Vetbetaalde entertainers of we zelf de intense innerlijke smart van de zichzelf. Ze staan op het punt of te druipen. hongerende armoelijders? voorgestelde persoon te ervaren. De beperkt- Meteen suggereert hij toch nadrukkelijk de heid van het aantal figuren en het opstellen bekende uitspraak van Christus, zonder de Albert Janssens ervan tegen een achtergrond, ontdaan van Heer zelf of te beelden:"Wie van u zonder alle franjes, vinden we eveneens bij de al ge- zonde is, moet dan maar als eerste een steen De nering van de speellieden citeerde Caravaggio terug. Zelfs de portretten op haar werpen:' (Johannes 8, 1-11). De gele Zoals het merendeel van de ambachten door Araujo Santoyo, getekend of geschilderd, achtergrond - kleur van haat en nijd - accen- in Brugge, streefde ook de nering van de getuigen van diepmenselijke ingetogenheid, tueert het bijbelse gebeuren. Ook zijn Adam speellieden of menestrelen naar exclusiviteit. van verdriet en angst, uiten zich in het probe- en Eva kunnen met dezelfde woorden worden Lidmaatschap van de nering was voorbehou- ren innerlijk te verwerken van een smartelijk omschreven: indrukwekkend, beperkt tot de den aan de poorters van de stad en alleen aangedane lijden, komen bijna beangstigend puurheid van de essentie. Het gaat hier (uiter- leden mochten muzikaal vertier bieden tegen over en lijken overmand door kwellend lijden. aard) om naakte lichamen die al de smart van betaling. Het bestuur waakte angstvallig over Voorstellingen van slaven vormen daarvoor hun fout en het komende lijden uitdrukken. die voorrechten en aarzelde niet overtreders een ideaal thema. Zo creeert hij een directe Hun corpora zijn over het volledige langwer- bij de schepenbank aan te klagen. Soms gaf confrontatie met het publiek. Soms accentu- pige doek gecomponeerd. dit wel eens aanleiding tot lichtjes hilarische eert de kunstenaar die pijn nog nadrukkelijker Het oeuvre van Alfredo Araujo Santoyo dient toestanden. Neem nu het geval van het elf- door letterlijk geboeide handen, wat bloed of bekeken en herbekeken te worden. In feite jarige neefje van de bekende Brugse poorter een gemarteld lichaamsdeel te tonen. ledere kan er niet van genoten worden, wel laat het Jan Basin. Het jongetje trad geregeld als trek van het penseel, van het potlood helpt een enorme indruk na. De al aangehaalde muzikant op tijdens feestjes. Wat als een curio- daaraan mee. woorden, zoals krachtig en indrukwekkend, sum begonnen was, omwille van zijn jeugdige Alfredo Araujo Santoyo uit zich blijkbaar ook moeten hier als besluit worden herhaald, ook leeftijd, kon al vlug niet !anger op begrip gemakkelijk in christelijke thema's, die gere- intens en emotioneel geladen. rekenen bij het bestuur van de menestrelen. geld in zijn intussen uitgebreid oeuvre op- Zij kaartten de situatie aan bij de schepen- duiken. Gebeurt dit onder de invloed van het Bibliografie bank. Jan Basin, als woordvoerder voor zijn overwegend katholieke Latijns-Amerika? Met Alfredo Araujo Santoyo. La pintura al desnudo, minderjarige neef, die daarenboven afkomstig zijn doek (150 x 100 cm) Los Jueces toont hij Bogota, 2005 was uit Zeeland, erkende de feiten. Hij deed I In en om de kunst I 117 ^ De stadsmenestrelen De functie van stadsmenestreel was in Brugge een officie. Natuurlijk moesten zij lid van de nering van de speellieden zijn, en aan alle verplichtingen die dit met zich meebracht, voldoen. Maar daarnaast gingen zij een spe- ciaal engagement aan met het stadsbestuur. Juridisch stonden de stadsmenestrelen eigen- lijk bijzonder zwak. Zij moesten zelf, recht- streeks en telkens opnieuw, hun arbeidsvoor- waarden en verloning met het stadsbestuur onderhandelen. Uiteindelijk zou blijken dat dit ogenschijnlijke nadeel, door het economische spel van vraag en aanbod, een voordeel was. Het stadsbestuur streefde er naar om perma- nent vijf menestrelen in dienst te hebben. Het kostte echter de grootste moeite om dit aantal bijeen te krijgen en te handhaven. In 1477 waren er zelfs tijdelijk maar drie meer over. Sterfte onder de menestrelen was een verklaring, maar ook het feit dat de speel- lieden niet echt ingebed zaten in de Brugse samenleving. Dit gevoel van ongebonden- heid maakte dat zij, veel gemakkelijker dan andere poorters, de stap zetten om de stad te verlaten. Er waren in die tijd heel wat mensen die allerlei deuntjes uit een instrument haal- den en musiceerden voor eigen genoegen of dat van de naaste familie. Zo'n vrijetijdspij- per of vedelaar was een ding, maar aan een menestreel in stadsdienst werden natuurlijk veel hogere bekwaamheidseisen gesteld. Als, om welke reden ook, een stadsmenestreel moest vervangen worden, bleek dit een bijzonder lastig karwei. In januari 1480 was Gillis Pavillon gestorven. De schepenen gaven Anthuenis Pavillon, ook stadsmenestreel maar geen familie van de overledene, opdracht een vervanger te zoeken. Nadat hij eerst, zonder succes, heel het graafschap had afgezocht, voerde zijn zoektocht hem zelfs naar Namen en Maastricht. Uiteindelijk is hij, nog net voor de Heilig Bloedprocessie, met een geschikte kandidaat, afkomstig uit de streek van Keulen, in Brugge gearriveerd. In 1482-83 wilde de ^ Houtsnede met de voorstelling van een 'tableau-vivante' voor de Brugse hallentoren naar aanleiding van het stad een supplementaire trompetspeler aan- bezoek van keizer Karel V aan Brugge in 1515 werven. Weer moest men in het buitenland gaan prospecteren, onder meer in Antwer- evenwel opmerken dat het nog jaren zou Bu- heid vastgesteld worden, dat de nering ook pen en in Valenciennes. Slechts enkele jaren ren vooraleer zijn neee zou kunnen voldoen vrouwelijke leden had die in het openbaar later, in 1486, was er opnieuw nood aan een aan de voorwaarden om lid van de nering te optraden. In de rekeningen van de kruisboog- trompetspeler. Nu werden alle menestrelen worden. Jan bood aan de toetredingssom en schutters van Sint-Joris werd een uitgaven- naar Gent gezonden, om een kandidaat te het jaarlijkse lidgeld van de nering te betalen, post ingeschreven voor'Neeze de zangheghe. testen op kennis en talent. Een school of iets als men zijn neefje verder ongestoord in het Er bestond toen trouwens in Brugge een dergelijks, waar een opleiding tot menestreel openbaar liet musiceren. De schepenbank Speelwijfstraat. Die benaming geraakte later kon gevolgd worden, bestond toen in Brugge heeft toen in haar vonnis dit voorstel gevolgd. in onbruik, toen men de straat met'het Cool- niet. Om in de toekomst op dit soort moeilijk- Ofschoon daaromtrent weinig archivalia hof' begon aan te duiden. heden, in de mate van het mogelijke, te anti- bewaard zijn, kan toch met voldoende zeker- ciperen, was het stadsbestuur bereid enkele ^ 118 I In en om de kunst I stadsmenestrelen extra te betalen als ze jonge Bloedprocessie op 3 mei uitging, een nieuw vocht Vlaanderen een gruwelijke burgeroor- kinderen muziekonderricht wilden geven. bovenkleed met kap. Voor de menestrelen log uit. De stad Brugge werd omsingeld en betekende dit een voordeel in natura, om- uitgehongerd. De voedselprijzen bereikten De verloning van de stadsmenestreel gerekend in geld, dat 7s gr. waard was. Voor obscene hoogten. Om in die penibele om- Om het bedrag van een inkomen in perspec- dit bedrag moest een werknemermetselaar standigheden de menestrelen te bewegen tief te plaatsen, moet men het kunnen verge- een kleine maand werken. Het was eveneens toch in de stad te blijven, zodat er nog ergens lijken met een of ander referentiegegeven. Als traditie dat de stad, naar aanleiding van Heilig wat vrolijkheid mocht verwacht worden, trok het de koopkracht is waar men van uit gaat, Bloeddag, een ruime groep mensen op wijn het revolutionaire stadsbestuur hun vaste dan dringt zich een vergelijking op met de trakteerde. ledere menestreel kreeg een stoop vergoeding op tot 13f gr. Maar daarmee was prijs van de producten waaraan dit inkomen wijn of het equivalent van 6 a 8 d gr.2 de kous nog niet af. In 1489-90 kregen zij daar zal besteed worden. Dit zou ons in de huidige nog M gr. per persoon bovenop, als bonus. context echter veel te ver leiden. Wij zullen In de loop van de jaren tachtig en negentig Omdat we extreem moeilijke tijden beleven, daarom het bedrag dat de stadsmenestrelen van de vijftiende eeuw, werd het pensioen werd als officiele verklaring gegeven. verdienen, tegenover het inkomen van het van de stadsmenestrelen systematisch grootste deel van de Brugse bevolking plaat- opgetrokken. Hun optredens sen. Het is een quasi onmogelijke opgave de Vanaf 1481 kreeg de stad af te rekenen met Op de keper beschouwd was de taak van zo'n rijke schakeringen van het Brugse economi- hongersnood. De menestrelen klaagden dat stadsmenestreel niet erg nauwkeurig om- sche leven te beschrijven, Iaat staan te catalo- ze door de moeilijke tijden nauwelijks werk schreven.Tot hun vaste opdrachten behoorde geren, volgens financiele verloning. Er bestaat hadden. Ze beweerden dat het pensioen, dat natuurlijk het muzikaal begeleiden van de evenwel een ruime consensus dat het reele ze van de stad kregen, onvoldoende was om processies en andere religieuze happenings loon van respectievelijk een meester en een te leven. Enkele spraken zelfs openlijk over die door de stad werden ingericht. Dit hield knaap (= werknemer) uit de ambachten van vertrekken. Om hen toch maar in de stad te onder meer in dat zij, zoals trouwens een het bouwvak, het middensegment vormde houden, gaven de schepenen ieder, als spe- grote groep Bruggelingen, mee opstapten in van de inkomensschaal. Als de schepenen de ciale gunst, 1 f gr. extra. Het jaar daarop werd de Heilig Bloedprocessie en er musiceerden. stadsmilitie mobiliseerden, dan kregen die de hongersnood erger en stonden de mene- Maar ook in de andere processies, die gere- ambachtslui soldij. Men mag aannemen dat strelen opnieuw aan de klaagmuur. Door de geld op initiatief van de stad georganiseerd minstens hun loonderving werd gecompen- officiéle rouwperiode, die volgde op de dood werden om de Heer een of andere gunst af te seerd. Zij ontvingen in doorsnee 6d gr per dag van Maria van Bourgondie ( + op 27 maart smeken, waren ze van de partij. Ze mochten of het equivalent van een zomerdagloon van 1482), waren een aantal festiviteiten, waar zij evenmin afwezig blijven op de profane fees- een werknemer in het bouwvak. traditioneel optraden, geschrapt. Na het weg- telijkheden van het stadsbestuur. Brugge was De loonvorming in die ambachten gebeurde vallen van de vorstin, begon daarenboven een een rijke stad, erg in trek bij de vorsten. Daar- op een eerder gecompliceerde manier. Men voortdurend in kracht toenemende oorlog door streken er heel frequent buitenlandse maakte een onderscheid tussen winter en tussen de Vlaamse steden en Maximiliaan van ambassades neer. Allerlei bestuurslichamen, zomerloon. Een meester ontving in de winter Oostenrijk. Inzet was het feitelijk bestuur over zoals bijvoorbeeld de Staten Provinciaal, zoch- 10d gr. en in de zomer 12d gr. per arbeidsdag.1 het graafschap in naam van de minderjarige ten de nabijheid van de vorst en hielden gere- De knaap of werknemer kreeg de helft, dus Philips de Schone. In die gespannen politieke geld zitting in de stad. Het stadsbestuur greep respectievelijk 5d en 6d gr per arbeidsdag. sfeer was er inderdaad niet veel reden tot ieder van die gelegenheden aan om uitge- In de loop van een kalenderjaar waren er feestvieren. De menestrelen wezen het stads- breid, met de genodigden van het ogenblik, 107 zondagen en feestdagen waarop het bestuur er op dat ze door heel die situatie, te tafelen. Bij zo'n maaltijd was een muzikale verboden was te werken. Nog andere omstan- hun bijverdiensten riskeerden te verliezen. omlijsting onontbeerlijk. Om het voor ieder- digheden, zoals bijvoorbeeld strenge vorst, Opnieuw dreigden ze de stad te verlaten. Een een, zowel de disgenoten als de menestrelen, zorgden nagenoeg jaarlijks voor nog meer van hen Gillis Cools, vertrok inderdaad op 15 zo comfortabel mogelijk te houden, werd in werkverlet. Zodoende kwam de meester in oktober 1482. De stad besefte best wat er al- de schepenzaal van het stadhuis zelfs speciaal die ambachten uit op een maximaal inkomen lemaal bij kwam kijken om nieuwe menestre- een soort doksaal, het 'paradisekin: gebouwd, van ongeveer 7d gr. per kalenderdag en de len aan te trekken in die moeilijke tijden en van waarop men musiceerde. knaap op de helft. wilde een mogelijke leegloop, kost wat kost, Het komt vandaag bijzonder vreemd over, vermijden. Opnieuw deden ze een financiéle als we horen dat de stadsmenestrelen extra Het pensioen geste.Twee menestrelen kregen elk 3f gr. en betaald werden voor uitvoeringen in opdracht Alle ambachtslui waren ergens jaloers op het de andere drie ontvingen samen 4f 15s. Niet- van hun broodheer, het stadsbestuur, van wie statuut van het stadspersoneel. Die laatsten tegenstaande de voedselbevoorrading zich ze toch al een pensioen ontvingen. ontvingen immers een vaste vergoeding, stilaan normaliseerde, bleven de menestrelen In 1467 hadden de schepenen in de gevel van het zogeheten pensioen. Zij hoefden zich telkens opnieuw aandringen op financiéle de hallentoren, boven het gebodsvenster, een dus niets aan te trekken van zomer of winter, bonussen.Vanaf 1483-84 haalden zij jaarlijks, balkonnetje laten aanbrengen van waarop zon- of feestdag, goed of slecht weer of een voor ieder van hen, 2f gr. extra binnen. Vanaf de stadsmenestrelen konden musiceren. Van tegenvallende conjunctuur.Tussen 1477 en 1486 werden die 2f niet meer als extra in de in die jaren dateerde het gebruik, om iedere 1485 bedroeg het pensioen van de stads- stadsrekening ingeschreven, maar gewoon bij avond in de meimaand, van op dit balkon- menestrelen 6f gr. per jaar. ledereen in stads- het vaste pensioen gevoegd, dat zo opgetrok- netje, een publiek concert te geven ter ere dienst, van de burgemeesters tot de nederig- ken was naar 8f gr. per jaar. Na de gevangen- van Onze-Lieve-Vrouw. Voor dit optreden ste garsoen, kreeg jaarlijks tegen dat de Heilig neming van Maximiliaan in februari-mei 1488, betaalde het stadsbestuur hen elk een half I In en om de kunst I 119 ^ dan het daginkomen van een ambachtsman- werknemer. Om in de grote openingsoptocht niet uit de toon te vallen, kregen ze nog maar eens een nieuw bovenkleed, zodat ze uniform gekleed waren met de schutters. Om allerlei redenen sloten heel wat Brugge- lingen aan bij een of ander religieus genoot- schap. Men had hierbij keuze uit een bijzonder groot aanbod. In iedere Brugse kerk, die naam waardig, waren meerdere dergelijke genoot- schappen. We kennen vooral het reilen en ^ Herautstrompet in es uit 1582 door de Bruggeling Gorgen Choquet zeilen binnen het religieus genootschap van Brugge, Gruuthusemuseum Onze-Lieve-Vrouw-ter-Sneeuw, omdat toeval- lig hun archief het best bewaard is. leder jaar pond of lOs gr. Na het concert op de Grote den wel waren. Ze waren steeds duidelijker in herdacht de broederschap met een liturgische Markt trokken ze vervolgens naar de Sint- de richting van volksamusement geévolueerd. plechtigheid het mirakel van de sneeuw. Op Donaaskerk om, samen met het koor van de Hun openbare schietwedstrijden waren dan die feestdag luisterden de stadsmenestrelen kerk aldaar, de avonddienst op te luisteren. ook erg in trek bij het grote publiek. Zonder traditioneel, zowel de hoogmis als de vespers, Hiervoor kregen ze van stadswege nog eens muziek is er geen feest. Niettegenstaande muzikaal op. De broederschap betaalde 8s per persoon. de schutters hun oorspronkelijke militaire hen daarvoor de globale som van 3s 6d of taak niet meer behoorlijk konden invullen, voor iedere menestreel 6d gr. Nadien liet de Naast die opvoeringen in stadsdienst, traden was de nauwe binding met het stadsbestuur broederschap het zich smaken op de jaarlijkse de stadsmenestrelen ook op bij, wat men overeind gebieven. Die gilden ontvingen nog feestmaaltijd. Behalve lekker eten, werden de zou kunnen omschrijven, als semi-officiele steeds van de stad een jaarlijkse substantiele disgenoten ook vergast op een mysteriespel, gebeurtenissen. Het betrof deelname aan ac- subsidie, officieel voor het bekostigen van hun speciaal voor de gelegenheid geschreven, tiviteiten van verenigingen die strikt genomen uniformen. Daarom dat het ook geen verba- al dan niet met muzikale begeleiding. Ook prive waren, maar die toch een zekere binding zing wekt, als men de stadsmenestrelen bij de hiervoor werden, bij gelegenheid, de pijpers met het stadsbestuur hadden. Jaarlijks werd feestelijkheden van de schuttersgilden aan- van de stadsmenestrelen ingeschakeld. het steekspel van de Witte Beer door de stad treft. De Brugse kruisboogschutters organi- gesubsidieerd. Dit groots spektakel, dat uit seerden jaarlijks een schietwedstrijd tegen de De andere religieuze genootschappen hiel- diverse onderdelen bestond en meerdere ploeg uit Damme. Voor de menestrelen goed den natuurlijk ook allemaal op tijd en stond, dagen duurde, was ondenkbaar zonder een voor een optreden tegen 10d gr per persoon. liturgische vieringen met muzikale omlijsting. ruime muzikale inbreng. Met dit optreden De deelname van de schutters aan schiet- De archivalia die dit alles zouden kunnen alleen al spijkerden de stadsmenestrelen hun spelen'buiten, werd door de Bruggelingen preciseren, zijn verloren gegaan. Mogelijks inkomen bij met 2f gr. of 8s per persoon. In ervaren als een sportmanifestatie, waar de engageerden niet alle broederschappen de 1486-87 werd dit zelfs opgetrokken naar 2f eer van heel de stad mee gemoeid was. Hun stadsmenestrelen, maar het is evenmin aan te lOs of voor ieder lOs gr. Hiervoor moest een triomfantelijke terugkomst met de gewonnen nemen dat er geen enkel ander genootschap werknemer in het bouwvak een voile maand prijzen, gaf dan ook meestal aanleiding tot dit wel gedaan heeft. werken. Maar dit was nog niet alles. Het was een groot volksfeest. Het spreekt voor zich dat Naast hun muzikale begeleiding van de traditie dat een delegatie uit Rijsel aan het ook hierbij de menestrelen niet ontbraken. Bij talrijke activiteiten die van het stadsbestuur Brugse steekspel deelnam. Daarom was het die schiettornooien werd de gilde, die tijdens en grotere collectieven uitgingen, waren de evenzeer gebruikeiijk dat de forestier van de de openingsoptocht de beste indruk maakte, menestrelen in hun vrije tijd ook te huur voor Witte Beer met een ruime delegatie, waaron- met een prijs beloond. Daarom gingen de prive-optredens in de enge zin van het woord. der de stadsmenestrelen, op zijn beurt naar stadsmenestrelen bij dit soort manifestaties In welke mate zij hun inkomen hiermee Rijsel trok voor het steekspel l'Espinette. Niet steevast mee, om de Brugse kansen op succes verhoogden, is moeilijk in te schatten. Maar alleen de onkosten van de trip kwamen voor te verhogen. Naar dit soort optredens keken alles wijst op een substantieel bedrag. Als de rekening van de forestier, maar daar bovenop ze trouwens verlangend uit, omdat dit voor menestrelen klaagden over de slappe tijd, be- ontvingen de stadsmenestrelen nog 3f gr. of hen bijzonder lucratief was. Niet alleen wer- doelden ze vooral het wegvallen van dit soort omgerekend 12s per persoon. Heel de entou- den gedurende heel de tocht, die meerdere festiviteiten. Aan het vaste stadspensioen rage van de forestier maakte bij het steekspel dagen duurde, alle reiskosten zoals paarden- werd immers niet geraakt.Toen, onverwachts, een essentieel deel uit van zijn optreden. huur, voeding en logement betaald, maar belangrijke bezoekers in de stad aankwa- Daarom werden zij, dus ook de menestrelen, daarenboven ontvingen zij nog eens 12d gr. men, vergastte het stadsbestuur hen op een uitgedost in een nieuw bovenkleed met kap. (= het zomerdagloon van een meester in het feestmaaltijd waarvoor de stadsmenestrelen ambacht) per persoon per dag.Tijdens een werden opgeroepen. Daardoor moesten die De stad Brugge teide toen drie boogschut- van die tochten met de schutters, noteerde laatsten een prive-engagement afzeggen dat tersgilden. Zij hadden het in de behandelde de boekhouder van de gilde dat de vier voor die avond gepland was. Ze zouden op periode, door de razendsnelle ontwikkelingen stadsmenestrelen dagelijks 4d gr. per persoon een bruiloft spelen. Om hun verlies te corn- in de krijgskunde, steeds moeilijker om zich te kosten aan maaltijden en dit gedurende de 11 penseren, kregen ze van het stadsbestuur 24s handhaven als volwaardige gevechtseenhe- dagen dat de reis duurde. Dit alleen al is meer of 6s gr. de man (= meer dan een weekloon • 120 I h en om de kunst I van een meester in het ambacht). ^ 'Van oude mensen en nieuwe dingen' over heen; zijn geheel geschoren, maar van Links en rechts sprokkelden enkele van de rimpels verknoeid gezicht was als dat van stadsmenestrelen nog op andere manieren Caroline de Westenholz een heel oude monnik; zijn dun grijs haar wat penningen bijeen. Zo ontpopte An- scheen, weggevreten door mot, nog in rafels thuenis Brissault, een van de stadsmenestre- De titel van de Boekenweek van 2008 en van aan zijn schedel te hangen, die als een globe len, zich als instrumentenbouwer. Hij had zelf de huidige expositie in het Louis Couperus was, met aan den slaap een ader, zwaar de fluiten gemaakt waarop de menestrelen Museum verwijzen naar een van de beroemd- en-relief rivierende; hij lispte en murmelde zouden spelen en verkocht ze aan de stad. ste romans van Louis Couperus: Van oude uitroep na uitroep; achter gouden bril Adriaen Willaert en Anthuenis Pavillon gaven menschen, de dingen, die voorbij gaan... (1906). zwommen zijn wateroogen. - Zoo-zoo-zoo, dan weer muziekscholing aan kinderen, waar- De tentoonstelling brengt de tegensteliing Ottilie, gaat jou Lot eindelijk trouwen..:(p. 45) voor het stadsbestuur hen een jaarvergoeding tussen 'oud'en 'nieuw' in het werk van Louis van 2f gr. betaalde. Couperus aan het licht. In de eerste kamer van Maar Couperus'visie op de oude dag was niet het museum wordt het thema'oude mensen' altijd even somber. Ook in andere romans van Conclusie in het werk van de schrijver gevisualiseerd. Couperus komen oude mensen voor, en dik- Als men alleen het pensioen in acht neemt, Hier worden schilderijen getoond die de wijls op een pregnante manier. Soms worden dan verdiende de stadsmenestreei oorspron- ouderdom tot onderwerp hebben, alsmede zij getypeerd naar aanleiding van hun fouten kelijk een vast inkomen dat de vergelijking illustraties uit het werk van Couperus met of ondeugen. doorstond met dat van een geschoolde ditzelfde thema. In de tweede ruimte wordt Mrs Uxeley in Langs lijnen van geleidelijkheid ambachtsmanwerknemer. Maar enkele jaren aandacht besteed aan de'nieuwe dingen' (1900) is een typisch voorbeeld van een door later had hij zich al stevig genesteid bij de in de romans van Couperus. Hier zijn onder ijdelheid verblinde oude vrouw. De geschei- groep van de beter betaalde meesters in het andere afbeeldingen van fietsen, automobie- den Cornelie de Retz van Loo wordt haar ambacht. len ofkachels, zoals Couperus ze noemde, en gezelschapsdame. In haar villa aan de Prome- De jaarlijks terugkerende festiviteiten zoals 'aeroplanen'te zien. Waar mogelijk - zoals bij nade des Anglais leeft de oude dame als volgt: het steekspel van de Witte Beer, de deelname telefoons of een kinematograaf - worden de aan de Espinette in Rijsel, de schuttertornooi- objecten zeif getoond. 'De oude dame, al geverfd, haar pruik op, en en de optredens bij religieuze vieringen, Oude mensen nemen in het werk van Louis een witte kant over die pruik voor de tocht, waren minstens goed voor nog eens 2f 6s Couperus een speciale plaats in. Er zijn er lag in de zwarte en witte kanten van haar gr. per persoon. En dit is dan nog alleen maar velen: vrijwel elke roman bevat er een aantal. witte zijden peignoir op de hoop kussens de neerslag die we terugvinden bij instellin- Geen van zijn boeken heeft echter zo'n be- harer chaise-longue. In hare gerimpelde gen waarvan de archivalia bewaard zijn. De klemmende sfeer als deze magistrate roman. hand de face-a-main, waarop haar initialen realiteit vertegenwoordigt waarschijnlijk een De twee protagonisten die door de tijd in diamanten, amuzeerde het haar te turen veelvoud van dit bedrag. Daarnaast zijn er de veroordeeld zijn om heel, heel oud te worden, naar de schelle vlakjes der parasols buiten. vergoedingen in natura. Hoeveel stuks nieuwe en tot op hun allerlaatste snik hun gruwelijke kledij ontvingen zij eigenlijk ieder jaar? Bij daad te verbergen voor hun afstammelingen. de'buitenlandse'trips werden hun kost en Geen van de kinderen of kleinkinderen weet cabaretvertier betaald en ga zo maar door. wat er gebeurd is, destijds in de pasangrahan En dan hebben we het nog het gissen naar - menen ze. Het is hun enige troost. Maar de wat ze verdienden met de prive-optredens. lezer weet al spoedig beter. Als in een Griekse Maar als blijkt dat ze voor een zo'n optreden tragedie ontrolt zich het onafwendbare nood- al 6s gr. per man kregen, moet daar misschien lot, dat zijn slachtoffer, als met een hand tus- wel de hoofdmoot van hun inkomen gezocht sen de schouderbladen, naar zijn bestemming worden. dwingt, met een onverbiddellijk: en tOch... Men mag dus rustig stellen, dat de stads- menestrelen zich in het laatste kwart van de Van oude menschen geldt als een van Couperus' 15de eeuw, niettegenstaande hun constant allerbeste romans, zo niet de beste. Omstreeks geklaag, comfortabel in de bovenste helft van 1920 maakte het boek de schrijver beroemd in de inkomensschaal bevonden. Engeland en Amerika. Sindsdien is het in vele talen vertaald, onder andere in het Tsjechisch, Orienterende lectuur het Bahasa Indonesia en het Urdu. P. Andriessen, Die van Muziken gheerne horen. Muziek in Brugge 1200-1800, Brugge, 2002, p.78-91. De ouderdom is, zoals bekend, het voornaam- A. Janssens, Bijdrage tot de geschiedenis van de lonen. Het jaarloon van de Brugse metselaars, 7476-1487, in: ste thema van het boek. Het verval dat de Brugs Ommeland, jg.2007, p. 217. ouderdom met zich mee brengt wordt soms E. Van der Straeten, Les menestrels aux Pays-Bas du XIII au XVIII sikle, Geneve 1972. met wellust beschreven: 'Zoo-zoo-zoo, murmelde de oude dokter. Voetnoten Hij zat, difforme massa van waterzuchtige 1 1 pond (f) = 20 s (schellingen) = 240 d (pennin- zwaarlijvigheid, gezakt over een stoel; zijn gen); 1 d = 24 miten. eene stijve been hield hij strak vooruit, en 2 1 stoop = 2,1872 liter de golving van zijn buik hing daar schuin ^ Jozef Israels, Levensavond (1904) I In en om de kunst I 121 ^ Nu en dan vertrok zij, bij een rheumati- niets te zien, dan wat de Oude Vrouw er zag, ^ D.H. Lawrence en de'scandalous' schen scheut, in eens het gezicht tot eerie en duidelijk zag, oprijzen voor hare oude Belgische poezie verkreukeling van rimpel, waaronder de oogen, er oprijzen zag in een paroxysme van strakke maquillage bijna brak, als gekrakeld de jaren lang haar overstelpende wroeging... Julien Vermeulen porcelein. In het daglicht was zij bijna niet tot zij opeens weer ZAG, tot zij zag al tien, meer levend, scheen zij een automatische, in twintig seconden lang, waarin zij versteende Met Kerstmis 1911 gaf de 26-jarige D.H. elkaAr geleede pop van verdorde ledematen, en waarin zij verstarde, en het oude bloed in Lawrence een opmerkelijk cadeautje aan zijn die mechanisch nog sprak en gebaarde. (...) haar vloeide niet meer: jeugdvriendin Jessie Chambers: een bundeltje Maar 's avonds leefde zij op, met iets van Van oude menschen, die dingen, die voorbij Belgische poezie in Engelse vertaling. Ja, Bel- haar werkelijk leven, kleedde zich, deed haar goon... [p. 177] gische gedichten. Lawrence was de zoon van juwelen aan, en kreeg haar uitbundigheid een mijnwerker uit het Engelse Eastwood en terug, haar uitroepjes, en minauderietjes... Het type van de wijze oude man - de ziener zijn vriendin woonde op een kleine boerderij Dan waren het bals, feesten, de comedie. of profeet - figureert letterlijk in Couperus' enkele mijlen verderop. Beiden groeiden op in Dan was zij niet ouder dan vijftig jaar: roman Antiek toerisme (1911). Het gezelschap een milieu waar boeken vrij schaars waren en Langs lijnen van geleidelijkheid, [p. 190-191] van Lucius bezoekt de tempel van Ammon-RA: waar poeziebundels niet zomaar als geschenk circuleerden. De jonge David Herbert (alias Aan de andere kant worden oude mensen bij 'En toen hij den opperpriester naderen zag, Bert) had echter via een bescheiden beurs Couperus dikwijls voorzien van speciale ga- strekte hij de handen in eerbied uit naar enkele jaren middelbaar onderwijs kunnen ven, zo niet krachten. Een gave die Couperus den grond en knielde en boog het hoofd en volgen, wat geleid had tot een klerkenbaan- aan de ouderdom toekent is helderziendheid. achter hem knielden en bogen Thrasyllus, tje. Later werd hij hulponderwijzer en na een Ouderen 'zien'dingen achter de bestaande Kaleb en Tarrar. tweejarige opleiding aan de universiteit van werkelijkheid, en weten daardoor meer - en - Wat zoekt gij, mijn zoon? vroeg de hon- Nottingham behaalde hij ook een officieel dikwijls beter, al worden ze door hun omge- derdjarige opperpriester. diploma. Als vijftienjarige leerde hij Jessie ving voor gek aangezien. De Waarheid, antwoordde Lucius. Chambers kennen en tijdens zijn adolescentie De oude mevrouw van Lowe in De boeken der Treed dan binnen in het Huis van de Zon, werd ze zijn literaire vertrouwelinge. Bij de kleine zielen (1901-1903) heeft voorgevoelens noodde de opperpriester: ontwikkeling van zijn eerste romans oefende van alle tragedieén die in haar familie gaan Antiek toerisme, [p. 118] ze een grote invloed uit en onder de naam plaatshebben: Miriam kreeg ze in Sons and Lovers (1913) een Lucius wordt ingewijd in de Mysterién, en de literaire rol toebedeeld. 'Het was of een voorgevoel tot haar naderde stokoude opperpriester is de middelaar tus- van heel ver... van heel ver uit die drukkende sen hem en de godheid. Ouderdom staat hier Aan dit literaire geschenkje zat nog een anek- en zware luchten... een voorgevoel, dat haar regelrecht in verband met heiligheid. dote vast.Toen de jonge schrijver de bundel verfijnde zenuwen van ouderdom plotseling Belgische gedichten aan Jessie cadeau deed, niet alleen voelden, maar zagen, als eene In het werk van Louis Couperus komen we was hij in feite al een jaar verloofd met de on- dreiging aannaderen, - zooals oude men- alle mogelijke types oude mensen tegen. Zijn derwijzeres Louie Burrows. Vraag is natuurlijk: sen de waarheid, de toekomst plotseling personages varieren van potsierlijk, lastig, waarom gaf hij die Belgische poezie liever aan duidelijk zien: tanende lamp, die plotseling beangstigend, tot imponerend, wijs, half zijn jeugdvriendin dan aan zijn verloofde? Het hel opflikkert - vOor het dooven in duister- goddelijk zelfs. In geen enkele roman wordt onverwachte antwoord vinden we in de brief- nis... helle opflikkering, die plots zien laat de de ouderdom echter zo pregnant beschreven wisseling van de auteur. In november 1911 de schaduwen der kamer door, en waarin als in Van oude menschen, de dingen, die voorbij schreef hij aan zijn verloofde dat hij aarzelde de portretten opgrijnzen met sprekende gaan... De grote vraag die aan dit hele boek om die bloemlezing Belgische poezie naar gezichten... vOor de lamp uitdooft... voor ten grondslag ligt is: zijn de twee oude men- haar thuis te sturen omdat het'scandalous alles verzinkt in het duistere zwart!' sen al genoeg gestraft voor hun vergrijp, al character'van de gedichten bij haar familie Zielenschemering, De boeken der kleine zielen, die jaren terug, of wacht hen nog vergelding voor verontwaardiging zou kunnen zorgen. deel III, [p. 48] na de dood? En dat is immers een vraag waar geen mens, jong of oud, dwaas of wijs, een Een vreemde uitspraak voor iemand die later In Van oude menschen, de dingen, die voor- antwoord op heeft. berucht zou worden voor zijn onverbloemde bij gaan... worden de beide protagonisten: behandeling van de seksualiteit en voor het de oude Ottilie Derckz en haar voormalige Voor deze expositie werd wederom dank- feit dat hij nauwelijks enkele maanden later minnaar, de heerTakma, vervolgd door het baar geput uit de collectie Sine Qua Non, de met een getrouwde vrouw van huis zou'weg- spook van Ottilie's echtgenoot, die zij samen prive-verzameling Couperiana die in de zomer lopen1 In maart 1912 bezocht hij immers de vermoord hebben: van 2006 is aangeschaft door Letterkundig hoogleraar Ernest Weekley, die met zijn Duitse Museum en Koninklijke Bibliotheek. vrouw Frieda von Richthofen en hun Brie '- Daa...aar! stotterde de oude vrouw. Daar...! kinderen in Nottingham woonde. Na enkele War!! `VAN OUDE MENSEN EN NIEUWE DINGEN'. afspraakjes verlieten D.H. Lawrence en Frieda En zij staarde star, en bleef wijzen. De twee Louis Couperus Museum, Javastraat 17, op 3 mei 1912 samen Engeland, hun familie 2585 AB Den Haag, tel. 070-3640653. mannen waren op den drempel verschenen Email: couperusmuseum@wanadoo.nl. en vrienden. De reis van London tot Metz en instinctmatig wenddde hun alter blik Website: www.couperusmuseum.org. Donderdag (over Dover, Oostende, Gent en Brussel) was zich naar den hoek bij de étagère. Daar was t.e.rn. zondag: 12.00-17.00 uur tot 18 mei 2008. het begin van een rusteloze en soms storm- ^ 122 I In en om de kunst I 1962) vertaald had en die al in 1909 versche- en doorVlaams was:'He is Flemish, through D.H. LAWRENCE HERITAGE nen was.Terzelfder tijd ontving Lawrence and through: Hiermee zien we hoe enkele Cekfrrating one of the greatest echter ook het boek Contemporary Belgian terminologische overlappingen de culturele Poetry, dat door dezelfde samensteller in 1911 identiteit van de Belgische literatuur verteke- writers of the 2oth century op de markt werd gebracht. In de eerste regel nen. De Britse vertaler noemde Verhaeren de van zijn bespreking wees Lawrence erop dat beste Franse dichter die er ooit geweest was, de Duitse en de Belgische poezie veel met de Amerikaanse criticus vond hem door en elkaar gemeen hadden.'The bulk of the verse doorVlaams en volgens Lawrence was hij een is of the passionate or violent kind:[Het groot- Belg die schandalige verzen schreef; een oor- ste deel van de verzen is van het passionele deel dat hij echter uiterst positief bedoelde. en heftige soort]. Lawrence'eerste recensie uit november 1911 handelde dus evenzeer In zijn evaluatie was D. H. Lawrence inderdaad over de Belgische als over de Duitse literatuur. heel lovend voor het werk van Verhaeren: de Bovendien beschouwde hij de Duitstalige primitieve kracht, de passie en de sensuali- dichters als kleine broertjes, als toeristen die teit spraken hem bijzonder aan en zouden een gids als Emile Verhaeren volgden. Bithells later in zijn eigen vitalistische romans het bloemlezing Contemporary Belgian Poetry was hoofdthema worden. Zelfs in zijn bespreking inderdaad opgedragen aan Emile Verhaeren, van de bundel Duitse poezie besteedde hij bevatte een inleiding waarin Verhaeren 'the meer aandacht aan de passionele gedichten greatest of all French poets, past and present' van Verhaeren dan aan het werk van diverse genoemd werd en bundelde dertig gedichten Duitse tijdgenoten die hij sentimenteel en van deze Franstalige Belg. Wanneer Lawrence oneerlijk noemde. In een beeldrijke stijl ver- in zijn recensie deze gedichten schandaleus geleek hij Verhaeren met een vulkaan waaruit noemde, dan bedoelde hij dat zelfs in de po- de vernieuwde poezie bevrijdend losbarstte: sitieve zin van grensverleggend omdat ze de auteurs als Verhaeren vinden het !even temid- sensualiteit centraal durfden te stellen. Toch den van heet, primitief en gesmolten vuur. was hij er zich van bewust dat dit werk bij heel In een opmerkelijke passage formuleerde wat lezers opschudding kon verwekken. Lawrence zelfs de thematische kern van zijn Deze selectie Belgische poezie zou in de latere romans. Hij pleitte voor passionele Angelsaksische wereld een behoorlijke intriges zoals bij de Griekse antieken. Maar, zo verspreiding kennen en tevens een verte- nuanceerde hij, de passie van de haat, van de kend beeld van onze literatuur in de hand gruwel en van de wraak spreken de moderne werken. De gruwelen van de Eerste Wereld- mens minder aan.'De liefdespassie (echter), grrirmia , TUN Illinfts oorlog zorgden er vreemd genoeg voor dat die de schoonheid en de vreemde haat en het ^ De website www.dh-lawrence.org.uk biedt een de Belgische poezie enige internationale lijden met zich meebrengt, is de nog enig le- boeiende inleiding over het leven en het werk bekendheid kreeg. Niet in eerste instantie de vende vulkaan van onze zielen. En we moeten van D.H. Lawrence Vlaamse dichters, maar wel de Franstaligen passioneel zijn, wordt ons gezegd. Waarom Maeterlinck en Verhaeren profiteerden van nemen we dan dit rode vuur niet uit de krater, deze literaire vorm van oorlogstoerisme. Op samen met het geel van het afgrijzen en het achtige relatie die zou duren tot het overlijden 27 december 1914 publiceerde The New York duistere van de haat?' De barokke taal van van de romancier in 1930. Times een belangrijk artikel onder de titel 'War de jonge auteur verhulde niet dat hij het Brings Fame to Emile Verhaeren, een bijdrage vooral over de lichamelijke liefde had, want zo Daarmee weten we nog niet wat de (later zo waarin uitgebreid geciteerd werd uit Bithells voegde hij er expliciet aan toe,'de passie van ruimdenkende) Lawrence schandelijk vond vertaling van 1911. De gezaghebbende krant de seksualiteit is niet ontaard, (...) Verhaeren, aan die Belgische poezie. Evenmin is duidelijk waarschuwde haar lezers ervoor dat Verhae- op zijn best, is religieus in zijn houding, eerlijk om welke Belgische gedichten het precies rens openhartige, onaangename en onsmake- en religieus, wanneer hij het over het'schan- ging en hoe die in zijn bezit geraakt waren. In lijke gedichten eerder afschuw dan verruk- delijke'onderwerp heeft:Zelfs expliciete ver- de uiterst genuanceerde, driedelige Cam- king zouden kunnen opwekken.Verhaerens wijzingen naar Oedipus en naar het blootleg- bridge-biografie over D.H. Lawrence wordt er aandacht voor music halls en het verleidelijke gen van de verborgen psyche ontbreken niet wel op die bundel gealludeerd, maar details stadsleven, voor armoede en de rauwe margi- in Lawrence' recensie, twee aspecten die ook over samensteller, vertaler of gebloemleesde naliteit, voor tavernen en drankorgieèn troffen zijn eigen literair mensbeeld zouden typeren. dichters ontbreken echter. En toch liggen de Amerikaanse commentator.Toch was de In deze periode (vooral na de traumatiserende enkele zaken voor de hand. In september algemene teneur van het artikel bijzonder dood van zijn moeder in 1910) werkte D.H. 1911 werd Lawrence door de redactie van lovend en Verhaeren werd er als een auteur Lawrence volop aan de basisversie van Sons het tijdschrift English Review gevraagd om als van wereldformaat voorgesteld. De recensent and Lovers, een roman waarin velen een fun- literatuurrecensent mee te werken. Zijn eerste vond ook dat de dichter de verdorvenheid damentele oedipale thematiek herkenden. kritiek,'Review of Contemporary German van de eenvoudige, warmbloedige boeren Poetry' was een bespreking van een bundel bijzonder scherp uitbeeldde en concludeerde In 1917 verruimde de vertaler Jethro Bithell Duitse gedichten die Jethro Bithell (1878- laconiek dat de poezie van Verhaeren door zijn visie op de Belgische poezie en stuurde hij I In en om de kunst I 123 ^ Harrison, A., D.H. Lawrence and Italian Futurism: A Study of Influence, (Textxet Studies in Comparative Litera- stukken ervan, wat hem sterk zal beinvloeden. ture, 42), 2003, pp. 40-41. De wederopbouw na de oorlog valt samen Kilmer, J.,'War Brings Fame to Emile Verhaeren', in: met zijn eerste compositorische activiteiten. The New York Times, 27 december 1914; ['many sordid and unpleasant poemsYwickedness of Hij schrijft aanvankelijk nog vrij traditioneel simple, hot-blooded peasants']. verwijd tonaal en evolueert in de richting van Lawrence, D.H.,'Review of Contemporary German Poetry, by Jethro Bithell', in: D.H. Lawrence, de dodecafonie (Passacaille opus 7), maar strikt Introductions and Reviews, (ed. by N.H. Reeve and dodecafonisch werk componeert hij slechts J. Worthen), Cambridge University Press, 2005, enkele keren. pp. 185-1801), pp. 443-454. Nehls, E. (ed.), D.H. Lawrence: A Composite Biography, Een scharniermoment voor de jonge twintiger vol. I, 1885-1919, Madison, The University of Wis- is de veertiendaagse van de hedendaagse consin Press, 1957, p. 183; ['I've written 400 pages muziek op de Heizel, ter gelegenheid van of Paul Morel, (...) Will Sons and Lovers do for a title?, schreef hij op 30 oktober 1912]. Expo'58 in Brussel, waar hij kennismaakt met Worthen, J., D.H. Lawrence. The Early Years, 7885-197 2, de protagonisten van het toenmalige avant- Cambridge University Press, 1991,9. gardemuziekleven (Boulez, Xenakis, Stockhau- Lawrence, D.H., The Letters of -, (ed. by J.T. Bolton), Cambridge University Press, 1979, vol I., p. 325. sen, Goeyvaerts, e.a.). Het duwt hem resoluut Marx, J.,'Verhaeren et ses traducteurs anglais', in: Revuein een spiraal van vernieuwende tendensen. de litterature comparee, 299 (20) p. 326. Dit en het feit dat hij reeds op jonge leeftijd gaat studeren in het buitenland, is van invloed op zijn oeuvre, dat hoofdzakelijk te situeren valt in een internationale context. Muziek Vanaf dat moment verkent hij de grenzen, hij ^ Het veelkoppige verhaal tast ze af en overschrijdt ze zelfs. De traditie van Claude Coppens maakt deel uit van de persoonlijkheid van Claude Coppens, hij heeft ze geassimileerd en Geert Dhondt hij becommentarieert ze. Via punctueel en groepenserialisme mondt hij ^ Handschrift van D.H. Lawrence In december 2007 werd pianist en componist in de jaren zeventig uit in een post- en trans- Claude Coppens 71 jaar. Deze ietwat ongewone seriéle stijl. Daarbij laat Claude Coppens'werk zijn selectie enigszins bij. In Londen verscheen verjaardag leek ons uitermate geschikt als aan- verbanden zien met een aantal stromingen uit de bundel Contemporary Flemish Poetry en in leiding om een blik te werpen op de persoonlijke de twintigste eeuw. Zo komen doorheen zijn de Amerikaanse versie Contemporary Belgian en eigenzinnige stijl van deze componist, in werk af en toe een aantal kenmerken uit het Literature uit 1916 kwamen de Vlaamse wiens werk priemgetallen een bijzondere rol expressionisme bovendrijven. En we vinden literatoren ook aan bod. Tenminste: van de spelen. bepaalde aspecten van instrumentaal theater, 400 pagina's handelden er toch een vijftigtal elementen uit dadaIsme en surrealisme en over de Nederlandstalige letterkunde. Maar Pianist, docent en componist principes uit de transseriele aleatoriek terug. toen waren David en Frieda Lawrence al Claude Coppens is bij het grote publiek In 1968 is hij de eerste Vlaamse componist die begonnen aan een turbulente reis die hen in in de eerste plaats bekend als pianist: hij zich door de computer de structuren heeft tientallen landen zou brengen. En Lawrence werd laureaat van een aantal internationale laten voorrekenen van de vervolgens door zelf was bezig met de'scandalous'houding en pianowedstrijden, waaronder de Interna- hemzelf uit te schrijven instrumentale parti- de gedurfde thematiek van Verhaeren tot zijn tionale Wedstrijd Koningin Elisabeth, en tuur (Pieces for Two). Hiller en Xenakis waren eigen literair voorbeeld te maken. Zo werd de was jarenlang een gewaardeerd panellid op hierin zijn internationale voorgangers. Franstalige Vlaming een frappant rolmodel de televisie waar hij de wedstrijdfinale van Anderzijds ontbreekt het in zijn muziek conse- voor de jonge romancier die gaandeweg de commentaar voorzag. Hij specialiseerde zich quent aan verschillende andere innovaties uit grenzen van het literair aanvaardbare zou voornamelijk in het piano-oeuvre van Satie de twintigste eeuw, zoals zuiver elektronische verleggen. Na Sons and Lovers kwam Women en Debussy, de Tweede Weense School en muziek, repetitieve en minimalistische mu- in Love en later het fel gecontesteerde Lady muziek uit de tweede helft van de twintig- ziek, pure toevalsmuziek, improvisatie en het Chatterley's Lover. Dit oeuvre werd wereldwijd ste eeuw. Zijn hele loopbaan lang bleef hij (totaal)serialisme. En al flirt Claude Coppens gelezen en bestudeerd, maar aan de impact actief als concertpianist en als docent. Wat wel blijvend met een aantal principes van het van Verhaeren werd, zeker in de context van misschien minder bekend is, is dat hij een serialisme, hij past het nooit in zijn totaliteit de Engelse Lawrence-studie, opmerkelijk oeuvre componeerde dat inmiddels meer toe. genoeg voorbijgegaan. dan 120 werken omvat voor uiteenlopende, vaak unieke bezettingen. Op het eerste gezicht vertoont dit oeuvre van Bibliografie meer dan honderd muziekwerken een grote Bithell, J., Contemporary Belgian Poetry: Translations, Flirten met het serialisme heterogeniteit. Toch kan het worden gevat London, Scott, 1911. Als hoogbegaafd kind assimileert Claude Cop- onder een overkoepelende noemer, namelijk: Bithell, J., Contemporary Belgian Literature, New York, F.A. Stokes, 1916. pens de traditie - zijn traditie - wondersnel. een fundamentele dualiteit die zijn muzikaal Bithell, J., Contemporary Flemish Poetry: Translations, Geboren enkele jaren voor de Tweede Wereld- denken kenmerkt. Aan de hand van enkele London, Scott, 1917. oorlog, komt hij in aanraking met de brok- voorbeelden wil ik dat illustreren. ^ 124 I In en om de kunst I Een complex (kinder)verha,al 011114HINXIS 511dOMINEEN Claude Coppens is een intellectueel. Als doc- tor in de rechten - hij combineerde muziek- en rechtenstudies - interesseert hij zich voor J:66- -.-a= .73 -TM E 7 E. " F.=Z -ME E 77- formele logica. Hij aanvaardt nooit klakkeloos 10,711MINIMMIOITIENTIFIRTIKeprellihNikeiffirin,-MI dogma's of stellingen maar is een empiricus die alles toetst met objectiveerbare middelen. iliariisaidtalainte11111C11111,11ikAidialMilmmo NM= "' Een nevenverschijnsel hiervan is de reken- kundige precisie waarmee hij zijn partituren inricht en klankstructuren opbouwt. Inzicht sA r • in Claude Coppens' muziek vergt de facto een .51414-111.1641Wlaaarrilg____ brede background, zijn muziek laat zich nooit onmiddellijk kennen en erin doordringen kan • slechts laagsgewijs. Vanaf de jaren zestig wordt van de uitvoerder ,=„4.0111.mbnals.. - imk een toenemende deskundigheid verlangd, 532.0-EtY21..„1'.- - zowel voor de lectuur, de analyse als de inter- pretatie, niet zozeer op instrumenttechnisch • gebied, maar vooral op het domein van muzi- kale, culturele en intellectuele competenties. ,1 • Het hoeft dan ook niet to verbazen dat Cop- .10 pens reeds lange tijd geboeid was door Lewis Carroll, professor in de wiskunde en in de logica uit Oxford. Hij was vooral geIntrigeerd AlA4 7 I door Carrolls boeken waarin Alice centraal staat, met name het overbekende 'kinder- -4- boektiVice in Wonderland en het wat minder bekende vervolg erop Through the Looking- Glass (and what Alice found there). Coppens omdat het wetenschappelijk onduidelijk is De idee van het gelijk-zijn wordt belichaamd heeft de teksten op diverse manieren en op of priemgetallen gestructureerd zijn volgens door het gebruik van de open vorm met een verschillende momenten gelezen. Het zijn niet een bepaalde wetmatigheid of orde, dan wel zekere vrijheid voor de uitvoerders door on- alleen prachtige verhalen voor kinderen, maar of ze als een uiting van chaos kunnen worden dermeer approximatieve en relatieve ritmiek, bovendien ook een satire op de Victoriaanse beschouwd. Ook in Songs from Alice maakt benaderende toonhoogtebepaling en tem- maatschappij, doorspekt van taalspelletjes Claude Coppens uitvoerig gebruik van priem- pofluctuaties. Het oorspronkelijke overwicht en nog veel meer. Het inspireerde Claude getallen. In deel 3 bijvoorbeeld (Jabberwocky) van hoofdnoten op versieringsnoten evolu- Coppens tot het schrijven van Songs from Alice start elk van de instrumenten op een verschil- eert geleidelijk naar een omgekeerd verloop: (2002-03), waarin we de dualiteit aantreffen lend moment en speelt of scandeert conse- de versieringen worden even belangrijk of die zo kenmerkend is voor zijn werk. Songs quent op basis van een vast inzetinterval. Het belangrijker dan de melodienoten en doen from Alice onderscheidt zich van alle vorige gaat hier telkens om priemgetallen, in het uiteindelijk de melodie verdwijnen. Om ge- composities doordat het werk in zekere zin partituurbeeld dalend geordend. lijkaardige redenen zijn de Alice-boeken een een compendium, een soort synthese is van belangrijk aanknopingspunt voor de compo- het componeren van Claude Coppens. Claude Coppens gaat nog een stap verder: nist. Alice vat het heel raak samen als volgt: 'orde' en 'chaos'worden geprojecteerd op de 'I don't want to be anybody's prisoner. I want Orde of chaos ? tegenstelling 'macht'versus'ondergeschikt- to be a Queen I. Door het gebruik van diverse Een van de belangrijkste kenmerken van de heid. En daarmee belanden we bij een van de soorten humor (muziekinhoudelijk, visueel muziek uit de jaren zeventig is de problema- centrale thema's die aan de grondslag liggen en linguIstisch) verstoort Claude Coppens de tiek van de vrijheid en daaraan gekoppeld de van veel van zijn werken: de idee dat alle men- 'orde'en vervangt ze bij momenten door de contradictie van orde en chaos. Claude Cop- sen gelijk zijn. Noem het gerust een uiting van tegenstelling 'chaos: Later, vanaf 1989, zal de pens zoekt naar een bevredigend evenwicht het sociale denken van de componist.'Wheels componist in het verlengde hiervan graag het tussen enerzijds een zo streng mogelijke within Wheels' (3 versies voor respectievelijk principe van de zelf-similariteit (uit de fractale partituurfixatie en anderzijds de vrijheid van solosaxofoon, ensemble en orkest uit 1972- geometrie) aanwenden. de uitvoerder. Belangrijk hierbij is Claude 73) is hiervan een mooi voorbeeld. De titel is Coppens'beInvloeding door Opera Aperta van ontleend aan het 'Oude Testament' en heeft Die dualiteit vinden we ook terug in Claude Umberto Eco, een werk dat zijn muzikale den- betrekking op het grote wiel (God, de macht- Coppens'recentste werk Ode al Rey de Harlem ken blijvend beInvloedt. In heel wat muziek hebbers, de wereldleiders) dat alle raderen (2007), een drie kwartier durend werk voor te- van Coppens uit de jaren zeventig worden doet bewegen (de gewone mensen, onder- nor, bariton en instrumentaal ensemble. Clau- 'orde' en de tegenstelling 'chaos' gesymboli- danen). De componist vertaalt dit muzikaal in de Coppens was reeds tijdens zijn studietijd seerd door het gebruik van priemgetallen. Dit een basismelodie waarrond versieringsnoten geIntrigeerd door Federico Garcia Lorca, en intrigeert Claude Coppens, naar eigen zeggen bewegen als raderen. werkte in 1968 al aan een onvoltooid geble- I In en om de kunst I 125 ^ ven compositie gebaseerd op dezelfde tekst. citeert die zelf problematisch zijn voor analyse Het masker van de dubbelzinnigbeid Hij is gefascineerd door de levensloop van (bv. J. Joyce, U. Eco, J.L. Borges, A. Burgess en L. ontbloot deze Spaanse kunstenaar, die na een conflict Carroll). Sinds het begin van de jaren negentig Taal als generator van ambiguIteiten en onge- zijn land verlaat en naar New York trekt waar maakt hij graag gebruik van Ulysses van Joyce rijmdheden (woordspel) komt voor het eerst hij zich nooit zal thuisvoelen. De vreemde taal, of van sprookjes of verhalen van Lewis Carroll. prominent voor in The Horn of Plenty (1978) zijn geaardheid en zijn afkomst zorgen ervoor Zoals reeds aangestipt, is in beide gevallen de om een hoogtepunt te bereiken halfweg de dat hij New York verafschuwt. Dit complexe, meergelaagdheid een belangrijke eigenschap. jaren tachtig in een werk als Dwangarbeid maar prachtige gedicht bevat heel wat autobi- Met de reeks van de'Sirenen, gebaseerd op (1985) met titels als FAGOTsspraak (cf. fa + ografische elementen en schildert onder meer Joyce, snijdt Claude Coppens meer dan in godsspraak) en HORNitography (cf. ornitho- de wreedheid van Harlem, wiens inwoners, welk vorig werk, de problematiek van het grafie). Sinds de jaren negentig is het een hoofdzakelijk kleurlingen, verstotelingen zijn dogmatische denken aan: niets is wat het lijkt verschijnsel dat veeleer uitzondering is dan die Lorca als lotgenoten aanziet. Coppens dat het is, er is geen absolute Waarheid. Tot regel. maakt symbolisch gebruik van het motief de 'Sirenen' behoren onder andere Fin-de-Sie- 'WirarmeLeut'uit Wozzeck van Berg, of in zijn cle, Etude pour Sirenes (1992), Sirens I te.m. Ill Coppens speelt een spel met de taal, mani- muzikale keuzes refereert hij aan de herkomst (1991-1994), By Bronze, by Gold, in Oceangreen puleert ze en zet ze naar zijn hand. Achter de of de cultuur van de bevolking van Harlem en of Shadow (1991) en Das Schweigen der Sirenen humor van het woordspel schuilt bijna steeds verklankt dit complexe maar wondermooie of Indruk-Cantata (1995). een diepere laag, want laat het duidelijk zijn: gedicht op bijzonder creatieve manier. Claude Coppens geeft zich niet ten voile Claude Coppens gebruikt niet alleen citaten bloot, de diepere boodschap van zijn discours Citerend componeren ontleend aan onze muziekcultuur: hij ontleent is vaak gecodeerd door transformatie van het Claude Coppens'veelbelezenheid uit zich ook aan de Japanse, de Chinese en de Indo- materiaal. De betekenisverglijdingen en dub- vanaf het begin van de jaren zeventig in nesische cultuur, en bovendien treffen we belzinnigheden van het woordspel kunnen het veelvuldig en systematisch gebruik van ook referenties aan uit Afrikaanse, Zuid-Ame- gezien worden als uitingen van een anarchis- citaten uit de literatuur en uit de muziek. rikaanse en Afro-Amerikaanse culturen. Als tische houding. Voorbeelden hiervan zijn legio en alleen al in hij citeert uit onze eigen cultuur, dan verkiest de titels overvloedig aanwezig. De bedoeling Claude Coppens duidelijk componisten die Achter al die ambiguIteiten gaat dus in heel van het citeren kan heel divers zijn, zoals het hun stempel hebben gedrukt op het verloop wat gevallen een onderliggende laag schuil etaleren van eruditie, het ontlenen van beel- van de muziek van de twintigste eeuw zoals die een boodschap bevat en die getuige kan dende uitdrukkingen, en het ironisch spelen Berg, Schonberg, Skrjabin, Stravinsky, Ravel, zijn van een zeker engagement. Humor is met bekende teksten. Het is niet toevallig dat Debussy, Satie, Liszt en Wagner. het instrument waarmee Claude Coppens Coppens voor een belangrijk deel auteurs datgene in twijfel trekt wat de maatschappij als evident of goed aanziet. Net zoals Eco is hij geengageerd in een soort van permanente subversieve strijd tegen het dogmatische, tegen inperking van de vrijheid en tegen onrecht. En zo doet Claude Coppens op zijn manier aan'politiek'en hoopt hij bij te dragen tot een betere wereid, niet door een expiiciete politieke inhoud, maar door bewustmaking van bepaalde problemen. Door het creeren van ongerijmdheden stelt hij het dogmatische en zijn randverschijnselen aan de kaak. Claude Coppens kiest voor ironie i.p.v. radicalisme. AmbiguIteit komt voor wanneer twee of meer F...7#7.709=11111EIIIE betekenissen samen in een discours voor- ". 6,019 (sue.) & areas intr.. E.., .L.0.,1 komen. Het is een van de redenen waarom 01 2 II Be a .-TzuPerman,my on Claude Coppens graag refereert aan Wozzeck (4,29) (rs) 00(fib)% t6"-----------_(11)(j.6) 0.1) (AV(r.v,9_ _ (4o.)– – _ _ van Alban Berg en er al dan niet uit citeert. Er t =7-:-.;--lEgiat.#11212sariMIMPF=X.A tml 0 (111)i?' (27) is echter meer: wat Coppens ook en vooral - 4:1' - c.r.c.. -- interesseert in Wozzeck is dat de symboliek in (it ze.:,te9 S....Z. 6" het werk zodanig doorgedreven is dat zeifs (4") .... de afwezigheid een betekenis heeft. Coppens' iv—^ muziekcitaten hieruit beperken zich voorna- melijk tot Bergs musicalisering van 'Immer zu: 'Ach Marie', in de Songs from Alice van 'Jawohl Herr Hauptmann' en in Ode al Rey de Harlem ET TAC ET 4" van 'Wir arme Leut, die alle zgn. archetypes zijn. In het geval van Yawohl Herr Hauptmann' ^ 126 I In en om de kunst I gaat het over de dichotomie van macht versus nooit louter intuitief maar wordt onderbouwd Nees en Lucien Posman noemden het een ondergeschiktheid. door zijn kennis van filosofie, psychologie, grensverleggend werk waar iedereen die met sociologie en wiskunde. muziek te maken heeft dankbaar gebruik zal De emancipatie van het niet-westerse Zijn muziek is heel retorisch. Hij kent de kunnen van maken.'Het is een opus summum Sinds het begin van de jaren tachtig verdiept principes van de retoriek en contempleert de over al onze componerende medemensen Claude Coppens zich in niet-westerse muziek- werkelijkheid nooit zoals ze is, maar poogt op geboren na 1800; het dwingt respect of voor culturen (Japan, China, India, Indonesie, ...) en haar in te grijpen. wie het realiseerde en over wie het handelt, zo dat is van grote invloed op quasi alle sindsdien vatte Lucien Posman het treffend samen. geschreven werken. Hij is een veelbereisd Spreken is zilver... man die ondermeer het hele traject van de Het gebruik van metaforen is hem eigen. In het boek van 945 pagina's worden biogra- Zijderoute afgelegd en bezocht heeft. Nochtans deelt Claude Coppens niet alles fieén, opuslijsten en bibliografieen vermeld Het niet-westerse uit zich op verschillende mee, en dat lijkt wel een contradictio in termi- van 2100 Vlaamse componisten, onder wie manieren in het oeuvre van Claude Coppens: nis: de didacticus Claude Coppens leert, maar ook 72 dames. Zowel de grote namen uit onze in het algemeen muzikale, in de keuze van de verzwijgt ook. Hij deelt slechts mee wat hij zelf muziekgeschiedenis als minder bekende com- titel of van de ondertitel, in tekstcitaten, of in wil meedelen. Ofwel is de wijze waarop hij zijn ponisten werden opgenomen. Personen die heel concrete verwijzingen in de muziek naar boodschap overbrengt zo complex dat je ze uit ons geheugen dreigen te verdwijnen en een niet-westerse cultuur (Kagura, libel 11 tot slechts kan decoderen als hij, Claude Coppens, heel jonge componisten passeren de revue. 4, ...). Maar het niet-westerse kan ook blijken zelf de sleutel aanreikt. Zou het daarom juist Tot mijn persoonlijke voldoening merkte ik uit andere aspecten zoals de structuur of de zijn te stellen dat Coppens in niet-onbelangrij- dat ook mijn vroegere vioollerares Jeanne keuze van het instrumentarium (zoals nieuwe ke mate zelf versmelt met een van zijn belang- Vignery, aan wie ik vaak met dankbaarheid klankkleuren en ongewone timbrecombina- rijkste cycli van werken (in casu de 'Sirenen'), en respect terugdenk, niet vergeten werd. Dit ties). Denk bijvoorbeeld aan de klemtoon op waarvan manipulatie de kerngedachte is? Ook alleen ter illustratie van het feit dat iedere lezer monofone en niet-meerstemmige muziek, dat kan je interpreteren als een uiting van de die enige interesse heeft voor de geschiedenis met een delicaat gebruik van microtonen, dualiteit van zijn muzikale denken. van de muziek het lexicon niet vruchteloos zal het belang van timbre en de verfijndheid van raadplegen. Maar, hoe kwam Flavie Roquet vrij ritme, het principe van de micro-interval- ^ Uniek lexicon van Vlaamse erbij om dit gigantische project uit te werken? len, het gebruik van de zevende natuurlijke componisten na 1800 Flavie Roquet is als Ria Roquet op 31 juli boventoon, etc. Aspecten die kenmerkend 1954 geboren in Alveringem. Ze studeerde zijn voor bijvoorbeeld de reeks van de 'Sirenen, Yolande Goes verpleegkunde en genoot geen muzikale op- gebouwd rond 'Ulysses'van Joyce. leiding. Beroepshalve werkt ze in de boekhou- Pierre De Poerck, Nicolas Ghys, Edouard ding van het bedrijf van haar man. Daarenbo- De gamelan, die prestigieuze orkesten op Kevers, Maria Matthijssens, Albert Vanden- ven is ze ook moeder van twee dochters en Java, hebben een diepe indruk gemaakt op born ... het zijn maar vijf namen van vrijwel oma van een eenjarige kleinzoon. Het project Claude Coppens en dat hoeft niet te verbazen: onbekende toondichters, lukraak geplukt dat ze in vier jaar tijd gerealiseerd heeft, is dus het door hem gebruikte percussie-instrumen- uit een lijst van maar liefst 2100 Vlaamse in de marge van een heel druk leven ontstaan. tarium is het resultaat van een voortdurend componisten uit de voorbije twee eeuwen. Ze Gedreven door interesse en vastberadenheid exploreren van een rijke verscheidenheid werden samengebracht door Flavie Roquet heeft ze de laatste jaren al haar vrije tijd en aan timbres. Bovendien neemt hij enkele in een imposant naslagwerk dat niet meer of vooral veel nachtelijke uren aan onderzoek basisprincipes van de gamelan-toonsystemen niet minder is dan de aanzet tot het dichten slendro en pelog wel eens over en verwerkt hij van een zwart gat in de Vlaamse muziekge- die tot een eigen toonsysteem (bv. in ROei). schiedenis. Claude Coppens'interpreteert' met andere Tijdens de'Staten-Generaal van de Klassieke woorden het niet-westerse: hij vertrekt van Muziek' in de Gentse Bijloke werd op zaterdag een aantal elementen die van een ge- 1 december 2007 inderdaad een uniek lexicon meenschappelijke oorsprong zijn, maar hij van Vlaamse componisten voorgesteld. De plaatst ze vervolgens zo na elkaar dat ze hun aanduiding 'lexicon' is eigenlijk veel te beschei- oorspronkelijke contextgebonden betekenis den voor het bijzonder omvangrijke boek verliezen. waarin Flavie Roquet meer dan tweeduizend Het is in Claude Coppens'visie niet zo be- Vlaamse componisten van na 1800 behandelt. langrijk welke betekenis muzikale elementen Bij de voorstelling van het werk waren alle in hun originele context hebben, maar wel sprekers het erover eens dat de auteur een welke mogelijkheden ze in zich hebben om uitzonderlijke prestatie neergezet heeft. De nieuwe vormen te kunnen laten uitkristal- waardering van diverse mensen uit de muziek- liseren. Onder meer daarom verkiezen we wereld bewijst dat het project inderdaad aan te spreken over'niet-westers' in plaats van een reele behoefte beantwoordt. Zowel Marie 'exotisch: Claude Coppens bekijkt de wereld Paule Wouters (Muziekcentrum Vlaanderen) om zich heen door een heel complexe bril en Michael Scheck (Studiecentrum Vlaamse en becommentarieert ze. Zijn commentaar is Muziek, Antwerpen), als de componisten Vic ^ Flavie Roquet [Foto: Geert Deceuninck] I In en om de kunst I 127 ^ en redactiewerk gewijd. De aanleiding gaat Vlaanderen betrokken is, het hoogste respect in feite terug tot 2004. Toen vroeg Willem verdient. Eindelijk is er een uitgangspunt, een Debeck, voorzitter van de Gentse Vereniging aanknopingspunt van waaruit een begin van 'Open Kring, haar om een kort artikel te diepgaand onderzoek opgestart kan worden. schrijven over bekende Vlaamse componisten Aan musicologen en musici om ermee aan de uit de 20ste eeuw. Op haar zoektocht vond slag te gaan ... ze tientallen namen van befaamde figuren waaruit ze geen keuze kon maken. Hun De auteur zelf blijkt ondertussen niet bij de levensbeschrijvingen boeiden haar zozeer dat pakken zitten.'Het boek is echter nog niet ze - geprikkeld en nieuwsgierig - uiteindelijk af..., zegt Flavie Roquet bescheiden ,'nog volledig opgeslorpt werd in haar opzoekwerk. steeds ontdek ik nieuwe namen en dus ben ik In de plaatselijke gemeentebibliotheek begon bezig aan een addendum, dat hopelijk in een ze systematisch alle nummers van het'Kunst- tweede editie zal toegevoegd worden:[Infor- tijdschrift Vlaanderen'te doorzoeken: meer matie is steeds welkom bij flavie@pandora.be dan vijftig jaargangen ging ze uitpluizen en of fax: 051/24.30.83]. noteerde ze gedetailleerd alle gegevens over Vlaamse componisten. Zo contacteerde ze me telefonisch met de vraag of ik informatie had Beeldende kunst over de componistenfamilie Douliez. Ook mijn collega's van het tijdschrift Jaak Maertens, ^ Een onberaamd verbond: Jaak van Holen en Kamiel D'Hooghe raakten ^ Flavie Roquet, Lexicon Vlaamse componisten ge- galerie De Zwarte Panter 1968-2008 bij het project betrokken. En wij niet alleen, uit boren na 1800. Roularta Books, Roeselare, 2007, alle hoeken van het land werd er informatie 945 blzn. Patrick Auwelaert doorgestuurd naar Flavie Roquet. Leden van orkesten en koren, archivarissen en biblio- nikenwerk gerealiseerd werd door iemand De panter is een gevlekt katachtig roofdier en thecarissen, musicologen en heemkundigen, die muzikaal noch muziek-wetenschappelijk een symbool van lenigheid en springkunst, studiecentra en wetenschappers droegen elk geschoold is, is tekenend voor de situatie in aldus Van Dale. Of het terecht is de Antwerpse op hun manier bij tot het samenbrengen van onze muziekwereld, voor de manier waarop galerie De Zwarte Panter te vergelijken met de meest uiteenlopende gegevens. componerend Vlaanderen door instanties als een roofdier, laat ik hier in het midden, maar Zelf trok de auteur er ook op uit om via gedre- overheid, cultuurcentra, orkesten, ensembles, een ding is zeker: haar lenigheid staat buiten ven veldwerk diverse archieven uit te spitten. muziekonderwijs, academische instellingen, kijf. Al veertig jaar lang draagt ze consequent Muziekinstellingen en kloosters, abdijkelders concertorganisatoren en media wordt behan- een artistieke visie uit, waarmee ze zich schijn- en doksalen, blindeninstituten en academies, deld. Het grote voordeel ervan is de onbe- baar moeiteloos doorheen de elkaar snel op- geen plaats in Vlaanderen was'veilig'voor de vangenheid, de apostolische bevlogenheid, volgende kunsttrends beweegt. Die koppige onderzoekster. Via email en correspondentie het totaal afwezig zijn van enig vooroordeel volharding heeft de galerie geen windeieren spoorde ze familieleden en oud-collega's van of van enig vooraf opgedrongen waardeoor- gelegd: vandaag is ze niet alleen de oudste, overleden toondichters op. Zo groeide een deel, waarmee de samensteller haar werk kon maar bovendien een van de bekendste in enorm netwerk van geInteresseerde sympa- doen. Dit statuut van 'niet-betrokken partly& Vlaanderen. Opperpanter Adriaan Raem- thisanten. De vijftig medewerkers die ze in een onvoorstelbare dosis doorzettingsvermo- donck, oprichter en bezieler van de galerie, haar voorwoord opnoemt, staan slechts sym- gen brachten een in Vlaanderen nooit eerder mag dan ook terecht trots zijn op het werk dat bool voor de honderden vrijwilligers die be- geziene, nauwelijks te stelpen stroom van hij tot stand heeft gebracht. Al zal hij onge- langeloos participeerden. Maar, het verzame- informatie op gang die in dit lexicon samen- twijfeld liever horen 'dat de galerie een stuk len was slechts een fase van het onderzoek. In gebracht werd: van hem is, maar dat de collectieve deelname een tweede, en even zware periode, begon ze en inbreng de galerie ook tot gemeenschap- al het materiaal te ordenen, te redigeren en uit Dit lexicon heeft bijlange niet de pretentie pelijk bezit heeft gemaakt: En terecht, want te schrijven.Toen het typoscript steeds bleef volledig of volledig correct te zijn. Beschikbare wie vertrouwd is met de geschiedenis van de aangroeien, moest er ook uitgekeken worden gegevens werden bijeengebracht, geordend, Panter, denkt vanzelf aan een collectief van naar financiele ondersteuning om dit lijvige nagelezen en, waar nodig en mogelijk, gecor- gelijkgestemde kunstenaars, verzamelaars boek uit te geven. De editie door Uitgever rigeerd door een schare medewerkers, maar en andere kunstliefhebbers, die grotendeels Roularta-books kwam er dankzij de steun van ze werden niet systematisch en in detail op eenzelfde visie delen op leven, kunst en dood. de Vlaamse overheid, de provincies West- en hun juistheid getoetst. Rekening houdend Het verhaal van een galerie die meer is dan Oost-Vlaanderen, Dexia-bank en de Stichting met de relatief korte tijd waarin het lexicon een galerie. Moffarts. Van de eerste uitgave verschenen er tot stand kwam, is dat een onrealistische ook 26 geletterde exemplaren. Ondertussen verwachting. Zonder de minste twijfel zal het Enkele reis Pepingen-Antwerpen vindt het naslagwerk zijn weg naar de gelnte- boek dus onjuistheden en onnauwkeurighe- Adriaan Raemdonck ziet het levenslicht op 16 resseerde gebruiker. En deze algemene waar- den bevatten maar dat doet niets of aan de oktober 1945 in het Brabantse Pepingen, in dering is meer dan verdiend. In een intern onmogelijk te overschatten waarde van deze het Pajottenland. Hij is het derde kind in een leesrapport noteert collega Jaak van Holen de publicatie : het is zonder meer een monu- gezin van vier. Zijn vader verdient de kost als volgende treffende evaluatie.'Dat dit mon- ment dat van al wie bij het muziekleven in cafebaas en paardenhandelaar, zijn moeder • 128 I In en om de kunst I zorgt voor het huishouden. Beeldende kunst is in het gezin Raemdonck niet aan de orde. Voor vader en moeder is het onbekend ter- rein. De jonge Adriaan leert voor het eerst iets over beeldende kunst aan het atheneum in het nabijgelegen Halle. Zijn lerares Frans heeft het tijdens de lessen over kunstenaars als Bonnard, Gauguin, Modigliani, Van Gogh en de Franse impressionisten, en vindt in hem een belangstellend luisterend oor. Via reproducties leert hij ook het werk van de Vla- ming Jean Brusselmans (1884-1953) kennen, een kunstenaar die volgens hem 'de liefde bedreef met het penseel' en wiens werk hij door de jaren heen steeds meer bewondert. Na de middelbare school studeert hij verder aan het Sint-Lukasinstituut in Schaarbeek. Hij loopt stage bij de decorbouwer Paul Degueldere van de Vlaamse televisie,'van wie hij de praktijk van het snelle handelen en de paraatheid voor dringende problemen noodoplossingen te vinden, heeft geleerd, en werkt mee aan het bouwen van de decors van nagenoeg alle televisieseries uit die tijd. Tussen de bedrijven door schildert hij onder andereiwilde landschappen; waarin hij kwistig met verf omspringt. Zijn invloeden: Brussel- mans, James Ensor, Karel Appel, Gust De Smet, ^ Galerie De Zwarte Panter, Hoogstraat, Antwerpen Pierre Bonnard en Jackson Pollock. Een eerste [Copyright foto: Galerie De Zwarte Panter] persoonlijke tentoonstelling in het kasteel van Gaasbeek, kort na zijn legerdienst, kent succes en zijn doeken gaan vlot van de hand. in de nabijgelegen Sint-Pauluskerk, is hij er levenshouding, zijn zoektocht naar vrijheid en Met de opbrengst besluit hij een levensdroom samen met de kleurrijke buurtbewoners zijn drang om beginnende kunstenaars een in vervulling te laten gaan: een opleiding als een van de eersten bij om de kostbare forum te bieden, haalt het dan ook van zijn schilderkunst aan de Koninklijke Academie kunstschatten, waaronder een schilderij van kunstenaarsschap en hij gaat op zoek naar voor Schone Kunsten in Antwerpen. Hij stapt Rubens, uit de kerk te halen en op de straat een geschikte plek om zijn verlangen gestalte in 1966 op de trein en beseft op dat ogenblik in veiligheid te brengen. Aan de academie te geven. Het wordt een oud pand op de hoek nog niet dat het figuurlijk een enkele reis daarentegen gaat het minder goed: hij voert van de Wisselstraat en de Oude Beurs, waar Pepingen-Antwerpen zal worden.Tot zijn zovele nachtenlange gesprekken in kunste- vroeger een 'kabardoesjke' was gevestigd, docenten aan de academie behoren Rudolf naarskroegen en smeedt zovele plannen met dat luisterde naar de naam De Zwarte Panter. Meerbergen, Jan Vaerten en Jos Hendrickx. gelijkgestemden, dat hij naast zijn einddi- Raemdonck vindt de naam zo mooi dat hij Met de zelf nog jonge Meerbergen heeft hij ploma grijpt, ook al eindigt hij als tweede van besluit er zijn galerie naar te noemen. De het beste contact. Onder zijn medeleerlingen zijn klas voor schilderkunst. Dat neemt echter huurprijs bedraagt dan 500 frank. Een peul- raakt hij in het bijzonder bevriend met Roger niet weg dat hij aan de academie een gouden schil, maar een groot deel van de binnenstad Vandaele en Roger Van Akelijen, die later een tijd beleeft en er tot vandaag met plezier aan staat in die tijd leeg en te wachten op afbraak. belangrijke rol zullen spelen in De Zwarte terugdenkt. Aileen: een diploma interesseert Met restmateriaal van zijn werk als decorbou- Panter. Antwerpen is dan op cultureel vlak een hem niet zo, en aan les geven denkt hij al wer bij de toenmalige BRT richt hij zijn galerie bruisende stad: het kent een rijk muziekleven, helemaal niet. In de plaats daarvan groeit bij in. De locatie is overigens goed gekozen, want heeft beruchte kunstenaarscafes als De Muze hem stilaan het verlangen om een kunstgale- niet ver van de academie en vlakbij de Span- en de Vecu, telt tal van literaire verenigingen rie te openen. Een verlangen dat nog groter jepandsteeg, waar een zevental kunstenaars en tijdschriften, en de ene kunstgalerie na de wordt na een ontmoeting met Fred Bervoets, waaronder Fred Bervoets, hun atelier hebben. andere schiet er in het kielzog van internatio- wiens schilderkunstige talent en werk een Omdat hij tijdens de weekends blijft werken nale kunsttendensen uit de grond. Raem- diepe indruk op hem maken. Die ontmoeting als decorbouwer bij de BRT, is hij financieel donck, die vanaf het tweede academiejaar doet hem besluiten dat je, als je iets goeds onafhankelijk en heeft hij niet meteen de op kot mag en zich op de Veemarkt huisvest, wilt doen, dat dan fundamenteel goed moet bedoeling om van de Panter een commerci- stort zich met hart en ziel in het culturele ge- doen. Anders gezegd: ofwel geef je je voor ele onderneming te maken. Van 'commercie' woel en raakt binnen de kortste keren harts- de voile honderd procent als schilder, ofwel heeft hij dan overigens nog geen flauw benul. tochtelijk verliefd op de Stad aan de Stroom. haal je het maximum uit je taak als galerie- Belangrijker voor hem dan geld verdienen Wanneer er in 1968 's nachts een brand woedt houder. Zijn sociale aanleg, zijn geengageerde met de verkoop van kunstwerken in die tijd is I In en om de kunst I 129 ^ aannemer gevestigd is. Het geheel ondergaat tot op heden drie belangrijke restauratiebeur- ten: in de achttiende eeuw, tussen 1955 en 1958, en in de jaren 1996-1997. Raemdonck kan de kapel voor een redelijke prijs huren van het toenmalige COO, dat een tegemoetkomende politiek voert naar artistieke projecten toe, en richt er een nieuwe galerie in onder dezelfde naam. Door de jaren heen slaagt hij erin zijn tentoonstellingsruimte gevoelig uit te breiden: in 1979 huurt hij het aan de kapel grenzende winkeltje in de Hoogstraat 74, waardoor de galerie er een uitstalraam bij krijgt. Na de sluiting van het rusthuis en van het nachtverblijf in 1988 palmt hij het achtergebouw en het complex aan de Stoofstraat in, en na de restauratiewerken van 1996-1997 ook nog de historische kelder- ruimten onder het achtergebouw. Sindsdien beschikt De Zwarte Panter over maar liefst vijf tentoonstellingsruimten, wat Raemdonck toe- laat verschillende tentoonstellingen tegelijk • Adriaan Raemdonck, Roger Vandaele en Roger Van Akelijen te laten plaatsvinden. Met dien verstande dat [Copyright foto: Ludo Geysels] ee'n zaal permanent voorbehouden is voor het werk van Fred Bervoets, zowat het boegbeeld van de galerie en tevens de 'wereldse brae!' zijn verlangen om dingen te laten gebeuren. van stadswege immers onder de sloophamer van Raemdonck. De eerste kunstenaars die hij er tentoonstelt, omdat het te bouwvallig is. De laatste tentoon zijn vrienden en enkele docenten van de aca stelling, van Tone Pauwels (1940), vindt plaats De heropening van 'De Zwarte Panter II' vindt demie. De eerste tentoonstelling opent haar van 14 tot 25 februari 1970. Daarna is het voor- plaats op 2 oktober 1970 met een groepsten deuren op 5 december 1968 en toont werk lopig uit met de pret. Gelukkig zijn de goden toonstelling. De deelnemende kunstenaars van Lily Van Oost (1932-1997). De inleider van met de jonge galeriehouder, want dankzij de zijn Fred Bervoets, Wout Vercammen, Herman dienst is de kunstcriticus Paul Vaucaire en voor bemiddeling van Hilda Craeybeckx, dochter H. Jacobs, Wilfried Genard, Tone Pauwels, Jan de muzikale omlijsting tekenen Wannes Van en kabinetschef van de toenmalige Antwerpse Nelissen, Wilfried Pas, Frits Vertongen, Laurent de Velde - tot vandaag nauw verbonden met burgemeester, en van Jan Gerarts, ambtenaar Lauwers en Luc Verlee. Marc Macken (1913- de galer)e - en Flor Hermans. De tentoonstel- bij het Etnografisch Museum in Antwerpen en 1977), beeldhouwer en toenmalig directeur ling loopt tot 18 december en een dag later de latere secretaris van de vzw De Vrienden van de Antwerpse academie, leidt de ten- al vindt de vernissage plaats van de volgende van De Zwarte Panter, kan Raemdonck ver- toonstelling in, Hilda Craeybeckx neemt de tentoonstelling. Het tentoonstellingsritme van huizen naar de kapel van het voormalige Sint- officiele (her)opening van de galerie voor haar het daaropvolgende jaar is moordend: van Julianusgasthuis in de Hoogstraat 70-72, op rekening en Wannes Van de Velde en Helene januari tot en met december 1969 organiseert een boogscheut van de Wisselstraat. Het naar Moreaux verzorgen het muzikale gedeelte. Raemdonck maar liefst twintig persoonlijke de patroonheilige van de reizigers genoemde De Zwarte Panter kan dan eindelijk aan zijn tentoonstellingen en groepstentoonstellingen. gebouwencomplex, toegankelijk via ingangen definitieve sprong in het onbekende begin- Dat lijkt onredelijk veel, zelfs voor een jonge, aan de Hoogstraat, de Stoofstraat en de Sint- nen. In de komende jaren en decennia vinden gedreven galeriehouder in het begin van zijn Jansvliet, is dan eigendom van de Antwerpse er honderden tentoonstellingen plaats van twintiger jaren, maar er zijn in Antwerpen dan Commissie van Openbare Onderstand (COO), Vlaamse kunstenaars als Etienne Desmet, Yvan ook bijna geen andere galerieen die Vlaamse de voorloper van het huidige OCMW, dat er tot Theys, Albert Szukalski, George Grard, Franky kunst tonen. Onder de exposanten kunste- vandaag eigenaar van is. De kern van het corn- Cane, Mugo, Hugo Heyrman, Frank Maieu, naars als Anton Van Omme, Roger Van Ake- plex wordt gevormd door het'passantenhuis, Camiel Van Breedam, Ludo Geysels, Paul de lijen, Pieter Celie, Jos Hendrickx, Andre Goezu waar van 1305 af arme reizigers en pelgrims Vree, Dees De Bruyne, Dre Peeters, Serge en Jozef Van Ruyssevelt. Het ziet ernaar uit dat hoogstens drie nachten onderdak konden Vandercam, Michel Buylen, Sam Dillemans, Raemdonck zijn ware roeping gevonden heeft: krijgen. In de daaropvolgende eeuwen kent Philippe Aguirre y Otegui, Sara Pessoa, Linda igaleriehouder-voor-het-leveni. het complex in zijn geheel of gedeeltelijk ver- Liket, Jean Bilquin, Kamagurka, Marc Kennes, schillende bestemmingen: verblijfplaats voor Benjamin Demeyere, Koen van den Broek en Kunst in een kapel soldaten tijdens het Franse bewind, opvangte- vele anderen. Ook buitenlandse kunstenaars In 1970, nauwelijks een jaar na de opening van huis voor jonge delinquenten uit een verbete- krijgen geregeld de kans hun werk te tonen in zijn galerie, ziet Adriaan Raemdonck zich al ringsgesticht, verpleegtehuis voor minderva- de galerie. Zo duiken bijvoorbeeld de namen genoodzaakt om uit te kijken naar een andere liden, nachtverblijf voor dakloze vrouwen en van de Nederlander Ysbrant, van de Cubaan locatie: het pand in de Wisselstraat 2 moet rusthuis, terwiji in de kapel in 1956 nog een Wifredo Lam, van de Oostenrijker Alfred • 130 I In en om de kunst I Klinkan en van de Brit Nick Andrews vaak op alle tentoonstellingsruimten van de Panter in bezorgen: Fred Bervoets, Wilfried Pas, Walter in de uitputtende tentoonstellingslijst. Maar beslag neemt, staat Fred Bervoets uitzonderlijk Goossens en Jan Cox. Vooral Bervoets en Cox ook de befaamde Parijse galeriehoudster Iris zelfs zijn eigen zaal af. zijn schatplichtig aan dat succes. Raemdonck Clert (1917-1986) doet met haar'rondreizende laat zijn twee'poulains'geregeld toe de kapel galerie Le Stradart'tweemaal de Hoogstraat De bloei van de galerie valt ook af te lezen van van de galerie als atelier te gebruiken. Ze aan. En dubbeltalenten mogen zich eveneens de indrukwekkende lijst van inleiders tijdens maken er dan vaak werk van monumentale af- verheugen op meer dan een voetnoot in vernissages: Michel Oukhow, Lode Craeybeckx, metingen. Zo schildert Jan Cox er bijvoorbeeld de geschiedenis van de Panter. Dichters en Paul de Vree, Ernest Van Buynder, Willem Elias, zijn indrukwekkende schilderijenreeks De Was schrijvers als Paul Snoek, Pjeroo Roobjee, Jan Frans Boenders, Jacques De Haes, Roger MI van Homerus (1976). Vanriet en Marcel van Maele: hun plastisch de Neef, Willy Juwet, Karel Geirlandt, Jan Dec- en beeldend werk krijgt een even voorname leir, Rika De Backer, Hugo Schiltz, Johan Pas en Ter gelegenheid van het tienjarige bestaan van plaats in de tentoonstellingsruimten als dat vele anderen. De lijst leest als een 'Who's Who' De Zwarte Panter in 1978 vindt een bijzon- van hun kunstbroeders die zich beperken tot van hetVlaamse culturele, artistieke, academi- dere tentoonstelling plaats, die een reeks een artistiek medium. Een van de tentoonstel- sche en politieke leven - wel het beste bewijs portretten toont door Jan Cox van vrienden lingen waarop Raemdonck dienaangaande dat de Panter zich gaandeweg een niet meer en kunstenaars rondom de galerie, en verder het meest trots is, en waaruit hij ook veel weg te denken positie in hetVlaamse cultuur- een reeks van 80 affiches uitgegeven door de energie put voor de toekomst, is Woordenloos landschap verwerft. Maar ook (inter)nationaal Panter.Tegelijk verschijnt een herinneringsal- van Hugo Claus. Ze vindt plaats van 12 de- profileert de galerie zich. Zo doet ze meer- bum in de vorm van een bibliofiele uitgave cember 2004 tot 30 januari 2005 en geeft een maals de kunstmarkten van Brussel, Gent, met 35 zeefdrukken van evenveel kunste- nooit eerder gezien overzicht van Claus'werk Bazel en Dusseldorf aan. En dat werpt zijn naars, foto's van Ludo Geysels, Frans Van den op papier: ruim 250 tekeningen, aquarellen, vruchten af, want vier kunstenaars zullen De Brempt, Bernd Urban en Bob Gevers, en een collages en gouaches. Voor dit evenement, dat Zwarte Panter internationale bekendheid overzicht van de activiteiten in de galerie tot dan. En twee jaar later, naar aanleiding van het tienjarige bestaan van de'nieuwe'galerie in de Hoogstraat, wijdt Raemdonck een huldeten- toonstelling aan Fred Bervoets: Fred Bervoets 70-80. Ook volgende lustrumvieringen, met de bijbehorende bijzondere tentoonstellingen en uitgaven, trekken de aandacht van pers en publiek. De grafische ateliers Al van bij het begin van zijn nieuwe galerie in de Hoogstraat denkt Adriaan Raemdonck eraan drukgrafiek uit te geven, en wel om twee redenen: enerzijds omdat hij het be- langrijk vindt de traditie van de drukgrafiek voort te zetten, anderzijds omdat de aankoop van drukgrafiek financieel haalbaar is voor een minder kapitaalkrachtig publiek. Met het oog waarop schaft hij zich halverwege 1970 een kleine etspers aan, die hij installeert in een ruimte naast de kapel, waar later de bar een onderkomen zal vinden. Onder leiding van Roger Van Akelijen (1948), die zich aan de academie bekwaamde in het etsen bij de pro- fessoren Anton Van Omme en Jos Hendrickx, ontwikkelt de ruimte zich tot een open atelier en mag elke in de galerie tentoonstellende kunstenaar er naar hartenlust experimenteren. Het etsatelier Panter Print is vanaf dan een feit. In 1974 koopt Raemdonck trouwens nog een tweede, grotere etspers voor het atelier aan. Mettertijd zal Van Akelijen niet alleen druk- ken voor en met kunstenaars verbonden aan de Panter, maar ook werken in opdracht van andere kunstenaars en instellingen als het Ste- ^ Adraan Raemdonck in de kapel van de galerie, omringd door tentoonstellingsaffiches delijk Prentenkabinet. Schatplichtig daaraan [Copyright foto: Ludo Geysels] is zijn uitzonderlijke vakmanschap, dat hem I In en om de kunst I 131 • toelaat om precies die techniek aan te wenden Spectrum Gallery, Middelheim Promotors en die het beste past bij wat de kunstenaar wil de Vereniging voor het Museum van Heden- uitdrukken. daagse Kunst Gent. In oktober 1970 al verhuist het etsatelier naar Om toe te geven aan hun drang naar meer de overkant van de galerie, in de Hoogstraat autonomie, opereren zowel Panter Print als 69. Daar wordt het stilaan een drukke be- Panter Pers Atelier vanaf 1974 op zelfstan- doening, want eind 1971 richt Raemdonck er dige basis, al blijven ze wel werken onder de ook een zeefdrukatelier in, dat hij Panter Pers geestelijke vleugels van Raemdonck en de Atelier noemt. Roger Vandaele (1947), die als Panter. Eind 1974 verhuist Vandaele naar de zeefdrukker autodidact is, maar door intens Ballaerstraat 31. Nog later vindt hij een nieuw experimenteren en door zijn samenwerkingen onderkomen in de Sint-Vincentiusstraat 22, met Wilfried Pas en Fred Bervoets snel bijleert, en in 1990 betrekt hij een pand aan de Waalse komt er aan het hoofd van te staan en heeft Kaai 31. Vanaf 1992 opent hij er naast zijn zeef- er de beschikking over een eveneens door drukatelier ook een tentoonstellingsruimte en Raemdonck aangekochte Rapid-zeefdrukpers. treedt hij naar buiten onder de naam V-editie, In het begin is het Raemdoncks bedoeling er waarmee hij gaandeweg internationale be- enkel gezeefdrukte tentoonstellingsaffiches te kendheid verwerft. Hij drukt dan onder andere laten vervaardigen, maar algauw rijpt de idee voor Luc Tuymans en Koen van den Broek. Van bij hem om er ook losse zeefdrukken en biblio- Akelijen daarentegen vindt met zijn etsatelier fiele mappen tot stand te laten komen. opnieuw onderdak in het gebouwencomplex van de Panter, waar hij tot vandaag actief is. De tentoonstellingsaffiches alleen al verdienen Zowel Vandaele als Van Akelijen genieten een apart hoofdstuk in de geschiedenis van de ^ Kunstmap De kringloop van bet Straatleven, deel II, in het hedendaagse, grafische landschap in Panter. De eerste affiches ontstaan nog onder 1986 Vlaanderen de status van meester-drukker. supervisie van grafisch vormgever Herbert [Copyright foto: Galerie De Zwarte Panter] Binneweg, maar al spoedig neemt Vandaele de Dat het werk van de grafische ateliers van de artistieke verantwoordelijkheid volledig over: Panter door de jaren heen een stijgende waar- hij drukt de affiches op basis van een origineel opstandig zonder revolutionair te zijn, vol dering geniet, bewijzen enkele belangwek- werk van de kunstenaar of op basis van een bitterheid over het maatschappelijk beleid, kende overzichtstentoonstellingen: Antwerpse foto, en combineert daarbij traditie en vak- sociaal geengageerd maar zich houdend grafiek na 1970 gedrukt in de werkplaatsen van manschap met eigentijdse technieken en een buiten elk georganiseerd verband. Het leidt in Roger Vandaele en Roger Van Akelijen in het hedendaagse vormentaal. Het uitgangspunt is 1976 tot de eerste bibliofiele map van beide KMSKA (1979-80), Drie maal Panter in druk in dat elke'creatieve inbreng is toegelaten, maar kunstenaars: In rep en roer. Ze bevat vier etsen het AMVC en in het Vlaams Cultureel Centrum (dat) steeds rekening gehouden moet worden van Bervoets bij acht handgeschreven gedich- De Brakke Grond te Amsterdam (1986), en Een met de beschikbare financiele middelen'. Zo ten van Van Maele. Met bijna mathematische kwarteeuw galerij in het Socio-Cultureel en wordt elke affiche een kunstwerk op zich, regelmaat volgen later nog andere mappen Congrescentrum 't Elzenveld in het Antwerpse ook al omdat de oplage telkens beperkt is. als Tussen krop en keel (1979), Wimpels en sikkels Sint-Jorispand (1994). Rijk gaustreerde cata- Een succesformule, want door de jaren heen (1980), Gebeten door het beest (1983) en Tijd zat logi begeleiden de drie tentoonstellingen. verwerven de affiches een begerenswaardige in het gat van de dood (1985). cultstatus. Zo koopt het Belgische ministerie Jan Cox en Fred Bervoets van Cultuur in 1980 alle tot dan toe versche- Affiches en bibliofiele mappen maken is Als er twee kunstenaars zijn die gaandeweg nen affiches aan, en een tijd later doet het groepswerk. Vandaele laat zich dan ook mee het gezicht van De Zwarte Panter zullen Parijse Musee de l'Affiche hetzelfde. Exem- bijstaan door fotografen - in het begin door bepalen, dan zijn het wel Jan Cox (1919-1980) plaren ervan bevinden zich daarnaast in het Bernd Urban, later meestal door Ludo Geysels en Fred Bervoets (1942). Twee verschillende museum voor Decoratieve Kunsten in Praag - generaties, twee verschillende persoonlijkhe- en in het Antwerpse Archief en Museum voor hoogtepunten in zijn werk als bezieler van den. Bervoets studeert schilderkunst en vrije het Vlaamse Cultuurleven (AMVC). Panter Pers Atelier is de uitgave De llias van grafiek aan de Antwerpse academie, waar hij Homerus (1975), veertien zeefdrukken van Jan later tot aan zijn 'pensioen' in 2007 zelf les zal De bibliofiele mappen zijn dan weer een Cox met teksten van Philippe Roberts-Jones, geven, en aan het Nationaal Hoger Instituut ander verhaal. Met de uitgave ervan tracht Marnix Gijsen, Blanche Brown en Cox zelf, voor Schone Kunsten in dezelfde stad. Stilis- de Panter tot een samenwerking te komen een gedicht van Gerrit Kouwenaar en een tisch bekent hij zich tot de'nieuwe figuratie' tussen beeldende kunstenaars en schrijvers. blad handgeschreven muziek van componist of tot een vorm van ineo-expressionisme. Zijn Fred Bervoets en Marcel van Maele zijn wat dat Renier Van der Velden. Net als zijn collega werk wordt hoe dan ook gekenmerkt door betreft de meest tot de verbeelding sprekende Roger Van Akelijen werkt Vandaele niet alleen een drang om uiting te geven aan wat hij voorbeelden. Michel Oukhow (1926-1997), voor de Panter, maar ook voor galerieen, rondom zich ziet en aan wat in hem leeft. Het historicus, filosoof en graag geziene gast in instellingen, uitgeverijen en verenigingen als leidt tot een vaak groteske, aan Ensor herin- de Panter, omschrijft hun vriendschapsrelatie het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten nerende verbeeldingswereld, waaruit een als 'een ontmoeting van gelijkaardige figuren: Antwerpen (KMSKA), Pink Editions, Ziggurat, diepe bewogenheid spreekt en waarin de ^ 132 I In en om de kunst I buitensporigheden van mens en maatschappij Mama, ik ga je opeten uit 1957 aan, dat hij de volmaakte verwoording van hoe het met in het algemeen, en oorlog, geweld, agres- 'ongelooflijk melancholisch en poétischivindt. galerie De Zwarte Panter van in het begin ver- sie en erotiek in het bijzonder centraal staan. IntuItief heeft hij dan al het gevoel dat hij Cox' loopt. Wanneer Raemdonck in 1968 de deuren Zelf zegt hij over zijn werk:'Ik ben nooit een levenspad ooit zal kruisen - een gevoel dat van de eerste Panter in de Wisselstraat opent, aanklachtschilder geweest, ik ben een schilder nauwelijks tien jaar later werkelijkheid wordt. weet hij nog niet hoe de toekomst van zijn van het gewone leven:Dat leven drukt hij nu En waaraan nog eens tien jaar later abrupt galerie eruit zal zien. Gaandeweg ontwikkelt al tientallen jaren uit in beelden die, naast een einde komt. Met dien verstande dat Cox' er zich echter op organische wijze een vaste elkaar tentoongesteld, samen een existentieel geestelijke en artistieke erfenis tot vandaag kern van kunstenaars rondom de galerie, die dagboek vormen. Zoveel is zeker:'Bervoets is onlosmakelijk met de galerie verbonden blijft. in grote lijnen eenzelfde visie op leven, kunst een prentenmaker, een oerverteller:Vandaar en dood delen. Die kunstenaars vormen zo ais ook dat men zijn werk vandaag rekent tot de Een onberaamd verbond het ware een verbond dat ze niet a priori heb- narratieve schilderkunst. Verhalend, maar niet Het verhaal van een galerie die meer is dan ben beraamd, maar dat er, tal van artistieke anekdotisch, want de verhalen die hij vertelt een galerie. Dankzij haar uitstekende ligging meningsverschillen ten spijt, desondanks toch zijn universeel. En dat ontgaat ook de ten- in het hart van Antwerpen en haar vestiging in is gekomen. toonstellingsmakers niet: al in 1982 wijdt het fraaie, eeuwenoude gebouwen van museale KMSKA een overzichtstentoonstelling aan zijn allure, leent galerie De Zwarte Panter zich Wie in dat'onberaamd verbond' ook een be- werk, en in 1992 doet het Provinciaal Museum uitstekend tot de organisatie van culturele langrijke roi speelt, is de vzw De Vrienden van voor Moderne Kunst (PMMK) in Oostende evenementen van uiteenlopende aard - een de Zwarte Panter. Onder het voorzitterschap hetzelfde, terwijI het Museum voor Heden- taak die de galerie onder impuls van de immer van Jan Van Broeckhoven wordt die opgericht daagse Kunst Antwerpen (MuHKA) hem najaar dynamische Raemdonck van in het begin in 1993 met ais bedoeling 'de variatie aan 2007 eert met een hommagetentoonstelling: ter harte neemt. Zo vinden er vertoningen culturele activiteiten beter te kunnen coOr- Coming Home. Sinds de dood van Jan Cox, piaats van zowel undergroundfilms ais van dineren: Zoals de kunstenaars van de Panter aan wie hij in de door hemzelf ontwikkelde klassieke prenten. Schrijvers ais Hugo Claus, met de beste zorgen omringd worden door etstechniek'acide-verkeerd'een serie werken Pjeroo Roobjee en Roger M.J. de Neef stellen Adriaan Raemdonck, zo laat Raemdonck zich wijdt (Hommage aan een Vriend, 1981), is er nieuw werk voor. Componisten en muzi- met de oprichting van de vzw omringen door Bervoets zowat de stamvader van een groep kanten ais Jos Van Immerseel, Renier Van der 'vrienden'die de werking van de galerie gene- kunstenaars die qua stiji en thematiek verwant Velden, Karel Goeyvaerts en Stef Bos spelen er, gen zijn en erin geloven, maar die tegelijk ook zijn aan hem en die mee het familiegevoer presenteren er hun nieuwe cd of zijn er eregast kritisch weerwerk bieden. Op die manier blijft helpen bepalen dat zo tekenend is voor galerie op hommagebijeenkomsten. Al deze activi- de interne huishouding van de galerie en haar De Zwarte Panter en haar entourage. teiten vinden piaats in een sfeer van vrijheid entourage gezond. Raemdonck citeert in dat en tolerantie, twee begrippen die De Zwarte verband graag de bekende uitspraak van Wan- En dan is er Jan Cox, wiens werk eerder Panter hoog in het vaandel draagt. In dat ver7 nes Van de Velde:'Een zanger is een groep: En aansluit bij het symbolisch expressionisme. Al band is het tekenend dat het Comite van de voegt eraan toe:'Ook een galerie is een groep: sinds zijn jeugd getekend door een tragisch Arkprijs van het Vrije Woord de kapel van de Dankzij de vzw kan onder meer de uitgave van levensgevoel, ontwikkelt hij zich tot een van galerie vanaf 1970 uitkiest voor haar jaarlijkse tentoonstellingsaffiches en drukgrafiek ver- de belangrijkste naoorlogse Belgische schil- prijsuitreiking. De Arkprijs is een symbolische dergezet worden, en wordt ook een aanvang ders. Voor zijn existentieel geladen thema's put prijs die in 1951 in het leven wordt geroepen genomen met de uitgave van monografieén hij uit de bijbel, de Griekse mythologie en de door de schrijver Herman Teirlinck (1879-1967) van Jan Cox, Fred Bervoets, Michel Buylen, Guy klassieke cultuur. In 1945 is hij medeoprichter en de redactie van het socialistische literaire Leclercq, Frank Maieu en Pjeroo Roobjee. van de Jeune Peinture Beige en in 1956 krijgt tijdschrift NieuwVlaamsTijdschrift (1946-1983) hij een aanstelling als'Head of the Painting 'om te verhinderen dat ideologische bekrom- Verankerd in de traditie Department of the School of the Museum of penheid de vrijheid van meningsuiting en Wat galerie De Zwarte Panter, zeker in haar be- Fine Arts' in Boston, V.S. Pas in juni 1974 keert denken zou inperken: De aanleiding hiertoe ginjaren, onderscheidt van tal van andere Ant- hij definitief naar Belgie terug, om er vrij snel was de niet-bekroning van de roman Joachim werpse galerieen - Wide White Space, X-One, opgenomen te worden in de groep rond van Babylon (1947) van Marnix Gijsen door Ad Libitum en Jeanne Buytaert, om er slechts Adriaan Raemdonck en De Zwarte Panter. Zijn 'een kleine commissie (...) voor de prijs van de enkele te noemen -, is dat Adriaan Raemdonck eerste persooniijke tentoonstelling in de gale- provincie Antwerpen voor proza; omdat deze er, naast (druk)grafiek, sculpturen, assem- rie vindt trouwens al piaats in 1971.Tot aan zijn de roman te'vunzig'vond. Onder de laureaten blages en objecten, in hoofdzaak figuratieve zeifgekozen dood in 1980 blijft Jan Cox aan de van de Arkprijs treffen we trouwens tal van schiiderkunst toont. En dat is in die tijd van Panter verbonden. Voor Raemdonck betekent Pantergetrouwen aan: Hugues C. Pernath, Paul overheersende kunsttendensen ais nouveau zijn komst voorai een enorme intellectuele Snoek, Patrick Conrad, Eddy Van Vliet, Marcel realisme, fluxus, arte povera, kinetische kunst, verrijking en verruiming voor de galerie, van Maele, Freddy de Vree, Frans Boenders, op-art en minimalisme niet vanzeifsprekend. waaraan Cox op zijn beurt nieuwe impuisen Wannes Van de Velde en Pjeroo Roobjee. In Ook in de postmoderne jaren tachtig, wanneer geeft. Raemdoncks eerste kennismaking met 2000 gaf de vzw De Vrienden van de Zwarte conceptuele kunst, installaties en environ- het werk van Cox dateert uit zijn tienerjaren. Panter het boek Een onberaamd verbond: 50 ments de artistieke toon aangeven, blijft de In de monografie Hedendaagse schilderkunst jaar Arkprijs van het Vrije Woord uit, onder galeriehouder niet koppig maar consequent in Belgie (1961) van de vooruitstrevende redactie van journalist Lukas De Vos en onder de door hem uitgestippelde weg bewandelen: kunstcriticus Jan Walravens (1920-1965) treft het voorzitterschap van de schrijver en siavist die van de figuratieve schilderkunstige traditie, hij een kleurenreproductie van Cox'schilderij Mon Detrez. Een onberaamd verbond: het is zonder daarmee afbreuk te willen doen aan de I In en om de kunst I 133 ^ abstracte of de conceptuele kunst. Het figura- tieve schilderkunstigeigevoer is voor Raem- donck als een soort geloof. De Zwarte Panter is dan de tempel, of !lever de kapel, waarin hij dat geloof belijdt. Bovendien vindt hij dat 'figuratieve elementen in de kunst meer kans bieden voor de uiting van wat er in een mens omgaat. Daarin munt de Vlaamse kunst ook uit'.Vrijwel van in het begin van zijn 'roeping' als galeriehouder koestert Raemdonck dan ook de hoop de traditie van de grote Vlaamse schilderkunst verder te kunnen ontwikkelen. Hij is er daarnaast van overtuigd dat je je als galeriehouder dicht bij je kunstenaars moet opstellen, je met hen verwant moet voelen. Als je dat veel tijd en energie opsiorpende engagement aangaat, zo vindt hij, dan blijft er gewoon geen ruimte over om je met buiten- landse kunstenaars bezig te houden. Een van zijn uitgangspunten als galeriehouder is:'Wij hebben een Vlaamse schilderkunstige traditie, een Vlaamse schilderkunstige identiteit. Laat ze ons aistublieft koesteren:Vlaamse kun- stenaars kansen geven, zo voegt hij er nog aan toe, houdt verder ook in dat je werkt met het onbekende, omdat je niet weet hoe hun oeuvre zich zal ontwikkelen. Maar daarin ligt net de grote uitdaging van de kunst. Want wat voorspelbaar is, is gedoemd om te ver- dwijnen. Raemdonck:'De adrenaline van de galeriehouder is risico. Als dat niet zo was, dan was het avontuur eraf: Figuratieve schilderkunst in de ruimste zin alleen volstaat echter niet voor Raemdonck als maatstaf voor een tentoonstelling in zijn gale- rie. Een schilderij moet hem liefst emotioneel raken en hij moet er ook het'avontuur'van de kunstenaar in kunnen voelen. Even belangrijk voor hem is de vraag of de schilder het werk op de juiste manier op het doek heeft aange- bracht. Anders gezegd: gaat er een universeel gevoel van uit? Want anekdotiek interesseert hem niet. Die voegt immers niets toe aan een werk, doet er integendeel afbreuk aan. ^ Wilfried Pas, Walter Goossens, Jan Cox en Fred Bervoets in 1975 Kunstenaars -'zij die de goden creeren en ons [Copyright foto: Galerie De Zwarte Panted laten dromen in hun creaties'- stellen volgens Raemdonck voortdurend alles in vraag, en dat alles, zo vat hij samen, gaat het louter esthe- tische te boven. Jonge kunstenaars geeft hij gekwelde geesten aan het werk:Dat beeld schuilt er ook in het alledaagse en het lelijke dan ook de raad om zoveel mogelijk onder- strookt nochtans niet helemaal met de werke- veel poezie, maar je moet het wel willen zien. zoek te doen naar de grote schilderkunstige lijkheid. Want wat de Panterkunstenaars aan Veel van Bervoets' werk bijvoorbeeld toont traditie, zonder daarbij op de trein te springen het doek of het papier toevertrouwen, heeft taferelen vol geweld en agressie, maar er zit van de kunstmodes. eerst en vooral met waarneming te maken. daarnaast ook veel tederheid, liefde voor het In de pers en de kunstkritiek heeft De Zwarte Wat ze rondom zich zien - en, toegegeven, leven en humor in verscholen. Meer dan dat Panter wel eens of te rekenen met het voor- dat beeld is vaak allerminst rooskleurig -, zogenaamde pessimistische levensgevoel is oordeel dat er enkel kunst getoond wordt die geven ze weliswaar onverbloemd weer, maar het dan ook vooral de geest van vrijheid die een pessimistische levensvisie uitdraagt. Een dat heeft niet noodzakelijk met pessimisme het werk van de meeste Panterkunstenaars kunstcriticus omschrijft het zelfs zo:'Hier zijn of zelfs negativisme te maken. Bovendien kenmerkt. ^ 134 I In en om de kunst I Veertig jaar De Zwarte Panter onbetuigd: de uitgave van monografieén over meer verlangen van een galeriehouder, voor Het veertigjarige bestaan van de Panter zal oude Pantergetrouwen als Dr. Hugo Heyrman wie kunst en leven, leven en kunst zo innig alleszins niet ongemerkt voorbijgaan in het en Jan Vanriet staan op stapel en worden met elkaar verbonden zijn, dat hij het ene niet Vlaamse artistieke landschap. Op 1 februari verwacht in de loop van 2008. mogelijk acht zonder het andere? In elk geval 2008 opende in de galerie een nieuwe per- dit: dat hij het nog mag meemaken dat galerie soonlijke tentoonstelling van Fred Bervoets. Halve eeuw De Zwarte Panter de kaap van een halve eeuw De kunstenaar verkoos'om ze geen naam te Na veertig jaar als galeriehouder van De rondt. Met Raemdonck aan het roer en de geven omdat het afbakenen in taal de beteke- Zwarte Panter denkt Adriaan Raemdonck vlag van de vrijheid hoog gehesen. Het avon- nis van de werken zou kunnen smoren: De nog lang niet aan stoppen. Zolang hij kan, zo tuur tegemoet dat wenkt aan de horizon. tentoonstelling, die liep tot 16 maart, toonde zegt hij, zal hij ermee blijven doorgaan. Op dit werk van de laatste jaren, etsen in de acide- ogenblik heeft hij daartoe nog energie te over. Contact verkeerd-techniek zowel als schilderijen, in Maar de dag dat de vermoeidheid toeslaat Galerie De Zwarte Panter combinatie met ouder werk dat vaak nog niet of de 'driveler niet meer is, kapt hij ermee. En Hoogstraat 70-72-74 eerder was vertoond. En ook Jan Cox wordt dan zal het ook definitief gedaan zijn met B-2000 Antwerpen niet vergeten. Op 14 maart opende in het de Panter, want van een opvolger wil hij niet 1 03 233 13 45 KMSKA de groots opgezette tentoonstelling weten. Niet omdat hij vindt dat de galerie F 03 231 38 12 Jan Cox, profiel van een kunstenaarsschap. Ze zonder hem niet verder kan, maar omdat E galerie@dezwartepanter.be kwam tot stand in samenwerking met de het voor hem een eenmalig initiatief is. Maar www.artsite.be/zwartepanter Universiteit Gent, Vakgroep Kunst-, Muziek- en voorlopig heeft hij nog genoeg plannen. Zo Theaterwetenschappen, en De Zwarte Panter. komt er in 2009 een tentoonstelling van jonge Bronnen Het is geen klassieke retrospectieve, maar een kunstenaars in de galerie, die zal worden sa- AUWELAERT Patrick, gesprek met Adriaan Raemdonck wetenschappelijk verantwoorde tentoonstel- mengesteld door Hans Theys als gastcurator. te Antwerpen op 14 januari 2008 COOLS Jan, Fred Bervoets: grafische notities, De Zwarte ling die de kunstenaar Cox in kaart brengt'aan Raemdoncks onverminderde enthousiasme Panter, Antwerpen, 1993, 1 34 blz. de hand van sleutelwerken en thematische voor de kunst weerspiegelt zich overigens DE HAES Jacques e.a., Het Sint-Julianusgasthuis, OCMW-Antwerpen, 1998, 64 blz. ensembles: de levensloop van de kunstenaar, niet alleen in zijn werk voor De Zwarte Panter, DE ROEY Johan,De glorieuze pijn van De Zwarte het creatieproces, De Martelgang, het thema maar ook in zijn betrokkenheid in de kunst- Panter', in: Knack, 29 februari 1984 van de vrouw, Orpheus en de Dias: Met als sur- handel en het galeriewezen. Zo is hij sinds DE ROEY Johan/De klauwen van De Zwarte Panter', in: Knack, 7 maart 1984 plus een aantal nooit eerder tentoongestelde 1997 voorzitter van de Beroepsvereniging van HEIRMAN Frank,'Uitzuipcafe tot kunstkapel', objecten van de kunstenaar. Raemdonck Galerieén in Moderne en Hedendaagse Kunst in: Gazet van Antwerpen, 9 december 2003 maakte met het museum dienaangaande de (BUP). Van 2002 tot 2005 was hij daarnaast HOLTHOF Marc,'Een schenking van etsplaten', in: De Tijd, 9 augustus 2003 afspraak dat Cox niet benaderd zou worden voorzitter van de Unie van de Belgisch-Luxem- NAUWELAERTS Mandy, HOUBRECHTS Willem, als een overleden kunstenaar, en hoopt dat burgse Kunstmarkt (UBEMA), een overkoepe- WEVERBERGH Julien (red.), Antwerpen: de jaren zestig, Hadewijch, Schoten, 1988, 207 blz. dankzij de nog relatief recente herwaardering lende beroepsvereniging waar een twintigtal OUKHOW Michel (inl.), Drie moat Panter in druk, cata- van de Belgische schilderkunst, onder impuls specifieke beroepsverenigingen uit de kunst- logus van de gelijknamige tentoonstelling in het van Luc Tuymans en enkele van zijn genera- wereld bij aangesloten zijn: antiquairs, gale- Archief en Museum voor het Vlaamse Cultuurleven te Antwerpen van 9 mei 1986 tot en met 1 juni tiegenoten, het kunstminnende publiek het riehouders, kunstexperts, restaurateurs. En 1986, en in het Vlaams Cultureel Centrum De werk van Cox zal ontdekken. De tentoonstel- sinds september 2007 is hij voorzitter van de Brakke Grond te Amsterdam van 14 juni 1986 tot ling loopt nog tot 15 juni 2008. Een publicatie Federation of European Art Galleries Associati- en met 29 juni 1986 POPELIER Bert, 'Kunst helpt om de dwaasheid van de is beschikbaar. Op 28 maart opende trouwens ons (FEAGA), een federatie die'werd opgericht wereld te verdragen', in: De Tijd, 19 februari 2005 nog een andere Cox-tentoonstelling: Jan Cox in 1974 op initiatief van de Europese kunst- RAEMDONCK Adriaan & PEETERS Patricia (sam.), Een kwarteeuw galerij, catalogus van de tentoonstelling (1919-1980) Petite histoire italienne: Cobra e le galerie-syndicaten met het doel hun rechten 'Een kwarteeuw galerij: de Zwarte Panter' in het peregrinazioni tra Roma, Boston ed Anversa. Ze te laten erkennen en te verdedigen bij de Socio-Cultureel en Congrescentrum 't Elzenveld te loopt nog tot 31 mei in de Academia Belgica Europese Unie, o.a. wat betreft fiscaliteit, BTW Antwerpen van 25 juni tot en met 11 september 1994, 40 blz. in Rome. en volgrecht:Wat het onbeschermde statuut SERNEELS Katrijn,'Waar een woord is, is een weg', van de galeriehouder aangaat -'in ons land in: De Morgen, 18 september 2000 In het Prentenkabinet van het Antwerpse kan iedereen zich galeriehouder noemen'-, is TORMANS Stijn,'Tot u spreekt de Meester, in: Knack, 29 augustus 2007 Museum Plantin-Moretus vindt van eind Raemdonck er trouwens van overtuigd dat er, VAN BUYNDER Ernest,'Panter Print en Atelier Rudolf oktober 2008 tot januari 2009 dan weer een vanuit de universitaire wereld alleen al, meer Broulim: twee bijzondere grafische ateliers', in: Kunsttijdschrift Vlaanderen, jrg. 57, nr. 319, februari tentoonstelling plaats waarin de galerie zelf onderzoek zou moeten worden gedaan naar 2007, blz. 17-18 centraal staat: De Zwarte Panter 1968-2008. Een het belang en de rol van kunstbemiddelaars VANDAELE Roger (red.), Antwerpse grafiek na 1970 andere avant-garde. Een gelijknamig boek van en de kunstmarkt enerzijds, en naar het ge- gedrukt in de werkplaatsen van Roger Vandaele en Roger Van Akelijen, catalogus van de gelijknamige de hand van kunsthistoricus Johan Pas, waarin wicht van de algemene ontwikkeling in onze tentoonstelling in het Koninklijk Museum voor de geschiedenis van de galerie uit de doeken samenleving anderzijds. Zelf levert hij daartoe Schone Kunsten te Antwerpen van 20 oktober wordt gedaan, zal de tentoonstelling begelei- een bijdrage door het omvangrijke archief van 1979 tot 6 januari 1980, Ministerie van Nederland- se Cultuur, 1979, z.p. [= 56 blz.] den.Tegelijk opent in de Antwerpse Koningin De Zwarte Panter, door de jaren heen met veel VAN HOVE Andre/V-editie: zeefdrukatelier en ten- Fabiolazaal een tentoonstelling waar alle geduld en zorg opgebouwd door Jan Gerarts, toonstellingsruimte', in: Kunsttijdschrift Vlaanderen, jrg. 57, nr. 319, februari 2007, blz. 20-21 tentoonstellingsaffiches van De Zwarte Panter permanent beschikbaar te stellen van studen- WIKIPEDIA: de vrije encyclopedie (nl.wikipedia.org) te zien zullen zijn. En tot slot laat ook de vzw ten, kunsthistorici en onderzoekers. Websites: www.artsite.be/zwartepanter; De Vrienden van de Zwarte Panter zich niet Wat kan de kunstminnaar bij dit alles nog www.kmska.be I In en om de kunst I 135 ^ Interview den: in 2004 verscheen Mirabilial , in 2007 Ook dit interview, nu ze 84 is geworden en Innisfre&. haar poezie en haar proza al een tijdje bij twee ^ 'Mijn levensgevoel is niet zo, Aanvankelijk werd haar poezie omschreven grote Nederlandse uitgevershuizen verzameld dat ik vrolijk ben over het gepresteerde als'neoclassicistisch: Later, vanaf de jaren tach- voor liggen, gebeurde schriftelijk. Een week - mijn levensgevoel is tragisch: tig, noemde men haar werk'vernieuwend, of meer verdiepte ik me in haar werk, maakte intertextueel en intellectueel diepgaand. vragen en enkele dagen later ging ik de ant- Een gesprek met dichteres en prozaiste Bejubeld werd haar werk ook niet altijd, maar woorden ophalen. Christine D'haen een schrijver die zowel lof als gelazer heeft, is In haar grote woonkamer aan de straatkant Luc Decorte goed bezig. zitten wij in een fauteuil. Ze leest hardop wat ze geschreven heeft, voegt er bij wijlen iets Sinds 10,15 jaar wordt Christine D'haen (St.- lk ken Christine D'haen sinds het midden van aan toe, off the record. Op blad 1 staat: 'Voor Amandsberg, '1923) de belangrijkste levende de jaren 70, zo ongeveer van de tijd dat zij ter Luc Decorte: geen woord veranderen, svp. Met Nederlandse dichteres genoemd. In 1992 vervanging van A. Mussche in de Koninklijke veel dank voor zijn toewijding en aandacht'. kreeg ze dan ook, als eerste vrouw, de Prijs der Academie voor Nederlandse Taal- en Let- Een fotograaf komt er niet aan te pas. Wel Nederlandse Letteren uitgereikt. (Lees haar terkunde werd opgenomen. Zo een dertig mag ik in de onderste lade van haar grote dankwoord bij die gelegenheid uitgespro- jaar dus heb ik haar geregeld geschreven en kast (cf. foto 2) duiken -'kun jij nog op je knieên ken!) Ook andere bekroningen vielen haar ten opgezocht in haar woning aan de Nieuwe zitten? ik niet! ' - en bij uitzondering enkele deel: de Anna Bijns Prijs voor poezie in 1991 Gentweg 21 in Brugge, 'een gezinshuis gekocht 'lichtdrukmalen' meenemen. en de Henriette de Beaufort-prijs zelfs twee op het ogenblik dat er geen gezin meer was, keer: in 1989 voor haar biografie van Guido want de kinderen waren weg: Al die tijd ook heb Voor het gesprek echt op gang komt, leest u Gezelle: De wonde in 't hers (1987), en recent, in ik mij mogen verheugen in haar belangstelling haar commentaar bij enkele actuele kwesties. 2007, voor haar al even originele autobiogra- en vriendschap. In haar troost ook, want het is fie: Uitgespaard zelfportret uit 2004. niet altijd de effen weg. 'Bien etonnees de se trouver ensemble?' Daarin bracht D'haen allerlei notities, be- Then een onverlaat op een winderige zater- Op 26 februari 2007 brachten de Belgische schouwingen, reflecties, verhalen en citaten dagavond mijn huis binnendrong en een posterijen een postzegelblaadje uit - een bijeen, 11 delen groot, die zij in de jaren deel van mijn schat roofde, schonk zij me ontwerp van Nora Theys - met 5 zegels van daarvoor, d.i. van 1989 tot 2003, ten dele ongevraagd een steendrukje uit haar eigen 0,52 euro: een speciale uitgifte, genaamd: afzonderlijk in het licht had gegeven. Zwarte collectie. Dit is mijn vierde interview met haar. 'Schrijfsters. Auteurs feminins: Zo vaak is sneeuw, genomineerd voor de AKO-prijs, was Eerder vroeg ik aandacht voor haar unieke en een vrouw die eer niet te beurt gevallen bij het eerste, Het huwelijk het laatste, toevallig eigenzinnige oeuvre in Brugsch Handelsblad ons. lk herinner me Anna Bijns, Marie Gevers de delen van het zelfportret die mij door hun (1981), Poêziekrant (1987) en Brugge die Scone en Marguerite Yourcenar. En jij bent er nog schrijnende directheid het meest hebben aan- (1993). Want makkelijk leest D'haen niet: haar levend bij. Je prijkt op het blaadje centraal gesproken. Kort daarvoor, in 2002, bundelde gedichten openen zich slechts langzaam, zij ei- tussen Julia Tulkens, Madeleine Bourdouxhe, D'haen haar poezie in een even kloeke band: sen alle aandacht van de lezer op en doen een Jacqueline Harpman en Maria Rosseels. Hoe Miroirs. Een cultuurgebied moet zijn dichters beroep op zijn creativiteit, men moet zoeken verguld ben je met die uitgifte? 'Bien etonnees koesteren! En nog weet ze van geen ophou- tot men vindt. de se trouver ensemble'? Dat je aandacht krijgt en erkend wordt, is altijd prettig. Maar een postzegel kan je tegenwoordig van jezelf laten maken. Belgische postzegels vind ik meestal niet zo mooi. Ja, ik heb een aantal postzegels 1111._ JULIA gekregen en ben daar erg blij mee, gaan TULKENS DE MADELEINE AARDSE halen is zeer lastig en ook zeer duur. Maria BOURDHOUXHE —BRUID CHRISTINE D'HAEN LA FEMME DE Rosseels heb ik 1 x ontmoet; ik waardeer ACQUELINE HARPMAN GILLES MARIA ROSSEELS ITYATÉ D'OSTEN DE haar zeer, ze heeft katholiek Vlaanderen DOOD VAN EEN , NON • leren filmkijken. Ze was een knappe flinke vrouw. Helaas heeft de Academie voor haar ossiowoo 004.1.041 geen rouwbericht gemaakt. 0,52 : 0,52 0,52 052 0,52 • • • • Jeroen Brouwers weigerde recent de Prijs der MAL EL.Ek )0U.RE"' Nederlandse letteren in ontvangst te nemen. Niet uit geldlust, wel uit armoede. Naar eigen zeggen bracht zijn literaire werk hem in 2006 6.000 euro op, een schamel bedrag. Als zelfs een belangrijk schrijver als hij het met zo weinig moet stellen, hoe zit het dan met veel anderen die van groot succes verstoken ii.[3:1 Prior ii[31 Prior blijven? ^ Postzegelblaadje door de Belgische Posterijen uitgegeven op 26 februari 2007 Zeer veel intellectueel werk gebeurt tegen- • 136 I In en om de kunst I woordig gratis. Maar een firma betaal je 40 resultaat opgeleverd? Anders gezegd: was je euro per uur plus btw. Vanwaar moet een vader uiteindelijk tevreden met wat jij, Elsa, intellectueel zijn boterham halen? Paula en Suzanne bereikten? Ja, wij hadden alle vier een diploma waarmee Jij kreeg de prijs in 1992 tijdens een officiele we zonder man zelfstandig konden leven. Dat ceremonie uit handen van koningin Beatrix. was toen progressief, en nuttig. Vond je dat leuk: naar Amsterdam reizen, je in een geleende junk opmaken, dat protocol? In september 1951 lag bij uitgeverij Snoeck- iij die schreef: 'Nu en altijd is al wat officieel is Ducaju in Gent al een bundel van jouw hand haar een gruwel'? voor: Gedichten, waarin 'Daimoon megas, Koningin Beatrix in Den Haag was heel prettig; 'Gij gaat in raadslen ..,"De ledematen van ik ervaar dat niet als'officieel, maar als vrien- uw lichaam,"Grafgedicht voor Kira van delijk en gemoedelijk. Kasteel,' gedichten die nog gebloemleesd worden. Sindsdien heb je je Leven lang gestaag Al zou jij - ik weet het zeker - de prijs en het gebouwd aan een oeuvre dat indrukwekkend geld nooit willen weigeren, toch is er ook is (vind ik), tijdloos (hoop ik) en eigenzinnig veel voor Brouwers' standpunt te zeggen. (weet ik). Onbewust proberend te evenaren 16.000 euro voor zo een prijs, die maar om de wat al geschreven is, er iets aan toe te voegen, 3 jaar uitgereikt wordt en door Nederland en het te overtreffen misschien? Vlaanderen wordt gefinancierd. Is dat niet zeer Ja, ik bouwde steeds verder: thematiek, weinig om een literair oeuvre dat vele decen- versvorm; alles is eindeloos, en je kan met nia overspant, te bekronen? Zo een beslissing evolueren en muteren steeds vernieuwend doet Brouwers financieel toch pijn, dat kan verder komen. niet anders? De auteur is armoe troef. Wij begrijpen dat een M.a.w.: van jongsaf aan wilde je als dichteres bouwvakker moeilijk en gevaarlijk werk doet, ^ Pasen 1957: C. D'haen met haar vader Firmin iets aan de Nederlandstalige poezie toevoe- de bouwvakker kan niet begrijpen wat intel- D'haen en haar moeder Georgette Wallaert en gen dat er voordien niet was, iets onontbeer- lectueel werk is. Hoe het geld verdeeld wordt, de kinderen Anna Livia, 4 jaar en Sylvester, 4,5 lijks, een kunstwerk dat de kunstwerken van maanden in haar (derde) woning aan de Brugse het budget, daarover kan ik niet oordelen. Moerstraat. 'Haar ouders zijn zeer oud geworden, vroeger voort moet zetten. Wanneer kreeg je In een 'democratie'zou elk burger (citoyen!) zij waren altijd jong en mooi. ( ..) Zij stierf zacht, het gevoel dat je dat doel bereikt had? Was dat moeten kunnen oordelen. ledereen oordeelt, in haar achtennegentigste, en nog vOOr haar man' met een gedicht, een bundel, een prijs? maar kan niet oordelen: oordelen vergt ver- en Zolang het kind beschermd thuis speelt, duurt Een doel is voor mij nooit bereikt. Is mijn de drown van de Heilige Familie: de nest-intimiteit stand en kennis. van ouderpaar met jongen.' gedicht goed? Soms ja, maar nooit zo goed als het hoogste, het beste. Een goed criticus Erik Vlaminck zei laatst op de opening van (?) zal fouten en tekortkomingen vinden, en de Antwerpse Boekenbeurs: 'I k zou opzien- `Ze prezen niet mijn eigenzinnigheid' ikzelf ook. barende namen kunnen noemen van col- Je hebt middelbaar onderwijs gevolgd in St.- lega's met terechte naam en faam die, om Bavo in Gent, waar - 'als een godsgeschenk' - Toen je in 1951 in Brussel de (eerste) Ark- het in mijn moedertaal te zeggen, geen Nederlands werd gesproken. Hoger onderwijs prijs van het Vrije Woord in ontvangst nam, nagel meer hebben om hun gat te krab- -onder WO. II- aan de Gentse universiteit, die prezen de grote heren van toen (o.m. Herman ben. Moet er niet dringend werk gemaakt pas vernederlandst was en waar de proffen uit Teirlinck) je eigenzinnigheid (je wilde niet bij worden van kopie- en leenrecht, zodat Brussel kwamen en thuis Frans spraken. Was de avant-garde horen) en praamden ze je je auteurs ook daar inkomsten uit verwerven? de eerste vraag, toen je je diploma had: 'Wat vrijmoedig te gedragen. Heb je het gevoel dat Of verdienen uitgevers en boekhandelaren wil ik worden?'of'Hoe zal ik mijn brood zo je sindsdien ongehinderd en vrijuit hebt kun- te veel aan een boek? goed mogelijk verdienen?' nen spreken en schrijven? Kopie- en leenrecht oke. Maar wat een admi- Wat wil ik worden was al lang beantwoord: 0 nee, ze prezen niet mijn eigenzinnigheid, nistratie! Verdienen uitgevers teveel? lk kan dichter. Hoe zal ik mijn brood verdienen, ja. 'Zo integendeel, ze zeiden dat ik hen niet mocht dat niet beoordelen. Goede waarschijnlijk niet. goed mogelijk'dacht ik er niet bij. Zo nuttig teleurstellen. lk ben nog zo ijdel blij te zijn, dat Boekhandelaren idem. mogelijk, en zó dat er tijd genoeg overbleef ik toen antwoordde dat ik vrij was om dat te om te schrijven. Tijd en hoofd. doen of niet (gezien het Vrije woord). Ja, ik ben Verliest de Prijs der Nederlandse letteren steeds vrij geweest te spreken en te schrijven niet van zijn prestige, nu voor de tweede In Een paal, een steen staat blz. 42: 'Mijn wat ik wou, in dit gezegende land. keer op rij onze koning de laureaat niet de vaders ideaal-waarde voor zijn dochters (hij hand kan schudden? Vorige keer was er de had een zoon gewild, dochters waren min- Ergens schrijfje over je ouderlijke thuis: 'De rel rond Reyes levensgezel die aan het hof der) was, na het algemene Blijf Braaf - een grootmoeder (...) wist niets. (...) De moeder niet welkom was. progressief ideaal: wij zouden, alle vier, een (...) en verder wist ze niets. De vader wist Rellen zijn des !evens leute. M.i. verliest die diploma halen en daardoor economisch veel (...) Uri keer zei mijn moeder, toen prijs daardoor geen prestige, het wordt net onafhankelijk zijn: Heeft dat streven van je er Mozart over de radio klonk:'Hoor eens, spannend: wat gaat er nu weer gebeuren? vader Firmin voor zijn vier dochters inderdaad hoe mooi: De cultuur in de gezamenlijke I In en om de kunst I 137 ^ cruciale taak om kennis en kunde door te geven niet waarmaakt, de druk van kijk- en leescijfers, het bedrog van de reclame enz. lk heb ondervonden dat woede een mens meer kracht verleent dan verdriet of ontgoocheling. Is dat voor een deel de verklaring waarom jij - zo gedreven doorgaat met lezen, studeren, schrijven en publiceren? Doorgaan met lezen en studeren gebeurt niet uit woede, maar uit vitaliteit (bij mij). (Woedend ben ik nog veel meer dan in dat interview staat - bijv. elke morgen op Klara rond 9 of 10 uur, die taal, die intonatie, die kin- derachtigheid, die vulgariteit. En het nieuws zelf is belachelijk.). Maar vitaliteit is een mysterie, vanwaar komt de levenszin? Leren behoort tot de definitie van de mens. Maar je kan meer contempleren, of meer doen. lk behoor tot de via contempla- tiva. Dat is een aanleg: genen en opvoeding. Podzie is een aartsmoeilijk metier, schrijven in het algemeen is een lastig beroep. Jij hebt voor ^ M. Boey, C. D'haen, L. Decorte en A. Demedts op een G. Gezelleavond van de Culturele Kring St.-Anna te dat schrijven je gezin, je familie, je huis en tuin Brugge, 9 mei 1974. Wen zwarte kleine volksvrouw heeft mij gezien in een tv-uitzending over Guido Gezelle. doen Wen. 'Zij wilde den ding: haar eigen 1k zeg dat het programme niet erg goed was. Zij: Me kieke miender toch' (we kijken wij toch).' werk doen, een roeping in de plaats van een beroep. Een demon waarje onmogehjk aan kon weerstaan? schoot van het gezin bleef door overwerk, van Toerisme Jean-Marie Bogaert.'Vooral in Kon ik weerstaan aan gedichten maken? lk gebrek aan communicatie, slecht humeur, de periode van november tot maart zit nog heb nooit geprobeerd er aan te weerstaan. spaarzaamheid, gebrek aan belangstelling, veel rek, we gaan daar een campagne rond Het was mijn taak op deze wereld. ongelijkheid van de gezinsleden, katholieke voeren. Ryanair? Dat is een zegen voor een engheid, tot haast niets beperkt:M.a.w.: stad als Brugge. Wist je dat 14 procent van 'WU kunnen ons beijveren om de in die omgeving van destijds bestond er een de passagiers op Charleroi in Brugge komt ondergang te remmen' opmerkelijk gebrek aan werkelijke kennis. overnachten?' Een blijvende ramp waar niets lk heb van mijn huis een bibliotheek gemaakt, Mar, in die povere wereld in Sint-Amands- tegen te doen is? jij met je man Rend ook. 'Er is geen schat zoals berg, ontsproot bij jou en je zus Elsa uit Brugge is een vervloekte stad. Ze maakt zich- een verstandig opgebouwde boekenschat, onvermoede diepten de kunst(enaar). zelf kapot door haar gigantisch toerisme. (De schreefje. lk heb alles uit mijn boeken ge- En toeval, een wonder, een mirakel? roepende koetsiers die mijn huis omsingelen, haald, jij hebt alles aan de kunst te danken. Nu Mijn zussen zijn verstandiger dan ik, maar hebben mij en mijn gezin al kapotgemaakt.) is er het internet en kunnen mensen alle kennis kunst produceren is specifiek: bij ons zijn twee Het probleem van de stad die ten gronde zo in hun leven halen, maar ze chatten en kunstenaars ontstaan: Elsa is m.i. een belangrijk gaat door een teveel aan toerisme is bekend. sms'en en e-mailen met haveloze woorden ... graficus, en ik werd dichter. Elsa is door omstan- Lees de Que sais-je-editie over Le tourisme lk bedoel: de wereld evolueert zo dat wie oud digheden vrij onbekend (totaal ten onrechte)3. urbain van 1996. Daarin wordt voorspeld hoe wordt, onvermijdelijk geconfronteerd wordt Hoe wij kunstenaar werden weten wij niet. overtoerisme een stad vernielt. Precies zo is met nieuwe zeden en andere opvattingen, het hier gebeurd.Toerisme is een kenmerk waardoorje het gevoel krijgt dat jouw wereld 'Later, als Brugge voorbij zal zijn' van landen in het beginstadium van hun ont- (voorgoed) verdwijnt. Heb jij dat ook? Jij hebt een leven lang gelezen en gestudeerd, wikkeling - dus gedraagt Brugge zich als een Onze wereld is verdwenen, redelijk plotseling. vervolgens geschreven en gepubliceerd. De ontwikkelingsgebied. Dat niets produceren Is het voorlopig, voor kort, voor lang, voor 20, laatste decennia in een huis met ratelende en alleen maar bedelen is beschamend. Later, 100, 1000 jaar? Niemand weet het. Maar wij koetsen en roepende lieden voor de deur. En als Brugge voorbij zal zijn, zal ze die Bogaert kunnen ons beijveren om de ondergang te dan schrijft recent De Morgen4 onder de titel verwensen. remmen, om onze beschaving te redden, ze 'Toeristen, de achtste plaag van Egypte' het door te geven, ze te verrijken, tot de vernieu- volgende: 'In Brugge zijn ze zich van geen lk lees in een interview met M. Vanderstrae- wing die a komen, komt. Intussen ontstaat probleem bewust. Vorig jaar noteerde de ten dat je eerder boos dan verbitterd bent. een nieuwe onbekende wereld, technisch, stad 1,3 miljoen overnachtingen op een Boos op het nodeloze lawaai in onze wereld, elektronisch, met oneindige mogelijkheden. totaal van 3,5 miljoen bezoekers.'En dat de opdringerige architectuur, de macht van Voor het eerst beseffen wij dat de wereld een aantal mag nog gerust stijgen, zegt schepen onbevoegde heersers, het onderwijs dat zijn is en wij haar moeten redden. ^ 138 I In en om de kunst I Lang geleden - je kinderen waren nog klein - getuigde je over jezelf: 'Zij heeft niet alleen een beroep, en een gezin, maar een roeping. Gevangen in de drievoudige grijptang van niet-kunnen is haar leven tot failliet gedoemd: Vind je niet, nu na al die jaren, als je Miroirss en Uitgespaard zelfpor- tret6voorje ziet staan (je Verzameld Werk kan zelfstandig staan!), en je weet dat je man (die je levenslang alles leerde en die 4 jaar ouder is dan jij) gezond en wel in huis aanwezig is en al je boodschappen doet, en dat je kinderen Anna Livia en Sylvester ook gezond en wel (in Leiden en Brussel) hun weg vinden, vind je dan niet, met al je bekroningen op zak, en met alles watje in je hoofd en hart bewaart, dot je het er redelijk goed vanaf hebt gebracht? J.C. Bloem zou zeggen: 'En dan,'t had zoveel erger kunnen zijn'. 0 ja, het kan altijd erger. Maar mijn levens- gevoel is niet zo, dat ik vrolijk ben over het gepresteerde - mijn levensgevoel is tragisch. Ondanks alle geluk, alle genieten, alle schoon- heid, alle goeds, ervaar ik het bestaan op aarde als tragisch voor degenen die naden- ken. In het leven dat je geleid hebt, waren kennis en weten van groot belong. lk val in herhaling, maar geluk is toch ook van tel?! Heb je het gevoel -je zus Suzanne is op 22 november jl., het feest van de H. Cecilia, overleden - dat je al bij al een gelukkiger leven hebt geleid dan je vader en moeder? Hoop je dat je beide kinde- ren even gelukkig of gel ukkiger dan jij zullen mogen worden? lk denk dat ik een geestelijk rijker en gelukki- ger !even heb mogen leiden dan mijn ouders (dank zij mijn ouders). Ja, ik heb daar nooit zo over nagedacht, maar je vraag (dank je ervoor) doet mij dat beseffen. Zij hebben gewerkt, veel gewerkt, om ons een beter leven te geven. Het ziet er zeker niet naar uit dat mijn kinde- ^ C. D'haen met haar Madrileense vriendin Julia Borragan in de tuin van haar (vierde) huis aan de Nieuwe ren in de huidige wereld gelukkig zullen wor- Gentweg te Brugge, september 1978. `Zij houdt van haar vele vrienden, maar heeft er weinig behoefte aan, den, zij hebben niet de aard, de gesteidheid, ze te ontmoeten' en Tkze tuin is een wildernis ( ..) Vrij onbezond en bloemloos, met zijn evenbladplaag, invasie van dikke duiven, klepperende eksters' . om zich te schikken in een wereld met geld verwerven als enige waarde. Ze zijn opgevoed voor een beter en moreler soort wereld. belaagt / Het hart, dat droef, maar steeds Wnel goat pingpong na jarenking gewender, / Zijn heimelijke pijnen draagt. oefenen' In 1987 heb je over G. Gezelle - 'gedurende Is het oneerbiedig te vragen - het is najaar en Je zegt ergens: 'Het appal van goede poezie is tweehonderd jaar in de Nederlanden de november: welke heimelijke pijnen sluimeren dat ze bij de lezer een geluksbelevenis opwekt.' enige volkomen dichtersfiguur' - onder de in jouw hart? lk zou denken dat hoar grote kracht er in titel: De wonde in 't pert een biografie gepu- Luc, ik beschouw mijn Gezellebiografie nog bestaat dat ze inzichten, gedachten, iwaar- bliceerd (Jan Vandamme vroeg me in die tijd steeds als zeer waardevol en nuttig. Jan heden' op een onnavolgbare wijze verwoordt of je je fichebak had laten vallen. G. Komrij Vandamme vergist zich: ik heb helaas nooit en mij troost in dit tranendal, dit oord van noteerde: 'zonder concurrentie de meest een fiche gehad. En Komrij heeft zich gemeen ellende waarde waanzin en de verschrikking ridicule biografie van de twintigste eeuw'). gewroken, hij zal wel weten waarvoor. van Auschwitz telkens in nieuwe varianten Bloem dichtte: 'Weer keert het najaar en Mijn heimelijke pijnen zijn heimelijk. opduikt!? I In en om de kunst I 139 ^ Elizabeth, / dat minder hun gedroomde die ervan overtuigd leek dat ze in alles het labyrinth / bestoke met opdringerig verzet. / laatste woord hoorde te hebben omdat ze Maar zwicht, beschoei uw voet, en slecht de in raadselen sprak. (...) Taalgevoel voor een wal, / gun werk en oor. Exacte kostbaarheid/ verdwenen taal, stem zonder publieke echo: in duistere bui beseft, van een kristal / tot lk word niet beledigd door mensen voor wie galaxieen van gedachten leidt. / Dwing te- ik weinig respect heb. lk ben in goed gezel- gelijk, dat alles hij verbindt, / uw geest sterk schap als ik niet goed ingeschat word. inwaarts, voor de wereld blind:Later kreeg het gedicht een plaats in 'Tien dizains,' ge- In de late jaren zestig leerde je het werk van dichten over 'de laatste dingen' (cf. Morgane, Roland Barthes beter kennen. Die bekeek tekst 1995)7. Geen gemakkelijke poezie, voorwaar. voor alles in relatie tot andere teksten. Jouw Wie haar wil begrijpen, moet flunk studeren. omgang met andere teksten en kunstwerken Heb ik dan niet sneller lets - je weet hoe weinig uit de Grote West-Europese Traditie was tot tijd een mens heeft- aan het prozaportret in dan toe ook al bekend, maar in latere bundels datzelfde Revisornummer van Hugo Brandt als Mirages (1989) en Morgane (1995) is nog Corstius, die zegt: lik heb geen geduld voor duidelijker hoezeerje je bewust op bestaande niemand en niets, zelfs niet voor mijzelf'? teksten ent. Dat heet onder literatuurwe- Luc, je zegt'heb ik dan niet sneller iets. Snel tenschappers en filosofen: intertextualiteit. kan je weinig goeds krijgen. Beste Luc, wat je Mythologische verwijzingen, bijbelse allusies, wil gaan studeren, Grieks, wiskunde, muziek Hadewijch, Leopardi of Mallarme ,je draait je snel zal het niet gaan. Zelfs eten gaat niet hand er niet voor om. En toch: Gerrit Krol heeft snel. Snel gaat pingpong na jarenlang oefe- eens gezegd dat het makkelijker is een moei- nen. Helaas, helaas: het leven is kort, de kunst lijk gedicht te schnjven dan een makkelijk. Het ^ Het echtpaar Rene Beelaert en Christine D'haen in duurt lang om te leren. gaat er immers niet om zoveel mogelijk in een de winter van 1988-89. gedicht te versleutelen, het is een kwestie van Zij aanvaardt de suprematie van de man, wel Een grote lezersschare heb je nooit verworven. geduldig prutsen, desnoods met de hand- wetend dat de vrouw over de man almachtig is.' Daar is je poezie te hardleers voor. Je gedich- boeken erbij. Bevochten eenvoud zou veel ten geven hun geheim niet makkelijk prijs, moeilijker te bereiken zijn. Akkoord? want ze meten zich met de klassieke cultuur Een goed moeilijk gedicht is moeilijk te Neem nu regels als:'en dat de mensen klein in het algemeen en met de grote dichters en maken, een goed 'eenvoudig' gedicht ook. lk zijn / en voor elkaar venijn zijn / en dat, trots proza-auteurs in het bijzonder: Dante, Rilke, citeerde toch 'De waterlelie'van Van Eeden alles, dit leven / nog hoog staat aangeschre- Rimbaud, Joyce. Hoe oordelen je kinderen als uitstekend? En ik ben een bewonderaar- ven' (R. Minne),'Het zwelt haar de mond over je werk en je kleinzoon Tobias, die nu ster van de Lovelings en van Alice Nahon: ik uit, een lofzang / Op onze vergeefsheid, ze twintig is? kan niet wat zij kunnen. Meer elementen met stelt me / De dood in een duidelijk daglicht, Mijn kinderen lezen mijn teksten liever niet, meer verbindingen tussen de elementen is / Het leven is niets, het is niets' (L. Nolens), dat is te intiem.Tobias is een wetenschapper moeilijker; onze hersenen zijn maar laat in 'De mens is eenzaam tot en met zijn dood. en zijn oma is voor later. de evolutie ontstaan. Maar een levende cel is / Nooit is een liefde, nooit een vriendschap ook al een wonder van compositie. Hoe heeft klaar / en, zelfs geboren uit dezelfde schoot, `Poor een intelkaueel is sterven dom' Van Eeden zijn schijnbaarieenvoudigigedicht / zijn wij nog vreemden voor elkaar' (J. Van Ter voorbereiding van dit interview heb ik er kunnen maken? Wij weten dat niet. Om een Nijlen),'Neen, er is geen wenden aan: / als het boek van Hugo Brems, Altijd weer vogels 'moeilijk'gedicht te begrijpen moet je meer wij dood zijn is 't gedaan. / Ja, gedaan. (...) die nesten beginnen op nageslagen. Jij komt weten, en weten doe je door leren (opzoeken). Wat ik bulder, wat ik zweer? / De echo zendt er weliswaar meer in voor dan P. De Marte- mij alles weer: (W. Elsschot) en 'Die lezen laere, L Rens, P. Lebeau, A. Reniers, R. Gronon In bloemlezingen tref ik wel 'ns je gedicht mogen eenzaam wezen. / (...) Hen wenkt e.a. (die worden in het geheel niet genoemd), 'Daimoon megas' aan. G. Komrij1° schreef er een wereld waar de groten, / de tijdelozen maar toch: ik kom beschamend weinig overje in 1998 over: 'Dit is een van de gedichten voortbestaan: (LG.M. Gerhardt). te weten, zeg maar: nagenoeg niets. Jij kunt waarvoor ik, gesteld dat ik een Turk was, Ne- Ja, de poezie geeft inzichten, gedachten, dat zelf moeihjk ergerlijk noemen (ik moet dat derlands zou willen leren. Het geeft zich niet waarheden, maar dat is niet haar specifieke doen), maar is het niet frustrerend dat jouw gemakkelijk gewonnen, maar al bij de eerste werking, dat doet de filosofie ook. Het spe- dichterschap - Paul Claes noemt het weerga- lezing begrijp je dat er iets bijzonders aan de cifieke ligt in de'onnavolgbare wijze: en die loos - met zo weinig sympathie en empathie hand is: Is dit gedicht, met 'De ledematen van wijze is taal en prosodie (metrum, ritme, strofe en waardering en begrip words bejegend? lk uw lichaam,"Grafschrift voor kanunnik Joseph enz.). verwijs ook naar wat G. Komrij9, aanvankelijk Dochy' e.a., inderdaad een van je sterkste een groot bewonderaar van je, in 2005 neer- creaties? Of vergissen bloemlezers zich vaak? Toen De Revisor in december 1993 zijn 20ste pende:'Haar manier werd een maniertje, het Die Daimoon megas is een jeugdgedicht, het verjaardag vierde, stond jij onder de titel 'Ge- verhevene werd hoogdravend. Ze groeide verbaast mij zelf, het was igeInspireerd. lk ben schreven zelfportret, zonder enige toelichting, uit tot iemand die zichzelf parodieerde en onze Komrij zeer dankbaar voor zijn moment deze verzen of: 'Ban Dante in ballingschap, dat geen moment in de gaten had. (...) Ze van genade. Maar de twee gedichten die je maak Milton blind, / muur Bertken in, verlam werd een halfroomse, halfklassieke Sibylle noemt, zijn zeker niet de 'sterkste. ^ 140 I In en om de kunst I 'De mol' uit Onyx (1983) en 'Mol' uit Mirabilia waaier aan opvattingen en meningen, waar- Een groepsgevoel ken jij m.i. niet. Schrijven is (2004) verbeelden, vermoed ik, de tragische achter je ware gezicht verschijnt en tegelijk voor jou altijd synoniem geweest met studie, conditie van elk levend wezen, ook en vooral verborgen blijft. lk moet zelf een portret van je verwerking van de klassieke literatuur, levens- van de mens? In je eerste versie is er nog samenstellen. Is dat voor gewone lezers (waar- lang werken in eenzaamheid. Kun je zeggen sprake van een straal zonlicht en plaats je de toe ik me zelf reken) niet een hooggegrepen dat je geluk ook precies daar in heeft gelegen, mol tegenover vier pralende dieren: pauw, onderneming? Moet je niet P. Claes, P. Demets, een eigen bestaan en een eigenzinnige per- hert, paard en nachtegaal. In het tweede Y. T'Sjoen, B. Vonck heten om dat te kunnen? soonlijkheid uitbouwend? gedicht doe je dat niet meer. De in het aardse lk kan zelf geen portret van mij samenstel- lk zou niet in groep'aan kunst kunnen doer): bestaan verzonken mens graaft in het donker, len, en dat is ook niet nodig. Het enige dat zoals zovele anderen. Dat lukt me niet. lk ben in het ongewisse en... strompelt verder? nodig is, is de tekst bestuderen. Geen van de een eenzaat. Die arme mol heeft geen vrolijk leven. lk mensen die je noemt is daarmee bezig, ik ben klaag over het lot dat de evolutie de levende hun onderwerp niet. lk had gehoopt dat Hans Is het waar dat je nog een laatste podziebun- wezens aandoet. Maar ik vergeet het geluk Vandevoorde het zou doen, maar een mens del en een laatste prozaboek wilt publiceren? niet dat door de evolutie geschapen is. Geluk moet tijd en gelegenheid hebben. Misschien lk heb je nooit anders gekend dan woekerend of smart, wat is er groter? In mijn idee (wens) komt er over 100 jaar iemand die mijn teksten met je tijd, op je hoede voor wie je uren van over het einde der tijden zou alle smart analyseert.'lk zal het hooren: studie zou durven of te nemen, vluchtend voor geleden zijn (voorbij zijn), (zoals Gossaert zegt: nutteloze dingen. Wil je dan nog reizen en begrepen eeuwige noodzaak), en zou alleen Tegen P. Comet zei je in 2000: 'Als die tien muziek beluisteren en lezen, maar niet meer actueel geluk overblijven. deeltjes of zijn en in den groot boek, het schrijven? boek, mijn boek, zullen zijn samengebracht, Ja, ik heb nog 1 poeziebundel en 1 prozaboek Sinds de late jaren tachtig heb je je dichter- dan begint het werk pas. Dan pas kan ik be- of -de publicatie moet Annette Portegies van schap wonderlijk uitgebreid. Eerst was er ginnen, hdrbeginnen. Die hele autobiografie Querido beoordelen. Zij is vol van de aller- de Gezelle-biografie, daarna volgden vele herschrijven, vanuit een ander standpunt: beste wil, maar het moet kunnen. Een uitgever prozageschriften met autobiografische inslag. Wi I je werkehjkje leven nog 'ns beschrijven? doet ook niet wat hij wil. Nu is er sinds 2004: Uitgespaard zelfportret, Chronologisch? Thematisch? Minder doolhof- lk wil nog wel schrijven, maar ik vrees dat ik de je verzamelde proza, dat kan helpen om je po- achtig, fugatisch? tijd niet meer krijg. Reizen zal wel moeilijk zijn ezie te lezen, maar er blijven vele ongeopende lk wil alles wel, maar mijn tijd is op. in mijn wrakkige conditie. Muziek beluisteren deuren. In de plaats dat jij als 80-jarige de Intussen zijn je adjectieven mooi: doolhofach- en lezen, ja. lk heb een stelregel: je kunt pas le- lezer een portret van je biedt, Beef je hem een tig, fugatisch. zen vanafje 80ste. ('Daarom is hoar grafschrift: non legi, legam. lk heb niet gelezen; ik zal lezen: L.D.) lk wil eeuwig leven, maar de evolutie'de la condition humaine' laat dit niet toe. Deze kelk zal aan niemand voorbijgaan, helaas. Voor een intellectueel is sterven dom: je hebt elke dag zoveel kennis vergaard, wat gebeurt daarmee? Is dat pure verspilling? ('Zij willen niet sterven, maar ze zullen, hoe onge- looflijk, onmenselijk, stuitend dat ook is: 'the combined destructive work of carelessness, fires, worms, mildew and mice ...') lk heb een betere optie, maar dat is een keuze; ik kies een beter einde der tijden, maar of het zo is, zo kan zijn? lk kies ervoor, dat alles in een alomvattend al- bewustzijn blijft - maar die eventuele realiteit overtreft ver ons beperkte huidige begrip. Als ik twee uur later haar woning achter me laat, geeft ze me een bruine zak met boeken mee. 'Uit de nalatenschap van mijn zus Suzanne, de jongste, Iiefste, opgeruimd, de enige die rechtop liep; kleuteronderwijze- res, die duizenden kleintjes met hart en ziel heeft grootgebracht. Zij was de moeder voor mijn kinderen: bij haar voelden zij zich ge- Iukkig. En ook mijn man werd in haar huisje ^ Koning Boudewijn op bezoek in de Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde te Gent, altijd ontvangen met haar beste fles wijn 1986. V.1.n.r.: A. Demedts, C. D'haen, B. Decorte en J. Deschamps. (Toen was ik te dom en te onwetend, te - hij was er altijd gelukkig, zegt Christine. onverlicht, om Fabiola (ik alleen met haar aan de lunch) iets te leren over poezie, haar in te lichten, want datThuis ontdek ik tussen de exemplaren twee verwachtte zij toch. Zij doet alles met volle overgave en vanuit een christelijke caritas-houding. Maar ik faal) vroege boekjes van Karel Jonckheere, met I In en om de kunst I 141 ^ houtgravures en lettrines van Luc. de Jaegher. Mijn hart springt op. Later op de avond neem ik Scindor Mcirai's Bekentenissen van een bur- ger ter hand. Daarin lees ik - Coeval of niet? 'Dag aan dag belanden de idealen waarin ik als kind heb leren geloven als afgedankte rommel op de vuilnisbelt. De terreur van de kuddegeest verspreidt zich over elk gebied waar vroeger de beschaving heerste. De maatschappij waarin ik leef, staat niet alleen onverschillig tegenover de hoogste prestaties van de menselijke geest, maar ook tegenover de stijl van het dagelijkse !even. De verlangens van deze tijd vervullen me met wanhoop. lk veracht de smaak, de genoegens en de behoeften van de huidige massa Noten 1 C. D'haen, Mirabilia. Gedichten. Amsterdam, Em. Querido's Uitgeverij, 2004, 60 blz. - ISBN 90.214.5631.1 2 C. D'haen, Innisfree. Gedichten. Amsterdam, Em. Querido's Uitgeverij, 2007, 43 blz. - ISBN 90.214.5656.0 3 cf. C. D'haen,'Een grote tekenares: Elsa D'haen' in ^ John Everett Millais (1829-1896), Ophelia, 1851-1852. [Tate, Londen] De Vlaamse Gids, 1965, XLIX, nr. 10, blz. 636-643 4 Cf. E. Raspoet, 'Toeristen, de achtste plaag van Egypte' in De Morgen, 30 juni 2007, blz. 63. 5 C. D'haen, Miroirs. Gedichten vanaf 1946. Am- dan ook poêtische beelden die langzaam en motieven en nationale legenden. In hun tijd- sterdam, Em. Querido's Uitgeverij, 2002, 319 blz. aandachtig gelezen moeten worden. schrift The Germ zetten ze hun ideeen uiteen. - Het lijkt nu onbegrijpelijk, maar de vernieu- 6 C. D'haen, Uitgespaard zelfportret. Verzameld proza. Amsterdam, J.M. Meulenhoff, 2004, 681 blz. Millais was de meest succesvolle Britse wingen die de Prerafaelieten nastreefden ISBN 90.290.7386.1 schilder uit de tweede helft van de negen- vielen niet in goede aarde. Wat de critici en 7 C. D'haen, Morgane. Gedichten. Amster- dam, Em. Querido's Uitgeverij, 1995, 54 blz. tiende eeuw. Hij was amper elf jaar toen hij het publiek echter nog het meest schokte was - ISBN 90.214.5985.X zich inschreef aan de Royal Academy of Arts het feit dat deze jonge kunstenaars zich open- 8 Cf. H. Brems, Altijd weer vogels die nesten begin- Schools in Londen.en hun jongste leerling lijk in een dissident artistiek genootschap nen. Geschiedenis van de Nederlandse literatuur 1945-2005, Amsterdam, Uitgeverij Bert Bakker, ooit. Millais had talent te over en in de jaren groepeerden. Bij de jaarlijkse tentoonstelling 2006, blz. 127, 248, 597, 598 en 637 die volgden ontving hij de ene medaille na de van de Royal Academy in 1850 spoelde een 9 Cf. G. Komrij, Kost en inwoning. De Nederlandse andere. Millais schilderde toen wat van hem golf van kritiek over het land. Charles Dickens poezie in enige nagekomen gedichten. Amster- dam, Uitgeverij Bert Bakker, 2005, blz. 59-62. verwacht werd, historische taferelen in zuiver kwam woorden tekort om zijn afschuw uit te 10 Cf. G. Komrij, In Liefde Bloeyende. De Nederlandse academische traditie. Maar daar kwam snel drukken over The Carpenter's Shop ('Christus poezie van de twaalfde tot en met de twintigste eeuw in 100 en enige gedichten. Amsterdam, verandering in. in het huis van zijn ouders, 1849-50) en The Uitgeverij Bert Bakker, 1999, blz. 313-315. In de loop van 1848 vormde zich aan de Royal Times boorde het werk met termen als'afsto- Academy een groepje jonge kunstenaars dat telijk,'ergerniswekkend'en'ordinairde grond zich afzette tegen de heersende conventies en in. Dat uitgerekend dit schilderij van Millais Tentoonstelling de klassieke regelgeving. John Everett Millais zoveel ophef veroorzaakte kwam door de was een van hen, samen met William Holman combinatie van een archaiserende fresco-ach- ^ John Everett Millais, dichter in verf Hunt, Dante Gabriel Rossetti en nog enkele tige aanpak met extreem detailrealisme. Dat anderen. Volgens hen ging het sinds Rafael druiste in tegen alle academische voorschrif- Sabine Alexander (1483-1520) de verkeerde kant op met de ten. Weg was de immer aantrekkelijke idea- kunst en moest men terug naar de tijd erve5r, liserende stijl waar men zo vertrouwd mee De uitdrukking 'dichter in verf' is afkomstig naar de middeleeuwen en het Italiaanse was. In de plaats schilderde Millais een ruwe van Alison Smith, conservator in Tate Britain Quattrocento, toen kunst nog natuurlijkheid vloer vol houtkrullen, timmerlui op vuile blote en samen met Jason Rosenfeld curator van en zieleadel bezat. Prerafaelite Brotherhood voeten en een Maria met afgetobde zorgelijke de prachtige overzichtstentoonstelling van (PRB) noemden ze hun kunstenaarsbent en ze trekken die de gewonde Jezus troost. Dat het John Everett Millais (1829 - 1899) in het Van stonden een schilderstijl voor die uitging van werk bovendien wemelde van symbolische Gogh Museum te Amsterdam. Millais zelf was nauwgezette observatie en verftechnische verwijzingen naar de rooms-katholieke litur- er trouwens ook van overtuigd dat poezie, perfectie. Ze wilden de ambachtelijke creativi- gie werd Millais door het protestantse publiek muziek en schilderkunst verwant waren door teit, die door de industrialisering en massapro- al evenmin in dank afgenomen. hun vermogen emoties over te brengen en ductie bedreigd werd, weer aanwakkeren en Kort daarop schilderde Millais enkele werken op te wekken. Veel van Millais' schilderijen zijn zochten inspiratie in middeleeuws-christelijke die gebaseerd waren op passages uit de En- ^ 142 I In en om de kunst I gelse literatuur. Hoewel ze ook vandaag nog in het oog springen door hun weergaloze stijl, hun schitterende kleuren en geraffineerde detaillering konden deze doeken in het begin van de jaren 1850 op weinig sympathie rekenen. Ze waren zo helemaal anders dan de kunst waaraan men gewend was, ze waren zo intens, zo modern. In deze werken koppelde Millais het proces van meticuleuze obser- vatie aan de fonkelende kleurenpracht van gebrandschilderde ramen. En met wat een effect! Men krijgt nauwelijks genoeg van het aftasten van het geschilderde oppervlak op details en van de verrukkelijke kleurenpracht. Diepblauw Iaait het fluweel van Mariana's jurk op tegen de goudleren wandbekleding en het gloeiende oranje van de zitting van haar stoel. Betoverend ook golft het rosblonde haar van Het bruidsmeisje als een waterval neer tegen de nachtblauwe achtergrond en over haar geelgroene jurk. Maar het markantst is wellicht Millais' psychologische benadering van zijn personages, het web van intimiteit en erotiek waarnnee hij hen omweeft. Het is natuurlijk typisch Victoriaans, die broeierige sfeer van onuitgesproken verlangen, maar Millais laat in zijn beste werken de voor die tijd gebruikelijke moraliserende ondertoon achterwege en demonstreert alleen maar ten overvloede dat het tijd werd om de rode loper voor Freud uit te rollen. De afkeer van de Engelsen voor de Prerafae- lieten sloeg om toen John Ruskin - filosoof, kuntenaar en de invloedrijkste kunstcriticus van Engeland - de verdediging van de schil- dersgroep op zich nam. Ook de opkomende kiasse van kapitaalkrachtige industrielen en middenstanders begon interesse voor hun werk te tonen. Voor Millais kwam de echte doorbraak er met'Ophelia' (1851-52), het werk waarin hij pure poêzie schilderde en dat na honderdvijftig jaar nog niets aan schoon- heid ingeboet heeft. Droevig drijft Hamlets geliefde op het water, de ogen geloken, de armen geopend in een gebaar van overgave. Haar parelgrijze japon wolkt op tussen het groen van eendekroos en oeverplanten ^ John Everett Millais (1829-1896), Het bruidsmeisje, 1851. [The Fitzwilliam Museum, Cambridge] waarin bloempjes in alle kleuren oplichten. Voor dit meesterstuk liet Millais niets aan het toeval over. Hij trok een hele zomer naar en tragiek. Millais'Ophelia werd een icoon. de wereldtentoonstelling van 1855 in Parijs het platteland om sloot en waterplanten Vandaag nog is dit het kunstwerk waarvan in kreeg hij ook internationale erkenning. Het nauwgezet na te schilderen en voor Ophelia de Londense Tate door het publiek het vaakst vasteland had geen schilders zoals de Prerafa- moest Elizabeth Siddal, het lievelingsmodel een ansichtkaart gekocht wordt. Het schilderij elieten, die zich vastbeten in literaire thema's van de prerafaelieten, in zijn atelier in een bad heeft ook nooit opgehouden andere kunste- en de werkelijkheid onderwierpen aan hun met koud water poseren. Niet alleen bewees naars te inspireren, wat in de kleine randten- microscopische blik. Dit soort natuurgetrouw- Millais met dit schilderij zijn geweldig artistiek toonstelling ilk, Ophelia'aan de hand van werk heid verwarde de Fransen, want het oogde meesterschap, maar tevens wist hij hier de van hedendaagse fotografen duidelijk wordt. verrassend nieuw en oud tegelijk en dat doet juiste toon te treffen van jeugdige schoonheid Met Ophelia was Millais' naam gemaakt en op het vandaag nog altijd. I In en om de kunst I 143 ^ van een vast inkomen voorzag, geen over- bodige luxe voor een Jong gezin dat jaarlijks aangroeide en tenslotte acht kinderen telde. Maar Millais boerde goed en werd de meest gevraagde kunstenaar van Londen. De vroe- gere rebel werd zelfs lid van de Royal Acade- my en later directeur Hij schilderde historische onderwerpen in heldere tinten en aardige genrestukken met kinderen, maar ze missen de vreemde intensiteit en intimiteit van zijn vroeger werk. Alleen in de portretten toonde hij zich nog de sublieme meester, zoals in 'Louise Jopling'(1879) die hij fier en zelfbewust tegen een sobere achtergrond plaatst, in een strakke donkere jurk die opgefleurd wordt met een kraag van wine ruche en geborduur- de bloemen. Hier geen Millais meer die elke bloem met een vergrootglas schildert, maar de schilder met een vlotte snelle toets die aan de impressionisten doet denken. ^ John Everett Millais (1829-1896), Christus in het huis van zijn ouders (De Timmermanswerkplaats), Af en toe greep Millais ookterug op oude 1849-1850. [Tate, Londen] meesters en liet hij de zoetgevooisde anekdo- tiek achterwege, zoals in het prachtige'Herin- Maar de prerafaelitische broederschap na- hij hiermee tegemoet kwam aan de interesse nering aan Velasquez' (1868) waarin hij een derde haar einde en in 1853 werd ze opge- van het Victoriaanse publiek werd de picturale klein meisje portretteert in een virtuoze losse doekt, terwijI The Germ al na vier nummers uitwerking ervan hem niet in dank afgeno- penseelvoering die teruggaat op Velazquez' opgegeven was. De tegenstellingen tussen men. Men vond de figuren te alledaags, de portretten van de prinsesjes aan het Spaanse de leden waren te groot en ieder ging zijn kleuren te stroperig uitgesmeerd en de scha- hof. Hier wordt hij een Engelse Manet en het is eigen weg. Ook Millais liet zijn voorkeur voor duwen te zwaar. De verkoop vlotte niet en na jammer dat hij die laatstse decennia niet vaker literaire onderwerpen varen ten voordele van zijn huwelijk met Effie Ruskin - ja, de vrouw zulk werk produceerde. een nieuw type van anekdotische schilder- van zijn vriend John Ruskin - en de geboorte Minder bekend, maar in Amsterdam ook kunst. In historische of eigentijdse fanatsie- van hun eerste kind gooide Millais het over prominent aanwezig, zijn de landschappen voorstellingen beeldde hij nu mensen uit in een andere boeg. die Millais in de jaren 1870 begon te schilde- een conflictsituatie, wachtend op de geliefde, Op de tentoonstelling van de Royal Academy ren in Schotland, in de geboortestreek van zijn afscheid nemend, een brief openend. Hoewel van 1856 toonde Millais het ambitieuze en vrouw, waar het gezin elke herfst heentrok. uitdagende schilderij'Herfstbladeren: Vier Millais wordt weer de'dichter in verf, de kun- kinderen staan rond een smeulende hoop bla- stenaar die zo goed sfeer kon scheppen met deren, badend in het gouden licht van de on- licht en kleur.'Bedauwde gaspeldoorn' is er dergaande zon. De voorstelling vertelde geen het mooiste voorbeeld van, met zijn subtiele verhaal, maar was een poetische mijmering, tonen van groen en blauw waarboven een een stemmingsevocatie, in een soepeler en frisse dageraad openbreekt. vrijer schilderstijI dan men van Millais gewend De uiteenlopende ontwikkelingen in de car- was.'Herfstbladeren'moest !outer schoonheid riere van Millais maken het onmogelijk om tonen en het werk luidde de beweging van zijn oeuvre in een categorie onder te bren- het esthetisme in de Britse kunst in.'De avond gen. Hij was een energiek en onvermoeibaar van Sint-Agnes' met Millais'vrouw in een man, een rusteloos vernieuwer die in elke schemerige kamer, breed gepenseeld in een nieuwe richting die hij insloeg meesterwerken verfijnd maar duister koloriet, leunt zelfs heeld produceerde naast werk dat dreef op vakman- dicht aan tegen de kunst van James Abbot schap. Het Van Gogh Museum toont vooral McNeil Whistler (1834-1903), de Amerikaan de hoogtepunten van Millais en dat is een die enige tijd in Parijs verbleef en in 1860 naar bedwelmende ervaring. Londen kwam en hetionderwerploze'schilde- rij nog verder exploreerde. Info John Everett Millais, Van Gogh Museum, Gaandeweg verloor Millais de drang om op Paulus Potterstraat 7, Amsterdam.Tot 18 mei telkens opnieuw de schilderkunst te vernieu- 2008, dagelijks van 10 tot 18 uur, vrijdag tot wen. Hij conformeerde zich steeds meer aan 22 uur. Catalogus 112 blz., 100 ill., € 19,95. ^ John Everett Millais (1829-1896), Herinnering aan de smaak van een welstellend en kooplustig Inlichtingen +31 20 570 52 00 en Velazquez, 1868 society-publiek. Hij begon illustraties voor www.vangoghmuseum.nl. Royal Academy of Arts, Londen romans en tijdschriften te maken, wat hem Met de trein naar Amsterdam: www.b-rail.be ^ 144 I In en om de kunst I BIBLIOTHEEK SAMENSTELLING GEERT SWAENEPOEL allures. Het lijdt geen twijfel dat godsdienst na 9/11 terug en Christus is het ideaal van zo'n vrije geest. In het eerste ALGEMEEN een zelfstandige machtsfactor vormt in de door George deel van God in de mens levers Santayana commentaar bij W. Bush, Tony Blair en hun islamitische tegenhangers zoals de vier evangelien. In het tweede meer filosofische deel Mahmoud Ahmadinejehad gevoerde wereldpolitiek. Het ontwikkelt hij zijn eigen Christusidee. De evangelien hou- Corine Van Hellemont seculiere tijdperk ligt niet in de toekomst, zoals liberale den de mensen een Spiegel voor. Daarin zien ze een door humanisten graag geloven, het ligt alweer in het verleden. henzelf geconstrueerd Christusbeeld en daarmee zien ze Seksistische reclame. Dromen van een betere wereld Het wegdeemsteren van God in de voorbije twee eeuwen tegelijk een ideaalbeeld van zichzelf of van wie ze zouden voor m/v met talent, Acco, Leuven / Voorburg, 2008, had tot gevolg dat de mens geloofde zelf een utopie te willen zijn. Dat is de idee van God in de mens. 104 p., €14,50. kunnen verwezenlijken. Dat bracht weinig goeds, want [Emmanuel Van Lierde] Reclame informeert, fascineert, entertaint en enerveert. De wie de hemel op aarde wil realiseren, creeert al te vaak een meesten van ons hebben een haat-liefdeverhouding met hel. Dat was volgens de Britse filosoof niet alleen zo met de reclame. Ze hoort bij ons dagdagelijks leven, waardoor we linkse utopieen van het communisme of het nationaalso- er zelden over nadenken, en toch beInvloedt ze onze keu- cialisme, het is ook zo met de huidige rechtse utopieen die BEELDENDE KUNST zes en handelingen. Reclame wil opvallen en overtuigen. ter verdediging van de democratie en de mensenrechten Een reclame die niet wordt gezien, verkoopt niet en de een 'war on terror' voeren in Irak. Vooruitgangstheorieen beste middelen om gezien te worden, zijn nog altijd humor zijn geen wetenschappelijke hypothesen, wel gevaarlijke Simon Houpt en... seks. Maar wanneer wordt een reclame seksistisch? mythen die volgens Gray moeten worden bestreden. Om- Dezelfde advertentie wordt door de een als seksistisch dat de wereld beter of is zonder Utopia, moet de mens Vermist uit het museum: het spannende verhaal ervaren en door de ander als humoristisch, net zoals de de hoop op verandering en verbetering opgeven en de van 's werelds grootste kunstroven. Deense cartoons over de profeet Mohammed voor de een realiteit aanvaarden zoals ze is, maar Gray beseft dat zijn Uitgeverij Lannoo, Tielt, 2007, 192 p., €24,95. racistisch en voor de ander lachwekkend zijn. In haar boek voorstel het niet zal halen, want mensen zoeken altijd uto- Opzienbarende Seksistische reclame. Dromen van een betere wereld voor m/v pische projecten. Waar godsdiensten de mens voor hoog- ,,,,..11111111111P,, • kunstroven heb- met talent onderzoekt Corine Van Hellemont hoe reclame moed behoedden en hem door de hemelse verwachting ben altijd al tot mannen en vrouwen in beeld brengt. De boodschappen weerhielden het paradijs op aarde te brengen, kept de mo- de verbeelding over consumptiegoederen vertellen immers een verhaal derne mens geen grenzen meer. Daardoor is hij gedoemd gesproken. Den- van wie op kantoor de lakens uitdeelt en van wie ze thuis terreur en geweld voort te brengen. Wie vandaag de we- ken we maar aan witter dan wit in de linnenkast plooit. Het boek is hoege- reldpolitiek en de rol van religie daarin wil vatten, kan niet de diefstal van naamd geen klaagzang tegen stereotypen in de reclame, om dit briljante, maar beangstigende boek heen. De Rechtvaardige veeleer is het een pleidooi voor diversiteit van rolmodellen [Emmanuel Van Lierde] Rechters, een pa- in advertenties. Als traditionele rolmodellen in reclames neel van de be- opduiken, dan komt dat omdat die ook in de werkelijkheid roemde polyptiek nog altijd bestaan, maar reclamemakers mogen wat meer 11 George Santayana Het Lam Gods van variatie en creativiteit gebruiken. Ook na het lezen van dit de gebroeders boek blijft het onduidelijk wanneer reclame seksistisch God in de mens. De Christusidee in de evangelien. VERMIST Van Eyck: gestolen wordt. Wat zeker is, is dat reclame ons iedere dag opnieuw Een kritisch essay, [ Inl. en vert. Paul Juffermans], in 1934 en tot van- doet dromen van een betere wereld, van schoonheid uit Pelckmans / Klement, Kapellen / Kampen, 2007, MUSEUM daag spoorloos. een doosje en van vloeren die vanzelf blinken. 296 p., €24,95. Van recenter da- [Emmanuel Van Lierde] George Santayana (1863- tum is de diefstal 1952) is in het Nederlands- van dertien meesterwerken, waaronder Vermeers Het con- talige taalgebied nagenoeg cert en drie Rembrandts, uit het Isabella Stewart Gardner God in de mens onbekend. God in de mens. Museum in Boston, V.S., in 1990. Geen van de onschatbare FILOSOFIE EN RELIGIE De Christusidee in de evan- werken werd sindsdien teruggevonden. In schril contrast gelien is het eerste boek dat met deze 'kruimeldiefstallen' staan de grootste kunstroven van hem in het Nederlands uit de geschiedenis van de mensheid: deze die plaatsvon- II John Gray verschijnt. De Spaans-Ame- den in opdracht van Napoleon en Hitler, die elk land dat ze rikaanse filosoof kon maar in hun aan waanzin grenzende despotisme binnenvielen, Zwarte mis. Apocalyptische religie en de moderne niet wennen aan de purl- letterlijk leegroofden. Vandaag staat volgens Interpol kunst- utopieen, Ambo, Amsterdam, 2007, 320 p., €19,95. teins-protestantse sfeer en diefstal op de derde plaats 'op de lijst van wereldwijde ille- John Grays boek het optimistisch activisme gale activiteiten, meteen na drugs- en wapenhander Een Zwarte mis kan wor- van de universiteit van van de redenen die aangehaald worden voor de toename den samengevat Harvard. Hij zocht veeleer van het aantal kunstdiefstallen wereldwijd, is de explosieve met de boutade dat de contemplatie. Uitein- stijging in waarde van kunst de afgelopen tientallen jaren. moderne politiek delijk vond hij vanaf 1920 Daardoor begonnen steeds meer criminele bendes er hun de voortzetting van zijn thuis in Rome, de stall aandacht op te richten. De voorbije jaren werden dan ook religie is met andere die hem herinnerde aan de heel wat voorzorgen genomen om kunstroof te verijdelen middelen. Het is im- twee bronnen van de Europese cultuur: de Griekse filosofie of om gestolen kunst te traceren: zo bijvoorbeeld de op- mers zijn overtuiging en de joods-christelijke religie. Het was in Rome dat hij bij richting van gespecialiseerde politiediensten en organisa- dat de wereld aan lerse zusters tijdens de Tweede Wereldoorlog The Idea of ties als het Art Loss Register, en draconische beveiligings- het begin van het Christ in the Gospels or God in man schreef. Volgens Santay- maatregelen in musea. Ook treffen steeds meer regeringen derde millennium ana zijn literatuur en poezie de belangrijkste middelen om maatregelen om de illegale handel in kunst en antiek te- bezaaid ligt met de uit te drukken wat het menselijk bestaan is en zijn religie en gen te gaan.'Toch:aldus Simon Houpt in zijn meeslepende puinhopen van uto- poezie nauw met elkaar verwant. Religie die letterlijk wordt en van talrijke illustraties voorziene boek Vermist uit het mu- pische projecten, geInterpreteerd, wordt dan ook misverstaan. Vandaar dat seum,blijft het in veel landen nog steeds te eenvoudig om die hoewel ze in hij zeer sceptisch stond tegenover alle pogingen om van- het wettelijk eigendomsrecht van een illegaal kunstwerk te wereldlijke termen uit de evangelien op zoek te gaan naar de historischeJezus. krijgen' Dat is betreurenswaardig, want 'kunst is bepalend waren vervat, eigen- Hem was het te doen om de Christusidee die in de evan- voor onze samenleving en toont ons manieren om naar de lijk religieuze mythen gelien opgesloten ligt. Opgevat als poezie oefent de religie wereld te kijken waar de wetenschap blind voor is. Wan- waren. En door de met haar verhalen en mythen een expressieve kracht en neer een schilderij vermist raakt, verliezen wij allemaal een neoconservatieve invloed uit op de mens. Spiritualiteit is de vrijheid van de stukje van ons gemeenschappelijk erfgoed' politiek verschijnen nu opnieuw utopieen met religieuze geest om zijn licht te laten schijnen over de werkelijkheid [Patrick Auwelaert] Bibliotheek 145 ^ als ze waren, aangezien ik hen enkel kon toepassen op mijn onwaarschijnlijk hoog. Zo verscheen een bloemlezing uit U Paul Huvenne, Menno Meewis, gevoelens van plezier en pijn. Geprikkeld door deze ge- het werk van Martinus Nijhoff in 15.000 exemplaren. Een Joost De Geest, Chris Yperman voelens verkoos ik vredelievende wetgevers, zoals Numa, ander belangrijk wapenfeit van Bakker was de oprichting in Solon en Lycurgus, boven Romulus en Theseus.» Hoewel 1953 van Maatstaf, dat uitgroeide tot een toonaangevend Roel D'Haese: sculpturen-sculptures. Uitgeverij Lan- Plutarchus' biografieen het leven van Frankenstein niet literair tijdschrift. Bert Bakker was een tamelijk onbehou- noo, Tielt, 2007, 176 p., €59,95. hebben gered, hebben ze hun morele impact op'het mon- wen, flamboyante persoonlijkheid met een voorliefde voor Roel D'Haese ster' niet gemist. Het citaat uit Mary Shelly's roman vat het drank en vrouwen. Het aan hem gewijde themanummer (1921-1996) was doel van Plutarchus' werkstukken in ieder geval goed sa- van Zacht Lawijd geeft daarvan talloze sprekende details. In ROEI. D'HAESE een van de be- men. Via een levensbeschrijving van telkens een Griekse en een van de bijdragen wordt hij zelfs getypeerd als 'een var- OU VOlOtt 111.4 Q41,1,1 langrijkste, naoor- een Romeinse politicus willen de Levens inzicht bieden in ken dat van Bach hield' Het themanummer is een belang- logse, Belgische de morele complexiteit en de ontwikkeling van individuele rijke bijdrage aan de geschiedschrijving van de naoorlogse beeldhouwers. persoonlijkheden die de loop van de antieke geschiedenis uitgeverswereld in Nederland. Het geeft een afwisselend Ook internatio- mee hebben bepaald. Daarbij neemt Plutarchus zijn lezer beeld van Bert Bakker als mens en uitgever. Al zijn activi- naal genoot hij op sleeptouw langs talrijke spitante anekdotes, historische teiten worden vanuit verschillende invalshoeken belicht. een grote faam. gebeurtenissen, filosofische bespiegelingen en uitwei- Bovendien is het prachtig geIllustreerd. Aileen al om deze Zelf beschouwde dingen over de toenmalige samenleving. De biografieen reden is het zeer de moeite waard. hij zich noch- zijn stuk voor stuk kleine encyclopedieen van de oudheid, [Dick van Vliet] tans niet als een maar de gegevens staan wel in dienst van een morele ver- beeldhouwer, wel telling die twee verschillende levens naast en tegenover als iemand die elkaar plaatst. Vandaar dat de keuze van de vertaalster om Herman Pleij wassen stukken de Griekse en de Romeinse levens apart uit to geven, geen verzamelde waar- recht doet aan het oorspronkelijke project van Plutarchus Het gevleugelde woord. Geschiedenis van de mee eventueel die geen geschiedschrijving van een bepaalde periode be- Nederlandse literatuur 1400-1560. Bert Bakker, een beeld kon oogde. De lezer dient nu de komst van De Romeinse levens Amsterdam, 2007, 863 p., €39,95. worden gemaakt. of te wachten en op eigen houtje Plutarchus'duo's to retra- De Amsterdamse Dat was in de tijd ceren om, zoals Frankenstein, de Levens in hun eigenlijke hoogleraar Her- dat hij werkte in de verloren wastechniek en zijn beelden vorm op zich to kunnen laten inwerken. Aan de Griekse man Pleij is in assembleerde aan de hand van vooraf in was gemaakte en tekst van Plutarchus doet Hedwig van Rooijen-Dijkman Nederland vooral vervolgens in brons gegoten onderdelen en fragmenten. wel recht: haar vertaling is scherp en vlot, waardoor einde- bekend als cul- Het leidde tot vaak indrukwekkende, monumentale mees- lijk ook de Nederlandstalige lezer deze antieke helden kan tuurfilosoof Hij terwerken als The Song of Evil ('64), Le Lieutenant ('66), L'Avia- bewonderen, verguizen en beminnen. geeft geregeld teur (167),Jason ('75) en Jan De Lichte ('87).Volgens beeldend [Maarten De Pourca1 op tv commen- kunstenaar en voormalig professor kunstgeschiedenis taar over 'de' Ne- Marcel Maeyer is D'Haese 'erin geslaagd (...) een bijzonder derlander, het authentiek en pregnant beeld van de actuele mens en zijn Oranjegevoel en existentiele situatie te creeren' Realistische, fantastische en LITERAIR ESSAY de voetbalsport barokke elementen behoorden tot zijn bouwstenen. Wijlen als volksvermaak. criticus Jan Walravens schreef in 1958 met betrekking tot In het door hem D'Haeses werk over een 'bloedwarme, grillige, mysterieuze Sjoerd van Faassen en Hans Renders geschreven en instinctieve kunst'. Beinvloed was D'Haese onder andere (red.) derde deel van door de surrealisten en door Bosch. Vandaar ook de soms de nieuwe litera- groteske, satirische en cynische humor die uit zijn beelden Uitgever Bert Bakker (1912-1969). Zacht Lawijd, tu urgeschiedenis spreekt. Roe/ D'Haese: sculpturen-sculptures bevat een cata- Stichting ZL, Antwerpen, 2008, 247 p., €19,95. is die brede cultu- logue raisonne van D'Haeses werken in steen, smeedijzer, Bert Bakker be- rele visie duidelijk koperplaat, hour, plaaster, goud, zilver en brons, en is daar- hoorde samen met terug to vinden. om alleen al een belangwekkende uitgave. Een minpunt is Geert van Oorschot De literatuur van dat van nogal wat werken een foto ontbreekt, en dat som- van de gelijknamige de late Middeleeuwen, de tijd dat de Nederlanden nog mige foto's te klein of van mindere kwaliteit zijn, waardoor uitgeverij en Geert een eenheid vormden onder Bourgondische en later Habs- het voorgestelde beeld onvoldoende tot zijn recht komt. Lubberhuizen van burgse vorsten, wordt beschreven in de context van haar De teksten zijn van Paul Huvenne, Menno Meewis, Joost De de Bezige Bij tot de tijd. In de woorden van Pleij zeif heet het: 'voor een juiste Geest, D'Haeses weduwe Chris Yperman en van D'Haese vernieuwers van het oordeelsvorming dient allereerst een historische context zelf. Een chronologie, een lijst van tentoonstellingen, een boekenvak in het na- aangebracht to worden'. (p. 336) De overgeleverde teksten overzicht van D'Haeses werk in de kritiek en een bibliogra- oorlogse Nederland. functioneerden binnen het dagelijkse leven van de steden, fie vervolledigen de uitgave. Een boek dat niet mag ont- Hij werd geboren die zich in de loop van de veertiende eeuw ontwikkelden breken in de bibliotheek van elke rechtgeaarde liefhebber in Friesland, maar tot de centra van de maatschappij. Het gaat dan vooral van Belgische kunst, al had de uitgever er best wat meer verhuisde op jonge om steden in de Zuidelijke Nederlanden, zoals Antwerpen, zorg aan mogen besteden, want nu zijn de typografische, leeftijd naar Am- Gent, Brugge en Brussel. De burgers daar waren leergierig stilistische en redactionele slordigheden niet to tellen. Een sterdam, waar zijn en op zoek naar ontspanning. De stedelijke literatuur van kunstenaar van het formaat van D'Haese verdiende beter. vader directeur werd die tijd sloot daarop aan: zij wilde zowel vermaken als leren. [Patrick Auwelaert] van het dagblad De De geschreven teksten hadden een voorlopig en vluchtig Standaard. Al vroeg karakter. Zij kwamen pas echt tot leven in de voordracht had hij de ambitie voor een groot publiek. Zij waren niet bedoeld om alleen uitgever to worden. en in afzondering to lezen. Hierin kwam pas langzaam ver- KLASSIEKE LITERATUUR Na de middelbare school ging Bakker werken bij enkele andering door de uitvinding van de boekdrukkunst. Maar boekhandels en uitgeverijen. Hij schreef toen ook gedich- ook nog lang daarna werden verhalen van allerlei aard ten en verkeerde in de kringen van jonge protestantse voorgedragen, werd er toneel gespeeld op marktpleinen Ploutarchos schrijvers. In 1938 kwam hij in dienst bij D.A. Daamens Uit- en werden er het hele jaar door teksten gesproken of ge- geversmaatschappij in Den Haag. Met financiele hulp van zongen bij talrijke feestelijke gelegenheden. In de door Beroemde Grieken. De levens van Lykourgos – So- zijn familie en die van zijn aanstaande vrouw verwierf hij Pleij beschreven periode vallen ook de vernieuwingsbewe- lon – Themistokles – Perikles – Alkibiades – Agesi- een meerderheidsaandeel in deze firma. Na de oorlog wist ging van de rederijkers, die een hoofdrol speelden in het laos – Dion – Fokion – Demosthenes – Alexander hij de uitgeverij to ontwikkelen tot een belangrijk literair culturele leven van de late Middeleeuwen, het optreden – Pyrrhos – Filipoimen. Vertaald en toegelicht door fonds, hoewel hij de talentvolste vertegenwoordigers van van de Antwerpse schrijfster Anna Bijns en van de eerste H.W.A. van Rooijen-Dijkman. Athenaeum – Polak de nieuwe generaties dichters en prozaschrijvers niet voor humanisten, onder wie Erasmus. De rederijkers brach- & Van Gennep, Amsterdam, 2007, 495 p., €45. zijn fonds wist binnen to halen. Daarvoor liet hij zich ook ten nieuwe tekstsoorten als het rondeel en het refrein in Omdat het monsterlijke creatuur Frankenstein wilde leren to lang leiden door zijn bewondering voor gevestigde au- de poezie en het spel van zinne en het esbattement op hoe het is om een mens to zijn, las hij de Levens van Plutar- teurs als J.C. Bloem, A. Roland Hoist en G. Achterberg. Op het toneel. Met de introductie van de boekdrukkunst ver- chus: oPlutarchus verhief mij boven de armzalige toestand den duur kon hij alleen de moderne dichter Lucebert en de dween het handschrift als publicatievorm en het rijm als van mijn eigen gedachten en hot mij de helden van weleer invloedrijke jonge essayist Paul Rodenko aan zich binden. herinneringsmiddel bij de voordracht. De gedrukte boeken bewonderen en beminnen. (...) lk las over publieke figuren Daartegenover staat dat Bakker in 1954 als een van de eer- waren overwegend prozawerken, bevatten een titelpagina die ofwel aan het hoofd stonden van hun yolk ofwel hun ste startte met een pocketserie. Zijn Ooievaar-reeks bereik- als reclame en moesten zonder tussenkomst van een voor- yolk vernietigden. Er groeide in mij een sterke drang tot te een zeer groot publiek van vooral jonge lezers die via de drachtkunstenaar een eigen publiek zien to vinden. Pleij deugdzaamheid en een afschuw voor ondeugd, voor zo- goedkope boekjes kennismaakte met moderne en klassie- vertelt de geschiedenis met verve en met een grote ken- ver ik de betekenis van deze termen kon begrijpen, relatief ke poezie. De oplagen van verschillende Ooievaars waren nis van zaken. Maar tegelijkertijd zitten dat enthousiasme ^ 146 I Bibliotheek I en die geleerdheid de auteur ook in de weg. In zijn ijver mie, zijn drang om zelf te beslissen en zelfstandig te han- Ook in 'Koetsier Herfst' wordt de lezer stevig onderhouden. alles te vertellen schiet Pleij zijn doel voorbij. Het omvang- deleni Dat is het wezenlijke onderscheid tussen de mens In een wervelend verhaal worstelt hoofdpersonage Mau- rijke, geleerde en zeer gedetailleerde boek is alleen voor in de Oudheid en het post-Verlichtings-individu, de fasci- rice Maillot, een 50-jarige schrijver, 7 jaar na de dood van vakgenoten goed te volgen. En daarmee beantwoordt het nerende vraag die Hertmans zich stelt is of wij, ondanks de zijn kat Grappa met een heuse writer's block. De auteur helaas niet aan de doelstelling van de Taalunie die een lite- schijnbare vrijheid niet net sterker gebonden zijn. van een succesroman, 'Zomerchloor', vindt in het Amster- ratuurgeschiedenis wilde 66k voor een grocer publiek. [Carl De Strycker]damse Vondelpark een Nokia-gsm in groen foedraaltje. [Dick van Viler] Vele fantasieen — Maillot doopt Nokia alras tot zijn bruid — en een sms'je later ontmoet Maillot de eigenares van de Jozef Deleu gsm in het Krasnapolsky-hotel te Amsterdam. Een kwart- Stefan Hertmans boek hebben we intussen al weggelezen, zo'n vaart neemt Het gaat voorbij (poezie – lyrisch proza – redevoe- het verhaal. Het zwijgen van de tragedie. Essays. De Bezige Bij, ringen, Keuze en uitleiding door Dirk de Geest. Adolphe Klein, kortweg Do heet de vrouw die Maillots Amsterdam,2007, 304 p., €19,90. Van Halewyck, Leuven, 2007, 440 p., €25. muze wordt. Een half jaar na hun eerste ontmoeting in Stefan Hertmans is een van Onder de titel 'Het gaat 'Kras'gaat de honeymoon naar Oostende. onze beste essayisten. Met zijn voorbij'stelde Dirk de Geest, In de koningin der badsteden gaat Do als actief lid van het nieuwe bundel Het zwijgen die ook de bijzonder in- LLT (Lobster Liberation Front) aan de slag. Do is overtuigd van de tragedie bewijst hij dat zichtgevende uitleiding veganiste die er wonderwel in slaagt niet alleen gedoem- opnieuw. Daarin heeft hij, op schreef, een selectieve de kreeften uit homariums te bevrijden maar ook haar de laatste tekst na, allemaal bloemlezing samen uit het geliefde Maurice ervan te overtuigen geen vlees te eten. oudere, doorwrochte teksten oeuvre van Jozef Deleu. Nu Op een kleine zonde na houdt Maurice zich daar ook aan. verzameld die binnen een gro- we diens teksten in hun on- Samen bezoeken ze de laatste Ijslandvaarder Amandine, ter project kaderen, namelijk derlinge samenhang kun- het Ensorhuis, lopen ze over het Wapenplein; Mutsaers' het onderzoek naar het zwij- nen lezen, wordt duidelijk geliefde Oostende is een prachtig kader. Net als hun gees- gen, de woordeloosheid in de hoe Deleu altijd vanuit een telijke moeder vinden Do en Maurice plezier in verrassende literatuur. Jammer dat nergens weloverwogen en welom- woordspelingen (na het bezoek aan het 'interactief schip' een verantwoording is opge- schreven visie creatief bezig passeren ze het restaurant 'Les amants clinenf, Do be- nomen met de oorspronkelijke is geweest. Een visie bijv. scheurt het bij reclame voor 'Kerstival aan zee', Maurice wil publicatieplaats van deze tek- op de poezie, zoals hij die een Jupiter-bier bestellen; bangeschijt is een woord uit hun, sten en jammer dat de uitgave soms wat slordig is (dub- omschreef in zijn toespraak en mijn, verre verleden enz.), houden ze van schelpen en bele spaties, haakjes die niet gesloten worden, umlauten 'Een beetje Columbus zijnI, andere kleinoden. die fout geplaatst worden), want inhoudelijk is dit een rijk die hij n.a.v. de opening van Maurice Maillot en Do Klein vormen een bijzonder, beetje boek. de 53ste Boekenbeurs in Antwerpen hield op 31 oktober gek stel dat figureert in een bijwijlen Ensorachtig aandoend In het eerste deel wijdt Hertmans drie beschouwingen 1989, maar die nu bijna twintig jaar later nog altijd even wereldje waar je nooit op uitgekeken raakt. aan Duitse auteurs. Hij onderzoekt de waanzin van Lenz actueel blijft: 'Een ware remedie tegen de pulp- en andere Wat er ook van zij,'Koetsier Herfst'— genoemd naar een ge- en HOlderlin, schrijft een brief aan Hofmannsthal, die met consumptieboeken die de lezer dreigen te overspoelen, is dicht van, jawel, Osama Bin Laden dat Do op onnavolgbare zijn beruchte Brief an Lord Chandos waarin hij tot de voor poezie, het woord van de dichter die — als hij die kwalificatie wijze declameert voor een Amsterdams igeeerd' publiek een schrijver verschrikkelijke constatering komt dat woor- waard is — er altijd opnieuw in slaagt de diepste bron van de — doet alweer verlangen naar meer. Niet in het minst om- den niet uitdrukten wat hij wil zeggen, de zogenaamde menselijke communicatie aan te boren door de oude din- dat Mutsaers de lezer absolute vrijheid gunt: 'Allicht las ik Sprachkrise in gang zette en ten slotte schrijft Hertmans gen van het leven hun glans terug te geven dankzij de taal alleen maar wat ik lezen wou, meer niet:(p. 226) een stuk over Celan waarin hij nagaat hoe deze wat niet van de verwondering:Deleu's poezie, die in haar woordka- [Hilde Van Looveren] onder woorden te brengen is, namelijk de Holocaust, toch righeid nadrukkelijk geschraagd wordt door de kracht van in poezie ter sprake brengt. Het is een van de beste inlei- de suggestie, ontwikkelt zich rond motieven als de herin- dingen in diens werk die ik ken. nering aan de kindertijd, de aanwezigheid in het landschap, I K. Michel Het leeuwendeel van Het zwijgen van de tragedie is echter de liefde. Ook in zijn lyrisch proza, van 'Brieven naar de over- gewijd aan het tweede lid uit deze titel. In zijn theatertekst kant' (1972) tot 'Gras dat veder groeit' (2005) evolueerde In een handpalm. Uitgeverij Augustus, Amsterdam, Mind the Gap (2000) liet hij Antigone, Klytaemnstra en Me- Deleu naar de uitgepuurde vorm van de miniatuur, waarin 2008, 156 p., €19,90. dea aan het woord, in dit boek lees je het onderzoek en beschouwing en lyrische impressies hand in hand gaan. En K. Michel (1958) denkwerk dat Hertmans daarvoor verrichtte. Behalve een wie de redevoeringen herleest (o.m. de beroemd gewor- bewijst met zijn soort receptiegeschiedenis van de tragedies waarin deze den tekst 'De pleinvrees der kanunniken'— 1985) kan alleen hybride bundel vrouwen centraal staan, is dit ook een soort dagboek waar- tot de vaststelling komen dat de weg die moet worden In een handpalm in Hertmans omgang met deze teksten zijn neerslag vindt. afgelegd, nog lang is, heel lang. 'Wie vrij is moet spreken', (verhalen, essays en En zoals altijd toont hij een grote kennis van de materie en zei Joezef Deleu in een recent interview. Die verantwoor- gedichten) dat hij een grote eruditie. Hij denkt na over welke de betekenis in delijkheid heeft Deleu, als oprichter-hoofdredacteur van met recht en rede deze tijd is van deze personages en doet pogingen om de Ons Erfdeel, als bloemlezer en als auteur, altijd op zich ge- tot het kransje van actualiteitswaarde ervan te bepalen (door o.a. vergelijkin- nomen. 'Er is meer moed nodig om hoopvol te blijven dan de interessantste gen met de Dutroux-affaire of de oorlog in Servie). Daarbij om wanhopig te zijn', zegt hij in een van zijn redevoeringen. hedendaagse dich- steunt hij op een aantal ongemakkelijke denkers zoals Der- Die hoop, ingekleurd door een besef van vergankelijkheid, ters behoort. Niet rida, Lacoue-Labarthe, Zizeck en De Man, maar hij slaagt bepaalde en bepaalt waarmee hij bezig was en is. alleen besteedt Mi- erin hun gedachten helder uit te leggen en te integreren [loons van Hulle] chel heel veel zorg in zijn discours. Naast alle boeiende interpretaties die Hert- aan de inhoud van mans de revue laat passeren, is er na het lezen van zijn aan- zijn stukjes die we tekeningen een conclusie die zich opdringt, namelijk dat als wenken bij het de interpretatiemogelijkheden van deze teksten oneindig LITERAIR PROZA verkennen van de zijn. alledaagse werke- Na zijn notities bij Griekse tragedies presenteert hij met lijkheid kunnen be- een gelijksoortig project waarin HOlderlins over onafge- Charlotte Mutsaers schouwen, boven- werkte theatertekst Empedokles nagedacht wordt. Hert- dien springt hij zeer mans' voornemen om deze tekst of te werken heeft nog Koetsier Herfst. De Bezige Bij, Amsterdam, 2008, creatief met de lay-out om.'Voorbij de schaal van Beaufort' niet tot een stuk geleid, maar wel tot deze boeiende om- 461 p., €27,50. is zo'n typografisch pareltje dat zich al na een oogopslag zwervingen in deze hermetische tekst van HOlderlin. In het Bijna 14 jaar na haar vorige roman 'Rachels rokje' publiceert in het geheugen van de poezieliefhebber nestelt. Een an- afsluitende titelessay wordt ingegaan op de rol van het Charlotte Mutsaers 'Koetsier Herfst. Tussen beide werken der visueel hoogtepunt is 'waar en wanneer'. Op de wand koor in de tragedie. Dat heeft de functie om dat wat niet in liet de merkwaardige schrijfster haar lezers — gelukkig van een witte kamer brengt Michel het tienregelig gedicht getoond wordt — bijvoorbeeld hoe de broers van Antigone — niet op hun honger zitten: in haar onvolprezen essay- 'waar en wanneer'aan. Per regel brengt de dichter telkens elkaar vermoorden — toch ter sprake te brengen. Voor Hert- bundels 'Paardejam' (1996), 'Zeepijn' (1999) en in de verza- een tweetal nieuwe woorden aan waardoor de wand half mans bevat de koortekst daardoor net het wezenlijke van melbundel 'Bont' (2002) breekt Mutsaers een lans voor die- gevuld raakt. Erg eigenzinnig is het richtingwijzergedicht de tragedie. Ten slotte voert hij een onderscheid in tussen renrechten, maakt ze ons deelgenoot van haar prachtige 'Voor alle richtingen'dat volgens Michel bruikbaar is in alle tragisch en tragedisch.Tragisch is ook vandaag de dag veel, universum van veelal doodgewone dingen en plaatsen situaties, op alle drie- en viersprongen, en voor alle men- bijvoorbeeld het lot van de Bulgaarse weeskinderen. Een waar de modale burger en/of Mutsaers' lezer zonder haar sen. Richting zoeken in het leven is essentieel omdat we tragedische houding is echter verdwenen: 'de tragedische vinnige beschrijvingen amper oog voor zou hebben: oude 'tijdens de reis tussen geboorte en dood voortdurend de mens gaf zich over aan een fatale heteronomie, een be- souvenir(winkel)s, dennenbomen, straten en pleinen, het weg zoeken van splitsing naar kruising' sloten, niet-relativeerbare wereld van krachten die buiten strand van Oostende, honden van velerlei makelij,... Na lec- Michel filosofeert eerst over de dingen om ze daarna te hem lagen; de moderne mens is gebonden aan autono- tuur van Mutsaers kijk je anders naar de werkelijkheid! relativeren. In die context is het niet verwonderlijk dat hij Bibliotheek 147 ^ met veel gevoel voor humor de academische wereld op van zijn illusies en verwachtingen verloren. Dan komt op gedicht uit Gruwez'Een huis om dakloos in te zijn, maar laat de korrel neemt in het goed uitgebalanceerde linguIsti- een dag een oude liefde van hem — Lee of Wolf noemt hij hij de verschillende poeticale gedichten in die bundel voor sche en poetische essay 'Praktische demonstratie van de haar — opnieuw in zijn leven. En Provenier leeft opnieuw wat ze zijn. wijze waarop het werkwoorden 'moeten' de toon zet in het op. Hij reist met zijn geliefde van Syracuse naar Nederland Deze mooie bloemlezing is ook prachtig vorm gegeven. rondetafelgesprek over het Nederlandse cultuurklimaati en brengt een bezoek aan alle door hem geliefde plekken De verstilde foto's (vooral in grijstinten) van hout en ste- De hele hybride bundel lang stelt Michel de lezers op de in Italie waar hij ooit, heel lang geleden, heel gelukkig was. nen door Lodewijk Deleu geven het geheel een bijzonder proef met lichtvoetige en wonderlijke verhalen die zowel Naarmate de reis vordert krijgt de seksualiteit allengs een cachet. fascineren als inspireren en waarin de wereld op zijn kop nadrukkelijker plaats, door de auteur nadrukkelijk expliciet [Carl De Strycker] gezet wordt. Dat levers meer dan eens een verfrissende kijk verwoord. En tegelijkertijd roept hun affaire ook vragen op op de werkelijkheid op. Op de vraag of er al dan niet een bij Provenier. Er komt niet alleen nieuwe liefde in Prove- vrije wil bestaat antwoordt het konijn resoluut: 'Hebben niers leven; er ontstaat ook een nieuwe vriendschap, Jo- Koos van Zomeren we een andere keus. Zoveel te zien, zoveel te beleven en chem Suckert. Suckert is 'literair journalist' en deel van de zoveel te doen. In een handpalm is de meest interactieve Amsterdamse literaire incrowd. Dat 'liefde en vriendschap', lk beet welkom. Gedichten. De Arbeiderspers, bundel van 2008. Wolfje en Jochem elkaar zullen vinden staat in de sterren Amsterdam, 2007. 88 p. 14,95 C. [Nicolas Verscheure]geschreven. Wolfje wordt heen en weer geslingerd tussen Koos van Zomeren is vooral bekend als prozaIst. Hij is au- de geborgenheid die Erik kan bieden en de jeugdige seks teur van romans en verhalen, maar ook van columns in het van Jochem. Erik Provenier, de hoorndrager, blijft illusieloos NRC Handelsblad, alles in totaal goed voor meer dan vijftig Jeroen Brouwers en berustend achter: 'Dit keer was anders, had ik gedacht. boekpublicaties. Wat weinigen weten is dat Van Zomeren Het is altijd hetzelfde. Je komt er niet onderuit. Het wordt ooit met poezie debuteerde. Dat was in 1965. Meer dan Datumloze dagen. Atlas, Amsterdam, 2007, 191 p., nacht en daarna wordt het weer dag' De vrouw is ook hier veertig jaar later komt hij nu met een tweede bundel, lk €18,50. voor Meijsing aantrekkelijk en gevaarlijk tegelijk, net zoals heet welkom. In zijn jongste roman, Datum- het geluk dat je bij een vrouw kan vinden vluchtig is en De dichter heeft geen onderverdelingen in deze lijvige loze dagen, vertelt Jeroen Brou- blijft. Siciliaanse vespers is een soms barokke, meeslepende bundel aangebracht. Hij bevat wel een aantal reeksen, maar wers het relaas van een vader roman die andermaal Meijsings meesterschap bewijst. ook die worden niet van de andere gedichten gescheiden. en zijn zoon. Het is een verhaal [Geert Swaenepoel] Dat maakt dat er wel eens stilistische breuken ontstaan. over gemiste kansen, spijt en Ruwweg schrijft Van Zomeren twee soorten gedichten. onmacht. honderden din- Voor de eerste soort gebruikt hij parlando: in een eenvou- gen in je leven die je verkeerd dige taal beschrijft hij hoe hij de wereld percipieert, waarbij hebt gedaan. Niet per se opzet- POEZIE het focussen op een detail de lezer soms een onvoorziene telijk, het kan uit domheid, on- blik biedt. Een schijnbaar onbeduidend tafereel krijgt zo handigheid, onnadenkendheid plots een schokkende dimensie. In de tweede soort zet hij zijn gebeurd, bij vergissing, uit Jozef Deleu (samenstelling) en in op klankspel, waarbij de betekenis naar de achtergrond lulligheid, zonder enige be- Lodewijk Deleu (foto's) verdwijnt en de spreektaal plaats ruimt voor meer gecon- doeling. (...)' Zo luidt de ope- strueerde verzen. Dat Van Zomeren twee stijlen bespeelt, ningsparagraaf van het boek Het huis herinnert zich mi j. Bloemlezing over bet getuigt van zijn talent, maar wanneer je die twee soorten en meteen is de toon gezet. In huis. Uitgeverij P, Leuven, 2008, 160 p., €19,50. gedichten door elkaar leeft, botst dat wel een keertje. een monoloog blikt de hoofd- Jozef Deleu is een van de belangrijkste cultuurbemidde- lk heet welkom is een titel waaruit openheid spreekt. Je persoon, een gepensioneerd laars in Vlaanderen. Jarenlang was hij hoofdredacteur en verwacht je aan levensbevestigende poezie, maar al snel docent Nederlandse literatuur, die teruggetrokken in de bezieler van Ons Erfdeel, sinds zijn pensionering in die func- blijkt de dood alomtegenwoordig in deze bundel. Echt bossen leeft, op zijn leven terug. Als 23-jarige belandt hij tie is hij full-time op zoek naar waar hij 'gedichten uit het indrukwekkend in al zijn eenvoud is bijvoorbeeld 'So-long haast bij toeval in een huwelijk met Mirjam: 'Over Haters nest' kan roven voor zijn poezieblad Het liegend konijn. De Saddam' waarin wordt ingezoomd op een boom, een en stommiteiten gesproken!Vanaf de eerste dag van zijn passie om poezie bij de mensen to brengen uit zich ook paard, een hond en een man net voor ze moeten sterven. huwelijk voelt hij zich als een rat in de val. Kinderen ziet hij in zijn werk als bloemlezer. Wie kept niet het succesvolle Na de witregel abstraheert Van Zomeren dat prachtig als niet zitten. Maar Mirjam laat zich tijdens een snoepreisje Groot gezinsverzenboek uit de jaren zeventig dat in 2004 als volgt:'De onwetendheid van een lichaam / tot het daarvan naar Venetie toch bezwangeren. Tegen zijn wil wordt er Groot verzenboek nog steeds even populair bleek? Daarin wordt verlost: het niet-weten zal nooit overgaan in een toch een zoon geboren, Nathan. De verbittering is groot: verzamelt de bijzonder belezen Deleu gedichten over le- weten, er is enkel onzekerheid en dan niets meer. En zo 'Vrouwen houden zich niet aan afspraken en beloften ven, liefde en dood — de oerthema's van het leven en de zijn er wel meer schitterende verzen: over de oude moe- zodra hun onderbuik begins to tochten en ze blind ge- poezie. Het is bijgevolg een boek — vaak het enige poezie- der, over een stervend vogeltje, over een soldatenkerkhof. hoorzamen aan hun instinct tot ritsigheid om to worden book — dat in vele Vlaamse huiskamers to vinden is. Uit de weinige gedichten in deze bundel die de taal of het bezwangerd: De verteller vlucht weg in overspel. Zes jaar Onder de prachtige titel Het huis herinnert zich mij bloem- woord thematiseren blijkt dat deze niet in staat is om de later strandt het huwelijk. Hij verliest alle contact met zijn leest Deleu nu 105 gedichten rond het thema huis. In al- dood to bezweren. Ook de reeks 'Dude ambachten' komt zoon. En als er toch toevallig enkele ontmoetingen zijn met fabetische volgorde is het kruim van de Nederlandstalige tot die conclusie. Heten de eerste gedichten nog zelfbe- zijn zoon, die ondertussen een carriere als musicalartiest poezie vertegenwoordigd met klassiekers als 'Het huisje in wust 'Ik laat het regenen' en 'Ik bouw rivieren, in het titel- heeft opgebouwd, eerst in New York en daarna nog eens in de duinen' van J.C. Bloem, 'Woningloze' van Slauerhoff of gedicht van de bundel snapt de dichter dat zijn macht Wenen, monden die uit in afwijzing en ontgoocheling. Dan 'Voor-zang' ('Het huis mijns vaders, waar de dagen trager niet al to groot is. Het leven bestaat vooral uit dromen komt na decennia een telefoontje: 'Nathan, hoorde ik haar waren') van Van de Woestijne, maar ook minder bekende en veel minder uit realisaties. Van Zomeren noteert 'Woes zeggen. Er is lets met Nathan, luister je?' Kort daarna zit de dichters zoals Maja Panajotova of Co Woudsma krijgen een welkom vreemdeling / dit is het huis waar alles kon.'. In het verteller samen met zijn ex naats het ziekbed van zijn zoon, plekje, wat soms verrassingen en ontdekkingen oplevert, licht van de voorgaande gedichten is het niet moeilijk om gekweld door verdriet, wroeging en medelijden.'Het hoort zoals het heerlijk ironische 'Metamorfose' van Rob Schou- in die vreemdeling de dood to herkennen en het huis op niet dat een vader bij het sterfbed van zijn zoon staat, het ten waarin deze de draak steekt met de heimwee naar het to vatten als een metafoor voor het leven.'Kom binnen en hoort omgekeerd to zijn: Het sterfbed van de zoon is de ouderhuis. bezie de / onverrichte werken [.. .1 ongeschreven poezie. bittere plek waar vader en zoon nader tot elkaar komen. Dat motief is trouwens het meest aanwezige in deze / Beluister de muziek op nooit / gebouwde instrumenten'. De vraag van de zoon om hem to helpen sterven, om hem bloemlezing: veel dichters gaan op bezoek naar de, onder- Ik heet welkom is een bundel die slingert tussen aanvaar- 'over het hek to helpen is het hoogtepunt en meteen ook tussen meestat in andere handen overgegane, ouderlijke ding van het onvermijdelijke einde en doodsangst. Van het eindpunt van de reiatie tussen vader en zoon. Ondanks woning wat dan tot weemoedige herinneringen aan de Zomeren weer die ambivalence gevoeiens vaak treffend in de bitterheid is Datumloze dagen een ontroerend, onge- mooie kindertijd leidt. Het sterkste gedicht in deze cate- beelden to vatten. meen sterk boek. Taalvirtuoos Brouwers overweldigt de le- goric is zeker dat van Neeltje Maria Min waaraan Deleu de [Carl De Strycker] zer met vlijmscherp proza, met zinnen bijtend als etszuur. titel voor deze bloemlezing heeft ontleend. Zij geeft in haar [Geert Swaenepoel] verzen het huis een leven en, anders dan bij de meeste dichters waar de herinnering eenrichtingsverkeer is, laat Lans Stroeve zij de woning actief beelden uit het verleden ophalen. Een Geerten Meijsing andere metafoor die dominant is in deze poezie, is de ver- Leerling in de tijd. De Arbeiderspers, Amsterdam, gelijking met het lichaam. Het 'huis' wordt dan als snel een 2007, 86 p., €16,95. Siciliaanse vespers. Balans, Amsterdam, 2007, 'huid, een plek waarin het diepst van je ziel huist. De derde Wie vertrouwd is met het magisch realisme van Johan 286 p., €18,95. belangrijke invulling van het woord huis is een poeticale: Daisne of met de romantisch aandoende psychologische Erik Provenier heet de ik-verteller in Siciliaanse verspers. het huis als een beeld voor poezie. Het typevoorbeeld hier romans van Hubert Lampo, zal Leerling in de tijd een warm Het is het al vaker in veel romans gebruikte alter ego van is natuurlijk het eerder aangehaalde gedicht van Slauerhoff hart toedragen. De afdeling 'Goudverf' sluit qua thematiek Geerten Meijsing. Provenier is halfweg de vijftig en heeft waarin deze stelt: 'Aileen in mijn gedichten kan ik wonen, en qua toon perfect aan bij Daisne's meest gelauwerde zijn geliefde Toscane geruild voor Sicilie. Hij woont sa- / Nooit vond ik ergens anders onderdak', een vers dat een werk De trein der traagheid. Zo laat Stroeve in zijn ope- men met zijn volwassen dochter Chiara in Syracuse, die hele traditie in de Nederlandstalige poezie in gang heeft ningsgedicht de trein eerst vaart vermeerderen vooraleer zuidelijke smeltkroes waar Grieken, joden, Arabieren en gezet. Daarvan zijn in deze bloemlezing een aantal voor- op een brug een heftig schokken voelbaar is:'Geschreeuw, Noormannen, later Spanjaarden hun sporen hebben na- beelden to vinden, maar toch blijft deze richting een beetje geluid van knappend metaal. De hele wagon kantelde gelaten. Provenier sukkelt met zijn gezondheid en is veel ondervertegenwoordigd. Zo kiest Deleu wel een woning- naar beneden. De reizigers vielen meters, er zat bloed op ^ 148 Bibliotheek de tussendeuren. Het water drong overal binnen...'.Weinig oude, zwarte en witte, getatoeeerde, gepiercete en zwan- bunes', echter dat je nooit de protagonist van het verhaal, verbouwereerd merkt de ikfiguur kort daarna op: 'Tijdens gere. Die confronterende foto's stellen het vertekende nooit de ster van de show wordt. Het volgende gedicht, het vervolg van de reis bleef het bloed hardnekkig aan- beeld dat we van het lichaam hebben snel bij. Wie zijn 'Showen en trippen', sluit daar naadloos bij aan, met de wezig. Met gemengde gevoelens heb ik, na aankomst, de blik verandert, vindt de kleine afwijkingen zelfs net char- anaforisch gebruikte slagzin: 'Er is zielsveel geluk nodig trein verlaten' Toegegeven, Daisne's verhaal is een tikkeltje mant. Bij die foto's zocht Moeyaert poezie. Hij vond vooral in deze jurk', waarbij de jurk een metafoor voor het leven mysterieuzer dan dat van Stroeve. Toch lijkt die ikfiguur in gedichten die de gemeenplaatsen achterwege laten en is. Spamfighter behandelt een donkere thematiek (het Stroeve's gedicht zo uit Daisne's roman weggeplukt. In de- nu eens focussen op de waarheid: de uitgezakte buiken, doodshoofd op de cover duidt dat al aan), maar doet dat zelfde sfeer baadt Stroeve's gedicht 'Heeft dit schilderij een de ingewanden, de ouderdomstekenen. Er zijn gedich- op lichtvoetige wijze. Lijken deze gedichten op het eerste titel?' Deze keer is Stroeve in de leer geweest bij Rene Ma- ten over het lichaam zelf, over het opgroeien, de seksu- gezicht ongevraagde berichtjes, wie ze begint te lezen, gritte die maar al te graag de draak stak met zijn toeschou- aliteit en het ouder worden waardoor dit boek leest als wordt geconfronteerd met ongevraagde, want vaak on- wers door misleidende titels te bedenken en door ogen- een soort levenscyclus aan de hand van de evolutie van gemakkelijke inzichten. schijnlijk realistische decors meesterlijk te transformeren in het lichaam. Soms zijn de gedichten vertederend (Snoeks [Carl De Strycker] onwezenlijke droomeilanden. Zo is het portret dat Stroeve 'Hangende ruin' waarin de oorlelletjes van de geliefde een in elkaar knutselt niet zomaar een portret, maar een oranje heel gedicht lang consequent met frambozen worden donsveer in een zwart vaak. vergeleken), soms hitsig (Albertina Soepboer die tot een . Lucienne Stassaert Het is Stroeve niet te doen om zaken te benoemen en ze soort van kannibalisme oproept in 'Het lichaam van liefde'), zo een definitieve plaats toe te kennen in ons universum. vaak drukken ze je met de neus op de rauwe werkelijkheid In de laai van het vuur. Camille Claudel, een Veel belangrijker in Leerling in de tijd zijn de toevalligheden. (zoals 'Verloop'van Adriaan Morrien). Moeyaert kiest vooral verhaal in verzen. Uitgeverij P, Leuven, 2007, 40 Of het nu een treinreis, een portret, een boottocht, een Nederlandstalige dichters, maar hier en daar is er ook plaats p., €14. landschapswandeling is, steevast overheerst het toeval. voor buitenlandse grootheden zoals Neruda, Szymborska, In 1988 werd het tragische leven van Camille Claudel ver- Dat toevallige mag dan al eens een versplinterd beeld op- Drummond de Andrade of Strand. filmd met Isabelle Adjani in de titelrol en Gerard Depar- leveren in Stroeve's gedichten, de lezer voelt zich hoe gek Het enige jammere aan dit foto-poezieboek is dat er geen dieu als Rodin. Sindsdien is de interesse voor Claudel niet het ook klinkt meer dan eens geborgen in Leerling in de tijd. index is. In de verantwoording wordt wel opgenomen uit meer weggeweest. Een keuze uit haar brieven werd in het Zo is de hoofdgedachte in 'Rijm voor kinderen` ronduit ver- welke bundels de gedichten in deze bloemlezing stam- Nederlands vertaald, de succesroman De blauwe jurk van tederend, maar dat donkere kantje geeft toch wel een ex- men, maar een pagina-aanduiding van waar je ze terug- Michele Desbordes werd ook bij ons op de markt gebracht tra dimensie aan het gedicht: 'I k geef een zoentje zei mijn vindt in dit boek is er niet, wat het een beetje lastig maakt en ook Vlaamse kunstenaars bleven niet ongevoelig voor zoontje, kijk / daar gaat het nu naar boven. Ja ik zie het/zei om een vers dat je aangegrepen heeft terug te vinden. het verhaal van de beeldhouwster, zo wijdde Frank Pol- ik zachtjes. Het komt mooi uit zo/tegen het zwart van mijn Maar voor de rest — het grapje ligt voor de hand — is dit een let in de bundel Drie Theremins vorig jaar nog een cyclus gedachtes' Het gedicht 'wesp' fascineert evenzeer omdat vleselijk mooi boek. aan haar. Nu voegt Lucienne Stassaert, de grand old lady de lezer het zowel vanuit een sombere als vanuit een eu- [Carl De Strycker]van de Vlaamse poezie, daar ook een bij Uitgeverij P fraai forische invaishoek kan lezen:'Hij is geel. Alarm. / lk spring, vormgegeven bundel aan toe: In de laai van het vuur met jij duikt. lk pak het boek en pingpong / hem tegen de ruit. als ondertitel: Camille Claudel, een verhaal in verzen. Jouw wijn gaat om in / vertraging, tikt bloedrood aan de U Anne Vegter Die vlag dekt de lading. De lezer krijgt in verzen nog een tafelrand / en spat in spelden tegen de tegels / wees blij Spamfighter. Querido, Amsterdam, 2007, 38 p., €16,95. keer de treurige biografie van Claudel voorgeschoteld: ze roep jij wij zijn toch ongedeerd' Stroeve's poezie is niet Anne Vegters nieuwste is een natuurtalent, maar als kunstenares een beetje de voor de honderd procent vernieuwend te noemen, maar bundel heet Spamfigh- schande van de familie. Haar moeder, die een eerste kind het polyinterpretabele karakter van de gedichten, de accu- ter, eigenlijk de naam verloor, accepteert haar niet, haar broer Paul wil als schrij- rate natuurbeschrijvingen, het surrealistische sausje, en het van een van de be- ver niet in de schaduw van zijn zus staan, enkel haar vader frisse taalgebruik zijn onvoorwaardelijke redenen om deze kendste en meest ge- gelooft in haar. Wanneer deze sterft en Camille door de tur- dichtbundel te verkennen. Niet in een keer, want Leerling in bruikte spamfilters. Het bulente relatie met Rodin wat psychische problemen krijgt, de tijd geeft slechts bij mondjesmaat zijn geheimen prijs. is een titel met conse- besluit haar broer haar te laten interneren. Nooit meer zal Een niet onaardig debuut. quenties voor de status Camille, hoewel ze na twee jaren gezond werd verklaard, [Nicolas Verscheure] van de gedichten die de instelling verlaten. erin opgenomen zijn. Stassaert kiest voor perspectiefwisselingen en laat in een Zijn dit de berichtjes soort briefgedichten nu eens de vader, dan weer broer MI Bart Moeyaert (samenstelling) en die in de filter blijven Paul, dan weer Rodin, de moeder of de zus aan het woord. Elisabeth Broekaert (foto's) steken zijn of zijn dit Uit hun woorden blijkt hun verhouding tot de protagonis- juist de boodschap- te. Tweemaal spreekt Camille zelf. In die passages probeert flees is het mooiste. Davidsfonds/Querido, Leuven/ pen die doorgekomen de dichteres meer te doen dan louter het levensverhaal te Amsterdam, 2007, 226 p., €24,95. zijn? Voor wie niets vertellen, ze probeert ook de gevoelens van de in de steek Het wordt wel vaker ter met poezie heeft, geldt gelaten kunstenares te beschrijven. Daarin slaagt ze echter discussie gesteld: in de vast het eerste, voor de niet: beeldspraak blijft achterwege en de mogelijkheden media wordt ons een poezielezer het laatste. die poezie als genre biedt om extra betekenissen te gene- lichamelijk ideaalbeeld De gedichten hebben reren worden niet uitgebuit. Veel te vaak blijven de verzen opgedrongen dat weinig trouwens niet zelden iets van e-mailberichten: het zijn een bloedeloze monoloog. realistisch is. Zangers en mededelingen, er zitten gesprekjes tussen en niet zelden Stassaert ging al vaker aan de slag met geniale, lichtjes zangeressen worden niet wordt er tussen haakjes commentaar gegeven zoals je dat waanzinnige vrouwen (ze maakte bijvoorbeeld een ge- langer gekozen omwille doet in mailtjes. En verder is er weinig samenhang in deze waardeerde vertaling van Sylvia Plath en Emily Dickinson van hun talent, maar om- bundel, nog zo'n kenmerk van een mailbox. Ondanks de en hertaalde Hadewijch), wat bij dit project rond Claudel dat ze er goed uitzien, op catchy titel en Vegters postmoderne schriftuur waarbij ba- hoge verwachtingen deed ontstaan. Jammer genoeg TV worden we alleen met naliteiten en metafysica hand in hand gaan, gaat het in de weet ze die niet in te lossen. leuke jongens en meisjes meeste gedichten toch over de oerthema's van de litera- [Carl De Strycker] geconfronteerd en in tuur: liefde, dood en de letteren zelf. Poeticaal is bijvoor- modebladen worden beeld het openingsgedicht, waarin er gefilosofeerd wordt de buitengewoon aan over hoe een gedicht tot stand komt. De aanleiding blijken . Bart Moeyaert de ideale maten beant- kleine dingen te zijn, 'Het kan zijn, zei ik, dat lets toevallig woordende modellen soms zelfs nog wat geretoucheerd. langsscheerf, net zoals het gedicht zelf, dat een gesprekje Gedichten voor gelukkige mensen. Querido, Amster- De doorsnee mens zou er haast complexen van krijgen: in de middagpauze beschrijft.Vegters poezie is niet die van dam/Antwerpen, 2008, 51 p., €16,95. 'Voor bijna alles heb ik mij geschaamd. / Mijn nek, mijn de poeet die op de muze wacht en dan hartstochtelijk aan Volgens de Franse filosoof Em- haar, mijn handschrift en mijn naam', schrijft Menno Wig- het dichten slaat, nee 'Kunst is bijvangst', zoals de titel van manuel Levinas kan de blik van man in levensloop: Ook de kunst bezondigt zich aan het een van de gedichten luidt: het is een toevallig bijproduct een onbekende — de Ander verheerlijken van een dergelijk ideaalbeeld. Hoeveel foto's van ander werk of van het denken. Over leven en dood — een wapen zijn. Bij een eerste en schilderijen tonen niet het prachtige jonge vrouwenli- gaan de indringendste gedichten in Spamfighter. Zo gaat ontmoeting wisselen we van chaam en hoe weinig aandacht is er daarentegen voor dat 'Gamma'over hoe de mens in deze tijd van overconsump- blik en stellen hiermee de cru- van de bejaarde? En ook voor dichters geldt dat ze liever tie zich (niet) weet te orienteren en is 'Mortuarium' een ciale vraag aanvaard te worden. 'de schoonheid van een meisje' (Lucebert) bezingen dan gedicht over het omgaan met de dood, wat blijkbaar een In onze samenleving krijgt de de vaak rauwe lichamelijke realiteit. steeds groter probleem wordt. Mooi is ook'Negen'waarin invulling van 'de Ander' echter Tegen die clichés wil de bloemlezing Vlees is het mooiste het leven dat vol kinderlijke verwachtingen aanvangt, hoe ook een interculturele dimen- ingaan. Bart Moeyaert kwam in contact met de fotografe langer hoe illusielozer wordt. Het sterkste gedicht uit de sie. Elisabeth Broekaert die kwetsbare portretten van naakte bundel is het incantorische 'Repeteren/figuranten' waarin Ex-stadsdichter Bart Moeyaert doodgewone mensen in hun interieur maakte. Ze confron- in heerlijke beelden een leven vol grootse plannen wordt meet het blikveld van de Ander teren de kijker met meer realistische lijven in alle maten, beschreven door iemand die dat leven helemaal aankan. in zijn stad, Antwerpen. In een vormen en kleuren: mannelijke en vrouwelijke, jonge en De titel suggereert, samen met de slotwoorden 'Geen tri- erg ontroerend gedicht over de I Bibliotheek I 149 ^ Malinese oppas en de kleine Luna die vermoord werden dat men in dit boek die termen die normaliter over de drie op straat, speelt de blik een bepalende rol. Er is zelfs plaats ^ Hubert van Herreweghen delen van de Grote Van Dale verspreid staan, Kier in een voor een 'woordenstroom'uit de mond van de dader:'Hoe- handzaam boek samen vindt. Het is to doen om dit boek zo/ heb je het koud. Last van mijn blik?/ Koud om je hart? Het is een geur die ge moet vinden. Inl. Dirk de - Koud als je valt?' Geest. Uitgeverij P, Leuven, 2008, 32 p., €9. gebruiken, maar ook bij het lezen van cultuur(historische) In meerdere gedichten zit een scherpe confrontatie van Op Gedichtendag ontving Hubert van Herreweghen de boeken en artikels zal dit naslagwerk zijn dienst bewijzen. de dichter met de straat en de stad: 'Kan ik de straat aan?' Prijs voor Letterkunde van de Vlaamse Provincies 2006. Achterin vinden we vijf indices (ca. 100 blz.) die respectie- Vaak gaat dat gepaard met andere leidmotieven, namelijk Naar aanleiding daarvan verscheen bij Uitgeverij P een velijk Franse, Duitse, Engelse, Spaanse en Italiaanse woor- afscheid nemen, nakijken, ondanks teleurstellingen verder kleine bloemlezing uit zijn oeuvre, Het is een geur die ge den uit de culturele en kunstsfeer in het Nederlands ver- leven. Moeyaert kauwt op moeilijke levensvragen, die hij moet vinden, samengesteld door de dichter zelf en ingeleid talen. Een boek dat zeker zijn weg naar de cultuurtoeristen even lichtvoetig relativeert. Of hij trekt zich terug met de door Dirk de Geest, kenner van zijn werk en van illustraties zal vinden. wijsheid van een oude man. Die pendelbeweging tussen voorzien door dochter Anne van Herreweghen, die ook al [Robert Declerck] geluk en liefdespijn of lijden intrigeert in deze bundel. tekeningen maakt bij de vorige bundel van haar vader, Een Magnetisme en afstoting tegelijk: 'want alles wat je samen lamentatie van de melaatse koning (2005). bent/ moet je na afloop ook zien uit te zieken./ Het is be- Van Herreweghen, gedebuteerd in 1943, wordt meestal kend dat liefde/ meer verteert dan koorts: beschouwd als een dichter die binnen een klassieke vorm MUZIEK Soms vraagt Moeyaert zich af wat zijn bijdrage is aan het een moderne, existentiele thematiek aan de orde stelt. Die leven, of hij zal gemist worden. Op het niveau van zijn visie wordt in deze best of bevestigd, maar ook wel genu- stadsdichterschap hertaalt hij dat naar de rol van een col- anceerd. De meeste gedichten ogen inderdaad klassiek ^ Melissa Muller & Reinhard Piechocki lectief geheugen. Daarbij schopt hij speels tegen het dich- en in allemaal komen de grote vragen van het leven naar terschap:'We moeten ons geheugen niet aan dichters toe- vormen. De bundel opent treffend met een gedicht waarin Etudes van troost. Het bewogen leven van een vertrouwen! En: 'Ze zijn in staat/ om steden hexametrisch de vraag naar de zin van het leven wordt gesteld. Daarop Praagse pianiste, Artemis & co, Amsterdam, 2007, te verbouwen! Bart Moeyaert is in deze bundel ongetwij- volgt het aangrijpende gedicht `Moeder, waar zijt gij? Gij 380 p., €19,95. feld op stilistisch vlak gegroeid. Hij zet in op de klankkleur halt...' waarin de overleden moeder wordt aanroepen. In november van vorig jaar van eenvoudige woorden en hanteert een natuurlijke ver- Haar geruststellende antwoorden zijn met haar dood on- HEL,55A ER ward de Joods-Tsjechische teltoon, die toch fris genoeg is. Een bundel die de grenzen bereikbaar geworden en die ene vraag dringt zich nu stark pianiste Alice Herz-Sommer van de poezie niet verlegt, maar de ziel van een mens op op: 'waar die kinderen henengaan' - opnieuw: wat is het ETUDES VAN TROO5T 104. Zij groeide op in een vrij- zoek naar zijn plek onder de mensen wel weer te raken. doel van dit leven? Prachtig is ook`Een notelaar'waarin een denkend gezin bij wie heel wat [Hilde Lauwers] confrontatie met de natuur tot een sterke godservaring vooraanstaande intellectuelen leidt. Daarbij sluit het Kier voor het eerst gepubliceerde en kunstenaars over de vloer 'Eon perelaar' aan. Wordt in 'Eon notelaar' god herkend kwamen. Met o.a. huisvriend Hendrik Carette en aanwezig bevonden in de hale natuur, dan staat in dit Franz Kafka maakte ze als Jong nieuwe gedicht het verlangen naar het volledig opgaan in meisje vele wandelingen door Gestolen lucht. Poeziecentrum, Gent, 2006, 80 p., €15. die natuur centraal. Meteen is dit zo'n gedicht waarin Van haar geboortestad Praag. Rond Hendrik Carette is niet meteen een van de bekendste Herreweghen toch experimenteert met vorm. Het kwatrijn haar twintigste was ze een Vlaamse dichters, maar waarschijnlijk wel een van de meest wordt gebroken en dan volgt een cursief gazette vierre- beroemd pianiste. Maar haar eigenzinnige. Dat bewijst hij opnieuw in Gestolen lucht, zijn gelige strofe. Ook in gedichten als Verlangen naar de win- carriere ward afgebroken door zesde bundel. De titel ontleent hij aan de Russische dichter ter'en 'Een heuvel' is de typografie veel minder klassiek dan de naziterreur. Ze ward gede- Osip Mandelstam die beweerde dat gedichten die zonder het clichebeeld van Van Herreweghen wil doen geloven en porteerd naar Theresienstadt, doorgangssluis naar de ver- toestemming zijn geschreven gestolen lucht zijn. Het duidt in het tweeluik`Toe'volgt de dichter zelfs het spoor van Van nietigingskampen, verloor haar moeder, haar man en vele meteen aan dat poezie voor Carette minstens een beetje Ostaijen. Het zijn gedichten waarin vooral met de klank ge- andere familieleden en vrienden, maar zelf overleefde ze subversief is, maar ook van levensbelang. experimenteerd wordt:lbe 't plezier to zeggen toe / (eerst de gruwel, samen met haar zoon Raphael (vermaard cellist, In het openingsgedicht, laatste romanticus', wordt op de tongtop tegen tanden / dan het blazen van de oehoe)' overleden in 2001). Toen later Stalins greep op Tsjechoslo- een groot en meeslepend leven gehoopt, maar al snel Het taalplezier, maar ook het spel met de dubbele beteke- wakije steeds beklemmender ward, emigreerde ze naar blijkt het uit te blinken in kleinburgerlijkheid. Het ontlokt de nis van het woord 'toe, namelijk als synoniem van dicht of Israel. Momenteel woont ze in Londen, in de buurt van een uitroep: '0, dat er toch nog een nieuwe strakke Romantiek als uitdrukking van een wens, spat van deze bladzijden af. van haar kleinkinderen. moge komen!' Carette maakt een onderscheid tussen de Van Herreweghen is ondertussen achtentachtig jaar oud, Daze biografie kwam tot stand op basis van gesprekken echte romanticus en de gesjeesde die echter door de bui- maar Het is een geur die ge moet vinden bewijst dat zijn poe- met de pianiste zelf en van verschillende andere getuige- tenwereld vaak als de echte, want tragische wordt aanzien. zie niets aan vitaliteit heeft ingeboet, ook al is het besef van nissen. Het leven van de pianiste wordt geschetst in het de- Aan Romantiek met een grote letter is echter niets zieligs of het einde in veel gedichten erg aanwezig. cor van de levensomstandigheden van de Joden in Praag schattigs, het is een levenshouding die je een bepaalde kijk [Carl De Strycker] voor, tijdens en na de Tweede Wereldoorlog. Het gaat over op de dingen geeft. Die visie tracht Carette in to nemen in het getto in Theresienstadt waar ondanks alles een intense zijn gedichten. Niet zelden denkt hij terug aan vroeger, eert culturele activiteit ward ontwikkeld waarin Alice Herz-Som- hij een overleden vriend of verheerlijkt hij het verleden. In mer een groot aandeel had. Maar bovenal is het een boek het gedicht 'Toen' somt de dichter allerlei gebeurtenissen TAALKUNDE over de kracht van onvoorwaardelijk geloof in het leven, in op die een wending aan iemands persoonlijke leven heb- schoonheid, in goedheid; en een boek over de kracht van ben gegeven, maar ook ingrijpend zijn geweest voor de de muziek: het was de muziek, meer bepaald de Etudes van dichter. Bijvoorbeeld: 'Toen Cioran 's nachts niet meer kon U Ton den Boon (hoofdredacteur) Chopin, die de pianiste alles hielp doorstaan. slapen / en besloot om klare frasen in het Frans te schrijven' Al is dit literair geen meesterwerk, het is een aangrijpend Besluiten doet dit gedicht met de constatering 'Toen was Cultuurtoeristische Van Dale. Van Dale Lexicografie document en een indringend getuigenis dat in het licht 't. Toen. En toen gebeurde het', wat meteen de inertia van by, Utrecht/Antwerpen, 2007, €29,95. van huidige maatschappelijke tendensen meer dan zo- vandaag aanklaagt. Met titels als luisterend naar `wat de Wat heeft dit boek ons to maar aanbevolen lectuur is. sterren zeggen`, gedichten waarin hij het dichtersvolkje iro- bieden, Daarop geeft de [Jaak Van Holen] nisch op de korrel neemt ('Het rapaille der dichters') en ver- ondertitel een duidelijk zen waarin hij de hedendaagse tijd bekritiseert ('Want wij a ntwoord: Woordenboek- zijn alien verziekte en zeer monomaan') gebruikt Carette gids voor de cultuurtoerist. ^ Erik Fokke alle ingredienten voor een echte neoromantische bundel. 5.000 termen verklaard.500 Humor op het inhoudelijke niveau en de opsomming op illustraties. Meertalige index Francis Poulenc. Monnik en kwajongen. SUN, het formele zijn daarbij de twee meest opvallende stijIken- En verder nog: Cultuurtoe- Amsterdam, 2007, 272 p., €24,50. merken van Gestolen lucht. ristisch woordenboekgids De muziek van de Franse componist Francis Poulenc Cultuurtoeristische Na dertig lyrische gedichten neemt Carette nog een reeks voor de cultuurreiziger. (1899-1963) weerspiegelt zijn persoonlijkheid. Naast de Van Dale van 222 wat hij zelf noemt 'titels' op van dingen die hij nog Gebaseerd op de Grote Van vrolijke, sappige grappenmaker, vlot in de omgang, is er wil schrijven of al geschreven heeft, waarmee hij de door Of 410gUINOX. Dale. Gerealiseerd door de de twijfelende en depressieve Poulenc die worstelde met f.+000 ftflafifyi O hem bewonderde Charles Baudelaire navolgt die ooit iets Karnali.. saint. redactie van de Grote Van zijn homoseksualiteit. De mystieke ervaring die hij in 1936 dergelijks deed onder de titel'Projets et plans de petits poe- Dale, onder hoofdredactie onderging in het bedevaartsoord Rocamadour, voegde mes' In die kernachtige frasen schuilt iets aforistisch, maar van Ton den Boon. En in- nog een metafysische aard toe aan zijn persoonlijkheid, tegelijk ook lets prikkelends. Soms zou je wel meer willen derdaad de hoofdmoot waardoor ook religie, dood en hoop zijn leven tekenden. lezen bij zo'n titel, wat je meteen doet uitkijken naar nieuw van het boek (ca. 400 Die uitersten in Poulenc bezorgden hem de typering van werk van deze dichter. blz.) verklaart woorden monnik en kwajongen. Dat is ook de ondertitel die Erik Al een geluk dat Poeziecentrum nog dichters als Carette die voorkomen in de taal Fokke gaf aan zijn volledig herziene en uitgebreide biogra- uitgeeft. Ze bieden een interessante tegenstem aan was van kunst en cultuur. Dat gaat van 'aanbidding' (voorstel- fie van Poulenc.'Les Nouveaux Jeunes' - het groepje jonge vandaag de dag en vogue is. ling van het aanbidden van de pasgeboren Jezus....) tot componisten waartoe Poulenc behoorde - vonden hun [Carl De Strycker] 'zwikvulling' (decor, schildering in een zwik). Wel praktisch inspiratie in lichte muziek en stedelijk vermaak zoals vari- ^ 150 Bibliotheek 6te, circus en cabaret. Dat leidde bij Poulenc tot het corn- .meest imponerende dat ooit in een en hetzelfde genre hoe een oud genre — het credo 'waar een wil is, is een uit- poneren van een grote hoeveelheid speelse en zorgeloze geschreven wercID (S. Vestdijk), een onuitputtelijk muzikaal weg' indachtig — toch nog nieuw leven kan worden inge- muziek met een nostalgische ondertoon. Het zijn echter universum op zich. Maar het is een rijkdom die zich slechts blazen.'Spin Cycle Tango' is de vreemde eend in de bijt: het vooral zijn liederen en religieus geInspireerde koorwerken mondjesmaat, na meervoudige beluistering prijsgeeft en is een contrabassolo van Mentens, of liever meerdere solo's zoals het Stabat Mater, het Gloria en zijn opera Les dialogues waarvoor de luisteraar erg afhankelijk is van de kwaliteit tegelijk, verweven met loops en andere elektronica, die ver- des Carmelites die ervoor zorgden dat Poulenc nog altijd van de uitvoering. In dit geval zijn die van een adembe- rassend warm klinkt. Warm is trouwens het sleutelwoord grote belangstelling geniet. Door de rijkelijk geIllustreerde nemende schoonheid. Loepzuivere, terzelfdertijd krach- op deze cd, waarop een samengaan van pulserende bop bespreking van Poulencs levensloop, doorweven met de tige en sierlijke solostemmen; koor en orkest musicerend in een nieuw jasje, voorzichtige experimenten met elek- analyse van zijn oeuvre, krijgt de lezer een prachtig por- als een volmaakt geheel, gedreven gelovend in datgene tronica, de 'world music touch' van tweede gastmuzikant tret van een van de belangrijkste twintigste-eeuwse Franse waarmee ze bezig zijn. Alle nuances in tekst en muziek, Chris Joris op percussie, fijne arrangementen en eenvou- componisten, wiens muziek altijd tegelijk speels en ernstig, van stille meditatie tot zwaarmoedig gepieker, van heftig digweg mooie melodieen voor een hoogst genietbaar en aards en hemels, dramatisch en energiek, vrolijk en nostal- 'WeltgetOmmertot gracieuze lichtvoetigheid, worden met luistervriendelijk geheel zorgen. Wikkel deze muziek als gisch is. Deze toegankelijke biografie is bovendien een rijke een verbluffende accuratesse en intensiteit tot klinken ge- een denkbeeldige sjaal om je hals en je komt de koudste bron van informatie over de muziekgeschiedenis van de bracht. Ich bin vergnOgt mit meinem GlOcke (BWV 27) deze winter door. Burnin' jazz gegarandeerd. voorbije eeuw. cd voortaan geregeld te kunnen beluisteren. [Patrick Auwelaert] [Emmanuel Van Lierde] [Jaak Van Holen] Joseph Ryelandt ^ Laporte, Vande Ginste, Gorecki DISCOTHEEK Kamermuziek. Spiegel String Quartet, Joost Mae- Darkness, Emanon o.l.v. Raf De Keninck; In Flan- german, contrabas en Jozef de Beenhouwer, piano; ders' Fields, vol. 53; Phaedra 92053. In Flanders' Fields vol. 55; Phaedra 92055. ^ Saxkartel feat. Tutu Puoane Kleines Requiem fur eine Polka 14.101111 016.11Joseph Ryelandt (1870-1965) van Henryk Gorecki, Litanie hoort tot die generatie van Yellow Sounds & Other Colours. Audio-cd, 71 min., con epitafflo van Andre Lapor- Vlaamse componisten die, opname Nicolas Baillard & Pieter Apers, mix Tom te en Darkness van St6phane zonder Benoitepigonen to Van Dyck & Pieter Apers, De Werf, W.E.R.E 066, Vande Ginste, dat zijn de in- zijn, toch de romantische tra- distributie AMG of www.dewerf.be, 2007. gedrienten van deze in treur- ditie trouw bleven, die vast- Het saxofonistenkwartet nis gedrenkte cd. Laporte's hielden aan de laatromanti- Saxkartel bracht op zijn werk, een in memoriam voor sche taal die ze tijdens hun eerste cd Airdance (2004) vier van zijn vrienden-corn- jeugd hadden leren kennen zowel standards als eigen ponisten, is het minst som- en die de turbulente ontwik- nummers. De bezetting bere werk, ademt door zijn kelingen in de muziek tijdens bestond dan uit Robin kleurrijke improvisatie-achtige strofes die afwisselen met de eerste decennia van de 20,te eeuw links lieten liggen. Zo Verheyen (ss), Sara Meyer strenger geritmeerde passages veeleer een positief berus- is er bijv. nauwelijks enig stilistisch verschil to merken tus- (as), Kurt Van Herck (ts) en tende sfeer. Maar in Gorëcki's Requiem zijn de doodsklok- sen Ryelandt's Adagio in fis op.13 voor strijkkwartet (1895) Torn Van Dyck (bs). In de ken alomtegenwoordig, wisselt de sfeer van intens droevig en het Andante .Ach Tjanne» en variaties voor pianosextet huidige bezetting treffen over opstandig en agressief tot bijtend sarcastisch om even van bijna 40 jaar later (1933). Met enkele oratoria kende we Frank Vagan6e aan in aangrijpend droevig te eindigen zoals ze begon. Met zijn Ryelandt enig internationaal succes, maar het overgorte de plaats van Verheyen, uitgesproken donkere kleuren is Darkness van Vande Gin- deel van zijn oeuvre — pianomuziek, 5 symfonieen, canta- die besliste zijn muzikale geluk te beproeven in de V.S. ste een treffende muzikale illustratie van een gelijknamig tes, koorwerk, liederen op Nederlandse en Franse teksten — Op Yellow Sounds, zijn tweede cd, breidt het kwartet zijn gedicht van Lord Byron dat bij de muziek oak wordt gere- blijft tot op vandaag onbekend. Ten onrechte, zo blijkt ten repertoire van standards en eigen werk nog uit met songs citeerd. Het is een tekst die getuigt van een deprimerende overvloede uit deze opname die qua keuze van het reper- van singer-songwriters als Ricky Lee Jones en Joni Mitchell. kijk op de menselijke natuur, een tekst die in het licht van toire een openbaring is en qua intensiteit in de uitvoering Het nodigde daarbij de Zuid-Afrikaanse zangeres Tutu Puo- de 20,te eeuwse geschiedenis en in tijden van zorgwek- heel overtuigend. Naast de twee eerder genoemde wer- ane uit om vier van de dertien composities extra kleur te kende klimaatverandering, heel actueel is. Aan het eind ken worden hier ook het Pianokwintet in a (1901) en het geven. Puoanes vocale bijdragen mogen het qua expres- van de compositie wordt hij in scherp contrast geplaatst Strijkkwartet nr.2 in f voorgesteld. Het zijn stuk voor stuk sie dan niet halen van haar grote voorbeeld Joni Mitchell, met een veel hoopgevender tekstfragment uit Chaplin's composities vol zoete lyriek en weemoed, maar evenzeer met haar warme en wendbare stern brengt ze niettemin The Great Dictator. Maar de muziek wordt er niet vrolijker woelige hartstocht en opzwepende passie. Toegankelijke, een mooi eerbetoon aan wellicht de grootste dame uit de op, blijft even somber en onheilspellend. De optimistische emotioneel geladen muziek die menig luisteraar zal weten pop van de afgelopen decennia. Onder de overige num- boodschap verdwijnt in blijvend donkere toetsen. Overi- te bekoren en dus een vaste plaats op de concertpodia ver- mers tellen we onder andere standards van Monk ('Little gens verdwijnen in deze opname ook grote delen van de dient. De zoveelste ontdekking van platenlabel Phaedra. Rootie Tootie'), Mingus ('Goodbye Pork-pie Hat') en Elling- voordracht achter de muziek; bij beluistering heb je al te [Jaak Van Holen] ton ('Caravan'), en vijf bijdragen van Tom Van Dyck, die ook vaak het tekstboekje nodig om te kunnen volgen. instond voor het gros van de arrangementen. Het is gro- [Jaak Van Holen] tendeels aan de arrangementen te danken dat de muziek iii Free Desmyter Quartet op deze cd zelden verveelt. Veelal legs de baritonsaxofoon een solide basis, waarop de overige blazers een veelkleurig ^ Chris Mentens Jazz Van Something To Share. Audio-cd, 53 min., opname en lijnenspel uittekenen, dat gaandeweg verrassende patro- mix David Minjauw, De Werf, W.E.R.F. 064, distribu- nen vormt. Qua sfeer maakt de cd een sprankelende in- Burnin' With The Chris Mentens Jazz Van. Audio- tie AMG of www.dewerf.be, 2007. druk. Geen dramatische verhalen hier, wel een opgewekt cd, 73 min., opname Pino Guaracci en Wout Elen, Pianist Free Desmyter blazersfestijn van zomerse klankkleuren. mix Pino Guaracci, productie Chris Mentens, (1967), medeoprichter [Patrick Auwelaert]De Werf, 065, distributie AMG of van de jazzafdeling aan www.dewerf.be, 2007. het Leuvense Lemmensin- Na Drivin' With The Chris Mentens Jazz Van (2003) is dit het Free Ounigter (Puerta stituut, is bij ons onder an- SOME1741106 11 SHORE ^ Johann Sebastian Bach tweede album van de groep rond contrabassist Chris Men- dere bekend van zijn werk tens, die in het verleden onder andere componeerde voor voor Chris Joris. Voor zijn Cantates BWV 27, 84, 95 & 161. Dorohtee Mields, en speelde bij Chris Joris. Met de komst van Dree Peremans debuut-cd verzamelde sopraan, Matthew White, altus, Hans Jorg Mammel, op trombone en 'toy piano' groeide het kwintet inmiddels hij enkele vertrouwde na- tenor, Thomas Bauer, bas, Collegium Vocale Gent uit tot een sextet, dat voor de rest bestaat uit Sam Vers- men uit de Belgische jazz o.l.v. Philippe Herreweghe; Harmonia Mundi, HMC weyveld (tr, flh), Joe Higham (ss, cl, bcl, duduk), Jan Nihoul rond zich: oude rot John 901969. (vibrafoon & elektronica) en Bilou Donneux (dr). Alle elf de Ruocco (ts, cl), Manolo Ca- Centraal thema in deze vier cantates is het verlangen naar stukken op de cd zijn gecomponeerd en gearrangeerd bras (b) en Marek Patrman (dr). De laatste twee vormen ook de dood en het rotsvaste geloof in het eeuwige leven. Het door Mentens. Opener 'The Father Of The Farm' is een rus- de ritmesectie van het Ben Sluijs Quartet. Acht nummers samenstellen van een cd met Bach-cantates rond eenzelf- tig voortkabbelend nummer, gedragen door de blazers- op dit schifie: zeven composities van Desmyter, een groep- de thema is een uitstekende manier om te illustreren hoe partijen van Higham en Versweyveld. Het heeft een licht simprovisatie. Vernieuwend of anderszins getuigend van grenzeloos creatief en vindingrijk de componist omsprong orkestraal karakter en ademt mondjesmaat melancholie. een doorgedreven zin voor avontuur kun je de muziek niet met zowel tekstuele als muzikale middelen die hem ter 'Compose Her' wordt opgefrist door sprankelende gitaar- noemen. Maar dat doet geenszins afbreuk aan de kwaliteit beschikking stonden. Verschillende stemcombinaties, ge- partijen van gastmuzikant Pierre Van Dormael. Een bassolo ervan. Something To Share bevat in hoofdzaak akoestische diversifieerde instrumentale kleuren, formele spitsvondig- van Mentens vormt de aanzet tot een climax waarin de straight ahead jazz. Sterke, mooie en melodieuze thema's, heden, harmonische eenvoud versus complexiteit, verbluf- drie blazers excelleren.'Panchromatic Resonance' heeft een gevolgd door doorleefde improvisaties. De sfeer van de fende beheersing van het contrapunt, tekstinterpretatie, snelle polsslag. De trompet voert hier het hoogste woord. stukken varieert daarbij van ingetogen tot uitbundig, variatie in de nummerstructuur Bachs cantates zijn het Dit is bop op zijn aantrekkelijkst: gloedvol en bezield. Of zonder dat het ooit tot een stijlbreuk komt. Opvallend is Bibliotheek 151 ^ de stimulerende rol die de ritmesectie vervult: ze is in alle nummers prominent aanwezig en draagt in zowel de snel- GESCHIEDENIS S D. Scarisbrick, C. Vachaudez en lere als de langzamere passages bij tot het welslagen van J. Walgrave het geheel. Hier zijn geen twee solisten en een ritmesectie aan het werk, maar vier muzikanten van wie de inbreng ^ Anthony Everitt Schitterend Europa. Juwelen uit Europese vorsten- gelijkwaardig is. Tot grote muzikale verhalen leidt dat niet, huizen. Uitg. Mercatorfonds, Brussel, 2007, 296 p., wel tot een handvol statements die mij ervan overtuigen Augustus. De eerste keizer van Rome. Ambo/ €39,00. dat dit kwartet een mooie toekomst tegemoet gaat. Manteau, Amsterdam, 2007, 472 p., €29,95. Tot 17 februari 2008 liep in het ING Cultuurcentrum op de [Patrick Auwelaerr] Dat een land uit een poli- Kunstberg in Brussel de tentoonstelling 'Schitterend Europa. tieke crisis halen goon sine- Juwelen uit Europese vorstenhuizen Bij deze schitterende cure is, kan menig politicus tentoonstelling, gerealiseerd in het kader van Europalia, ^ Baba Sissoko Ensemble vandaag beamen. Doze bio- verscheen ook een uitgebreide catalogus die onder de lei- grafie van Augustus, de ge- ding van enkele erudiete specialisten werd samengesteld: Bamako Jazz. Audio-cd, 71 min., opname en adopteerde zoon van Julius Luc Duerloo, John Cherry, Elisabeth Schmuttermeier, Diane mix Jean-Marc Foussat, De Werf, 063, Caesar en een groot politiek Scarisbrick, Christophe Vachaudez en Jan Walgrave. Aan de distributie AMG of www.dewerf.be, 2007. genie, sluit daarom naadloos hand van een uitgelezen collectie juwelen, afkomstig uit Het Baba Sissoko Ensemble is een '3 continenten-ensem- aan bij de actualiteit. Rome tientallen verzamelingen, krijgen we een beeld hoe een ble', bestaande uit Baba Sissoko (n'goni, tama, djembe, soku, was in de eerste eeuw voor vorstenhuis zich wist to omhangen van uiterlijke pronk.Toch voc.), Jeroen Van Herzeele (ts), Laurent Blondiau (tr, bugel, Christus door interne strijd hebben juwelen niet altijd en alleen een functie als sieraad, cornet), Fabian Fiorini (p), Reggie Washington (el. bass), verdeeld. Het lot van de maar ze zijn meestal ook een symbool voor status, rijkdom Reynaldo Hernandez (perc.) en Mamani Keita (voc.). Sissoko gewone burger lag in han- en macht. De belangrijke Europese dynastieen wisten er speelde onder andere bij Sting en Dee Dee Bridgewater, den van rijke aristocraten zich in het verleden meestal mee to omringen. Veel van de en bij ons met Chris Joris. Zijn ensemble brengt een mix en machtige leiders die met tentoongestelde sieraden, die in de catalogus uitvoerig en van hedendaagse jazz, Malinese volksmuziek en Cubaanse elkaar streden om geld, sta- precies worden beschreven, hebben ook een geschiedenis. ritmes. In de ene compositie overwegen de Afrikaanse in- tus en macht. De moord op De chronologisch opgestelde en behandelde pronkstukken vloeden, in de andere de Cubaanse of de westerse. Op zijn Julius Caesar leek het pleit to beslechten in het voordeel bezorgen ons ook een evolutie van de edelsmeedkunst en mooist en zijn best is deze muziek wanneer elementen uit van de getalenteerde militair Marcus Antonius. Geheel on- bijhorende technieken. De `schitterende' en uitgebreide ca- de verschillende culturen een 'melting pot' vormen, een verwacht stond uit de ontwrichte samenleving een tiener talogus zal in elk geval een blijvend naslagwerk vormen voor smeltkroes waaruit als het ware een nieuw genre geboren op die de positie van deze ervaren veertiger betwistte. Een de studio van de juwelenkunst en de sieraden, specifiek aan wordt. Wereldmuziek die overal gemaakt zou kunnen zijn. eerste clash tussen twee generaties was de voorbode van de Europese vorstenhuizen. Een mooi voorbeeld daarvan is 'Africa': de elektrische bas een periode vol compromissen, gewapende conflicten en [Jean Luc Meulemeester] van Washington vormt de basis van een muzikaal raam- tijdelijke verzoeningen. Augustus' uiteindelijke heerschap- werk waarin de blazers, de percussionisten en de piano pij zou de fundamenten leggen voor twintig eeuwen wes- verwikkeld lijken in een strijd om elkaar om ter hardst to terse geschiedenis. ^ Fik Meijer overstemmen. Maar ook in andere nummers leidt deze Everitt schreef een toegankelijke biografie voor heden- aanpak tot ritmische, opwindende, feestelijke en vitale daagse lezers. De heldere stijl en systematische opbouw De oudheid is nog niet voorbij. Athenaeum - Polak partijen waar het spelplezier met emmers van afdruipt. Nu brengen een woelige en complexe periode uit de Ro- & Van Gennep, Amsterdam, 2007, 279 p., €19,95. eens blazen Van Herzeele en Blondiau je van je sokken, dan meinse geschiedenis op een inzichtelijke manier tot leven. In Nederland is Fik Meijer een gevierd oud-historicus. Met weer brengen de percussionisten je bekken onweerstaan- Het populaire taalgebruik van de vertaler (woorden als `een zijn populariserende boeken die ook in Vlaanderen de baar in beweging of zorgen de vocale bijdragen van Sis- makkie' en 'een blijvertje' klinken een Vlaamse lezer wel erg boekhandels veroveren houdt hij de aandacht voor de soko en Keita ervoor dat je je in een Afrikaans dorp bevindt. vreemd in de oren) maken het geheel enigszins licht van oudheid meer dan levendig. In zijn nieuwste essaybun- Wil je optimaal plezier uit deze muziek puren, dan is het trod. Desalniettemin kan Everitt zijn persoonlijke bewon- del De oudheid is nog niet voorbij spools hij in op vragen uit zaak haar zo geconcentreerd mogelijk to beluisteren, want dering voor Augustus niet verhullen. Elke actie van Augus- de actualiteit en treks vandaaruit lijnen naar de oudheid. er gebeurt zoveel in dat je letterlijk oren tekort komt. tus, hoezeer ook in strijd met moderne ethische principes, Hij plaatst hedendaagse problemen of begrippen in een [Patrick Auwelaert]getuigt volgens de auteur van zijn doorzicht en moed. ander perspectief door hun herkomst to traceren of door Gelijkaardige handelingen van Marcus Antonius zijn dan minder gekende parallellen uit de oudheid aan to halen. weer uitingen van zijn gespleten persoonlijkheid en laffe Zo laat Meijer de muze van de geschiedenis haar taak ver- ^ Louis Devos karakter. Waar Augustus als wonderkind verschijnt, wordt vullen: spiegels bieden voor de tijd. Wel is niet altijd dui- Antonius afgeschilderd als een ordinaire dronkelap. De delijk hoe en met welke soort spiegels Meijer werkt. Een De Mozartcode. Onderzoek op het Requiem strateeg Augustus zou zonder twijfel tevreden toekijken keer gaat hij daarbij Oink uit de bocht, namelijk wanneer Mozart, vzw Stichting Musica Polyphonica, op deze beeldvorming. hij een interview verzint met Themistocles, de Atheense 2007,157 p., €27,30. [Lien Foubert] vlootvoogd bij de slag van Salamis. Alle clichés van de De 'Mozartcode', dat slaat op een vijftoonsmotief waarop hedendaagse interviewstijl worden aangewend om het het hole Requiem van Mozart is gebouwd. Als titel van deze zogezegde verhaal van Themistocles to vertellen, maar de publicatie is dit behoorlijk misleidend want het boek gaat ^ J. Welten brug van de modernisering stort in de peilloze diepte tus- evenzeer over Louis Devos zelf. Hij heeft het o.m. over zijn sen vandaag en toen. lk kan mijzelf er niet toe brengen to ontdekking van het manuscript van de Missa pro Defunctis In dienst voor Napoleons Europese droom. De geloven in de waarachtigheid van het beeld dat de inter- van Gossec en toont overtuigend aan hoe Mozart hierdoor verstoring van de plattelandssamenleving in Weert. viewer mij oplegt van deze Themistocles. Het perspectief beinvloed werd voor zijn Requiem. Hij zet dik en uitgebreid Davidsfonds, Leuven, 2007, 751 p., €39,95. van de essayistische historicus doet veel meer recht aan die in de verf hoe hijzelf, beschikkend over een Absoluut Ge- Dit monumentale boek - zeker wat het aantal bladzij- tijdskloof. Meijer is dan ook op zijn best wanneer hij de lite- hoor (sic), in staat was om zeer veel hedendaagse werken den betreft - is in feite de samenvatting van het docto- raire pen opbergt en vanuit zijn kritisch oog en historische to creeren. Wat dat met de Mozartcode to maken heeft? raat van Joost Welten, die hij aflegde aan de Universiteit begeestering synthese en anekdote aan elkaar verbindt. Niets uiteraard. Hij publiceert hier, lukraak, ook een aantal van Utrecht. De wetenschappelijk gefundeerde scriptie Bijzonder leerrijk zijn de stukken over de Olympische Spe- brieven van Mozart die niets, maar dan ook niets met de bezorgt een uitstekende kijk op het alledaagse leven van len, de democratie en het begrip 'martelaar' in de context onderzochte partituur to maken hebben. Het geheel is de bevolking in de Nederlanden tijdens de Napoleonti- van religious fundamentalisme. Ook durft Meijer het debat rommelig geschreven, springt van de hak op de tak, staat sche periode. In die tijd zagen inderdaad heel wat gezin- aangaan met opvattingen die gemeengoed zijn geworden vol tik-, spel- en andere taalfouten en manke zinsconstruc- nen een zoon, een broer, een varier wegtrekken om het maar wel een kanttekening verdienen. Zo wordt het imago ties. Anderzijds wordt in het hoofdstuk over de Mozartcode Europa, zoals Napoleon dit voor ogen zag, tot een realiteit van de immer slechte keizer Nero bijgesteld door to wijzen wel heel systematisch en uitgebreid, klaar en duidelijk, het maken. Welke waren dan de ervaringen van die gezinnen? op zijn bouwkundige plannen en verwezenlijkingen. Fo- gebruik van de code uitgelegd en geillustreerd. De auteur Welk lot was hen bedeeld? Wat waren de gevolgen voor cus staat dus vooral op de oudheid en veel minder op het doet dat met een enthousiasme en een overtuiging die het platteland? Was er discipline? Welke waren de gevaren doorleven van de oudheid in latere tijden. Het geboden degenen die niet beter weten, zou kunnen laten vermoe- en verschrikkingen? Aan de hand van een bepaalde streek perspectief is dat van de verteller Meijer die op interessante den dat hij het is die de code op het spoor is gekomen. het Land van Weert in Nederland - krijgen we antwoor- parallellen stuit en vandaaruit een kort stukje schrijft - een Bij het boek hoort een cd met opname van het Requiem den op die vragen en worden we geconfronteerd met het 'verhaal', zoals hij het zelf noemt. Het conflict tussen Sadam o.l.v. de auteur en - vreemd genoeg en ook weer totaal dagelijkse leed, met hun werkzaamheden, met hun geloof, Hoessein en de V.S. vormt de aanleiding om de strijd tussen los van de context - van de Idylle Mystique van Joseph Ry- met hun vreugde en pijn. De gebeurtenissen van destijds de Numidische koning Jugurtha en Rome to herbekijken. elandt. Je zou eerder, zoniet de hole Missa pro Defunctis van lieten diepe sporen na. De jongens en mannen van die tijd Wildplassen in Utrecht leidt tot een bijdrage over de open- Gossec, dan toch enige fragmenten daaruit verwachten krijgen nu een naam en een gezicht en spelen mee in een bare stoelgang in de oudheid. Hoe en waarom de oudheid om de bewijsvoering klinkend to onderstrepen. spannend relaas, maar meestal met een triestige inhoud. nog niet voorbij zou zijn, komen we in dit book echter niet Te verkrijgen bij bovengenoemde vzw op dit adres: De auteur uit Rucphen zorgt er zelfs voor dat het boek op to weten. Dat de oudheid nog niet voorbij is, danken we Leuvensesteenweg 304/2, 3070 Kortenberg of via een vlotte en aangename manier is geschreven. vooral aan erudiete rasvertellers zoals Fik Meijer die haar op bernadette.degelin@telenet.be [Jean Luc Meulemeested hun eigen manier opnieuw in leven weten to roepen. [look Van Nolen] [Maarten De Pourcq] ^ 152 Bibliotheek Een hulde aan Fernand Bonneure 1 `Gij weet dat ik ongaarne de aandacht op mijn persoon getrokken heb. Ik vertrouw er dus op, dat gij, volgens uw belofte, geen portret en geen biografie van mij in het bij- blad van Vooruit geven zult', schreef Virginie Loveling op 2 oktober 1915. Deze auteur was niet de enige die huiverig stond tegenover het openbaar maken van biografische gegevens. Poseren voor een portret was evenmin haar meest geliefde tijdverdrijf. En ook hierin bleek ze niet de enige. Een geschilderd auteursportret geeft in- derdaad heel wat prijs over de geportret- teerde, het toont een verhaal en verbergt tegelijk een stuk van een ander verhaal. De aanleiding tot een kunstwerk kan soms een vreemd voorval zijn. Het zitten voor het schilderij leidt wel eens tot irritaties aan beide zijden van het doek. Niet altijd valt het werk in de smaak: soms is de kun- stenaar niet tevreden over zijn prestatie, een andere keer voelt de geportretteerde zich onbehaaglijk bij het eindresultaat. Toch heeft het samenspel van plastische en literaire creativiteit meer dan eens tot verrassende resultaten geleid. Ook het genre van het portretschilderij onderging de laatste decennia een opmerkelijke ^ Pia Burrick, Fernand Bonneure, gebrandschilderd glas-in-lood, 0,25 x 0,23 cm vernieuwing. Vooral vanuit het werk van hedendaagse illustratoren kwamen er ver- frissende stimulansen. Bij de samenstel- ling van deze bundel 'Schrijvers in beeld' hebben we een beroep kunnen doen op hij al decennia lang de jongste tendensen we de medewerkers, de privecollecties, enkele kunstcritici die ons gidsen langs in literatuur, kunst en cultuur. Hij publi- diverse musea en vooral het AMVC-Let- een aantal boeiende auteursportretten. ceerde proza en poézie, artistieke mono- terenhuis voor het ter beschikking stellen grafieen en journalistieke bijdragen. van literair- en kunsthistorisch materiaal. Dit themanummer situeert zich op het kruispunt van de literatuur en de plas- Terzelfder tijd stond hij aan de wieg van Naast onze structurele sponsors konden tische kunst, vandaar dat we het graag tientallen initiatieven in de wereld van het we ook rekenen op de steun van CERA en opdragen aan onze mederedacteur literaire uitgeversbedrijf en van de perio- de Provincie West-Vlaanderen. Fernand Bonneure die op 18 mei 1923 dieke pers. Een uitgebreid interview in dit in Brugge geboren werd. In 1951 was nummer belicht enkele achtergronden en Fernand Bonneure bij de stichtende leden ervaringen die teruggaan tot het interbel- van het Kunsttijdschrift Vlaanderen (toen lum. Bij de vijfentachtigste verjaardag van nog West-Vlaanderen). Meer dan een halve Fernand feliciteren we onze collega van eeuw later is deze eminente publicist nog harte en wensen we hem nog veel en- steeds bijzonder actief. Dynamisch, met thousiaste creativiteit toe. Bij het tot stand een open geest en een kritische blik volgt komen van dit huldenummer bedanken I Een hulde aan Fernand Bonneure I 153 II • 154 Schrijvers in beel Schrijvers in beeld Koen Broucke: reeksen onder spanning Julien Vermeulen V V Met de doorbraak van een nieuwe figuratieve tendens in de jongste schilderkunst krijgt ook het portretschilderij een opvallende herwaar- dering. Zo wordt het klassieke portret losge- koppeld van zijn sociale gebruikswaarde en gevaloriseerd als een autonoom kunstgenre. Luc Tuymans' Lumumba uit 2000, dat een vaste plek verworven heeft op de internatio- nale kunstscene, is een sprekend voorbeeld van deze trend. Bij Tuymans wordt de direct herkenbare werkelijkheid telkens door een sobere en vaak minimalistische uitwerking in een onderkoeld perspectief aangebracht. Kleurreductie, zachte silhouetten en een opengehouden achtergrond creeren een fasci- ^1111110.-- nerende stemming. De stijI van Tuymans mag dan wel hoogst- persoonlijk zijn, toch treffen we in het actuele kunstcircuit een aantal overeen- ^ 'Aan de basis van de reeks Menskunde liggen honderden knipsels uit tijdschriften: verknipte en onder- lijnde interviews uit tijdschriften en in schriften geplakt. In de geschilderde reeksen is de herkenbaar- komsten aan. Het figuratief werk van Guy heid niet echt van belang. Het gaat meer om fysionomieen of een typologie van fysionomieen. De Van Bossche is eveneens gekenmerkt uitspraken zijn hieraan gerelateerd en niet aan een bepaald individu. De gezichten functioneren als facades. Zij onthullen en verbergen. In publicaties geef ik de namen van de geportretteerden dan ook door een frappante soberheid in lijnen nooit prijs. De anonimiteit van het gelaat is immers van belang' (Koen Broucke) en kleuren. We ontdekken lege ruimtes, sombere zalen en kille fabriekspanden waarin een zeldzaam menselijk silhouet de eenzaamheid en de contactloosheid menselijk corpus intensifieert er de atmos- van een aparte, beklemmende spanning suggereert. In donkere tinten en strakke feer van een fundamentele verlatenheid. die het werk van diverse hedendaagse vlakken confronteert Van Bossche ons Donker ingekleurde composities vinden kunstenaars karakteriseert. Deze ijie sfeer soms met geIsoleerde en vervreemdende we eveneens bij Paul De Vylder die wel van leegte vinden we tevens in de vele mannenfiguren. Een gelijkaardige fasci- eens in een gesloten verband compacte composities die de illustrator Jan De Maes- natie voor ongedecoreerde zalen, holle groepen menselijke profielen samen- schalk rond het thema 'boek' uitgewerkt bunkers en een ijzig-koude bevangenheid brengt. Minimalistisch van uitwerking zijn heeft. Met een knipoog naar de zoekende leeft in het oeuvre van Marc Vanderlee- ook de doeken van Bert De Beul waarin kijker verbergt De Maesschalk telkens nen en Florent Vermeiren. De toevallige niet zelden een gevoel van verlatenheid boeken, boekwijzers, bladen of teksten in aanwezigheid van een fragmentarisch domineert. Ook Jan Van lmschoot en Hugo een hyperrealistische context. Een stapel- Heyrman scheppen een pakkende sfeer tje boeken op het dak van een bungalow, <• Koen Broucke, Menskunde, 1994-2002, aqua- en een vervreemdend effect door wazige een winterlandschap met een overdekte rel op Ingres, 31,5 x 24,5 cm. [Copyright Koen figuren in een gereduceerd coloriet neer te 'boekenmijt, een bladspiegel die een Broucke]. 'In de reeksen fysionomieen die ik samenstelde zijn er soms thematische verban- zetten. Een enigszins afwijkende vorm van doorkijk biedt op een zwembadscene of den. Voor het Kunsttydschrift Vlaanderen heb figuratie vinden we bij Liliane Vertessen: een keistrand waarop een vereenzaamde ik een reeks geselecteerd in functie van het de beschilderde zwart-witfoto's vormen al Claus met een megafoon als regisseur te thema literatuur. Bijvoorbeeld in de reeks ge- maakt als muurschildering in het Ministerie van enkele decennia een van de hoofdthema's kijk wordt gezet: dit zijn allemaal tijdloze Onderwijs (1998) plaatste ik uitspraken van van haar oeuvre. In het verlengde van momentopnamen waarin de stroom van pedagogen naast uitspraken van studenten, of in de begraafplaats Ruggeveld (2002) met de videokunst gaat men ook in picturaal het dagelijks leven telkens klem gezet "laatste woorden" (waaronder Goethe: "Meer werk experimenteren met video-stills of wordt. De meeste vertegenwoordigers licht").' (Koen Broucke) de imitatie ervan. Dit leidt tot de evocatie van deze neofiguratieve tendens delen I Schrijvers in beeld 155 ^ een gemeenschappelijke fascinatie voor het magisch-realisme waarbij een subtiel gesuggereerd menselijk profiel in een ijle leegte gepositioneerd wordt. Bij enkele kunstenaars wordt het portret ingeschakeld in een reeks, een serie of een multiple. Bij Koen Broucke vinden we ge- Isoleerde koppen die horizontaal of raster- vorming in reeksen geplaatst worden en door hun strakke combinatie onder span- ning staan. In aquarel of acrylverf schildert hij tientallen, vaak ook anonieme, gezich- ten die in hun samenspel een afstandelijk- heid oproepen. Aanvankelijk maakte Koen Broucke (Sint-Amandsberg, 1965) naam met zijn reeksen Menskunde die hij tussen 1995 en 2000 creeerde. In deze series plaatste hij geschilderde koppen naast elkaar, soms van schrijvers en kunstenaars, of en toe aangevuld met een citaat dat ^ Koen Broucke als painter in residence in het atelier op Isola Comacina, 1997, aan het werk aan een portret van Karel van de Woestijne. 'De relatie tussen lit werk over Karel van de Woestijne en mijn dwars doorheen de gezichten aange- verblijf daar was toevallig. Ik had toen gewoon het plakboek met een artikel van de dichter hij.' bracht wordt. De schilder combineert op (Koen Broucke). die manier een reeks figuratieve profielen met een gestileerd tekstcorpus. Onder de starende blik van een man lezen we in tot een in scene gezette authenticiteit of domeinen.Vanaf 1997 begon hij biogra- naIef schoonschrift bijvoorbeeld:Je me een compleet gefantaseerde setting. fieen te schrijven over fictieve kunstenaars. souviens qu'ä 3 ans, je baissais déjà ma cu- Maar hoe functioneren die gemonteerde Hij publiceerde en documenteerde ook lotte levant la voisine pour la faire reagir: koppen vanuit esthetisch standpunt? Is zoektochten naar verzonnen steden, ver- De aaneenschakeling van vrij kleine (27,5 het belangrijk te weten dat het eerste loren boeken of verdwenen schilderijen. x 34 cm), niet nader benoemde gezichten beeld Hugo Claus voorstelt? Moeten we Het resultaat is een amalgaam van fictie veroorzaakt een effect van alienatie. Lichte beseffen dat Jotie t'Hooft als tweede figu- waarin gevonden geschiedenissen en aquareltinten en zachte toetsen suggere- reert? Is het nodig de buitenlandse auteurs uitgevonden genealogieen hand in hand ren meer dan dat ze concreet identificeren. Kafka, Simenon en Goethe te kunnen iden- gaan. Gefantaseerde teksten worden fictief Een onderkoelde sfeer is er het resultaat tificeren? En wat is de rol van een minder onderbouwd door fotoreeksen, schilde- van. De kunstenaar inspireert zich hoofd- gekend schrijver als Jean-Marie Berckmans rijen en installaties. Ondertussen creéerde zakelijk op reproducties uit tijdschriften in deze reeks? Moeten we ons ervan hij muurschilderijen, installaties en video- waardoor het anonieme aspect beklem- bewust zijn dat het effectief om historische kunst. Enkele jaren al is hij gefascineerd toond wordt. Beeld en woord worden ge- personen gaat? Of worden literaire iconen door de expressiviteit van de lichaamstaal, combineerd in een subtiel spel van lijnen, opzettelijk van hun eigen identiteit ont- meer bepaald van negentiende-eeuwse toetsen en tinten. Zijn techniek vermijdt daan door ze als stukken van een mozalek pianovirtuozen als Liszt. TerwijI muziek scherpe contouren en beperkt zijn coloriet. in een structuur samen te schuiven? En van Liszt gespeeld wordt, projecteert de De onbepaaldheid van deze suggestieve hoe werkt het repetitief principe danbin- kunstenaar schilderijen waarin hij de pia- aanzetten roept ook vragen op over de re- nen zo'n montage? Zelf beklemtoont Koen novirtuoos dynamisch typeert. Werk van ferentialiteit van zijn reeksen. En hier wordt Broucke dat in deze reeks Menskunde de Broucke bevindt zich in het MUHKA (Ant- de kunstenaar een cultuurfilosoof die zich anonimiteit van het gelaat van belang is werpen), het Vlaams Parlement (Brussel), vragen stelt over het waarheidsgehalte en dat hij in publicaties de namen van de het Museum Dr. Guislain (Gent) en diverse van afbeeldingen en de maakbaarheid geportretteerden eigenlijk nooit prijsgeeft. buitenlandse musea en universiteiten. Als van een culturele identiteit. Onderzoek en painter-in-residence werkte hij onder meer verbeelding, waarheid en leugen, ernst en Naast tentoonstellingen en workshops in Italie, meer bepaald in de Academia ironie zijn voor deze kunstenaar perfect in binnen- en buitenland manifesteert Belgica in Rome (1992) en op het Isola combineerbare invalshoeken om te komen Broucke zich ook op andere artistieke Comacina (1997). ^ 156 I Schrijvers in beeld I Hendrik Conscience door Hendrik De Pondt Paul Vancolen 0 Zoals bekend verbleef Hendrik Conscience diploma in 1887 bij de 75ste verjaardag te Kortrijk bij de familie Van Brabander. Dit van 1857 tot 1868 te Kortrijk als arrondis- van de 'Societe...1. In 1896 was hij inmid- schilderij kwam tot stand in 1870. Hendrik sementscommissaris. Het gezin Conscience dels ook ondervoorzitter geworden. Hij De Pondt was toen 28 jaar oud. Het doek poseerde herhaaldelijk voor de Kortrijkse participeerde aan de Kunstsalons van is gebaseerd op en geInspireerd door een 1874, 1881, 1886 en 1896, waar hij meestal reeks foto's van de Kortrijkse fotograaf fotograaf Auguste De Bedts (1813-1884) die portretten exposeerde. Hij trad ook toe tot Auguste De Bedts en het is niet evident of behoorde tot de vriendenkring van Conscience 0 de'Societe Litteraire de Courtrai. Hendrik de opnames te Kortrijk zijn gebeurd! Het in het 'Café Belge'. De Bedts trad ook toe De Pondt gaf er een aantal voordrachten zijn, voor zover bekend, de eerste icono- ciJ tot het bestuur van de 'Societe Litteraire de ondermeer in 1874 over Theodoor Van grafische documenten van Conscience na Courtrai', opgericht in 1863 door onder meer Rijswijck (1811-1849) (in het Nederlands!), het gezinsdrama van 1869. z Conscience, waar hij fungeerde als raadslid in 1875 over Antoine Wiertz (1806-1865), 0 en bibliothecaris. In 1859 kwam Jan Bertou in 1877 een Nederlandstalige voordracht De foto's zijn opgenomen in een somber (1827-1885) naar Kortrijk om er de `staatsie- 'Biografie van Jacob Cats, in 1880 over decor en stellen Conscience voor met een Abraham Verhoeven (1575-1652), in 1884 korte baard, weliswaar keurig uitgedost in portretten' van Hendrik Conscience en zijn over anatomie vanuit artistiek oogpunt en kostuum en met strik. Men rag aanne- echtgenote te schilderen. Bij de familie waren als raadslid hield hij in 1893 een causerie men dat Conscience, gezien de omstan- ook de schilders Henri Dillens (1812-1872) over de Vlaamse school en Rubens. Hij was digheden, niet heeft geposeerd voor het en zijn zoon Albert (1844-1915) welgekomen een erudiet die ook interesse betoonde schilderij. De Pondt heeft blijkbaar een gasten. In 1863 nam Conscience deel aan het voor de lokale geschiedenis en in 1876 mildere en meer afstandelijke interpreta- `Congres ter bevordering der maatschappe- informatie verschafte aan de historicus tie aan het onderwerp gegeven.Toch is lijke wetenschappen' te Gent (13-20 septem- Frans De Potter voor de Geschiedenis Conscience, toen 58 jaar oud, opvailend ber 1863). Bij die gelegenheid liet hij zich der stad Kortrijk (1873-1876). Tijdens een verouderd en vergrijsd, zijn diepliggende bezoek aan de Wereldtentoonstelling te ogen uiten een soort triestheid. Er spreekt fotograferen door de Gentse fotograaf Nestor Brussel overleed hij er plots op 22 augus- een gevoel uit van iemand die veel ver- Schaffers (1826-1896). tus 1897. driet heeft meegemaakt en die met een getourmenteerde en ietwat starre blik Hendrik De Pondt werd geboren te Dit portret kwam tot stand na een bijzon- somber opkijkt naar het verdere leven en Oostrozebeke op 18 januari 1842. Hij dere dramatische levensfase voor Hendrik de toekomst. volgde een opleiding aan de Academie te Conscience en zijn gezin. Nog maar pas Roeselare, om dan zijn studies te vol- geinstalleerd te Brussel als conservator Het heeft Conscience inderdaad veel tooien aan de Koninklijke Academie voor van de Koninklijke Museums (!) van Schil- moeite gekost om de draad van het leven Schone Kunsten te Antwerpen met als derkunst en Beeldhouwkunde van Belgié weer op te nemen en dit zowel in zijn leermeesters Nicaise De Keyser (1813- werd zijn gezin eind januari 1869 getrof- functie van conservator als in zijn literaire 1887) en Jozef Van Lerius (1823-1876). fen door een tyfusepidemie. De oudste carriere. Het geschilderde portret (olie op Op het einde van de jaren 1860 vestigde zoon Hildevert (1843-1869), die was aan- doek, 56 x 50 cm) behoort tot de collecties hij zich te Kortrijk. Hendrik De Pondt getast door de ziekte, ontvluchtte Brussel van het Broelmuseum te Kortrijk waar wist zich gaandeweg te integreren in het met bestemming Diksmuide, wellicht ook het in 1968 gerestaureerd werd. Het werd kunst- en cultuurwereldje van Kortrijk. omwille van een escapade. Hij overleed er tevens gereproduceerd In het Consci- In 1874 bekwam hij een benoeming tot op 29 januari 1869. De jongste zoon Hen- encenummer van Ons Volk ontwookt in leraar aan de Kortrijkse Nijverheidsschool drik (1857-1869) stierf helaas op 2 februari 1912, 'naar eene schilderij van D'Hondt' en Academie van Schilder-, Teken- en 1869, op dezelfde dag van de begrafe- (!) en ook op de brochure Hendrik Consci- Bouwkunde waar hij de vakken 'Propor- nis van zijn broer te Diksmuide. Het jaar ence of de Vlaamse wedergeboorte die de ties' en 'Akademisch tekenen'doceerde. Hij 1869 kan terecht als een annus horribilis Kredietbank in 1983 Het verschijnen bij ontpopte zich tot een portretschilder en voor Conscience en zijn gezin beschouwd gelegenheid van de 100ste verjaardag van behoorde ook tot de actieve leden van de worden. In het gezin waren vroeger het overlijden van H. Conscience. In 1886 'Societe des Beaux-Arts et de la Litterature reeds twee dochtertjes op jonge leeftijd werd het doek vermeld in een catalogus a Courtrai, gesticht door Conscience in overleden. Aileen dochter Marie (1852- van het Kortrijks Museum. 1858. De Pondt werd er ook bestuurslid 1922) bleef over. Het gezin Conscience (vanaf 1886) en ontwierp het herinnerings- vertrok uit Brussel en vond een toevlucht I Hendrik Conscience door Hendrik De Pondt 157 ^ ^ Hendrik De Pondt, Portret ran Hendrik Conscience, olieverf op paneel, niet gedateerd, gesigneerd links onder: H. De Pondt, 56 x 50 cm, gerestaureerd 1968, Broelmuseum Kortrijk. 5TAD ICORTRIJ K. ^ Via de cultroman De leettu, van I laenderen werden de Vlaamse identiteitssymbolen sterk SERE en DANKBEW1JS aan gepopulariseerd. Hier een dankbewijs voor deelname aan de Kortrijkse stoet ter herdenking van 600 jaar Guldensporenslag. wetwillende Historischen STOE ()opt 1902 -1903 Scbcpem fio4rzdter: h,;1, Uttvoerenct Comd, G Van Dale ^ 158 I Hendrik Conscience door Hendrik De Pondt I ^ Interieur Gezellemuseum Brugge. Gezelles schrijftafel waarop een foto van Gustaaf Verriest, oud-leerling en vriend van de dichter. Het schil- derij boven het bureau is van Henri De Graer (1856-1915) uit 1905 en komt uit het bezit van bisschop G.J. Waffelaert. De tekst op de lijst is de eerste strofe van het gedicht `...Den ouden brevier': zorgen mijn herte verslinden, / als moedheid van 's werelds getier, / dan zoeke ik weerom den beminden, / dan grijpe ik den ouden brevier.' ^ Aime Van Belleghem, Guido Gezelle, priester-dichter (1830-1899), olieverf op doek, 1980, 50 x 40 cm, priveverzameling. Als een zeer goede foto in kleur 159 ^ Als een zeer goede foto in kleur Luc Decorte Ik had voor een ander portret van Guido landschapsschilder Jos Van Belleghem ren: Guy, Bea en Jacques -, had hij zich Gezelle kunnen kiezen, bijvoorbeeld dat van (1894-1970) en oudere broer van beeld- vooral bekwaamd in waar hij op termijn in Hendrik De Pondt (1842-1897), leraar aan houwer-kunstfotograaf Gilbert, huurde excelleerde: het portretschilderen. Pater de Academie te Kortrijk, maar dit schilderij daar al bijna acht jaar een klein atelier. Damiaan, Willy De Clercq, Maurice Naes- Wonen deed hij elders in de stad. Dage- sens, koning Boudewijn, Charlie De Pauw, door Aime Van Belleghem is me om een lijks zat hij er te tekenen, te schilderen, te keizerin Farah Diba, Pierre Vandamme, bepaalde reden liever. Knap en vakkundig peinzen, te koken,... Voor zijn naaste en burgemeester Frank Van Acker, Renaat Van geschilderd oogt het als een zeer goede foto verre omgeving hield hij daar een etiket Elslande, monseigneur De Smedt, allemaal in kleur. Decennialang heeft een reproductie van zonderling gedrag aan over. Dat trok heb ik ze onder zijn penseel zien ontstaan ervan de sfeer in mijn Nederlandse vaklokaal me aan. (een tekening van Franz Liszt hangt bij me mee bepaald, nu prijkt het in mijn beste thuis). Gezette koppen, karakter in hun boekenkamer. Het toont een moee dichter, Then mijn verhaal op 15 februari 1975 in wezen, een leven achter zich. Met een omstreeks 1894 enigszins mistroostig voor het lokale weekblad paginagroot stond haast idealistische blik, geflatteerd, op zich uit starend. Ik heb het doek — 50 bij afgedrukt, met vier foto's van Fernand hun voordeligst, wat normaal is, want wie Proot, was hij danig in zijn schik, want wil worden uitgebeeld zoals hij werke- 40 cm — weten geboren worden, op mijn kopschuw, onzeker, teruggetrokken, zo lijk is? Soms werkte hij er een week aan, voorstel eigenlijk. Jaren tevoren had ik Aime heb ik hem altijd ervaren. Sinds die dag en maar het kon ook een maand duren, naar Van Belleghem, met wie ik lang zeer goed tot enkele jaren vOOr zijn ontijdige dood gelang van zijn gezindheid, zijn goesting. bevriend ben gebleven, leren kennen. Naar hij is niet eens 74 geworden - ben ik on- Eens zei hij, met een knipoog: 'Vrouwen een idee van Raymond Herreboudt liep er in telbare keren bij hem langs geweest. En al zijn het moeilijkst. Vrouwen die erjonger die tijd in zijn Brugsch Handelsblad een schreef de veronachtzaamde dichter Jan willen uitzien. Zo van: "Kun je dat hier onder journalistieke reeks, genaamd '24 uur . . . . Van Nijlen ooit: 'Nooit is een liefde, nooit mijn ogen wat wegwerken?" Of "Wat meer Daarin borstelde ik van maand tot maand een vriendschap klaar, aan de genereuze gedecolleteerd': Dan sta je daar. Soms moet kameraadschap met Aime Van Belleghem je ze involgen, want je verdient er je brood portretten van schrijvers (Louis Paul Boon, bewaar ik onuitwisbaar goede herinnerin- mee. Doe je 't niet, lopen ze elders. Och Jan Schepens, .), schilders (Achiel Van Sas- gen. Waarom? Omdat ik van hem een en zwijgt, een mens is altijd gebonden.' senbrouck), musici (Aime De Haene, Maurits ander heb geleerd, zo bijv. hang naar stilte Deroo), historici (Antoon Viaene, Frans Vrom- 'stilte die der goden groeten overbrengt Van mijn bezoekjes maakte ik soms man), politici (Achilles Van Acker, . . .) enz., naar lage wacht' (P.C. Boutens), hunker gebruik om hem een boek in de hand die meestendeels kort daarna ook in Eksit naar afzondering - 'de wereld wil mij ach- te stoppen, geschiedenis, mythologie, verschenen, het Kortrijkse tijdschrift van de terna, al waar ik ga of sta' (G. Gezelle), lik schilderkunst. Zo bezorgde ik hem in het betreurde Noel Poblome. en lak aan kletspraat en menselijk opzicht jaar dat Guido Gezelle 150 jaar geleden 'en dat de mensen klein zijn en voor elkaar in de Rolleweg geboren werd, een map venijn zijn' (R. Minne) en ook: 'dat men 't met fotomateriaal over de dichter. De En zo, om precies te zijn op 22 januari meest moet lijden om wat men door de Nederlandsche Boekhandel gaf o.l.v. Jozef 1975, klom ik aan de Eekhoutstraat 41 B in liefde heeft misdaan, en dat dit alles niet Boets de eerste delen van zijn Verzameld Brugge bij Aime Van Belleghem (1922- was te vermijden, en vooral, aardser dan, dichtwerk uit. En ik las, zoals iedere lente 1996) langs een purperen trapje naar concreter: dat alcohol een grote boosdoe- trouwens, in het derde jaar van de lera- boven, een hoog. In een kleine ruimte, ner blijft, wis en waarachtig gemeen spul, renopleiding Nederlands wekenlang uit groezelig warm, zat hij op een gammele maar dat niets gaat boven de geur en de Gezelles werk, zodat ik tot vandaag verzen kerkstoel (een van zijn kleinkinderen is smaak van eenvoudig, lekker eten, met van zijn meesterlijke hand uit mijn hoofd priester Peter Verbeke, thans directeur een twijgje van het kruid basilicum, een kan opzeggen, bijv.'Hoe kan dat zijn, o van het Onze-Lieve-Vrouwecollege in gering blaadje tijm, een groen takje dil, Schepper van hierboven, dat ik U maar en Oostende) en keek uit over de Garen- want - 'het is goed aan kruid en te ruiken in zie als in een'glans?'Of 'Hoe zoet is 't om markt, met links de kortparkeerders en dagen van zwarigheden, ze ruiken naar de te peizen dat, terwijI ik rust misschien, een rechts de meisjes van de mij toentertijd goede wereld' (J.W.F. Werumeus Buning). ander, ver van hier!'Of 'o Leeksken licht, zo vertrouwde middelbare normaalschool dat door het glazen dak mij beloopen 'Saint-Andre'. komt', enz. Harmonische golving in een Omdat Aime Van Belleghem van jongsaf dikwijls gestructureerd vers. Dit wordt De nog steeds om zijn portretten gewaar- aan zijn brood met schilderen wilde ver- mij niet ontnomen, omdat ik ooit (Neder- deerde schilder, afkomstig uit Veurne, dienen - in het begin zag hij veel zwarte lands) heb leren lezen. zoon van romantisch-impressionistisch sneeuw, hij had een vrouw en drie kinde- ^ 160 Als een zeer goede foto in kleur Virginie Loveling door Willem Geets, Ludo Stynen ti Ruim twee decennia al breng ik nagenoeg gewesten en Sophie, werken met een wekelijks enkele wren door in de leeszaal enorme ideologische impact? Had zij niet, van het AMVC-Letterenhuis. Toen de instel- heel alleen, en al op gevorderde leeftijd, een maandenlange zeereis naar Australia ling nog gewoon een lettercombinatie als ondernomen? Was zij niet een van de naam had, en voor de ingrijpende facelift van belangrijkste auteurs van haar generatie? de permanente tentoonstelling ook al weer Kon zij, met andere woorden niet tevre- enkele jaren geleden, hingen enkele portret- den zijn en genieten van de dagen die ten van 19de eeuwers aan de muur vlak bij de haar nog restten? lift. Julius Vuylsteke, jarenlang boegbeeld van Neen dus. Gedreven door de wil te obser- het liberale Willemsfonds was een van hen, veren en te registreren begint ze aan de een in olieverf vereeuwigde Virginie Loveling vooravond van de Eerste Wereldoorlog was de meest opvallende in het rijtje. Geen een dagboek, een tekst die duizenden velletjes groot zou worden, als een van mooi portret, zo dacht ik iedere week opnieuw. haar belangrijkste werken beschouwd kan Die zichzelf beschermende, zichzelf afscher- worden, maar slechts aan het einde van mende houding, die stuurse blik, . wie wil de twintigste eeuw integraal gepubliceerd nu zo vereeuwigd worden? Af en toe dacht ik zou worden. zelfs dat die blikken speciaal voor mij bedoeld (cf. o.a. http://hdl.handle.net/1854/3308) waren, in die dagen haar biograaf. ^ Willem Geets (1838-1919), schilder, tapijtont- In dat ondertussen al vaak besproken oor- werper en kunstcriticus. Was directeur van Maar natuurlijk was dat niet zo. De 78- de Mechelse academie waar hij in 1882 het logsdagboek is onder meer ook de ont- jarige juffrouw had andere redenen om onderricht aan meisjes introduceerde. Virginie staansgeschiedenis van het schilderijtje te Loveling was of en toe te gast in zijn prachtige zo ernstig te poseren. Een eerste was de renaissancewoning in Mechelen. In een brief lezen. Willem Geets en zijn vrouw arrive- nauwelijks enkele weken eerder in alle van 24 oktober 1880 schreef de toen 44-jarige ren op 1 september 1914, 8 uur 's avonds hevigheid losgebarsten oorlog die in Gent Loveling: 'Het was er zeer aangenaam en het bij Loveling. Ze zijn gevlucht uit Mechelen onthaal iets buitengewoons; hij heeft mij teek- leidde tot een niet eerder geziene troe- enlessen gegeven.' Foto: niet gedateerd, 12 x 17 waar ze een schitterend renaissancehuis penbeweging en een enorme toevloed cm, AMVC-Letterenhuis. bewoonden dat de oorlog niet zou over- van vluchtelingen. Een andere was haar leven, ze zijn alles kwijt en hebben de ver- overtuiging dat poseren een ernstige zaak schrikkingen van de vlucht aan den lijve was, een beetje ijdel bovendien, waar ze ondervonden. Als vergoeding voor het sowieso weinig om gaf: alsof ze iets van waardige portretten' in: Het land van Nevele tijdelijk onderkomen stelt hij voor haar te zichzelf te grabbel gooide - om dezelfde VII, 1, maart 1976, 11-18, 16), die uitgebreid schilderen en op 4 september maakt Love- reden hield ze ook niet van biografen en onderzoek heeft verricht naar de schrijf- ling al melding van haar poseren. Zonder anderen die over haar persoon schreven. ster, suggereert als verklaring dat in de veel commentaar overigens. Ze vond het 19de eeuw de jeugd weinig of niet aan bod portret duidelijk niet zo'n geweldig idee. Als we de verschillende portretten bekij- kwam en dat Virginie ook op latere foto's Weigeren kon ze echter niet en enkele ken die ooit van de schrijfster gemaakt haar leeftijd eerbiedwaardiger trachtte te weken later noteert ze in haar dagboek: werden, dan blijkt die geposeerde ernst maken. 'En ondanks [een maagontsteking] wil hij een prominente constante. Tegelijk lijkt nog absoluut voortschilderen aan mijn Loveling (1836-1923) altijd een stuk ouder Op het olieverfschilderijtje zien we de portret en daar de verlichting slechts goed dan haar werkelijke leeftijd op het ogen- schrijfster die uiteindelijk zelf die eer- gevonden wordt in een bovenkamer, die blik van de opname. Dat is geen toeval, biedwaardige jaren heeft ingehaald. De op't noorden geeft, zitten wij daar, waar dat is een keuze. En wellicht is op dezelfde glimp van zelfingenomenheid waarmee geen vuur kan worden gemaakt, alle twee manier te verklaren waarom Virginie nog ze de schilder aankijkt, is ongetwijfeld het te bibberen. Dat poseeren was van in 't in 1902, in een brief aan de Nederlander resultaat van een leven lang haar manne- begin van zijn verblijf een echte kwelling Leopold, het bestaan ontkende van een tje te hebben gestaan, van een succesvol voor mij. Elken dag aan 't ontbijt, was het reproduceerbare afbeelding van haar leven haast te hebben afgerond. Was ze eerste dat hij vroeg:"Wanneer beginnen jong gestorven zuster Rosalie waarvan niet bijzonder uitbundig gevierd, in 1912, wij?"'Volgt dan een bieden en tegen- ondertussen toch twee beeltenissen uit de in Gent? Was zij het niet die, toen mannen bieden tot een uur wordt afgesproken. vroege jaren 1850 bekend zijn. J. Van de het niet aandurfden, sterk combattieve 'Hij is zoo goed, zoo inschikkelijk voor al Casteele ('Kanttekeningen bij twee merk- teksten publiceerde als In onze Vlaamse het overige... ik kan niet weigeren en om Virginie Loveling door Willem Geets I 161 ^ geschilderde historie-, genre- en portret- stukken. In 1869 werd hij directeur aan de Academie van zijn geboortestad waar hij onderwijs voor meisjes en in kunstam- bachten introduceerde. Hij huwde in 1871 met de dochter van August de Bruyne, meubelfabrikant en erudiet boekhan- delaar. Geets was Vlaamsgezind maar sprak hoofdzakelijk Frans, schreef ook de aantekeningen over zijn werk in het Frans. Hij raakte bevriend met Anton Bergmann, ingeschreven aan de Mechelse balie, en met Lovelings neef Paul Fredericq die tijdens het jaar dat hij in de stad les gaf zelfs poseerde voor een middeleeuws doek van de schilder en dat een heel evenement vond. Geets was ook bijzonder actief in het amateurtoneel, als schrijver, regisseur en acteur bij het gezelschap De Taalzucht waarvan hij al in 1858 voorzit- ter was. Vanaf 1871 overlegt Geets met Tony over de illustraties bij diens Ernest Staas advocaat dat qua boekverzorging een uitzonderlijk werk werd. Ongetwijfeld werden Loveling en Geets, beiden liberaal, in de vroege jaren zeventig aan elkaar voorgesteld en verdiepte hun vriendschap tijdens verschillende bijeenkomsten van de groep liberale flaminganten in de jaren na Tony's dood. Geen wonder dus dat de Geetsen een onderkomen vonden bij Virginie Loveling. De oorlog, de bombardementen tijdens het poseren en het oncomfortabele van de ruimte en het poseren zelf verklaren ongetwijfeld ten dele de stuurse blikken ^ Willem Geets, Virginie Loveling, olieverf op paneel, gedateerd: september 1914, 32 x 24 cm, en dito houding. Het doek zou overigens AMVC-Letterenhuis. blijvend Lovelings wrevel oproepen. Na de dood van de schrijfster kocht J. MacLeod het doek op de familieveiling en zijn tien uur zitten wij er tot een uur, om des Geetsen verder naar Blankenberge waar vrouw noteerde dat Loveling niet hield namiddags, na 't eten, heraan te vangen. ze met de hele familie samen een onder- van het portret. In 1958 belandde het Het begint er heel, heel koud te worden; komen hebben gevonden. doek in het AMVC. maar gansch ingenomen door zijn werk voelt hij - die zoo kouwelijk is - het hier Een schilder van onbetwist talent. Geets niet. [...] dat poseeren is een martelie, (1838-1919), ondertussen nagenoeg ver- gepaard aan gewetensbezwaren, omdat ik geten, was van eenvoudige komaf maar het voorrecht niet naar waarde te schat- hij kon wel studeren aan de Academie ten weet, door een schilder van onbetwist voor Beeldende Kunsten te Antwerpen, talent mijn conterfeitsel gemaakt te zien..: bij Nicaise De Keyser. Zijn werk bestaat (29 september). Op 1 oktober trekken de hoofdzakelijk uit minutieus, ambachtelijk ^ 162 I Virginie Loveling door Willem Geets I Emile Claus: portret van Cyriel Buyssleg Joris van Parys Toen Emile Claus in 1915, tijdens zijn vrijwil- lige ballingschap in Londen, vernam dat Isidoor Opsomer in Den Haag een portret van Cyriel Buysse zou schilderen, schreef hij in een briefje aan zijn bijna dertig jaar jongere collega: Tuysse heeft ne kloeke karakteris- tieke kop, he? Maakt er iets goed van, dat ware mijn grootste genoegen.'1 Volgens Buyssebibliograaf Robert Roe- mans was Claus twee jaar eerder zelf begonnen aan een portret van zijn oude vriend Cyriel. Op gezag van Buysse noteer- de Roemans in 1931:'Het werd geschil- derd te Astene, in open lucht, in 1913. Het bestond nog in 1918 bij Claus en moest nog afgewerkt worden.Wat er na Claus' dood van geworden is, weet Buysse niet.12 Na het onverwachte overlijden van de schilder in 1924 is het doek gelukkig niet verloren gegaan of verdwenen. Het Portret van Cyriel Buysse maakt tegenwoordig deel uit van de collectie van het Museum van Deinze en de Leiestreek, maar omdat het niet gedateerd is en er in de cor- respondentie van Buysse en Claus geen sporen van terug te vinden zijn, blijft het een niet met zekerheid te beantwoorden vraag in welk jaar het is ontstaan: in 1913 of, zoals Clauskenner Johan De Smet3 meent, misschien pas tien jaar later, in het laatste levensjaar van de schilder? Op kunsthistorische gronden kwam De Smet tot de conclusie dat het portret in elk geval niet voor maar na de oorlog moet geschilderd zijn:'De vrije techniek lijkt ^ Emile Claus, Portret Va 11 Cyriel Buysse, olieverf op doek, niet gedateerd, niet gesigneerd, 55,5 x 46,5 cm, Museum van Deinze en de Leiestreek, mij daarbij eerder een kenmerk van de jaren 1920, hoewel het schilderij - in zijn onafgewerkte toestand - natuurlijk eerder de studax Claus dan wel de kunstenaar terenhuis hangt, en anders dan het studio- ken zijn van het Buysseportret'met zijn Claus toont:4 portret van de zittende schrijver uit 1925 [...] mengeling van veelkleurige, op elkaar door Leon De Smet, vibreert het in open aangebrachte, gekruiste en warrelende Van de zwart-witportretten van Cyriel lucht geschilderde doek van Claus van toetsen, had hij het middel gekregen Buysse is de houtsnede van de zeventig- intens leven. Het wemelt van de licht-en- om zijn landschappen en figuren in voile jarige door Frans Masereel uit 1929 met schaduweffecten, met snelle toetsen uit pracht van een werkelijke zon te doen reden het meest bekend gebleven. Van het rijke palet opgevangen in een van zon opleven, ze te dopen in een bad van zon de geschilderde portretten is er geen dat verzadigde impressie. In een aan Buysse en lucht, ze te omkleden met al de weelde de intensiteit van het onvoltooid geble- opgedragen opstel in het tijdschrift Onze van het licht dat hen omringt, hun vormen ven doek van Emile Claus benadert. In Kunst analyseerde Ary Delen in 1911 de ty- en omtrekken en zelfs hun schaduwen tegenstelling tot Opsomers monumentaal pische kwaliteiten van Claus' luministisch streelt, en doordringt, en doorschittert.15 portret uit 1915, dat nu in het AMVC-Let- werk, die ook de opvallende karakteristie- I Emile Claus: portret van Cyriel Buysse I 163 ^ was als een kreet, spontaan weergalmend in een echo van 't geziene en gevoelde.'6 Bijna in dezelfde bewoordingen spreekt Buysse over zijn eigen werk, dat ontstaat 'zoals ik zou een kreet slaken, natuurlijk en onwillekeurig, omdat ik 't op een gegeven ogenblik aldus in mij gevoelde.17 Hoe goed Buysse vertrouwd is geraakt met Claus' manier van observeren en hoe direct de twee vrienden elkaar aanvoelen, illustreert de passus in Buysses gepubliceerde herin- neringen aan Claus waar hij vertelt over zijn reacties op een lentelandschap dat de schilder hem voor het eerst liet zien. Of hij kon raden wanneer het doek geschilderd was, vroeg Claus.'lk denk... zo ongeveer 3 mei, aarzelde ik. - 5 mei! jubelde hij. - Ruik je er de lente in? - Ja. - Hoor je er ook iets in? - Ja... ja! riep ik op besliste toon. - Wat? ^ Cyriel Buysse voor zijn auto in 1931. Foto 9,8 x 14,9 cm, AMVC-Letterenhuis. - het gaat regenen! zei ik. Hij kwam naar mij toe en greep mijn beide handen. Hij had tranen van emotie in de ogee Noten Emile Claus aan Isidoor Opsomer, Londen 8 mei 1915; AMVC-Letterenhuis, C2753. Claus was na de Duitse invasie in 1914 naar Engeland gevlucht. Hij verbleef eerst in Wales, daarna in Londen. Zie Johan De Smet, ed., 'Au revoir. Ton vieux Clausken' Cyriel Buysse en Emile Claus, een vriendschap in letteren' In: Mededelingen van het Cyriel Buysse Genootschap XXI, Gent 2005, p. 61; noot 3 bij brief 11:'Isidoor Opsomer (1878-1967) verbleef tijdens de Eerste Wereldoorlog eerst in Londen, waar hij bevriend raakte met Claus. Nog tijdens de oorlogsjaren vestigde hij zich in Nederland, waar hij Buysse ont- moette: Verdere bijzonderheden in: Joris Van Parys, Her leven, niets dan het leven. Cyriel Buysse en zijn tijd, Antwerpen-Amsterdam 2007. 2 Rob. Roemans, Kritische bibliographie van Cyriel Buys- se gevolgd door een Bibliographie over Cyr. Buysse, Kortrijk 1931, p. 82. 3 Zie Johan De Smet, Emile Claus 1849-1924, z.p. 1997; deze monografie bevat ook de catalogus van de Claus-expositie van 1997 in het PMMK to Oostende; het Buysseportret (nr. 161) is door De Smet geda- teerd 1924. In de catalogus van de Claus-expositie van 1974 in het MSK to Gent (nr. 149) is de datering 1923. Johan De Smet aan Joris Van Parys, 21 januari 2008. 5 Ary Delen,'Emile Claus' ('voor Cyriel Buysse'); over- druk uit Onze Kunst, Antwerpen 1911, p. 12. ^ Cyriel Buysse met zijn chauffeur Eugene Dhuyvetter, diens vrouw Suzanne Verdonck en de honden 6 Cyriel Buysse,'Emile Claus, de mens'. Zie Verzameld Impikoko en Boscovitch, Deurle, ca. 1929, 12,2 x 16 cm, AMVC-Letterenhuis. werk 7, eds. A. Van Elslander en A.M. Musschoot, Brussel 1982, p. 247. Cyriel Buysse aan Emmanuel De Bom, Nevele 20 februari 1895; AMVC-Letterenhuis, B995. Buysse in Deurle en Afsnee, Claus in Aste- buitenmensen van de streek.'Wij zijn van Cyriel Buysse, Emile Claus. Mijn broeder in Vlaan- ne: allebei lieten ze zich hun leven lang dezelfde grond;zegt de schrijver over de deren, Gent 1925. Zie Verzameld werk 6, eds. Van Elslander en Musschoot, Brussel 1979, p. 1227-1228. inspireren door het schilderachtige Leie- schilder. Van dezelfde grond, en als artiest landschap tussen Gent en Deinze en door ook van hetzelfde ras: Claus 'wilde niet het simpele bestaan van de boeren en schilderen; hij moest schilderen. Zijn kunst ^ 164 I Emile Claus: portret van Cyriel Buysse Stijn Streuvels door Rik Slabbinck 1 Jean Luc Meulemeester Het is bekend dat het oeuvre van de Brugse wezenlijke van het voorgestelde. Slab- te pauzeren. Streuvels stond op en kwam kunstschilder Rik Slabbinck (3 augustus 1914 binck bleef figuratief, zelfs gemakkelijk kijken. Hij zei met moeite iets. Na een toegankelijk zonder symboliek of ingewik- vijftal minuten ging de schrijver opnieuw — 19 juli 1991) rond 1955 evolueerde naar kelde iconografische interpretatie. Toch poseren met de woorden: Doe nu maar een sterke stilering en een zorgvuldig uitgeko- worden bepaalde indrukken of emoties voort, want 't zal vroeg donkeren: Slab- zen en voor hem typisch verhelderend kleu- gesuggereerd. De sterke stilering, de binck werkte verder en stelde niet meer renpalet. Inderdaad, vooral de uitgepuurde versobering zorgt ervoor dat schaduwef- voor om te rusten.Toen de kunstenaar het eenvoud die leidde tot de absolute synthese en fecten overbodig worden, dat licht en voor die dag bekeken hield, ging Streuvels de intense (dikwijls feestelijke), onvermengde, kleur een worden zonder afbreuk te doen opnieuw naar de aanzet kijken. Hij keek vibrerende en zelfs gedurfde kleuren vallen in aan de opgeroepen sfeer, dat landschap, lang, zei geen woord, stapte naar een kast zijn latere doeken voortdurend op en vor- zeegezicht of stilleven, zelfs de dromende en presenteerde de kunstschilder een men voortaan essentiele kenmerken. Op die naakten herleid worden tot het essentiele. sigaar en een borrel.'Hier, neem maar aan, Hetzelfde geldt voor zijn portretten. Die ik zie dat het goed zal worden'. Het ijs was manier is zijn werk onmiddellijk herkenbaar van Stijn Streuvels vormen daarop geen gebroken. Het eindresultaat is inderdaad en heeft het echt een eigen stempel gekregen uitzondering, integendeel. goed. In een typisch Slabbinckcoloriet en waarvan hij eigenlijk nooit meer afweek. beperkt tot de essentie weet de kunste- Slabbinck schilderde zijn eerste portret naar Stijn Streuvels te typeren en met verf Hij rukte zich los van de invloed van zijn van Stijn Streuvels (3 oktober 1871 - 15 concreet te beschrijven, zonder overbo- vriend Constant Permeke, die hij wel in augustus 1969) in 'Het Lijsternest'zelf, dige details. Het is Frank Lateur op en top: het leggen van lagen verf gedeeltelijk waar de schrijver na zijn huwelijk met met karakteristieke snor, haarbos en pak volgde. Henri Matisse en Rik Wouters Alida Staelens op 19 september 1905 met das, stuurs voor zich uitkijkend, wat zullen hem ook wel hebben geInspireerd, woonde. Uiteindelijk maakte de kunste- nors, maar intens peinzend. Positieve kop- misschien ook wel Paul Cezanne voor de naar in 1956-1957 drie portretten. Een be- pigheid werd echter bij beiden gevonden, compositie van bepaalde stillevens. Schrij- hoort nu tot collectie van het AMVC-Let- de ene bleef bij het frappante kleuren- ver Jos Vandeloo formuleert het in zijn terenhuis in Antwerpen, een ander hangt gamma en de strenge soberheid van de Slabbinckkunstboek uit 1984 als volgt: in een (Brusselse) priveverzameling en het essentie; de andere in het tot in het detail 'Hij is een schilder, die in zijn felle en zui- al vermelde behoort tot de verzameling beschreven verhaal gesitueerd in het vere kleuren onze vaak zo sombere wereld van de provincie West-Vlaanderen in 'Het Vlaamse land waar ze alle twee blijkbaar tot een heerlijke tuin van Eden herschept. Lijsternest'zelf. Ze zijn alle in olieverf op sterk van hielden... Een schilderkunst die de ongeevenaarde doek geschilderd en hebben ongeveer en rijke kleurenpracht van een onbereik- dezelfde afmetingen (73 x 60 cm). Bibliografie baar paradijs oproept, maar die allesbe- Catalogus van de Retrospectieve tentoonstelling Rik Slabbinck, Brugge, 1964; G. Gyselen, Rik Slabbinck, halve alleen maar felheid en uitbarsting is. De ontvangst in Ingooigem was niet al te Tielt-Amsterdam, 1979; J. Vandeloo, Slabbinck. De Integendeel, er zit diepte in, stilte, bezin- hartelijk. Slabbinck heeft de bijhorende kleuren van het paradijs, z.pl., 1984 en Rik Slabbinck. Monografieen over Vlaamse Kunst, Brussel — Gent, ning, meditatie en suggestie: anekdote geregeld verteld, onder meer in 1993. Kunstcriticus Fernand Bonneure voegt De Standaard van 15 december 1962. Na daar in zijn openingstoespraak van de de korte begroeting zei Streuvels zonder herdenkingstentoonstelling 'Rik Slabbinck' omhaal: 'Zeg mij maar hoe ik moet zitten'. in de Garemijnzaal van de Brugse hallen Op een stoel nabij het venster van zijn op vrijdag 2 april 1991 aan toe: 'Met zijn (bekende) werkkamer, waar wat spaar- koloriet heeft Slabbinck inderdaad, over zaam winterlicht binnenkwam, bleek de het fauvisme heen, een eigen stijI ontwik- beste plaats. De schrijver zette zich neer keld die hem altijd heeft gekenmerkt: en bleef stokstijf zitten. Na een vijftiental Dit kleurenexpressionisme bezorgde minuten merkte de kunstschilder op dat hem de bijnaam van 'le peintre solaire', het nu ook niet nodig was zo muisstil te de zonneschilder die hij als een eretitel zitten.'lk ken dat van die schilders:was beschouwde. Die in het oog springende de barse repliek.'Ze zeggen dat allemaal en bijna steeds zuivere tinten komen maar achteraf trekt het op niks:Wat later helder en klaar over omdat zijn werken vroeg de schilder hem of hij eventjes niet overheerst worden door een kluwen wilde rusten.'Zijt gij misschien al moe, ik van details. De kracht van zijn oeuvre niet. Doe maar voort: Na zowat een uur ligt in de combinatie van kleur en het achtte de Bruggeling het toch nodig even I Stijn Streuvels door Rik Slabbinck I 165 ^ ^ Rik Slabbinck, Stijn Streuvels, olieverf op doek, niet gedateerd, signatuur ^ Rik Slabbinck, Stijn Streuvels, olieverf op doek, 1957, signatuur rechts rechts onder: Slabbinck, 71 x 61 cm, AMVC-Letterenhuis. onder: Slabbinck, 73 x 60 cm, Provinciaal Museum 'Het Lijsternest' Ingooigem, foto: Magenta, Brugge. ^ Opdracht van Stijn Streuvels a-an Rik Slabbinck, priveverzameling. ^ Op 2 april 1993 hield kunstcriticus Fernand Bonneure, voorzitter van de Stichting Rik Slabbinck vzw, in de Garemijnzaal van de Brugge Hallen de gelegenheidstoespraak naar aanleiding van de retrospectieve tentoonstelling over Rik Slabbinck. Achter de spreker rechts zien we het portret door Slabbinck van Streuvels nit 'Het Lijsternest' in Ingooigem. ^ 166 I Stijn Streuvels door Rik Slabbinck Leopold Scrayen en zijn houtsculptuur van Streuvels Paul Thiers Een vijftal jaar geleden kreeg ik bij het Zeeuwse antiquariaat Secundus een hout- sculptuur onder ogen die niet het minst opviel door de hoge kwaliteit van het werk en die bovendien de karakteristieke lop' van Stijn Streuvels bleek voor te stellen. Nader toezien leerde dat het kunstwerk gesigneerd was: `Scrayen', en gedateerd: '15-3-65'. De meer dan goede kwaliteit van de expressievolle sculptuur liet er geen twijfel over bestaan: die Scrayen had wat in zijn mars. Een gepassioneerde verzamelaar van 'alles' van en over Stijn Streuvels, laat zo een kans niet voorbijgaan. Paul Piron wijdt in zijn De Belgische beeldende kunstenaars uit de 19e en 20e eeuw een beknopt maar verhelderend lemma aan zowel ene Jeny (sic) Scrayen als ene Leopold Scrayen. Beiden worden gekwa- lificeerd als Beeldhouw(st)er. Voorkeur voor o.a. portretten, bas-reliefs in hour. Werkzaam in Hechtel (midden 20e eeuw). Een zoektocht via Google leidde ons naar Jenny Scrayen, een docente houtsnijwerk aan een paar scholen voor toegepaste kunst in... Australia. Elders op het net wordt zij geprezen als een 'extremely talented wood- carver'. Veelbelovend dus. Een e-postbericht naar een van de scholen ter attentie van Jenny Scrayen bleef aanvankelijk zonder reactie, maar enkele weken later ontvingen wij van Jenny (vanuit Australia) een rijkelijk gevulde documentatiemap. Al vlug bleek dat niet Jenny Scrayen, maar haar vader Leopold, de beeldhouwer is van het hier voorgestelde bas-relief. ^ Leopold Scrayen, zonder titel, bas-relief in houtsnijwerk, gedateerd: 15-3-65, gesigneerd: Scrayen, 51,5 x 37,5 x 4 cm, priveverzameling. Leopold (alias Pol) Scrayen werd geboren in Hechtel (Vlaams Limburg) op 7 december 1920. Hij overleed te Marangaroo (Perth, zij achtereenvolgens als lerares en chemica achter. Al vlug konden zij het verlangen naar West-Australia) op 21 augustus 1999. Hij was aan de slag in haar nieuwe thuisland. In 1986 hun kinderen, klein- en achterkleinkinderen getrouwd met Maria Vandebroek en had drie emigreerde ook Leopolds oudste dochter niet anger onderdrukken en uiteindelijk, op dochters. De jongste dochter, Gabrielle, was Jenny: zij had een echtscheiding achter de 16 februari 1990, waagde ook het ouderpaar aanvankelijk operazangeres bij de Koninklij- rug en vertrok met haar drie kinderen om in de overtocht en werd de hele familie er weer ke Opera van Antwerpen. Na een reeks gast- Australia, als kunstenares, een nieuwe toe- herenigd. Verteerd door heimwee naar zijn optredens in januari 1980 in de opera van komst op te bouwen. In februari 1989 ging geboortedorp, overleed vader Scrayen er op Sidney kwam zij niet meer naar Vlaanderen ook de derde dochter met haar man en twee 79-jarige leeftijd. terug en bleef zij in Australia wonen. In Perth kinderen zich in Australia vestigen. Leopold Leopold Scrayen was als beeldende kun- ging zij weer studeren en na haar studies kon en zijn echtgenote bleven als verweesd stenaar een selfmade man die in de wereld I Leopold Scrayen en zijn houtsculptuur van Streuvels I 167 ^ Scrayen vond zijn ware roeping in het maken Luther King en Orson Welles en ook een zelf- van houtsculpturen. Na een paar jaar liet hij portret. Leopold Scrayen ontwikkelde een het steenhouwen voor wat het was om zich sterk persoonlijke stiWkubistisch'zoals hijzelf voltijds toe te leggen op het hakken van de neo-art-decostijl definieerde waarin hij houten bas-reliefs, hoofdzakelijk portretten. het hier voorgestelde Streuvelsportret uit het Geregeld maakte hij ook wand- en sierpa- hout hakte. nelen voor het bouwbedrijf in opdracht van architecten. De eigenzinnige'filosoof en Nadat Leopold in Hechtel had bewezen een would-be-kunstenaar die Scrayen in de ogen begenadigde kunstenaar, een oertalent te van zijn dorpsgenoten was, oogstte aan- zijn, viel de artistieke creativiteit van de ruim vankelijk enige spot, maar al vlug erkenden 70-jarige man, na de emigratie naar Austra- vriend en vijand de hoogstaande kwaliteit lie wat stil, maar zijn al even getalenteerde van zijn werk. dochter Jenny zette er de traditie verder. In Het duurde geen tijd of de bestellingen haar jeugd uitsluitend opgeleid door haar liepen in die mate binnen dat Leopold zich vader, maakt zij zich nu nog verdienstelijk voltijds aan zijn kunst kon wijden. Evengoed met, zoals gezegd, het geven van lessen als Stijn Streuvels slaagde Leopold Scrayen 'wood-carving'aan diverse kunstacademies. ^ Leopold Scrayen (Hechtel, 1920 - Marangaroo, erin van zijn kunst te leven en zijn gezin te In Australia maakte zij onder meer ook naam Perth, Australia, 1999), onderhouden. Op geregelde tijdstippen wist door het maken van houtsculpturen voor hij zich in de belangstelling te plaatsen met replica's van historische schepen naar mid- het portretteren van nationale en interna- deleeuwse modellen. tionale figuren zoals lukraak Jozef Muls, Stijn van de'grote kunst' in eigen land niet altijd Streuvels, Beethoven, J.P. Belmondo, W. Chur- Of Stijn Streuvels ooit zijn houtgesneden de waardering kreeg die hij verdiende. Pas chill, H. Ford, C. De Gaulle, E. Hemingway, J.F. portret onder ogen kreeg, blijft een open op latere leeftijd nam hij hamer en beitel Kennedy, de pausen Paulus VI en Johannes vraag. Vermoedelijk niet. Waarschijnlijk heeft ter hand om zijn eerste kunstcreaties vorm Paulus II, J. Sibelius en vele andere.Tussen Scrayen het portret gesculpteerd in opdracht te gegeven. Voordien was hij werkzaam de bedrijven door maakte Leopold ook of en van een bewonderaar van Stijn Streuvels. als bovengrondse arbeider in een van de toe kopergravures met Bijbelse taferelen als Een gelukkig initiatief, want: 'a thing of Limburgse koolmijnen. Hij verdiende er als thema. beauty is a joy forever: zoals John Keats ooit lasser de kost tot hij in 1959, op 39-jarige 'Portretten maken is veruit het moeilijkste; beweerde. leeftijd, ziek werd. Een ernstige hartkwaal die zei Scrayen tijdens een interview/dat doe gepaard ging met verlammingsverschijnse- ik het liefst, en dat vragen de mensen mij. len belette hem zijn beroep nog langer uit te Dikwijls werkte hij in opdracht van officiele oefenen. Het duurde Brie jaar vooraleer hij besturen of bedrijven maar ook en vooral opnieuw te been was. Op zoek naar geschikt creeerde hij de portretten omdat hij grote werk, kwam hij eerder toevallig terecht bij bewondering had voor de uitgebeelde een bedrijf in Bree waar grafzerken werden personaliteiten. De kunstwerken werden gemaakt. Hij zag er een beeldhouwer aan de dan meestal via de betrokken ambassades slag en zelfverzekerd beweerde Scrayen, die of bij officiele ontvangsten aan de geportret- nooit eerder als beeldhouwer of als tekenaar teerde overhandigd. Dit bracht de artiest enige opleiding had genoten: 'dat kan ik Scrayen heel wat nationale en internationale ook`... Het klonk zo overtuigend dat de graf- bekendheid en erkenning.Te bescheiden steenmaker Scrayen bij wijze van proef een en te streekgebonden, ging Leopold zelden Christuskop liet beitelen. Raar maar waar, het in op uitnodigingen - ook van vermaarde werkstuk voldeed aan alle vereisten van de internationale galerijen, onder andere in kunst en Leopold werd in dienst genomen. Londen - voor deelname aan tentoonstel- De eenvoudige arbeider had in zich het lingen. Net als Stijn Streuvels had hij lak aan oertalent ontdekt. officieel gedoe: hij bleef afwezig. Hij maakte Al vlug experimenteerde hij ook met het een uitzondering voor het officiele Belgische maken van portretten in zachtere materie. paviljoen op de Wereldtentoonstelling van Een vriend bezorgde hem de geschikte es- Montreal (1967) waar bas-reliefs te zien wa- sen-, linden- en beukenhouten planken en ren met portretten van Salvador Dali, Martin ^ 168 I Leopold Scrayen en zijn houtsculptuur van Streuvels I Op weg naar de abstractie Geert Swaenepoel Een hoekig, uit geometrische vormen op- met zijn broer Jef in 1924 een serie meu- Internationale Beeldende Arbeidsgemeen- gebouwd portret van Herman Teirlinck. Op belen ontworpen voor de Cite Moderne, schap te Weimar. Daarin wordt gepleit voor de achterzijde van de tekening in rood krijt een modernistische tuinwijk te Sint-Aga- een internationale eigentijdse vormentaal tha-Berchem ontworpen door de architect en de versmelting van plastische en toege- staat 1919; links onder in de tekening staat Victor Bourgeois. Vanaf het midden van de paste kunst. de naam van de kunstenaar: Karel Maes. Van jaren 1920 paste Maes zijn abstract geome- deze krijttekening bestaat ook een houtsnede trische vormentaal toe op schilderkunst, In 1922 ontwierp hij de decors voor het to- uit 1922. Herman Teirlinck voorstellen hoeft grafiek en op de toegepaste kunsten. De neelstuk De vertraagde film van Teirlinck en allicht niet meer: Kunsttijdschrift Vlaande- geometrische motieven van zijn tapijtont- wellicht de eerste abstracte theateraffiche ren bracht in juni 2006 nog een Teirlinck- werpen - waarvan onder meer de firma De in Vlaanderen. Karel Maes zette in de twee- nummer uit. Karel Maes is wellicht minder Coene te Kortrijk voor de uitvoering zorgde de helft van de jaren 1920 ook de stap naar bekend bij een breed publiek. Wie was die - sloten naadloos aan bij zijn abstracte de architectuur. Een logische stap haast. Hij schilderstijl. wilde niet alleen het interieur - meubelen, kunstenaar en hoe kwam hij met Teirlinck in Het portret dat Karel Maes in 1919 van Her- tapijten, schilderijen - maar ook de buiten- contact? man Teirlinck maakte, toont in de gebruikte kant ontwerpen en liet in Dilbeek naar zijn vormentaal duidelijk waar de kunstenaar op eigen ontwerp een woning optrekken. In Karel Maes (°Mol, 1900) was de zoon van dat moment stond: hij is op weg naar ab- opdracht van zijn schoonvader werkte hij een antiquair, restaurateur en houtsnijder. stractie. Maes mag beschouwd worden als vanaf 1928, samen met zijn vriend-architect In 1910 verhuisde het gezin naar Brussel. een van de eerste Belgische vertegenwoor- Victor Bourgeois, aan de plannen voor een Hij hielp er in het atelier van zijn vader en digers van de geometrische abstractie, ook dubbele villa in Sint-Idesbald, waar zowel volgde van 1915 tot 1918 een opleiding als wel igemeenschapskunsf of 'zuivere beel- het gezin Maes als de familie Teirlinck kon- onderwijzer in de Karel Buls-Normaalschool. ding'genoemd. Het ongewone 'geometri- den verblijven. Daar ontmoette de jonge Karel Maes voor sche'portret past ook bijzonder goed bij de Naar het einde van de jaren 1920 verdween het eerst Herman Teirlinck, die er leraar figuur van Teirlinck, eeuwige avant-gardist, Karel Maes van de publieke kunstscêne. was. De toekomstige kunstenaar Edouard die tot op hoge leeftijd betrokken bleef bij Als vader van twee zonen concentreerde Leon Theodore Mesens was er een van de nieuwe kunststromingen. In die periode hij zich op zijn werk als meubelmaker en zijn medeleerlingen.Teirlinck had zich op nam Maes volop deel aan het kunstleven. op zijn gezin. Zijn werk werd geleidelijk dat moment met romans als Mijnheer J.B. Hij was met Maurice Casteels en Pierre Louis aan meer en meer beInvloed door het Serjanszoon, orator didacticus (1908), Het Flouquet actief in het kunstencentrum expressionisme en het surrealisme. Ook de ivoren aapje (1909) en Johan Doxa (1917) Centre dArt, dat ruimte wou bieden aan de contacten met zijn vrienden-kunstenaars een stevige literaire reputatie opgebouwd. nieuwste kunststromingen door een ten- verwaterden. Als volbloed flamingant Over de artistieke opleiding van Karel Maes toonstellingszaal, een uitgeverij, een biblio- sympathiseerde Maes met de DeVlag, een valt weinig met zekerheid te zeggen. Vast theek en een boekhandel ter beschikking organisatie die tijdens de Tweede Wereld- staat dat hij gedurende een schooljaar aan te stellen: hij was ook een van de stichtende oorlog ijverde voor de opslorping van de Academie van Brussel ingeschreven was, leden van het avant-garde tijdschrift 7 Arts. Vlaanderen in de Groot-Duitse staat. Bij het waar ook Flouquet, Magritte en Servranckx In Antwerpen leerde hij Jozef Peeters ken- einde van de oorlog werd hij wegens poli- studeerden. nen, werd lid van de Kring Moderne Kunst en tieke collaboratie veroordeeld tot acht jaar was tijdens het Derde Congres van Moderne gevangenisstraf. Na zijn vrijlating eind 1949 Karel Maes huwde in 1926 met Stella, de Kunst in 1922 een van de sprekers, met een begon hij met zijn gezin een nieuw leven in oudste dochter van Teirlinck. Hij volgde lezing getiteld 'De kunstenaar beeldt niet uit, Belgisch-Kongo maar keerde in 1966 naar meteen zijn schoonvader op aan het hoofd maar beeldt: Litho's van zijn hand versche- Belgie terug. Hij bleef schilderen, afwis- van de Brusselse meubelmakerij Atelier nen in modernistische tijdschriften zoals selend geometrisch abstract, figuratief en Victor De Cunsel, waarvan Teirlinck, na de Het Overzicht, Lumiere, Ruimte en Ca ira. Ook abstract-surrealistisch. Karel Maes overleed dood van zijn zwager, noodgedwongen internationaal werd de schilder erkend en op 11 juli 1974 te Brussel. jarenlang directeur geweest was. Karel gewaardeerd. Zo nam hij in 1920 samen Maes werkte gedurende drie jaren in dit met onder meer Jozef Peeters, Prosper De Bibliografie atelier. Hij ontwierp zelf meubelen en liet Troyer, Rene Magritte en Georges Vanton- Herman Maes e.a. Karel Maes, 1900-1974, Drogenbos, 2007. meubelontwerpen realiseren in opdracht gerloo deel aan de Exposition internationale Eric Pil e.a. Karel Maes, 1900-1974, Mol, 2000. van interieurvormgevers of architecten d'art modeme te Geneve. Met Theo Van Clement Caremans, Herman Teirlinck: breviarium, Antwerpen, 1997. zoals bijvoorbeeld Henry Van de Velde, Doesburg, El Lissitzky, Max Burchartz en Kunsttijdschrift Vlaanderen, 55, (juni 2006), nr. 311. wiens zoon TijI gehuwd was met Leentje, Hans Richter ondertekende Maes als enige Teirlincks jongste dochter. Eerder had Maes Belg het manifest van de Konstruktivistische I Op weg naar de abstractie I 169 ^ Een gedanst, gezongen gesproken fooneeLspel van Herman TEIRLINCK ^ Karel Maes, De vertraagde Een gedanst, gezongen en gesproken toneelspel tan Herman Teirlinck, affiche, 115 x 75 cm, 1922, AMVC-Letterenhuis. ^ Karel Maes, Herman Teirlinck, rood krijt, signatuur: recto, links onder, met potlood: KarelMaes (sic); verso, midden, met inkt: 1919, 65 x 46 cm, AMVC-Letterenhuis. ^ 170 I Op weg naar de abstractie Rik Slabbinck: portret van Herman Teirlinck cn Jaak Fontier Toen tijdens de jaren vijftig de discussies over figuratie en niet-figuratie in de kunst volop woedden, ging Rik Slabbinck (1914- 1991) onverstoord zijn eigen weg en bewees met zijn werk hoe ijdel en ongefundeerd de disputers waren. Het deerde hem niet, dat de abstracte en de niet-figuratieve tendensen en in de belangstelling en in de kunsthandel het overwicht konden afdwingen. Door de kracht van hun beelding, de zuiverheid van de visie en het vermogen tot verrassende transposi- tie van het natuurbeeld handhaafden zijn schilderijen zich in de vloed van de talrijke strekkingen van abstractie en niet-figuratie tijdens de periode 1950-1970. Hij wist het en componeerde energiek met felle kleurpracht, intensiteit van gevoel en warme betrokken- heid zijn landschappen, stillevens, naakten en portretten. Van de tijdgenoten die toen in het genre portret bleven geloven, is hij een van de beste en origineelste. De portretten vor- men in zijn oeuvre een hoogstaand luik. In 1958 schilderde Rik Slabbinck het Portret van Herman Teirlinck. Het jaar was zowel voor de schilder als voor de schrijver van bijzondere betekenis. Met het oog op de Wereldtentoonstelling te Brussel, Expo 58, zetelde Slabbinck in een commissie die de wat pompeuze naam 'Klasse voor de beeldende kunst' had gekregen en tot taak had een omvangrijke tentoonstelling van de hedendaagse Belgische kunst voor te bereiden. Hij nam deel aan die expositie • Rik Slabbinck Herman Teirlinck, olieverf op doek, signatuur: rechts onder: Slabbinck, datum: 1958, 90 x 70 cm, AMVC-Letterenhuis. die op de Heizel plaats had, evenals aan 'Enige Belgische Kunstenaars sinds Ensor, een groepstentoonstelling in het Paleis voor Schone Kunsten te Brussel, en werd Het jaar 1958 betekende voor de 79-jarige ontwerper, cultuurdrager, professor en ook nog geselecteerd voor de Biennale Herman Teirlinck (1879-1967) de uitgave regisseur, was in 1955 aangevat en zou na van Venetiè. De activiteit van een kwar- van het zevende deel van zijn Verzameld de dood van de schrijver pas in 1970 afge- teeuw kunstbeoefening op hoog niveau Werk door uitgeverij Manteau. De presti- sloten worden met een negende deel. leidde dit jaar tenslotte tot het lidmaat- gieuze editie, de bekroning van zes decen- schap van de Koninklijke Academie te nia opmerkelijk literair werk als romancier, Hoe Slabbinck, na al portretten te heb- Brussel. essayist, toneelauteur en stimulerende ben geschilderd van de schrijvers Marcel activiteiten als tijdschriftleider, boekband-Matthijs (1941), Jan Vercammen (1954) en I Rik Slabbinck: portret van Herman Teirlinck I 171 ^ spleet van de dunne mond, de met veel tact gesuggereerde huidverslapping van de bejaarde vragen in de fysionomische voorstelling de aandacht. Bijzonder fraai als levendige kleuraccenten werken de das, het bruinige getoets op het hemd en het rood van het vest, dat zich in een langzaam breder wordende streep tegen de donkere jas aftekent. Die jas zelf is niet dichtgeschilderd tot een gesloten, eento- nig vlak, maar vertoont een groot aantal nuances, tonaliteiten en penseelstreken, zovele getuigenissen van de sterk pictu- rale instelling van de schilder. Teirlinck was een bijzonder complexe per- soonlijkheid. In zijn gewone omgang ver- borg hij meer dan hij prijsgaf. Slabbinck heeft die discretie en terughoudendheid in zijn portret ten voile gerespecteerd. Wie de auteur in zijn complexiteit wil leren ken- ^ Atelier van Rik Slabbinck en de schilder bij het afgewerkte portret van Herman Teirlinck.nen, leze zijn werken. Stijn Streuvels (1957), ertoe kwam Herman Had ik toen maar over een bandopnemer Teirlinck, die hij steeds had gezien als beschikt...!' een intelligente, aristocratische verschij- ning, te portretteren, heeft hij zelf in een Toen het portret voltooid was, scheen herinneringsalbum voor de auteur verteld Teirlinck tevreden over het resultaat. Hij (Dworp, 1979, pp. 206-207). Tijdens een stelde voor, dat het in het Hoger Instituut atelierbezoek van Teirlinck in zijn functie voor Bouwkunst en Sierkunsten van Ter van lid van de aankoopcommissie van de Kameren zou worden opgehangen. Dat staat liet de schrijver zich ontvallen, dat gebeurde niet en na zijn dood kwam het er niemand een goed portret van hem terecht in het AMVC-Letterenhuis te Ant- kon maken. Slabbinck interpreteerde de werpen. Eenvoud, soberheid en overzich- opmerking als een uitdaging. Hij gaat dan telijkheid gaan in Slabbincks voorstelling als volgt verder:'Een beetje bang vroeg van de auteur samen met trefzekerheid, ik hem of ik het ook eens mocht wagen rake personalisering en gave picturale en of hij voor mij wilde poseren. Tot mijn kwaliteiten van kleurkracht en -straling. grote vreugde aanvaardde hij.Toen hij We ontmoeten een heer, een gentleman, de eerste maal kwam poseren in mijn een gedistingeerd persoon, die zelfbe- atelier te Brussel, bood ik hem de mooiste wust maar zonder enige pose, ijdelheid of zetel aan, maar tot mijn verbazing wilde aanstellerij besef heeft van zijn waarde en hij niet zitten, maar wenste hij staande mogelijkheden. geportretteerd te worden.Toen ik het portret aanving, begon hij voor zichzelf te Tegen een eenkleurige, egaal geschil- spreken over toneel. Hij zag dat ik ver- derde achtergrond komt het volume baasd opkeek en zei lachend:"Je moet me van het lichaam met kracht in beeld. De laten babbelen, want thuis heb ik niets te schaars geworden haren, de intelligentie zeggen."Zijn monoloog zou de geschie- van de ogen achter de brillenglazen, de denis worden van de Grieken tot nu... geprononceerde vorm van de neus en de ^ 172 I Rik Slabbinck: portret van Herman Teirlinck I Tolte lief, beesteke' Julien Vermeulen I- N De jonge Van Ostaijen dweepte met de Euro- ken, cirkels en driehoeken. Het is een fasci- tussen Paul van Ostaijen en zijn partner pese avant-garde en beschouwde Du Vubis- nerend werk van een vrijwel onbekend Emmeke werd ook behandeld in enkele me' van Albert Gleizes en Jean Metzinger als en onderschat Duits kunstenaar die pas in publicaties van Marc Reynebeau, waaron- 1961 een postume retrospectieve kreeg. der een beperkte brieveneditie uit 1996 de bijbel voor de modernistische kunstenaar. Vrij recent, eind 2007, werd een deel van en in een roman van Jan Lampo (2001). Toch zal hij vermoedelijk ook geboeid gezocht zijn werk in een lokale expositie belicht, hebben naar de herkenbare accenten in het een bescheiden initiatief waar het Del- Van meet af aan zaten beide kunstenaars doek dat zijn Duitse vriend Fritz Stuckenberg menhorster Kreisblatt van 25 oktober 2007 op eenzelfde golflengte en hun waarde- (1881-1944) van hem en zijn vriendin Emma enige aandacht aan besteedde. ring voor elkaar was absoluut. Daarbij Clement in 1919-1920 maakte. Waar ver- kwam nog dat de schilder niet onverschil- schuilt de realiteit zich? Hoe ziet de kubisti- Fritz Stuckenberg ontmoette Paul van lig was voor Van Ostaijens'schiine Muse' sche schilder de relatie tussen de dichter en Ostaijen en Emma Clement kort na hun zoals hij de temperamentvolle Emma wel zijn minnares? Hoe weerspiegelt dat werk de aankomst in Berlijn bij de familie GOtz- eens noemde. Met enige afgunst meende Claeys. Het twee-en-een-halarig verblijf hij dat ze 'een vrouw (was) met wie je artistieke context van het naoorlogse Berlijn? in de Duitse hoofdstad was voor de dich- zonder remmingen tot de meest onge- ter zeker geen zorgeloos vie de boheme. hoorde seksuele passie kon komen'. In We laten Van Ostaijens visie op de autono- Integendeel: een armtierig kamertje in een reactie hierop vergeleek Van Ostaijen mie van de kunst even terzijde en gaan op een somber pand, bemoeizieke hospita's de man-vrouw relatie met die tussen een zoek naar de werkelijkheidsconstructie in en een continu geldgebrek maakten het dierentemmer en een dier; de harmonie deze compositie. Bovenaan in het mid- dagelijkse leven tot een hel. De ex-dandy, in de vrouw zag hij als de paradoxale ver- den vinden we een frontaanzicht van een auteur van twee (weliswaar zelf-gefi- houding tussen de onbewuste, dierlijke verbeten mannenkop, schuin eronder nancierde) poeziebundels, moest er zich bevrijding van het instinct en de onbe- het profiel van een lachend vrouwenge- tevreden stellen met goedkope kleren, wuste overgave aan de dierentemmer. Hij zicht, beide in het blauw. Links van het vervoer in derde klas en een tekort aan voegde er zelfs aan toe: 'Een man die niet Van Ostaijen-silhouet zien we een paarse boter en... cocaine. Ondertussen zag hij de moed heeft met de zweep om te gaan elleboog en een onderarm die uitloopt zijn 'lief beesteke' omringd door talrijke is een grote nul. Tussen liefdespartners in een grijze hand; om de pols van deze aanbidders die haar op etentjes uitnodig- meende hij mentale ritmes te ervaren en tengere arm ligt een gesloten vuist die den, wat bij hem de volgende zure opris- die vergeleek hij met de bewegingen van via een bruinrode, geplooide arm naar ping uitlokte: 'Beweis der Cochonnerie een danseres in het Berlijnse café Kutsche- het mannenhoofd terugloopt. Rechts van Europas; kolossale Kultur: Wenn man mit ra waar ze toen wel eens kwamen: 'of ze de hoofden: een donkerblauwe, gevou- einer Frau schlafen will, sagt man: Fres- van de danser wegdanst of naar hem toe wen arm en een hand-met-sigaret (op de sen: Het nachtleven en de vele attenties danst: het is hetzelfde ritme:De thema's rug van de vrouw?). Het kubisme, dat de liet Emma zich bijzonder wel gevallen wat muziek, jazz, negermaskers, dans, ritme en werkelijkheid geometrisch demonteert, Van Ostaijen - alle progressieve opvat- erotiek lopen ook doorheen de poezie die toont ons een omhelzing waarbij de tingen ten spijt - met pijnlijke gene moest Van Ostaijen toen in dezelfde kubistische armen van de geliefden als een ruit de ondergaan. Het inkomen dat Emma als beeldentaal schreef. Aan Stuckenberg hoofden omsluit. In de linkerbeneden- mannequin en fotomodel verdiende, droeg hij Brie gedichten op. In 'Fritz Stuc- hoek wordt de dichter in een naar rechts bleek niet voldoende om rond te komen: kenberg', dat tussen 23 en 26 mei 1919 tot kijkend profiel uitgetekend, omlijst door `... 900M. monatlich helfen uns nicht Ober stand kwam, verwerpt de auteur de cou- een naakt, gevouwen been, een roze voet die Purée hinaus, schrijft Van Ostaijen op rante zinsbouw en plaatst woordkernen en de openwaaierende bladen van een 10 september 1920 aan zijn vriend Stuc- asyndetisch naast elkaar. De spanning tus- boek. Midden rechts: een paar ogen (met kenberg. En dit brengt ons bij de open- sen geometrische figuren vindt een weer- bril?), precies eronder een blauwe hand hartige en intense briefwisseling die beide slag in nominale zinspatronen die op een en in het verlengde ervan een lias van kunstenaars tussen 1919 en 1927 onder- dynamische wijze met elkaar geconfron- vier rechtopstaande, witte, onbeschreven hielden en die door Francis Bulhof in 1992 teerd worden: '... Wentelen. / Wentelen bladen. De krachtige, diagonale beweging uitgegeven werd. De 61 bewaarde brieven om de eigen spil. / (...) /Verlangen naar van de compositie vertrekt links boven, van Stuckenberg aan Van Ostaijen en de beiden, om beiden. /Vooral in beiden.Ver- draait omheen de koppen van de gelief- 52 reacties erop werpen een duidelijk licht groeien. Lijven in elkaar, uit elkaar. / (...) den en volgt de tweede diagonaal naar op de vermeende homo- of biseksuele ge- // Een cirkel is nooit een begin, is steeds links onder. De intense lichamelijkheid aardheid van de dichter, maar bieden ook een einde. / (...) /Wie neemt en wie wordt wordt verder uitgewerkt in een beheerst een inkijk in het doek`Bildnis P. and E. van genomen?. J. Bogman is van oordeel dat samenspel van warm-ingekleurde vlak- Ostaijen, alias'Das Liebespaar. De relatie het schilderij uit 1920 dateert en themati- I 'Polte lief, beesteke' I 173 ^ ^ Fritz Stuckenberg, Dots Liebespaar, olieverf op clock, niet gedateerd [1919 of 1920], niet gesigneerd, 129,5 x 100 cm, op het spieraam is een kleefblaadje bevestigd met de vermelding: 'Bikinis P. and E. van Ostaven: Paul van Ostaven 1920 Stuckenberg 2000.- Mk', Landesmuseum ftir 1920 Stuckenberg 2000.- Mk', Landesmuseum ftir Kunst and Kulturgeschichte Oldenburg (D.) sche overeenkomsten vertoont met Van Ostaijens gedicht'Vers 2, vooral op basis van de woorden 'sikkelbeen' en 'soie de canaque' waar in de briefwisseling tussen dichter en schilder op gealludeerd wordt (2002, p. 114, 165). Acht jaar later, enkele maanden voor zijn dood op 18 maart 1928, schreef de dichter een totaal ander soort tekst aan zijn vriend. Emma was toen al sinds december 1923 met een vermogend Duits fysicus getrouwd, de invalide Stuckenberg zat financieel aan de grond, de zieke Van Ostaijen verbleef in het sanatorium to Miavoye-Anthee. Rustig, zakelijk en heel gedetailleerd legde hij Stuckenberg in enkele heldere brieven uit dat zijn linker long zwaar aangetast was door tbc en via medische behandeling van zijn rechter- long geIsoleerd werd. De toepassing van pneumothorax maakte hem na iedere luchtinblazing echter een tijd lang bijzon- der onpasselijk. Verder moest hij elke dag zeven uur buiten op een overdekt terras liggen, zelfs bij 13 graden onder nul.'Je vraagt me of ik bewegingsvrijheid heb. Neen, jammer genoeg niet (29 december 1927). ^ Emma Clement, figuurtekening, profiel, zittend met benen opgetrokken, een sigaret rokend, met benen opgetrokken, een sigaret rokend, kleurpotlood op papier, 1921, signatuur: links boven: Modewoche 1921 Clement not 1 Uhr mittags, midden: P.G. Onderaan: 12 x 20,5 cm, AMVC-Letterenhuis. Vanaf januari 1919 werkte Emma Clement als verkoopster en mannequin voor het Berlijnse modehuis Hammer. In het Rader van de Mode- woche 1921 organiseerde Bruno Paul vanaf 1 maart 1921 in de Berlijnse Akademie der Kiinste een tentoonstelling rond het thema 'Faroe and Mode' waar zowel kunstenaars als mode-ont- werpers aan deel namen. In april 1921 gingen Van Ostaijen en Emma Clement uit elkaar. ^ 174 'Polte lief, beesteke' `Uw conterfeitsel als Amerikaan' Marnix Gijsen door Albert van Dyck Carl De Strycker Tot de kennissenkring van Albert van Dyck in het roemruchte interbellumtijdschrift Van Dyck schildert Gijsens portret in 1927. behoorden heel wat schrijvers. Volgens Jozef Forum. Uit hun briefwisseling blijkt zelfs Gijsen is dan net terug uit Amerika, waar Muls kwamen deze contacten tot stand via vriendschap en Gijsen is duidelijk wanneer hij tijdens het academiejaar 1926-1927 Emmanuel de Bom. Deze ging 'met hem op hij over zijn periode als kabinetschef van in Seattle sociologie heeft gestudeerd. reis door Vlaanderen en Holland, hij intro- de burgemeester van Antwerpen (1928- Tijdens zijn verblijf in de Verenigde Staten 1932) schrijft: 'Albert van Dijck en Isidoor schreef hij voor De Standaard brieven duceerde hem bij schrijvers en kunstenaars, Opsomer waren mijn vrienden' (Autobio- waarin hij de lezers laat kennismaken met die voor hem poseerden. Zo ontstonden de grafie). de Nieuwe Wereld, stukken die in 1927 ge- vele kool- of krijttekeningen naar Karel van de Woestijne, Stijn Streuvels, Gerhard Walschap', maar ook van Alice Nahon, Felix Timmermans, Maurice Gilliams, Lode Zielens en gangmaker De Bom. Opmerkelijk is dat Muls ook een houtskooltekening naar Marnix Gijsen vermeldt, een portret dat in de oeuvre- catalogus van Van Dyck niet wordt vermeld. Misschien vergiste Muls zich en had hij het olieverfschilderij van Gijsen in gedachten dat uit dezelfde periode stamt als veel van Van Dycks schrijversportretten. Het kan echter ook dat de door Muls genoemde schets wel bestaat of bestaan heeft, maar ondertussen onvind- baar is, een veronderstelling die ontstaat op basis van het verhaal van het Gijsen-doek. Van Dyck portretteerde dus vele auteurs, maar van slechts twee maakte hij een olieverfschilderij - Gilliams schilderde hij zelfs tweemaal. Wie deze doeken met het portret van Gijsen vergelijkt, merkt een stijlverschil. De Gilliams-portretten zijn impressionistisch en dateren uit een latere periode, terwiji het doek van Gijsen nog sterk onder de invloed van Gustave De Smet staat, die zelf beInvloed werd door het kubisme. Gijsens beeltenis is dus een vrij vroeg schilderij en het eerste geschil- derde schrijversportret van Van Dycks hand. Hoe het precies tot stand kwam, is onduidelijk, wel is zeker dat de schilder de schrijver sterk bewonderde. Muls: 'Hij had vroeger franciscaanse bevliegingen gehad, onder invloed van Marnix Gijsen's "Loflitanie van Sint-Franciscusm. De waar- dering is trouwens wederzijds, want Gijsen zal in de jaren dertig verschillende arti- ^ Albert van Dyck, Marnix Gijsen, olieverf op doek, 1927, signatuur: links onder: kelen aan zijn werk wijden, onder andere vandyck / 27, 74,5 57,5 cm, AMVC-Letterenhuis. 'Uw conterfeitsel als Amerikaan' 175 ^ bundeld worden in OntdekAmerika. Daarin meedeelen - of misschien komt er later toont hij zich een Amerikanofiel, zonder wel eens een kans u te herteekenen, als ge blind te blijven voor de problemen van het wenscht aan mijn arm aldaar in de eeuwig- land. Sindsdien wordt Gijsen beschouwd heid te treden - Punt, andere regel'(AMVC als een echte Amerika-specialist. Hij krijgt 71482/2). Voor Van Dyck was de zaak daar- in De Standaard een Amerikaanse kroniek mee gesloten, maar een paar maanden en wordt gevraagd voor lezingen over dat later doet hij een onprettige ontdekking. onderwerp. Het is als Amerika-kenner dat Verontwaardigd richt hij zich opnieuw tot Van Dyck hem ook afbeeldt. Gijsen zit, half Gijsen: 'Het was toch overeengekomen naar de toeschouwer toegewend, voor een en ik had er u naderhand nog een brief venster waardoor een duidelijk Ameri- over geschreven dat ik hoegenaamd niet kaanse skyline te zien is. Het is duidelijk dat wenschte dat mijn schilderij, uw portret, Gijsen, op het moment dat zijn silhouet in het museum van Letterkunde kwam te wordt vastgelegd, zich maar net heeft om- hangen. Nu zie ik bij toeval een nummer gedraaid en even voordien zijn blik nog op van 'Ons Land'waar het staat afgebeeld. de stad liet rusten. Het is alsof Amerika-be- Dat vind ik niet fair, Bert. Waarom? lk houd schouwer Gijsen klaar zit om zijn mening er aan dat het er niet blijft. Het is toch nog te geven. In Ontdek Amerika klinkt die als steeds mijn igeestelijkieigendom, zou ik volgt: 'De tijd dien wij, Europeanen, wij meenen. Houdt gij er toch zoo aan daar te Caucasiers, zooals men ons ginds noemt, ^ Marnix Gijsen (links) met Raymond Brulez in hangen dan moet er maar iets anders op New York, ca. 1950, 17,3 x 12,7 cm, besteden aan het achteruit zien, hoe de AMVC-Letterenhuis. gevonden worden. lk verzoek u vriendelijk dingen zijn geweest, dien tijd besteedt de doch dringend deze zaak ongedaan te Amerikaan aan het vooruitzien naar wat maken, overigens anders ga ik er zelf op uit' komen zal. Uit zijn houding op het schilde- publiek hem ergens van kent, dan is het (AMVC 47074/37). rij blijkt Gijsen iemand die wel vooruit kijkt, van zijn radiobericht De stem uit Amerika die de moderniteit, gesymboliseerd door dat hij gedurende achttien jaar insprak. Actie heeft Van Dyck, ondanks zijn drei- de skyscrapers, omarmt. Hij schrift ide Zijn portret is behalve dat van keurend gement, waarschijnlijk niet ondernomen, wolkenkrabbers hebben een schoonheid cultuurbeschouwer ook een afbeelding want het portret behoort nog steeds tot in het leven geroepen die geheel van hen van Gijsen als Amerikaan. Het schilderij de AMVC-collectie en het is net met dit zelf is en ontroerend en grootsch als die toont hem nonchalant in zijn living in, schilderij dat de kunstenaar zelf afzwoer onzer kathedralen. Even verder in het boek laten we zeggen New York, met het voor dat Gijsen de geschiedenis in het Lette- bezingt hij de Amerikaanse hoogbouw hem alledaagse - zowel in de betekenis renhuis is ingegaan. Een nieuwe tekening nog uitbundiger:'Hoe werden de wol- van 'clagelijkse' als 'banale'- uitzicht op is er hoogstwaarschijnlijk nooit gekomen, kenkrabbers, door goedkoopen spot en wolkenkrabbers. want niet lang na dit incident tussen beide Europeesch snobisme, gelasterd en te kort Hoe karakteristiek dit portret ook voor- vrienden vertrekt Gijsen naar de VS, terwijI gedaan! Wie beweerde dat een zoo hoog komt, de schilder zelf vond het naderhand Van Dyck reeds in 1951 sterft. Rest de gebouw per se leelijk en afstootend zijn mislukt. Zoals uit een brief van Van Dyck vraag of de schilder de voorstudie voor het moest. Ze geven een indruk van macht en aan de schrijver blijkt, moet deze hem op olieverfschilderij ooit nog heeft terugge- grootheid die nergens anders ter wereld de hoogte hebben gebracht van zijn plan vonden en of het die is die Muls bedoelde. te krijgen is. Ze zijn schoon en statig soms. het aan het AMVC te schenken. Op 30 mei Voorlopig blijft het enige bekende portret Met die opvattingen lag het voor de hand 1938 reageert Van Dyck daarop: 'Om nog van Gijsen door Van Dyck dit'conterfeitsel Gijsen of te beelden tegen een achter- eens terug te komen op de kwestie van uw als Amerikaan'. grond van torenflats. conterfeitsel als Amerikaan, waarover ge Dit portret kan dus beschouwd worden mij schreeft, doe me 't plezier en laat het Bibliografie als het plastische pendant van Ontdek liever weg, al is het dan in een'musee des Belder, Jozef L. de, Fernand Naeyaert en Raphael de Smedt. Albert van Dyck. Antwerpen: Mercatorfonds, Amerika. Het illustreert wat de schrijver horreurs' waar, als plastieken gezien, het 1978. met zijn boek beoogde: het Vlaamse pu- letterkundig museum veel van weg heeft! Gijsen, Marnix. Ontdek Amerika. Brussel: Standaard- Boekhandel, 1928'. bliek een kritische blik op Amerika bieden. - lk herinner me dat ik enkele maanden ge- Gijsen, Marnix.'Albert van Dyck', In: Forum Jg. 4, nr. 5 Tegelijk legt Van Dycks schilderij ook een leden nog een teekening naar u heb terug- (1935), p. 490-494. Gijsen, Marnix. Verzameld werk. Deel 5. Amsterdam: link naar de toekomst. Gijsen zal immers in gevonden, die als voorbereiding diende, Meulenhoff, 1977. 1939 opnieuw naar de VS trekken en pas in en die me veel beter en natuurlijker leek. Muls, Jozef. Albert van Dyck. Brussel: Elsevier voor het Ministerie van Openbaar Onderwijs, 1957. 1964 naar Belgie terugkeren. Als het grote Als ik er de hand op leg zal ik het u eens ^ 176 I 'Uw conterfeitsel als Amerikaan' I De schemer van winteravondblauw 1 Jos Borre Gerard Walschap en zijn vrouw hadden vijf vrouw mij de schuld. Mijn ongeloof had mijn trasteert de minutieuze precisie waarmee kinderen. Samen met Bruno (1938-1999) en zoon op de slechte weg gebracht. Bij onze het hoofd en de rechterhand zijn afgebeeld. Carla (1932) behoorde Lieven (1930-1990) disharmonie van karakter, reeds ondragelijk En de sprekende gelaatsuitdrukking: de blik, tot de Brie jongste, die hun ouders vaak toen ik nog vromer was dan mijn vrouw, bij omrand en in zijn diepte gevat door de grote onze onenigheid in metaphysicis, voegde brillenglazen, en de trek om de mond, waar zorgen baarden om hun rebelse houding. zich het onnoemelijk lijden om onze jongen, rust, evenwicht en gelatenheid uit spreken, In meer dan een brief aan mensen uit zijn in tweedracht gedragen: niet de koppigheid of opstandigheid die omgeving beklaagt Walschap zich over zijn meestal met (de jongere) Walschap geas- ongemakkelijke relatie met zijn derde zoon, Lieven werd sowieso kunstschilder. De socieerd worden. Met de sereniteit gaat een over diens opstandigheid en geslotenheid, romance tussen hem en Anna De Ridder indruk van ascese en gelatenheid gepaard. over zijn gereserveerde waardering voor zijn duurde tot 1960. Ze hadden samen een Staken in het eerdere schilderij gelaat en vader. tijdlang een antiekzaak. Later werd Lieven handen erg of tegen de witte achtergrond, professor in de schilderkunst aan de Konink- in dit tweede portret vat Lieven Walschap Walschap spoorde Lieven aan om rechten lijke Academie voor Schone Kunsten te Ant- zijn vader in een context van kleurvlakken. te gaan studeren aan de Rijksuniversiteit te werpen. Afgewezen worden door zijn zoon Het doet wat denken aan Francis Bacon, die Gent. Lieven wilde echter liever kunstschil- kwetste Walschap. Hij weigerde zich neer te in zijn meest bekende werk de armslag van der worden. Daarop bedong Walschap een leggen bij de afstandelijkheid van Lieven en zijn figuren laat inperken door geometrische compromis: Lieven zou tijdens de weekends zijn ongevoeligheid voor zijn vaders zorgen. contouren. Bij Lieven Walschap waren echter lessen kunnen volgen bij kunstschilder Vic In de loop van de jaren werden de vouwen veeleer controle en beheersing in het spel, Dolphyn (1909-1992), getrouwd met Anna wel weer gladgestreken, maar bij Walschap zo lijkt het. Met zijn witte kleding leunt Wal- De Ridder (1912-2003), dochter van Fons De zinderde de pijn lang na. schap tegen een grote zwarte driehoek in de Ridder, ofwel Willem Elsschot. Lieven wilde rechterbenedenhoek aan. De achtergrond echter zijn studie helemaal opgeven.Ten Bleef er iets hangen van die gespannen is ingenomen door een vaal winteravond- einde raad betrok Walschap de peter van verhouding en was dat merkbaar toen ze blauw, dat nog verduistert naar de basis van Lieven, Marnix Gijsen, in de discussie. Ook hij voor artistieke doeleinden urenlang oog in het doek toe. De overschildering met oker kon hem evenwel niet op andere gedachten oog stonden? Walschap poseerde een aantal van een deel daarvan bakent samen met de brengen en gaf forfait. En hij waarschuwde keren voor Lieven. Met de pijp aan de mond, zwarte driehoek de ruimte of waarin Lieven Walschap: 'Je bent bezig van Lieven een omstreeks 1950. Schrijvend, in vooraanzicht, Walschap zijn vader schijnbaar klem wilde revoke te maken. Laat hem schilder worden, in 1960, toen hij aan Nieuw Deps (1961) zetten. Het warme oker is duidelijk verwant het is toch geen hoerenbedrijf. Hij meent het: werkte. Met kleindochter Winke op de met de gezonde gelaatskleur van de gepor- schoot, eind jaren zestig. In de jaren zeventig tretteerde, althans waar ze niet hel belicht Lieven kwam regelmatig over de vloer bij de schilderde Lieven een groot portret van zijn is. Doorheen het oker schemert echter nog De Ridders, die toen schuin aan de overkant beide ouders, waarop slechts hun aange- altijd wel het koele blauw. in de Lemmestraat in Antwerpen woonden. zicht en handen - en enkele studies van de Hij voelde er zich thuis en geaccepteerd. En handen - volledig uitgewerkt zijn tegen een Het portret is niet gedateerd. Vermoedelijk hij zag in Elsschot een andere vader: 'Niet te- grotendeels witte achtergrond. Vermoedelijk dateert het uit het begin van de jaren tach- gen het geloof, maar gewoon ongelovig. Hij in de jaren tachtig maakte hij alleen van zijn tig, toen de auteur in de tachtig was, en de was totaal vrij, die man: In een gesprek met vader (mevrouw Walschap was overleden schilder in de vijftig. Het geeft blijk van een Martine Cuyt herinnert Libera Carlier zich in 1979) een portret in dezelfde stijl. Het is bewuste, veelzijdige contrastwerking: het over deze vader-zoonverhouding: 'Walschap vandaag in het bezit van zoon Guido (1927). schetsmatige tegenover de uiterste precisie, heeft me eens gezegd dat Lieven Elsschot de koude kleuren naast en onder de warme, als schrijver hoger had zitten dan zijn eigen Op dit doek valt het wit op in de kleding de geometrische aflijningen van de ruime vader. Verder ging dat niet, want vader Wal- van de geportretteerde. Hij lijkt wel een achtergrond rondom de allzumenschliche schap hield veel van Lieven: De verhoudin- kamerjasachtige wikkelmantel te dragen, of uitdrukking op het in verhouding kleine gen werden gecompliceerd toen de familie een soort kazuifel, wat erg dubbelzinnige gelaat.Tot waar de Hineininterpretierung Walschap eind jaren veertig te horen kreeg connotaties met Walschaps verleden als dreigt is men geneigd in dit alles de com- dat Lieven een relatie had aangeknoopt met seminarist oproept. Maar op enkele ont- plexe gevoelens verwerkt te zien van de rijpe Anna, achttien jaar ouder dan hij. Dit leidde werplijnen en een opvallende grasgroene zoon tegenover zijn nu bejaarde vader. In in het gezin Walschap tot bittere verwijten. In aanzet tot inkleuring na is die kleding niet ieder geval spreekt uit dit portret een grote, een openhartige brief aan een hartsvriendin, uitgewerkt. Daardoor geeft ze onduidelijke beheerste bewogenheid van de kunstenaar Jeanne Laurent, tien jaar later, schreef Wal- informatie over de geportretteerde. Met ten overstaan van zijn model. schap hierover: 'Wild van verdriet gaf mijn deze afwezige of misleidende duiding con- I De schemer van winteravondblauw I 177 ^ ^ De 91-jarige Gerard Walschap in juli 1989, drie maand voor zijn overlijden. Foto: Veerle Daelman, Archief KTV. ^ Lieven Walschap, Gerard Walschap, olieverf op hardboard, niet gedateerd (vermoedelijk jaren tachtig), signatuur: op de achterplaat in hardboard van het kader, met potlood in kapitalen: signatuur: op de achterplaat in hardboard van het kader, met potlood in kapitalen: LIEVEN WALSCHAP, 113 x 118 cm, priveverzameling. ^ 178 I De schemer van winteravondblauw Rose Gronon door Maria Segers Luc Daems ToenJoos Florquin in januari 1969 in het kader van de reeks televisie-uitzendingen Ten huize van... Rose Gronon bezocht, viel hem er in de leefkamer, boven het buffet, het door Maria Segers (1922-1979) geschilderde por- tret van de gastvrouw op. In het programma, dat op 3 februari uitgezonden werd, gaf hij evenwel geen commentaar op het doek. Later zou het portret nog enkele keren tentoonge- steld worden. Van 13 oktober tot 25 november 1984 wijdde het AMVC een retrospectieve aan haar werk en een decennium na haar overlijden werd er in de Ufsia-bibliotheek to Antwerpen ook een tentoonstelling van aqua- rellen, etsen en pentekeningen georganiseerd (7 oktober — 28 oktober 1989). Na de dood van Rose Gronon dook het schilderij definitief onder in privebezit. Rose Gronon en Maria Segers waren met elkaar bevriend, maar wanneer ze elkaar precies leerden kennen, is niet helemaal duidelijk. Vrijwel zeker gebeurde dat in de jaren vijftig. Het Iijkt overigens niet onmo- gelijk dat de kunstenares aan de schrijfster werd voorgesteld door Marnix Gijsen met wie beiden een hartelijke, amicale relatie onderhielden. De auteur van Joachim van Babylon had de jong gestorven grafica, aquarelliste en schilderes reeds in 1949 in de Verenigde Staten ontmoet toen die ^ Maria Segers, Rose Gronon, olieverf op doek, 1959, signatuur: rechts beneden: maria segers, 78 x 82,5 cm, priveverzameling (P. van Dessel, Antwerpen). daar met een werkbeurs verbleef. Het jaar daarop maakte ze dezelfde reis nog een keer en bij die gelegenheid trok ze zelfs met de familie Goris naar New Mexico. een paar keer tekende, blijken intussen Het'niet kunnen voltooien' mag dan een alleen insiders nog te weten. permanente, frustrerende ervaring zijn Segers zou later ettelijke boeken van Mar- Het portret dat Maria Segers van Rose geweest voor Maria Segers, het portret nix Gijsen illustreren, onder andere: Van Gronon maakte, kwam tot stand in 1959. dat zij realiseerde van romanciere Rose een kat die teveel pretentie had..., Van een Pas vijf jaar eerder was de kunstenares Gronon geeft die indruk allerminst. Van wolf die vreemde talen sprak, Wat de dag opnieuw met schilderen begonnen, het schilderij gaat onmiskenbaar een meebrengt en Mijn vriend de moordenaar. nadat ze zich jarenlang vrijwel uitsluitend bijna pastorale rust uit. Het hoofd heel Bovendien zette ze van de auteur een op het tekenen, etsen en aquarelleren licht geheven, een vleug van een ironisch krachtig portret op doek. had toegelegd. Ze had het canvas al die lachje om de mond, kijkt het model de tijd gelaten voor wat het was, omdat ze schilderes aan. De kunstenares liet weldra ook haar'signa- - naar eigen zeggen -'het slot van het tuur achter in het werk van Rose Gronon. doek nooit haalde...1. Uit de studie van F. Rose Gronon had naar het einde van de Zo ontwierp ze o.a. het omsiag van Gro- Badouin Maria Segers (Lannoo, Tielt, 1984, jaren vijftig zonder twijfel haar innerlijke nons chef-d'oeuvre De Ramkoning. Dat ze p. 113) blijkt nochtans dat Segers tijdens harmonie weergevonden. Nadat ze een de schrijfster schilderde en haar (tot in de haar korte !even zowat 250 schilderijen turbulente en onzekere oorlogsperiode late jaren zeventig, kort voor haar dood) gemaakt heeft. had doorgemaakt, volgt de verrassende, I Rose Gronon door Maria Segers 179 ^ overweldigende lof die aan haar eerste omschrijven en in die zin presenteert haar Tegelijk overstijgt het schilderij in zijn Franstalige romans in het Romaanse werk dus een penetrante, psychologische totaliteit echter gemakkelijk de anekdo- taalgebied te beurt valt. Men kan zonder visie. tiek. Stilistisch vertoont het door Maria meer spreken van een 'ovatie'vanwege de Segers geschilderde portret realistische buitenlandse literaire pers, een feeste- De schrijfster is afgebeeld in haar ver- accenten (in de zeer herkenbare trekken lijke ontvangst die in feite enkel maar zal trouwd milieu. Is het niet haar rieten van het aangezicht), maar verraadt de overtroffen worden door het succes dat leunstoel waarin ze zit? De witte blouse compositorische omlijsting met sum- de Duitse vertaling van het aanvangswerk die door geel zonlicht wordt aangeraakt miere kleurvlakken (geel, rood, beige onmiddellijk daarna kent. Het debuut en de rode rok die zijn kleur doorgeeft en groen rondom het centrale wit van in het Nederlands van de enkele jaren aan de lange handen... Zijn die niet terug de blouse en het bruin van de kat) toch voordien hier nog volkomen onbekende te vinden op sommige bewaard gebleven ook het onbetwistbare heimwee van de Rose Gronon, lijkt intussen eveneens foto's van de romanciêre uit die tijd? kunstenares naar het abstracte. Het gelige mee te vallen. Heeft de schrijfster immers wit, het aparte rood en het olijfgroen: ze geen onderdak gevonden bij een Vlaamse Misschien echter wordt de innerlijke verlenen een vertrouwde warmte aan het uitgeverij en bevestigen de kritieken op harmonie die Gronon op dit schilderij schilderij. Finaal is niets nadrukkelijk in dit haar eerste romans en novellen ook in ei- uitstraalt toch nog het meest geaccentu- Gronon-portret, voortdurend wordt enige gen land niet haar grote talent? Wanneer eerd door de aanwezigheid van Mieke, terughoudendheid ervaren, een nauwe- Maria Segers haar schildert, is Het huffs aan de poes, die een onderkomen heeft Iijks verholen reserve, en aldoor treft de de Sint-Aldegondiskaai net verschenen, De gezocht op de schoot van de auteur en kwaliteit van de halftonen met hun suave Ramkoning evenwel nog niet. van daaraf het hele gebeuren weliswaar overgangen van de ene naar de andere wat argwanend - gadeslaat. De kat - toch tint. Soevereine rust... Zo zou je de sfeer die al een geliefd model van Segers - bewijst Segers' portret uitstraalt het best kunnen hier dus uitstekende diensten als motief. Maria Segers overleed op 30 september 1979 op 57-jarige leeftijd aan kanker. Veer- tien dagen eerder, op 16 september, was in het Antwerpse Sint-Vincentiuszieken- huis Rose Gronon gestorven. Twee arties- ten, voor altijd verenigd in een schilderij. ^ Rose Gronon in haar woonkamer met het schilderij van Maria Segers op de achtergroncl, Antwerpen, 1965, 17,4 x 23,2 cm, foto: Jos Polak, AMVC-Letterenhuis. ^ 180 I Rose Gronon door Maria Segers Jan Vercammen door Rik Slabbinck 1 Annemie en Kristien Bonneure ch N , Twee namen als klokken die we heel vaak kleine literator was hem ooit te min, van Aldus is alles veranderd. hebben gehoord ten huize Fernand Bonneure. groten speelde hij nooit de lakei: voor mijn dood zoveel meer om Beiden zijn al lang overleden – Vercammen vertrouwd te worden. Zelf was Vercammen van vele schrijversmark- Mijn tijd wordt opnieuw in '84, Slabbinck in '91 – maar de herinne- ten thuis: van aforismen - 'Wij hebben geen herteld en in mijn bezit. ring aan deze dierbare vrienden van papa is tijd meer om tijd te hebben' - tot verhalen voor niet vervaagd. kinderen en jongeren. Hij vertaalde ook veel, (fragment uit: 'Van de vervolledigde tuin'uit en werd vertaald. 'Er is waarschijnlijk niet een Het huis ten einde, 1971) Vercammen woonde toen met Ria Scarp- Nederlands literair blad van enige betekenis, hout, zelf dichteres en voordrachtkunstena- waaraan Jan Vercammen vooral met poêzie Verbroken zegel was een sleutelbundel uit res, in een modern huis vol boeken, aan de niet heeft meegewerkt; schreef Fernand 1952, over een catharsis na een diepe exi- rand van het bos buiten Brugge,'het huis ten Bonneure in 1964. De Tijdstroom, De Gemeen- stentiele crisis. De illustraties waren van Rik einde'zoals de titel van een van zijn dicht- schap, om er maar een paar te noemen. Slabbinck, de lay-out van beeldhouwer Jozef bundels luidt. In 1976 gaf Bonneure de Verzamelde Gedich- Cantre. Drie spitsbroeders van de kunst- ten van Vercammen uit (391 blz!). Hij prees weekends op het kasteel Drie Koningen, Dit portret door Rik Slabbinck vat de man he- de vakman om zijn buitengewoon zuivere waarover verder meer. lemaal: een beetje plechtig, met een stijlvolle taal met ritme en sonoriteit en soms verras- zwarte bril en een strikje, lang voor dat in de sende beelden. Robin Hannelore schreef In het portret van Rik Slabbinck - datum mode was bij journalisten en politici. dat elk gedicht als het ware een kortsluiting onbekend - kreeg Vercammen een bak- Vercammen was doctor in de pedagogiek, vormt tussen de aarde en het metafysische. steenrood vest. Slabbinck maakte studies inspecteur, een onderwijsman met een Of het nu over het kind, de vrouw of de dood van de persoon, vaak plechtig en statig, maar mooi handschrift. Een workaholic, zouden gaat: altijd was er het besef van een afgron- het was telkens ook een stukje zelfportret, we nu zeggen. Voorzitter van zowel de delijke eenzaamheid. vooral door de verrassende en onvermeng- Oost-Vlaamse als de West-Vlaamse schrij- de kleurenkeuze, schreef Fernand Bonneure. versverenigingen, secretaris van de Vlaamse Nu zijn ook de gouden katalpa Herman Teirlinck tegen een knalgele ach- Vereniging van Letterkundigen, maar ook lid de moerbeiboom en tergrond, Stijn Streuvels met een vuurrood van Felibrige, een Provencaals dichtersge- de mispelstruik geplant hemd. Hij was de portrettist van zijn genera- nootschap. voor deze derde lente tie, volgens Gaby Gyselen. zoals voor mijn laatste. Slabbinck, overigens een verre verwant van Bij zijn zestigste verjaardag vatte Johan En overal schieten eik Fernand Bonneure, werkte korte tijd bij Con- Daisne het mooi samen:'Ontelbare keren en vogelkers op tussen stant Permeke. Vrij vlug groeide hij uit die heb ik hem feestvergaderingen zien voorzit- de koniferen. Kupressen sombere sfeer weg en werd de colorist bij ten, gehuldigden horen toespreken, doden groeien naar een grafveld toe. uitstek, in zinderende landschappen, guile herdenken. Altijd geestig en gevoelig. Geen naakten, vreemde stillevens. In zijn post-ex- ^ In het kasteel Drie Koningen te Beernem werden tussen 1951 en • Een literair weekend in het kasteel Drie Koningen te Beernem. 1982 72 kunstweekends georganiseerd. Van Rik Slabbinck is ook Van links naar rechts: Fernand Bonneure, Bertien Buyl, Walter Haesaert, Anton van een schilderij van de gastvrouw Gravin d'Hespel bewaard. Wilderode en Paul Snoek. I Jan Vercammen door Rik Slabbinck I 181 ^ Gravin Helene d'Hespel was de weduwe van Hubert van Outryve d'Ydewalle en ze stelde zich tot Joel om zijn 'testament' uit te voeren,'Noblesse en Flandre, waarin hij de adel opriep zich onder het yolk te begeven en volop deel te nemen aan het culturele leven. Tot 4 keer per jaar nodigde de gravin een groep Vlaamse kunstenaars uit.Tussen 1951 en 1982 werden 72 van die weekends gehouden, met ongeveer 1200 genodigden uit alle kunstrichtingen. Een blik op de gastenlijst leert dat zowat de hele vaderlandse literatuur langskwam: Streuvels, Michiels, Claus, Boon, Snoek, Dais- ne, Vandeloo, Schouwenaars, Ruyslinck, Wal- schap, Gijsen, Lampo. Er waren componisten als Tinel, Devreese, Peeters, De Boeck of Laporte. Beeldende kunstenaars als Rik Poot, Jozef De Loose, Luc Peire, Michel Martens, Octave Landuyt, Paul Van Hoeydonck..., acteurs, filmregisseurs. Het ging verder dan een old boys' network: er kwamen voor die tijd opvallend veel vrouwelijke kunstenaars: Maria Rosseels, Clara Haesaert, Bertien Buyl, Julia Tulkens, Lucienne Van Dijck, Suzanne Li- lar. Soms was er koninklijk bezoek: Elisabeth, Fabiola jaren later, prins Karel zelfs twee keer. Een graag geziene gast was striptekenaar Marc Sleen. Hij tekende Jan Vercammen, Rik Slabbinck en Albert Vermeire als Drie Konin- gen. Dat trio organiseerde de eerste kunst- weekends, en vanaf '57 werd ook Fernand Bonneure adviseur en vaste gast. De weekends spraken tot de verbeelding van ons thuisfront. Op de foto's zitten alle ^ Rik Slabbinck, Jan Vercammen, olieverf op doek, niet gedateerd, signatuur links onder: Slabbinck, kunstenaars jongens- en meisjesachtig op 100 x 80 cm, AMVC-Letterenhuis, een brede trap. Het moet bijzonder geweest zijn: een adellijke dame die artistiek salon houdt in een kasteel, een musicus die aan pressionisme had hij zeker veel gemeen met cyclus 'Suite voor een schilder' uit Met een de vleugel een nieuwe compositie uittest, Vercammen. In 1948 en 1958 mocht Slab- zacht potlood (1966). een acteur die nieuw werk van een dichter binck naar de Biennale van Venetie. Er waren Een ander krachtig portret is dat van gravin brengt, een tekenaar die ondertussen zit te tientallen tentoonstellingen in binnen- en d'Hespel, in een flamboyante rode jurk tegen schetsen. Misschien is het portret van Jan buitenland. een blauwe achtergrond. Naar verluidt hangt Vercammen door Rik Slabbinck wel aange- het nog altijd in kasteel Drie Koningen in vat in Beernem? Zijn daar de eerste lijnen Over Slabbinck schrijven is kleuren ademen Beernem. De kunstweekends daar zijn de op papier gezet, in de ovalen kamer van het een wonder van kleuren best gedocumenteerde en meest zichtbare kasteel Drie Koningen? uit- en inademen als licht uitingen van de vriendschap en de samen- werking van Vercammen, Slabbinck en schreef Fernand Bonneure in zijn gedichten- Bonneure. • 182 I Jan Vercammen door Rik Slabbinck De schilder als romanfiguur Luc Hoenraet en Louis Paul Boon Willem M. Roggeman De romanschrijver Louis Paul Boon (1912- geen naam gaf. Luc Hoenraet heeft ook De roman Het nieuwe onkruid kreeg verschei- 1979) en de bijna dertig jaar jongere verscheidene malen Boon bij hem thuis in dene negatieve kritieken en uiteindelijk be- kunstschilder Luc Hoenraet zijn allebei in Erembodegem bezocht. Zij hebben toen schouwde Boon zelf deze roman als mislukt. Aalst geboren en opgegroeid. Het lag dus voor afgesproken dat zij een werk zouden ruilen, Hij besloot het boek volledig te herschrijven. maar het is er nooit van gekomen. Wel bezit In 1972 verscheen de nieuwe versie onder de hand dat zij elkaar in het artistiek milieu de schilder nog een briefje van Boon, waarin de titel Als het onkruid bloeit. In deze tweede van deze provinciestad en ook daarbuiten deze toezegt tot deze ruil te zullen overgaan. roman krijgt Luc Hoenraet een veel belang- herhaaldelijk zouden ontmoeten. Boon wilde immers aanvankelijk zelf kunstschilder wor- den, volgde een tijdje de lessen in de stedelijke academie van Aalst en heeft zijn hele leven contacten met de Vlaamse artistieke wereld onderhouden. Luc Hoenraet, die in 1941 in de Dirk Martensstraat in Aalst werd geboren, behoort tot de generatie van de jongeren, die door Louis Paul Boon in 1964 werd beschre- ven in zijn roman Het nieuwe onkruid Weliswaar studeerde Hoenraet vanaf 1956 aan het Sint-Lucasinstituut in Schaarbeek, maar tegelijkertijd volgde hij ook nog 's avonds en tijdens de weekends de lessen in de stedelijke academie van Aalst. In 1964 studeert hij of en meteen zweert hij het schilderen met olieverf op doek of papier of om zich toe te leggen op materieschilde- rijen. Deze techniek zal hij trouwens nooit meer verlaten. De jonge aspirant-kunstenaar ontmoet de reeds bekende schrijver Boon geregeld in de cafés van Aalst, maar ook in het kunstcentrum Drieghe in Wetteren. Boon beschrijft trouwens dit trefpunt van kunste- naars en kunstliefhebbers in zijn roman Het nieuwe onkruid als het centrum Abstrakt. Het is bekend dat Louis Paul Boon in zijn romans en zijn cursiefjes voortdurend wer- kelijkheid en fantasie door elkaar verwerkte. Ook voor zijn romanfiguren liet Boon zich inspireren door mensen die hij kende of door anekdotes over bestaande figuren. Hij ver- vormde of wijzigde de hem toevertrouwde gegevens echter zodat ze niet meer direct herkenbaar waren. Zo veranderde hij de jonge abstracte kunstschilder Luc Hoenraet als personage in zijn roman Het nieuwe onkruid in een jonge abstracte beeldhou- wer van Duitse afkomst, die hij bovendien ^ Luc Hoenraet, Louis Paul Boon, maart 2007, 40 x 30 cm, priveverzameling. I De schilder als romanfiguur I 183 ^ rijkere rol toebedeeld. Hij is opnieuw een abstract beeldhouwer, maar hij heeft nu een naam, Vladim. Boon komt nu niet meer voor als de ik-verteller, maar als Boin, dit is de Aalsterse uitspraak voor Boon. In de roman houdt de schrijver zich ook meer aan de echt gebeurde feiten. Hij houdt de inleiding bij de opening van een tentoonstelling van de beeldhouwer Vladim. Deze loopt dronken buiten en komt onder een auto terecht, waarbij hij beide benen gebroken heeft. In de eerste versie had Boon dit ongeval veel dramatischer gemaakt en liet hij de beeld- houwer zelfmoord plegen. Luc Hoenraet heeft als kunstschilder steeds abstract gewerkt. Reeds vroeg gebruikt hij in zijn schilderijen, grafiek en tekeningen een eigen tekentaal. Al zijn werken bevatten een ^ De schrijftafel van Louis Paul Boon waaraan hij op 10 mei 1979 in zijn woning Isengrimus te Erembodegem overleed. grafische schriftuur met steeds terugkerende motieven. Hierdoor is elk werk onmiddel- lijk herkenbaar als afkomstig van zijn hand. In heel zijn oeuvre komt een obsessioneel Na een maandenlange crisis is Luc Hoenraet twijfels en zorgen. Maar toch herkennen we grafisch teken voor, waaraan men ook een in maart 2007 op verrassende wijze begon- in deze werken weer de strijd tussen tegen- symbolische waarde kan hechten. Soms nen met figuratief werk te maken. Wat de gestelde polen, tussen teken en materie, tus- komt het voor als een +, dan weer als een materie en het kleurgebruik betreft, sluit sen abstract en figuratie. Centraal staat het x. Enerzijds is er de positieve ingesteldheid het echter nog volledig aan bij zijn vroeger gezicht van de schrijver, maar dit is omgeven tegenover het leven, die Hoenraet ertoe abstract werk. Het eerste portret dat hij door een abstracte context, gevormd door brengt een plusteken te gebruiken, ander- schilderde was dat van Louis Paul Boon, de dik aangebrachte materie, waarin weer kras- zijds is er soms de negatieve gesteldheid, man die vroeger zijn - weliswaar enigszins sen werken aangebracht. het pessimisme, dat hem een kruis over alles vervormd - portret in twee van zijn romans doet trekken als een totale afwijzing. De had gebracht. Na meer dan veertig jaar Wellicht zal Hoenraet wel weer naar de eeuwige twijfel aan alles laat de kunstenaar geeft Luc Hoenraet hem in dit werkje lik op abstracte kunst terugkeren, maar deze serie steeds heen en weer schommelen tussen stuk. Hoenraet is nooit een schilder met een portretten zal in zijn oeuvre alleszins als de positieve en de negatieve pool. Maar bont kleurgebruik geweest. Ook voor zijn een verfrissend bad, als een unicum blij- uiteindelijk blijkt de positieve gesteldheid portretten gebruikt hij uitsluitend wit, zwart ven bestaan. Bovendien kunnen we deze de overhand te halen, want de kunstenaar en grijs. Maar ook nu legt hij een laag pasta relidportretten toch als een merkwaardig blijft onvermoeibaar verder bouwen aan een op het paneel zodat het gezicht van de ge- experiment beschouwen, want ze zijn totaal oeuvre, dat door de jaren heen een opval- portretteerde uit een reliéfwereld opdoemt. verschillend van de traditionele portretkunst. lende eenheid heeft bewaard en bovendien Zijn portretten hebben allemaal hetzelfde Wanneer hij deze portretten zal tentoonstel- een hoge kwaliteit behoudt. formaat (40 x 30 cm), maar toch schuilt er len zal het publiek ongetwijfeld verrast wor- een grote diversiteit in deze serie. Dater den door een totaal vernieuwde Hoenraet, Het gedegen vakmanschap van de kunste- ook portretten van jazzmusici opduiken is die toch zichzelf trouw is gebleven. naar komt niet alleen tot uiting in de manier vanzelfsprekend, want Hoenraet heeft in zijn waarop hij zijn composities opbouwt, maar abstracte periode heel wat schilderijen aan ook in de voorbereiding om een materie- bekende jazzmusici opgedragen. Merk- werk te realiseren. Zowel het prepareren van waardig is dat het portret van Boon nog een het doek of het paneel als het samenstellen vrij jonge schrijver toont. Hoenraet heeft van de pasta zijn belangrijke stappen. Het blijkbaar het beeld van de auteur willen uiteindelijke resultaat is een reliefwerk waar- bewaren, zoals hij hem gekend heeft toen van constructie en materie evenwaardige hij pas gedebuteerd had. Ongetwijfeld is dit componenten zijn. een overgangsperiode na een periode van ^ 184 I De schilder als romanfiguur I Met zoveel mauve zet de avond aan 1 Walter Sijs schildert Anton van Wilderode , Chris Torfs Hoe klassiek en beheerst het werk van Anton geexposeerd bij Vyncke-Van Eyck in Gent. van heimwee vasthoudt. Een tijdloze wereld van Wilderode ook is, toch brengt hij als Later diende het als cover voor Lieven die een mystieke dimensie heeft. dichter een levendige aandacht op voor Rens' boek Van moerbeiboom tot overoever. Het doek steunt op een pointillistisch kleuren en vaak ook voor onverwachte Walter Sijs (Temse, 1942) studeerde aan de procede waarin de roestkleuren van aarde academies van Temse en Berchem en aan de en herfst via korrelige kleurtoetsen in elkaar kleurtyperingen. Blauw brons, blauwe bossen, Koninklijke Academie voor Schone Kunsten overlopen. Volgens de schilder refereert 'de blauwe polders, een blauwe nieuwjaarsnacht. in Antwerpen. Hij had een atelier in Kontich, kleurkeuze in het schilderij aan de herfstelij- Een blonde weide, een lila wereld, voorzichtig maar werkt nu meestal in Vence (Alpes-Mari- ke weemoed in het Land van Waas.Vandaar zilver, onverwacht ultramarijn. Wasgoed van times, Frankrijk). Hoewel zijn oeuvre aansluit de aardetinten. In dit werk heb ik de ver- vliegende kleuren, figuurtjes van git, kevertjes bij een figuratieve traditie valt het op door bondenheid van Anton met zijn zo geliefde van saffier of het rood rood rood van pasge- een verrassende visie op de werkelijkheid Waasland willen uitdrukken. Aan de hand slachte hazen. Het is maar een greep uit zijn en een onverwachte kleurenselectie. Zijn van overlappende verflagen die elkaar nooit gevarieerd kleurenpalet. portretten van de laatste drie Antwerpse volledig overdekken, door kleurtoetsen over bisschoppen bijvoorbeeld wijken af van elkaar heen te schuiven heb ik licht in het de klassieke portretstijl door het gedurfde doek proberen te brengen: Het lijkt wel of Van Wilderodes interesse voor de beeldende coloriet. de schilder de volgende verzen als leidraad kunst lezen we af in gedichten die hande- De schilder toont ons geen frontaal aanzicht nam: 'De avond is het beste van de dag./ De len over Rubens, over de mozaIeken van van de dichter. Hij staat half in profiel en vormen en de kleuren zijn verzacht/ tot enkel Ravenna of over de Engelse misericordes. samen met hem kijken we naar een onbe- omtrekken en tere tinten: In het gedicht 'Oase' Onder zijn vrienden telde hij talrijke kun- stemd punt in de open ruimte. We identifi- herkennen we eenzelfde impressionistische stenaars aan wie hij gedichten opdroeg: ceren ons spontaan met de geportretteerde stijl in de volgende regels: 'De vormen van het Jan de Smedt, Ward De Dobbelaer, Romain die met peinzende aandacht voor zich dorp geleidelijk/ met donker opgevuld. De zon De Saegher, Albert Van Dyck en Maxime uitkijkt en rustig zijn gedachten lijkt te for- gaat onder/en haalt de kleuren af, een doge- van de Woestyne. Vanaf de jaren zeventig muleren. Of zegt hij enkele van zijn verzen? lijks wonder. Grisaille van beschutting en geluk. verschenen er ook geregeld gedichten in Misschien deze wel: 'Het land achter mijn rug // Mijn adem voor het voorjaar weergevonden. kunstmappen en artistieke prive-uitgaven. loot mij niet los,/ geknield en neergekropen /De nesten van de winter waaien stuk: Zo koppelde hij zijn poezie onder andere aan liefgekregen. /Zijn kruinen ruisen als een nacht het oeuvre van Renaat Bosschaert, Cecilia vol regen / geruchten huiswaarts als een oer- Hoewel Van Wilderode een lijkt te zijn met Vanderbeek, Robert Wuytack, Wim De Cock, oud bos: Als een rustige toeschouwer lijkt de zijn vertrouwde land van grond en gras Frank-Ivo Van Damme of Raf Coorevits. Alles dichter een te worden met zijn omgeving. herkennen we toch moeiteloos het silhouet samen een vijftigtal publicaties en biblio- De schilder omgrenst hem niet met scherp van de dichter. Het hele doek is vrij donker, fiele edities. In De zachte dingen blijven toch afgelijnde contouren, maar plaatst hem maar licht op in het centrale gedeelte. In een bestaan lezen we gedichten die geinspireerd gemoedelijk in de zachte plooien van het craquele van geelbruine schakeringen komt zijn op wandtapijten van de franciscaan landschap. In deze glooiingen voelt hij zich zijn gezicht bescheiden op de voorgrond. Geroen De Bruycker en zijn kunstboeken thuis en vindt er duidelijk een warme ge- Wie Cyriel Coupe gekend heeft, beseft dat met de fotograafJan Decreton bereikten borgenheid. lk adem mijn eigen aarde. Walter die bescheidenheid aan het portret een een groot publiek. Voor andere kunstenaars Sijs hierover: 'Anton heeft meerdere malen eerlijke toets van authenticiteit verleent. schreef hij bijdragen voor vriendenboeken of bij hem thuis in Moerbeke-Waas geposeerd, Maar belangrijker is misschien dat de soe- hield hij lezingen op vernissages. Meer dan zittend aan zijn schrijftafel. De achtergrond pele lijnen van de compositie en de warme eens werd hij zelf getekend of geschilderd. op het schilderij werd bepaald door het natuurkleuren dezelfde sfeer ademen als het Herinnering en gezang uit 1946 opende met grote raam in zijn woonkamer met uitzicht oeuvre van de auteur. Net als in Van Wilde- een tekening van de hand van Marc Neels (!). op de uitgestrekte velden en canada's. De rodes poezie is de natuur hier immers intens In 1974 werd hij geportretteerd door Pierre glooiende lijnen verwijzen naar het weidse aanwezig, even intens als het tijdloze en de Hendrix, in 1978 door Victor Suy en in 1993 landschap: Het is ook dit landschap dat kosmische eenheid waarvan zijn literaire door Piet Bekaert. tientallen keren in zijn poezie terugkomt: stem zo vaak getuigenis aflegde. 'Ben ik de het weemoedig land, het land dat ik liefheb, man die lijkt op het portret/ met zachte viltstift Het portret waar ik hier wat meer aandacht het land dat ik leer, het land wit en mauve, het vaardig aangezet, / terwijI ik denk en denk: er aan Schenk is van de hand van Walter Sijs. vergezicht dat onze vaders zagen. Een land- is een ander/ die met nog scherper ogen op Het dateert uit 1981 en werd datzelfde jaar schap dat het verleden steeds in een gevoel mij let.' I Met zoveel mauve zet de avond aan I 185 ^ ^ Walter Sijs, Anton van Wilderode, olieverf op doek, 1981, 49 x 39,5 cm, verzameling Anton van Wilderode, Moerbeke- 49 x 39,5 cm, verzameling Anton van Wilderode, Moerbeke- Waas. ^ Codadag to Watou, 8 september 1991. V.1.n.r. Herman de Coninck, Anton van Wilderode en Hugo Claus. Foto: Chris Torfs. ^ 186 I Met zoveel mauve zet de avond aan Hugo Claus door Jan Vanriet Stefan Vancraeynest Kort na de eerste publicatie van Het Teken van de Hamster in 1963 en niet zo lang voor de tweede editie ervan in 1975 mocht ik Claus persoonlijk ontmoeten. Kort na mei '68 was dat. Mei '69. Ongeveer. 1k was student Ger- maanse filologie aan de Kulak toen Marcel Janssens de dichter en zijn vrouw Elly Over- zier naar de campus voor enkele gastcolleges uitnodigde. Claus onderhield ons, studenten, heel gevat en toen ook nog met zichtbaar genoegen met verhelderende antwoorden op goed voorbereide vragen over Oefeningen 1 en Een Huis dat tussen Nacht en Morgen staat. Ook over Het Teken van de Hamster, nog steeds een beetje beInvloed door Dylan Thomas van wie hij al in 1957 het indruk- wekkende Under Milk Wood als een literaire tour de force had vertaald. Een Spel voor Stemmen, waarvan wij toen maar niet ge- noeg konden krijgen en dat het Rotterdamse ^ Jan Vanriet, aquarel uit: Hugo Claus, Het Teken van de Hamster, Antwerpen, Lotus, 1979, p 25. RO Theater sinds 1957 zo ongeveer om de vijf Foto: Jan Vanriet. Voorstellend Hugues Pernath en Hugo Claus. `Voor die heer rechts was mijn inspi- ratiebron Maurits Naessens, het is zeker geen portret, maar ik heb aan zijn "type" gedacht toen ik de jaar op het programma zet. Onder andere Guy tekening maakte', verklaart Jan Vanriet. Maurits Naessens (1908-1990) was actief in het bankwezen Casiers heeft er in 1997 nog een schitterende (Bank van Parijs en de Nederlanden) en speelde een belangrijke rol als mecenas. productie van gemaakt in onvervalste Orson- Welles-stijl. Geensceneerd hoorspel, spel in het spel met een stemmenspel. Heerlijk. zen... we waren allen betoverd. En dan ging op experimenteel pad door de literatuur, het ook al eens in de gemoedelijke marge Pernath, de meest besmettelijke der Vlaamse 'Te Gent zijn de huizen grauw gekarteld. Hun over Nukerke en over zoontje Thomas en dichters. huid is als die van een vrouw met pokken. tekenen en schilderen en Hugoke en film... De bewoners, halfzoolgangers, hokken er en jazz. lk mocht zelfs helemaal uit mijn bol En het Kortrijkse Theater Antigone had toen welgezind. Mijn straat is voortdurend aange- gaan en uitvoerig over Charlie Bird Parker ook al ettelijke keren Suiker opgevoerd. In tast door het onbeweeglijke water der rivier: vertellen naar aanleiding van het gedicht aanwezigheid van Claus zelf en van zijn Diezelfde rivier die door Kortrijk stroomt, het 'April in Paris. lk smolt erbij toen Claus zelf trotse vader. lk vastgespijkerd op de eerste Walle van het latere Het Verdriet van BeIgiê. zei verbaasd te zijn over mijn kennis van de rij. Zoveel Steinbeck, zoveel Buysse, zo- Van Gent naar Brugge en weerom en omdat bebop. lk kan er vandaag alleen uit conclu- veel Streuvels, maar vooral zoveel nieuwe het niet anders kan door het Melkwoud of deren dat het hem toen meer om de haast woordsynthese. Claus! En KNS zou toen met via de woestijn Kortrijk. Kortrijk, Brugge, etherische en suggestieve klanken van die Vrijdag uitpakken. Het zou later zelfs in het Gent... De Bermudadriehoek van Claus. sax te doen was dan om de fascinatie voor Engels gespeeld worden. Vlaams Theater op Wie bewerkt Het Teken van de Hamster voor de jazz, want ik heb ondertussen zoveel de West End! Marke of all places in London. toneel, Guy Casiers? Een Spel voor Stem- meer van die muziek begrepen. Er was toen Theater werd mijn passie, wist ik toen zeker. men? Graag! al Masscheroen geweest, die Clausiaanse Toen had ik nog niet van leeftijdgenoot Jan Weer naar die kleine aula, dat auditorium. De Marieken Van Niemeghen. Met de naakte Vanriet gehoord. Ook 20 in '68. Begenadigd zo typische, doorrookte stem van Claus, de drievuldigheid waarvan Hugues Pernath en begaafd penseelridder die schildert lijzige retoriek, het manieristisch aarzelend er eentje was. Schandaal in het katholieke omdat het schrijven hem niet lukt. 'Ik ben zoeken naar het beste woord, de meest Vlaanderen. Later het wondermooie'Het schilder omdat ik geen goede schrijver ben; accurate beschrijving, de meest cryptische Graf van Pernath'van Claus. En dan de ik wil "binnen halen"waarmee dichters bezig of escapistische omweg, zijn imposante kranten: Pernath ons veel te vroeg ontvallen, zijn: Hij houdt van het woord zoals blijkt lichamelijke aanwezigheid in die kleine aula, hersenbloeding velt Pernath amper 41, Per- uit zijn vele werken, die, geInspireerd door koketterend achter de gefumeerde brilgla- nath samen met Snoek en Gils als pink poets literatuur en poézie of juist zelf inspiratiebron I Hugo Claus door Jan Vanriet I 187 ^ hiervoor, in boekvorm zijn uitgegeven. (Jan Vanriet, Antwerpen, '21 december 1948, schilder, graficus, illustrator en dichter). Vanriet illustreerde de 1979-editie van Het Teken van de Hamster met 27 aquarellen en tekeningen (Lotus, Antwerpen, 1979, linnen met stofomslag, 80 bladzijden). Een ervan toont Pernath en Claus, samen in een remi- niscerend gesprek. Masscheroen? Een heel rake potloodtekening, een portret van Claus (1978), frappeerde me echter het meest. Om- dat de tekening me ergens aan Rembrandt doet denken. Meer weggelaten dan expliciet 'gecontoureerd: vlugge, rake trekken langs grote, witte vlekken en er ontstaat een sensa- tie: warrige (donkerblonde) lokken rond een hoog voorhoofd, wazige zienersblik in krie- lende ogen, forse neus, charmant pruilend mondje, open kraag van het Schillerhemd. Claus als Adonis, een beetje Narcissus ook? Veel etymologie, veel oudheid bij deze geleerdste autodidact van onze literatuur die de universiteit het liefst van buiten ziet als een architecturaal monument. In sommige gevallen dan toch. Claus zoals hij voor immer in het collectieve geheugen van literatuur- minnend Vlaanderen gegrift staat.'Le beau Hugo'. De charmerende rebel, de koketteren- de anarchist, de provocerende pennenridder, de geverfde ruiter. Zoals de eerste vis die aan land bleef. Zoals de hamster begerig naar beweging maar blind boven de aarde. Zoals hij steeds die winkel blijft waarin de dood naar binnen stapt en elke keer, o reken maar, of hij rinkelt. ^ Jan Vanriet, Portret rail Hugo Claus, potlooci, 1978, signatuur: Jan Vanriet, 20 x 11,5 cm, AMVC-Lette- renhuis, ^ 188 I Hugo Claus door Jan Vanriet Een late Cro-Magnon Hugo Brutin Cartoonist, karikaturist, schilder, dur- der woorden'een wereld suggereert en Het portret van Jef Geeraerts is geen vende spotter en zalvende cynicus, beeldend een aantal gebeurtenissen condenseert, karikatuur. Daar is ook geen reden toe kunstenaar die in zijn schitterende figuratie sublimeert of opblaast. In zijn reeks die en een portret in de klassieke betekenis betekenissen binnenloodst, Karl Meersman aan VIP's is gewijd bijvoorbeeld is de toon van het woord is het nauwelijks, maar vaak spottend en worden Iichamelijke het reflecteert wel de eigenheid van de (°Temse, 12.09.1961) is dit alles in een enkel kenmerken uitvergroot zoals het een au- geportretteerde en van de kunstenaar. personage. Dat betekent onder meer dat thentieke karikaturist past, dat wil zeggen 'Cro-Magnon' verwijst op een welbe- hem uitsluitend situeren in de wereld van iemand die meteen het bijzondere heeft paalde manier naar de pas verschenen cartoons en cartoonisten eigenlijk als een gevat en daarnaast het elan en het métier roman van de auteur en die titel evoceert beperking van zijn mogelijkheden en zijn bezit om daarmee te goochelen. Het is tevens een prehistorische wereld van unieke beeldende gaven mag worden aanzien. naar ons gevoel wel belangrijk niet uit het grotten en primitieve kunst. De associatie Hij bezit wel de vinnigheid en het speelse en oog te verliezen dat Karl Meersman ook mondt uit in een rotstekening die in haar tevens beredeneerde hanteren van een pointe als een authentiek schilder in de brede nauwgezette weergave een Iyrische esthe- betekenis van het woord mag worden tiek in zich draagt. Het werk werd in 2006 die langzaam rond de kijker fladdert en dan aanzien en benaderd. Dat mocht trou- in Focus Knack gepubliceerd net voor het plots neerstort in zijn veld van oordelen. Hij wens ondermeer blijken uit een door de verschijnen van het boek. Dit betekent behoort tot dat soort cartoonisten dat zowel ereconservator/curator Willy Van Den Bus- dat Karl Meersman op basis van de titel de vorm als de inhoud cultiveert. Een prille sche breed opgevatte overzichtelijke ten- en een bondige omschrijving van wat die lijn die een gedachte suggereert of illustreert toonstelling (1995) van honderd werken misdaadroman betekent, weliswaar in de is aan hem niet besteed. Zijn oeuvre doet vaak in het PMMK en vijf jaar later in het SMAK pure en boeiende stijl en traditie die Jef denken aan dat van de Russen of de Oost-Eu- met een veertigtal werken waaruit telkens Geeraerts kenmerken, een beeld van een ropeanen die ruim twintig jaar geleden naar de diversiteit en de kracht van zijn creati- uniek moment maakt waarin het vluchtige viteit duidelijk aan bod kwamen. Op zijn (van een roman) en het bestendige (van aanleiding van het internationale cartoonfes- website omschrijft Karl Meersman zichzelf een auteur) elkaar ontmoeten. Het aan- tival van Knokke-Heist steeds jury en kijkers als cartoonist, illustrator en designer, maar wezig zijn van een contrast is in dit portret verbaasden omwille van het raffinement van hij toont er ook schilderijen die enigszins een onderhuids gegeven dat meer wordt hun (veelal) aquarellen of gouaches en het aansluiten bij zijn 'portretten` omwille van aangevoeld dan het concreet kan worden spirituele en ietwat verborgene van hun bood- de tengerheid en de sensibiliteit van zijn aangeduid. Op het ruime voorhoofd staat schap die er meestal een van revolte was, van kleurgebruik en eigenlijk ook omwille van een heerlijke rotstekening waar de auteur discreet smachten naar vrijheid van beeld en de ietwat etherische identiteit van zijn mentaal en met de ogen naar kijkt. De van gedachte. coloriet. geestelijke brug naar het heden wordt aangezet, gesuggereerd of uitvergroot Toch profileert hij zich vooralsnog op door het modieuze brilletje dat eveneens Een werk van Karl Meersman is een soort de eerste plaats als een schepper van tot de werkelijkheid van Geeraerts' per- totaalspektakel, een esthetisch gege- spotprenten in de roemrijke traditie van sonage behoort. Twee extremen glijden ven dat echter niet zoeterig overkomt Felicien Rops, Toulouse-Lautrec en Honore naar elkaar toe via een aangezicht dat maar integendeel geen spot schuwt, Daumier maar dan wel met een heel eigen uitgepuurd wordt zonder zijn herkenbare zijn beklemtonen van eigenheden en visie en een vormentaal die uitbundig is zelfbewuste identiteit te verliezen of prijs gebreken niet met verzachtende franjes als een schaterlach, vinnig als een bistouri te geven. De schedel, het hoofd, is een omhult en zowel lyrisch als nauwgezet is en surrealistisch in haar confronteren van belangrijk beeldend en tevens verklarend opgebouwd. Het wil immers op de eerste werkelijkheid en verbeelding, van nauw- element in die zin dat Jef Geeraerts niet plaats mededelen, verwijzen naar elemen- gezetheid en niets ontziende fantasie om alleen de schrijver is van perfect uitge- ten die de kijker herkent, vooral indien niet te zeggen fantastiek. Wat de prenten bouwde thrillers maar ook de idichter van het uitgebeelde personage hem niet van Karl Meersman kenmerkt is niet alleen uitermate gevoelige en poetische teksten helemaal vreemd is. Meestal is dat niet het hun bijwijlen harde en vlijmscherpe bena- en evenzeer de macho, de jonge en krach- geval, omdat Karl Meersman ondermeer dering van het personage maar tevens de tige jager in de vele betekenissen van het in zijn wekelijkse prent in Knack Focus en aanwezigheid van een vleugje mildheid woord, de man die flirt met de dood. Dat in Trends een personage heeft uitgekozen ondanks het uitvergroten van het vaak lees ik in de allure, de vorm, de presence dat die week of die maand in de kijker lachwekkende van de verschijning en en het gestileerde van zijn kop die even kwam. In die optiek is hij eveneens een daarnaast ook de zalvende aanwezigheid echt is als gesublimeerd. reporter, iemand die in een enkel 'lied zon- van een surrealistische beeldtaal. Een late Cro-Magnon I 189 ^ ^ Karl Meersman, Cro-Magnon, aquarel en gemengde technieken, 22 x 30 cm, 2006, gesigneerd links oncleraan. Collectie en copyright: Karl Meersman. Gepubliceerd in Knack-magazine, 18-10-2006. copyright: Karl Meersman. Gepubliceerd in Knack-magazine, 18-10-2006. ^ 190 Een late Cro-Magnon I De spiegelstructuren van Gaston De Mey Jooris van Hulle In 1968 brak Gaston De Mey, die in zijn beginperiode als kunstenaar vooral stille- vens, portretten en landschappen schilderde, radicaal met de figuratie. Veertig jaar lang al houdt hij zich sindsdien intens bezig met de kleinste onderdelen van de geschreven taal: de 26 letters van het alfabet. Waar deze letters, de bouwstenen van onze taal, in hun oorspron- kelijke functie dragers van betekenis worden in en door het woord waarin ze verschijnen, JIIL worden ze in het oeuvre van De Mey herdacht in hun plastische eigenheid. Met zijn keuze voor deze invalshoek gaat De Mey voorbij aan de leesbaarheid' van zijn werken: hij schrijft geen verhaal, maar creeert een werkelijkheid waarin de letter een autonome functie krijgt toebedeeld. De letterbanen die in overwegend verticale of horizontale structuren op het doek worden aangebracht, herhalen zich binnen de geometrische patronen van cirkel, vierkant of rechthoek. Elk werk, elke reeks die wordt opgezet binnen zijn oeuvre, zoekt in de vormentaal die De Mey zich eigen heeft gemaakt, telkens weer vernieuwende kracht- lijnen op. Zo verruimde hij op zeker moment zijn beeldtaal door naast het Latijnse alfabet ook Griekse, Cyrillische en Hebreeuwse letter- tekens te gebruiken of ontwierp hij een reeks rond de beroemde Rorschach-test. Gaston De Mey werd geboren te Kaprijke in 1933 en heeft thans zijn atelier in Balgerhoeke 40, 9900 Eeklo; http://users.telenet.be/gaston.de.mey.^ Gaston De Mey, Willy Spillebeen, acryl op doek, 35 x 30 cm, 2007, priveverzameling. Met zijn hommage aan Willy Spillebeen - opgebouwd volgens een vast principe: de wer alleen na aandachtige lectuur zal nummer over'Schrijvers in beeld' heeft namen worden opgedeeld, versplinterd weten te decoderen. Een werk als dit met ontworpen - zoekt de kunstenaar aan- als het ware in hun kleinste elementen de letters van 'Willy Spillebeen' verruimt sluiting bij een project dat hij eind van (de letters) en dan weer vanuit dit mini- meteen ook de blik van de toeschouwer. de jaren negentig heeft opgezet. Het malisme opgebouwd in een structuur De strenge, rechtlijnige vorm van letters gaat om werken op klein formaat, die in waarbij linker- en rechterhelft elkaars als de ten del', de meervoudige lijnen- hun onderlinge samenhang een soort spiegelbeeld zijn.Vanuit deze doordachte structuur in de'W' en de'E', de speelse persoonlijk De Mey-Iogboek aanleveren opdeling, waarin de letters figureren in rondingen in de'P, de'S' en de'B'zoeken van de twintigste eeuw: 100 beeldende een ingehouden spel van licht en donker, elkaar op in een ogenschijnlijk op het kunstenaars, 17 dichters, 15 cornponisten, van zwart- en grijstonen, creèert Gaston toeval berustende, maar door de schilder 7 filosofen, 7 prozaIsten... Alle werken zijnDe Mey een totaalbeeld dat de toeschou- in wezen streng in de hand gehouden De spiegelstructuren van Gaston De Mey I 191 ^ ordening. In deze context gaan construc- Anders dan De Mey, die zich monomaan recente voorbeelden De heuvel (2002) en tie en deconstructie een wezenlijke relatie op de tastbaarheid van de letter heeft Minnaars in waanzin (2006). aan met elkaar. geworpen en daarmee al, zij het op een indirecte manier, aansluiting zoekt bij de Heel bewust wil ik hier, binnen het kader Dat Gaston De Mey het letterwerk'Willy taal, waaiert het werk van Willy Spillebeen waarin ik het werk van Gaston De Mey Spillebeen' op mijn uitdrukkelijke vraag open over diverse genres, van proza en en Willy Spillebeen heb gespiegeld, nog heeft geschilderd, hoeft helemaal niet poézie tot essay, toneelwerk en verta- even stilstaan bij een aspect dat misschien te betekenen dat het hier om gelegen- ling. Toch wordt snel duidelijk dat zowat niet direct en in de eerste plaats als artis- heidswerk zou gaan. Dat het schilderij iedere publicatie van Spillebeen een tiek gegeven mag fungeren, maar beide naadloos aansluit bij de projecten die hij stapsteen is in een coherent geheel dat kunstenaars (ook) als mens aan elkaar eind van de jaren negentig heeft gerea- een analyse wil bieden van wat men- bindt. Beiden verloren in quasi identieke liseerd, moge blijken uit wat voorafgaat. sen drijft in een wereld waarin goed en omstandigheden en met nauwelijks een Dat De Mey hier toch onmiddellijk zijn kwaad tegenover elkaar komen te staan paar maanden tijdsverschil, hun vrouw. akkoord heeft gegeven voor auteur Willy en waarin het goede, zoals de auteur het Voor beiden geldt het Spillebeen-vers Spillebeen, heeft zo zijn verdere redenen. zelf ooit uitdrukte,'vaak zwakker is. Als Niets is weer wat het was (uit de cyclus Ze zijn bijna leeftijdsgenoten (Spillebeen metafoor van de botsing tussen goed en 'Haar laatste beeld, in de in 2006 versche- werd geboren in 1932), beiden hebben kwaad loopt de oorlog als een rode draad nen bundel Liefde, het enige). Voor beiden ze, gedreven door een soort onrustige door zijn oeuvre: van de Trojaanse oorlog, geldt evenzeer, zoals verwoord in 'Alcyone scheppingskracht, een oeuvre bijeenge- de moeder van alle oorlogen waaraan 1, de troost die schoonheid, ook al is het schilderd resp. - geschreven dat vanuit de nadrukkelijk wordt gerefereerd in Aeneas maar voor even, kan bieden: coherentie die het vertoont, een blijvende of de levensreis van een man (1982) over plaats verdient in het culturele landschap de veroveringsoorlogen uit de zestiende Wij zagen met een plots en kort verdriet in Vlaanderen. Een oeuvre overigens dat eeuw (Cortes of de val) tot en met onze en met een vaag gevoel van schuld hoe het weigert zich te plooien naar de wetmatig- waanzinnige twintigste eeuw, gedrenkt helblauwe roosje met oranje schutblad heden van het makkelijke en directe suc- in het bloed van de twee wereldoorlogen dat slechts l'espace d'un matin mooi had ces dat mediagebonden is en - gelukkig die voor Spillebeen het kader vormen mogen zijn langzaam verslenste en al maar - vaak van heel korte duur is. voor een aantal romans, met als meest zijn glans verloor. Maar onze ogen bleven droog omdat de dood bij het leven hoort en schoonheid even troost. ^ Willy Spillebeen in Terelj, Mongolic, september 2007. ^ 192 I De spiegelstructuren van Gaston De Mey I Paul Snoek: `Het was een straf mij lief te hebben' Patrick Auwelaert Paul Snoek, schrijverspseudoniem van kundig Vlaanderen trof toen het nieuws van zwart-witfoto van fotograafJohn Murat Edmond Schietekat (1933-1981), heeft als zijn dood bekend raakte: in de nacht van als uitgangspunt, die gebruikt werd voor dichter een grote invloed uitgeoefend op de 19 oktober 1981 met zijn nieuwe, zwarte het omslag van Snoeks bundel Gedrich- generaties die na hem kwamen. De poetische Alfa Romeo tegen een kraanwagen te plet- ten (1971) - een bundel waarmee Snoek ter gereden en op slag dood. aansluiting zocht en vond bij de toenter- stempel die hij drukte op de Vlaamse poezie, tijd populaire nieuw-realistische poezie in laat tot vandaag dan ook een onuitwisbare af- Paul Snoek was niet alleen een sensitief Vlaanderen. De foto toont de dichter tot aan druk na. Veel dichters in spe voelden en voelen ingestelde dichter, een goede verhalen- zijn middel tegen een zwarte achtergrond, zich geroepen om net als hij gespierde regels schrijver en een middelmatige tot zwakke in ontbloot bovenlijf, met behaarde bast en te schrijven, met de kracht van een Hercules, romancier, hij liefhebberde daarnaast ook een kaal hoofd. De dichter als macho, die hij de visie van een Nostradamus en de gestreng- in de beeldende kunsten: hij schilderde, in het dagelijkse leven soms ook wel was. heid van een Richelieu. Heilige gedichten, tekende en maakte assemblages. Zo ver- hen ingefluisterd door een zwarte mute en zorgde hij bijvoorbeeld zelf de omslag voor Snauwaert liet Snoeks blote bast voor wat zijn bundel Gedichten voor Maria Magdalena ze was - hij vond die pose te manieris- neergeschreven op de grens van land en zee. (1971). Dat zijn laatste, postuum verschenen tisch - en nam van de foto enkel zijn hoofd dichtbundel Schildersverdriet (1982) als titel en rechterhand over, die met gespreide Ook ik ontsnapte als Jong dichter niet aan draagt, is dan ook in meerdere opzichten vingers deels tegen zijn onderkaak rust. Snoeks invloed. Zijn'Gedicht voor mezelf, veelbetekenend. De zwarte achtergrond verving hij daarbij opgenomen in de bundel Welkom in mijn door een witte, zodat de nadruk niet Ian- onderwereld (1978), was het voorbeeld Opvallender dan zijn eigen beeldend werk, ger lag op de macho Snoek, maar eerder waarnaar ik mijn eigen poetische lier dat meer getuigde van ongebreidelde op de bedachtzame, lichtjes melancholi- trachtte te stemmen. Jarenlang heeft het als fantasie dan van waarlijk kunstenaarschap, sche ziel die ook in de dichter huisde. Die poster op mijn jongenskamer gehangen, en is dat tal van andere kunstenaars hem als witte achtergrond wendde Snauwaert ontelbare keren heb ik het gelezen. Van de onderwerp voor hun werk kozen. Een van bewust aan om de fragiliteit van het leven openingsregels alleen al kreeg ik het telkens de sterkste portretten die ooit van hem en de fundamentele eenzaamheid van warm en koud tegelijkAk weet het, mensen, werden gemaakt, is Hommage aan Paul de mens weer te geven. Snoek lost in die die ik heb bemind, / het was een straf mij Snoek (1983), een pasteltekening/schilderij witte achtergrond als het ware op, net lief te hebben. / Mijn vrouwen heb ik zelf op papier van Jef Snauwaert (1949), die zijn zoals hij op 19 oktober 1981 'oploste' in ontvreemd, / mijn kinderen werden verre atelier heeft in West-Gistelhof 24 te Brugge. het zwart van de nacht. Snauwaert werkte mensen / en mijn vrienden gingen spoor- Snauwaert, een kunstenaar die in zijn artis- Snoeks portret uit in pastel, omdat die tech- loos dood: tieke loopbaan tal van portretten maakte en niek dicht aanleunt bij het tekenen, waar de nog steeds maakt, creéerde het werk niet in kunstenaar een voorliefde voor heeft. Eerst Van een ontroerende eenvoud, en toch: opdracht, maar uit vrije keuze, nadat hij de bracht hij de basistekening aan, vervolgens bijzonder moeilijk te evenaren. Een bij voor- dichter enkele malen had horen voorlezen bewerkte hij die op de hem kenmerkende baat verloren strijd.Toch hield me dat niet uit eigen werk en daarbij telkens onder de wijze met water en borstel. Zo verkreeg tegen om verder de door Snoek uitgestip- indruk was gekomen van zijn presence en hij een'pastelschilderij, waarin schijnbaar pelde en door mij ingeslagen poetische weg van zijn stem. lukrake vegen en dripeffecten voor een te bewandelen. lk raakte hem als invloed De dichter, zo zegt hij zelf, stond er als een dynamisch oppervlak zorgen - een effect ook niet kwijt. Hij zat als het ware tussen 'monument: Snauwaert heeft Snoek niet dat nog versterkt wordt door de overheer- mijn vel en vlees, waar hij een vredespijp echt goed persoonlijk gekend - het is bij en- sende combinatie van gradaties van rood rookte en dromerig zijn gedichten voor kele kortstondige ontmoetingen gebleven en blauw, respectievelijk een warme en een Maria Magdalena prevelde. , maar hij heeft wel zijn werk altijd graag koude kleur. Het is in de treffende synthese Ook zijn kortverhalen wist ik te waarderen, gelezen, in het bijzonder Schildersverdriet. En van beide contrasterende kleurstellingen vooral dan 'De man in de reus: opgenomen verder stak hij ook heel wat over hem op uit dat zich de persoonlijkheid van Snoek ideaal in de bundel Bultaco 250 cc (1971) - de de verhalen die de kunstcriticus Hugo Brutin manifesteert: nu eens een zwijgzame, on- motorfiets waarop hij doorheen het bultige jarenlang Snoeks beste vriend - hem ver- genaakbare, kwetsende man, dan weer een Iandschap van de Vlaamse letteren raasde telde over de kleurrijke levenswandel van de warmhartige persoonlijkheid die iedereen en overal een verpletterende indruk naliet. dichter. moeiteloos voor zich innam. Een man in een Diezelfde verpletterende indruk die letter- Voor Snoeks portret nam Snauwaert een reus, een reus in een man. Een groot dichter. I Paul Snoek I 193 ^ ^ Jef Snauwaert, flonnnage aan Paul Snoek, pasteltekening/schilderij op papier, 1983, 120 x 100 cm. ^ Paul Snoek aan bet work in zijn atelier. Foto: Manteau, Antwerpen. ^ 194 I Paul Snoek I ^ Jan Bosschaert, Marc de Bel en zijn personages, pen en aquarel op papier, 1994, 47 x 61,5 cm, prive- verzameling. In posterformaat uitgegeven door Davidsfonds/Infodok [Gedeeltelijke opname]. verzameling. In posterformaat uitgegeven door Davidsfonds/Infodok [Gedeeltelijke opname]. I Marc de Bel en zijn personages I 195 ^ Marc de Bel en zijn personages Ria De Schepper Marc de Bel is een van Vlaanderens meest po- met soms platvloerse humor, veel neologis- poster van die te koop werd aangeboden pulaire jeugdauteurs. In de bekroningslijstjes men en overdadige beschrijvingen. in de boekhandel. Op het schilderij zit Marc van de Vlaamse Kinder- en Jeugdjury's duikt de Bel nadenkend op een stapeltje boeken hij steevast op en Brie van zijn succesrijke In 1989 werd Marc de Bel getroffen door van hemzelf. Zijn weelderige haardos, een boeken werden verfilmd. Hij werd geboren op de covertekening van een vakantiebijlage oorringetje, losse kledij, slobberkousen en van het tijdschrift Panorama. De tekening verschillend gekleurde schoenen geven 7 mei 1954 in Kruishoutem. De omgeving die van Jan Bosschaert stelde Brie jongens hem iets van een bohemien. De ouderwetse hij in zijn jeugdjaren grondig heeft verkend, voor die op het strand heimelijk een vrijend schoolbel aan zijn voeten verwijst naar zijn vormt het decor voor de avonturen van heel paartje gadesloegen. De Bel contacteerde onderwijzersloopbaan. Boven zijn hoofd wat van zijn helden. De ongebreidelde fan- Bosschaert en de vonk sloeg over. Ze waren staat'Kunst = Gunst' in de boom gekerfd tasie uit die tijd is Marc de Bel nooit kwijtge- bijna leeftijdgenoten en een snort verwante en daarboven hangt een bordje met'for raakt. Zelf vertelt hij graag het verhaal dat na zielen die elkaar vonden via fantasie en the healing go on with the dreaming!: een een val uit een boomhut zijn fontanel weer humor. Jan Bosschaert werd geboren op 15 motto ontleend aan een lied van Van Mor- is opengebarsten en dat hij daarom innerlijk december 1957 in Borgerhout. Hij volgde rison. De vlinderfee is Mie Buur die als Marc's een opleiding Vrije Grafiek aan het Sint-Lu- 'Mieze'fungeert. Ze houdt een badstop in altijd een jongetje van elf is gebleven. casinstituut in Brussel. In 1982 verscheen de hand. Dat is een verwijzing naar de gekke zijn eerste tekstloze strip Icarus. Een jaar later foto met badstop op De Bels'open fontanel' Marc de Bel studeerde in 1974 of en werkte volgde Pest in het paleis, naar een scenario geplakt, die een tijdje circuleerde. gedurende twintig jaar als een non-confor- van Guido van Mein Door zijn covers voor mistische onderwijzer. Hij ging met de kin- het tijdschrift Humo kreeg hij naambekend- De pose van De Bel bij een boom, midden deren op'ontdekkingsreis'buiten de school, heid. In 1990 verscheen het eerste deel van de natuur met zijn personages en tal van schreef toneelstukjes die hij met de kinde- Sam, een stripreeks voor de jeugd naar een kleine diertjes rondom hem, sluit prima aan ren opvoerde, vertelde en tekende vaak. In scenario van Marc Legendre. In 1991 werd bij zijn groene levenswijze en diervriendelijk 1983 richtte hij de vereniging 'Kunst is een hij bekroond met de Bronzen Adhemar. Zijn karakter. Achter de boom schuilt de kroko- Gunst'op en een uitgeverij 'Het vicieuze strips voor volwassenen rond Jaguar kregen dil Yam-Yam, die samen met het jongetje vierkant'om in eigen beheer zijn schrijfsels veel waardering en door de samenwerking Alexander (met ei in de handen) en oom uit te geven. Het ging om gedichten, verha- met Urbanus in De gevemiste vernepelingskes Trotter in zijn volgeladen wagen, voorkomt len, toneelteksten, strips en cartoonboeken. werd hij bekend bij een ruim publiek. in Het ei van oom Trotter. Rechts naast de Zijn eerste boek Het ei van oom Trotter (1987) schrijver piepen Vlerk Vos en zijn zusVeertje werd al vlug populair.Tieners waardeerden Het eerste boek dat Jan Bosschaert voor vanachter de boom (De droom van Vlerk de fantasie, de herkenbare setting, de sym- Marc de Bel illustreerde was Blauwe snoepjes, Vos). Op de boomstam rechtsonder zitten pathieke en ondernemende personages en een sensationele detective die Lien en Nick Nikki Nikkei en haar negervriendje Sam de grappige, plastische taal. binnenleidt in de wereld van kinderprosti- (Nikki Nikkei) en daarboven het verklede tutie en mishandeling. Daarop volgden nog en gekroonde duo Nick en Lien (Blauwe Na zijn debuut volgden al snel andere heel wat boeken waarvoor Jan Bosschaert snoepjes). Van uit het midden van de kruin succesrijke boeken. In Meester Pluim en het de cover en binnenillustraties maakte. Ze gieten de pesterige zusjes Kriegel een grote praatpoeder is meester Pluim als hippe on- maakten samen ook prentenboeken, zoals fles inkt naar het hoofd van de schrijver. derwijzer een alter ego van hemzelf. Voor Zotte Klaas en zwarte Miet (1995) en Kerst- Naast hen zit Pica, de tamme ekster van het de volgende boeken, zoals De kracht van feest bij oma Fief (1996). De belevenissen van jongetje Blinker (en vroeger ook van Marc Ajajatsoe en Blinker en de bakfietsbioscoop, de antropomorfe muisjes Klaas en Miet zet de Bel). Blinker zelf zit met twee vrienden maakt de Bel ook zelf de illustraties. Naast Bosschaert in vrij klassieke, overladen de- in het midden bovenaan schalks te knip- nostalgische elementen duiken steeds cors. Hij schildert graag drukke platen met ogen. Rechts ligt het rijkeluismeisje Vanilla nadrukkelijker maatschappelijke en actuele veel details en levendige, licht karikaturale in joggingpak op een boomtak (Vanilla P). thema's op. Hij verpakt die in een actievol typetjes. Onderaan links springen Piepel en Soeza, de verhaal met een levensechte typering van populaire Boeboekfiguurtjes die Marc de Bel de kinderen maar een stereotiepe zwart- Voor de veertigste verjaardag van Marc en zijn vrouw Mie Buur voor het eerst be- wittekening van de volwassenen. In later de Bel broedden Jan Bosschaert, uitgever schreven in Het web van de suikerspin (1993). werk neemt hij het vaak op voor progres- Selle de Vos en Marc's echtgenote Mie Buur Als het schilderij tot leven kon komen, zou sieve, alternatieve, milieu- en diervriende- op een verrassing. Marc de Bel kreeg het het gegarandeerd een drukke, gezellige lijke figuren en steekt hij de draak met wie schilderij van Jan Bosschaert in 1994 als boel worden met veel actie en dolle pret ... puriteins, machtwellustig of corrupt is. Ook verjaardagscadeau van zijn vrouw. Uitge- en nieuwe inspiratie voor de schrijver. het taalgebruik wordt steeds modieuzer, verij Davidsfonds/Infodok maakte er een ^ 196 I Marc de Bel en zijn personages I Who the fuck is Tom Lanoye? Herbert Van Uffelen In De man die door Vanriet `naar het leven' werd hoewel alles wordt gezegd, toont ook een geschilderd is Tom Lanoye. Dat is duidelijk. filmpje op de website van Lanoye. Het En toch is het een bijzonder schilderij. Is deze gaat om de laudatio' van Wim Helsen ter wat schuchter kijkende man werkelijk de gelegenheid van Humo's Pop Poll in 2007 en de bekroning van Het derde huwelijk als auteur die met zijn scherpe en tegelijkertijd beste boek van het jaar. In de video speelt toch steeds lichte pen Vlaanderen in de laatste Helsen de rol van Lanoye: zonder scrupu- decennia een lachspiegel heeft voorgehouden? les, zonder schaamte noemt hij alles bij zijn naam, stelt hij de vragen die normaal Vergeleken met het beeld dat op de niet worden gesteld. In den beginne dient website van de schrijver wordt gepresen- het'slachtoffer' hem nog van repliek, maar teerd, komt op het portret van Vanriet een daarna zwijgt Lanoye gewoon. Precies in heel andere Lanoye naar voren. Op Tom dit zwijgen verstomt het lachen van het Lanoyes website [www.lanoye.be] zien publiek en ervaart de kijker wat het be- we op het eerste gezicht de performer tekent met een vraag als de volgende te zoals we hem kennen: zelfbewust, speels worden geconfronteerd:'Hoeveel praat zal en dynamisch. De slagerszoon zonder u dan nog hebben? Hoeveel homofiele, brilletje op het schilderij van Vanriet ziet vuile, vunzige negerpraat zal er dan nog er anders uit. Enerzijds lijkt de geportret- ^ Torn Lanoye, foto Klaas Koppe uitkomen'? teerde zich nauwelijks los te kunnen maken van de achtergrond, anderzijds lijkt Net als het schilderij van Vanriet leeft hij op te staan, lijkt hij op het punt te staan de centrale vraag -'wie is Tom Lanoye'-, literatuur niet van wat wordt getoond, het schilderij te verlaten. Lanoye is in het wordt niet gegeven. niet van wat beschreven wordt. Ze schrijft portret van Vanriet overduidelijk aanwe- De grootste momenten in het oeuvre als het ware de werkelijkheid weg, leeft zig en toch weer niet. Wat we ervaren ligt van Lanoye zijn de momenten waarop van de stiltes die tussen de vertelde feiten ertussen. Vanriet probeert iets te tonen hij door alles te tonen aandacht schept worden gegenereerd. Slechts daar kan dat niet kan worden geschilderd. Het uit voor dat wat niet kan worden getoond, klinken wat niet kan worden gezegd. zich onder andere in de discrepantie tus- waarop hij juist door alles te zeggen, pau- Lanoye formuleert het anders.'Alles moet sen indringend kijken en schuchterheid zes, momenten van stilte creeert die dat littekens hebben', schrijft hij in Het derde en in het verschil tussen willen poseren en zichtbaar maken waarvoor geen woorden huwelijk. Het portret van Vanriet heeft liever op de vlucht slaan. zijn, het afwezige dus. lk geef een voor- meerdere zulke littekens. Het leeft om nog beeld uit Het goddelijke monster. In dat enkele voorbeelden te noemen van de Lanoye gebruikt vergelijkbare technieken boek beschrijft Lanoye hoe een van de eigenaardige schaduwen links en rechts in zijn eigen werk. Zelfs Lanoye over heel de personages in een dark room de seks van van het hoofd, van het bijna lichtgevende, lijn, zo luidt de dubbelzinnige titel van de zijn leven beleeft ('kussend en rukkend bleekbruine oor dat donkerder, misschien website, is daar een mooi voorbeeld van. als gekken'). Zoals vaker bij Lanoye wordt wel rood had moeten zijn. Ook daar klinkt Op het eerste gezicht lijkt alles, zoals ge- ook hier alles 'naar het leven' beschreven. de kwetsbaarheid die niet kan worden ge- zegd, vanzelfsprekend. Vanaf de geboorte Werkelijk sterk wordt de passage echter schilderd, die niet kan worden verwoord. van de auteur als ondertussen prominent pas als de man de kamer verlaat en zich Het portret lijkt, net als het werk van lid van de'Expo'-generatie, om het met omdraait om te zien met wie hij het heeft Lanoye, realistisch maar wie goed kijkt, zijn eigen woorden te zeggen, tot als het gedaan. De kerel 'leek op hemzelf, in een merkt dat het daar niet om gaat. ware de laatste minuut van zijn literaire wat sportievere versie. Het was dan ook leven wordt alles ter sprake gebracht. Zo- zijn broer Steven. als hij in zijn werk'mens en maatschappij' te kijk stelt, richt Lanoye op de site zonder Voor de gevoelens van het romanpersona scrupules de spot op zichzelf. Niets nieuws ge op dat moment zijn er geen woorden dus. En toch, wie goed kijkt merkt dat het genoeg. ledere poging ze te verwoorden om een speelse herschikking gaat. Net als is tot mislukking gedoemd. Ze kunnen in Ten Oorlog gaat het om een bewerking, alleen maar klinken in de stilte. En dat dit keer van zijn eigen verhaal. Het belang- gebeurt ook. Lanoye begint gewoon aan rijkste wordt nooit gezegd. Men lijkt alles het volgende hoofdstuk. te zien te krijgen, maar het antwoord op Hoe de stilte toch centraal kan staan, I Who the fuck is Tom Lanoye? 197 ^ De vleugels van de dichter Pol Mara en Willem M. Roggeman Frans Van Campenhout In 1986 maakte de Antwerpse kunstschilder Pol Mara een portret van de Brusselse dichter Willem M. Roggeman. Beiden waren toen al een kwart eeuw bevriend. Het werd een grote (110 x 74 cm) aquarel, getiteld "Willem's wings", waarop de dichter staat met vleugels en een pijp, en met in zijn nabijheid een mooie vrouw, in wie wij menen de Italiaanse filmactrice Sophia Loren te herkennen. Mara zocht vaak zijn inspiratie in geIllustreerde tijdschriften om mooie vrouwen in zijn schil- derijen en aquarellen uit te beelden. Het is ook niet zeker of het inderdaad de filmactrice is en Roggeman heeft het Mara nooit expliciet gevraagd. Pol Mara was de eerste belangrijke kun- stenaar bij wie Roggeman als journalist op bezoek ging. Al bij het eerste contact in 1960 ontstond er een vriendschapsband, die zou Buren tot aan het overlijden van Pol Mara in februari 1998. Roggeman heeft eerst in de krant Het Laatste Nieuws, waar hij sedert 1959 als journalist werkte, verscheidene artikelen over Pol Mara geschreven. In latere jaren zou hij ook in gespecialiseerde kunsttijdschriften, zoals Kunstbeeld in Amsterdam, langere artike- len aan Mara wijden. De dichter Willem M. Roggeman heeft vanaf zijn debuut in 1958 zeer nauw samengewerkt met kunstschilders want door zijn werkzaamheden als journa- list kwam hij dagelijks in contact met kunstenaars. Roggeman was immers kunstcriticus en later ook organisator van tentoonstellingen toen hij van 1982 tot eind 1993 werkte in het Vlaams Cultureel Centrum de Brakke Grond in Amsterdam. Hij heeft voor bijna al zijn dichtbundels, zowel die in het Nederlands als voor zijn buitenlandse vertalingen, een beroep gedaan op een beeldende kunstenaar om deze te illustreren. Hij heeft ook heel wat gedichten over kunstschilders geschreven, van algemeen erkende meesters als Goya,^ Pol Mara, Willem's wings, aquarel, 1986, 110 x 74 cm, priveverzameling. I De vleugels van de dichter I 199 ^ del Baudelaire verliefd (Die Poorte, Ant- uit Mara's Pop-periode. In de bundel stond werpen, 1963) stond een schilderij van Pol ook het portret dat Pol Mara van Rog- Mara in kleur afgebeeld. Het was een werk geman heeft gemaakt en dat, als leek het uit zijn zogenaamde Griekse periode. De daarvoor voorbestemd, een Engelse titel samenwerking werd nog intenser bij de had. Bij de presentatie van deze bundel, samenstelling van de bibliofiele map Een die werd georganiseerd op de Londense gefilmde droom (Hooft, Aalst, 1973), met boekenbeurs, las Roggeman zijn gedich- gedichten van Willem M. Roggeman waar- ten. Hij had er ook voor gezorgd dat in het bij Pol Mara drie lithografieèn maakte. gebouw van de uitgeverij Forest Books in Londen een tentoonstelling werd gehou- In de jaren zeventig bezocht Roggeman den van aquarellen van Pol Mara. Pol Mara ook in het Provencaalse dorpje Gordes waar hij een groot atelier had. De vriendschap tussen Pol Mara en Sedert de zomer van 1996 is een deel van Willem M. Roggeman duidt op een zijn werk samengebracht in het Musee geestesverwantschap. Beiden zijn sterk Pol Mara in Gordes, in de nabijheid van esthetisch gericht. De kunstschilder heeft het museum, gewijd aan zijn buurman en een droomwereld opgebouwd, waarin vriend Vasarely. uitsluitend mooie vrouwen voorkomen. Zijn inspiratie heeft hij ontleend aan de Intussen won Pol Mara talrijke prijzen in typische communicatiemedia van zijn ^ Po/ A/a/v. Foto: Rony Heirman het buitenland. Op de Biénnale van Tokio tijd, zoals televisie, film en geIllustreerde in 1967 kreeg hij de Prijs voor Moderne tijdschriften. Maar Mara bracht een dosis Kunst van het Museum voor Moderne poezie in zijn composities. Ook Rogge- James Ensor en Pablo Picasso tot heden- Kunst van Nagaoka. Tussen 1974 en 1984 man is geobsedeerd door het beeld en daagse Vlaamse kunstschilders als Maurice won hij prijzen in Italie (1974), Barcelona heeft steeds geprobeerd met beelden een Wyckaert, Jan Cox, Marc Mendelson en (1979), Brussel (1976) en Bonheiden poetische spanning op te bouwen. Beide Fred Bervoets. Maar hij heeft met geen (1977) en in 1984 kreeg hij de Onderschei- kunstenaars distantieren zich van een le- enkele kunstenaar zoveel samengewerkt ding voor Schilderkunst van de Vlaamse lijke werkelijkheid en hebben daarom een als met Pol Mara. Gemeenschap. Hij werd dan ook al gauw persoonlijke wereld geschapen. beschouwd als een van de ambassadeurs Hij kwam trouwens vaak bij Mara thuis in van de Vlaamse kunst. Mara maakte ook Antwerpen op bezoek. Daar leerde hij in muurschilderingen voor het metrostation de jaren zestig Luc Wenseleers kennen, de Montgomery in Brussel en voor de Univer- hoofdredacteur van het literaire en artis- siteit van Jeruzalem. tieke tijdschrift Ruimten, waarin geregeld werk van Pol Mara werd opgenomen. In In het tijdschrift De Vlaamse Gids (4, 1982, dat tijdschrift publiceerde Roggeman het juli-augustus) publiceerde Roggeman een lange gedicht"Bij de aquarellen van Pol uitgebreid interview met Pol Mara, dat hij Mara", dat later werd opgenomen in de afgenomen had op 29 mei 1982 en waarin dichtbundel Incunabel (Colibrant, Deurle deze o.m. ook vertelt over zijn reis en er- aan de Leie, 1963) en nadien ook nog in varingen in Japan. Dit interview werd later de omvangrijke verzamelbundel Memoires opgenomen in het boek Atelier (gesprek- (1955-85, Soethoudt, Antwerpen, 1985). ken met Jan Burssens, Jan Cox, Paul van Deze verzamelbundel bevat een uitvoe- Hoeydonck en Pol Mara, Soethoudt, Ant- rige inleiding door de criticus Paul de Vree, werpen, 1986). In 1989 verscheen in Enge- die Roggeman bestempelde als'een schil- land onder de titel A Vanishing Emptiness der met woorden. De manier van schrij- (Forest Books, London) een bloemlezing ven van Roggeman is inderdaad nauw uit de gedichten van Roggeman in En- verwant met de schilderkunst. De meta- gelse vertaling door vijf vertalers o.a. Theo foor, het beeld staat centraal. Zijn poezie Hermans en Yann Lovelock. Deze laatste heeft dan ook een uitgesproken visueel schreef ook de inleiding. De publicatie karakter. Op de omslag van de dichtbun- werd geillustreerd met figuratieve werken • 200 I De vleugels van de dichter I Adriaan Vandewalle schildert de criticus der Vlaamse Beweging Renaat Ramon Als je in Zevekote wordt geboren en er honk- 1925, De Driehoek in 1926. Sommige prota- of meer ritmische wijze zichtbaar gelaten. De vast sterft, heb je naar alle waarschijnlijkheid gonisten keerden naar de figuratie terug en scherp gecontourde figuur zelf is groten- een onbewogen leven geleid. Zoniet Walther in heel Europa was er een neiging ('nieuwe') deels opgebouwd uit kleurvegen onder Vanbeselaere. Zijn leven begon in Zevekote orde op zaken te stellen. En Vandewalle, aan- dezelfde helling. vankelijk nog onder invloed van de donkere De geportretteerde was minder conservatief (1908) en eindigde in Antwerpen (1988). Die expressionist Constant Permeke, laat zich dan de portrettist. Dat blijkt uit Van Nu & weg liep via Gent waar hij kunstgeschiedenis inlijven bij het animisme, een stroming die Straks,leen vrij voorhoede-orgaan gewijd studeerde bij August Vermeylen die hij — op een reactie op het expressionisme heet te aan de kunst van Nu, nieuwsgierig naar de diens voorstel — in 1941 als docent opvolgde. zijn. De animisten produceerden met groot Kunst-nog-in-wording - die van Straks - hier Vermeylen was door de bezetter als politiek vakmanschap een oerdegelijke kunst die en in het buitenland: dat tussen 1893 en onbetrouwbaar geschorst. Benoemd tijdens als'intimistisch'kon worden geprezen en als 1901 onregelmatig verscheen en waarvan de oorlog werd Vanbeselaere na de bevrij- 'burgerlijk'gedeclasseerd. De beschrijving Vermeylen (1872-1945) de onbetwiste leider ding ontslagen. Een andere straf voor zijn die de schilder in 1957 van zijn eigen werk was. Aan het blad werkten o.m. Henry van de gaf (in een van de dagboekfragmenten die Velde, als vormgever, en de anarchist Ferdi- vermeende zonden onderging hij niet. Reeds Jacques Dewaele opnam in zijn belangrijk nand Domela Nieuwenhuis mee. Vermeylen in 1948 werd hij zelfs conservator van de essay Met pen en penseel (2006) kon daar zelf publiceerde er zijn Kritiek der Vlaam- Antwerpse Musea voor Schone Kunsten. Ook geredelijk toe aanleiding geven:'Mijn sche beweging en het opstel Vlaamsche en de weg die zijn boezemvriend Adriaan Vande- werken zijn niet te groot, hun afmetingen Europeesche beweging dat eindigt met de walle (1907-1997) bewandelde was niet altijd redelijk. lk schilder noch wangestalten, noch beroemde regel 'Wij willen Vlaming zijn om even breed. Net als Vanbeselaere studeerde schreeuwerige kleuren. lk geloof niet dat Europeeers te worden'die lange tijd het pa- hij kunstgeschiedenis bij Vermeylen, net als mijn werken vloeken in een interieur. Ze zijn rool van de Vlaamse beweging is gebleven. zijn vriend aanvaardde hij tijdens de oorlog rustig. lk hoop dat de toeschouwer ze met De auteur van de Geschiedenis der Europese sympathie bekijkt: plastiek en schilderkunst in de middeleeuwen een betrekking bij een openbare instelling: Geen werk dus dat moest vrezen als'entartet' en de renaissance (1921-1925) heeft zich in 1944 werd hij benoemd tot conservator op bestempeld te worden. Integendeel: Vande- niet systematisch met de kunst van zijn tijd proef van het Brugse Prentenkabinet — benoe- walle schreef, in 1974, zelf een boek met de bezig gehouden. Zeker is dat hij principieel ming die nog hetzelfde jaar, na de bevrijding, wat suspecte titel: ontspoorde kunst. Zonder voor vernieuwing en lvooruitgang' koos. In werd ongedaan gemaakt. In 1952 werd hij hoofdletters. Hij veegde de vloer aan met 1890 eindigde hij een bespreking van een tekenleraar, eerst aan het Oostendse, daarna het modernisme, verwierp de non-figuratie tentoonstelling van de groep I'Essor met een aan het Assebroekse Atheneum. als zijnde nihilistisch en eindigde zijn betoog duidelijk progressieve stellingname: 'Voor de met een paragraaf die ook een eeuw vroeger Kunst lijk voor alles is stilstand dood. Moge had kunnen geschreven zijn: 'Het verlangen dus"l'Essor"voorttreden, en niet verschrikt Als wij Vandewalle moeten plaatsen in de naar een gezonder en stabieler kunst, in deinzen vOOr wat guur, vurig, stout, geweldig twintigste-eeuwse episode van de eeuwige harmonie met de natuur, aansluitend bij het kan wezen, - en ze voor immer ingebalsemd querelle entre les anciens et les modernes, dan grote Europese verleden, naar een kunst laten, zij die de afgedragen kleren van Aca- moeten wij hem, vanuit kunsthistorisch die onze menselijke leegte opvult, laat zich demien rond hun magere lenden werpen, standpunt bekeken, onverbiddelijk rang- alom gevoelen: Overigens was Vandewalle vunzigriekende gemeenplaatsen uitgraven, schikken bij de anciens. En dat betekent in een schilder van eerste rang. Dat laten niet eeuwenoude wijzen op hun orgel malen en de gegeven context: bij de conservatieven. alleen zijn landschappen zien en de stille- sedert lang geknabbelden kost opdissen: Toch vonden de vedetten van de zoge- vens (een genre waarin hij uitblonk), maar Het jaar daarop verdedigde hij met verve de naamde Brugse school (Flori van Acker, ook de portretten die hij tekende met zwart artiesten van de bekende modernistengroep Georges de Sloovere, Louis Reckelbus o.m.) krijt (Marcel Matthijs, 1934) of schilderde, Les XX. hem in 1940 te modern, zoals hij toen in zijn zoals dat van Walther Vanbeselaere (1932) dagboek noteerde. Als Vandewalle debu- en August Vermeylen (1939). Dat laatste vind August Vermeylen heeft vaak geposeerd, teert, einde van de jaren twintig, is de hausse ik bijzonder knap. De naar rechts kijkende o.m. voor Leon de Smet en Isidoor Opsomer, van het modernisme in Vlaanderen voorbij. professor is gezien tegen een met blauwe maar het aardigst, en misschien het echtst, De internationaal georienteerde periodieken schuinsoplopende strepen van uiteenlopen- is hij zoals Adriaan Vandewalle hem in zijn die de abstractie propageerden zijn dan de intensiteit aangebrachte achtergrond. De nadagen met de kracht van de geraffineerde opgedoekt: Ca Ira in 1923, Het Overzicht in aanvankelijk groene ondergrond is op min eenvoud gevangen heeft. I Adriaan Vandewalle schildert de criticus der Vlaamse Beweging I 201 ^ ^ August Vermeylen in de Vlaamsche-Weelde- reeks, omschreven als Puike Vlaamsche proza- schrijver, Kunstcriticus'. Foto E. Barbaix, Gent. ^ Adriaan Vandewalle, August Verineylen, olieverf op dock, 1939, signatuur links onder: a. Vandewalle, 40 x 30 cm, privêverzanleling, foto: Lieve Terrie. • \Tiering Van de zestigste verjaardag van August Vermeylen, v.l.n.r. Cyriel Buysse, Camille Huysmans, Mevrouw Gaby Vermeylen, August Vermeylen, Fernand Toussaint van Boelaere, Huysmans, Mevrouw Gaby Vermeylen, August Vermeylen, Fernand Toussaint van Boelaere, 1932, 12,4 )( 17,3 cm, AMVC-Letterenhuis. ^ 202 Adriaan Vandewalle schildert de criticus der Vlaamse Beweging Inspirerende broederband Emmanuel Van Lierde De dichter Karel van de Woestijne (1878- gestrengheid van Valerius de Saedeleer, tret van zijn broer Karel:'In de trant van 1929) en zijn vier jaar jongere broer Gustave en onder de indruk van de devote een- Memling is de minutieuze observatie ver- (1881-1947) mogen dan wel van nature voud waarmee de plattelandsbevolking zacht tot milde idealisering. Anders dan tegengestelde karakters zijn — Karel ging het leven aanvaardt, ontstond een klimaat de oude meester heeft Van de Woestyne van ernst, spiritualiteit en esthetische afgezien van elke aanduiding van de om- gebukt onder het vroege overlijden van hun verfijning dat zijn effect niet miste in geving. Ten tijde van de renaissance zet vader in 1890, terwijl Gustave een speels en de artistieke ontwikkeling van de jonge ook Holbein op die manier figuur en ach- grillig kind was —, ze vonden elkaar vanaf kunstenaars. Al was er geen rechtstreekse tergrond helder tegenover elkaar. Toch is 1900 tijdens hun verblijf in Sint-Martens-La- beInvloeding tussen de kunstenaars van in het onderhavige portret de samenhang tern. Daar ontstond een wederzijdse genegen- het Leiedorp, het kan niet anders dan dat niet helemaal verbroken. Het effen, lege heid. Die tijd in Latem was voor Gustave, er een inspirerende zielsverwantschap fond lijkt namelijk de oneindige wijsheid, die zijn familienaam in tegenstelling tot heerste. diepte en stilte van het model te willen zijn broer met een 'y' schreef, als tekenaar benadrukken, boven iedere beschrijving De prent die Gustave in november 1910 uitstijgend: en schilder een zegen. De omgang met de van zijn broer Karel maakte, getuigt, voortrekker op het vlak van het symbolistische kort na het verblijf in de Leiestreek, van De Vlaamse Primitieven leerden Gustave gedachtegoed George Minne, met de tot het de innige broederband die tijdens die onnodige bijkomstigheden te vermijden. christendom bekeerde Valerius de Saedeleer, gelukkigste jaren uit hun beider leven Door de strenge versobering verkrijgt met de schilder, sierkunstenaar en drukker tot stand kwam. Samen met zijn gezin de schilder de verlangde expressie van Jules de Praetere en met zijn superieure broer verliet Gustave Latem in 1909 en vanaf ingetogenheid en bezonkenheid. De Karel droegen ertoe bij dat Gustave zijn eigen 1910 mobiliseert hij alle krachten uit die treffende eenvoud versterkt het expres- kunstenaarschap ontgon. Na een periode van Latemse jaren. Hij schildert vele portret- sionisme en zoekt naar het innerlijke, al ten in opdracht die fijn en origineel zijn heeft die psychologische uitbeelding geringe productie kwam de schilderkunst van opgezet. De menselijke figuur is zijn grote minder te maken met een inzicht in de Gustave omstreeks 1908 tot bloei. Blijkbaar thema, veel meer dan Iandschappen. innerlijke gesteldheid van de geportret- vond hij, na lang aarzelen, zijn draai en Het eerste wat opvalt aan het portret teerde, dan wel met de projectie van zijn wijdde hij zich vanaf dan aan de `beschou- dat Gustave van zijn broer maakte, is de eigen inwendige ervaringen van onrust, wende creativiteit'. realistische en natuurgetrouwe weergave, eenzaamheid, tekorten en angsten. Kunst de scherpe analyse van de gelaatstrek- is hier zowel een belijdenis van gevoel De eerste groep Latemse kunstenaars ken. Van jongs of aan maakte Gustave als een constructie van de geest. Karels reageerde tegen het academisme met zijn portretten waarbij de gelijkenis met de blik in deze prent lijkt afwezig, zijn ogen onbezielde regels en tegen het impres- afgebeelde gewaarborgd is. Karel getuigt kijken op de eerste plaats naar binnen en sionisme dat te veel gericht was op de over zijn broer: 'Gustave van de Woestyne bezitten een dromerige waardigheid alsof visuele werkelijkheid en voorbijging aan was om zijn twaalfde of dertiende jaar hij in gedachten in een ander (geestelijk) de innerlijke krachten die kunstenaars beginnen te tekenen, met gretigheid en land vertoeft. De verstilde blik creeert een wilden vertolken. Ze hebben een inheems vaardigheid. Veel onoplettendheid in de verheven mystiek. In het ragfijn getekend expressionisme voorbereid. De visuele klas, veel verwaarloosd huiswerk werden portret van Karel van de Woestijne kruisen werkelijkheid moet de duimen leggen hem vergeven om het scherp-gelijkend geestelijkheid en zinnelijkheid elkaar. voor de innerlijke relatie tot de buitenwe- portret van onderwijzer of atheneumle- Dit is het portret van een gecultiveerd reld. Het streefdoel is het uitdrukken van raar, eveneens onmachtig bij zijn onschul- hoogstaande man die tegelijk getuigt van het onzegbare en het vernieuwen van dige schalksheid: een buitengewone levensdrang. De in kunst en letteren onder impuls van het gedachten verzonken intellectueel kan elk symbolisme en van de art nouveau. Gere- De herhaalde bezoeken aan de Brugse moment recht veren en in actie schieten geld komt de groep samen onder leiding tentoonstelling van Vlaamse Primitieven om te leven op het scherp van de snee. van Karel van de Woestijne. Ze lezen Plato, in 1902 bepaalden grondig Gustaves Shakespeare, Ruusbroec, Dante, Aischulos, stijl. Ze wakkerden de affiniteit met een Ibsen en Maeterlinck en redetwisten over bezielde kunst aan en de nadruk kwam politiek, godsdienst en kunst. In het Leie- bovenal te liggen op de scherpe lijn, de dorp vindt de kunstenaarsgroep meer dan weldoordachte tekening en de heldere ze zochten. Ingewijd in de literatuur door compositie. Wat Piet Boyens schrijft over Karel van de Woestijne, vol bewondering het portret van mevrouw George Minne voor het métier van George Minne en de uit 1900, is perfect toepasbaar op het por- Inspirerende broederband 203 ^ ^ 'Mariette heeft heel den ochtend gezocht naar een portret van ons nit den laatsten tijd (verleclen zomer). Het is gemaakt to Paemel; wij staan er alle Brie op; gij zoudt er op zien dat mijn Naar nogal lang is, en dat Mariette's kleed nogal kort is; dat Paul hijna zoo groot is als zijn mama (...) en dat zijne voeten grooter zijn dan de hare. Helaas, het portret is onvindbaar.' Brief van Karel Van de Woestijne, gedateerd 25 januari 1919, aan zijn broer Gustave. Foto: Pamel, Huis Dr. G. Borginon waar de familie Van de Woestijne van april 1917 tot oktoher 1918 verbleef, 1918, 17,7 x 12,7 cm, AMVC-Letterenhuis. ^ Gustave van de Woestyne, Karel van de Woestyne, vlakdruk op papier, 1910, gesigneerd rechts onder: 'Gustave van de Woestyne, 1910 – opdracht: Aan den Eerwaarden Heer Hugo Verriest, Eerbiedig, 'Gustave van de Woestyne, 1910 – opdracht: Aan den Eerwaarden Heer Hugo Verriest, Eerbiedig, Gutave van de Woestyne, Leuven-November-1910', 49,6 x 49,5 cm, AMVC-Letterenhuis. ^ 204 Inspirerende broederband De mythe rond Claes Alexander Dhoest Ernest Claes is nog steeds een bekende naam schetst in een notendop een beeld van Claes als de verteller van het gezapige volksleven uit de Vlaamse literatuur, al dateren de meeste en van Vlaanderen dat de volgende decen- dat zo centraal staat in de verbeelding van van zijn werken uit de eerste helft van de nia centraal zou staan in de opbouw van een het Vlaamse verleden. twintigste eeuw. Meer dan veel van zijn gene- ruimere Vlaamse mythologie. Hoewel de elementen uit dit portret Het universum van Claes was in de eer- ratiegenoten is hij bijgebleven en is hij deel inderdaad deel uitmaken van het Claes-uni- ste plaats bekend vanuit zijn boeken, die gaan uitmaken van het collectieve geheugen, versum, bevatte dat zoveel meer. Waarom kaderden in een ruimere Vlaamse trend van althans van oudere generaties Vlamingen. onthouden we vooral deze beelden? Claes streekliteratuur en -toneel. De klemtoon Zeker een aantal door hem in het leven was sterk Vlaamsgezind en putte voor zijn daarin lag afwisselend eerder op het harde, geroepen figuren — vooral De Witte — lijken werk uit zijn eigen herinneringen en ervarin- miserabele verleden dan wel op het ge- onsterfelijk. Hoe komt dat? gen, zowel aan het harde maar eenvoudige idealiseerde, eenvoudige plattelandsleven, plattelandsleven als aan de weerstand die maar steeds appelleerde deze literatuur aan Claes was natuurlijk een van de populairste zijn Vlaamsgezindheid opriep tijdens de nostalgische herinneringen bij de lezers. De auteurs uit zijn periode. Hij werd veel gele- jaren aan het college en de universiteit. Claes vertrouwdheid van dit beeld van Vlaanderen zen, deels dankzij delpopulaire', volkse inslag kwam na W011in de problemen omwille van werd nog vele malen versterkt in andere van zijn werk. Hij was ook een bekende zijn Duitse sympathieen (getuige misschien media die gretig gebruik maakten van reeds figuur in het Vlaamse publieke leven, maar het'getekende'gezicht in dit portret uit populaire verhalen en figuren. Dit geldt dit verklaart niet alles, want even belang- 1946), maar trad naderhand weer toe tot het zeker voor de enorm succesvolle verfilming rijke en misschien artistiek meer relevante pantheon van de Vlaamse letteren. Daarbij van De Witte door Jan Vanderheyden in of vernieuwende auteurs zijn ondertussen verdween echter de aandacht voor de mo- 1934. Dit geldt evenzeer voor de frequente vergeten. De blijvende bekendheid van gelijk'foute'elementen in zijn biografie en televisie-adaptaties, waarvan Wij, Heren van Claes valt ook deels te verklaren vanuit de werd hij vooral herinnerd als de sympathieke Zichem (vanaf 1969) de bekendste was. Op mythevorming rond zijn figuur. De schrijver volksverteller. Dat kon omdat de wereld die hun beurt kaderen deze adaptaties in een er zijn personages werden symbolen, die Claes zo levendig opriep nauw aansloot bij ruime golf van 'boerenfilms' en -series, met deel gingen uitmaken van een wijd verspreid het zelfbeeld dat Vlaanderen ontwikkelde. hoogdagen tussen de jaren 1960 en 1980. discours over Vlaanderen. De Vlaamse emancipatie, die jaren in de cul- Hierbinnen kreeg het Claes-universum zijn turele sfeer bepleit werd vanuit de Vlaamse bekende iconografie van dorpjes onder de Het portret van Herckenrath verwijst naar beweging, werd vanaf de jaren vijftig stilaan kerktoren, met hoeven en velden, bevolkt een aantal elementen uit het'Claes-uni- een politiek, economisch en demografisch door noest werkende boeren, vrome boerin- versum: die in een proces van 'verdichting' feit. Dat ging gepaard met een verhevigde nen, knechten, kosters en pastoors. samen het prototypische en overgeleverde honger naar beelden en verhalen die de Deze verfilmingen waren razend populair beeld van Claes - en bij uitbreiding: het Vlaamse identiteit gestalte konden geven. maar werden ook sterk bekritiseerd om hun Vlaanderen waar hij voor stond - bepalen. Het discours over Vlaanderen dat al jaren beperkte, stereotiepe beeld van Vlaanderen Centraal staat natuurlijk Claes zeif, een bestond, bijvoorbeeld in de streekliteratuur, en hun folkloristische 'Bokrijk'-esthetiek. vertrouwd gezicht voor veel oudere Vlamin- bood daarbij veel inspiratie. Wat kunnen we daar, terugblikkend, over gen: een intellectueel, een ernstig man van zeggen? Onweerlegbaar is hier een proces woorden, geen komiek (hoewel de lichte Centraal in die beeldvorming staat een van mythevorming aan de gang, met de toetsen in zijn werk zeker bijdroegen tot de ambigue houding tegenover het verleden. bijhorende vereenvoudiging van zowel het toegankelijkheid ervan). Rond hem de beel- Enerzijds trots, onder meer om de artistieke werk van Claes als van het Vlaanderen dat hij den en figuren die hij Vlaanderen leerde ken- verwezenlijkingen, bijvoorbeeld op het tot leven riep. Het is een dominant beeld, dat nen: de kerk van Zichem en de abdijkerk van vlak van bouwkunst (getuige de kerktorens andere beelden (bijvoorbeeld van het indu- Averbode, symbolen van het door-en-door in het portret) maar ook van schilderkunst stride, stedelijke, moderniserende) Vlaande- katholieke Vlaanderen onder de kerktoren en of literatuur (zoals Claes).Trots ook om de ren uitsloot.Toch mogen we niet blind zijn van het regionalisme van Claes, wiens naam `trotse' houding van de Vlaming, die door zijn voor de menselijke denkprocessen die hier- onlosmakelijk verbonden is met Zichem. koppigheid en werklust de armoe overwon. aan ten grondsiag liggen, zoals de neiging Naast de gebouwen vallen natuurlijk de figu- Anderzijds schaamte om het armoedige om het verleden te idealiseren en de nood ren op, enerzijds de typische boerenfiguur, Vlaanderen uit het recente verleden en de aan een geruststellende identiteit. In die zin anderzijds de Witte.Twee aspecten van de culturele armoede van de ruwe Vlaamse is de populariteit van Claes veelzeggend: (vermeende) Vlaamse volksaard, veruitwen- volksmens. Gemengde gevoelens dus, maar blijkbaar leverde hij'bruikbare' beelden en digd in twee prototypes: enerzijds de norse, met een dominante boventoon van nostal- verhalen, die niet eenzijdig opgedrongen koppige werker, anderzijds de rebelse maar gie en idealisering van de Vlaamse overle- werden maar net succes hadden omdat ze sympathieke flierefluiter. Dit portret uit 1946 vingsdrang. Claes wordt bovenal herinnerd pasten in het zelfbeeld van vele Vlamingen. I De mythe rond Claes I 205 ^ ^ Affiche voor de verfilming van De Witte, 1934, archief KTV. ERIC CLERCKX de outiit' e VAN SICHEM ^ Antoon Herckenrath, Portret mu Ernest Claes, potlood op papier, 1946, gesigneerd: links onder de 114 A 11/ ROBBE de H E RTNAAR DE BOEKEN v ERNEST CLAES tekeningen met potlood: 'nest Claes / Averhode': rechts onder de tekeningen met potlood: ^ Affiche voor de verfilming van De Witte, 1980, 'A. Herckenrath., 23,6 x 175 cm, annotatie: `studie voor een ets nit 1946', AMVC-Letterenhuis. archief KTV. ^ 206 I De mythe rand Claes I Alice Nahon door Diane Linnig Manu van der Aa In In Tussen augustus 1913 en september 1914 was liefste Zuster Voeten', 'Aan m'n Zuster portretje van de dichteres dat ze voor haar Alice Nahon, die later de populairste dichteres Voeten' en 'Haar beeltenis. In het eerste geliefde zuster had laten maken door de van Vlaanderen zou worden, leerling-ver- bekent de dichteres dat ze 'een gansch jonge kunstenares Diane Linnig (1894- z pleegster in het Stuivenbergziekenhuis te jaar [...] aan wanhoop en verlangen' in 1978). Zij was een teig uit een bekend haar verzen heeft neergeschreven 'voor Antwerps kunstenaarsgesiacht, dochter Antwerpen. Tijdens deze periode had zich u geheimvol-lieve vrouw1. In het tweede van Benjamin Linnig (1860-1929) en zus tussen de zeventienjarige Alice en de zeven gedicht anticipeert ze op het nakende af- van Zoe Linnig (1893-1979). Het is niet ge- jaar oudere ziekenhuiszuster, Anne Voeten, scheid:'Wanneer ik weg van u zai zijn'. Uit weten hoe Nahon bij Diane Linnig terecht een innige, zelfs wat erotisch getinte relatie dit gedicht blijkt voorts dat Anne Voeten is gekomen. Misschien kende ze haar van ontwikkeld. `Zoals wel meer voorkomt bij inderdaad met een geheim worstelde: de Academie van Antwerpen waar Linnig gevoelige meisjes, dweepte ook zij met haar evenals Nahon, maar met meer vasthou- zca monitrice. Bijna dagelijks vroeg ze mij of ze Wanneer er in uw licht-blauw oog, dendheid en talent, lessen gevolgd had. c.J in mijn kamer mocht komen. [...] Alice zat 'n bitter trane perelt, Omdat u het alleen-zijn drukt, Het portret - sanguine op papier - dat doorgaans op een bankje te dromen en in het of 't droeve van de wereid Linnig van haar tekende, toont een mooi ijle te turen, zonder veel acht te slaan op mijn Ach 'k weet zoo goed dat ik tot troost, meisje met pagekapsel dat met melan- gaan en komen. Een paar dagen later kwam voor u, onmachtig ben. cholische biik en een zweem van een zij dan met een gedichtje aandragen, dat zij Omdat ik nimmer d'oorsprong glimlach om de lippen van de beschou- zonder er iets bij te zeggen op mijn schrijftafel van uwe tranen ken! wer wegkijkt. Het is opvallend dat deze legde', schreef Voeten later. Uit een van die tot Maar weet dat ik ais vroeger nog, vroege tekening volledig in de lijn ligt nu toe ongepubliceerd gebleven gedichten uw liefs en weedom deel, van de latere, stereotiepe afbeeidingen (Schijn') blijkt dat dat dwepen toch wel Dat ik dan zacht en innig nog, van de dichteres (ais vroom weemoedig uw beider wangen streel. maagdje) waarvan de bekendste wel redelijk ver ging: de foto van Edgar Barbaix is die door de Na haar ontslag om gezondheidsredenen, Standaard Boekhandel werd gebruikt 'K geloof dat 'k u minde, onderhieid Nahon nog enige tijd contact voor de Vlaamse-weeldereeks en die in steeds zocht ik Zuster Voeten, met Anne Voeten, onder andere via een belangrijke mate heeft bijgedragen tot de Want 'k voelde een bios, dagboekje dat ze op vakantie in Putte mythevorming rond Alice Nahon. ais 'k u ging ontmoeten. speciaai voor haar bijhieid. Er is genoeg 'K had u wel willen kussen op elke circumstantial evidence voorhanden om Deze tekening echter werd gemaakt wang aan te nemen dat de relatie tussen Nahon in tempore non suspecto en was alleen [...] en Voeten, die beiden ongetrouwd zou- bestemd voor Anne Voeten die ze samen 'K had schaamte voor mij zeif, den biijven, meer dan een gewone vriend- met het dagboekje uit Putte kreeg. Al 't was of gij alles wist schap was. Zoals het gegeven dat Voeten wilde Nahon met dit portret, hier allicht 'T werd in mijn hart zoo droef zich de verregaande dweperij van haar nog onbewust, natuurlijk eenzelfde ge- ais eenen grauwen mist. leerlinge, die amper zeven jaar jonger voel oproepen bij die ene vrouw als later [...] was, nogal liet welgevallen en dat ze de bij haar lezerspubliek - in beide gevallen Zoo duurde 't lang '0 intieme ontboezemingen van Nahon aitijd met succes. laat me zijn getween' bewaard heeft.Toen ze de documenten in Zoo was mijn zang, december 1956 aan het AMVC bezorgde, maar steeds bleef ik alleen. legde ze er de nadruk op dat de dichte- En op een droeve morgen gaaft ge res ze ais 'zeer persoonlijk' beschouwde m'en zoen, op mijn betraande wang en zich vast tegen publicatie zou gekant Den storm was uit en nu begon in mij hebben maar dat ze wel 'belang' hadden. den lentezang. De toenmalige conservator, Ger Schmook, En 's avonds voor het rustengaan, had blijkbaar begrepen waar het schoen- geeft ge mij dien nog weer tje wrong en besiiste de papieren niet maar zoo zoet ais de eerste was, openbaar te maken maar ze veilig op te zoo is geen enkle meer. bergen. Pas in 2004 werden de documen- ten teruggevonden en vrijgegeven. Nahon schreef nog minstens drie andere gedichten voor Anne Voeten: 'Aan mijn In het legaat Voeten bevindt zich ook een I Alice Nahon door Diane Linning I 207 ^ ^ Het geretoucheerde portret van Alice Nahon uit de Vlaamsche-Weeldereeks (foto: E. Barbaix, Gent) functioneerde als een edit logo dat haar silhouet en haar publicaties bij een ruin puhliek bekend maakte. ^ Diane Linnig, Portret van Alice INTabon, sanguine op papier, gedateerd rechts onder: december 1915, gesigneerd rechts onder: Diane Linnig, 54,3 x 42 cm, ANIVC-Letterenhuis ^ Deze vrijwel onbekende foto van Nahon creert een heel ander imago clan dat van haar gekende 'hanciefsmerk'. 8 x 5 cm, 1927, foto: ANIVC-Letterenhuis. ^ 208 I Alice Nahon door Diane Linning I Jan Vanriet tekende Ward Ruyslinck Lionel Deflo In De Antwerpenaar Jan Vanriet is waarschijnlijk Ward Ruyslinck, geboren in Berchem Technisch is dit portret af. De gelijkenis de meest literair geInspireerde beeldende kun- op 17 juni 1929, stond vijftig jaar later met de reele persoon is treffend (wat m.i. stenaar in Vlaanderen. Geboren op 21 februari zowat op het hoogtepunt van zijn literaire ook geldt voor de drie andere auteur- 1948 — hij werd dit jaar zestig — studeerde hij aanzien. Als gevierd topauteur kwam zijn sportretten), al ben ik de mening toege- populariteit amper onder die van Hugo daan dat de tekenaar hier gebruik heeft in Antwerpen aan de Koninklijke Academie Claus. Toen Vanriet het portret tekende, gemaakt van een foto. Maar dat is bijzaak: voor Schone Kunsten. In de late jaren zestig had Ruyslinck het jaar daarvoor Op toemee het resultaat telt. en de beginjaren zeventig publiceerde hij met Leopold Sondag (1978) geschreven, enkele niet onverdienstelijke dichtbundels in een filosofische roman geInspireerd de nieuw-realistische sfeer, o.m. Met de Ram- door de figuur van de Brusselse vrijzin- blers uit vissen (1971) en Vast tapijt (1973). nige hoogleraar Leopold Flam. In 1979 In 1974 stelde hij Omtrent de Werkelijkheid verscheen dan de verzamelbundel Alle samen, een fotoalbum over de nieuw-realis- verhalen, met tekeningen en omsiagont- s tische poezie in Vlaanderen. Tot op vandaag werp van Jan Vanriet. Het jaar daarop c kwam Wurgtechnieken, roman die zich ti werkt hij mee aan het literaire tijdschrift deels afspeelt in Bolivié en Belgié. Dat jaar Revolver van Gerd Segers, waarvoor hij sinds 1980 - zou een absoluut hoogtepunt 1972 de meeste covers ontwerpt. Hij maakte worden: Ward Ruyslinck ontving als eerste onder meer illustraties bij Maria Mcina, een de prestigieuze Europalia-prijs voor zijn epische ballade van J.WE Werumeus Buning, gehele oeuvre en hij werd in de coulissen bij Het Teken van de Hamster, een dichtbun- zelfs genoemd als Vlaams kandidaat voor del van Hugo Claus, en bij Dood in Venetie de Nobelprijs. van Thomas Mann. Meer recent maakte hij Het is die Ruyslinck, van wie Jan Vanriet ook tekeningen bij werk van de Nederlandse in 1979 met potlood het portret tekende. schrijver Cees Nooteboom. In 2005 schilderde De schrijver is vijftig, maar oogt jonger. hij een cyclus van tachtig doeken, die de Hij blikt zelfbewust in de verte. Een lange, basis vormden voor een nieuw bijbelboek, De even omhoog welvende haarbles bedekt Testamenten. Jan Vanriets artistieke kunnen deels de rechterhelft van het gladde voor- beperkt zich niet tot schilderijen, aquarellen, hoofd, dat maar een denkrimpel vertoont, boekomslagen, tekeningen en illustraties bij verticaal boven de neus. De haren lijken literair werk. Hij restaureerde ook de plafond- achteraan lichtjes opgewaaid, wat kan laten vermoeden dat de schrijver zich in schilderingen van de Antwerpse Bourla-foyer open lucht bevindt. Ook de linkerkant en is het jongste decennium vooral bedrijvig van de haardos toont een Iichte weerbar- als decorontwerper van Geletterde Mensen, de stigheid. De opvallende bakkebaard, de performance tournees van de literaire vereni- donkere, brede wenkbrauwen boven de ging Behoud de Begeerte. Literatuur is in het heldere, nauwelijks door wallen ontsierde oeuvre van Jan Vanriet steeds heel nabij. ogen en vooral de sterk geprononceerde gebogen neus verlenen het gezicht een wat je zou kunnen noemen 'romantische' In 1979 vierden vier schrijvers uit het Ant- aanblik. Die wordt nog versterkt door werpse hun vijftigste verjaardag: Fernand het smalle Douglas Fairbanks-snorretje Auwera, Hugo Raes, Ward Ruyslinck en op de enigszins gespannen bovenlip, Hugo Claus (West-Vlaming, maar woonde wat een beeld oproept van de latin lover, in Antwerpen). Aan deze alien in het de zuiderse womanizer. Ook de frivool 'wonderjaar' 1929 geboren auteurs wijdde uitziende das in de wat to wijde halsboord het literaire tijdschrift Yang een speciale draagt daartoe bij. De vastberaden kin, aflevering. Jan Vanriet maakte toen pot- de bakkebaard, de gebogen neus en de Ioodtekeningen van de vier, zoals het hier donkere wenkbrauwen halen dan weer afgebeelde portret van Ward Ruyslinck. een 'slavisch'type voor de geest. I Jan Vanriet tekende Ward Ruyslinck 209 ^ ^ Victor Soy, Ward RIvslinck, in: Een schildo- dertig schrilvers. Sint-Niklaas, 1981, p. 155. ^ Jan Vanriet, Portret van Iraid Ruyslinck, potkmd, 1979, signatuur: Jan Vanriet, 1979, 20 x 11,5 cm, AMVC-Letterenhuis. ^ 210 I Jan Vanriet tekende Ward Ruyslinck Fernand Bonneure over kunst, literatuur en cultuur Luc Decorte en Jean Luc Meulemeester Fernand Bonneure (°1923) is altijd een bij- zonder actief man geweest. Vanaf de stichting van het tijdschrift West-Vlaanderen (1951) nam hij het redactiesecretariaat en het be- heer ervan waar. Meer dan vijftig jaar later is hij nog steeds een dynamisch redactielid van het Kunsttijdschrift Vlaanderen. 'Het enga- gement voor het tijdschrift is altijd gebleven. Ik was via de vereniging `Kunstenaars voor de Jeugd' in contact gekomen met een aantal mensen, die in een zelfde richting dachten en werkten. Tien jaar lang ben ik de eerste redactiesecretaris van dit tijdschrift geweest. Daarna was er nog betrokkenheid, maar niet meer zo concreet. Ik ben heel tevreden dat ik dit blad mee hielp stichten en meer dan een halve eeuw heb kennen volgen. Met ups en downs natuurlijk. Ik heb er vele vrienden gemaakt, sommige voor het leven: Andre Demedts, Marcel Notebaert, Hector Deylgat, Antoon Vander Plaetse. Over anderen, zoals Albert Smeets, zeg ik liever niets, omdat ik niets goeds kan zeggen.' (Na enig aandrin- gen) Ilij was leraar in het Klein Seminarie te Roeselare, een zeer intelligent man, schijnt het, maar hij was ook geestelijk adviseur van het CVKV en het tijdschrift West-Vlaanderen, waar hij zeer veel voor gewerkt heeft, maar ook over lijken ging. Ik was zo'n lijk en dan nog tien jaar de eerste redactiesecretaris van het (zijn) tijdschrift; wij deden niets antlers dan botsen . . . ' ^ Fernand Bonneure als voorzitter van de Vereniging van Vlaamse Letterkundigen bij Sabam in Brussel in 1996. In een interview zei Antoon Viaene me ooit: 'Dat is een van de dankbare gevoelens in mijn heb ik drie onvergetelijke leraren gehad in ik later leerde kennen bij de Franse afdeling leven, dat ik in Brugge heb mogen wonenr Jij de humaniora of beter vier, maar de vierde van Desclee De Brouwer. Naast Viaene waren bent ook een echte Bruggeling, hier geboren was Jozef Dochy, die ons apologetica do- er nog twee echt grote heren-leraren: Jozef en getogen. Onderschrijfje die uitspraak van ceerde, vraag mij niet meer wat dit voorstelt, De Wolf was Germaanse filoloog en titula- Viaene, nota bene een van je vroegere leer- en kort daarna is hij principaal geworden van ris van onze poèsisklas. Hij wilde van ons meesters? het college, een estheet, die ik pas na het allemaal filologen maken. Wij lazen zowaar Viaene gaf ons Duits en Geschiedenis, waar- college !peter heb leren kennen. Hij schreef teksten in het Zweeds en De Wolf wist daar schijnlijk zijn liefste en beste vakken - in de trouwens een goed boek over De (oude) weg mee. Van een programma sprak hij niet, vakantie was hij een soon kapelaan in een schilderkunst te Brugge (1947), vertaald in het een inspecteur hebben wij nooit gezien. Hij Zwitsers bergdorp - en dat hebben wij ook Frans als Bruges et ses plus beaux tableaux vertelde ons een trimester lang over Gezelle, geweten en mogen ondervinden. Eigenlijk door Frank Steinmetz, een curieuze man, die met veel weetjes uit zijn eigen familie. Hij I Fernand Bonneure over kunst, literatuur en cultuur I 211 ^ was een ietwat ziekelijke, broze figuur, vroeg gestorven trouwens. Ze hebben hem zelfs nog onderpastoor van Sint-Baafs gemaakt, een blunder van je welste, zoals veel kerke- lijke benoemingen in die tijd. Pastoraal was niets voor die man. In het jaar 1942 was Sint-Lodewijks als 'Werbestelle'door de Duitsers bezet. Ons retoricajaar brachten we daarom door in het Groot Seminarie aan de Potterierei.Toen was Robrecht Stock onze klasleraar: classicus, fi- losoof en theoloog. Hij was streng, ascetisch, rechtlijnig en had een vierkante mening over tal van onderwerpen, ook over de politiek en dit in voile oorlog! In onze eigenste klas zaten toen zonen van prominente collabo- rateurs (Van Steenlandt - zijn voornaam ontsnapt me, zijn vader was de 'Kom- mandant van de'Dietsche Militie - Zwarte Brigade', Gerard Van Maele, Gilbert (later Gijs) De Mol, Joost Cayman (zijn vader Hendrik was de schoonbroer van Raymond Brulez en ^ Het laatste artistieke weekend in het kasteel Drie Koningen te Beernem werd gehouden in 1982. V.1.n.r. Fernand Bonneure, Luc Decorte, Jos Deloose, Herman Vos en cellist Hans Mannes. de uitbater van boekhandel 'Cultural, Willy Bulckaert - zoon van de oorlogsgouverneur van West-Vlaanderen, e.a.). Stock vergeleek dit maar goed ook: ik kreeg te horen, het is schilderijen in Brugge. Ze zijn retro qua vorm deze tijd soms heel handig en fijn met situa- het een of het ander en ik heb dan mijn keus en ze handelen over oude kunst, ze zijn ook ties... in het oude Rome. Hij heeft ons doen gemaakt, gelukkig. oud van visie en ze werden krachtig geillu- en laten nadenken. streerd door Renaat Bosschaert, die wel een In 1981 publiceerdeje een bundel (B)rugge- grote overzichtstentoonstelling zou mogen lk heb dertien mooie jaren genoten in St.- waarts, gefflustreerd met houtgravures van krijgen. Lodewijks, een katholieker college was on- Renaat Bosschaert denkbaar. Op zondag drie maal naar de kerk, lk heb zes bundels gedichten gepubliceerd, Aan je humaniora-tijd in het Brugse St.-Lode- vroegmis, hoogmis, vespers, lof en daarna maar veel meer geschreven dat nooit het wijkscollege bewaar jij hele goede herinnerin- nog een uur studie, om het of te leren, maar daglicht zag. Mijn eerste gedichten waren gen. Maarje vader (Albert, 1889-1943) heeft ook delettergilde met gesprekken en veruit mijn 'modernste', van inhoud en toch ook een sterke prent in je ziel geslagen. lezingen door leraren 'off the record'en door structuur, zoals de Veertien gedichten (1960) lk was twintig, toen mijn vader stierf, diep in mensen van buiten de school. Tussenin kon- die ik schreef bij de Kruisweg van Marcel de oorlog, maart 1943, aan een hartkwaal, den wij een 'half time'van het Brugse voetbal Notebaert, een goede vriend, die veel te hij was 53 jaar. Mijn moeder heeft hem een gaan bekijken en dan spurtten wij voorbij de vroeg verdwenen is, die zijn leven vulde met halve eeuw overleefd; zij werd 97, zij moet bareel van de Smedenstraat, waar wij vaak de Bijbel en met Dostojewski, en met whisky. het hard gehad hebben; ik heb haar nooit onder de slagbomen doken, om toch maar Hij noemde zijn kinderen Dimitri en Rebecca. horen klagen. Dokter Louis De Winter, groot op tijd te komen... Discipline was er, aan lk bewaar zeer graag de luxe prive-uitgave Brugs kunstverzamelaar, een van vaders weerskanten. Dus geen kwaad woord over (oplage 60 ex.) van mijn eerste gedichten, vrienden, kwam hem per fiets bezoeken, sa- St.-Lodewijks, zelfs niet over de tucht die er geillustreerd met Marcels met de hand men met zijn schoonzoon Pannier, de latere zogenaamd moest heersen met de kwalijke opgekleurde, expressionistische tekeningen cardioloog en professor. Zij zeiden niet veel, gevolgen van verklikking bijv., te lang om te van zijn kruisweg. Dat die uitgave verscheen, maar ze hadden echte koffie en citroenen melden. lk ben bijvoorbeeld twee maal gaan daar zat Jozef Dochy ook ergens achter. lk mee (in de oorlog!), omdat die hem wel luisteren naar Joris Van Severen tijdens zijn bewaar even graag een recensie over mijn goed zouden doen. Vader was een introverte Landdag van het Verdinaso in Male -'s an- eerste poézie van de hand van Roger Fieuw man. Maar hij hield van muziek, speelde zeif derendaags wist men al in het college dat uit Roeselare, een grote geest, die Knut in een harmonie, hield van exposities, van li- de leider van de KSA naar die andere hoek Hamsun in het Noors las... De 21 Brugge- teratuur (Nederlands en Frans) en hij schreef was gaan piepen. Achteraf beschouwd was gedichten spreken eigenlijk meestal over soms kwatrijnen, bijvoorbeeld om iemand ^ 212 I Fernand Bonneure over kunst, literatuur en cultuur 0 bij een geboorte of een onderscheiding te heb op dat laatste terrein een tiental boeken gaan kijken, maar nu, sinds een jaar of twaalf, feliciteren. gepubliceerd, waar ik tevreden over ben. niet meer. Ook mijn boeken over Brugge heb ik graag lk heb het altijd vreemd gevonden dat jij, die gemaakt, maar vertalen, wat ik ook deed om Als redactiesecretaris van uitgeverij Desclee een leven tussen kunst en letteren hebt door- iets bij te verdienen, zou ik niet meer doen. De Brouwer, later Orion (1954-1983) heb ikje gebracht, eigenlijk geen literatuur of kunstge- Voorzitter, veel te veel. lk had dit moeten dikwijls onder de vrachten manuscripten weten schiedenis hebt gestudeerd. beperken, maar hoe gaat dat? zuchten. Wordt er, naarjouw inzicht, nog altijd Ja, ik vind dit ook vreemd. lk zou kunstge- Het gelukkigst ben ik geweest in de uitge- (veel) te veel gepubliceerd en te veel geschil- schiedenis gaan studeren in Leuven, ik had verij, echt een heel stuk leven. lk kon er naar derd? Is het niet eigen aan de wereld van de zelfs al geInformeerd voor een kot, samen hartelust nieuwe scripten lezen, soms veel te kunsten dat er eindeloos in wordt geprobeerd? met mijn klasgenoot (Iaureaat) en vriend veel, honderden alleszins; sommige periodes In de uitgeverij waar ik werkte, kregen wij Roland Pierloot, die kinderpsychiater ge- gaven wij honderd boeken per jaar uit en die elke werkdag een script te lezen, dus een worden is en belangrijke prof in Leuven. Het helpen kiezen, wat er zeker moest uitge- paar honderd per jaar. Veruit de meeste plan ging niet door, juist doordat mijn vader geven worden (en wat niet!) - dit afwegen werden teruggestuurd, altijd met een brieje anderhalve maand ziek viel en dan overleed. lag mij wel en vanzelf ook meewerken, bij, dat het niet paste in ons fonds, of dat er Het is dus anders gelopen. lk ben er niet meedoen in de eigen wereld van het boek, momenteel geen plaats voor was, nooit af- rouwig om. lk had nu wellicht al jaren zitten de handel, de cultuur, het snijpunt tussen fronterige antwoorden, nee. Naar het schijnt verdorren in een of ander museum, waar ik commercie en kunst, de boekenbeurzen, zouden Japanse uitgevers zo vriendelijk ook wel zou zijn uitgebroken om nog andere 12 jaar na elkaar naar Frankfurt geweest (een afwijzen, dat de auteurs eigenlijk blij en dingen te doen. droom), de Boekenbeurs in Antwerpen (een tevreden zijn. Si non 6 vero ... lk geloof dat karwei, een gruwel). Waarom ik Frankfurt er nog altijd veel te veel gepubliceerd wordt. Lange tijd heb je in de Rijselsestraat 203 te een droom noem en Antwerpen een karwei? lk heb zelf te veel gepubliceerd, vind ik, en St.-Michiels gewoond. Een tijd geleden zei je al Luister, voor wie in de uitgeverij zat, was dat was op zich toch nog heel weinig. In elk dat het huis vanwege de boeken te klein was Frankfurt een verademing: de Buchmesse geval wordt de levensduur van een boek geworden. !s dat de reden waarom je sinds kort was/is allereerst bijzonder groot, wereld- steeds korter. Als een boek het binnen de zes verhuisd bent? wijd, met alleen maar uitgevers (slechts een maand niet'doet; zal hij het nooit doen. De Het huis op St.-Michiels kraakte inderdaad dag, geloof ik, toegankelijk voor het grote rol van de publiciteit is hier, zoals in alles wat onder de boeken. lk heb daar een redelijk publiek). Daar kon je zien wat er in de hele verkocht moet worden, ook bijzonder groot; verstandige triage in gemaakt, veronderstel wereld gebeurde. Bij het terugkeren was je er wordt veel meer dan vroeger voor een ik, en veel weggedaan (sommige dingen dan natuurlijk ontgoocheld, als je zag hoe boek reclame gemaakt. Dit geldt natuurlijk beklaag ik mij al natuurlijk). lk heb heel mijn klein ons taalgebied is en hoe miniem wat ook voor de kunsthandel, met dat verschil leven in de boeken gezeten (ook van huis wij daarin uitvoerden. Antwerpen was (en is dat in de wereld van de beeldende kunsten uit, enkele boeken van mijn vader bewaar ik nu nog veel meer, hoor ik) een circus, waar met meer geld geteld wordt. nog graag, o.m. een bloemlezing uit de tijd de scholen in opgejaagd worden, de jonge- dat hij, laureaat, nog naar Sint-Leo ging, waar ren languit op de vloer liggen, op bepaalde Een oude liefde van je heeftje jarenlang alles in het Frans gebeurde. lk grasduin ook momenten was er nauwelijks doorkomen naar teksten over Brugge doen zoeken. Dat nog geregeld in zijn Larousse, een in twee aan. Na de crash van de uitgeverij ben ik er resulteerde in 1984 in je mooie boek: 'Brugge dikke delen in mijn geboortejaar verschenen nog wel enkele keren uit nieuwsgierigheid beschreven - Hoe een stad in teksten verschije encyclopedie!). Onze verhuizing naar de Aan Brugge beschreven heb ik tien jaar intens Brugse binnenstad, bijna twee jaar geleden, gewerkt. Nadien en tot op heden heb ik was eigenlijk een geluk met een ongeluk. altijd belangstelling gehad voor teksten lk woon nu in het huis van mijn zus die het over Brugge, die inderdaad blijven komen. rond 1990 gebouwd heeft. De bron lijkt onuitputtelijk en bewijst dat Brugge in de hele wereld en in alle talen Je bent op heel veel domeinen actief geweest. wordt beschreven. lk blijf het allemaal zo Mag ikje vragen welke functie je het gelukkigst goed mogelijk volgen. lk heb hier een num- gemaakt heeft? mer van een Japans tijdschrift, waar ik geen Moeilijke vraag. Dichter en vertaler: beide teken van begrijp, maar met prachtige foto's heb ik graag gedaan. lk had meer gedichten over Brugge. Natuurlijk zijn de teksten over moeten publiceren. En ik had mij eigenlijk Brugge niet altijd even vleiend; ik heb zelfs 4Biss^ meer moeten toeleggen op kunstkritiek, ^ Fernand Bonneure — Georgina Lanckriet, 2001, bewust naar voor en tegen gezocht. Brugge over literaire en plastische onderwerpen. lk foto: Fernand Proot, Brugge. is een mooie, lieve stad, maar er zijn ook I Fernand Bonneure over kunst, literatuur en cultuur I 213 ^ kleine kanten, fouten, vergissingen, misstap- pen. Er is ook kritiek. Brugge zou ouderwets, dorps, oubollig zijn... Brugge beschreven was inderdaad een fors en mooi boek, ook door de vijftig illustraties waar mijn vriend Willy Le Loup met veel smaak voor heeft gezorgd. Het werd voor- treffelijk bezorgd door Ingrid Sijmons van Elsevier Brussel; zij is ook al dood en de uitge- verij, althans in Brussel, ook. Sic transit ... lk heb zelf heel wat bijgeleerd bij het ontstaan van dit boek: hoe een uitgeverij, groter en ouder dan de onze, met zo'n stevig en duur en gebonden project (400 blz.) omging, hoe de promotie gebeurde en de opvolging in de boekhandel, in de pers enz., met allemaal gespecialiseerde mensen. Op een goed jaar 11. was het boek uitverkocht en ik heb nooit moeten lzagen'voor mijn honorarium; dat mag ook eens gezegd. Kijkers op Koppen Levenslang ben je ook kunstcriticus geweest. heb ik immers in het'Huidenvettershuis' in betere vrienden. In veel comites of jury's Met de schrijvende pen en het gesproken Brugge tentoonstellingen georganiseerd. moesten er in die jaren een vrijzinnige en woord. Soms wel tien per jaar. Met alle nodige con- een gelovige zitten, ten minste een van elk, Kunstkritiek heb ik graag bedreven. Het tacten, briefwisseling, vernissage, affiches, en wij hebben dit vaak op ons genomen en boeide me al jaren. lk heb enkele boeken ge- toezicht enz. Altijd namens het Provinciaal veel plezier gehad! Jan kende de Bijbel veel publiceerd over kunstenaars, zogenaamde Comite voor Kunstambachten, waarvan beter dan ik. monografieèn: over Henri Lannoye, Hubert ik secretaris, later voorzitter was. Een hele Voor de kunstgalerie van het Boudewijnpark Minnebo, Willem Van Hecke, Georges Collig- kast vol dossiers over die 23 jaar is intussen in Sint-Michiels hebben wij - samen met non, Irenee Duriez, Rik Slabbinck, (een neef ondergebracht in het Provinciaal Cultuurar- Rudolf Croene, Renaud Blondeel en Roger van me langs vaderskant), Koen Scherpereel chief in het Tolhuis, Jan van Eyckplein, met Legroe - 99 kunsttentoonstellingen georga- en tientallen artikels in tijdschriften. lk heb connecties over geheel Europa, tot Bulgarije, niseerd (en ook diverse literaire avonden), ook enkele honderden tentoonstellingen Hongarije, Zwitserland toe, met kunstenaars altijd met invitatiekaart, inleiding, catalogus, ingeleid, overal te lande, zelfs in Nederland, van alle slag, altijd de jongste, modernste en receptie en met publiek, soms schaars, soms Frankrijk en Duitsland (Bad Nauheim), soms altijd ergens in ruim verband met het artis- overrompelend, nooit te voorspellen. Croene met groot succes, soms slechts voor twee, tieke en het ambachtelijke. lk heb dit panel, en Legroe zijn overleden. Blondeel leeft nog. of tien mensen. Je wordt gevraagd om dit te op die schitterende locatie aan de Rozen- Hij heeft met mij en een paar andere mensen doen, je bent dus geèngageerd. In veruit de hoedkaai, kunnen kopen, voor zeven miljoen vorig jaar in het Kasteel van Tillegem een meeste gevallen was ik tevreden. lk trachtte frank, maar ik heb niet gedurfd; ik was toen gesmaakte tentoonstelling gemaakt van (70) tussen de kunstenaar en het publiek een al in de vijftig jaar... Door de veelheid van 'Kunstenaars van Sint-Michiels, plastische brug te slaan. Je kan moeilijk nagaan of je tentoonstellingen en contacten had ik een kunstenaars en schrijvers. daarin geslaagd bent, maar enkele keren was zekere ervaring opgedaan. Met Jan en zeven andere schrijvers (Jaak ik daar toch van overtuigd. Het blijft lastig, re- Fontier, Jan Van der Hoeven, Paul De Wis- delijk ondankbaar ook, en moeilijk meetbaar. Jan Vercammen beweerde ooit: 'Hij (= F.B.) weet pelaere, Marcel Matthijs, Albert Vermeire, wat schoonheid (en vooral door kunstenaars Staf Weyts en Ria Scarphout) hebben wij in Is het waar dat je een oude droom nooit ten geschapen schoonheid) in een mensenleven mei 1961, in hotel Portinari, waar Aquilin uitvoer hebt gebracht, namelijk zed een galerie kan betekenen. Hij is er een zeer gevoelige en Janssens de Bisthoven zijn entree had en ons opzetten? actieve minnaar van.' Heb je tot in je oudere heeft binnengeloodst, toen gelegen aan de Een eigen kunstgalerie? lk heb daar inder- dag ook het spectrum van de beeldende kun- Garenmarkt in Brugge, de Vereniging van daad ooit aan gedacht - maar hoe weten sten proberen te volgen? Hoe ligt het landschap West-Vlaamse Schrijvers gesticht, die nog al- jullie dat? Het is binnenskamers gebleven. er nu bij? tijd bestaat en goed floreert (de VWS-cahiers, lk had wel enige ervaring. Van 1960 tot 1983 Jan Vercammen was jarenlang een van mijn de Lexicons van West-Vlaamse Schrijvers, van ^ 214 I Fernand Bonneure over kunst, literatuur en cultuur I Beeldende Kunstenaars, van de Muziek). een captatio die de lezer aangrijpt, je blijft er En met Jan Vercammen, Rik Slabbinck en aan denken, het laat je niet meer los. Opbor- Albert Vermeire was ik ook betrokken bij de relingen van ritmes: ialwaar ik ga of sta of kunstweekends op het Kasteel Drie Konin- ooit mijn ogen sla' en wat verder: 'niet klagen gen in Beernem, waar weer andere vriend- kan, (.. .) niet vragen kan (...) en niet gewagen schappen opbloeiden: Bertien Buyl, Clem kan'. Je moet het maar vinden, en schrijven. Schouwenaars, Hubert Lampo. Dit is zuivere poêzie. Een religieus gedicht? Dit alles heeft gemaakt dat ik, naast de Jazeker, het is een gebed van de priester, die literaire interesse, het beeld van de plastische zijn onvolmaaktheid belijdt en toegeeft. Dit kunsten goed kon volgen en hier en daar zou even goed kunnen gericht zijn aan 'een aan de promotie ervan heb meegewerkt. geliefde, een mens, een dier, een boom. Zo lk volg dat nu van iets verder af, maar wel apart en zo rijk is Gezelles kunst. nog in Brugge, aan de kust, soms wat verder. Het beeld varieert maar verandert niet veel, Kan het datje nu al twintig jaar en meer met vergeleken bij vroeger. Jongeren Iijken mij pensioen bent? Men zegt vaak dat dit de leuk- nog altijd even gehaast om beroemd, zelfs ste tijd in een mensenleven is. Vind jij dat ook, of BV te worden, dat zal zo blijven. Alleen, ze haakje toch naar de actievejaren, met al hun hebben nu veel meer lef, soms ook meer in hectische drukte? hun mars, ze durven meer en ze worden ook Ja, ik ben met pensioen gegaan, vervroegd meer aangezet door ouders, door tv, radio en en... verminkt, met zestig jaar, in 1984. kranten. Waarom verminkt? Ja, natuurlijk, vijf jaar te vroeg, dat scheelt een ferme slok op de In 1976 beweerde je dat WoIvens, Slabbinck, heel andere kunst (veel intiemer, knusser, barrel. Hoezo? Omdat de uitgeverij (door Peire en Swimberghe in Brugge de grote vier braver), het al genoemde'Huidenvettershuis, megalomanie van de baas) failliet ging. lk waren, 'elk in zijn genre belangrijke figuren: de initiatieven van het onafhankelijk kunst- had er zeker spijt van dat het met 60 jaar ge- Je voegde er aan toe: 'Er zijn natuurlijk een forum 'Raaklijn, even goed bekend bij een daan was. Waar moest ik op die leeftijd nog heleboel kleine goden, maar die kijken naar bepaald publiek en zeer gewaardeerd. Nu naartoe? Veertig medewerkers stonden op die groten niet op.' Je had het ook over galerij hebben wij 'Absolute Art' aan de Dijver, een 10 mei 1983 in den klap op de keien. Pas op, Unicum in de Vlamingstraat en, 10 jaar later, de paar expo's in de Katelijnestraat, maar dan ik heb altijd graag in de uitgeverij gewerkt, interessante groep rond Raaklijn. zijn wij qua prive initiatief bijna uitverteld. De hoar. In 1953 ben ik bij Desclee De Brouwer Hoe schatje de situatie in Brugge en omstreken stad zelf doet het redelijk goed, vind ik, in de begonnen en ik heb het uitgehouden tot in anno 2008 in? musea en in enkele gebouwen.'De Bond' is 1983, een goede dertig jaar dus. Leerzame Wolvens, Slabbinck, Peire en Swimberghe natuurlijk een onmogelijke, slecht gelegen jaren. En natuurlijk, er waren lastige dagen zijn en blijven de grate namen en figuren, en weggestopte zaal en zal waarschijnlijk en lastige mensen: auteurs die bleven die de actuele kunst in Brugge bijzonder flink niet jubileren. De1Garemijnzaar ander het zagen om toch maar uitgegeven te warden, en alzijdig vertegenwoordig(d)en. Aime Van Belfort is in Brugge de beste ruimte voor om toch maar betaald te warden (waar ik Belleghem staat wat apart, maar had een grate tentoonstellingen, voor nieuw werk trouwens niets mee te maken had), moeilijke eigen verdienste en een enorme techniek. en voor herdenkingen. Aileen is er daar een onderhandelingen met drukkerijen, binde- Een galerie als'Unicumi in de Vlamingstraat vaste artistieke hand nodig, die zorgt voor rijen, tekenaars, fotografen, Sabam etc. zal een startpunt blijven voor de heden- de selectie en die daar een lijn in trekt en Laat het maar zo rustig blijven nu. Nee, ik ver- daagse kunst in Brugge; ze zijn daar allemaal vasthoudt. lang niet (meer) naar het vroegere hectische gepasseerd aan de hand van Gilbert (Siete) bestaan met een job en met allerhande din- Coopman, van wie Rik Slabbinck een schit- Je vertelde me eens dat Gezelles gedicht 'GU gen die er bijkwamen. Er is nu tijd voor wat je terend, benauwelijk portret heeft geschil- badt op eenen berg' het mooiste gedicht is dat zelf wil doen. Lezen natuurlijk, oak herlezen. derd; je kan er doorheen kijken. Hij en zijn je kent lk stel vast dat ik bij een herlectuur soms zo broer waren de mannen achterlinicum, 'Gij badt op eenen berg' blijft een van de anders reageer dan vroeger, waarschijnlijk tegelijk of achtereenvolgend kunstgalerie, mooiste gedichten die ik ken, hoewel het vrij omdat ik nu trager lees - er staat geen stok grate boekhandel, uitgeverij (o.a. Duizend kart, geladen en besloten is. Het start al met achter de deur. Heel Gezelle bijvoorbeeld en een nacht, vertaald door Jan Vercammen een universeel drama: 'Gij badt op enen berg en Gilliams, mijn liefste Vlaamse dichters en en goed geillustreerd door Luc De Jaegher). alleen'. De eenzaamheid, de alleenheid van schrijvers. Bij Gilliams ben ik een keer of tien Er zijn andere centra geweest. De galerie de mens, die voor iedereen geldt en in alle thuis geweest, in Antwerpen, een onvergete- 'Memling' in dezelfde straat bijv. toonde een omstandigheden, gebruikt de dichter hier als Iijke figuur en wat een schitterende taal! I Fernand Bonneure over kunst, literatuur en cultuur I 215U cera samen investeren in welvaart en welzijn Het Algemeen-Nederlands Verbond DE LEIEGOUW en de Vereniging Algemeen Nederlands 7.2111 geven een gemeenschappelijk tijdschrift uit. Neerlandia - Nederlands van Nu Het is meer dan ooit tevoren een 'Nederlands-Vlaams tijd- schrift voor taal, cultuur en maatschappij'. Naast de traditio- nele maatschappelijk-culturele informatie in Neerlandia kunt u op de taalkundige informatie van Nederlands van Nu rekenen. Alle ANV- en VAN-leden hebben recht op gratis taaladvies. Word daarom lid van ANV en VAN en gireer 25 euro als lid-abonnee 7,50 euro als huisgenoot-lid 17,50 euro voor een elektronisch abonnement (buiten Belgie en Nederland) 17,50 euro voor jongeren tot 25 jaar 50 jaar 37,50 euro voor steunabonnement DE LEIEGOUW 650 euro ais lid voor het leven Wie na 1 juli lid wordt, betaalt 12,50 euro. Belgie: rek. 430-0358801-86 t.n.v. Algemeen-Nederlands Verbond v.z.w. Nederland: postbankrek. 446050 t.n.v. Algemeen-Nederlands Verbond, Den Haag ^ 216 anderen GANG 57, Sprookjes earialideren molãarideren ilf11111t1 [ flt L.,- Hl fl 7 oEJHHjHn in, -1- H. hum' laand NIEUWE JAARGANG www.kunsttijdschriftvlaanderen.be 319 februari 2008 321 - juni 2008 Hedendaagse drukgrafiek in Vlaanderen Schrijvers in beeld Samenstelling: Patrick Auu'elaert en Geert Su'aenepoel Samenstelling: Julien Vermeulen Drukgrafiek, ook wel 'prent- 'Schrijvers/schrijfsters in kunst' genoemd, bestaat in het derde portretten van lett landeren Westen al ongeveerzeshonderd stijlen worden dichters en WE JAARGANG jaar. Het is de kunst van het ver- Bij ieder portret schrijft menigvuldigen van afbeeldin- commentaar. Zo blader j( gen op papier: ars multiplicata. tieke geschiedenis: een lit Veel toegepaste technieken zijn Je wordt getroffen door c de houtsnede, de kopergra- artistieke vriendschappe vure, de lithografie, de ets en de beeldvorming. Het numr aquatint. Men beschouwt deze de medewerking van h technieken vandaag alsiklassiek: Bij de jongere generatie, die is opgegroeid met de Foundation en diverse privèfondsen - wordt opgedi personal computer, merkt men echter een steeds toenemende drang om grafiek te stichtend lid van het Kunsttijdschrift Vlaanderen. Kunsttijdschrift Vlaanderen bestaat uit vijf rij- maken met de middelen van nu. In veel gevallen leidt dat tot een nieuwe, interes- )emanummers. In de eerste 40 bladzijden van elk santere beeldtaal, die perspectieven opens voor de toekomst van de drukgrafiek. In 322 - september 2008 ns dieper ingegaan op een specifiek facet uit de dit themanummer komen zowel de klassieke grafische technieken als de digitale en beKOORlijk. Hoe de wereld samen zings literatuur. Het tweede luik telt ongeveer 24 blad- gemengde technieken aan bod. De nadruk ligt daarbij op de jonge generatie grafici. Samenstelling: Simonne Claeys en Jaak Va) rubrieken zoals In en om de kunst, Poitisch Los daarvan wil het nummer enkele aspecten van het 'grafische leven' in Vlaande- r te gast, Transit (met anderstalige gedichten ren in kaart brengen: een bezoek aan het Frans Masereel Centrum in Kasterlee, een Zingen is een natuur ing) en Bibliotheek. Een complete jaargang be- bijdrage over het bibliofiele boek in Vlaanderen na 2000, de toenemende versprei- cialiseren graag. Het ladzijden. ding van etsen op non-toxische basis, en een portret van enkele meesterdrukkers. tenland werd uitgeb Speciale aandacht gaat tevens naar Veerle Rooms, de 'leading lady' van de Vlaamse tureel netwerk. beKO drukgrafiek. Intens research en honderden contacten hebben van deze publicatie sociale en economist rijs (voor 5 nummers) bedraagt: een onmisbaar referentiewerk gemaakt. en focust op enkele het vlak van koormuziek bekendheid verwierven. In 1) an de Europese Unie: € 37,- 320 - april 2008 over de kwaliteit van het koorleven, geeft informatie ei an Europa: € 40,- Romeinen in Vlaanderen vinden alle amateurkoren en dirigenten hun galling. iuiten Europa: € 44,- Samenstelling: Jean Luc Meulemeester en Robert Nouwen brecen, Marktoberdorf, Maribor is het internationale I woordigd in Neerpelt en Maasmechelen. Overkoepel, Bijna vijfhonderd jaar lang internationale uitwisselingsprojecten en een virtuel clusief verzendingskosten en B.T.W. overheersten de Romei- pt van 1 januari tot 31 december. Het wordt nen onze streken. Ze lieten 323 - november 2008 , tenzij het voor 15 december wordt opgezegd. diepe sporen na in de toen- Karel Jonckheere malige samenleving. Heel Samenstelling: Dirk de Geest en Dirk beire, :ijdschrift Vlaanderen' niet? veel musea in Vlaanderen vww.kunsttijdschriftvlaanderen.be of tonen overblijfselen van die Karel Jonckheere lies eer ingsexemplaar aan. tijd: Tongeren, Tienen, Vel- Poézie en proza, reisverha zeke, Oudenburg, Menen, en kritiek. Als pleitbezorg num € 30 sturen we een fiscaal attest. Aardenburg, Vake, Brugge, tuur in het buitenland b, Gent... Het werd de hoog- netwerk van contacten ste tijd dat ook het 'Kunsttijdschrift Vlaanderenteen uitvoerig themanummer aan dit context was hij een stimu onderwerp wijdt. Brachten de Romeinen hier vrede? Welke specifieke sporen vinden toegang tot het prive-an we terug? Hoe integreerden ze de bevolking? Uiteraard zal dit nummer nieuwe in- samenstellers en hun med zichten brengen en de oude verwerken tot een vlot geschreven geheel. De realisa- te benaderen vanuit eer tie komt tot stand in samenwerking met het R(omeins) 0(udenburg) M(aldegem) achtergrond. Tientallen o A(ardenburg)-project. garanderen een uniekever Woord vooraf beKOORlijk. Hoe de wereld samen zingt Hoe `bekoorlijk' zingen is kan men afleiden instrumenten die behoren tot de dienst- den in Europa een overzicht hoe men uit de vele activiteiten die op wereldvlak door verlening voor de koren. de wedstrijden organiseert in Neerpelt, diverse instellingen worden voorzien. Het Dat koorzang een culturele meerwaarde Maasmechelen, Tolosa (Spanje), Debrecen is verbazingwekkend hoe de koorwereld is heeft staat buiten kijf. Koenraad De Meul- (Hongarije), Marktoberdorf (Duitsiand) en der, directeur van Koor&Stem, benadrukt Maribor (Slovenie). georganiseerd: hoe koorzangers de wereld in Koorzang, een miskende meerwaarde? De talrijke organisaties die de koorwereld rond reizen, hoe men sociale contacten legt, hoe belangrijk koormuziek kan zijn voor telt claimen quasi dezelfde morele en hoe men repertoire uitwisselt en hoe men zich de sociale en economische ontwikkeling. muzikale aspecten. De specifieke activitei- verrijkt op muzikaal en humaan vlak. Al deze In onze samenleving heeft men vooral ten van AGEC (Unie van Europese koor- aspecten komen aan bod in een aantal bijdra- oog voor technische en wetenschap- federaties), Eurochor, Euro Festival Choir, gen over hoe de wereld samen zingt. pelijke vorming. Het wordt tijd om meer een compositieprijs De Gouden Stemvork, aandacht te schenken aan sociale vor- worden onder de loep genomen door zijn Verantwoordelijken uit de koorwereld mingen die via koorzang goed aan bod president Michael Scheck. behandelen diverse aspecten van het kunnen komen. koorleven. Vlaanderen telt een aantal De missie van Europa Cantat bestaat uitstekende koorcomponisten. In Compo- Talrijke festivals in de wereld beklemto- vooral om zangers uit verschillende nistengavotte geeft Jaak Van Holen eerst nen het ontdekken van andere culturen, culturen te laten samen zingen in ateliers een historisch overzicht van de compo- het belang van internationale contacten, of workshops. President Jeroen Schrijner nisten uit de romantische periode. Het is het promoten van vocale muziek en belicht de doelstelling, de kernwaarden, Vic Nees die het roer in handen neemt en het stimuleren van creaties door mid- de specifieke doelgroepen en de organi- de Vlaamse koormuziek in nieuwe banen del van koorfestivals of wedstrijden. De satie. Zijn bijdrage staat onder een citaat Ieidt. Buiten Nees worden ook enkele internationale sfeer, de combinatie van van Cesar Geoffray Als de stemmen zich collega's koorcomponisten met hun werk sociaal engagement met competitie of verenigen, dan staan de harten open om voorgesteld: Lucien Posman, Johan Duijck, met concerten, is telkens opnieuw een elkaar te verstaan. Rudi Tas, Erika Budai, Frans Geysen en Kurt positieve uitdaging voor meer begrip en Secretaris-generaal Jean-Claude Wilkens Bikkembergs. respect voor elkaar. Simonne Claeys geeft van IFCM vertelt hoe International Fede- in Een blik op zes internationale wedstrij- ration for Choral Music is ontstaan, hoe Componisten van vocale muziek gaan diverse programma's zoals World Symposi- op zoek naar mooie poezie, naar teksten um on Choral Music werden uitgewerkt tot die zij als stramien voor hun werk kunnen een onderneming die nog elk jaar groeit. gebruiken. Dirk Blockeel, componist en dichter, heeft het over de verhouding tus- Choral Festival Network is een fusie van sen poezie en muziek in Poêzie bekoord. internationale festivals en wedstrijden. Na een poging tot een definitie van beide De organisatie werkt hoofdzakelijk via begrippen, bespreekt hij de relatie van internet en zorgt ervoor dat de koorwe- de componist tot de tekst, een tekst die reld betere informatie krijgt. De leden van gezien moet worden in een sociaal-his- CFN hebben dan ook een ethische code torische context. Vanuit eigen ervaring onderschreven voor een eerlijke structuur gaat hij de werkwijze bij het componeren voor een koorevenement, wat erg belang- van vocale muziek analyseren, en ook bij rijk is in de vandaag zo snel evoluerende enkele collega's componisten. wereld. Koren en dirigenten hebben recht Drie koorfederaties vormden een sa- op een juiste behandeling en informatie, menwerkingsverband om zo een ge- een stelling waar directeur Dolf Rabus en meenschappelijke visie en strategie te zijn team zich volledig voor inzetten. ontwikkelen met als doel het koorleven Het internationale koorleven werd uit- in Vlaanderen te ondersteunen en te gebouwd tot een groot sociocultureel stimuleren. Deze nieuwe organisatie voor netwerk en in de praktijk klinkt dat heel vocale muziek, Koor&Stem, wordt door beKOORlijk. Koenraad De Meulder in al haar facet- ten belicht. Koorcoaching, opleidingen, • De Piccolo's uit Neerpelt ontmoetingen en informatie zijn de [© EMJ] I Woord vooraf I 217 ^ Componistengavotte Jaak Van Holen Wat zich op 25 augustus 1830 in en om waren vooral actief op het vlak van de lied- Staf Nees) in het Sint-Romboutskoor in de Muntschouwburg precies afspeelde, is kunst en in de koorbeweging, de anderen Mechelen, o.l.v. Jules Van Nuffel. Na het niet echt duidelijk. Wel is het een feit dat zochten het meer in instrumentale, orkes- college ging hij rechten studeren aan de in de nasleep van de Belgische'operette- trale genres. Al liepen, bijv. in de figuur van KUL. Maar het stond in de sterren ge- revolutie'dichters en musici geInspireerd Jef van Hoof (1886-1959), beide richtingen schreven: muziek was zijn ware roeping; werden tot het produceren van patriot- ook wel door elkaar. En al lag er tussen die en daar ontkomt geen mens aan. Algauw tische, becommentarierende liederen tweespalt zeker geen vacuum. Zo wis- trok hij van Leuven naar Antwerpen, naar die de politieke actualiteit op de voet ten Edgard Tinel (1854-1912) en Joseph het Koninklijk Vlaams Conservatorium. volgden. In theater en kroeg werden deze Ryelandt (1870-1965), beiden auteurs van Notenleer, muziekgeschiedenis, harmonie, liederen, geschreven "om de vrijheids- talloze koorbladzijden, hun eigen persoon- contrapunt, fuga, compositie. Een speci- drang van het yolk op te wekken", uitbun- lijke stijI te handhaven. En de koorstijl van fieke opleiding tot koordirigent bestond dig en massaal gezongen. De geleidelijke Jules Van Nuffel (1883-1953), gebaseerd op hier toen nog niet. Hij raakte betrokken bij herwaardering van het'Vlaemsch'als lite- de gregoriaanse modaliteit, staat evenzeer de muziekpedagogische beweging rond raire taal, de 19de eeuwse belangstelling los van die dualiteit. Maar zij zijn eerder de Marcel Andries en kwam zo in contact met voor het verleden, de wetenschappelijke uitzondering dan de regel in het destijds de koorbeweging in Duitsland, met de studies over de Nederlandse Polyfonie en bijna tot stellingname dwingende twee- koormuziek van o.m. Hugo Distler en Paul over het oud-Vlaamse lied, en de uitbouw stromenland. Zij waren eenzaten die geen Hindemith. Aan de Hochschule fur Musik van het verenigingsleven resulteerden in school maakten. Zonder Benoitepigonen in Hamburg ging hij koorleiding volgen de daaropvolgende jaren in een groeiend te zijn, bleven ook beide laatstgenoem- bij Kurt Thomas. Vanaf 1961 was hij ver- aantal koorverenigingen en dito reper- den hoe dan ook de romantische traditie bonden aan BRTNRT, eerst als producer toire. Wedstrijdzingen, voor het eerst nog trouw. Het was Vic Nees die het roer koormuziek, van 1970 tot 1996 als dirigent georganiseerd in 1838 in Dendermonde, omgooide en de Vlaamse koormuziek van het radiokoor. Hij componeert haast werd een modeverschijnsel. Het was het resoluut uit die traditie probeerde los te uitsluitend voor koor, voor zowel profes- begin van een tot op heden boeiend en wrikken. Met resultaat. sioneel als amateurkoor; stapelt nationale bloeiend koorleven in Vlaanderen. Pru- en internationale compositieprijzen en dens van Duyse, Johan Dautzenberg en de Vic Nees, toondichter en onderscheidingen op; geeft koordirec- gebroeders Evarist en Robert van Malde- toondichter tiecursussen in binnen- en buitenland; ghem waren de pioniers van die eerste Als knaap zong Vic Nees (°Mechelen, pleegt tientallen artikels; verzorgt publica- koorbeweging. En toen kwam Peter Be- 1936 / zoon van componist en beiaardier ties van koorwerk; zetelt in ontelbaar veel noit die met zijn volksgerichte, nationalis- tische composities de grote massa op de Componistengavotte been en aan het zingen bracht. Met Lucifer Vic Nees (1865), oratorium op tekst van Emanuel Hiel, zette Benoit een muzikale bewe- ging in gang die tot diep in de 20ste eeuw Allegro grazioso j= 138 sporen zou nalaten in de Vlaamse muziek- geschiedenis. Na de eerste bescheiden p e J • • J 07.— to , 0 a J J J dr • G modernistische composities van o.a. Jef Pos - man, Bu - dai, Gey - sen, Ru-di Tas, Jo - han Duijck, Vic Nees, Kurt Bik - kern - bergs; van Durme (1907-1965), en zelfs nog nadat Karel Goeyvaerts (1923-1993), pionier van ott het serialisme, het voortouw had geno- cJ a to a ... a 0.? 0 1IF IF 'V" men op de internationale muziekscene en Pos - man, Bu - dai, Gey - sen, Ru - di Ta-": ..----- Jo - han Duijck, Vic Nees, Kurt Bik - kern - tiers--/ daarmee niet alleen voor Vlaanderen een P . MI nieuwe muzikale lente had ingeluid, zelfs all^IMII/t111111111=111 AMP' IIWWW /11•16^111r W111111111111=111/411111111r dan bleef het Vlaamse lyrische postroman- Pos - man, Bu - dai, Gey - sen, Ru - di Tas, (Ru - tas di) Jo - han Duijck, Vic Nees, Kurt Bik - kern - bergs; tisme nog een paar decennia als onder- stroom zijn eigen leven leiden. Benoit liet a it • :-------- . •0 een polarisatie na tussen componisten 9:1$ # c • r r r r r r • a a I r die zich ideologisch en maatschappelijk Pos - man, Bu - dai, Gey - sen, Ru - di Tas, Jo - han Duijck, Vic Nees, Kurt Bik - kem - bergs; engageerden en zij die streefden naar een autonome kunst om aansluiting te zoeken ^ De eerste vier maten uit de Voetbalgavotte van Vic Nees, omgebouwd tot Componistengavotte. Met bij de Europese stromingen. De eersten welwillende toestemming van de componist en van De Notenhoom / Centrum voor Vocale Muziek vzw. ^ 218 Componistengavotte m jury's; is koorconsulent; verdedigt met enkel naast elkaar, maar zet ze soms verscheiden middelen. De kennis van overtuiging het werk van zijn Vlaamse col- ook terzelfder tijd in. In Nuestra Senora stijlen en compositietechnieken waar hij lega's componisten van toen en nu ... Om de la Soledad (1990) bijv. combineert hij als koordirigent van binnenuit vertrouwd het kort te houden: wie "het koorleven in Latijnse teksten (Stabat Mater en Sub tuum mee raakte, is een rijkgevulde koffer Vlaanderen" zegt, zegt "Vic Nees". praesidium) met een Nederlands-Spaanse waaruit hij naar hartenlust zijn ingredien- Dirigent en componist Vic Nees zijn onlos- tekst van Mieke Martens. Muzikaal wordt ten haalt. Vic Nees kent de jazz, kent de makelijk een. Als leider van het omroep- de boodschap onderstreept door onder avantgarde, weet wat close harmony is, koor dirigeerde hij een zeer breed reper- meer het imiteren van de flamencostijI beheerst alle contrapuntische technieken toire, van oude tot eigentijdse muziek van wanneer de altviool akkoordisch aan- van de Vlaamse polyfonisten, plukt uit hier en elders met alles wat daartussen geslagen wordt als een gitaar. Het weze de 'wereldmuziek' en schrijft net zo goed ligt aan lichte en ernstige muziek. Die bij deze opgemerkt: de bezettingen een nieuwe gregoriaanse melodie als een caleidoscopische blik, dat luisterend oor waarvoor hij schrijft, zijn vaak ongewoon: eenvoudig volkslied. Wat in allereerste in- voor alles wat de wereld aan muziek te Nuestra Senora de la Soledad voor altsolo, stantie prevaleert is het medium waarvoor bieden heeft, hebben hem gemaakt tot altviool en gemengd koor; Concerto per la hij schrijft: de stem. "1k wil dat de stem wat hij is als componist: een eclecticus Beata Vergine (2001) voor gemengd koor genoegen beleeft aan wat ik schrijf ... met een uitgesproken eigen stijl. Zijn en hobo; Gloria Patri (1987) voor klok en Het moet een aangename ervaring zijn ... hele oeuvre wordt gedragen door drie gemengd koor; Bonum est confiteri (1988) Men moet bij het zingen op een zekere constanten: opmerkelijke zorg voor een voor tenorsolo, harp, slagwerk en ge- natuurlijkheid kunnen terugvallen. Dat be- natuurlijke zingbaarheid (wat lang niet mengd koor; Vigilia de la Pentecosta (1973) tekent dat je in de melos niet te complex van alle hedendaagse vocale muziek voor tenorsolo, hoorn, orgel, gemengd mag worden. Daarom zal ik al eens een gezegd kan worden), grote diversiteit aan koor en gemeenschapszang ... grote sprong schrijven, maar geen drie na expressiemiddelen en compositietechnie- Nees benut ook voluit de muzikale mo- mekaar. Of ik bouw voldoende secunden- ken (en dus eigenlijk het ontbreken van gelijkheden van de tekst. Enerzijds zijn gangen in, omdat die het meest comfor- een constante op dat vlak) en bijzondere madrigalistische klankschilderingen geen tabel zingen. De zanger moet zich goed aandacht voor de tekst zowel wat betreft zeldzaamheid in zijn oeuvre. Zo is bijv. "en voelen." (Nees in Muziek & Woord, nr. 363, inhoud als wat betreft de muzikale moge- de luchtdruk daalt overal" in Liedjes voor dec. 2004). Al past hij zich steeds perfect lijkheden die hij bevat. de slapelozen (1979, voor soli, gemengd aan, aan wat het koor waarvoor hij schrijft In de jaren '70 koos Vic Nees voor een koor en piano) aanleiding tot een specta- aankan - hij componeert vaak in opdracht aantal van zijn composities maatschappe- culaire, hoorbare luchtdrukval. Anderzijds toch schrijft Nees in het licht hiervan lijk geengageerde teksten (Rachel, 1970, worden zinsneden, individuele woorden, nooit atonaal, ook niet in zijn moeilijkste voor soli, kinderkoor, gemengd koor en kernwoorden uit het geheel gelicht en composities voor professionele koren. orkest; Mattheus en de rijkdom, 1971, voor (soms als hardnekkig ostinaat) herhaald Nooit volgde hij overigens om het even gemengd koor a capella). Vele van zijn ("Credo" in het gelijknamige deel uit de welke rigide stroming. Wel integreert hij composities hebben een uitgesproken Neusser Messe, 1998, voor gemengd koor, op zeer doordachte en gedoseerde wijze ludiek karakter want zingen is evenzeer orgel en trompet), of in een homofoon de- en op basis van een helder constructief genieten en ontspannen (Voetbalgavotte, clamatorische context melismatisch gezet plan hedendaagse stijlen en technieken 1989, voor gemengd koor a capella; Birds om hun inhoudelijk belang te expliciteren als clusters, repetitieve elementen, corn- and Flowers for Flor's and William's Birthday, (een woord als "Sanctus" in het eerste plexe ritmiek, citaat, polystilistiek, zoem-, 1973, voor fluit en gemengd koor ); ook de deel van het Trumpet Te Deum, 2003, voor fluister- en spreekkoor, aleatoriek ... alles talloze pittige volksliedbewerkingen zijn sopraansolo, gemengd koor en 2 trompet- in functie van een maximale tekstexpres- vanuit die invalshoek te begrijpen. Maar ten). Ook de zuiver muzikale aspecten van sie en -verstaanbaarheid. bovenal opmerkelijk is het aantal werken het woord als klank worden benut: het op (al dan niet liturgische) religieus geIn- woord als ritmische impuls met mogelijk- Non-Blake koorwerk van spireerde teksten. Nees'tekstkeuze is een heden tot verrassende en verfrissende ac- Lucien Posman vorm van maatschappelijk engagement centverschuivingen, het woord als louter Een oogopslag, niet eens een al te indrin- op zich, is een geloofsbelijdenis, een niet klinkende materie waarbij losse lettergre- gende oogopslag, volstaat om vast te mis te verstane universeel religieus-huma- pen - inhoudelijk nonsensikaal - herhaald stellen dat in het vocale oeuvre van Lucien nistische stellingname. Om die universele worden omwille van hun klankwaarde Posman (°Eeklo, 22.03.1952) voortdurend boodschap te versterken gebruikt hij of en de ritmische mogelijkheden die dat weer de naam opduikt van William Blake en toe teksten in verschillende talen en biedt. Nees is een woordkunstenaar, een als auteur van door hem getoonzette van diverse oorsprong binnen eenzelfde toondichter. teksten en dus als inspiratiebron. Pos- compositie. Die teksten plaatst hij niet Toondichten doet Vic Nees met de meest man, zelf ervaren koorzanger, ook docent I Componistengavotte I 219 ^ en verder nog te noemen auteurs plukte hij teksten uit het werk van Horatius, Dirk Pauwels, Jan-Frans Fransen, T. Enes KR"evic en uit het boek Job; voor Vic's vinnig zwaaien (koorcanon voor Nees' 60ste ver- jaardag, 1995) bedacht hij zelf een haiku. Qua tekstbehandeling, qua bezetting en qua muzikale uitwerking zijn deze koorwerken zeer verscheiden. Au com- mencement (Scheppingsverhaal uit de overlevering van de Fulani uit Mali, 2004, voor gemengd koor a capella) is zuiver homofoon en syllabisch, bescheiden polymetrisch, speelt vrouwen- en man- nenstemmen tegenover elkaar uit en is opgebouwd met slechts enkele korte, eenvoudige motieven die af en toe aanlei- ding zijn tot ostinaatachtige, bezwerende maar vluchtige herhalingspatronen. III Vic Nees en Lucien Posman tijdens een koorworkshop in de Armstrong Browning Library van de Met nieuwe technieken zoals een"dichte Baylor University, Texas (Flemish Fortnight, september 2006) cluster/geen exacte toonhoogte" en "luid babbelen" aan het eind ("slot ad libitum") compositie aan het Conservatorium dische bogen, het volledige gedicht ver- van het bijna zuiver strofische koorlied Hogeschool Gent, medewerker van de tolkt. Het koor zingt aanvankelijk slechts What then? is hij zuinig; om het grootst Rode Pomp en voorzitter van ComAV vzw flarden van de tekst in een polyfoon mogelijke effect te bekomen. Posman (ComponistenArchipel Vlaanderen), heeft weefsel met eerder lange notenwaarden componeerde dit werk ter gelegenheid wat met «dark poet» Blake, met diens en veel syncopen die een onbestemde van de 50ste verjaardag van Johan Duijck. moeilijk toegankelijke, hermetische, duis- sfeer creêren. Zoals wel vaker in zijn werk tere symboliek. Yves Senden noemt het is de begeleiding opgebouwd met enkele Een mystieke triptiek van in zijn bijdrage tot het Blake-nummer van motieven, enkele procedes die herhaald Johan Duijck Kunsttijdschrift Vlaanderen (jg. 56, 2007, en gevarieerd worden. Halverwege de Hoewel wereldwijd actief, vormen Belgié, nr. 314, p.15-18, Are You Experienced?) "een tweede van de drie strofes neemt ook het Engeland en Spanje het centrum van de hardnekkige constante". De muzikale mid- koor de hele tekst over en verdicht zich de activiteiten van pianist, koordirigent, com- delen die de componist inzet, sluiten aan toonzetting: polyfoon wordt homofoon, ponist en pedagoog Johan Duijck (*Brug- bij de ernst waarmee hij de Blake-teksten metrisch onstabiel wordt zuiver metrisch: ge, 1954). Zijn oeuvre wordt overduidelijk muzikaal belicht; de relatieve toegan- het tekstuele contrast -"die flachen gestuurd door zijn werk als uitvoerend kelijkheid van zijn toonspraak, de reIn- Bliiten" tegenover"aus sich selbst erregt" musicus: hij componeert bijna exclusief troductie van sturende harmonie en de - wordt muzikaal gestalte gegeven. voor koor en voor piano. Zijn oeuvre verfijnd geciseleerde melodie als drager Toch treffen we in zijn koorwerk ook groeit gestaag, aan een gemiddelde van van de muziek hanteert de componist als humor aan en relativering. Het betreft zowat 1 compositie per jaar. Nu hij niet statement. Deze lijn wordt doorgetrokken vaak gelegenheidswerken of educatieve !anger chef-dirigent is van het VRK maar in zijn non-Blake koorwerken die in verge- stukjes: Niets is mooier dan de maan tenzij 'composer in residence, zal hij over een lijking met de werken op tekst van Blake Maldegem (canon voor alle zingende Mal- periode van 3 jaar ook voor hen 3 werken zowel kleiner zijn in aantal als beperkter degemnaars, 2005), The Elephant ("there's voor kamerkoor schrijven. Al is zijn oeuvre qua duur. an elephant in front of the house ...", Hans kwantitatief dus vooralsnog niet echt Eenzelfde ernst vinden we terug in het Van Heirseele, 1994, voor sopraansolo, gigantisch te noemen - dat beletten hem aangrijpende, ingetogen An die Parzen (F. zesstemmig gemengd koor en piano), zijn vele andere bezigheden - zijn werk HOlderlin, 1999, voor gemengd koor en What then? (W.B.Yeats, 2004, voor koor en getuigt wel van een zeer grondige kennis piano) en in Wilder Rosenbusch (R.M.Rilke, piano), een handvol canons en een enkele van zaken (opgedaan bij Peter Cabus), 2007, voor sopraansolo, gemengd koor, bewerking van een Sloveens volkslied. van voeling met het muziekhistorische viool, pauken en piano). In dit laatste is Wat tekstkeuze betreft valt hij niet verder verleden, van Iyrische inspiratie, van een het enkel de soliste die, met soepele melo- in herhaling. Naast de eerder genoemde feilloos inzicht in de (on-)mogelijkheden • 220 I Componistengavotte I van de doelgroep waarvoor hi' schrijft, en ... wekken al mijn zinnen tot hemelse jezelf hoef je mij niet te zoeken."- is het wordt mede gedragen door zijn affiniteit exploten ...": Alma de la Musica is een ode thema van het gedicht Alma, bascate en Mi met literatuur, taal en filosofie. aan de muziek, aan de kracht van de mu- van Teresa van Avila (1515-1582). Tussen 1996 en 2005 componeerde Johan ziek, een ode waartoe Fray Luis de Leon De muziek van deze triptiek staat ver af Duijck, hispanofiel, drie koorwerken op (1542-1591) geInspireerd werd door het van de meditatieve idiomen die mini- teksten van Spaanse mystiekers uit de zes- orgeispel van zijn blinde vriend Francisco malisten als La Monte Young, Terry Riley tiende eeuw, de Spaanse Gouden Eeuw: Salinas (ca. 1514-1591), organist van de en Christian Wolff hanteren, is in niets Alma de la Musica - De Ziel van de muziek kathedraal van Salamanca. vergelijkbaar met de vloedgolf van popu- (1996; Fray Luis de LeOn) voor sopraan- In Cantor del Alma - de volledige titel is: laire New Wave-stroop die elke muzikale solo, koor en orkest, CantardelAlma - Lied Lied van de ziel die zich verheugt omdat zij diepgang mist, heeft evenmin wat van van de ziel (2004; San Juan de la Cruz) voor God door het geloof kent - vergelijkt San doen met de strenge ascese van een Arvo altsolo, koor en piano, en Alma, bascate Juan de la Cruz (1542-1591) God met een Part. De muziek van El Camino del Alma is en MI - Ziel zoek jezelf in Mij (2005; Santa bron die iedereen laaft, een bron die aan- daarentegen buitengewoon contrastrijk, Teresa de Avila) voor koor en orgel; het zwelt tot een overvloedige stroom en die is grondig doordacht en wil ook bewust geheel onder de titel El Camino del Alma ieders dorst lest: "Ik weet dat haar stroom sensueel mooi zijn. Duijck schenkt daarbij - De weg van de ziel. zo overvloedig is dat ze hel en hemel en grote aandacht aan de tekst. Dat geldt "Die klank recht uit de hemel vermag mijn de mensen besproeit." zowel voor de algemene muzikale sfeer ziel ... een nieuw elan te geven ...Mijn ziel De intieme aanwezigheid van God in de als voor de verklanking van afzonderlijke ontstijgt 't gewone en vindt een nieuwe mens -"Ziel, zoeken moet je jezelf in Mij, zinnen en woorden die i.f.v. hun belang rust in hoogste sferen ... uw klanken en Mij moet je zoeken in jezelf ... Buiten in het geheel vaak veelvuldig herhaald worden. In CantardelAlma bijv. sym- boliseert een voortdurend - letterlijk of IN FLANDERS' FIELDS vol. 54 PHFDRA, gevarieerd - weerkerende dalende toon- Dim ladder in kwarten de bron waaruit alle 92054 leven ontspringt terwijl de aanzwellende stroom verklankt wordt met alle mogelijke ritmische en dynamische middelen. Een tekstpassage als "Ach leegte die geluk brengt! Ach flood die leven schenkt! Ach zacht vergeten!" (Alma de la Musica) wordt aan het eind van de compositie, simul- taan met de laatste tekststrofe, herhaald. Terugkeer van motieven, van thema's hebben altijd te maken met de inhoud van de tekst maar evenzeer ook met een streven naar een duidelijke en evenwich- tige vorm. De melodievoering is af en toe complexloos eenvoudig, diatonisch ly- risch, nadrukkelijk Spaans gekleurd soms, maar ingebed in een harmonisch lang niet altijd even diatonisch-tonale, integendeel veeleer (zacht) dissonerende context of in volumineuze en voluptueuse paral- lelakkoorden. Scherpe contrasten tussen tuttipassages, gedifferentieerde koorkleu- el Camino del Alma ren, koorunisono en soli, contrapuntische en meer homofone passages, exuberante de Weg van de Ziel -the Way of the Soul klankexplosies, dramatische toetsen, in- timistische solopassages, momenten van intense verstilling, golven van extase, snel wisselende maatsoorten, polyritmiek ... ^ Cd-boekje El Camino del Alma van Johan Duijck (In Flanders' Fields vo1.54, Phaedra 92054)de muziek van El Camino del Alma is alles- I Componistengavotte I 221 ^ behalve zweverig gemediteer, is gemaakt met ruimtelijke, quadrofonische geluids- de gelijknamige bundel van de Fransta- met de diverse middelen die een com- effecten, evolueerde hij naar een eclecti- lige Gentenaar Charles Van Lerberghe ponist vandaag ter berschikking staan, is sche, polystilistische schrijfwijze waarin (1861-1907). Vanuit de destijds heersende muziek van deze tijd, modernistisch noch moderne technieken als vanzelfsprekend geestdrift voor de klassieke mythologie postmodernistisch, is muziek van vlees gecombineerd worden met meer traditio- herschreef de auteur in deze dichtbundel en bloed, muziek die diep in de aarde nele technieken en stijlelementen. De mu- het bijbelse scheppingsverhaal in een wortelt, een poging om Gods stilzwijgen ziekgeschiedenis is zijn referentiekader. sensuele, symbolistische taal die in de in deze wereld te verzachten. Evenwicht tussen traditie en vernieuwing, vloeiende melodische lijnen en een kleur- evenwicht tussen expressie en vormge- rijk klankdecor haar muzikaal equivalent Rudi Tas, veelvuldig gelauwerd ving, en gedegen vakkennis (voor koor ontmoet. Ook het oeuvre van Rudi Tas (°Aalst, 1957) resulteert dat in zeer cantabele partituren is niet onoverzichtelijk uitgebreid. In goed wars van extreme, spectaculaire stemacro- Erika Budai over componeren dertig jaar tijd componeerde hij een ze- batie), dat zijn grosso modo de kenmer- voor kinderkoor ventigtal werken. Een kleine helft daarvan ken van zijn oeuvre. Componeren voor kinderen is geen is bedoeld voor koor in diverse bezet- Een kleine greep uit zijn werk. sinecure: niets gebeurt immers zomaar, tingen gaande van de klassieke, al dan In 1995, vijftig jaar na het einde van de zeker niet als je met kinderen te maken niet gemengde, a capella bezettingen tot Tweede Wereldoorlog, schreef hij T'hilim krijgt. Werken met en voor kinderen is een bezettingen met allerlei vocaal-solistische (voor mannenkoor en klein slagwerk). ernstige zaak. Kinderen zijn authentiek, en instrumentale toevoegingen. Tas werd Een maatschappelijk geengageerd werk, rechtuit, kritisch. Met andere woorden, er veelvuldig gelauwerd, ook voor instru- opgedragen aan de jeugd van vandaag en is geen plaats voor kinderachtigheid, wel mentale composities (Prijs van de Vlaamse morgen, opdat de gruwel nooit zou wor- voor heel wat speelsheid, onbevangen- Mediatheek voor kamermuziek, 1988; Flor den vergeten. De Hebreeuwse tekst van heid en humor. Baron Peeters-prijs voor orgelcompositie, deze koraalfantasie komt uit het Psalmen- Als kind kreeg ik zelf heel wat ruimte voor 1989; Jef Van Hoof-prijs, 2001, voor zijn So- boek:"Waarom beramen de naties zinloze creativiteit. In mijn vrije tijd deed ik niets nate voor viool en piano). In 1979 werd hij plannen ...? ... Hoe goed en hoe heerlijk liever dan tekenen, musiceren, gedicht- laureaat van de Nausikaa-compositieprijs zou het zijn om als broers eendrachtig jes en verhaaltjes verzinnen. Liefst van al (Met witt' en rose anjelier, 1979, voor gelijke samen te leven! ..." combineerde ik al die dingen met elkaar. stemmen). Nadat in 1992 zijn Symphonia Tenebrae (1996; voor mezzo, recitant, lk tekende stripverhaaltjes en verzon er da requiem (1998-'90; voor sopraan, reci- gemengd koor, strijktrio en slagwerk), een rijmende liedjes bij. Met zus en broer, tant, solokoor, gemengd koor en orkest) dramatische cantate, werd gecomponeerd neees en nichtjes, voerden we die in fa- genomineerd werd voor de Europese als in memoriam voor componist Jan miliekring ten tonele. TV interesseerde ons AGEC-prijs, werd hem deze bekroning in Decadt. De teksten komen uit de bijbelse weinig: we creeerden die immers zelf! 1996 toegekend voor Flowers of life (1994, boeken Wijsheid en Ecclesiasticus, uit de Vanaf mijn 5de levensjaar zong ik in een voor gemengd koor). In 1998 behaalde hij liturgie van Goede Vrijdag en uit Shake- kinderkoor. Die eenstemmige liederen met La chanson d'Eve (1997, voor ge- speare's Hamlet. De overgang van leven vond ik algauw onwaarschijnlijk saai. mengd koor) de eerste prijs op de Inter- naar dood en eeuwig leven, van licht naar Daarom verzon ik er tijdens de repetities nationale compositiewedstrijd in Tours. In duisternis en eeuwig licht, wordt uitge- een tegenstem bij, om het geheel wat 1992 en '93 ontving hij respectievelijk de werkt in vier doorgecomponeerde delen kleur te geven en te verfraaiien. Tot groot Provinciale Prijs van Oost-Vlaanderen en waarin recente technieken en stijlen op ongenoegen van de dirigente omdat ik de de B.A.P.-prijs van Sabam. Desondanks is, een natuurlijke manier met elkaar ver- andere kinderen daarmee'flink in de war vreemd genoeg, zijn bekendheid in Vlaan- bonden worden: spreekkoor, atonaliteit, bracht. deren nog steeds niet algemeen. polytonaliteit, jazzy elementen. Net zoals Na mijn studies kwam ik als Jong musicus Rudi Tas studeerde aan de conservatoria in het Magnificat (1998; voor sopraan, 3 terecht in de Academie voor Podiumkun- van Brussel en Gent en rondde zijn studies koorsoli en gemengd koor) waarin yolks- sten in Aalst. lk deed er een pak muziek- of met het diploma compositie met grote lied, gregoriaanse motieven, canon- en pedagogische stielkennis op. Het bleek onderscheiding bij Roland Coryn. Hij was repetitieve technieken tot een nieuwe aanvankelijk absoluut niet eenvoudig om actief als organist en koordirigent - ook 'tonaliteit' samensmelten met slechts een met kinderen te werken: zo druk, zo boor- hij kent dus het medium koor van bin- bedoeling: de creatie van een muziek met devol energie en creatieve ideeen. lk re- nenuit - en doorliep als componist de maximale zeggingskracht i.f.v. de tekstin- construeerde de liederen van het koor uit stadia die veel van zijn generatiegenoten houd. mijn kindertijd, want de partituren had ik doorliepen. Na een avantgardistische fase La Chanson d'Eve (1997, voor gemengd niet meer, ik schreef er een pianobegelei- waarin hij onder meer experimenteerde koor) is een selectie van 6 gedichten uit ding bij en spoedig volgde een tegenstem ^ 222 I Componistengavotte I zoals ik ze er destijds bij fantaseerde. In de samenzangklassen in Aalst kon ik alles uitproberen. De kinderen bleken kritisch genoeg om te weten wat ze graag en niet graag zongen, en ze wisten ook te vertel- len waarom: flauwe tekst, eentonige melo- die ... Zo ontstonden mijn eerste com- posities voor zingende kinderen: Zing een jaartje rond (1993; muziekpedagogische leergang voor kleuters en kinderen; op ei- gen teksten); Regenboog van goud (1997- 98; 6 liederen voor een- tot driestemmig kinder- en jeugdkoor met begeleiding van piano + klein slagwerk in nr. 1 en hobo in nr. 4; op eigen teksten); Zomerserenade (1999; cantate met pianobegeleiding op tekst van Rene Geldof). Intussen heb ik mijn betrekking in Aalst opgegeven in ruil voor het doceren van harmonie en elementaire compositie aan ^ Creatie van Zomerserenade van Erika Budai, Tienen, 17 februari 2000, door het Kinderkoor het Stedelijk Conservatorium Leuven. Onze-Lieve-Vrouw-Ten Poel uit Tienen. Wekelijks geef ik er les aan een zeventig- tal jonge studenten die op individuele het voorbeeld bij uitstek. Verder moet mannetje (2000; eigen tekst), driestemmig basis compositieles volgen. Het biedt zeker ook aandacht besteed worden aan a capella; Juffrouw Boggemog (2003; tekst nieuwe mogelijkheden. Zo leer ik hen een originele, frisse, goed zingbare, vlot in Annie M.G. Schmidt) met pianobegelei- bijvoorbeeld hoe ze aan een compositie het oor liggende melodische lijn zonder ding; Het sneeuwt zo zacht (2006; eigen voor kinderkoor moeten beginnen: wat in clichés te vervallen. Er is ook voldoende tekst) met pianobegeleiding en dwarsfluit. zijn de technische en vocale mogelijk- afwisseling nodig: wat altijd werkt, is heden en beperkingen? Wat moet zeker het inzetten van solistjes die even een Opvallend onopvallend: in rekening gebracht worden om een tekstfragment accentueren; afwisseling Frans Geysen geslaagde compositie te maken? Een van ook tussen koorzang en voor- of tussen- Vooral dankzij een veertigtal composities allerbelangrijkste punten is de tessituur; spelen. Dat maakt het geheel gevarieerd voor blokfuit en blokfluitensemble geniet men moet onvoorwaardelijk rekening en aantrekkelijk. Wat tekstkeuze betreft is Frans Geysen (° Oostham, 1936, eredocent houden met de correcte tessituur van de het ook aan te bevelen om oog te hebben harmonie en analyse aan het Lemmens- kinderstem. Al te vaak hoor ik zogeheten voor teksten die mogelijkheden bieden instituut en het Koninklijk Conservato- 'populaire liedjes voor kinderen' die tech- tot ludieke, 'theatrale' uitbeelding; bewe- rium Brussel) ruime bekendheid in het nisch gezien een regelrechte miskleun zijn ging en uitbeelding prikkelen de fantasie buitenland. In het Vlaamse koorleven is omdat de makers enkel oog hebben voor van het kind, dat spreekt de kinderen heel hij daarentegen, ondanks de inzet van commerciéle doelen, omdat ze geen bot sterk aan. Ook de dirigent moet met dit dirigenten als Vic Nees, Tony Dieltiens, besef hebben van hoe ze een kinderstem aspect zeer zeker weten om te gaan. Herbert Janssens, Erik Van Nevel en Kurt moeten behandelen; integendeel worden Bikkembergs, opvallend onopvallend. kinderstemmen regelrecht kapot gemaakt Erika Budai (°Tienen, 1966) studeerde aan "Op mijn koormuziek rust nog altijd de door hen tessituren op te leggen die het Lemmensinstituut en aan het Konink- waarschuwing:'Begin er maar niet aan, absoluut ongeschikt zijn. Met veel stem- lijk Conservatorium Brussel; o.a. composi- zodat het grootste deel nooit is aange- problemen tot gevolg, hoewel die zeker tie bij Piet Swerts. Ze volgde masterclasses pakt, omwille van haar eigenzinnigheid niet uitsluitend veroorzaakt worden door compositie bij Karlheinz Stockhausen en die meer belang hecht aan de structuur dat soort slecht geschreven liederen. Een Wolfgang Rihm. Als koordirigente is ze ac- dan aan enige verbale betekenis." (brief ander belangrijk criterium is natuurlijk de tief in binnen- en buitenland. Haar oeuvre van 28.11.07). Dit laatste is meteen een tekst. Die moet kinderlijk zijn, vooral niet van om en bij de 120 composities bestaat wezenskenmerk van Geysens koormuziek kinderachtig, moet aangepast zijn aan grotendeels uit koor- en kamermuziek. en verklaart waarom een groot deel van de originele, creatieve leefwereld van het Voor kinderkoor schreef ze, naast de zijn meer dan 70 koorcomposities - opval- kind. Annie M.G. Schmidt is wat dat betreft hierboven vermelde werken: Het penseel- lend - tekstloos zijn (Zin zeer zuiver 1 en 2, I Componistengavotte I 223 ^ 1973, gemengd koor a capella / driestem- In het spoor van de dodecafonie met zijn Vlaamse Opera waar ik in hetzelfde jaar mig gemengd koor; Koor zonder woorden, gelijkwaardigheid van de 12 halve tonen ook vast dirigent werd. De eerste belang- 2002/2004, gemengd koor a capella) en is in zijn muziek de tweespalt consonant- rijke impulsen kwamen dus zeker van dus net zo goed instrumentaal uitgevoerd dissonant onbestaande. Van de Vlaamse de koren zelf. Mettertijd kreeg ik steeds kunnen worden; soms vermeldt hij dat polyfonisten, van wie hij zich een verre meer compositieopdrachten uit binnen- daar ook nadrukkelijk bij (Alles heeft zijn erfgenaam noemt, neemt hij constructi- en buitenland. In het buitenland heb ik tijd 7, 2000, voor gemengd koor of strijk- vistische principes over als canon en spie- overigens ook al een en ander kunnen kwartet of trompet, hobo, klarinet en gelstucturen. Maar hij werkt net zo goed publiceren (Carus Verlag, Schott, Oxford fagot). Het verklaart waarom zijn 'teksten' met het principe van de faseverschuiving University Press, Annie Bank). Dit jaar ben vaak bestaan uit betekenisloze klanken (0 als met reeksen gebaseerd op de Fibonac- ik ook'composer in residence' en docent ja wi no, 1986, gemengd koor a capella); cigetallen. Geysen bedenkt muziek, is een aan de Kurt Thomas Cursus in Utrecht en soms laat hij wat dat betreft de keuze muziekarchitect die ondanks opvallende sinds vorig jaar, tot 2010, artistiek leider aan de uitvoerders. Het verklaart waarom weerstanden zijn zeer eigen weg blijft van het EuroChor (AGEC). de tekst vaak niet meer is dan een enkel gaan, autonoom, gedreven, bevlogen, Impulsen uit de instrumentale wereld zijn zinnetje, een spreuk, een adagium (Aan ervan overtuigd "dat de zin van menselijk schaarser. De laatste dateert van 2007, The niets komt een einde, 1999, gemengd leven erin bestaat elkaar tot denken te Garden of Earthly Delights, voor symfonie- koor a capella; Hou toch op, 2000, ge- bewegen, het denken tot hartstocht op te orkest, een opdracht van Herman Engels, mengd koor-STB a capella). Vocale muziek stuwen, hen een te maken! Mijn kantelen- gecreeerd in Slowakije. Uiteraard ken ik ontdaan van alle franje, van alle literaire de palindromen van composities mogen het medium koor beter, maar instrumen- en narratieve intenties, gededramati- daarvan mede getuigen! Zo helpe ons het tale, orkestrale muziek wil ik ook wel doen. seerd, gedepsychologiseerd. Waar het op Almachtige!" (brief van 03.02.02). Aileen, je moet een opdracht krijgen en aankomt, is het pure luisteren, de pure je dan in dat medium ernstig kunnen ver- beklijvende kiankervaring, het luiste- Kurt Bikkembergs tien jaar later diepen en daar heb je tijd voor nodig. Een rend opgaan in klankstructuren die eens In nr. 272 van het Kunsttijdschrift Vlaan- opera wil ik ooit ook wel eens schrijven, begonnen, er altijd lijken te zijn geweest deren (sept.-okt. 1998, p.188-191), publi- heel graag zelfs, maar dat kan ik mij nu en die nooit lijken te stoppen, ook niet na ceerde Kurt Bikkembergs een Onvoltooide niet veroorloven. Dat vraagt tijd, veel tijd, de slotnoot. Zo wordt het luisteren, net als autobiografie die als volgt eindigt:'Hope- en dus geld, en een opdracht. het componeren, "een heidense aange- lijk ... zal ik door nieuwe impulsen mijn Wat ik heel graag doe, is het stimuleren en legenheid en activiteit, heidens in de zin muziek verder kunnen ontwikkelen:Over programmeren van collega's en van jong van verbonden met het Al, d.i. intrinsiek die nieuwe impulsen praatten we in Abdij talent. lk heb zelf zoveel te danken aan de religieus" (brief van 07.01.02). Keizersberg in Leuven. Tien overdrukke inzet van Vic Nees voor mijn werk dat ik Gebruikt Frans Geysen toch een lechte' jaren in een notendop. op mijn beurt in dezelfde mate anderen tekst, dan is die opvallend vaak van de wil stimuleren, aanmoedigen, kansen hand van zijn vriend Hedwig Speliers, Belangrijk in de eerste jaren na '98 is dat geven. Met het kathedraalkoor realiseren essayist en dichter. Maar meestal kiest hij een aantal dingen waar ik mee bezig was, we, i.s.m. Euprint, de Collectio Cathedralis. dus voor de stem, het koor als zuiver mu- zich verder hebben ontwikkeld. Er was de We geven opdrachten, voeren de werken zikaal-sonoor element, als'instrumentale' Capella Beatae Mariae ad Lacum in Tienen uit en Euprint publiceert ze. Ook de twee kleur. En kleuren mengt hij bij voorkeur die heel wat werk van mij uitvoerde en werken die ik per jaar voor het kathedraal- niet, zijn bezettingen zijn opvallend vaak waarmee we rond 2000 het hoogtepunt koor schrijf, zijn in die Collectio opgeno- monochroom; in koorcontext betekent bereikten. We behaalden verschillende men. Met de Capella di Voce organiseren dat: voor koor a capella, allemaal, zonder bekroningen en realiseerden enkele we sinds 2005 een compositiewedstrijd, enige uitzondering. opnames. lk nam afscheid van het koor in eveneens i.s.m. Euprint. We zetten dat Zowat gelijktijdig met de Amerikaanse 2003. 1k was ook al bezig met het Has- ook op cd; we zijn momenteel aan Nieuwe repetitieven, maar volledig onafhankelijk selts kathedraalkoor waaruit zich in '98 de Oogst 2 toe. Daar zijn al interessante com- van hen en ook ver verwijderd van hun Capella di Voce ontwikkelde. Dat koor doe ponisten uit naar voor gekomen. Dat moet vaak diatonische welluidenheid, ontwik- ik nog steeds en heeft hier in de abdij zijn verspreid raken. In Vlaanderen hebben we kelde Geysen een eigen idioom gebaseerd thuisbasis. We leggen ons toe op heden- daar nauwelijks steun voor. Je moet dat op herhalingsprocedes. Hij bouwt muziek daagse, in het bijzonder maar zeker niet allemaal zelf doen. op met kleine cellen die voortdurend exclusief Vlaamse koormuziek. Intussen Een andere constante in mijn activiteiten herhaald worden maar ook voortdurend deed ik ook gastdirecties bij o.a. het Brus- is Iiteratuur voor kinderkoor. Met een evolueren en dus eigenlijk nooit herhaald selse kathedraalkoor waar ik in 2002 tot artikel in Adem (En hoe gaat het met de worden. Harmonisch wordt alles mogelijk. kapelmeester werd benoemd, en bij de kindjes?, 2006, nr. 4, p.142-144) gooide ^ 224 I Componistengavotte I ik een knuppel in het hoenderhok. Men percussion. De tekst is daarbij natuurlijk ik over mijn eigen tijd beschikken, mijn kan hier maar niet afstappen van het idee belangrijk; je doet dat niet met om het eigen tijd maken, componeren, daarmee dat wat men met kinderen doet, plezant even welke tekst; dat moet je, wanneer je geld verdienen en met dat geld dan tijd en leuk moet zijn wat, zo goed als altijd aan het schrijven bent, mee incalculeren. kopen om weer te componeren. Met geld leidt tot kwaliteitsverlies op niveau van Voorbeelden daarvan zijn het opgelegd koop je tijd, als componist toch. lk krijg compositie en uitvoering, Om het maar werk voor kinderkoren voor het Europees veel opdrachten maar als je daarbuiten plezant te houden. Maar voor kinderen Muziekfestival voor de Jeugd in Neerpelt nog te veel doet, lever je op de duur stuk- kan het ook terzelfder tijd plezant en (Fiddelde-dee, 2007) en een opdracht voor ken of die eigenlijk beter hadden gekund. goed zijn. Je moet kinderen uitdagen, hen 'Choirs in Movement', een zangweek van lk zou het liefst van al gewoon leven als iets bijbrengen, hun mogelijkheden, hun Europa Cantat voor Europese kinder- en componist. Maar dat is niet gemakkelijk in vocaliteit ontwikkelen i.p.v., zoals al te jeugdkoren in Bonn (Streetwise, 2008). lk Vlaanderen. lk waag de gok. Misschien zal vaak gebeurt, hun stemmen verknoeien. interesseer me ook meer en meer voor ik snel moeten vaststellen dat ik het hoofd Vlaanderen staat wat dat betreft nergens; het gregoriaans. Hoe kan ik gregoriaans niet boven water hou? een opleiding tot kinderkoordirigent is gebruiken als inspiratiebron, als vertrek- volkomen onbestaande hoewel, gezien punt, gecombineerd met de opdracht om We zouden hier nog heel wat bijzonder de complexe specificiteit van het medium, te schrijven voor niet-professionele koren? verdienstelijke'kooractieve'componisten absoluut noodzakelijk. De recente oprich- Als koorcomponist moeten we het maat- aan bod kunnen laten komen: Raymond ting van de Kinderkooracademie Belgie in schappelijk engagement en de uitdaging Schroyens (°1933), Kristiaan Van Ingelgem Hasselt, naar Nederlands voorbeeld, is een aangaan om amateurkoren op voor hen (°1944), Jean-Paul Byloo (°1947), Jan Van stap in de goede richting. lk kreeg van hen uitvoerbare manier hedendaags materiaal Landeghem (°1954), Dirk De Nef (°1957), de opdracht voor het schrijven van Vijf te laten zingen. Geert Van der Straeten (°1962), Annelies Kerstliederen. Een auto-ongeval dat ik als bij wonder Van Parys (°1975) ... we zouden hier ook Mijn samenwerking met dichter Rene overleefde, april 1999, heeft mijn leven op de bespreking van een nauwelijks te tellen Geldof is intussen tot nul herleid. We zijn zijn kop gezet. Op zo'n momenten begin aantal composities aan kunnen toevoe- gewoon uit elkaar gegroeid. lk werk nu je na te denken. lk wou of van een leven gen: De Profundis (1968) voor gemengd wel eens meer samen met Jos Stroobants dat ik niet helemaal zelf leidde; ik voelde koor van Andre Laporte, Missa Semplice (Psalmi Novi, 2005; Streetwise, 2008) en me geleefd worden. Mijn huwelijk is het (1993) voor soli, koor en kamerorkest van Dirk Hanssens (Debarim, passiecantate, eerste wat ik heb aangepakt. Het resul- Piet Swerts, Deux mille regretz (1999) voor 2002). Voor de rest is het zoeken: Goethe teerde in een scheiding. lk woon sindsdien recitant, gemengd koor en ensemble van en Ted Hughes (Prometheus, 2004), Fede- een halve week hier, een halve week met renaissance-instrumenten van Roland rico Garcia Lorca (Historietas del viento, mijn kinderen. lk zocht ruimte, vrijheid, Coryn, Orpheus: toverzanger in de onderwe- 2003), William Blake (Songs about love, rust om te kunnen componeren. Hier, en reld (2002) voor kinderkoor en piano van 2004), Herman de Coninck (Tram 1 1, 2007) deels ook in lerland, werkte ik aan een Wim Henderickx, Four sacred songs (2003) en A.C. Swinburne (Antiphone, 2008). lk opdracht van het Lemmensinstituut die voor gemengd koor van Luc Van Hove, ben nu aan het snuisteren in het werk van me toch wel 2 jaar kostte: lncipit Apocalyp- Alma minha gentil en A Gloria de mandar W.H. Auden. sis loannis Apostoli (2000), een oratorium. (beide 2004) resp. voor vrouwenkoor lk ben in de voorbije jaren geevolueerd Daarna was ik leeg. lk moest een sabbat- en mannenkoor van Frank Agsteribbe naar versobering van materiaal. lk maakte periode inlassen, me herorienteren. lk had ... helaas ontbreekt ons hier de ruimte complexe akkoordformaties en weefde er genoeg van. lk wou vooral meer lezen daarvoor. Helaas, want het hedendaagse daar veel kleuren rond. Dat ben ik begin- en luisteren; minder met mezelf bezig Vlaamse koorlandschap is meer dan be- nen uitdunnen en ik ben ook ritmischer zijn, meer met de muziek van anderen. hoorlijk bekoorlijk. gaan schrijven; niet in de zin van inge- De Vlaamse Opera en het Brussels kathe- wikkelder, maar met meer afwisseling. draalkoor kwamen wat dat betreft als een Mijn muziek blijft hoe dan ook modern geschenk uit de hemel. Maar met mijn klinken, zeker voor koren voor wie de werk aan de Vlaamse Opera stop ik dit hedendaagse muziek stopt bij Vic Nees; jaar; het was en is goed, maar ook genoeg zij hebben het meestal lastig met mijn geweest. lk wil nu echt weer meer tijd om werk. lk begin nu ook meer te denken in te componeren. lk geef nog wel les aan de richting van het koorzingen als een het Lemmensinstituut, koordirectie en theatraal gebeuren met de eruit voort- schriftuur, en ik ben er projectdirigent. vloeiende akoestische effecten. Inlassen Ook het kathedraalkoor en de Capella di van beweging, body language, body Voce blijf ik doen. Maar daarbuiten wil I Componistengavotte I 225 ^ Poezie bekoord Dirk Blockeel Aanschouw de dichter: de jaren '60 wilde terug naar de werkelijk- dens het zingen is de instelling van strot- kouder, dover, dommer heid en deed parlandogewijs een beroep tenhoofd [daarin bevinden zich de stem- dan een goudvis. op aan het alledaagse leven ontleende banden, noot van mij], verhemelte, tong Hugo Claus zinnetjes. Sommige dichters (Gilliams, en keel hetzelfde als tijdens de schreeuw, Rilke) ervaren wij als heel muzikaal. Bij hen de klacht, de roep. Dat zingen een stile- staat niet direct de betekenis voorop (die ring is en vooral, door de ademtechniek, 0 Lied! 0 Lied, ( . .) mag wachten!), maar de ons inpalmende een verlenging van een fenomeen dat van gij kunt het, en uw kunst is dat, klankkleur en het ritme. Verlaines 'De la nature kortstondig is, is veelbetekenend gij kunt het honing maken. . . musique avant toute chose' kijkt hier om genoeg: alle kunst manipuleert de tijd." In o Lied! 0 Lied! het hoekje! Ook de'poesie pure'tapt uit de ogen van de schrijfster verlenen klan- Guido Gezelle dat vaatje. De betekenis van de woorden ken taal een tweede hoger leven:"Dan uit Jan Engelmans Vera Janacopoulos (on- de taal. De arme, hulpeloze woorden, Voor de verhouding tussen poezie en de dertitel Cantilene!) moet wijken voor een dubbelzinnig, veranderlijk, misbruikt in verkianking daarvan aan de orde komt, spel van klanken. Partituren voor het oor. het leven van alledag. Bijna elke schrijver probeer ik eerst lets onmogelijks door Hebben die niet genoeg aan hun eigen buigt zodra de muziek ter sprake komt, definities op te trekken. Daarna breng ik, muziek? deemoedig het hoofd: muziek gaat voor. geholpen en geInspireerd door enkele ge- En alsof dat al niet genoeg is, wordt er interpelleerde componisten, de interactie 'Het zal wel aan mijn gemankeerde zange- in de rangorde nog een onderverdeling tussen woord (poezie) en de verklanking ressenleven te danken zijn dat ik muziek gemaakt. Poezie geniet meer kunstzinnig ervan (koormuziek in Vlaanderen) min en literatuur zo graag met elkaar vergelijk aanzien dan proza. Het vulgaire materiaal of meer in kaart. Omdat geschiedenis en en nadenk over materiaal, techniek en van de woorden zou in de poezie nog tot ruimte belangrijk zijn ga ik hierbij bewust zeggingskracht van beide:Scripsit de klank, rijm, zinsbogen kunnen worden of en toe ook grensoverschrijdend te werk. Nederlandse schrijfster Margriet de Moor omgevormd - tot muziek kortom -, met (1941), die in haar essayboek Als een hond het proza zou niets van dit alles te begin- Wat is poezie? lk neem aan dat het aantal zijn blinde baas (2007) de muziek filoso- nen zijn. Brodski spreekt van de logheid antwoorden mogelijk correleert met het fisch aanlijnt. Betekenisvol is het gegeven van het genre. Valery identificeert het aantal dichters of de door hen eventueel dat zingen in de buurt van de roep, de proza met de omgangstaal." aangehangen poetica. De Iectuur van een klacht en de belevenis van pijn komt."Tij- goed gedicht lijkt vaak op een bezoek aan een land met meestal flinke brokken terra incognita. Door er voet aan wal te zetten, te wandelen, even diep in en uit te Liggen in de zon ademen, wen je aan het landschap. Nogal vaak in de verzen aanwezige archetypi- lk hoor het licht het zonlicht pizzicato sche elementen dragen tot vertrouwdheid de warmte spreekt weer tegen mijn gezicht bij. Zuiver water kun je bij Paul Snoek ik lig weer dat gaat zo maar niet dat gaat zo (1933-1981) putten en het lachen van het ik lig weer monomaan weer monodwaas van licht. licht valt bij Hans Andreus (1926-1977) wel te leren. Ook de andere Empedocles- lk lig languit lig in mijn huid te zingen elementen hebben woordvoerders. Vuur lig zacht te zingen antwoord op het licht zul je bij lngeborg Bachmann (1926-1973) lig dwaas zo dwaas niet buiten mensen dingen aantreffen en voor'aardewerk' kun je te zingen van het licht dat om en op mij Iigt. terecht bij de Vlamingen Marc Dejonck- heere (1959), Toon Vanlaere (1946) en lk lig hier duidelijk zeer zuidelijk lig zonder Hugo Claus (1929-2008). De eerder te weten hoe of wat ik lig alleen maar stil hermetische Vijftigers verrijkten hun palet ik weet alleen het licht van wonder boven wonder met de kleuren van het kind, de primitief ik weet alleen maar alles wat ik weten wil. en de waanzinnige; boorden de droom aan, en lieten zich desgewenst net als de Hans Andreus surrealisten op de stroom van de vrije associatie drijven. Het nieuw-realisme uit ^ 226 I Poezie bekoord I Wat is muziek? Musik ist eine stumme Spra- che! De paradox van deze prachtige defi- Der Krieg wird nicht mehr erklart nitie gaat natuurlijk niet helemaal op voor sondern fortgesetzt. Das UnerhOrte koormuziek. Die doet namelijk meestal ist alltaglich geworden. een beroep op uit woorden bestaande taal, klanken die in de regel een betekenis Kyrie eleison. hebben (het semantische niveau) en door de luisteraar kunnen worden begrepen Der Held (het aspect overdracht, communicatie). bleibt den Kampfen fern. Der Schwache Met zijn boek Gedichte sind Musik (2002) ist in die Feuerzonen geriickt. Iijkt de Duitse musicoloog Diether de la Motte (1928) wat ik hier netjes uit elkaar Kyrie eleison. probeer te houden, door elkaar te haspe- len. Wat blijft er over van de tekst als het Die Uniform des Tages ist die Geduld, een koorwerk is geworden? Chris Dubois die Auszeichnung der armselige Stern (1934) noteert:"Een klankfresco van de der Hoffnung Ober dem Herzen. tekst, om het even in welke taal. Kleur primeert!"Wat gebeurt er met tekst of Kyrie eleison. gedichten die in muziek'vertaald' wor- den om de term van Schutz maar eens Tekstfragment uit Coryns Missa 'Da Pacem; te gebruiken? Op naar een hoger !even? kyrie met verzen van Ingeborg Bachmann Muziek in het kwadraat? lk probeer dat transformatieproces te vatten. Versregels die voor muziek worden gebruikt, gaan een tweede !even leiden: ten of rondtrekkende barden brachten naar een hoger plan getild. Neem nu gevangen in de netten van de'stomme hun gedichten als artistieke postbodes Schubert. Niet echt beschikkend over muziektaal' krijgen zij ook een muzikale zingend aan de man. Ook bij de meester een literaire fijnproeversneus liet hij zich betekenis. Zij worden betekend, maar in van de Franse Ars Nova, De Machaut, voor als honing zo zoet vloeiende melo- zekere zin tegelijkertijd vertekend, want waren tekst en muziek twee handen op dieén door om het even welk gedicht op geduid, geInterpreteerd. Annexatie wordt een buik. sleeptouw nemen. Zo is het ook gesteld interpretatie. De blinde, maar al met al 0, macht van de muziek die maakt dat je met nogal wat teksten die Bach voor de welsprekende gebarentaal van de melodie bepaalde gedichten niet meer objectief kar van zijn sublieme cantaten spande: duidt de tekst en getuigt van de lectuur lezen kunt omdat een of andere groot- hoogzwanger van barokke metaforen van de componist. Het verklankte gedicht meester ze voor je'ingepakt' heeft. lk heb als ze zijn en vaak lijdend aan rijmdwang als taal tot de tweede macht, dubbeltaal. het met enkele verzen van Gezelle, maar ontlokken ze de hedendaagse lezer/luis- De toondichter blaast de tekstdichter zijn ook regels van Goethe (Wer reitet so spat teraar een meewarige glimlach. Maar bij (nieuw?) !even in. durch Nacht und Wind?) en van Heine de beluistering van het heerlijks dat de Een interessant experiment voerde jaren (Du bist wie eine Blume) vallen nauwelijks cantor uit Leipzig ermee bereidde, vergeet geleden de al vernoemde De la Motte uit nog los te weken van hun toonzetting je dat manco. Enigszins verpieterde, holle door een aantal componisten een een- door heren van het slag van Schubert of opgeblazen aardappelen kunnen, eens dere tekst uit Des Knaben Wunderhorn ter en Schumann. Misschien kan de heden- met saus van een topkok overgoten, heer- vertoning op te geven. lk heb alle resulta- daagse lezer niet meer argeloos met Van lijk smaken! Niet zo bij Benjamin Britten ten nooit beluisterd, maar kreeg hoogte Ostaijens 'Gaston met zijnen bassoni op (1931-1976), die met zijn goede smaak van het experiment via het wondermooie zwier gaan, nu Peter Vermeersch (1959), parelende teksten van middeleeuwen tot Es sang vor langen Jahren (1984) voor alt, net als Herman Roelstraete (1925-1985) in zijn tijd uit de Angelsaksische traditie op- sopraan- en altviool van Arvo Part (1935). zijn Triptiek voor gemengd koor (1963), die pikte en naar zijn hand zette. Aan de ene kant de tekst als mogelijke springerige poezie op muziek heeft gezet. inspiratiebron en aan de andere kant de Ander fenomeen dat het annexatievermo- De relatie van de componist met de componist die er, Ielijk geformuleerd, een gen van het notenrijk staaft: middelmati- tekst staat vanzelfsprekend niet los van slaatje uit wil slaan. Die tweedeling was er ge poezie wordt, eenmaal door bedreven de maatschappelijk- en sociaal-histo- in de vroege middeleeuwen niet. Vagan- componisten onder handen genomen, rische context. Globaal genomen gaat I Poezie bekoord I 227 ^ het gebruik van door kerk en liturgie het oude motet zingen de respectieve Waar de ene regel via wat witruimte in de gefixeerde tekstgehelen (misordinarium stemmen vaak in verschillende talen en andere overgaat en ons lezend oog een of -proprium, psalmen, Magnificat, bij- worden profane en sacrale teksten zonder wendende beweging maakt, daar voorziet belpassages), zeker vanaf de verlichting, schroom tegelijkertijd gebracht. Bach de muziek een rust. allengs gaat wijken voor meer persoon- combineert in zijn cantaten Bibelspruch Mijn Gezelletriptiek (1999) voor gemengd lijke keuzes en profaan materiaal. Dat met belerende poézie en exegese. lk denk koor stond bonte toonschildering toe. het ik van de componist er een beetje ook aan Stravinski's A Sermon, a Narrative In het eerste gedicht, Tusschen de twee, begint toe te doen, merk je in de vroeg- and a Prayer (1960-1961) waarbij woorden speelt de West-Vlaamse dichter hoog en romantiek bijvoorbeeld bij Schubert die van Thomas Dekker en bijbelplaatsen het laag tegen elkaar uit. Voor mij alvast een in de credogedeelten van zijn missen de tekstbestanddeel uitmaken.) gelegenheid om met tal van tegenstel- passage over unam sanctam catholicam lingen en symmetrische of spiegelfiguren et apostolicam Ecclesiam links Iaat lig- Of het nu om liederen of om pure koor- aan de slag te gaan. (Gelijkenis met de gen. De kerk zal ooit verdwijnen, maar de muziek gaat, mijn werkwijze met te ver- plastische wereld van Escher en met het goede God mag blijven, zal de zwierige klanken gedichten blijft eender en heeft oeuvre van 'schrijver-componist' Jeroen jongeman hebben gedacht. Van een vorm veel te maken met de retorische werkwij- Brouwers ligt voor de hand.) De 'stem- van vrijgevochtenheid getuigt zeker ook ze van Bach en de Figurenlehre die al in de paartechniekivan Josquin (een vorm Brahms'Ein deutsches Requiem; voor dat zo rijke tuinen van Schatz voor bloeiende van auditief clair-obscur) komt me in zo ontroerende werk koos de meester arabesken en guirlandes zorgden. het begin uitstekend van pas: de heren behoorlijk protestants getinte troostende Heel concreet of eerder verborgen geven vertegenwoordigen het lage en de dames teksten die ook een algemeen huma- woorden en wendingen uit de tekst me het hoge. nistische waarde hebben. Uit een later ideeen aangaande de uitbeelding. Melo- Het tweede kortere driestrofige gedicht tijdperk staan me het War Requiem (1961) die en daarmee samenhangend uiteraard heeft een bij Gezelle wel vaker voorko- van Britten en Winds of Dawn (Missa Da ook harmonie (donkere versus lichte kleu- mend memento mori-karakter die de Pacem', 2000) van Coryn voor ogen. In het ren) en contrapunt (imitatie en omkering componist in mij meteen de sporen gaf. eerste geval krijgen de klassieke teksten als wezenlijke elementen) tonen constant De eerste strofe gaat als volgt: 't Is stille! van de rooms-katholieke dodenmis gezel- hoe ik me tot het tekstmateriaal verhoud. Neerstig tikt het on- / gedurig hangend schap van loorlogsdichter Owen en bij Vaak bepaalt de grafische structuur van wezen, / waarop de weg naar 't eeuwige, de West-Vlaamse componist moet het het gedicht ook de vorm van de compo- in / twaalf stappen, staat te lezen: De weg kerklatijn van de oude votiefmis het soms sitie. Een goede harmonie tussen tekst naar de eeuwigheid (en de klok) voor confronterende poétische gezelschap van en toon speelt zich al of in de kathedrale ogen houdend, leek me een driestemmige Dante, Bachmann, Brecht, Claus, Aragon, wereld van De Machaut. Er zijn zoveel werkwijze geen slecht idee. lk bereikte dat Auden en Van Scheltema voor lief nemen. eendere gebaren. Zowel rijm als versre- door tenor en bas unisono te laten zingen. (De combinatie van bijbeltekst en com- gels worden zichtbaar door de syntaxis De heren mogen voor `tiktak' spelen en mentaar of parafrase is van alle tijden. Inmet vaak als sequens uitgewerkte frasen. krijgen een als spiegel opgevat ostinato- thema waarbij ze het woord 'stille'zesmaal herhalen (6 x 2 lettergrepen + 12; de 24 dreigende fluittoontjes uit Bachs cantate Dichter wordende Liebster Gott, wann werd' ich sterben zijn in de buurt). De tijd heeft alles met verande- op een ochtend word je wakker midden in klank ring te maken: wat zich in de voormiddag met vocaal en klinker en diftong als voelspriet opent, bereidt zich na de middag al voor om met aarzelende zorg de lichtste beroering om zich te sluiten; de dag wordt nacht en van licht en verlies in klank te ijken omgekeerd. Daarom krijgen de dames bij de tweede strofe het ostinato voorge- om jezelf onmiddellijk geknield te vinden zet. In de derde strofe mogen de heren boven de hoorbaar kloppende wand weer de dreigende pendule laten horen. van een woord - zoekend naar het precieze Een ABA'-vorm, voor mij de oervorm bij ogenblik waarop een versregel volloopt in klank uitstek, is gerealiseerd. In het slotlied belijdt de dichter de nauwe Antje Krog samenhang tussen leven en dood. Het brood dat wij eten dankt zijn bestaan aan 'gestorven graan':"k En ete niet, of 't gene ^ 228 Poezie bekoord ik ete, / 't heeft de doodgesmaakt...' tietactiek gesneden,"weinig woorden, ogen niet echt toe doet (merkwaardige Verderop krijgt het zinsdeel 'Het doode in weinig noten". Op Nederlandstalig gebied visie?), ervaart hij het Latijn als ideaal mij wordt levend weder eerder dalende raakte hij geboeid door het mystieke en medium voor meerstemmigheid. Door beweging bij de heren gevolgd wordt sensuele klimaat van Erik Van Ruysbeek met geijkte woorden te werken meet hij door eerder stijgende beweging bij de da- (1915-2004). Het door deze Brabander be- zich met de groten uit het verleden, van mes. Zo wordt het spel lusschen de twee' leden kosmische element en de streving de Vlaamse polyfonisten tot Stravinski. Vrij voortgezet. (Voorbeelden van stijgen en naar eenwording of non-dualiteit vond hij recent (2005) ontstond bijvoorbeeld zijn dalen, anabasis en katabasis, zijn uiteraard in zekere mate nog terug bij Georges Ade Onzevader door contact met het gelijkna- legio in het werk van Bach.) en Franciscus van Assisi. mige werk van Schnittke. Piet Swerts (1960) bekent altijd op zoek te Ook Coryn koos onlangs voor twee psal- lk toetste mijn bevindingen met die van zijn naar igoede' of, beter gezegd,'bruik- men en uittreksels uit het Hooglied het enkele collega's. Hoe zien zij de relatie tus- bare'teksten. Onder'bruikbaar'verstaat Latijn als voertaal. Omdat hij geen Latijn sen het poetische woord en de verklan- hij: een imuzikaletekst, een geschreven heeft gestudeerd, gaat hij vooraf gron- king ervan? gegeven dat op zich al muzikaliteit in dig in op het woordaccent. Hij heeft een zich draagt."Dat kan inhoudelijk naar het vrijer gevoel in de omgang met die taal. In We laten de opdrachten waarbij tekstma- woord vertaald zijn, maar kan ook bepaald weerwil van de goede vertaling die hij bij teriaal gegeven is, buiten beschouwing en worden door haar ritmische compositie, de hand heeft, voelt hij slechts bij benade- vragen ons of waarom en hoe componist woordherhalingen, retoriek, of zelfs puur ring aan waarover het gaat. X zijn gading vindt bij gedicht Y of dichter klankgebonden zijn. lk heb meestal ook Z. een voorkeur voor kortere teksten. lk vind Een tweede reeks vragen heeft meer be- De opuslijst van een gretige lezer als Ro- dat de taalkeuze ook de kleur van de mu- trekking tot de werkwijze bij het eigenlijke land Coryn (1938) telt een twintigtal om- ziekcompositie bepaalt." compositiewerk. Bepaalt het uitverkoren vangrijke koorwerken. Via een netabonne- gedicht de vorm? Hoe verhouden woord ment kreeg hij een hele tijd elke dag een lk peilde ook naar de relatie van compo- en toon zich? Heeft een van beide ele- gedicht uit de Angelsaksische literatuur nisten met gefixeerde, liturgische teksten. menten het laatste of hoogste woord? doorgestraald. Hij viel voor Death don't be Welke aantrekkingskracht en/of meer- Uit de compositieklas herinner ik mij de proud van John Donne en werd geraakt waarde gaat daarvan uit? wetenschap dat, zeker in combinatie met door The Bells van E.A. Poe en A Game of Swerts is al twee jaar bezig met de bouw instrumenten, de menselijke stem in de Fives van Lewis Carroll. Ook de prachtige van een op het Hooglied gebaseerd ora- perceptie als vanzelf op de voorgrond sonnetten van Shakespeare (de originelen torium.Toevallig woonde hij in Averbode komt te staan. Zij trekt ontegensprekelijk met vertaling) houdt hij voor toekomstig een voordracht bij over de gedichten van onze aandacht, maar daarbij is niet zozeer gebruik in beraad. de barokke mysticus Angelus Silesius. de tekst als betekenisdragend fenomeen, Als romanist is Raoul De Smet (1936) van- Diens Heilige Seelenlust bleek uitgerekend maar de melodie belangrijk. De Smet zelfsprekend kind aan huis in de Franse en op het lied der liederen te zijn geent. De boomt door over zijn hoger al aangehaal- Spaanse poezie. Voor zijn eerste stappen eenvoud van Silesius' woorden hielp hem de standpunt over de tekst."Ik yang hem op het vocale terrein deed hij een beroep bij de ontsluiting van het onderwerp, zelfs niet op bij een uitvoering. lievoer en- op Baudelaire (1821-1867), de vader van bespoedigde het vinden van de 'juiste' kel het klimaat van de muziek. Alleen mijn de moderne poezie waar zich ook de muziek en bepaalde ook de taal (Duits). nieuwsgierigheid als componist doet mij generatie van '50 (Rodenko en de zijnen) Voor de toekomst staat een Missa Homme de tekst van een compositie lezen. Hoe op beriep. (Omstreeks 1845 noteerde de Arme op stapel. Hij noteert dat woorden interessant of literair een tekst ook is, wan- man van Les fleurs du mal: "Wie Romantiek zoals'kyrie'deel uitmaken van het cul- neer de muziek niet aanspreekt, heb ik er zegt, zegt moderne kunst, dat wil zeggen: tuurerfgoed; daardoor overstijgen ze hun geen boodschap aan."Verder ziet hij de innerlijk, spiritualiteit, kleur, een streven oorspronkelijke betekenis en krijgen ze tekst vaak als'pretexte, al mag de muziek naar het oneindige met alle middelen die als metawoorden een haast universele de tekst ook niet te veel verbloemen. de kunst biedt.") In zijn dodecafonische waarde of betekenis."Als componist ben Voor zijn 4 Ernstige Liederen (1991) vertrok periode klikte het goed met Paul Eluard je daar bijzonder gevoelig aan en probeer Coryn van wat hij muzikaal voor ogen had (1895-1952; deze dichter onderschreef je die aura auditief te vatten in eigen en koos daarvoor vier hem aansprekende het parool van Lautreamont: poezie moet klanken." teksten (Blockeel, Marsman en Joyce) zon- door velen geschreven worden, niet door 'Verkondigende'teksten hebben volgens der een bepaalde binding. Hier merken een enkeling!"). De teksten uit Regnes De Smet een dramatische kracht die ze we een conceptie waarbij de woorden als (voor mezzospraan en piano, 1965) bleken geschikt maakt om te worden uitvergroot. dienstmaagd voor het muzikale proces op maat van de toenmalige composi- Omdat de verstaanbaarheid er in zijn fungeren. In een later werk als A Tribute I Poezie bekoord I 229 ^ diep op de poézie in:"Ik detecteer de dub- in hoge mate op de studie van ritmische 0 LIED bele bodems, de associaties, de meerdui- en poetische patronen gebaseerd. Woord digheid van een tekst. lk probeer dat alles en toon, wie heeft het laatste woord? We o LIED! o Lied, samen met de woord- en zinsaccenten, de houden het bij een gelijkspel met winst gij helpt de smert stembuigingen, het debiet zelfs, van een voor beide partijen. Het water van de wanneer de rampen raken, normale zegging te vertalen in een melo- 'stomme' goudvis smaakt naar honing! gij kunt, o Lied, de wonde in 't hert, dische lijn en een bepaalde harmonische de wonde in 't hert vermaken! kleur. lk noteer ook vooraf de versvoeten o Lied, o Lied! waaruit nogal eens het ritme van de me- gij Iaaft den dorst, lodie ontstaat. Vandaar dat ik ook graag gij bluscht het brandend blaken, de poémes en prose gebruik, zoals in mijn gij kunt, o Lied, de drooge borst cyclus op fragmenten uit de Illuminations en 't wee daarvan doen staken. van Rimbaud. Als filoloog vind ik dat de o Lied! o Lied, taal met respect moet benaderd worden het zwijgend nat en dat de muziek een dienende rol moet dat leekt nu langs mijn kaken, spelen (...) Het (democratisch? esthe- gij kunt het, en uw kunst is dat, tisch?) evenwicht ligt er juist in de muziek gij kunt het honing maken... het klimaat te laten weergeven van de o Lied! o Lied! grondgedachte van de tekst. Ik'illustreer' in de mate van het mogelijke en tracht Guido Gezelle tegelijkertijd de muziek in een (soms cryp- tische) vorm te gieten." Halen sommige dichters de top drie van componisten? Piet Swerts ervaart Rilke als heel sensitief:"Je hoeft bijna geen Duits te to William Blake (2006) is de cyclische verstaan, je moet gewoon naar de klanken intentie groter en gehoorzaamt de schik- luisteren om aan te voelen waarover het in king van de liederen aan de eisen van een wezen gaat". Music meets music. verhaal met The Tiger als hoogtepunt. Kijken hedendaagse componisten op naar Tekst en muziek aan elkaar gekoppeld vor- voorbeelden uit het verleden? men een geheel dat meer is dan de som der onderlinge delen. De Smet:"Muziek Swerts ervaart de tekst-muziekrelatie als moet de tekst vergulden/verzilveren (naar fenomenaal bij Hugo Wolf, in zijn ogen keuze). De tekst krijgt een tweede dimen- "een van de weinigen, zo niet de enige die sie, komt op een hoger niveau, dankzij de muzikaal heel dicht aansluiting kon vin- trillingen van de menselijke stem. De tekst den met het gedicht, iets wat van Beetho- wordt tot leven gewekt. Van abstract naar ven helemaal niet gezegd kan worden." concreet-zinnelijk." De Smets voorkeur De Smet vindt zijn voorbeelden in de gaat uit naar teksten die eerder rationeel 20ste eeuw en vernoemt SchOnbergs dan emotioneel zijn of vrij dramatisch Pierrot Lunaire, Stravinski's Oedipus Rex en overkomen. In de regel vergroot de mu- Psalmensymfonie, Poulencs Stabat Mater ziek volgens hem de dimensies van een en Norbert Rosseaus Passieverhaal. tekst. Uit de hoger te berde gebrachte werk- lk geef grif toe dat over de relatie poezie- wijzen blijkt dat de tekst in het composi- koorcompositie het laatste woord nog torische proces kan opgenomen worden niet gesproken is en besef goed dat ik hier (prima Ia musica e poi le parole) of dat hij slechts een aantal lijnen heb uitgezet.Te vertrekpunt wordt voor de compositie noteren: de dit jaar herdachte Olivier Mes- (prima le parole e poi Ia musica). Vooraleer siaen (1908-1992) heeft zijn vaak wat dog- in de notenmand te graaien gaat De Smet matisch aandoende compositiesysteem ^ 230 I Poezie bekoord I Koor&Stem vzw Een organisatie voor vocale muziek in Vlaanderen Koenraad De Meulder Het koorleven in Vlaanderen is bijzonder Opendoek, Kunstwerk(t), Centrum voor intens. Voor duizenden zangers, dirigenten, Beeldexpressie, Danspunt en uiteraard Telkens bestuursleden en andere vrijwilligers is koor- Koor&Stem. aaneer muziek een deel van hun Leven geworden. e ciag Koor&Stem werd op 13 november 2001 e natht De koorwereld biedt hen een verruimde kijk gesticht door vertegenwoordigers van de ngaat op het kunst- en cultuurgebeuren op natio- drie Vlaamse koorfederaties: de Vlaamse naal en internationaal vlak en geeft hen de Federatie van Jonge Koren vzw, de Natio- kans om zich op artistiek vlak te ontplooien. nale Koorfederatie Het Madrigaal vzw en Het koor neemt hen ook stilzwijgend op in Koorfederatie Vlaanderen vzw. Minister ^ Programma-affiche Koor&Stem een sociaal netwerk waarin mensen zich goed van Cultuuur Bert Anciaux, erkende op 22 [C) K&S] voelen en zich gerespecteerd weten. december 2001 Koor&Stem als landelijke organisatie voor amateurkunsten binnen Het spreekt voor zich dat niet alle koren de sector vocale muziek. Koorfederatie Vlaanderen als nationale ver- topkoren kunnen zijn. Veel belangrijker is dat In de eerste fase werd Koor&Stem uitge- eniging ontbonden en werd de werking zoveel mogelijk mensen de kans krij gen om bouwd als een samenwerkingsverband volledig overgedragen naar de nieuwe zich al zingend sociaal, emotioneel en intel- waarin de verschillende federaties een organisatie Koor&Stem. lectueel te verrijken. verregaande autonomie behielden. Al In dit artikel trachten wij aan te tonen dat elk vlug bleek de noodzaak om de artistieke De overdracht van de bibliotheek van koor op zijn niveau een artistiek en organisa- en organisatorische werking van de ver- Koorfederatie Vlaanderen naar Koor&Stem schillende federaties binnen de koorwe- werd eveneens gerealiseerd in het kader torisch proces tracht op gang te brengen. Alle reld te bundelen. van de fusie-operatie. inspanningen die hiervoor worden geleverd, De bibliotheek van Koorfederatie Vlaande- hoe bescheiden die soms ook zijn, zijn bijzon- Op 16 november 2004 besloot de Al- ren werd opgenomen in het patrimonium der waardevol. Zij dragen immers bij tot een gemene Vergadering van Koor&Stem van Koor&Stem en wordt in de toekomst betere gemeenschapsvorming. daarom het samenwerkingsverband om verder uitgebouwd. Met de steun van te vormen tot een fusie zodat de werking de Vlaamse Gemeenschap verwierf Van federaties naar een binnen de koorwereld vanuit een ge- Koor&Stem in 2003 het fonds 'De Noten- organisatie! meenschappelijke visie en strategie kon boom' waarin heel wat koorwerken van Het decreet van 22 december 2000 worden ontwikkeld. Vlaamse componisten werden opgeno- betreffende de amateurkunsten heeft De organisatie stelde zich tot doel de men. De Vlaamse Gemeenschap gaf de het landschap van de amateurkunsten vocale muziek in Vlaanderen, in de eerste opdracht dit fonds open te stellen voor de in Vlaanderen grondig hertekend. Op plaats het koorleven, te ondersteunen, te koorwereld en het verder uit te werken. enkele jaren tijd werden de 23 federaties organiseren en te stimuleren. voor amateurkunsten uit de verschillende Koor&Stem ging in deze eerste beleidspe- kunstdisciplines omgevormd tot negen De fusie binnen Koor&Stem werd meteen riode samenwerkingsverbanden aan met kunstdisciplinaire organisaties. Met deze ook gekoppeld aan een grondige her- andere organisaties uit de cultuursector fusie-operaties werd een punt gezet ach- vorming van de provinciale koorwerking. zoals ondermeer Canvas, het Vlaams Radio ter de verzuiling binnen de wereld van de De vijf provinciale afdelingen van Koor- Koor, de Koning Boudewijnstichting, Jeugd amateurkunsten. federatie Vlaanderen werden in dezelfde en Muziek, Musicerende Jeugd, Koorlink en Een diffuus amateursveld van de kleine, periode omgevormd tot afdelingen van Kunstwerk(t). Koor&Stem was medestichter moeilijk te profileren federaties werd op Koor&Stem. De provinciale afdelingen van het Huis voor de Amateurkunsten en enkele jaren hervormd tot een sector werden opgericht als autonome vzw's en van de KoorAcademie. met negen landelijke kunstdisciplinaire sloten een beheersovereenkomst of met amateurkunstorganisaties: Vlamo, Mu- de landelijke organisatie. Na de voltooi- Ook op internationaal vlak wist Koor&Stem ziekmozaiek, Poppunt, Creatief SchrUven, ing van deze hervorming in 2005 werd zich te profileren. De organisatie bouwde I Koor&Stem vzw I 231 ^ goede contacten uit met de Internationale Koorwedstrijd Vlaanderen-Maasmechelen, het Europees Muziekfestival voor de Jeugd en Korenmanifestatie der Zuidelllke Neder- landen. In mei 2006 werd Michael Scheck voorzit- ter van de Arbeitsgemeinschaft Europeii- scher Chorverbande (AGEC) en werd het secretariaat van deze organisatie voor een periode van drie jaar overgedragen aan Koor&Stem. Een organisatie voor vocale muziek? Koor&Stem werd door de Vlaamse Ge- meenschap erkend als organisatie voor vocale muziek, een opdracht die veel ruimer is dan de ondersteuning van het koorleven in Vlaanderen. Vanuit deze ver- ruimde opdracht ontwikkelt de organisa- ^ Mariane Steyaert dirigeert Dulcisona tie een werking waarin het koorleven cen- [Foto: Jan Adriaenssens] traal staat maar waarbij tegelijkertijd veel aandacht gaat naar muziekeducatie. De hebben een zangopleiding of een cursus draagvlak ontstaat voor een dynamische missie geeft duidelijk aan hoe de organi- koordirectie gevolgd. Bovendien is deze koorwerking. Het is ontzettend belangrijk satie met deze dubbele strategie omgaat: doelgroep ook bijzonder groot. Alleen bij dat Koor&Stem ook die vrijwilligers vol- 'Koor&Stem begeleidt en ondersteunt de Koor&Stem zijn reeds 822 koren aange- doende ondersteuning geeft. Het runnen koorzang en het zingen in Vlaanderen'. De sloten waarin samen meer dan 30.000 van een koor vraagt immers steeds meer organisatie legt het accent op de ontwik- zangers actief zijn. kennis en vaardigheden. Ongewild wor- keling van de boeiende en kwalitatief Niet iedereen die zingt of geInteresseerd den vrijwilligers steeds meer geconfron- hoogstaande koorcultuur maar wil tege- is in vocale muziek, is een 'koorzanger. teerd met ingewikkelde administratieve lijkertijd zuurstof geven aan een rijke en Ook die doelgroepen mag Koor&Stem niet procedures en wettelijke beschikkingen. creatieve zangcultuur in Vlaanderen. uit het oog verliezen. Zingen in schoolver- Zij moeten dus over voldoende compe- band, in liturgische diensten, in jeugdver- tenties beschikken om daarin met succes Ook bij de afbakening van de doelgroe- enigingen, in academies, in gezinsverband wegwijs te geraken. pen kreeg Koor&Stem een heel ruime zijn allemaal aspecten waarvoor een koor- opdracht. Maar op de eerste plaats wordt organisatie aandacht moet hebben. Men De dirigenten, stempedagogen, docenten de werking afgestemd op de koren, de streeft ernaar om, binnen de beperkte en componisten bepalen in belangrijke eerste en belangrijkste doelgroep van de mogelijkheden, in een zinvol aanbod en mate de kwaliteit van het koorleven. Zij organisatie. een kwalitatieve begeleiding te voorzien. geven immers telkens opnieuw muzikale Het begrip'koor'lijkt op het eerste gezicht De publieksparticipatie bij concerten van impulsen en zorgen er op die manier voor eenduidig maar is dat helemaal niet. amateurkoren blijft groot en natuurlijk dat er binnen het koor een artistiek proces De koorwereld is bijzonder heterogeen heeft ook die doelgroep, het publiek, op gang wordt gebracht. Koor&Stem zorgt in zijn artistieke en sociaie samenstelling. recht op goede informatie. ervoor dat er binnen deze doelgroep -het Je vindt in deze wereld zowel het heel artistiek en pedagogische kader- een bescheiden parochiekoor als het heel ge- Achter de schermen zijn er ook heel wat goede wisselwerking ontstaat die kan dreven concertkoor, het broze kinderkoor mensen actief om de koorwereld op artis- bijdragen tot een artistieke groei in de als het enthousiaste solidariteitskoor, het tiek en organisatorisch vlak te begeleiden. koorwereld. mijmerende gospelkoor als het uitgelaten popkoor om er maar enkele te noemen. De koorwerking wordt op nationaal, Levenslang leren en zingen! In elk koor is de muzikale vorming van provinciaal en lokaal vlak hoofdzakelijk Een artistieke en organisatorische dienst- de zangers en van de dirigent anders: gedragen door vrijwilligers. Het zijn die verlening ontwikkelen voor de verschil- sommigen zijn autodidacten, anderen vrijwilligers die ervoor zorgen dat er een lende doelgroepen binnen de koorwereld ^ 232 I Koor&Stem vzw I is geen eenvoudige zaak. Het vergt heel Tijdens deze cursussen wordt er dieper wat creativiteit en inventiviteit om telkens ingegaan op een van de aspecten van opnieuw een vormingsaanbod uit te koordirectie zoals slagtechniek, repeti- werken dat aantrekkelijk is en tegelijker- tieplanning, kennis van het repertoire, tijd bijdraagt tot een verbetering van de stemvorming, enz. kwaliteit van het koorleven in Vlaanderen. Dirigenten die een volwaardige opleiding Om die impulsen te kunnen geven wensen te volgen, worden doorverwezen gebruikt Koor&Stem vier instrumenten: naar het deeltijds kunstonderwijs. In de koorcoaching, opleiding, ontmoeting en academies Lier, Waregem en Hasselt kun- informatie. nen zij een langlopende cursus koordirec- tie volgen waarin zowel de theorie als de Koorcoaching is een educatief instrument praktijk aan bod komen. gericht op de artistieke werking van een Tenslotte organiseert Koor&Stem ook koor en richt zich meestal ook op een regelmatig internationale cursussen waar aspect van de koorwerking: stemvorming, jonge dirigenten kunnen kennis maken gehoorvorming, interpretatie, repertoire- met de topdirigenten uit het buitenland. studie, visuele presentatie, enz. Voor de organisatie van deze cursussen De koorcoachings worden gerealiseerd werkt men regelmatig samen met de door docenten uit het deeltijds kunston- Arbeitsgemeinschaft Europaischer Chorver- derwijs of het hoger kunstonderwijs of bande (AGEC) en met Europa Cantat. door professionele muzikanten of zan- ^ Attakatamoeva, een muzisch project voor het basisonderwijs gers. Zij stellen hun kennis en ervaring ter [© K&S] ledereen is ervan overtuigd dat een rijke beschikking van de amateurkoorwereld koorcultuur maar wortel kan schieten als en trachten binnen een koor een artistiek er een goede voedingsbodem aanwezig is proces op gang te brengen. blijkt dat de vraag naar goed opgeleide die kinderen en jongeren op een speelse Door de individuele benadering kan de dirigenten in Vlaanderen vandaag veel en creatieve manier in contact brengt met methodische aanpak van de koorcoa- groter is dan het aanbod. De meeste zangcultuur. ching afgestemd worden op het artistieke dirigenten hebben vandaag twee, drie of niveau van elk koor. De koorcoachings zijn zelf meer koren onder hun leiding om aan In 2000 voerde Koor&Stem een onderzoek met andere woorden kleine artistieke im- dit nijpend tekort te kunnen beantwoor- naar de situatie van de zangcultuur in het pulsen die koren in een nieuwe muzikale den. Anderzijds moet vastgesteld worden basisonderwijs. richting kunnen sturen. dat de belangstelling voor de opleiding Uit de resultaten bleek dat die voedings- Deze gestructureerde wisselwerking tus- 'koordirectie'aan de conservatoria niet bodem steeds kleiner werd en dat dit sen amateurkoren en professionele mu- echt in de lift zit. rechtstreeks in verband kon gebracht zikanten is bijzonder vruchtbaar en zorgt Met het opleidingstraject'koordirectie' worden met drie factoren: een gebrek aan ervoor dat het koorleven in Vlaanderen tracht Koor&Stem een antwoord te bieden nieuwe liederen voor kinderen en jon- kritisch blijft omspringen met artistieke op deze situatie. Het opleidingstraject geren, een gebrek aan tijd en gemis aan kwaliteitszorg. omvat een basisopleiding, een reeks na- specifieke ervaring en competenties bij de Koor&Stem realiseert jaarlijks meer dan vormingen en een langlopende opleiding leerkrachten. 1.100 uren koorcoaching bij meer dan 100 in het deeltijds kunstonderwijs. Binnen dit Op basis van dit onderzoek ontwikkelde koren. opleidingstraject wordt via een individue- Koor&Stem het project Attakatamoeva, le begeleiding steeds verder gebouwd op een muzisch project voor het basisonder- Koor&Stem biedt een heel brede waaier de specifieke ervaringen en competenties wijs. In enkele jaren tijd groeide Attakata- van opleidingen aan voor verschillende van elke deelnemer. moeva uit tot een begrip in de wereld doelgroepen en rond verschillende In elke provincie wordt jaarlijks een van de muzische vorming. Vooral het thema's. Jaarlijks worden er meer dan 600 basiscursus koordirectie aangeboden die pedagogische concept waarop het project uren opleiding gegeven binnen de organi- jonge of startende dirigenten de basis- steunt, bleek een juiste invalshoek om een satie. technieken van de koordirectie bijbrengt. krachtige impuls te geven aan de muzi- Voor de opleiding van koordirigenten Dirigenten met een beperkte ervaring in sche vorming in het basisonderwijs. werd een traject ontwikkeld in samenwer- koordirectie kunnen nadien terecht in de Met dit project tast Koor&Stem de grenzen king met het deeltijds kunstonderwijs en navormingen die op verschillende plaat- of van de samenwerking tussen cultuur het hoger kunstonderwijs. Uit onderzoek sen in Vlaanderen aangeboden worden. en onderwijs. Hoe kunnen competenties I Koor&Stem vzw I 233 ^ Leren luisteren Opleidingen spelen een belangrijke rol in de ontwikkeling van het koorlandschap. Een totaal andere manier om een artistiek proces binnen een koor op gang te bren- gen is het deelnemen aan koorontmoetin- gen. Door samen te zingen en door vooral veel naar mekaar te luisteren, leren koren kritisch omgaan met de eigen artistieke prestaties en kunnen zij heel wat praktijk- ervaring oppikken. Bovendien geven deze ontmoetingen aan heel wat basiskoren de kans om podiumervaring op te doen. Heel wat koren zijn immers niet in staat om een avondvullend programma voor te bereiden en zijn dan ook heel dankbaar wanneer zij een beperkt programma op een podium mogen brengen. Koorontmoetingen kunnen verschillende ^ Lyrica in Neerpelt vormen aannemen: wedstrijden, festivals, [© EMJ] projecten waar verschillende koren in participeren, zangavonden, enz. Ook op uit de amateurkunstensector aangewend mee direct kan ingespeeld worden op internationaal vlak worden in Vlaanderen worden in het onderwijs en omgekeerd? de vraag naar koorliteratuur binnen de heel wat ontmoetingen georganiseerd. De Het is een boeiende discussie die al te verschillende doelgroepen. Bovendien Internationale Koorwedstrijd van Vlaan- gemakkelijk strandt in vastgeroeste struc- organiseert Koor&Stem rond deze nieuwe deren-Maasmechelen en het Europees turen. Concrete projecten kunnen wellicht koorliteratuur workshops waarin koren Muziekfestival voor de jeugd (Neerpelt) zijn bijdragen tot meer wederzijds begrip en kunnen kennismaken met dat materiaal. hiervan schitterende voorbeelden. samenwerking tussen de departementen Op die manier wordt de drempel om cultuur en onderwijs op de verschillende nieuwe koorliteratuur in te studeren naar De koorontmoetingen zijn in de meeste beleidsniveaus. beneden gehaald. gevallen niet echt gericht op competitie. De ervaringen met project Attakatamoeva Het project'Componistenlink' is een mooi Zelfs koren die deelnemen aan wed- werden aangewend om project Kuimba voorbeeld van deze werkwijze. Dat project strijden worden niet in de eerste plaats Wimbo te ontwikkelen, een nieuw inter- heeft als doelstelling om amateurkoren aangetrokken door het competitie-ele- cultureel project voor jongeren tussen vertrouwd te maken met de uitvoerings- ment. Koren vinden het meestal veel twaalf en vijftien jaar praktijk van hedendaagse koormuziek. belangrijker dat zij een deskundig advies Ook met dit project trekt Koor&Stem sa- Koor&Stem gaf daarom aan 8 Vlaamse krijgen over de artistieke prestatie die men met allochtone muzikanten naar het componisten - vier gevestigde waarden zij tijdens een koorontmoeting neerzet- onderwijs om daar kennis te maken met en vier jonge componisten - de opdracht ten. Op basis van dit advies kunnen zij de zangcultuur uit verschillende continen- om een koorwerk te schrijven voor ge- hun werking bijsturen en heel bewust de ten. mengd koor en een voor gelijkstemmig artistieke grenzen van het koor verleg- koor. gen. Koor&Stem speelt samen met de De opleidingen schenken veel aandacht De nieuwe composities werden in een provinciale afdelingen een belangrijke rol aan nieuwe koorliteratuur. Een koor dat mooi verzorgde bundel uitgegeven sa- in de voorbereiding en realisatie van deze zijn werking boeiend wil houden en op men met een cd waarop de composities te ontmoetingen. artistiek vlak wil groeien moet zijn leden beluisteren zijn in een uitvoering door het regelmatig confronteren met nieuwe Goeyvaerts Consort. Een bron van koorinformatie koorliteratuur. Voor heel wat koorbestu- Tijdens de workshops krijgen de deelne- Een doorsnee koor heeft ongeveer 100 a ren en dirigenten is het niet gemakkelijk mende koren de kans om deze nieuwe 150 koorwerken op het repertoire staan. om geschikte literatuur voor het koor koorliteratuur samen met de componisten Uit deze verzameling put een koor om de te vinden. Koor&Stem heeft daarom een in te studeren. Voor de meeste zangers is repetities inhoud te geven en om concert- eigen uitgavenbeleid ontwikkeld waar- dit een unieke ervaring. programma's samen te stellen. De uitbouw • 234 Koor&Stem vzw ^ Het kinderkoor Baida Ziyuan, Beijing, China, in Neerpelt [© EMJ] van dit repertoire gebeurt heel omzichtig. documentatiecentrum werden meer dan yen: er zorg voor dragen dat de koorwe- Er moet immers rekening gehouden wor- 120.000 koorwerken opgenomen die via reld in Vlaanderen kansen krijgt om zich den met heel wat factoren. Is de bezetting de online-bib kunnen geconsulteerd wor- op een positieve manier te ontwikkelen. haalbaar? Kan het koor het geselecteerde den. Dirigenten kunnen in deze online-bib Koor&Stem is belangrijk als draaischijf koorwerk muzikaal aan? Waar zitten de zoeken op componist, titel, bezetting, da- voor de communicatie binnen de koor- addertjes in de compositie? Is de uitspraak tum, stijlperiode en op nog tal van andere wereld. Het uitgeven van het tijdschrift van een vreemde taal geen drempel voor parameters. Het is een bijzonder nuttig StemBand waarin inhoudelijke reflecties de koorleden? Hebben de koorleden vol- instrument voor het koorleven in Vlaan- terug te vinden zijn over de nationale en doende ervaring met de stijlperiode waar- deren. De koren kunnen beroep doen op internationale koorwerking is hiervan in het werk werd gecomponeerd? Sluit de het deskundige advies van de koorconsu- een mooi voorbeeld. Via nieuwsbrieven, selectie van het werk aan bij het thema lenten. Zij maken de bezoekers wegwijs e-magazines en andere kanalen draagt de van het geprogrammeerde concert? Past in het documentatiecentrum en geven organisatie ook zorg voor de interne com- de uitvoering van het geselecteerde werk bovendien advies op maat zodat het koor municatie binnen de koorwereld. in de liturgische kalender? de juiste artistieke keuzes kan maken. Deze vorm van begeleiding is ontzettend Het koorlandschap werd de laatste jaren Voor dirigenten en koorbesturen is de belangrijk voor de artistieke ontwikkeling grondig hertekend. Het is erg belangrijk dat er samenstelling van een concertprogramma van het koorleven in Vlaanderen. in Vlaanderen een steunpunt, een organisatie telkens opnieuw een boeiend maar intens voor vocale muziek, werd opgericht. Een trans- puzzeiwerk. En eens de selectie is ge- Er valt nog zoveel te zeggen parante structuur met een efficiente werking maakt, duiken er alweer nieuwe vragen Ook op organisatorisch vlak heeft is immers noodzakelijk om viot te kunnen op. Waar werd het werk uitgegeven? Is de Koor&Stem een sterke dienstverlening uit- inspelen op nieuwe maatschappelijke tenden- uitgave nog beschikbaar en waar kan ik gewerkt voor het koorleven in Vlaanderen. sen en op nieuwe artistieke uitdagingen in de die bestellen? Binnen het kader van dit artikel is het echt koorwereld. Hopelijk kunnen wij hierover in niet mogelijk om daar uitvoerig bij stil te 2018 een nieuw artikel schrijven in het Kunst- Om op al deze vragen efficient te kunnen staan. De acties die binnen de organisato- tijdschrift Vlaanderen. inspelen, heeft Koor&Stem een informa- rische dienstverlening worden uitgewerkt, tie- en documentatiecentrum ontwikkeld hebben uiteindelijk dezelfde finaliteit als www.koorenstem.be voor het koorleven in Vlaanderen. In dit de acties die hierboven werden beschre- Koor&Stem vzw 235 ^ Koorzang, een miskende meerwaarde! Koenraad De Meulder Het is voor iedereen duidelijk dat koorzang een boeiende en evenwichtige persoon- dingen vooral oog gehad voor de techni- een belangrijke rol speelt in de culturele en lijkheid die niet of veel minder vatbaar is sche en wetenschappelijke vorming van artistieke ontwikkeling van mensen. Dat voor extremistische, fundamentalistische kinderen en jongeren. Kinderen moesten koorzang een culturele meerwaarde heeft of racistische standpunten. klaargestoomd worden om in onze hoog- voor onze gemeenschap staat buiten discus- technologische samenleving hun weg te In het artikel An Educational Journey vinden. De aandacht voor de sociale en sie. Het antwoord op de vraag of koorzang Through Choral Singing van Maria Catalina emotionele vorming van kinderen en jon- ook een sociale meerwaarde heeft, is minder Prieto (Colombia) en Victoria Liedbergius geren kwam hiermee op de achtergrond. vanzelfsprekend. De vraag stellen naar de (Zweden) uit hetzelfde tijdschrift vertaal ik Vandaag verbazen we ons erover dat onze economische meerwaarde van koorzang, lijkt vrij:'Zingen in een koor is meer dan alleen welvarende samenleving zo individualis- wel een vloek. Toch wil ik trachten op beide maar zingen. Het vergt een open geest, tisch geworden is en dat we steeds meer vragen een antwoord te formuleren. een wil om samen te werken en compro- met onverdraagzaamheid geconfron- missen te vinden. Om een goed muzikaal teerd worden. Koorzang is bij uitstek een resultaat te bereiken moet men rekening uniek instrument om juist die sociale en Zingen is levenslang leren houden met de groep zangers en met emotionele vaardigheden bij kinderen en In zijn artikel The Values of Singing in het de muziek zelf. Door koorzang zijn we er jongeren aan te brengen. tijdschrift Sounds, jg. 2008, nr. 3 schrijft ons bewust van geworden dat het begrip Jean Smeets (Belgie) vrij vertaald:Door leren veel breder is dan wat je in een klas- Twee citaten die in dezelfde richting wij- zingen in een koor, geleid door een lokaal leert. Sociale talenten en waarden zen, het lijkt wel een pleidooi 'pro domo. inspirerend dirigent, leren kinderen en worden nu even hoog geschat als techni- Is dit zo of heeft deze gedachte ook een jongeren hoe ze zich op mekaar kunnen sche kennis. Dit is niet aangeboren, zoals breder draagvlak? afstemmen en kunnen samenwerken, sommigen zouden kunnen denken. Het is hoe problemen analyseren, en ook op een leerproces: Is zingen een recht? te lossen om zo een Joel te bereiken. Ze Onlangs organiseerde de Hogeschool schrikken niet terug voor inspanning of Met dit citaat wordt een belangrijk Antwerpen een colloquium onder de titel verantwoordelijkheid. Ze begrijpen dat element aan de discussie toegevoegd: 'Muziek als humane waarde. Dit thema hun eigen werk dat van anderen versterkt levenslang leren. In onze postmoderne werd benaderd vanuit verschillende in- of beschadigt. Kinderen en jongeren voe- samenleving hebben we in onze oplei- valshoeken. Dr. Eric Baeck (Belgie) toonde len zich als aandeelhouders van de groep, op wetenschappelijke gronden aan dat zij zijn het die het koor vormen, zij zijn het naar muziek luisteren en muziek spelen de koor. Zo leren kinderen dat ze individueel ontwikkeling van de neurale netwerken verantwoordelijk zijn voor het geheel. bevordert. De ontwikkeling van die net- Deze kans om eigen verantwoordelijkheid werken stimuleert de motorische functies, op te nemen zou elk kind geboden moe- ontwikkelt het geheugen en bevordert ten worden, elk op zijn eigen niveau. En de emotionele groei van mensen. Hoe jawel, meestal grijpen kinderen deze kans vroeger er kan gestart worden met de ook met beide handen. Engagement van muzikale ontwikkeling van kinderen, hoe kinderen en jongeren is op die manier niet groter het effect is! Vanuit medisch stand- alleen van levensbelang voor het koor, punt is het dus meer dan zinvol om actief maar voor de hele gemeenschap waarvan te zingen of te musiceren met kinderen ze deel uitmaken. in het gezin of in de school. Het komt de De stelling van Jean Smeets is duidelijk: geestelijke gezondheid en de algemene kinderen die zingen ontvangen niet alleen ontwikkeling van kinderen ten goede. artistieke vaardigheden maar ook, en mis- schien zelfs in de eerste plaats, een aantal Dr. Maria Spychiger (Oostenrijk) kwam belangrijke sociale vaardigheden: aan- ongeveer tot dezelfde conclusies: een dacht voor de gemeenschap, opnemen goed muziekonderwijs heeft een posi- van verantwoordelijkheid over zichzelf en tieve invloed op de cognitieve ontwikke- over anderen, samenwerken, leren om- ling en het sociaal gedrag van kinderen gaan met problemen, zoeken naar oplos- en jongeren. Er zijn wetenschappelijke singen, enz. Wie dit als kind meekrijgt, zal • Opening Week van de Amateurkunsten argumenten om aan te tonen dat muziek zich later als volwassene ontwikkelen tot [C) K&S] pijn kan verminderen, sociaal gedrag ^ 236 Koorzang, een miskende meerwaarde? I kan stimuleren en gevoelens van geluk, verdriet, trots, wanhoop of verbijstering kan oproepen. In haar uiteenzetting legde Maria Spychiger de nadruk op het belang van het groepsgebeuren, op de sociale interactie, die tijdens het musiceren tot stand komt.Wie kinderen op jonge leeftijd in groep wil laten musiceren, komt bij koorzang terecht. Vanuit medische hoek wordt het belang van zingen of musiceren dus steeds nadrukkelijk onderstreept. Maar er is meer. Ook vanuit politieke hoek krijgt onze visie steeds meer steun en nog wel vanuit een totaal onverwacht hoek. Op de Conference and Annual Meeting of the European Music Council 2008 in Brno wees Vladimir Sucha, directeur cultuur en communicatie van de Europese Com- ^ Opening Week van de Amateurkunsten 2008, Schoten missie op de nieuwe inzichten van de [C) K&S] Europese Commissie inzake het Europees Cultuurbeleid. Basic rights have access to musical involvement De Europese Unie wil een cultuurbeleid Als muziek inderdaad zo belangrijk is through participation, listening, creation ontwikkelen dat de culturele diversiteit in de sociale, emotionele en economi- and information. en de culturele dialoog ondersteunt, de sche ontwikkeling van mensen, moet de The right for musical artists to develop creativiteit een nieuwe impuls geeft en de muziekwereld er natuurlijk ook zorg voor their artistry and communicate through samenwerking tussen lidstaten activeert. dragen dat muziek toegankelijk wordt all media, with proper facilities. De commissie is ervan overtuigd dat een voor zoveel mogelijk mensen. En hier The right for musical artists to obtain just dergelijk cultuurbeleid de sociale cohesie komt de politiek opnieuw om de hoek recognition and remuneration for their kan bevorderen en kan zorgen voor eco- kijken. Politici moeten de muziekcultuur work. nomische groei binnen de Europese Unie. niet alleen respecteren maar moeten ook Vooral dit laatste argument is een nieuw de middelen ter beschikking stellen om De verklaring over de 'muziek-rechten' element in de discussie: cultuur als die muziekcultuur op een actieve manier moet in de toekomst de leidraad worden motor voor economische ontwikkeling. te beleven. Om deze gedacht kracht bij te voor de ontwikkeling van een nieuwe De redenering is eenvoudig. Europa wil zetten publiceerde de International Music muziekcultuur op internationaal vlak. Het het creatief potentieel van haar burgers Council dit jaar een verklaring over de is de opdracht van alle musici en mu- opnieuw valoriseren zodat dit kan aange- 'muziek-rechten. Het algemeen beginsel ziekorganisaties om politici daarvoor te sproken worden in een nieuwe Europese werd als volgt geformuleerd: sensibiliseren en hen te overtuigen om die economische strategie. Via een nieuwe verklaring in de praktijk om te zetten. cultuurpolitiek wil Europa het creatief 'It is a basic right for all people to express deficit in de gemeenschap wegwerken en themselves and communicate through Een sociaal netwerk onder druk tegelijkertijd de gevolgen van de vergrij- music. lk heb even in het kort gesitueerd hoe zing opvangen. Cultuur als hefboom voor internationaal gedacht wordt over de een Europese politiek, het klinkt nog even De International Music Council concreti- sociale en economische meerwaarde van vreemd in de oren maar het biedt ontzet- seert dit algemeen beginsel in vijf basis- muziek, en meer in het bijzonder, van tend veel kansen voor de cultuursector. rechten: koorzang. Hoe wordt er in Vlaanderen Zingen, musiceren, dansen of andere cul- The right for all children and adults to gedacht over deze problematiek? tuuruitingen blijven voor Europa dus niet express themselves musically in all free- Wat is de sociale en economische meer- langer een vrijblijvende vorm van enter- dom. waarde van koorzang in onze gemeen- tainment maar worden netjes ingepast in The right for all children and adults to schap? Bieden onze politici de middelen een sociale en economische strategie. learn musical language and skills. om koorcultuur op een actieve manier te The right for all children and adults to beleven? I Koorzang, een miskende meerwaarde I 237 ^ Voor het antwoord op deze vragen kunnen Het sociaal netwerk dat de koorwereld in bijzonder groot. Het algemeen gebrek aan wij ons jammer genoeg niet baseren op Vlaanderen heeft uitgebouwd is bijzonder tenoren in de koorwereld is grotendeels recent wetenschappelijk onderzoek.Tot op sterk. Alleen reeds binnen de erkende aan dit fenomeen toe te schrijven. heden werd er weinig of geen onderzoek amateurkunstorganisatie Koor&Stem gedaan naar de sociale en economische zijn meer dan 820 koren actief waarin De ontkerkelijking maakt dat een sponta- betekenis van amateurkunsten in Vlaande- meer dan 30.000 zangers betrokken zijn. ne instroom van zangers via de parochiale ren. Algemene conclusies met betrekking Ongeveer 500 dirigenten zorgen voor werking dreigt stil te vallen. Waar vroeger tot de koorzang kunnen dan ook niet ge- de artistieke begeleiding van de koren eenvoudige parochiekoren op termijn trokken worden. Het Forum voor Amateur- die samen meer dan 2500 concerten per uitgroeiden tot stevige concertkoren, zien kunsten - de overkoepelende organisatie jaar verzorgen op verschillende locaties we nu meer en meer parochiekoren ver- voor de amateurkunsten in Vlaanderen in Vlaanderen. Als we ervan uitgaan dat dwijnen bij gebrek aan belangstelling. - is gestart met de voorbereiding van een een concert van een amateurkoor een Ook de zangcultuur in de scholen gaat er dergelijk onderzoek. De resultaten daarvan gemiddeld publieksbereik heeft van 200 niet echt op vooruit. De meeste scholen zullen wellicht in 2009 beschikbaar zijn. personen, is de rekening snel gemaakt. En, hebben de competenties niet meer in huis deze cijfers hebben alleen betrekking op om een goed schoolkoor uit te bouwen Om een zinvol antwoord te formuleren het netwerk dat Koor&Stem bereikt! en als die competenties er dan toch zijn, op deze vragen moeten we dus vooral ontbreekt meestal de tijd en de ruimte om nagaan of de sociale en economische De kwadratuur van een vicieuze de werking van een schoolkoor mogelijk meerwaarde van koorzang in de praktijk cirkel te maken. Scholen waar deze hinderpa- wordt erkend. Toch moeten we vaststellen dat dit len toch weggeruimd worden, slagen er netwerk onder druk staat. De algemene meestal in om jongeren voor koorzang te Koorzang behoort in Vlaanderen tot een demografische evolutie die we vandaag motiveren. van de kunstdisciplines binnen de sector kennen, zet zich natuurlijk ook door in het In zijn artikel 'En hoe gaat het met de kind- amateurkunsten en juist deze sector on- koorleven. Een vergrijzing van de koor- jes?' dat verscheen in ADEM, jg. 2006, nr. derging de laatste jaren een erg belangrij- wereld is een feit en dit natuurlijke proces 4 maakte Kurt Bikkembergs een scherpe ke transformatie. Politici en beleidsverant- wordt jammer genoeg onvoldoende analyse van de situatie van de kinderkoren woordelijken kwamen tot de vaststelling ingekleurd door kinderen, jongeren of in Vlaanderen. Hij stelt vast dat het aantal dat de amateurkunsten heel wat mensen volwassenen. Jongvolwassenen die een kinderen dat de stap zet naar koorzang op een actieve manier weten te betrek- gezin hebben en een beroepsloopbaan afneemt door een gebrek aan belangstel- ken bij de gemeenschap en op die manier uitbouwen, engageren zich vandaag ling voor zang en koorzang in de parochi- bijdragen tot de uitbouw van bijzonder steeds minder in het verenigingsleven en ale werking, het onderwijs en het deeltijds waardevolle sociale netwerken. dus ook in de koorwereld. Vooral bij jonge kunstonderwijs. Kurt Bikkembergs schrijft De ondersteuning van amateurkunsten mannen is de stap naar het koorleven de tanende belan g stelling in hoofdzaak zorgt dus voor meer sociale cohesie in een maatschappij die onder druk staat van extremistisch en racistisch gedachtegoed. Vanuit die gedachte werd in 2000 een nieuw decreet amateurkunsten goed- gekeurd waarin meer middelen voor de amateurkunsten werden voorzien. Zowel op provinciaal vlak als op lokaal vlak vinden wij diezelfde beleidsvisie terug. De provincies spiegelden zich aan het decreet amateurkunsten dat binnen de Vlaamse Gemeenschap van toepassing werd. Het decreet lokaal cultuurbeleid van 2001 gaf aan de amateurkunsten meer ruimte om zich op lokaal vlak te ontwikke- len. De koorzang werd in Vlaanderen dus vreemd genoeg niet vanuit zijn eigen so- ciale dimensie gewaardeerd maar vanuit ^ Kinderkoor Villannella, Audities Koor van het Jaar, Conservatorium Gent een brede maatschappelijke visie. [Foto: Jan Adriaenssens] ^ 238 I Koorzang, een miskende meerwaarde? I toe aan de gebrekkige zang- en koorop- de professionele muzikanten en andere leiding van Ieerkrachten en docenten: actoren die een rechtstreeks commercieel 'Opleiding blijft een heet hangijzer. Is de belang hebben in de muzieksector. scholing van dirigenten, docenten en on- De reacties van de non-profit organisaties derwijzers goed genoeg? Is er voldoende uit de muziekwereld klinken totaal anders. nascholing en ondersteuning, en wordt De nieuwe ontwikkelingen in de muziek- deze ook benut? Is de muzische vorming sector zorgen ervoor dat steeds meer van onze kinderen in het deeltijds kunst- mensen toegang krijgen tot muziek en onderwijs, kleuter-, lager en middelbaar in staat worden gesteld hieraan actief te onderwijs van die aard dat de koren ervan participeren. kunnen profiteren?' We zijn terecht gekomen in een vicieuze Of deze verruimde toegang tot muziek cirkel: de belangstelling voor koorzang ook een economische meerwaarde heeft, neemt af, het aanbod verschrompelt, de valt momenteel moeilijk in te schatten. motivatie om koor- of zangopleidingen Kan de creativiteit die via actieve mu- te volgen verdwijnt, de kwaliteit van het ziekbeoefening of via koorzang wordt aanbod wordt in vraag gesteld en we zijn opgewekt, een impuls geven aan het terug aan het beginpunt van onze cirkel. economisch leven in onze gemeenschap? lk illustreer dit even met een voorbeeld We beschikken vandaag immers niet uit de praktijk. Momenteel wordt er in ^ Conferentie Art4All, Utrecht over wetenschappelijk onderzoek dat die [© K&S] Vlaanderen gewerkt aan een grondige veronderstelling zwart op wit kan beves- hervorming van het deeltijds kunstonder- tigen. Ook in de beleidsvisies met betrek- wijs. Ook hier gaan er stemmen op om het vocal musical language and skills. Het is im- king tot cultuur of muziek vinden we deze aandeel zang of samenzang binnen deze mers duidelijk dat de koorwereld nog veel gedachte nauwelijks terug. opleiding (nog) verder terug te dringen, sensibiliseringswerk zal moeten verrichten Onderzoek op dit domein is daarom hoe niet omdat zingen met kinderen en vol- vooraleer de sociale meerwaarde van dan ook noodzakelijk. Het zou er meteen wassenen niet zinvol zou zijn maar omdat zingen erkend wordt en vertaald wordt ook voor kunnen zorgen dat de crisissfeer de competenties ontbreken! Dit is echt de naar de praktijk. in de muziekwereld wordt omgetoverd kwadratuur van onze vicieuze cirkel. tot een positief en constructief verhaal dat Oorlog of kans zowel de bedrijfswereld als de overheid Uit deze analyse blijkt dat de sociale meer- Tenslotte nog enkele algemene beden- ertoe aanzet verder te investeren in de waarde van zingen of koorzang in Vlaan- kingen bij de economische meerwaarde muzieksector. deren toch niet echt erkend wordt. In de van koorzang. Als er vandaag gespro- En uiteraard komt ook dat de koorwereld beleidsvisies die vooral in het onderwijs ken wordt over de relatie economie en ten goede. ontwikkeld worden, wordt'zingen' nog muziek, wordt er meteen een sfeer van steeds beschouwd als 'vak' en niet als een crisis opgeroepen. De nieuwe media en instrument om te werken aan de sociale, het internet hebben het muzieklandschap emotionele en intellectuele ontwikkeling grondig door mekaar geschud en zorgen van kinderen en volwassenen. ervoor dat de muziekwereld andere hori- Het ontbreekt in Vlaanderen aan een zonten moet opzoeken. De economische geIntegreerde visie op koorcultuur met mechanismen van enkele jaren geleden als gevolg dat de verschillende beleidsni- zijn aan herziening toe: de visie op het veaus helemaal geen aansluiting vinden auteursrecht, de verspreiding van muziek, op mekaar. Wordt hiermee een van de de communicatie over muziek, enz. basisrechten van de International Musical Op de Conference and Annual Meeting of Council namelijk The right for all children the European Council 2008 in Brno was and adults to learn musical language and componiste Pia Raug hierover bijzonder skills met de voeten getreden? Zover zou scherp: We are in the middle of a war! ik zeker niet willen gaan. Anderzijds zou In deze discussie horen we natuurlijk in de koorwereld er misschien goed aan hoofdzaak de stem van de profit-organisa- doen deze tekst als volgt te parafraseren: ties binnen de muziekwereld: de uitge- The right for all children and adults to learnvers, de producers, de vennootschappen, I Koorzang, een miskende meerwaarde I 239 ^ Een blik op zes internationale wedstrijden in Europa Simonne Claeys Er zijn diverse internationale koorevenemen- risico in. Koren haken of wanneer het by Na Nederlandse deelname volgde buur- ten waar het competitieve niet meespeelt. Er te moeilijk is. Anderzijds zal de organisatie land Duitsland en zo groeide het uit tot is geen wedstrijd, geen verplicht werk, geen gemakkelijk dezelfde componisten aan- een internationaal festival. Nu komen de jury en er zijn geen prijzen. Dus ook geen spreken omdat men dan een zekerheid koren niet meer uitsluitend uit de Euro- heeft: vorige keer was het werk goed dus pese landen maar uit alle continenten. Dit winnaars en geen verliezers. Men komt samen nu best risico's vermijden. Zo heeft elke jaar namen 97 koren deel uit 27 landen. om concerten te geven en naar concerten internationale wedstrijd vaak dezelfde Voor de eerste keer kon een Japans koor van anderen te luisteren. Muziek staat op het componisten die een opdracht krijgen. deelnemen. voorplan. Dat worden dan de'koorcomponisten'van In Neerpelt heeft men verschillende het evenement. categorieén: kinderkoren, gelijkstemmige Maar wedijveren zit blijkbaar bij de men- Europa kent vele internationale wedstrij- jeugdkoren en gemengde jeugdkoren. sen in het bloed. Men wordt zo opgevoed, den die interessant en waardevol zijn. Dan is er nog een wimpelreeks waarin men krijgt toetsen op school en men Deze wedstrijden zijn voor amateurkoren, uitsluitend koren zingen die al goede vergelijkt. Vooral in de sport komt het aan hoewel Hongarije een uitzondering op de resultaten op internationale festivals op presteren en winnen. Koren houden regel is. Wij pikken er zes uit. Belgie, of be- behaalden of een grondige artistieke erva- net zoals sportlui van wedstrijden. Men ter gezegd Vlaanderen, telt twee interna- ring kunnen aantonen. Ten slotte is er nog wil zich meten met andere groepen en zo tionale koorwedstrijden, en toevallig zijn een vrije reeks close harmony, vocal jazz, zijn plaats kennen in het internationale beide in de provincie Limburg gevestigd. gospel & spiritual en vocaal-instrumentale koorcircuit. Het grote verschil tussen sport Het zijn het Europees Muziekfestival voor ensembles. Deze reeks is vrij in de samen- - en culturele evenementen is dat sport de Jeugd in Neerpelt en de Internationale stelling van het programma. De overige grootschalig en cultuur kleinschalig wordt Koorwedstrijd van Vlaanderen in Maasme- categorieén brengen een verplicht werk gedacht. Het kleinschalige komt de kwali- chelen. speciaal geschreven door Vlaamse com- teit ten goede: liefde voor samenzang, een ponisten. Elk koor brengt een volkslied uit drang naar perfectie, en elkaar beter leren Europees Muziekfestival voor de eigen contreien, daarnaast een unisono kennen door de muziek. Hier is er nog een Jeugd Neerpelt lied, en twee werken naar keuze. De koren gezonde concurrentie. Men denkt niet aan Neerpelt is een buitenbeentje in het uit de wimpelreeks zingen een werk uit de grote trofeeén, en men gaat niet met mas- internationale koorleven. De combinatie renaissance of uit de romantische periode. sa's geld naar huis. Geen hooligans die het van sociaal engagement en competitie is Men past in Neerpelt een uniek systeem spel verstoren, nee, het samen zingen op er uniek. Het is een formule die het blijft toe waarbij vele koren met eerste prijzen een hoog niveau is het belangrijkste doel. doen. Elk jaar rond 1 mei komen vier- tot naar huis gaan. Zo is er een eerste prijs Hoewel men graag met een eerste prijs zesduizend jongeren samen om op een summa cum laude, cum laude en vanaf naar huis gaat... aangename wijze te wedijveren en dat 80 tot 90 een gewone eerste prijs. Vele De meeste internationale koorwedstrij- gebeurt in een internationale sfeer van kinder-en jeugdkoren gaan dus gelukkig den hebben een verplicht werk op het verbroedering. Jongeren uit verschillende naar huis en komen heel graag terug. programma staan. Het is een goede culturen leren via muziek elkaar beter ken- Het belangrijkste moment van de dag is de parameter voor juryleden en een goed nen en waarderen. Naast verbroedering proclamatie. Alle koren stappen naar criterium om de artistieke interpretatie wordt er ook kwaliteit nagestreefd. De de grote sporthal van het Provinciaal Do- van dirigenten te leren kennen. Vaak geeft maximum leeftijd voor de kinderkoren is mein Dommelhof waar de prijzen worden men opdrachten aan componisten om veertien, voor de jeugdkoren vijfentwintig uitgereikt. Na de proclamatie krijgen de speciaal voor de wedstrijd een verplicht jaar. dirigenten de mogelijkheid om met de werk te schrijven. Zo promoot men de Het festival in Neerpelt kende dit jaar juryleden te praten. Een juryverslag wordt eigen cultuur en wanneer het werk in de zijn 56ste editie. Het begon allemaal zeer naar alle deelnemende koren verstuurd smaak valt dan houden de koren, ook de bescheiden in 1953 toen Jan Coninx een met vooral nadruk op een positieve en buitenlandse, het op hun repertoire en eerste koortreffen organiseerde met tien niet-competitieve beoordeling. is meteen de internationale verspreiding Noord-Limburgse groepen onder het Maar Neerpelt is niet alleen wedijveren. gegarandeerd. motto: koren stimuleren om actief te musi- Naast de wedstrijd organiseert men vele Het verpicht werk legt ook een bepaalde ceren. Een jaar later werden instrumentale concerten: een happening, laureaten- standaard op voor de wedstrijd. Een com- groepen uitgenodigd en vanaf 1956 werd concerten, verbroederingsconcerten en positie-opdracht geven houdt altijd een het afwisselend vocaal of instrumentaal. workshops. Ook speciale activiteiten staan ^ 240 I Een blik op zes internationale wedstrijden in Europa I In N op het menu. Dit jaar was er een congres continenten vertegenwoordigd zijn op de koren maar de vocale ensembles mogen rond composities voor kinderkoren. Het internationale scene in Tolosa. De wed- professionelen zijn, en ze kunnen uit vier Muziekfestival organiseert sinds enkele strijd is vooral belangrijk voor de ontwik- tot zestien zangers bestaan. Hier zijn ook jaren ook randactiviteiten zoals vuurwerk keling van het koorleven in Spanje zelf. twee modaliteiten maar geen verplichte en theatervoorstellingen in open lucht. Spanje telt veel koren, want Spanjaarden werken vanwege de diverse bezettingen. zingen graag. Zo krijgen de koren via Er wordt een werk gevraagd geschreven www.emj.be een internationale wedstrijd een goed voor 1700, een tussen 1800 en 1950 en voorbeeld, en dat werkt uitstekend. Vooral ten slotte een compositie na 1950. Tolosako Abesbatza Lehiaketa kinderkoren krijgen veel aandacht omdat In Tolosa is het heel aangenaam zingen Internationale koorwedstrijd zij precies de toekomst van de koormuziek voor de koren. Elk optreden, elk concert Tolosa verzekeren. Een tweede belangrijk punt wordt druk bijgewoond. Net zoals voor Als we aan Tolosa denken zijn we bij de is het verplicht werk dat aan Baskische popconcerten staan er lange rijen op Basken aangekomen. Tolosa ligt in de componisten opdrachten geeft. Vaak zijn straat aan te schuiven voor de deuren provincie Gipuzkoa niet ver van Donostia de werken op Baskische teksten en wordt opengaan om toch maar een goede plaats of San Sebastian. In de twaalfde eeuw was de Baskische cultuur, muziek en taal, zo te kunnen bemachtigen. Het Spaanse pu- Tolosa de hoofdstad van Gipuzkoa, nu is over de wereld verspreid. bliek is koorminded, zeer aandachtig, kan dat San Sebastian. De bergen rondom To- De wedstrijd heeft elk jaar plaats tijdens goed beoordelen en is een grote morele losa, en de rivier Oria die er door stroomt, de herfstvakantie. Er zijn alternerend drie steun voor de in spanning optredende geven een romantisch tintje aan de stad. of vier categorieen: kinder-, gemengde ko- deelnemende koren. Er is er een zeven- Jaarlijks heeft hier een internationaal pop- ren en vocale ensembles, of dezelfde drie koppige internationale jury die meestal penfestival plaats en tijdens de herfstva- met nog een categorie voor gelijke stem- een moeilijke opdracht heeft om tussen kantie een internationale koorwedstrijd. men. Kinderkoren treden een keer op voor zeer goede koren de beste uit te kiezen. Dit jaar gaat de 40ste editie door waar de jury. De andere formaties zingen in Van elke wedstrijd wordt later een dubbel- een grandioos cultureel treffen plaats twee modaliteiten: profane en religieuze cd uitgegeven. heeft van koren uit alle hoeken van de muziek. Men vraagt een werk geschreven wereld. De wedstrijd wordt georganiseerd voor 1800, een tussen 1801 en 1980 en www.cittolosa.com door het Centro de lniciativas de Tolosa. eentje na 1980. Een van de twee heden- De organisatie vindt het vanzelfsprekend daagse werken moet met piano zijn. In de Bartok Bela NemzetkOzi dat er niet uitsluitend goede koren uit discipline folklore mag men instrumenten KOrusverseny Europa deelnemen maar dat ook andere gebruiken. De wedstrijd is voor amateur- Internationale koorwedstrijd Bela Bartok Midden in de zomervakantie, overgang juli - augustus, heeft de jaarlijkse inter- nationale koorwedstrijd plaats, genoemd naar de bekende componist Bela Bartok. De wedstrijd heeft plaats in Debrecen, gelegen in het oosten van Hongarije. Het is de tweede belangrijkste stad na Boeda- pest. Dit jaar was het al de 23ste editie. In Debrecen mogen amateur- en profes- sionele koren zich inschrijven. De beste liefhebberskoren reizen de wereld rond en meten zich zonder schroom met professionele koren. Het is opvallend hoe amateurs op een professionele wijze koormuziek vertolken. Om niet altijd dezelfde gezichten in meerdere koren te zien optreden mogen de koorzangers in Debrecen maar in een ensemble zingen. Een koor mag in twee categorieen deelne- ^ Het Russisch kinderkoor Vesna tijdens prijsuitreiking in Tolosa men en in de sectie folklore. [0 CIT] Er zijn zes categorieen in Debrecen: kin- I Een blik op zes internationale wedstrijden in Europa I 241 ^ Internationaler Kammerchor- Wettbewerb Marktoberdorf Internationale wedstrijd voor kamerkoren Marktoberdorf Alle twee jaar met het Pinksterweekend wordt afwisselend met Musica Sacra een internationale koorwedstrijd georgani- seerd. De tiende verjaardag werd vorig jaar gevierd. Marktoberdorf ligt in het mooie en rustige Allgau in Beieren. De streek is vooral bekend voor zijn kastelen Hohenschwanstein en Neuschwanstein van Koning Ludwig II, de grote mecenas van Richard Wagner. Net zoals in Tolosa heeft de organisatie speciale aandacht voor koren uit andere continenten. De lat voor de koren ligt hoog en het is dan ook een voorrecht om geselecteerd te worden. Een internati- ^ Optocht in Debrecen onaal wedstrijd-comite geeft advies en [Foto: Peter Szlovald zorgt zo mee voor het hoge niveau. Het is een betrekkelijk kleine wedstrijd: twaalf a derkoren, jeugdkoren (voor gelijke stem- Hongaarse koren vraagt men een werk uit dertien koren blijven na een kritische be- men en gemengde koren), vrouwenkoren, eigen land te programmeren. De gepre- luistering over. Zo krijgen de koorleden en mannenkoren, kamerkoren en gemengde senteerde werken moeten in de originele dirigenten gemakkelijk de kans om elkaar koren. De wedstrijd bestaat uit een halve taal gezongen worden, of in een officiele beter te leren kennen. Daarvoor wordt er finale en een finale. In elke ronde zal het geijkte vertaling. Aan dirigenten-compo- ook een feesttent geplaatst waar nieuwe koor met het verplichte werk beginnen nisten vraagt men om geen eigen werken vriendschappen ontstaan in een ontspan- dat door een Hongaars componist werd te laten uitvoeren. Wie vaak internationale nen sfeer. geschreven. En verder is er een selectie wedstrijden volgt kent dit probleem goed. Er zijn twee categorieen: gemengde koren naar keuze. Uitsluitend a capella werken Er zijn altijd dirigenten die dan zelfs twee met afwisselend vrouwen -of mannen- mogen uitgevoerd worden met uitzon- of drie eigen werken programmeren en koren. In 2009 echter wijkt men van deze dering van een werk per categorie. Het dat is vaak ten koste van het koor dat hier- traditie of en zullen er naast gemengde betreft dan een slaginstrument zonder door een mooie prijs kan mislopen. koren ook gemengde jeugdkoren kunnen bepaalde toonhoogte dat deel uitmaakt Naast de wedstrijd loopt nog een folk- deelnemen. van de partituur. Zelfs dan is een aanvraag lore-festival waar de ingeschreven koren Uitsluitend a capella werken worden toe- vooraf aan het artistiek comite vereist. volksmuziek en bewerkingen uit eigen gelaten. Elk koor zingt een werk uit de re- Opvallend voor de internationale wed- land voorstellen. De organisatie nodigt naissance of barok, een uit de 19de eeuw strijd in Debrecen is dat het vrije pro- ook professionelen uit die authentieke en een uit de 20ste eeuw, geschreven na gramma en in de halve en in de finale uit volksmuziek uitvoeren. Dit jaar was er een 1950. Een van deze periodes kan door het hedendaagse werken moet bestaan die na International Seminar and Workshop on verplicht werk wegvallen. In Marktober- 26 september 1945 gecomponeerd wer- Intercultural Dialogue georganiseerd in dorf worden geen compositie-opdrachten den (Baru* stierf op die datum), compo- samenwerking met Europa Cantat. gegeven. Er wordt een keuze gemaakt uit sities dus van de 20ste en de 21 ste eeuw. De Hongaarse radio is altijd aanwezig en het al bestaande rijke koorrepertoire. In De kwaliteit en de moeilijkheidsgraad maakt ook live uitzendingen. 2007 was het I was glad van Henry Purcell van de werken moet de geest en traditie ( voor gemengde koren) en twee liederen van de Internationale Koorwedstrijd Bela www.bbcc.hu uit Wenn sich die Welt auftut van Einoju- Balla reflecteren. Het is de enige wed- hani Rautavaara ( voor vrouwenkoren). strijd die uitsluitend hedendaagse werken Wel worden er prijzen voor creaties voor- promoot. Ook wenst de organisatie dat er zien om de koren aan te moedigen met tenminste een compositie geschreven na componisten samen te werken en zo het 1990 zou uitgevoerd worden. Aan de niet- koorrepertoire te verruimen. De verpichte • 242 I Een blik op zes internationale wedstrijden in Europa I In 1962 werd voor de eerste keer een koorfestival georganiseerd voor Joego- slavische koren in Maribor door een team van enthousiaste medewerkers. Slovenie maakte toen nog deel uit van de Repu- bliek Joegoslavie. Koren uit Kroatie, Servie, Bosnia & Herzegovina, Macedonia, Monte- negro en Slovenie namen eraan deel. Acht jaar later kwam er een eerste nationale wedstrijd voor uitsluitend Sloveense ko- ren. Het werd een groot succes en elk jaar kwamen groepen met elkaar wedijveren. In 1988 besloot men te starten met een internationale koorwedstrijd. Het cultureel klimaat was gunstig, het publiek was er klaar voor en men wou Maribor behouden om zo buiten Ljubljana internationale contacten te kunnen leggen. Het eerste had plaats in de lente van 1992 en vanaf dat jaar werd het afwisselend een natio- ^ Tokyo ladies' Consort Sayaka, Japan, in Marktoberdorf naal of een internationaal event telkens in [© Internationaler Kammerchor-Wettbewerb Marktoberdorf] april. Het concept werd verder uitgewerkt en een internationaal artistiek comite, werken voor 2009 zijn al bekend: Musica elk optreden gemaakt worden en meteen bestaande uit dirigenten met internatio- nosier amor van Jacobus Handl voor de op cd kunnen gekocht worden. nale ervaring, werd opgericht. Het comite categorie gemengde koren, en Verbum www.modfestivals.org staat in voor de selectie van de koren, de supemum est van Damijan Motnik voor de juryleden en de verplichte werken. gemengde jeugdkoren. Mednarodno zborovsko tekmo- Door de beperkte tijd worden er slechts Naast de concurrentie is er aandacht vanje Maribor twaalf koren toegelaten die zorgvuldig voor koorstudio's waar onder leiding van Internationale koorwedstrijd door experten worden geselecteerd. De internationale docenten nieuwe litera- Maribor organisatie splitst het koorgebeuren op tuur wordt doorgenomen. Er zijn ook De tweede grootste stad, na de hoofd- in twee niet-competitieve en drie corn- de vele concerten die elke avond plaats stad Ljubljana, is Maribor, gelegen in het petitieve events. Het begint met een vinden in Marktoberdorf en omgeving. Elk noordoosten van Slovenie. Tot de onaf- openingsconcert waar alle deelnemende koor krijgt de kans om aan drie gemeen- hankelijkheid in 1991 was Slovenie een koren een kort programma mogen voor- schappelijke concerten deel te nemen, deelrepubliek van Joegoslavie. Het grenst stellen. Hier kunnen de zangers wennen telkens met een andere concertpartner. aan Oostenrijk, Hongarije, Italie, Kroatiè en aan de akoestische mogelijkheden van Interessant is het concert waar alle koren de Adriatische zee. De Drava, een van de de concertruimte en zo al wat stress een kort optreden mogen verzorgen. langste Europese rivieren, stroomt rustig kwijtspelen. De organisatie eist dat elk De bedoeling is dat elk koor de andere door de universiteitsstad. Maribor heeft koor een kort programma met een aantal koren kan horen. Nieuw in 2007 was een van de grootste skigebieden. Belang- volksliederen uit eigen streek presenteert. een Gipfelsingen - MusikHochGenuss. De rijk is dat een derde van de stad onder- Volksmuziek brengen met partituren, bergtreintjes van Allgau boden aan alle grondse wijnkelders heeft. De oudste wijn gekleed in deftige avondkledij, zingen koren een gratis ritje aan naar een van in de wereld is meer dan vierhonderd jaar met uitgestreken gezichten is hier niet op de toppen van Buchenberg, Tegelberg of oud en bevindt zich in het oude centrum zijn plaats. Nationale klederdracht is niet Breitenberg waar elk koor afzonderlijk en van de stad. Maribor staat in het Guin- verplicht maar wordt sterk aanbevolen. ook samen een concertje gat Een mooie ness Book of Records, niet voor de koren Een tweede concertoptreden krijgen alle uitstap voor de koren en gelijktijdig een maar door de lekkere wijn. Vele koren koren die niet voor de Grand Prix geselec- goede propaganda voor de aanwezige herinneren zich nog een feestelijk slot in teerd werden. Deze concerten hebben toeristen. De Gipfelkonzerte blijven op het de wijnkelders, sommige zangers echter plaats in Maribor of omgeving. programma staan. weinig of niets meer... Het was wel ontzet- De volledige wedstrijd is a capella. Er Interessant zijn ook de opnamen die van tend leuk! zijn drie categorieèn: gemengde koren, I Een blik op zes internationale wedstrijden in Europa I 243 ^ beperken. Er worden twee categorieén voorzien: gemengde koren en gelijke stemmen, en elk koor mag in de twee categorieen deelnemen. Ook in Maasmechelen staat er een ver- plicht werk op het programma. IKV geeft aan een Vlaams componist een opdracht en zo stimuleert men het creéren van nieuwe koormuziek. Voor de tiende editie zal Ludo Claesen een nieuw werk cornpo- neren.Verder vraagt men een polyfoon werk geschreven voor 1900, een unisono volkslied uit eigen streek en een heden- daags werk gecomponeerd na 1945 van een componist uit eigen land. Het doel van IKV is vocale muziek pro- moten en de koormuziek in het bijzon- der op nationaal en internationaal viak. Door Vlaamse koren te confronteren met buitenlandse koren krijgen de koren extra ^ Het meisjeskoor Cantamus, Nottinghamshire, Engeland kansen tot internationale uitwisselingen, [Foto: Marek Kuczinski] tot ontdekking van andere culturen en tot een betere kennis en verruiming van het koorrepertoire. mannen- en vrouwenkoren. Men zingt in bijbehorende interviews en uitzendingen. Het IKV biedt tijdens de wedstrijd in elke categorie twee verplichte werken. www.jskd.si/english/e_about.htm samenwerking met culturele organisaties Voor een eerste verplicht werk mag men aan regionale koren concerten aan die een keuze maken uit het grote oeuvre Internationale Koorwedstrijd van uitgevoerd worden door deelnemende van Jacobus Gallus of Jacob Handl, een Vlaanderen Maasmechelen wedstrijdkoren. Deze extra koorconcerten zestiende-eeuws Sloveens componist en Het artikel begon in en eindigt in Vlaan- vullen een leegte op in de programmatie cistercienzer monnik. Het tweede moet deren waar in twee Limburgse steden een van culturele centra die meestal niet zo een werk zijn van een levend Sloveens groep vrijwilligers hard werkt om elke keer happig zijn op koormuziek. De organisa- componist. Voor dit laatste kan men een opnieuw een internationale ontmoeting tie van omkaderingsconcerten waarbij Engelse vertaling van de tekst aanvragen tussen koren te realiseren, vaak zonder Limburgse koren actief zijn, geeft aan het en een opname van de juiste uitspraak voidoende subsidies. Vlaamse concertleven een kwalitatieve van het Sloveens om zo een optimale De Internationale Koorwedstrijd van stimulans. Het "Koor van het Jaar", een uitvoering te verzekeren. Op deze wijze Vlaanderen begon in 1987 onder de organisatie van Koor & Stem met steun promoot de organisatie het eigen cultuur- bezielende en stuwende kracht van Frans van Klara en Canvas, krijgt in de Interna- patrimonium uit verleden en heden. Een Meyers en dit naar aanleiding van het tionale Koorwedstrijd van Vlaanderen een derde werk mag vrij gekozen worden uit twintigjarig bestaan van het gemengd optreden tijdens het slotconcert. de romantische periode. koor Cantate uit Maasmechelen dat sinds www.ikvlaanderen.be Vanaf het ontstaan van de wedstrijd het ontstaan nog altijd onder leiding staat Europa telt vanzelfsprekend nog andere interessan- werden de culturele activiteiten gesteund van Marie-Rose Van Gerven. Nog steeds te internationale koorwedstrijden zoals onder meer door een publiek fonds dat in Ljubljana helpt Cantate mee aan de talrijke taken Florilege Vocal de Tours, Frankrijk; Cork International Choral Festival, lerland; Concorso lnternazionale di gevestigd is. De helft van het voorziene die een organisatie heeft tijdens een inter- Canto Corale 'C.A. Seghizzi'Gorizia en Concorso Po- budget komt van het fonds en de tweede nationale ontmoeting, en van Koor & Stem lifOnico lnternazionale Guido d' Arezzo Arezzo, beide in Italie, en bij onze Nederlandse buren Tonen2000 helft van de stad Maribor. Het volle- komt er meer en meer professionele hulp. in Monster. Een meer dan aantrekkelijk aanbod dige project wordt uitgevoerd door het In 2009 zal het voor de tiende keer zijn dat voor onze Vlaamse koren! personeel dat bij JSKD (Javni sklad RS za IKV plaats heeft tijdens het laatste week- kulturne dejavnosti) werkt. end van september. Alle werken moeten De Sloveense radio is altijd van de partij en a capella gezongen worden en solistische maakt opnamen van alle optredens met partijen moet men tot een minimum ^ 244 Een blik op zes internationale wedstrijden in Europa I Arbeitsgemeinschaft Europaischer Chorverbande ci% Michael Scheck Tien jaar na het einde van de Tweede Wereld- aangereikt en over heel Europa verspreid oorlog, in 1955, werd in Straatsburg de wordt. Deze compositieprijs viel al grote Arbeitsgemeinschaft Europaischer Chorver- namen te beurt, zoals Henk Badings, Kr- bande (Unie van Europese Koorfederaties) zysztof Penderecki en anderen, maar ook enkele van onze beste Vlaamse compo- AGEC in het levee geroepen met de bedoeling nisten werden hiermee gelauwerd, onder bruggen te slaan tussen zingende mensen uit meer Vic Nees, Gaston Nuyts en Rudy Tas. verschillende landen en de Europese gedachte uit te dragen. Tot op heden is de culturele uit- De lopende activiteiten van de AGEC zijn wisseling in wederzijds respect een belangrijk gericht op een intense samenwerking aandachtspunt binnen de activiteiten van de tussen de koorfederaties in de verschil- organisatie. Begrip voor elkaar ontstaat als lende landen op muzikaal, pedagogisch het ware vanzelf waar mensen samen zingen. en organisatorisch gebied. De bijeenkom- ^ EuroChor 2007 in de Sint-Romboutskathedraal sten van de Algemene Vergadering en de in Mechelen [Foto: Urbain Van Asch] Muziekcommissie dienen de uitwisseling Tot de belangrijkste verwezenlijkingen van kennis en ervaring en natuurlijk wor- gevestigd in Vlaanderen, met de onder- van de AGEC behoort de oprichting van den er ook gemeenschappelijke projecten steuning van de Vlaamse koororganisatie het EuroChor. Het is een jaarlijks gebeuren uitgewerkt. De AGEC promoot bovendien Koor&Stem. De AGEC is een internationale dat telkens in een van de aangesloten koorevenementen van internationale vzw naar Belgisch recht. De hele werking landen plaatsvindt. Een vijftigtal jonge betekenis die door haar leden worden op- gebeurt op vrijwillige basis en wordt zangers komt tijdens de zomermaan- gezet. Daardoor draagt ze niet alleen de gefinancierd door de bijdragen van haar den bijeen om samen een aantrekkelijk Europese gedachte uit, maar geeft ze ook leden. Om ten voile aan haar taken te programma in te studeren en uit te vernieuwende impulsen aan de koorwer- kunnen beantwoorden, dringt zich een voeren. Centraal staat de koormuziek van king in Europa. De leden van het presi- professionele organisatievorm op die bin- het gastland, maar daarnaast komt ook dium gaan op bezoek bij de belangrijkste nen de korstmogelijke tijd zal gerealiseerd interessante literatuur uit het nieuwere koorgebeurtenissen in de lidstaten en worden. en nieuwste internationale repertoire aan verlenen daardoor de morele ondersteu- bod. Na een lange reeks, onder meer al ning van de AGEC. Een voorbeeld hiervan Tijdens de laatste jaren is een samenwer- drie keer in Vlaanderen, komen nu Zuid-Ti- is de eerste International Convention for king op verschillende vlakken met Europa rol (2008), Hongarije (2009), Servie (2010) Conductors and Composers die de AGEC Cantat ontstaan. Zo hebben de twee orga- en de regio Trentino in Italie (2011) als in samenwerking met Koor&Stem eind nisaties de handen in elkaar geslagen voor organisator aan bod. De voldoening van augustus in Gent organiseerde. Nationale de inhoudelijke en praktische realisatie de deelnemers is telkens van de gezich- en internationale koordirigenten, compo- van de European Competition for Young ten of te lezen, terwiji de door het samen nisten, zangers, muziekuitgevers, studen- Conductors in Wenen (2005), Budapest zingen gesmede banden voor de koristen ten, kortom de kenners en liefhebbers (2007) en Ljubljana (2009). Ook de Euro- niet alleen een lang nawerkende muzi- van koormuziek, waren bijeen om tijdens pean Academy for Young Conductors, een kale, maar ook een verrijkende menselijke theoretische en vooral praktische sessies dirigentencursus op het hoogste niveau, en culturele ervaring betekenen. nieuwe wegen te verkennen. Een rijk ge- wordt gemeenschappelijk behartigd: stoffeerd concertprogramma omkaderde Stockholm (2007), Malmo (2008) en Graz Ook het Euro Festival Choir in Budapest de Conventie. (2009). Voor dergelijke verwezenlijkingen dat in 2008 voor de derde maal heeft worden de uitgebreide Europese netwer- plaatsgevonden en waaraan 240 zangers De AGEC is een confederatie van regionale ken aangesproken waarover AGEC en EC deelnamen, staat onder de bescherming en nationale koororganisaties. Momenteel beschikken. Het accent dat de AGEC op de van de AGEC. Van groot belang is ook de telt ze zestien leden in veertien landen. In samenwerking tussen koorfederaties legt, toekenning ieder jaar van de compositie- totaal vertegenwoordigt ze circa 30.000 onderscheidt haar van haar zusterorga- prijs De Gouden Stemvork aan een compo- koren. Het internationaal samengestelde nisatie. Daardoor zijn de activiteiten van nist uit een van de aangesloten landen. bestuur zetelt telkens in het land van de beide niet concurrerend, maar aanvullend, De achterliggende idee is dat nieuwe, voor een verlengbare termijn van drie in het belang van het bloeiende Europese waardevolle en uitvoerbare koorliteratuur jaar verkozen president en is sinds 2006 koorleven. www.agec.eu Arbeitsgemeinschaft Europaischer Chorverbande I 245 ^ Als de stemmen zich verenigen, dan staan de harten open om elkaar te verstaanl Jeroen Schrijner De koorcultuur heeft sterke wortels in zingweken en ontmoetingen en dat een de samenzang op de Loreley in de jaren Europa: zij kent grote tradities en zij is actieve rol heeft in de bemiddeling van '50, verbonden met namen zoals de Duit- uitermate levend. Europa Cantat is hierin deelnemers aan internationale projecten. ser Gottfried Wolters en de Fransen Cesar sinds ruim 45 jaar een dynamische factor. Duizenden zangers en zangeressen heb- Geoffray en Francois Bourel, ontstond Een seminar in Hongarije in het teken van ben door VFJK hun weg in het Europese een festival dat de naam Europa Cantat de interculturele dialoog, met Estse en koorleven gevonden, benevens Vlaamse kreeg. Ook hierin werd de methodiek van Russische, Grieks- en Turks-Cypriotische, componisten, koordirigenten en stemvor- het samen werken aan zingen toegepast: zigeuner- en Hongaarse koren; zingwe- mers, die via dit netwerk hun kennis en deelnemers werken in 'ateliers' aan een ken voor kinderen in Frankrijk en voor kunde internationaal inzetten. koorwerk of een aantal werken uit een jongeren en volwassenen in Servie, Polen specifiek genre en voeren de resultaten en aan de Spaanse oostkust; dirigenten- Kernwaarden uit aan het eind van het festival. Tussen- cursussen in Zweden en Nederland: dit is Zoals vele Europese bewegingen is Europa door zingen zij ook alien gezamenlijk en een greep uit het programma van Europa Cantat ontstaan in de jaren na de Tweede bezoeken zij optredens van deelnemende Cantat van de zomer van dit jaar. Wereldoorlog. De fascinatie voor het koren en anderen. In een driejaarlijks Europa Cantat is geen organisator van "samen leren zingen", de"chant commun", ritme ontstond een keten van Europa vakantieweken, ook al zou de agenda heeft in het ontstaan van de federatie een Cantat-steden2, telkens verbonden met de dit doen vermoeden. De missie van deze leidende rol gespeeld. Charismatische di- ontdekking van nieuwe componisten, diri- federatie is om mensen uit verschillende rigenten werkten met groepen Franse en genten en koren en uiteraard telkens met landen en culturen bijeen te brengen om Duitse, Britse en Scandinavische, Hongaar- een eigen 'flair. Daar omheen ontstond gezamenlijk te zingen en daardoor elkaar se en Joegoslavische zangers aan liederen een hecht samenwerkingsverband van beter te leren kennen en begrijpen. De uit verschillende landen en boden op die organisaties en individuen die hetzelfde doelstelling van Europa Cantat is ideolo- wijze toegang tot elkaars culturen. Vanuit werkmodel in zingweken (kleinere versies gisch en muzikaal-pedagogisch: door sa- van de driejaarlijkse festivals) en andere men te werken verdiepen de deelnemers activiteiten toepasten. hun kennis van elkaar en van de muziek De essentiele randvoorwaarden voor en de culturen waaruit deze voortkomt. In het slagen van deze formule zijn tegelijk de verschillen tussen mensen en volke- factoren die tot voortdurende vernieu- ren Iigt de uitdaging en de verbinding. wing en ontwikkeling van het programma Daarbij geldt: hoe beter het werk, hoe van de federatie nopen en deze daardoor zinvoller deze beleving en hoe beter ook dynamisch houden: (1) het voortdurend het resultaat. Vandaar een voortdurend zoeken naar de beste koordirigenten die streven naar kwalitatief hoogwaardige ook in staat zijn inspiratie op te wekken activiteiten. en goede resultaten te behalen met een divers samengestelde groep. (2) Voort- Europa Cantat, de Europese Federatie van durend werken met uitdagend en ver- Jonge Koren, beschikt over een netwerk nieuwend repertoire en nieuwe vormen in veertig Europese landen: zo'n dertigtal van expressie; nieuwe genres toelaten en nationale en regionale korenorganisaties, deelnemers keuzes bieden. Dit laatste ook en voorts koren, dirigenten en zangers, door te werken met ateliers op verschil- benevens enkele zakelijke partners en lende prestatieniveaus, waardoor een instellingen maken hiervan deel uit. Tot de ieder de juiste uitdaging kan vinden. (3) Vlaamse leden telt vanouds de Vlaamse Hierdoor kan Europa Cantat voortdurend Federatie van Jonge Koren, nu behorend nieuwe groepen zangers aanspreken. bij Koor & Stem. Dit is een zeer actief lid, (4) Wezenlijk is de samenhang tussen dat vrijwel jaarlijks activiteiten in het ^ Open zangstonde in Nyiregyhdza, Hongarije de inhoudelijke en de organisatorische kader van Europa Cantat organiseert, zoals [Foto: Cantemus] kwaliteit. Als het evenwicht tussen beide ^ 246 'Als de stemmen zich verenigen, dan staan de harten open om elkaar te verstaan' I zoek is, zal dat uiteindelijk consequenties bovendien voortdurend verder te ontwik- ken Europa Cantat bij hun activiteiten: de hebben. Dit vereist daarom grote zorg. kelen. Het aantal activiteiten en de diversi- federatie participeert in een netwerk met teit van het werk neemt voortdurend toe Cantat-festivals in Latijns-Amerika, Afrika Specifieke doelgroepen en er liggen momenteel meer plannen op en Azle en staat aan de basis van initiatie- Gezien de pedagogische doelstellingen de werktafel dan de organisatie aankan! ven om het zingen met mensen met een besteedt Europa Cantat veel aandacht aan De organisatie wordt bestuurd door een beperking te propageren. (jonge) dirigenten: deze krijgen een inte- internationale beheerraad van 13 perso- Als federatie steunt Europa Cantat koren, ressant aanbod aan studiereizen naar en nen, die in hun eigen landen en organi- dirigenten en hun organisaties in alle door festivals, training, en zelfs concour- saties een actieve rol spelen en vanuit Europese landen in hun werk, onder meer sen (met daaraan verbonden prijzen in de verschillende expertise bijdragen aan de door de informatie die in het netwerk be- vorm van deelname als atelier-dirigent in ontwikkeling van het werk. schikbaar is te bundelen en beschikbaar te een zingweek). stellen aan de internationale koorwereld. Componisten worden uitgenodigd om Regionaal, Europees en Sinds 2003 zijn er regionale bureaus van opdrachtwerken te schrijven voor de wereldwijd actief Europa Cantat ontstaan in Catalonia en verschillende evenementen, maar Europa Europa Cantat is een actieve partner in Hongarije. Vanuit deze centra worden Cantat organiseert ook internationale een Europees en mondiaal netwerk van uitwisselingsactiviteiten, seminars, onder- compositieseminars voor koordirigenten muziek- en cultuurorganisaties. Samen zoeken en evenementen georganiseerd of nodigt hen uit hun eigen werken te met de AGEC - waarmee terecht steeds die een hele regio bestrijken. Zo heeft het dirigeren. Vlaamse componisten die hierin nauwere samenwerking ontstaat - en centrum voor het mediterrane gebied een actief participeren zijn bijvoorbeeld Vic internationale koepelorganisaties uit seminar georganiseerd over de muziek- Nees en Kurt Bikkembergs. andere regio's behoort Europa Cantat tot tradities in het gehele Middellandse-Zee- En uiteraard besteedt Europa Cantat veel de oprichters van de wereldkoorfederatie gebied: een bijzonder project, gezien de aandacht aan Jong talent: zowel zang- als IFCM (1982). De federatie roert zich echter grote diversiteit aan culturele invloeden organisatorisch talent. Wat dit laatste ook in de Europese Muziekraad, waar het die hier samenkomt en die weer aan- betreft: een zeer actieve groep jongeren om auteursrecht, multiculturaliteit, Euro- leiding biedt voor verkenning van het onderhoudt een eigen netwerk en bereidt pese subsidies, muziekeducatie enz. gaat, daarmee verbonden repertoire. daarbinnen activiteiten voor de jongere in de wereldwijde muziekkoepel Interna- Het is wellicht om deze redenen dat Eu- doelgroep voor, zoals trainingssessies over tional Music Council, en in tal van andere ropa Cantat van de kant van de Europese repertoire, management of interculturali- platformen. Talloze organisaties betrek- Unie herhaaldelijk financiele steun heeft teit. Aan het grote festival Europa Cantat Utrecht 2009 zal een managementseminar voor jonge organisatoren vooraf gaan. De deelnemers kunnen vervolgens stage lo- pen tijdens het grote evenement, waaraan ca. 3.000 mensen uit zo'n 50 landen zullen deelnemen. Organisatie De federatie beschikt over een profes- sionele staf met twee fulltime mede- werksters: deze biedt de continditeit in de versterking van het netwerk, dient als advies- en informatiecentrum, als bron van kennis uit het verleden die nodig is voor komende activiteiten, als spil in het netwerk van dirigenten en activiteiten die aan elkaar kunnen worden gekoppeld. Daarnaast is er sprake van voortdurende interactie met alle leden en lidorganisa- ties, zodat deze voortdurend de uitdaging zoeken om hun evenementen in een • Het kinderkoor van de Estse TV in Hong Kong internationaal kader te plaatsen en deze [Foto: Wang Ji Yan Phoenix TV] I 'Als de stemmen zich verenigen, dan staan de harten open om elkaar te verstaan' I 247 ^ nog een songfestival voor senioren, een project geheten sChOOL VOICES voor middelbare scholen, alsmede een aantal Zangzondagen en Sing Ins op buitenloca- ties in de maanden voor het festival. Tot slot Het is een voorrecht om werkzaam te kunnen zijn in een levende federatie, die cultuur en traditie begrijpt en verspreidt en tevens voortdurend bezig is met vernieuwing en versterking. De komende jaren zal Europa Cantat haar aandacht in het bijzonder richten op de training van kinder- en jeugdkoordirigenten: een onderwerp dat van toenemend belang is in een maatschappij waarin onderwijs en kerk deze taken niet meer waar (kunnen) maken. Als educatief georienteerde koren- federatie willen wij een programmatische verbinding aanbrengen tussen individuele personen en instituties in verschillende landen. U zult hiervan horen! www.europacantat.org Voetnoot 1 Citaat van Cesar Geoffray, een van de grondleggers van de Europese koorfederatie.Vrij vertaald. 2 Passau/D 1961 - Nevers/F 1964 - Namen/B 1967 ^ Per Sigmund Rettedal met zijn koor Concentus, Sandnes, Noorwegen + [©Europa Cantat] GB 1976 - Luzern/CH 1979 - Strasbourg/F 1985 - DK 1994 - Linz/A 1997 - Nevers/F 2000 - Barcelo- na/E 2003 -Mainz/D 2006 - Utrecht/NL 2009 gekregen voor haar projecten en haar Florian Heyerick en Eric Van Nevel staan organisatie. op het programma als workshopleiders van dit grote festival. Daarnaast is Ne- Europa Cantat Utrecht derland bekend om zijn hoogwaardige In 2009 zal EUROPA CANTAT UTRECHT vocale pop- en jazzcultuur: ook dit zal een plaatsvinden. Het eerste grote evenement element in het festivalprogramma zijn. van Europa Cantat in Nederland zal rond Het festival legt een accent op de cultu- de 35 meerdaagse ateliers, enkele tiental- reel diverse samenleving en de ontmoe- len eendagsateliers, een dirigentenwork- ting van de verschillende culturen die het shop, een managementseminar, tientallen stadsbeeld domineren. Dit zal niet alleen concerten van deelnemende koren en in een aantal atelierthema's, maar ook gastoptredens van geprogrammeerde door activiteiten in verschillende stadsde- koren en ensembles, een openluchtma- len en op scholen voor, tijdens en na het nifestatie, een speciaal jeugd-kamerkoor festival tot uitdrukking komen. en nog vele andere bijzondere facetten Met het traject INZINGEN! zet Stichting kennen. Natuurlijk zal de organisatie van Europa Cantat Utrecht al voorafgaand aan het festival de 'oude muziek'niet schu- het festival het zingen op de Utrechtse wen: tenslotte bevindt het centrum van kaart. Dit is in 2008 begonnen met een het evenement zich in Utrecht, de stad kerkkorenfestival en een dag voor kinder- van het beroemde festival Oude Muziek. koren in het Spoorwegmuseum. Er volgen ^ 248 I 'Als de stemmen zich verenigen, dan staan de harten open om elkaar te verstaan' I • International Federation for Choral Music (IFCM) Een organisatie met geschiedenis Jean-Claude Wilkens Vandaag is het een normale zaak om over Na het symposium werd er beslist om te mekaar kunnen ontmoeten, leren, aanleren. interculturele dialoog, internationale relaties, starten met een professioneel centrum, Daarom was het eerste project van het professionele netwerken of globalisering te en vanuit meerdere voorstellen werd het regionale centrum een World Youth Choir. spreken. Dank zij de technologische voor- in 1989 een International Center for Choral Het was een koor van een honderdtal Music (ICCM) met standplaats Namen. hoog gekwalificeerde zangers, afkom- uitgang in communicatie, transport en Zodra ik vernam dat ze een uitvoerend stig van vijf werelddelen. Zij moesten onderwijs is om het even welk continent of directeur zochten voor het centrum, moeilijke selectieproeven in eigen land land maar een klik verwijderd. Dit was 25 besefte ik dat het iets voor mij was. lk had doormaken zodat ze later konden bijeen jaar geleden niet het geval toen men enkel twee jaar voordien deelgenomen aan het komen om gedurende drie weken een kon dromen van al deze bovengenoemde Symposium on Choral Music en mijn kijk koor te vormen. mogelijkheden, of misschien maakte het deel op koormuziek was helemaal veranderd De eerste van die zittingen vond plaats in uit van een science fiction. In de koorwereld - Zweden en draaide uit op een financiele was een internationale samenwerking tussen gaan uitmaken. flop. Als gevoig daarvan werd het project lk moest van niets beginnen. Het was als overgedragen aan het ICCM en wij kregen zangers en dirigenten tot op zekere hoogte bij een artiest die tegen een wit doek aan- de taak het te redden. En dat lukte. Tijdens beperkt. De eerste stap om zoiets tot leven te kijkt en begint te werken zonder precies het tweede World Symposium on Choral brengen was erover denken. te weten waar het zal eindigen. lk moest Music in Stockholm traden 92 zangers de statuten schrijven, meubels kopen, uit 35 landen samen op het podium en In 1979 zag een groep dirigenten van telefoonverbinding regelen, en jawel, mijn zij gaven het publiek een onvergetelijke zeven koororganisaties van over de hele eigen contract opstellen! muzikale en sociale belevenis. Het publiek wereld de noodzaak in tot samenwerking Maar er was een opdracht: bruggen bou- had nooit voordien "de wereld" op het tussen continenten. Ze zagen het belang wen tussen zangers en dirigenten van over podium gezien, en dat is wat we sinds- in van een netwerk om de koorzang ver- de hele wereld voor een platform waar zij dien blijven doen. Het World Youth Choir der te laten groeien en evolueren. Royce Saltzman, Walter Collins, Paul Wehrle, Marcel Coureau, Kan Ishi, Claude Tagger en Alberto Grau, om maar enkelen te noemen, gaven uitdrukking aan deze opvatting tijdens een vergadering in 1979 in de Ver- enigde Staten. Drie jaar gingen erover heen vooraleer het werkelijkheid werd. Het was tijdens het Europa Cantat Festival in Namen in 1982 dat de International Federation for Choral Music officieel van start ging. Het begon op vrijwillige basis met een gekopieerd blad als informatie- bulletin, en de stichters begonnen leden te zoeken. Deze groep vooruitzienden had een project nodig dat zichtbaar werd, dat in de koorwereld weerklank kon vinden. Daarom organiseerde men een eerste World Symposium on Choral Music in We- nen in 1987. Het werd een groot succes en het aantal leden en de geloofwaardigheid ^ Cantoria Juvenil de Venezuela tijdens een Songbridge in Finland namen toe. [© IFCM] I International Federation for Choral Music (IFCM) I 249 ^ was zo succesvol dat we na enkele jaren besloten ook wintersessies te houden. Het succes was even groot. Van Zuid-Afrika tot Venezuela, van Zwitseland tot China, over de hele wereld heeft het publiek van deze unieke koorgebeurtenis genoten, en de onderneming groeit nog elk jaar en wordt sterker. Het achtste World Symposium on Choral Music had plaats in juli 2008 in Kopenhagen waar alle werelddelen ver- tegenwoordigd waren in een wereldwijd netwerk van de hoogste kwaliteit. Met eenzelfde educatief perspectief creeerde IFCM, of onder bescherming van IFCM, diverse programma's zoals: Songbridge is een project om het niveau en het prestige van kinder- en jeugdkoren te verbeteren. Het is een internationale ^ Atelier Sylvain Guichard tijdens het festival Polyfollia in Normandie gebeurtenis waarin vier uitzonderlijke [Foto: Sylvain Guichardi koren van over de hele wereld samen komen om een werk uit eigen cultuur te The International Day of Choral Singing te hebben gegeven aan dit soort pro- creeren. Elk koor repeteert afzonderlijk de is een internationale koorgebeurtenis om gramma's dat vast en zeker heeft bijgedra- nieuwe werken in aanwezigheid van de waarden als solidariteit, vrede en begrip in gen tot een betere wereld. componisten in hun werelddorp op het het licht te stellen. Het vindt elk jaar plaats Nochtans zijn we er ons van bewust dat festivalterrein. Het songbridge- avondcon- op de tweede zondag van december. Op die de wereld is veranderd. Het aantal koorac- cert brengt dan alle koren op het podium, dag zingen koren van over de hele wereld tiviteiten is exponentieel vermeerderd en waarbij elk land deelneemt aan de creatie samen, ongeacht ras, religie of politieke alles begint beschouwd te worden als een van de andere werken. Ook brengt elk ideologie. Deze gebeurtenis heeft tot doel markt, cultuur inbegrepen. Daarom moet koor een eigen volkslied mee dat dan sa- koormuziek te bevorderen. Tijdens het con- IFCM nog sterker gaan spelen om in een men wordt gezongen. Bovendien presen- cert wordt een manifest voorgedragen dat systeem zonder winstbejag de kwaliteit teert elk koor een programma uit eigen speciaal voor de viering Sing Choirs of the te bewaren. Omdat de veranderingen repertoire. World werd geschreven. Dit manifest is al in alsmaar sneller gebeuren moeten we de meer dan vijftien talen vertaald. De inhoud krachten verenigen met deze realiteit voor Musicanet.org is een werkinstrument komt hierop neer dat men een boodschap ogen.Vandaar de volgende nieuwe pro- waarmee koordirigenten, bibliothecaris- van vrede, vrijheid, gelijkheid en broeder- gramma's die IFCM heeft ontwikkeld. sen, muziekhandelaars, musicologen lijkheid kan verspreiden via de koorzang en en muziekliefhebbers gemakkelijk een zo de wereld kan helpen verbeteren. Het eerste International Forum on Voice, uitgebreide uitleg vinden over koormu- Youth, and Arts Management had plaats ziek. De database stelt de gebruiker in ChoralNet.org is een vereniging zonder in februari 2008, dank zij de medewerking staat stukken te vinden door verscheidene winstoogmerk met als doel een centrale van Polyfollia en de regio Normandie in gegevensvelden te combineren zodat een toegangspoort te bieden naar online-bron- Frankrijk. Zestig jonge mensen van over zoektocht op maat kan gebeuren. Een nen en mededelingen van de wereldge- de hele wereld die geInteresseerd zijn in gegevensveld is bijvoorbeeld componist, meenschap van koren. ChoralNet wordt de organisatie van koorgebeurtenissen titel, tekstdichter, uitgever, genre, stijl, gesponsord door vijf hoofdpartners: de en/of verenigingen, volgden lezingen en vorm, sleutelwoord, sfeer van het stuk, International Federation for Choral Music, de workshops gegeven door ervaren speci- koortype, instrumentatie, oorsprong, peri- American Choral Directors Association, Cho- alisten uit de koorwereld, en begonnen ode, taal, toonaard, musicologische bron, rus America, Rehearsal Arts en Small World, hun eigen netwerk op te bouwen. Na het stijlperiode, genre. De database van meer inc. Het heeft ook een formele partnerover- driedaagse forum keerden de deelnemers dan 150.000 eenheden staat in het Engels, eenkomst met Musica International. huiswaarts vol nieuwe en frisse ideeen, die Frans, Duits en Spaans. We zijn trots een internationaal platform op dit ogenblik al gerealiseerd worden. ^ 250 I International Federation for Choral Music (IFCM) Conductors without Borders is een tie hebben met een betaalde staf en een blijvend ontwikkelingsprogramma dat de elegant viertalig tijdschrift, de Internatio- hand reikt aan dirigenten en koorleiders nal Choral Bulletin, een van de belangrijk- die weinig toegang hebben tot profes- ste koorpublicaties ter wereld. sionele raad en leiding. Het wil inzichte- Er is nog veel werk aan de winkel, maar lijk leiderschap brengen dat zich van de we hebben de juiste richting gevonden, sociale betekenis van koorzang bewust zoveel is zeker. is. Meer dan veertig dirigenten van over de hele wereld stellen hun ervaring ten www. ifcm.net dienste en geven raad aan koordirigenten met minder professionele vorming. vertaling: Simonne Claeys Nitios Cantores de los Andes, of zingende kinderen van de Andes. Vele kinderen in de gebieden van de Andes zijn onderge- dompeld in armoede, wat dan ook weer geweld met zich mee kan brengen zoals in Bolivie, Colombia, Ecuador, Peru en ^ Amanda uit Goteborg in America Cantat in La Venezuela. Met dit programma wordt hen Habana, Cuba [Foto: DoIf Rabus] de kans geboden door koormuziek niet al- leen hun eigen leven te verbeteren, maar ook de levens in hun omgeving. African Children Sing! is een permanent Het jaar door werken ze in eigen land pan-afrikaans koorprogramma voor kinde- met leraars en dirigenten die voor deze ren in Afrika. Dergelijk programma van taak werden voorbereid. Eens in het jaar lange duur kan een koor gaan vormen dat komen ze met de anderen uit de andere zowel in Afrika als daarbuiten kan deelne- landen samen om te repeteren. Zo leren men aan de grote internationale koorge- de kinderen zichzelf en de anderen beter beurtenissen. De deelnemers zijn kinde- kennen. Ze maken dan samen een con- ren van heel Afrika, die samen komen in certtournee. Men staat versteld als men een repetitiekamp, later in concerten, en de getuigenis van een dertienjarig meisje uiteindelijk op tournee. hoort, die door haar moeder, een prosti- tuee, verstoten was: ik zing omdat zingen Dit proses zal tenslotte in een vast pan- mij het leven lief ervaren dat waard was afrikaans kinderkoor uitmonden. Het geleefd te worden. Dit project is het meest heeft een pedagogische bedoeling, maar levendige voorbeeld dat koormuziek een dient ook om op te treden en leiders te buitengewoon sterke kracht kan zijn voor vormen, directeurs, dirigenten, leraars en sociale redding, dat het daadwerkelijk staf. Zo kan een hoge standaard, een hoge levens kan redden, en dat het heus een uitvoeringskwaliteit en degelijk onderwijs opvoedkundige betekenis heeft, niet al- opgebouwd worden. Het brengt creatieve leen voor individuen maar ook voor hun interactie tussen zang en dans, tussen omgeving, het publiek, de sponsors - voor traditionele en nieuwe pan-afrikaanse iedereen! Zelfs de meest afgestompte tradities, zodat omvattende en open mens zal getroffen worden door de geest optredens geboden kunnen worden. Het van dit project en zal de krachtige magie traint de kinderen tot verkenning, om te van koormuziek voelen. leren, en om een multicultureel Afrikaans Nu ik erop terugblik wat IFCM gepresteerd repertoire uit te voeren. Daarbij worden heeft de laatste 25 jaar, kan ik mij alleen de kinderen opgevoed in een geest van maar gelukkig prijzen dat ik ooreen verdraagzaamheid, verstandhouding en wit vel papier" had en de kans kreeg een wereldwijde samenhang. netwerk op te zetten dat dit allemaal kon uitbouwen. lk ben blij dat we een federa- I International Federation for Choral Music (IFCM) I 251 ^ Choral Festival Network Een internationale samenwerking op het terrein van koorfestivals DoIf Rabus Globalisering overzicht te behouden. gen. Wederzijds vertrouwen komt enkel Globalisering is op alle gebieden een In de International Federation for Choral tot stand door confrontatie van mens tot proces dat individuen nauwelijks interes- Music zijn by organisaties uit 65 landen uit mens, door gesprekken en belevenisssen. seert. Het is onder meer een gevolg van de hele wereld toegetreden, die op hun En enkel wanneer de festivalleiding en de pijisnelle ontwikkeling van de commu- beurt vele miljoenen zangers vertegen- organistoren elkaar vertrouwen, zullen ze nicatie in onze wereld. We kunnen slechts woordigen. Alleen al in Duitsland schat- bereid zijn om de verworven kennis en proberen om de negatieve uitwerkingen ten we dat er vandaag een vijftigduizend ervaring met elkaar te delen. Uiteindelijk van de globalisering te verhinderen, te koren actief zijn in verenigingen, kerken is de omvangrijke en gespecialiseerde beperken of tegen te werken. en scholen. Dat betekent dan een miljoen informatie van kapitaal belang voor alle Alleszins is het vandaag ook noodzake- koristen. De koorwereld splitst zich meer festivals. lijk de immanente positieve aspecten te en meer in vakorganisaties die telkens een bevorderen en te gebruiken. Op cultu- deel van de koren vertegenwoordigen. Orientatie reel vlak hebben we daarbij de opgave, Choral Festival Network is een relatief losse Het woord 'kapitaal' is hierbij zeer interes- enerzijds om regionale kenmerken op de fusie van internationale koorfestivals- en sant, het leidt ons meteen naar een pro- voorgrond te plaatsen, te ondersteunen, wedstrijden die door uitwisseling van be- bleem, dat in het koorwezen vandaag sterk te behouden en verder te ontwikkelen. standen over koren, koororganisaties, ju- besproken wordt. Kan men met koormuziek Ook is het noodzakelijk de invloeden ryleden en andere vaklui, ertoe wil bijdra- zaken doen, winst maken? Of moet cultuur van andere culturen onder controle te gen dat de koorwereld betere informatie altijd uitsluitend als erezaak functioneren? houden. Anderzijds heeft een gezonde over internationale festivals krijgt. Daaren- Dit kan ik slechts met ja beantwoorden, ontwikkeling van traditionele culturen boven is het noodzakelijk dat die festivals maar dan wel met beperkingen. ook een goede portie impulsen uit andere ook een duidelijk overzicht krijgen van Vanzelfsprekend kan de koormuziek het culturen nodig. In het treffen met vreem- wat zich in de koorwereld afspeelt. Deze niet zonder de professionele markt klaar- de culturen gaat de eigen cultuur zichzelf informatie biedt ondersteuning en komt spelen: uitgeverijen moeten partituren ook beter begrijpen. Dit geldt vanzelfspre- hun dagelijks werk ten goede. en opnamen aanbieden. Agentschappen kend ook voor de koorcultuur. Methode Samenwerking Omdat op internationaal niveau regel- Sinds het ontstaan in de 19de eeuw van matige contacten veel te duur zouden de huidige koorcultuur vormen zang- en uitkomen, werkt Choral Festival Network koorfeesten en koorwedstrijden een hoofdzakelijk via internet. De kern van wezenlijk bestanddeel van het koorwe- het werk bestaat uit vier bestanden die zen, destijds op nationaal plan gedacht. alle met elkaar verbonden zijn: festivals, Pas vanaf het midden van de 20ste eeuw koren, koorverenigingen en personen. In ontstond een reeks festivals en koorwed- deze bestanden vindt men gedetailleerde strijden op internationaal niveau. Een gegevens die contacten met alle koor- internationaal karakter krijgt een festival partners wereldwijd vereenvoudigen en of wedstrijd vooral door deelname van daardoor het dagelijks werk van profes- koren uit meerdere verschillende landen, sionele en honoraire managers ontzet- maar een buitenlands koor tussen vele tend helpen. Aanvullend is er ondertussen binnenlandse koren maakt een festival een wijd verspreide traditie ontstaan om of wedstrijd nog niet internationaal in de collega's uit andere landen, culturen en ware betekenis van het woord. festivals naar het eigen festival uit te nodi- Daar de koorwereld sinds 1950 kwantita- gen om zo de uitwisseling van informatie tief en kwalitatief enorm gegroeid is en er te vervolledigen. De internet-program- ^ The University of Utah Singers, Festival 'Choralie nog altijd nieuwe landen (by China) bijko- ma's mogen nog zo goed zijn, menselijke de Vaison-la-Romaine' men, wordt het alsmaar moeilijker om een contacten kan een computer niet vervan- [Foto: Dolf Rabus] ^ 252 I Choral Festival Network I moeten concerten organiseren, reisburo's moeten professioneel georganiseerde reizen aanbieden en nog veel andere dingen. [en zaak mag men echter niet uit het oog verliezen. Alle regelingen moeten ten dienste staan van de koormuziek, de koren en de dirigenten. De koorwereld verwacht en verdient een eerlijke behan- deling. Alle aanbiedingen moeten vrij zijn van willekeurige voorwaarden en ze moeten vergelijkbaar zijn op de markt. Daarom heeft de International Federation for Choir Music samen met Choral Festival Network een Code of Ethics ontworpen, die zowel de professionele markt als de festi- vals houvast biedt naar welke criteria het eigen en aangebrachte werk beoordeeld kan worden. De leden van Choral Festival Network stemmen door de onderteke- ^ Boeddhistische nonnen van het Khachoe Ghakyil klooster, Kopan, Nepal tijdens Musica Sacra International in Marktoberdorf ning van de leden-aanvraag in met deze (C) Musica Sacra International] grondregels. Daarbij zijn er natuurlijk altijd details die in andere landen en culturen in acht moeten genomen worden. Maar taal. Wedstrijden die zich beperken tot Zetel en links de richtlijnen wijzen de weg die gevolgd eigentijdse koormuziek (by Internationale De officiele zetel van Choral Festival moet worden. koorwedstrijd Bela BartOk in Debrecen, Network is in Belgic gevestigd maar CFN Precies daardoor onderscheiden de deel- Hongarije) staan naast festivals van werkt natuurlijk wereldwijd. Er zijn nauwe nemende festivals zich van de vele andere geestelijke muziek van om het even welke contacten met Europa Cantat en met de ter wereld, en kunnen ze het vertrouwen godsdienst (by Musica Sacra International, International Federation for Choral Music. genieten van koren en koorleiders. Marktoberdorf, Duitsland). Musica International is een databank van De zoekmogelijkheden zijn buitenge- koormuziek. Vandaag telt het al meer dan Informatie woon veelvuldig. Men kan zoeken naar 150.000 koorwerken, en verder geeft het Een belangrijke opdracht is natuurlijk de een bepaald jaar, een werelddeel, een uitleg over componisten, tekstdichters en koorwereld te informeren over de ver- land, een stall, een bepaalde koorcate- uitgeverijen. scheidene festivals over de hele wereld. gorie en natuurlijk naar een naam van CFN voelt zich verbonden met koorvereni- Deze details over een festival of wedstrijd een festival. De volledige website is in het gingen met dezelfde of verwante doel- worden door elk festival of wedstrijd zelf Engels, de taal die vandaag internationaal stellingen. Festivals helpen elkaar en de ingegeven volgens een vast schema. Elk de meest gebruikte omgangstaal is. Op de koormuziek overal ter wereld. festival bepaalt dus zelf hoe actueel zijn download-pagina vindt men de Human informatie is. Teksten, foto's, klinkende Development Index. Het zijn verzamelde www.choralfestivalnetwork.org voorbeelden en links gebruiken alle mo- gegevens van de Unesco opgesteld in Pa- gelijkheden van de moderne presentatie. rijs, die de levenskosten en andere ontwik- vertaling: Simonne Claeys Elke bezoeker van de website kan com- kelingsfactoren van alle landen met elkaar pacte informatie inkijken. Zeer interessant vergelijkt. Met behulp van dit bestand is dat men in deze zee van koorinformatie kunnen geInteresseerden de kosten van de ene wedstrijd naar een jurylid kan voor lidmaatschap vinden. In de Quality surfen, en van daar naar een ander festival Guidelines for International Choral Festivals om zo de veelzijdigheid van de festival- and Competitions worden de criteria voor wereld te ervaren. Koorwedstrijden met een "eerlijke" structuur voor een kooreve- naar verhouding strikte regels of gericht- nement beschreven. Een verzameling van heid op "klassieke" vocale muziek wisselen links vergemakkelijkt het contact met de of met folklorefestivals in een bepaalde belangrijkste koororganisaties. I Choral Festival Network I 253 ^ POETISCH BERICHT SAMENSTELLING STEFAN VAN DEN BOSSCHE Je danste als kind op het leistenen pad dat tussen de hoge snoeren Oude gevonden: je sleepte ze mee, legde ringsom een tuinpad, en bloeiende duizendschonen lag: een feest verwondering twee bakstenen breed, bevallig slingerend om al het bestaande. in ochtendzon en vogelzang! Geboeid door het raadselachtig Baard van Mozes en mossen vulden de voegen en hier en daar relief, knielde je en tastte en het paste voorgoed in gaat het omhoog en omlaag want wortels van zeer oude bomen. die wereld van toen. Je noemde niet, wist niet waarom, Nog loop je het dagelijks: de moerbei biedt schaduw en schut; maar voelde al dat je anders zijn moest dan je was. je loopt het met spade, snoeischaar of sproeislang, naar gelang Je stapelde stilletjes vOOr de nacht, het doorzichtige het seizoen: de magnolia wordt je als een dak; loopt het stilaan wat de dag had gebracht. Vatte later dat je jaren behoedzamer toch: de taxus geknot, een stut voor de bocht naar to worden lag. Nooit ging de ochtendtuin teloor - het midden van de hof: het lijsterbesbosje bij de bron, waar En ook de engel bleef, leidde je een leven lang - de lichtharp je wiegt,... begeleid naar het diep - In de ochtend je wacht - I ELISABETH KAPPNER I I ELISABETH KAPPNER I Zaten weer op het laag muurtje, je Bonpa en jij, tussen bramen, frambozen, aardbeien, aalbessen; pruimen, perziken en morellen aan de bomen; de peren nog klein. Was je twaalf? Dat hier vroeger een moeras... vertelde hij je,... altijd nog vochtige grond; hoe hij hier het pad aanlegde met schelpen erop... Ontspon zich decennia later uit bewaarde fragmenten van die honderden malen zo een tijdspanne samen wat die Bonpa in klederdracht van je, meeloodste in zich - Verrast je in een stilte nog wel zijn markante schaduw en nog soms vind je een vrucht op het schelpenpad - I ELISABETH KAPPNER I ^ 254 I Poètisch bericht I TRANSIT SAMENSTELLING PATRICK LATEUR De Vogel Phoenix Er ligt een welig bos ver bij de verste oceaanrand Fragment van een gedicht van Claudius Claudianus in 't oosten, verder nog dan India. Daar, 's ochtends vroeg, klinkt van dichtbij gehijg van paarden met geknal van zwepen Oceani summo circumfluus aequore lucus wanneer de vroegbedauwde zonnewagen er de oevers trans Indos Eurumque viret, qui primus anhelis doet dreunen en het morgenrood de dag brengt, en wanneer sollicitatur equis vicinaque verbera sentit, de nacht verbleekt voor stralend licht en zwartgesluierd wegvlucht. umida roranti resonant cum limina curru, Daar is het rijk van Vogel Phoenix, de gezegende, unde rubet ventura dies longeque coruscis die zich als enige beschermd weet in dat onbereikbaar nox adflata rotis refugo pallescit amictu: gebied, dat nooit door elders levend onheil wordt bezocht haec fortunatus nimium Titanius ales en nimmer van de boze mensenwereld heeft te lijden. regna colit solusque plaga defensus iniqua Hij is een goddelijke vogel, die qua levensduur possidet intactas aegris animalibus oras de sterren evenaart en met zijn steeds herboren lichaam saeva nec humani patitur contagia mundi. eeuwenlang leeft. Hij heeft nooit honger, ook nooit dorst, geen water, Par volucer superis, stellas qui vividus aequat geen eten nodig, want de pure warmte van de zon durando membrisque terit redeuntibus aevum, is hem genoeg, hij drinkt van vochten die de zeewind aanvoert, non epulis saturare famem, non fontibus ullis en plukt aldus zijn voedsel uit onschadelijke damp. adsuetus prohibere sitim; sed purior ilium Zijn ogen stralen een geheime gloed, een mooie vuurglans solis fervor alit ventosaque pabula potat omringt zijn kop, die met zijn hoge, fonkelrode kam Tethyos, innocui carpens alimenta vaporis. de hem verwante zonneschijn omhoog voert en het duister met vredig licht doorbreekt. Zijn poten zijn roodgoud gekleurd, Hic neque concepto fetu nec semine surgit, zijn vleugels, die versierd zijn met een hemels blauw waarover sed pater est prolesque sui nulloque creante rijkelijk goud gestrooid is, vliegen sneller dan de zefier. emeritos artus fecunda morte reformat et petit alternam totidem per funera vitam. De Phoenix is nooit echt verwekt, hij kwam niet voort uit zaad, Namque ubi mille vias longinqua retorserit aetas, maar is zijn eigen vader en diens zoon: zonder bevruchting tot ruerint hiemes, totiens ver cursibus actum, vernieuwt hij zijn versleten lichaam in een zwanger sterven; quas tulit autumnus, dederit cultoribus umbras: telkens wanneer hij doodgaat, vangt een volgend leven aan. tum multis gravior tandem subiungitur annis Want als na lange tijd de zomer duizendmaal gekeerd is, lustrorum numero victus: ceu lassa procellis als duizend winters zijn vervlogen en als duizendmaal ardua Caucasio nutat de culmine pinus de kale herfst voor boeren weer gevuld wordt met het bladloof seram ponderibus pronis tractura ruinam; van lente, dan tenslotte wordt zijn leeftijd hem te zwaar pars cadit adsiduo flatu, pars imbre peresa en zwicht hij voor de last der jaren - als een lange pijnboom rumpitur, abripuit partem vitiosa vetustas. die moegebeukt door stormen in de hoge Kaukasus lam breve decrescit lumen languetque senili wankelt en in zijn vol gewicht uiteindelijk neer zal storten: segnis stella gelu, qualis cum forte tenetur een deel breekt of door de gestage wind of is verrot nubibus et dubio vanescit Cynthia cornu. door regen, deels ook is de boze ouderdom de schuld ... lam solitae medios alae transcurrere nimbos Dan wordt zijn ooglicht vaag en zwak en als bevangen vix ima tolluntur humo.Tum conscius aevi door een bejaarde starheid - net zoals de maan zich soms defuncti reducisque parans exordia formae in nevels hult en haar verbleekte sikkel slecht te zien is. arentes tepidis de collibus eligit herbas Zijn vleugels, die gewend zijn aan een hoge wolkenvlucht, et tumulum texens pretiosa fronde Sabaeum tilt hij nog nauwelijks van de grond. Dan, wetend dat zijn tijd componit, bustumque sibi partumque futurum. voorbij is en bereid opnieuw een levensvorm te vinden, Hic sedet et Solem blando clangore salutat plukt hij in zonbeschenen heuvelland een vracht aan kruiden debilior miscetque preces ac supplice cantu bijeen, vlecht zich van kostbaar oosters hout een nest en dekt dat praestatura novas vires incendia poscit. goed toe - het bouwsel dat zijn graf en ook zijn wieg zal zijn. Daar zet hij zich. Steeds zwakker wordend groet hij, zachtjes zingend, I CLAUDIUS CLAUDIANUS I de zon, spreekt veel gebeden uit en heft een klaaglied aan waarin hij smeekt om vuur dat hem weer nieuwe kracht moet geven. I VERTALING:M.D'HANE-SCHELTEMA I I Transit I 255 ^ Claudianus was een Egyptenaar, die door zijn contacten met Romeinse bestuurders naar Italie kwam en daar aan het hof van de Romeinse keizers een hoge positie als hofdichter heeft bereikt. Zijn werk bezingt de daden van de keizers Theodosius en Honorius en vooral hun generaal Stilicho, en is geschreven tussen 390 en 404 n.Chr. Waarschijnlijk is hij, nauwelijks 35 jaar oud, in 404 overleden, aithans is na dat jaar niets meer van hem vernomen. Naast zijn lofdichten, die gemiddeld ongeveer 400 verzen lang zijn en het Romeinse Imperium bezingen alsof het helemaal niet de on- dergang nabij is, heeft Claudianus ook een epos gewijd aan de roof van Proserpina (het werk is onvoltooid gebleven) en kortere gedich- ten geschreven.Tot die laatste groep behoort de Vogel Phoenix, een gedicht van 110 hexameter-verzen, waarvan hierboven het begin is te lezen (vv. 1-16 en 23-47). Claudianus schrijft een mooi, kiassiek La- tijn, dat alle eer bewijst aan zijn grote voorbeelden Vergilius, Ovidius, Juvenalis en anderen, maar ook een eigen toon en inspiratie heeft. Phoenix is een mythische vogel, dienaar van de zon, en wonend in een oostelijk oord, waar de zon opgaat. Het meest bekende verhaal over hem is dat hij na een periode van 1000 jaar - maar er worden ook andere getallen genoemd - sterft, verbrandt en uit zijn eigen as herrijst. Hij bouwt dan zijn eigen graf, dat ook zijn wieg is, een geur- rijk nest dat hij vanuit het oosten naar de tempel van de zonnegod in Egypte brengt en daar voltrekt zich de vernieuwing. Hij is zijn eigen vader en zijn eigen zoon. Al vroeg is hij het symbool geworden - en hij is dat vooral in de literatuur nog steeds - van het zich steeds ver- Op deze afbeelding in een handschrift uit de universiteitsbibliotheek nieuwende leven; op vroegchristelijke sarcofagen komt hij bijvoor- van Aberdeen (hs. 24, r56r) keert de phoenix zich naar de zon. Het beeld voor om de opstanding te symboliseren. manuscript kwam in Engeland tot stand omstreeks 1200. Claudius Claudianus, Verzameide gedichten. Vertaald door M. d'Hane- Scheltema, 322 bladzijden, verschijnt in september in de Baskerville Serie van Athenaeum-Polak & Van Gennep te Amsterdam. ^ 256 I Transit I TE GAST RIET WILLE Riet Wille (1954) is door haar werk als logopediste vertrouwd met de Ieefwereld van jonge kinderen. Hun denken en voelen beschrijft ze in eenvoudige en klankrijke woorden in gedichten, raadsels en ver- halen. Ze schrijft teksten met sterke leestechnische beperkingen, die toch uitdagend en motiverend zijn. Het originele Mijn pen heeftzin Zomerse wens (2004) is als briefverhaal een knap staaltje van inleving in de psyche van een zevenjarig meisje. Voor het abc-boek Van aan tot zin in een zoen (2007) werd ze dit voorjaar bekroond met een Boekenwelp. Riet op het strand Wille hecht veel belang aan vormgeving en illustraties. Ze wil dat de schrijft mijn hand combinatie van tekst en tekeningen de jonge lezers prikkelt en extra een zomerse wens stimulansen biedt. Ze schrijft zeif de scenario's voor de uiteindelijke in het nand: vormgeving en zet kinderen via zoekplaten, beeldpuzzels, rijm- en klankspelletjes aan tot spelen met taal. Toch is het vooral in gedichten dat Riet Wille haar speels en creatief taalspel toont. Als de koeien bloeien (1994) met illustraties van Kristien Aertssen, bevat tal van sprankelende gedichten, vaak in een origi- nele schikking. In Een rijm in mijn oor (2003), Dag Died (2005) en Wie dit leest wordt een beest (2006) zijn de ritmische, klankrijke zinnen op het leesniveau van een beginnende lezer. De gedichten verwijzen op kindermaat naar tal van universele emoties. Met welke illustrator ze ook samenwerkt, tekst en beeld vormen steeds een verrassende twee schelpjes op de 4 eenheid. Waarom mijn handen geen schoenen willen (2007) bevat een zeventigtal gevarieerde gedichten over handen en vingers. Geert en er staat Vervaeke maakte er treffende en speelse illustraties bij: monotypes w,aar ik zo naar verlang in zwart met een groene steunkleur. pas om vijf uur In haar gedichten zet Riet Wille door een aparte invalshoek of door komt mama het lezen woordspel de jonge lezer aan tot nadenken en interpreteren. Soms tot dan bereikt ze door herhalen en variéren met weinig woorden een moet ik zoetjes wezen bijzonder effect. Ze stimuleert de ontdekkingszin van kinderen en prikkelt de verbeelding. Door niet alles te expliciteren maar ook te pas dan suggereren slaagt ze erin de beperkte woordkeus te overstijgen. krijgt dit meisje een ijsje I RIA DE SCHEPPER I 14 Zomerse wens uit: Waarom mijn handen geen schoenen willen ill. Geert Vervaeke I Te gast I 257 ^ IN EN OM DE KUNST Beeldende kunst ding, progressie, voortschrijding, ontwikkeling, Provincie West-Vlaanderen voor het Provin- ontplooiing, afwikkeling, groei en verval. In de ciaal Centrum 't Venster te Emelgem/Izegem ^ Renaat Ramon: veelzijdigheid door natuur is de tijd steeds nadrukkelijk aanwezig (1997);'Octogon, rotonde Koning Albertlaan, vele bronnen gevoed en hij tikt mee in elk moment van elk proces. Sint-Michiels-Brugge (1998);'Komeet; in Ramon maakt sculpturen, die, met behulp van opdracht van Immo Walleyn, Loftstraat- Jaak Fontier de uitgepuurde, minimale en essentiele vorm, Komvest, Brugge (1998);'Mucronis' (1984) en de tijdelijkheid willen overstijgen. 'Colombarium: Crematorium Westlede, Lo- Reeds door zijn debuutwerken - te zien op Geen sentimenten legs hij vast, geen emoties christie (1999);'Hommage aan Alfred Ost; Van tentoonstellingen te Haarlem en Brugge in roept hij op, geen lyriek streeft hij na, maar Ostplein, Zwijndrecht (2000);'Equinox, Park, 1961- werd duidelijk, dat Renaat Ramon hij vraagt de inzet van de sensibiliteit van Koekelare (2000);`Cirkelkwadratuur; Museum (Brugge, 1936) diverse wegen wilde bewande- de kijker voor concrete, exacte, autonome van Volkskunde, Brugge (2002);'Monument len. Hij had tijdens de laatste drie jaren sculp- schoonheid, subtiele afweging van volumes voor Baron Auguste de Maere d'Aertrycke, Ba- turen vervaardigd in steen, keramiek en koper, en massa's, klare omschrijving van ruimte, ron de Maerelaan, Zeebrugge (2004). Met een reliefs gemaakt, schilderijen op doek en op pa- zuiverheid van relaties en verhoudingen. aantal meetkundige basiselementen creeerde neel, werken op papier met olie en gouache. Daar de beelden van Ramon bezit nemen van hij sinds 1985 ook een reeks zuiver constructi- Maar al die uitingen van zijn creativiteit kon- de ruimte, de ruimte zowel tonen als anime- vistische installaties. den nog onder een noemer worden gebracht: ren, de kijker van de ruimte bewust maken, Steeds ontwerpt Ramon aan de tekentafel, de productie van een beeldend kunstenaar. zijn ze uitermate geschikt om op een open- zoekt en vindt hij op het tekenblad. Een beeld Wie vandaag, bijna vijftig jaar later, een enigs- bare plaats te worden opgesteld en die site van hem, hetzij van kleiner formaat, hetzij zins volledig beeld van zijn bedrijvigheid wil een meerwaarde te verlenen. van monumentale dimensies, is eigenlijk geven, moet handelen over de beeldhouwer, De uitvoering op monumentale schaal van gerealiseerd vooraleer het is vervaardigd. We de schilder, de graficus, de ontwerper, de es- het eerst op de tekentafel en vervolgens in bedoelen: het bestaat al in zijn conceptuele, sayist en de dichter. Hij is niet, als in een aantal maquettevorm ontstane beeld is een lang structurele, compositorische en ideeel-for- teksten wordt geschreven, een dubbeltalent, en vaak moeizaam proces, waarbij heel wat mele volledigheid, voor het door middel van maar een veelzijdige, een uomo universale, in technische kennis is vereist en soms ook materie wordt omgezet tot zicht- en tastbaar, wie het humanistische renaissance-ideaal tot enkele praktische problemen rijzen. Renaat ruimte innemend, in drie dimensies zich ont- het begrijpen van de samenhangen en het Ramon heeft de kans gekregen - en steeds de wikkelend object. geheel levend is gebleven. Want hoe uiteenlo- zo noodzakelijke volharding kunnen opbren- Tijdens een drievoudig proces komt het pend het werk is geconcretiseerd door middel gen - om een aantal grootschalige projecten kunstwerk tot stand. Eerst groeit de conceptie van vele materialen en technieken, door nu te realiseren. We treffen ze op de volgende in de geest die beeldt en bouwt, die ziet met eens beeldende vormen dan weer door taal, plaatsen aan:'Cycloop, Cultureel Centrum De het innerlijke oog in volume en verhouding, het vertoont diepe innerlijke verbanden, spi- Dijk, Sint-Pieters-Brugge (1983);'Trap van staal die vormt en meet volgens gevoelige wetten rituele samenhang en een fundamentele, op en wolken, uitgevoerd in opdracht van de van relatie en harmonie. Daarop ontstaat het kennis, inzicht en een sterk ontwikkeld gevoel voor relatie en verhouding gesteunde visie. De beeldhouwer De analyse van de beelden verschaft al hechte bases voor de ontdekking van de vele drijfveren die het scheppingsproces op gang brengen, voeden en varieren. De wiskunde, de meetkunde en de stereometrie bieden vaste uitgangspunten en leiden tot de voltooide vorm, de volkomen perfecte maten. De opvat- tingen en stimulansen worden bij Renaat Ra- mon niet gevoed door de natuur of de waar- neming van de natuurfenomenen. De natuur is onderhevig aan verandering. Zij staat nooit stil, beweegt, vloeit en stroomt steeds verder. Zij is onderworpen aan processen van wor- ^ Babel IX — Galerie In Vitro ASK Eeklo, 2003 • 258 I In en om de kunst I grijsblauw of het zwart van het geslepen of Heel wat architecten en ontwerpers met gepolijste arduin. Zwart is de stalen 'Homma- faam hebben ongewoon boeiende creaties ge a Paracelsus, blauw de'Kijkkops, konings- op papier of in maquettevorm gerealiseerd. rood het'Oogseizoen, staalblauw'De avontu- Om praktische, financiele of andere redenen ren van een cubus in de ruimte, bronzig bruin kwam het niet tot een uitvoering. In het het kunstmatige, beschermende roest van de geheel van hun oeuvre blijven die concepten, 'Inserts, wit, grijs en zwart zijn de reliefs, geel voorstellen en ideeen van wezenlijk belang en enkele van de hierboven genoemde monu- werden zij vaak uitgangspunten en inspiratie- mentale werken. bronnen voor een bevlogene uit de volgende Het gebruik van termen als schilder en generatie. schilderwerk voor Ramons creaties met Drie projecten van Ramon dienen beslist in verschillende kleuren kan de lezer slechts op het overzicht van zijn levenswerk te worden het verkeerde spoor zetten. Bij een kunstenaar opgenomen: het'Ontwerp voor het Mu- die grondig over de verhouding vorm-kleur seumplein in Amsterdam' (1988), het project reflecteert, past de gedachte niet aan de voor het Belgisch Paviljoen van de Expo in Se- spontane, door intultie geleide schilder die villa (1990), in samenwerking met de architec- zich vol overgave stort op de mogelijkheden ten C. Mulder en J. Zerck ontworpen, de auto van de verf, de penseelvoering, het uitbun- voor het jaar 2005 'Aristarchos' (1993-1994). dige palet van de colorist of het eindeloze spel van de kleurnuances. Ramon onderzoekt De graficus de kleur, haar werking, de betrekkingen Het grafische werk van Renaat Ramon is in de die ontstaan wanneer kleuren naast elkaar loop van de jaren een omvangrijk luik in het worden geplaatst, wanneer de oppervlakten oeuvre geworden. Serigrafieen, blinddrukken die ze bedekken van plaats of van afnneting en digitaal uitgewerkte tekenbladen komen veranderen. Zijn reliefs en vlakke composities voor naast boekomslagen en erg originele zijn studies, systematisch geordende vormen nieuwjaarswenskaarten. van onderzoek. Zo heeft hij in de zes delen Zijn visuele poezie is het merkwaardige resul- ^ Trap van staal en wolken, Provinciaal Centrum tellende reeks'Keerkring' de wisselwerking taat van het dubbeltalent graficus-dichter. In 't Venster, Emelgem, 1997 van de kleuren geel, groen, paars en grijs na- de bundels Ongehoorde gedichten (1997) en gegaan door middel van permutaties op een Color-field poetry (1999) heeft de literaire be- vast patroon van veldverdeling. gaafdheid een volkomen fusie aangegaan met ontwerp als tekening op papier die in een Duidelijk hierbij werd ook dat kleur niet enkel de beeldende scheppingskracht. Het dubbel- visueel beeld het immateriele concept toetst, een fysische verschijning en een visuele waar- talent is vervloeid in creatieve vindingrijkheid het schematisch-klaar onder de ogen brengt, de bezit, zij heeft een psychologische impact tot een zuivere eenheid. Dit maakt de bundels de idee veraanschouwelijkt, de vormgeving en is verbonden doorheen de cultuurgeschie- tot belangrijke publicaties op het gebied van aan de proef van een eerste concrete vastheid denis met tal van symbolische betekenissen. de beeldende dichtkunst - of de poetische onderwerpt en, zo nodig, haar bijstuurt of ver- Ook bleek dat er een innig verband bestaat grafiek? - in de Nederlanden. fijnt. De derde fase omvat de met technische tussen de kleur en het materiaal waarop zij is De thematiek is niet onder een noemer te en mechanische hulp door medewerkers aangebracht. Een soort natuurlijke verbon- vangen. De'teksten'staan in relatie tot de gerealiseerde vervaardiging in hout, steen, denheid kan tussen beide worden ontdekt, wiskunde, de poezie, de opvattingen over plexiglas, ijzer, brons, staal - materialen die een overeenstemming in wat we, uit onmacht beeldende kunst, de pythagorische ideeen een perfecte afwerking vereisen en waaraan, om het fenomeen met taal precies te vatten, en stellingen en ook met enkele artistieke indien gewenst, een bovenop aangebrachte hun klank zouden kunnen noemen. en literaire verschijnselen die niet zo direct kleurhuid de final touch verleent. Ramons geestdrift opwekken: de overproduc- Zowel die ontstaanswijze als de aard van Ra- De ontwerper tie van het gedrukte woord en het chaotisme mons beelden sluit aan bij de houding van de Op de tekentafel van Renaat Ramon ontstaan als strekking in de actuele beeldende kunst. actuele mens die niet !anger in direct contact niet alleen de ontwerpen voor de beelden Terwijl de wiskunde en de meetkunde aan de met de natuur leeft. Natuur en buitenwereld en de reliefs maar ook die voor meubels en graficus de bases verlenen voor zijn construc- komen op de hedendaagse mens toe via juwelen. Sobere, strenge, tot hun functie tivistisch, op de maat en de evenredigheid allerlei filters en media. Ons wereldbeeld is in en essentie herleide tafels en stoelen zetten gebouwd werk, vindt de dichter inspiratie in de hoge mate bepaald door een technisch-weten- de traditie van het modernisme voort, van getallen, symbolen, tekens en formules van de schappelijk denken. de principes, die door de meesters van Das mathematica maar evenzeer in de magie van Bauhaus en de kunstenaars van en omheen een enkel woord. Ook de letters blijken in hun Kleur en permutaties met kleur de Nederlandse De Stijl-beweging werden structuur onvermoede beeldende mogelijkhe- De verhouding vorm-kleur heeft van Renaat geformuleerd en toegepast. Ook de juwelen den te bezitten. Wanneer ze, zoals bij Ramon, Ramon steeds veel aandacht gekregen. In tonen de consequente toepassing van de op gelijkwaardige grondslag met het wis- en zijn stenen sculpturen heeft hij de natuurlijke beginselen van de modernistische design en tekenkundig materiaal hun visuele eigen- kleuren van het materiaal behouden: het wit sluiten aldus onmiskenbaar aan bij de creaties schappen etaleren, beschikt de dichter-graficus of het okerachtige wit van de Franse steen, het van groter formaat. over een verrassend rijk en origineel arsenaal. I In en om de kunst I 259 ^ De twee bundels brengen bladzij na bladzij essayist wijzen erop dat Ramon niet enkel de poezie schrijven: rede die zich verbindt met boeiende visuele informatie, intelligent ge- eigentijdse literatuur volgt en kent maar ook vele vormen van magie, met de opvluchten bruik van tekens en symbolen, merkwaardige voor de literaire geschiedenis een meer dan van de verbeelding en de dansen van de betrekkingen wiskunde-poezie, meetkunde- gewone belangstelling bezit. dromen. De 36 gedichten onthullen in vers poetica, spirituele denkoefeningen, grafische, na vers een origineel dichterschap met vele tekenkundige en typografische verrassingen De dichter facetten en gevoed door talrijke bronnen van en een ongewoon zuivere, tot het einde vol- Benevens visuele poezie schreef Renaat wetenschap, kennis, beschouwing, taalvermo- gehouden gave beelding. Ramon woordpoezie. Hij nam echter de tijd gen en fantasie. vooraleer met een eerste bundel naar buiten De essayist te treden. Dat debuut uit 1976, Oogseizoen Als jongeling had Ramon al grote belangstel- getiteld, samen met Ansichten (1980), beide ling voor de literatuur en was hij een verwoed verschenen in de Poeziereeks Contramine, Muziek Iezer.Tijdschriften ook boeiden hem. Dat Flandria Fabulata (1983) en Noodweer (1987) bleek toen hij medeoprichter en redacteur geven een duidelijk beeld van een dichter, die ^ Kent u de symfonieen van Ludwig van werd van Betoel, een 'marginaal tijdschrift op het eerste gezicht afstandelijk blijft, lyriek Beethoven? voor literatuur' (1971-1973) en van Radar, een en emotie wantrouwt, de ironie niet schuwt, 'tijdschrift voor literatuur, kunst en kritiek' zich bewust is van het relatieve van al wat des Jaak Van Holen (1975-1982). Hij was ook redacteur van het mensen is, maar dan plots, met een verras- letterkundigitijdschrift Diogenes (1984-1992). sende wending of omslag, zijn betrokken- Op 2 april 1800 werden de inwoners van In de genoemde tijdschriften en ook nog in heid toont, een diepe relatie onthult met de Wenen uitgenodigd om om half zeven een De Tafelronde, Kruispunt, Gierik, Vlaanderen medemensen, de maatschappij, de gebeur- concert bij te wonen in het Keizerlijke Hofthea- en vooral Poeziekrant ontplooide hij zijn tenissen in de wereld. Geleidelijk ontdekt de ter. Het programma werd besloten met'een schrijftalent voor de recensie en de studie. lezer een filosofische instelling, een positie in nieuwe grote symfonie gecomponeerd Eruditie, belezenheid en grondige kennis van de wereld en een houding in de tijd die deze door Herr Ludwig van Beethoven.: De maes- de Nederlandstalige en de Franse literatuur zogenaamd anti-romantische en onderkoelde tro himself dirigeerde. Bijna een kwarteeuw gaan erin samen met ernstige en overwogen parlando-poezie telkens voedt en omkeert, later, Wenen 27 mei 1824, leidde hij, op zijn analyse van de teksten en situering van de scherpte en snede geeft. allerzachtst gezegd slechthorend, de creatie context waarin de literaire creatie is ontstaan. De in 2004 verschenen bundel Rebuten toont van zijn Negende. De Eerste «een afscheid van De grotere studie en het essay kregen vorm in hoe de continuIteit van een visie de drang de 18de eeuw», de Negende het model van de de publicatie van de VWS-Cahiers over Remy naar vernieuwing en verruiming geenszins romantische symfonie, ver vooruitblikkend in de Muynck/ Saint-Remy, Fernand Bonneure, uitsluit. Met 35 briefgedichten richt de auteur de toekomst. Negen symfonieen, dat is niet Lodewijk van Haecke, Jaak Fontier, Louis E. De zich tot bekende en minder bekende figuren eens echt veel voor een componist van die tijd. Mey, Thomas Van Loo, Fernand Lambrecht, uit de Oudheid en de eerste eeuwen van onze Maar de Beethovensymfonieen vormen een Jan Baptist Jozef Hofman, Johan Sonneville, tijdrekening.Terwijl hij een aantal ideeén, muzikaal universum op zich, worden algemeen Hendrik Carette, Bert Popelier, Auguste de daden of standpunten van de historische beschouwd als een van de allerbelangrijkste Maere d'Aertrycke, Jooris Van Hulle en in de en legendarische figuren - dichters, politici, emanaties van de westerse muziekcultuur. monografie Jan van der Hoeven: de grote reizen historici, exegeten en apologeten - reveleert, der woorden, VWS, 1993. Voor de prestigieuze gispt en vermaant, looft, verwerpt of prijst de Bij het jonge Franse platenlabel Zig-Zag reeks'Dichters van Nu: uitgegeven door briefschrijver hun opvattingen, uitspraken Territoires verscheen in april van dit jaar een het Poeziecentrum Gent, verzorgde hij een en daden. Heden en verleden worden aldus nieuwe opname van alle Beethovensymfo- bloemlezing uit de poezie van Jan van der op elkaar betrokken, het vroegere denken en nieen. Een opname door Anima Eterna onder Hoeven (2000). doen met actuele kritische zin geevalueerd. Een opmerkelijke prestatie werd de samen- Deze in de directe jij-vorm gestelde gedich- stelling van Geschreven tijd (VWS, 2005). Ra- ten, rijk aan allusies, persiflages, citaten en mon heeft in die studie het leven vastgelegd referenties, zijn ritmisch gesneden in verzen van de literaire en semi-literaire tijdschriften van ongeveer dezelfde lengte (al is er ook in West-Vlaanderen die gedurende twee monostichon bij) en lezen bijzonder vlot. Een eeuwen (1805-2005) verschenen zijn. Het 259 korte biografische notitie over elk van de 35 bladzijden tellende boek biedt een summum figuren zou kunnen bijdragen tot een nog aan informatie over een van de belangrijkste ruimer begrip van de lezer. aspecten van de literaire bedrijvigheid in Ramons meest recente bundel Geheim Be- onze provincie en veronderstelt een intensief sogne (2006) vertoont een strenge structuur: en geduldig speurwerk. Niet minder dan 68 2, 8 x 4 gedichten en opnieuw 2. De titel geeft tijdschriften is de auteur op het spoor geko- een ironisch knipoogje naar het verleden. A N T NI A ET EitNA men. De verwerking van een overvloed aan 'Geheim Besogne' onthult van Dale, is de'com Oti ' documentatie leidde dankzij een sterk ontwik- missie uit de gewesten der Republiek voor kelde zin voor synthese tot een leesbaar en buitenlandse zaken. Ramon zal ongetwijfeld overzichtelijk boek. ook hebben willen refereren aan de al met al De opgegeven titels in dit hoofdstukje over de steeds wat mysterieuze bedoening van het ^ 260 I In en om de kunst I leiding van Jos van Immerseel. Een zoveelste Beethovens orkestcomposities geregeld wor- ^ Messiaen - Distler integrale. Weliswaar de allereerste die in den uitgevoerd met bezettingen van alleen al Vlaanderen werd opgenomen (in het Con- circa 60 strijkers, wordt hier dus gewerkt met Jan Christiaens certgebouw Brugge, tussen december 2005 vanuit modern perspectief - bijzonder sterk en december 2007). En dat terwijI er aan inte- afgeslankte orkesten. Honderd jaar geleden werden Olivier Mes- grales van de Beethovensymfonieen alleszins siaen en Hugo Distler geboren. Ze kregen geen gebrek is. Integendeel, het aantal ervan Het klinkende resultaat is zonder meer vet-- beiden een opleiding als organist en compo- is nauwelijks te tellen. leder gerenommeerd bluffend. Meteen valt de bijzonder homo- nist, en hadden een hart voor het christelijke dirigent heeft ze op zijn palmares; velen zelfs gene, evenwichtige, mooie klank op van het geloof, zoals ook aan hun muziek te horen in meervoud. Kan een zoveelste opname dan ensemble, terwijl toch ook de individualiteit is. Nochtans ligt er een wereld van verschil nog iets toevoegen aan wat al in veelvoud van alle instrumenten zeer uitgesproken naar tussen de muziek van de twee tijdgenoten. verkrijgbaar is? voor komt. De vaak logge, mistige, dikke, Messiaen smeedde een eigen klankuniver- omfloerste sound van veel opnames en uit- sum, dat nog steeds wereldwijd zijn betove- Wie de uitvoerders en hun realisaties uit het voeringen maakt plaats voor een transparante rende werking bewijst. Distler verdiende zijn verleden (Schubert, Ravel, Rimski-Korsakov helderheid die het kleinste detail hoorbaar sporen vooral als componist van koormuziek, ...) ook maar even kent, zal meteen ge- maakt. bestemd voor de liturgie. neigd zijn positief te antwoorden, wetende De tempi, meestal aan de snelle kant, geven Olivier Messiaen zei ooit dat het katholieke dat het hier moet gaan om uitvoeringen nooit de indruk van geforceerde gejaagd- geloof de belangrijkste toegangspoort tot op tijdsgetrouw instrumentarium (zowel heid. Dat heeft zeker te maken met het feit zijn werk is. lnderdaad, zijn werkcataloog originele instrumenten als kopieen), en dat dat de kleinere bezetting de musici dwingt heeft op het eerste zicht veel weg van een soort opnames zijn er, ondanks alles, toch nog om te musiceren met een kamermuziekinstel- theologisch tractaat. Er zijn maar weinig niet zoveel: Roger Norrington, Frans Bruggen, ling, luisterend naar en inspelend op elkaar. composities die niet op de een of andere John Eliot Gardiner, Christopher Hogwood ... Niemand kan zich wegstoppen in een groot manier verwijzen naar het christelijk gedach- dat moet het zowat zijn. en log geheel, van ieder instrumentalist tengoed: LAscension, La Transfiguration, Le afzonderlijk wordt een grote verantwoorde- Banquet celeste, La Nativite, Les Corps Glorieux, De nieuwe opname en de ermee gepaard lijkheid geeist. Het heeft ook te maken met etc. Opvallend is dat Messiaens voorkeur niet gaande concertuitvoeringen zijn het resultaat de virtuositeit van de musici, met de hoor- en uitgaat naar het lijden van Christus, zoals bij van jarenlang onderzoek. Met de voor Jos voelbare inzet waarmee de orkestleden veel de meeste componisten uit de westerse mu- van Immerseel en Anima Eterna gebruikelijke meer dan zomaar'hun ding doen. Men hoort ziekgeschiedenis. Zijn compositorische blik is grondigheid en diepgang werden manu- hen op het puntje van hun stoel zitten, men veeleer gericht op de verheerlijkte Christus, scripten en eerste uitgaven bestudeerd, werd voelt hun enthousiasme, hun gedrevenheid op het hiernamaals, op de nieuwe hemel en gezocht naar geschikte instrumenten en en engagement, hun overgave en overtui- de nieuwe aarde. Messiaen wist waarover hij naar hoe die destijds werden bespeeld, werd ging, van de eerste tot de laatste noot. sprak. lk heb ooit wat studiewerk verricht in onderzoek verricht naar de zalen waarin werd de prive-bibliotheek van de componist. Op gespeeld ....Voor de gelegenheid liet men U dacht de symfonieen van van Beethoven twee verdiepingen van het appartement zijn zich bijstaan door Jonatan Del Mar (Londen), te kennen? Luister dan toch maar eens naar de meeste muren bezet met boekenkasten, uitgever van alle Beethovensymfonieen bij deze nieuwe opname waarin van Beethoven die een grote belezenheid op het gebied Barenreiter Verlag en door Dr. Otto Biba, gedurfder, lichter, dramatischer, lyrischer, van de theologie verraden. Messiaen was vrij conservator van de bibliotheek van de Ge- vrolijker, krachtiger, kleurrijker, levendiger, po- goed thuis in de Schrift, met een duidelijke sellschaft der Musikfreunde in Wenen. Een en étischer, contrastrijker, spannender, moderner voorkeur voor het laatste boek ervan, de ander leidde tot duidelijke krachtlijnen op het klinkt dan ooit. Een herontdekking! vlak van instrumentarium en speelwijze, de U krijgt er nog enkele ouvertures bovenop: omvang van het orkest, stemtoon, dynamiek Die Geschopfe des Prometheus, Coriolan, en tempi. In het bijhorend boekje wordt op al Egmont, Die Ruinen von Athen (+ Marcia alio deze aspecten dieper ingegaan zonder in een turca) en Die Weihe des Hauses. al te technische uiteenzetting te vervallen. Zo werd er gekozen voor houtblazers van Ludwig van Beethoven, Symphonies, Ouver- overwegend Weense factuur, voor de eerder tures, Anima Eterna o.l.v. Jos van Immerseel; conservatieve kopers die destijds in Wenen Zig-Zag Territoires, ZZT 080402.1-6 nog werden gebruikt, voor strijkers bespan- nen met dikke darmsnaren. De bezettingen, Live-uitvoeringen door Anima Eterna van 18 gereconstrueerd op basis van onderzoek van t.e.m. 24 oktober 2008 in Concertgebouw alle mogelijke beschikbare bronnen, zijn naar Brugge; zie www.concertgebouw.be de maatstaven van de 'moderne' concertprak- tijk zeer beperkt: 37 musici voor de Eerste Symfonie, 42 voor de Vijfde, 56 instrumen- talisten en 24 koorzangers (+ de 4 vocale solisten natuurlijk) voor de Negende. In de wetenschap dat in het huidige concertleven ^ Olivier Messiaen [foto Jacques Sarrat] I In en om de kunst I 261 ^ diepste geraakt te zijn door zijn muziek. Messi- woorden niet toe dat er veel spanningsbogen aens werk heeft dan ook een heel herkenbaar worden ontwikkeld; veeleer wendt het de klankbeeld, waarin typische elementen zijn aandacht of van wat komen zal, en fixeert het handtekening verraden. oog en oor op het nu. De logica van verle- den, heden en toekomst wordt opgeofferd Een van de meest opvallende aspecten is ten voordele van de contemplatie van het dat zijn muziek heel on-westers klinkt. Wie nu-moment. Om die reden wordt Messiaens enigszins vertrouwd is met het grote klassieke muziek wel eens vergeleken met een icoon. repertoire, is erop getraind muzikale thema's Ook daarin wordt geen verhaal verteld, maar (melodieén) en hun ontwikkeling doorheen wordt een specifiek moment in een eeuwig een compositie te volgen. We herkennen nu bevroren en aangeboden ter contemplatie. composities immers meestal aan de basisthe- ma's die de componist gebruikt. Wat de com- Even luistervinken naar de eeuwigheid, zo zou positie dan zo interessant maakt, is precies het je de luisterervaring van Messiaens muziek parcours dat dit thema aflegt. Hoe verwerkt kunnen omschrijven. Dit geldt vooral voor die of varieert de componist zijn thema's? Welke stukken met een extreem trage zetting. Het logische lijn kunnen we volgen doorheen orgelwerkje Le Banquet Celeste uit 1928, Mes- de compositie? Waar komt er een climax, en siaens eerste gepubliceerde partituur, is op dit wanneer komt de muziek weer tot rust? Welke vlak exemplarisch. Dit schijnbaar niemendal- grote spanningsbogen worden ontwikkeld? letje opent de deur naar een totaal nieuwe en Al deze vertrouwde luisterhoudingen, die onvermoede klankwereld. De tempo-aandui- bijna tot een tweede natuur zijn geworden, ding luidtArés lent, extatique: Bij de heruit- blijken in de muziek van Messiaen plots quasi gave van de partituur heeft Messiaen zelfs nutteloos! Niet dat er geen basisthema's zijn, een metronoomcijfer toegevoegd, omdat ^ Hugo Distler, lino door G. Van Tricht, 1958 integendeel. Alleen worden die door Mes- hij vond dat het werk nog altijd te snel werd siaen niet ingezet in een lineair muzikaal ver- gespeeld. Wanneer Messiaens voorschrift Openbaring van Johannes. De beeldrijke taal, loop, dat een stapsgewijze logica ontwikkelt. in acht wordt genomen, duurt het eerste waarin klank en kleur niet weg te denken zijn, Er is weinig of geen ontwikkeling te horen bij akkoord zo'n acht seconden. Daarna schrijdt prikkelde zijn muzikale verbeelding mateloos. Messiaen, geen wat men noemt doorgecom- de muziek in een soortgelijk tempo verder. Daarnaast putte Messiaen veel inspiratie poneerde muziek, maar eerder losse blokken Het spreekt voor zich dat zo een vertraagde uit de Summa Theologiae van Thomas van en segmenten, die als een kralensnoer aan muzikale zetting tot een andere luisterhou- Aquino. De verschillende volumes van dit elkaar geregen worden. De narratieve stuwing ding noopt. Een muzikale zin neemt immers meesterwerk van scholastieke theologie die de muziek van Mozart, Beethoven en zoveel tijd in beslag, dat het onmogelijk is het staan - letterlijk en figuurlijk - op de bovenste Brahms zo typeert, heeft bij Messiaen plaats gehoorde te overzien en ook effectief als een plank in Messiaens werkkamer. Wat hem zo gemaakt voor een rituele, ja zelfs liturgische betekenisvolle eenheid waar te nemen. De fascineerde in de theologie van de verheerlij- ordening van klankblokken. Ontwikkeling grenzen van wat het korte-termijn geheugen king was de paradoxale ontmoeting van het wordt hier omgeving. Pierre Boulez, leerling als een betekenisvolle eenheid kan bevatten, goddelijke en het menselijke, van het eeuwige van Messiaen, vatte het ooit gebald samen: worden hier doelbewust overschreden. Het en het tijdelijke. In vele composities poogde 'Messiaen ne compose pas, it juxtapose: enige wat de luisteraar nog kan doen, is zich hij zijn fascinatie voor dit geloofsgegeven laten doen: de muziek aan zich laten gebeu- vorm te geven door middel van een ingeni- De nieuwe harmonische taal van Messiaen ren, en instappen in het nu-moment van de euze muzikale symboliek. Vooraleer enkele speelt hierin een belangrijke rol. Hij neemt muziek, uitgerekt tot een weldadige tijdloos- elementen daarvan onder de loep te nemen, bewust afstand van de tonale harmonie, zeg heid. Dezelfde contemplatie van tijdloosheid wil ik wijzen op een vreemd kenmerk van maar de muzikale taal van Bach tot Wagner. Bij vinden we ook terug in twee bewegingen uit deze symboliek. Ze speelt zich of op het raak- dit klassieke, tonale systeem voelt de luisteraar het befaamde Quatuor pour la fin du Temps vlak tussen theologische gegevens en hun van nature een sterke voorwaartse stuwing. (1941). In dit werk, geschreven tijdens zijn muzikale vertaling. Precies op dit punt knelt De opeenvolging van samenklanken vertelt krijgsgevangenschap in Silesie, komt Mes- het schoentje. Messiaens muzikale vertaling een verhaal van spanning en ontspanning. Op siaens afzwering van het klassieke muzikale is vaak dermate complex en technisch dat de die manier krijgt een compositie de span- tijdsconcept het duidelijkst aan de oppervlak- symbolische lading ervan nauwelijks deco- kracht die nodig is om een grote continulteit te. In het voorwoord van de partituur spreekt deerbaar is in de spontane luisterervaring. te garanderen. Een symfonie van Beethoven hij ondubbelzinnig over zijn 'desir de cessation Het vraagt dikwijIs een gedegen analyse van bijvoorbeeld pakt de luisteraar als het ware bij du temps: De regelmatige puls en de sym- de partituur om de verborgen symbolische het nekvel, en leidt hem via een dwingende, metrische maatsoorten die zoveel klassieke betekenislagen naar de oppervlakte te halen. stuwende muzikale logica van de eerste naar muziek kenmerken: het is een doorn in het Gelukkig geldt dit alleen voor de meest corn- de laatste maat. Reeds van in zijn eerste com- theologische oog van Messiaen. Alles in het plexe ingrediénten van Messiaens muziektaal. posities heeft Messiaen echter geexperimen- Quatuor staat in het teken van het ontregelen Op een ander niveau spreekt zijn muziek vaak teerd met een ander harmonisch systeem, van wat toen als standaard ritmes en maat- heel direct tot de luisteraar, getuige de talrijke waaruit de inherente spankracht zorgvuldig soorten gold. In datzelfde voorwoord geeft concertbezoekers die keer op keer zeggen ten weggefilterd is. Het systeem laat met andere Messiaen ook een hint van wat hij beoogt met ^ 262 I in en om de kunst I zijn nieuwe klankentaal. Hij wil niets minder breed werd uitgesmeerd, leverde hem het kreeg hem in de jaren 70 toch zo ver om toe te dan een'eblouissement, een gevoel van epitheton 'le cas Messiaen' op. Overigens heeft stemmen. Bijna acht jaar werkte hij aan Saint verrukking en verblinding, teweegbrengen. Messiaen altijd blijk gegeven van een zekere Francois dAssise, opnieuw een buitensporige Opnieuw trekt hij hier een duidelijke streep buitensporigheid, zeker in de avantgardisti- compositie voor verschillende solisten, 150 onder de klassieke opvatting van wat muziek sche muziekwereld van de 20"e eeuw. Niet koorzangers en niet minder dan 120 or- behoort te zijn. Componeren betekent voor alleen zijn rotsvaste katholieke overtuiging, kestleden. Alhoewel de opera bijna vier uur Messiaen niet in de eerste plaats een muzikale maar ook zijn neiging naar muzikale zoeterig- duurt, gebeurt er bijzonder weinig op scene. idee uitwerken (hoewel die dimensie natuur- heid deden sommige collega-componisten In plaats van een traditioneel verhaal vertelt Iijk ook aanwezig is in zijn werk), maar vooral de schouders ophalen. Buitensporig, dat is Messiaen hier in acht taferelen het spirituele de voorwaarden creeren voor een welbepaald het minste wat je kan zeggen van de mas- avontuur van Franciscus, gebaseerd op de ver- type ervaring bij de luisteraar. todontische Turangalila-symfonie (1946-48). halen en legendes over de populaire heilige. Vooreerst door de gebruikte middelen, al kun- Als volleerd ornitoloog besteedde Messiaen Messiaens spirituele bevlogenheid uit zich nen we Messiaen hier geen ongelijk geven. In bijzondere aandacht aan Franciscus'preek echter niet alleen in contemplatieve en medi- dit opdrachtwerk van het Boston Symphony tot de vogels: voor dit tafereel trok hij maar tatieve stukken. Even vaak maakt hij gebruik Orchestra was er geen enkele beperking qua Iiefst drie kwartier uit! Vanaf de jaren 50 zijn de van exuberante, briljante en extatische mu- duur of qua orkestbezetting. Messiaen heeft vogelgezangen overigens niet meer weg te zikale zettingen. Daar zit zijn voorliefde voor deze kans met beide handen te baat geno- denken uit zijn muziek. In 1958 voltooide Mes- het Oosten zeker voor iets tussen. Tijdens de men, en een avondvullend werk gecompo- siaen zelfs een heuse Catalogue d'oiseaux, een Exposition Coloniale van 1931 in Parijs leerde neerd voor (zeer) groot orkest met solisten. De ware cataloog van vogelgezangen getranscri- de jonge Messiaen de Balinese gamelan-mu- symfonie is echter ook buitensporig door haar beerd voor piano. ziek kennen. De ritmisch grillige vreugdedan- hybried karakter. Bewegingen met een meer sen van het slagwerk zouden van dan of een experimenteel karakter staan er zij aan zij met Het spreekt voor zich dat iemand met het prominente rol spelen in zijn werk. Dit zorgde muziek die evengoed voor een Amerikaanse charisma en het vakmanschap van Messiaen in de beginjaren vaak voor opschudding, zoals actiefilm zou kunnen gecomponeerd zijn. een aantrekkingspool was voor de jonge bleek na de premiere van de grandioze Trois generatie componisten. Van heinde en ver petites liturgies de la Presence Divine (1943). Op het einde van zijn leven liet Messiaen zich kwamen ze naar Messiaens klas in het Parijse Met zijn typische mengeling van religieuze overtuigen om een opera te componeren. conservatorium. Als docent analyse en com- extase en een erotiserende tekst en muziek Voordien had hij dergelijke verzoeken steeds positie bestudeerde hij met zijn studenten zijn bleek Messiaen op vele zere tenen te trappen afgewezen; hij achtte zich niet bekwaam in eigen composities alsook werk van Debussy, in het Parijs van toen. De affaire, die in de pers dat genre. De directeur van de Parijse opera Strawinsky, Schonberg, Berg, en andere toenmalige vernieuwers. Een hele generatie componisten heeft daar geleerd wat het bete- Choral, ganz schlicht (d).: 84) kent te denken in klanken en een eigen stem te vinden. Pierre Boulez, Karel Goeyvaerts, Es ist ein. Ros ent - sprun - gen aus ei - ner Wur zel Karlheinz Stockhausen, lannis Xenakis, Tristan 1 als uns die Al-ten sun - gen.: von Jes - se kam die Murail, George Benjamin: zonder uitzondering bewieroken ze de meester omdat hij hen niet Es ist ein Ros ent - sprun - - gen aus ei - ner Wur - voorschreef hoe te componeren, maar veeleer als uns die Al - ten sun - - gen: von Jes - se kam die hun eigen taal hielp vinden. De beste peda- goog is hij die zichzelf overbodig maakt. Es ist ein Ros ent - sprun - gen aus ei- ner Wur - zel 1. als uns die Al- ten sun - gen: von p Jes-se kam die Hugo Distler is een wat tragische figuur, die it r nooit het aanzien en de faam van een Messi- , ei ner Wur zel ...von Jes se kam die aen heeft verworven. Hij genoot zijn opleiding als organist, componist en koordirigent tijdens de culturele opbloei van de Weimar-republiek. De meeste van zijn docenten sympathiseer- und hat ein Bliimlein bracht mit - den met de zogenaamde orgelbeweging, ruhig 3 een stroming die het klankideaal van de vroege barok zo dicht mogelijk probeerde zart, Art und hat ein B1 - lein bract mit - te benaderen. Niet onbelangrijk is dat Distler ruhig compositie studeerde bij Hermann Grabner, t =Mal ...aidow.:xlmmi MIA. 11•M” IIIW its..ars ^1, JIMIPI I 117 Mill MINI M. Mr I or J111111641.111.1.1ejlIIIIIIIMJ1111•111113.' de auteur van een handboek muziek- en zart, Art und hat ein Bliimlein bracht__ mit - harmonieleer, dat ook nu nog een van de icarrommilrearmit Ea z:^=itilf/J1111111.M, 11111111=111111111r MON, EOM meest gebruikte is. Uit zijn boek blijkt dat Grabner niets moest hebben van de moderne, zart, Art und hat ein Bliimlein bracht atonale muziek. Dit toonstelsel ging in tegen ^ Fragment uit de Weihnachtsgeschichte op.10 van Hugo Distler de natuur van de muziek, aldus Grabner. Het I In en om de kunst I 263 ^ is niet te verwonderen dat Grabners onder- centrum van de kerkmuzikale vernieuwings- allerlei tijdschriften bezig waren, maar in richt - dat antlers dan bij Messiaen verre van beweging, en Distlers faam als koorcomponist wezen niet veel verder kwamen dan een soort onbevooroordeeld was - sporen naliet bij groeide pijIsnel.Tijdens de Kasseler Musiktage zelfbewieroking. Vandaar dat in het eerste Distler. De invloed van de orgelbeweging en in 1935, waar al wie ook maar lets betekent nummer o.m. werd vermeld dat"revolver van zijn docent Grabner zorgden ervoor dat in de Duitse muziek van toen aanwezig was, zich (liefst) richt tot de lezers van poezie, niet Distler voor het ontwikkelen van een eigen werd Distler omschreven als 'de grote hoop (enkel) tot haar beoefenaars:'Wat ik miste in muzikale taal achterom keek, richting barok. voor de Duitse muziek'. Het hoeft geen be- het Antwerpse wereldje, was een open geest Zijn eerste orgelcomposities kregen nogal toog dat dergelijke lofprijzingen van iemand die ook aandacht wilde besteden aan stromin- wat kritiek te verduren, precies omwille van uit de Bekennende Kirche koren op de molen gen die verder gingen dan het eigen kleine deze als ouderwets ervaren, barok aandoende was van de repressieve politiek van de nazi's! wereldje waarin een aantal mensen zich had- zetting. Distlers faam als componist is echter Nauwelijks Brie jaar later, toen Distler als den teruggetrokken. Bovendien wilde ik het vooral verbonden met zijn composities voor docent en koordirigent in Stuttgart werkzaam hermetisme doorbreken dat toentertijd de koor. Hij slaagde erin een nieuwe koorstijI te was, werd zijn koor aldaar door de nazi's ont- poezie in zijn greep hield. Je had iemand als ontwikkelen, die aansluiting zoekt bij Heinrich bonden na een opvoering van Bachs Johan- Hugues C. Pernath bijv., wiens poezie ik altijd Schatz en Johann Sebastian Bach, en tegelijk nespassie. Reden: verspreiding van kerkelijke ben blijven verdedigen, maar er waren ook vernieuwend klinkt zonder atonaal te zijn. propaganda. Vanaf het uitbreken van de een aantal epigonen die het hermetisme in Van Schutz erfde hij de aandacht voor het oorlog leefde Distler in permanente angst om zijn meest extreme vormen als enige geloof- gezongen woord. Distlers koormuziek ver- opgeroepen te worden door de Werhmacht. waardige vorm van poezie wilden naar voren toont een vrij directe woord-toon-verhouding, In die jaren begon hij ook te lijden aan een schuiven. lk reisde veel in die periode en zocht waarbij de woordritmiek het muzikale ritme, manisch-depressieve stoornis. Een hoogge- contact met mensen die andere vormen van en indirect ook de contouren van de melodie plaatste ambtenaar kon vermijden dat hij een poezie beoefenden. Dat heeft voor mij veel bepaalt. In zijn Choralpassion, gebaseerd op eerste keer werd opgeroepen. In oktober 1942 vrij gemaakt. lk leerde de dichters kennen van de passieverhalen van de vier evangelisten, kreeg hij een tweede oproepingsbrief, dit de"Liverpool Scene"die"The Mersey Sound" wordt de dramatiek geintensifieerd door keer voor de beruchte Panzerdivision. De brief brachten. Die"open mind"trok me heel sterk bepaalde woorden een heel delicaat maar van zijn hooggeplaatste beschermeling, met aan, de manier o.m. waarop zij de band met trefzeker muzikaal accent mee te geven. Wat het goede nieuws dat Distler ongeschikt was de muziek van o.a.The Beatles of Pink Floyd zijn muziek bovendien zo aantrekkelijk maakt, verklaard voor militaire dienst, bereikte hem benadrukten... Dat ik met een eigen tijd- is dat ze relatief gemakkelijk uitvoerbaar is, echter te laat. Op 1 november 1942 maakte schrift startte dank ik ook aan Francois De ook door het betere amateurkoor. Dit heeft Distler zich van kant. Tijdens zijn uitvaart in Bauw, die op een drukkerij werkte en mijn te maken met Distlers grote vertrouwdheid de dom van Stuttgart werden de Musikalische concept vormelijk gestalte gat met de wereld van de amateurkoren. Door Exequien van zijn grote voorbeeld Heinrich zijn aanstellingen als cantor en kerkmusicus Schutz gezongen, een werk dat Distler net Met de naam 'Revolver' kwam je nogal agressief moest hij geregeld samenwerken met koren tevoren nog met het koor van de dom had uit de hoek... van alle mogelijke niveaus. Hij zag zich dan ingestudeerd. 'Er is het wapen uiteraard, maar ik wilde met ook genoodzaakt in zijn koormuziek, die de naam van het tijdschrift meteen ook relati- vooral voor de liturgische praktijk bedoeld veren. Met een revolver kan je maar een kleine was, een evenwicht na te streven tussen het wenselijke en het haalbare. Interview Een en ander bracht met zich mee dat Distler ^ 40 jaar Revolver tijdens het nazi-regime de leidende compo- Gesprek met Gerd Segers nist was van de protestantse koormuziek, en precies daarom nauwlettend in het oog werd Jooris van Hulle gehouden door de overheid. Niet zo lang nadat Hitler kanselier was geworden, was er Bij de start in 1968 bracht het tijdschrift al verdeeldheid gezaaid in de Duitse kerk. Revolver een eenmanskeuze van Gerd Segers De Deutsch-christliche Bewegung stopte haar uit de hedendaagse poezie, met het accent sympathie voor de nazi-ideologie niet onder op buitenlandse (vooral Britse en Italiaanse) stoelen of banken. De reacties daarop bleven stromingen. Nu, veertig jaar later, is het tijd- niet uit: het merendeel van de Lutherse schrift uitgegroeid tot een vaste waarde in het pastores en bisschoppen verklaarden dat zij, literaire landschap en biedt het met thema- de Bekennende Kirche, de enige wettelijke Kerk nummers en projectuitgaven nog steeds een in Duitsland waren. Fervente aanhangers van eigenzinnige visie op de letterenwereld (www. deze stroming werden met argusogen in de revolver-literair.be). gaten gehouden door de nazi's, en kregen desnoods huisarrest of preekverbod. Dat laat- Wat heeft je er in 1968 toe gebracht met een ste overkwam de pastor van de St-Jakobskerk eigen tijdschrift van wal te steken? in Lubeck, waar Distler vanaf 1931 organist 'Ik kwam uit de zogenaamde"Antwerpse en cantor was. De kerk werd in geen tijd een scene'; waar experimentele groepjes met REVOLVER ^ 264 I In en om de kunst I Uiteindelijk is een en ander niet kunnen door- gaan omdat Kreatief en Yang hun eigen koers verder wilden varen en een soort versmelting niet zagen zitten. Dat vier tijdschriften elkaar toen konden "vinden", had o.m. te maken met de impact die uitging van de poeziemarkten REMCO CAMPERT in Wetteren. Vooral het eerste treffen daar in Zeentien schetsen Ivor Ysbrant 1968 had ervoor gezorgd dat de informele contacten tussen dichters en beeldende Revolver kunstenaars erg inspirerend werkten. Het is dan ook in Wetteren dat ik schilder-dichter Jan Vanriet leerde kennen en later zou uitnodigen om mee te werken aan Revolver. Een me- dewerking die trouwens tot op de dag van vandaag nog altijd even intens is. De evolutie van Vanriet als beeldend kunstenaar loopt als een rode draad door de geschiedenis van REVOLVER het tijdschrift... Wat toen in 1970 allemaal mogelijk bleek! In februari waren we met de vier tijdschriften te gast in het programma 'Vergeet niet te lezen, waarin Georges Ade een boeiende stand van zaken opmaakte groep mensen in het vizier houden. Poézie rond alles wat toen bewoog in het wereldje okiekaart • Carty poehque was toentertijd en is nu nog altijd zeker geen van de poezie. Een maand later organiseerde massagebeuren. Uiteraard speelde hier ook ik in het ICC op de Antwerpse Meir een twee- Poetry Map eka de idee mee dat ik afstand wilde nemen van daagse tentoonstelling rond de tijdschriften de Antwerpse kliekjes, ik wilde echt breken en de schilders van de "Nieuwe Visie'. Dichters met de mentaliteit van de (soms heel kleine) kwamen er voorlezen, Lionel Deflo stelde de ego's die het toen voor het zeggen hadden of tijdschriften voor, er was een debat met Rol- dat althans wilden. Vandaar ook de symboli- and Jooris en Roland Patteeuw over de schil- sche betekenis in de naam van het tijdschrift: ders van de "Nieuwe Visie". Een orgelpunt was "re-volver", een kentering teweegbrengen, die de presentatie van het Revo/ver-zeefdrukpro- 'Binnen een "open groep"van zeventien voor mij dan in de eerste plaats een omme- ject van Raoul De Keyser. Voor Revolver is de redactieleden die zich had gevormd, was er keer was naar meer openheid in de poezie. En ommezwaai in oktober 1970 naar'periodiek aanvankelijk hevig en intens overleg. De optie ten slotte: ik verwees al naar de Beatles... die rondom de werkelijkheid' heel belangrijk ge- was dat een tijdschrift niet alleen teksten en hadden in 1966 een plaat uitgebracht onder weest. De poezie bleek uitstekend buiten het beeldend werk diende aan te bieden, maar er de titel "Revolver'". boekje te kunnen functioneren. Revolver was ook iets mee moest"doen': Hierbij vormden niet langer zomaar een letterkundig blad. De Roland Jooris, Jan Vanriet, Francois De Bauw Revolver is, vanuit deze initiêle doelstellingen, beeldende kunst ging er integrerend deel van en ikzelf een soort kernredactie: geen statisch blad geworden, iets wat o.m. uitmaken. Kunstenaars werden om projecten duidelijk wordt in de ondertitels die gewijzigd gevraagd, ze mochten met het tijdschrift als Met jaargang Lien werd Revolver dan een werden: van tijdschrift voor hedendaagse object lets doen. De zogenaamde"afleverin- 'literair tijdschrift'. poêzie'(jaargang 1/2) naar 'periodiek rondom gen"waren toen noorvoorspelbaar", ook niet 'Het vernieuwende van het Nieuw-Realisme de werkelijkheid' (jaargang 3/9) tot literair in de vorm: er waren echte dichtbundels en was er voor een stuk af. De tijd van de een- tijdschrift' (vanafjaargang 10). zeefdrukken, maar evenzeer kranten en vaak duidige stromingen was trouwens voorbij. beslissing om het tijdschrift vanaf jaar- ook ludieke uitgaven als poezie-obligaties, Schrijvers en beeldende kunstenaars gingen gang 3 een'periodiek rondom de werkelijk- een poezie(land)kaart, Olympische posterge- steeds meer op zoek naar een eigen stem en heid'te noemen, had veel te maken met de dichten, vouwbladen... De abonnee kreeg stijl, Roland Jooris en Raoul De Keyser bijv. open sfeer die begin van de jaren zeventig een map toegestuurd waarin hij alles kon gingen hun eigen weg... Nu ik op die periode veel mogelijk maakte binnen de wereld van opbergen. Die bleek al snel te klein voor de terugblik, nog dit: het Nieuw-Realisme heeft de tijdschriften. Er waren intense contacten zeefdrukken van Joseph Willaert en de vier- toch wel heel wat invloed gehad, ook op tussen vier tijdschriften, namelijk Ruimten van kleurenlitho van Pol Mara. Die aandacht voor dichters die al !anger bezig waren. Paul Snoek Luk Wenseleers, Kreatief (Lionel Deflo), Yang de beeldende kunst zorgde er wel voor dat en Eddy van Vliet bijv. zijn bewuster voor een (Daniel van Ryssel) en Revolver. Er werd zelfs Revolver toen als een buitenbeentje binnen de breder publiek gaan schrijven: even met de idee gespeeld om vanuit deze letteren werd beschouwd: opengroepsvorming 1 groep te vormen rond Wat zijn voorjou persoonlijk de hoogtepunten in het Nieuw-Realisme dat in die periode, mede Belangrijk in die koerswijziging was ook het felt 40 jaar Revolver? door het spraakmakende Kreatief-nummer dat Revolver nu met een echte redactie ging 'Als nummer 4 van de derde jaargang presen- dat in 1970 verscheen, echt furore maakte. werken. teerden we een zeefdruk van Raoul De Keyser I In en om de kunst I 265 ^ de Revolver-aflevering 3 van jaargang 22 en waarbij Ysbrant vijf zeefdrukken maakte. Een uniek verzamelobject nu...: Een in het oog springend project was ook het intemationale poeziefestival 'Dichters in het Elzenveld,' dat gestart werd in 1993. 'Toen het Elzenveld in 1988 opstartte als socio-cultureel centrum kreeg ik het verzoek 'iets'te doen rond poèzie. Ik heb dan een aan- tal eerder lokale readings georganiseerd met vooral Vlaamse dichters. In 1993 ben ik dan, naar aanleiding van "Antwerpen Culturele Hoofdstad van Europa" de internationale toer opgegaan. Mede dank zij de goede contacten die ik o.m. via Poetry International in Rotter- dam had gelegd met een aantal dichters van over de hele wereld, ben ik erin geslaagd die grote namen ook in Antwerpen te brengen: Yehuda Amichai, Breyten Breytenbach, Euge- ne Guillevic, Lars Gustafsson, Adrian Mitchell, Hans Magnus Enzensberger, Bei Dao, Inger Christensen, Seamus Heaney, Adam Zagajew- ski, Mark Strand... Laat me meteen ook zeg- met in bijlage een apart blad met zelfklevende gen dat de nummers die ik aan 'Dichters in het In hoeverre neemt Revolver een eigen plaats in tekeningen van een voetbalploeg, een prikkel- Elzenveld'wijdde ervoor hebben gezorgd dat binnen het landschap van de tijdschriften? draad en verschillende wolkjes. In een begelei- Revolver als literair tijdschrift meer au serieux 'Ik stel vooreerst vast dat het landschap nu dende brief lichtte de kunstenaar het project werd genomen. Ongetwijfeld heeft ook het heel gevarieerd is. Tijdschriften zijn geen toe: de lezer kon zelf een soort De Keyser mon- verschijnen van nummers rond canonfiguren doublures meer van elkaar. Revolver wil in teren. Wij hebben de abonnee altijd, vanuit die als onder meer Hugues C. Pernath, Gaston de eerste plaats contemporaine dichters en geest van openheid, heel nauw bij een aantal Burssens, Ivo Michiels, Gerard Walschap, Hugo prozaIsten publiceren, maar ook aandacht projecten willen betrekken. Claus, Willem Elsschot en Leonard Nolens besteden aan overleden auteurs (het Hade- Ik verwijs hier ook naar aflevering 1 van daartoe bijgedragen: wijch-nummer bijv.). Een diversiteit dus, die jaargang 6: een schetsboek Roger Raveel, met zich richt op een breed publiek. Hiermee wil beelden van diens vader en bijgevoegd twee Thans werkt Revolver vooral met themanum- ik geenszins gezegd hebben dat er toegevin- offsetlitho's. De vijftien tekeningen tonen duide- mers en focusnummers. gen moeten worden gedaan. Het`moeilijke' lijk de evolutie die Raveel heeft doorgemaakt: 'Op die manier wil het tijdschrift de evolutie schrijven krijgt zijn plaats, maar het mag niet van de literatuur in de brede zin van het overheersen. In de aanpak wil Revolver ook Revolver gaf als tijdschrift ook bundels uit. woord verder op de voet blijven volgen. Ik een breed beeld geven van de auteurs die 'Zeker. Hoogtepunten hier waren o.m. de denk aan de focus op het"E-Pos II"-project erin aan bod komen. De lezer verwacht nu bundel Bladstil van Roland Jooris, waarmee (maart 2007) waarin auteurs via een ver- eenmaal, zeker als hij zich een idee wil gaan we ook duidelijk wilden aantonen dat de taalproject hun onderlinge betrokkenheid vormen over het werk van de betreffende vorm van de uitgaven belangrijk was. Zo'n gestalte gaven en beeldende kunstenaars auteur, meer dan een drie- of viertal pagina's bundel verwees alleen al door zijn vormge- zich lieten inspireren door hun teksten en proza of een enkel gedicht: ving naar het minimale van de verzen van omgekeerd. In een focusnummer blijft er ook Jooris. Ook het begrip 'visualisatie' loopt als steeds ruimte voor nieuw ingezonden proza Een persoonlijke vraag tot slot: de dichter Gerd een rode draad door de eerste decennia van of poezie. Een typisch themanummer is dan Segers heeft het uiteindelijk moeten afleggen de Revo/ver-geschiedenis. Ik heb vanaf het weer het recente Japan-nummer (december tegen de tijdschriftenmaker. In 1981 stoat de eerste nummer tot diep in de tachtiger jaren 2007), samengesteld door gastredacteur Jan naam Gerd Segers voor de laatste maal vermeld de voorkeur gegeven aan het woord "visua- Lauwereyns. Ik ben ook heel blij dat ik aan bij de dichters. lisatie" in plaats van "lay-out". De benaming jonge schrijvers en academici als Lauwereyns 'Ik wilde uiteindelijk geen eigen creatief werk beantwoordde duidelijker aan onze aparte en Koen Rymenants een forum kan bieden. meer in mijn eigen blad plaatsen. Ik heb visie op het uitgeven van dichtbundels. Wat Het is boeiend met de jonge generaties nadien nog wel enkele kleinere publicaties het uitgeven van dichtbundels betreft, heb samen te kunnen werken.Vaak zie je dan ook gehad, o.m. bij H.A.M. (Honest Arts Move- ik - gelukkig maar - vaak kunnen rekenen later hun namen meer en meer opduiken. Ik ment) in Gent. Zelf moest ik wel zo veel lezen op de medewerking van een aantal van onze denk aan het Hugo Claus-nummer dat werd en wilde ik zoveel mogelijk manifestaties grootste dichters. Ik denk hier aan de gedich- samengesteld door Georges Wildemeersch bijwonen dat er bijna spontaan een rem werd tencyclus "Zeventien schetsen voor Ysbrant", en waaraan toen ook de latere proza-auteur gezet op het eigen schrijven. Nu ja, ik heb dat die Remco Campert speciaal schreef voor Saskia de Coster meewerkte: nooit als een probleem ervaren...: ^ 266 I In en om de kunst I Literatuur ^ Feestgedruis. 75 jaar AMVC- Letterenhuis Geert Swaenepoel 75 jaar geleden, in 1933, opende in Antwer- pen het Museum van de Vlaamsche Letter- kunde de deuren. De basis van de collectie gaat terug op de nalatenschap van Hendrik Conscience. Nadien werden meer en meer nalatenschappen uit het brede culturele veld aangeboden. Zo werden erfenissen uit de wereld van theater, opera en film opgeno- men. Maar ook de politieke wereld liet zich niet onbetuigd. Dat verklaart meteen ook waarom het museum in 1945 werd herdoopt tot Archief en Museum voor het Vlaamse Cultuurleven. In 2002 werd de naam dan veranderd in AMVC-Letterenhuis. Daarmee werd een duidelijke keuze gemaakt: een huis waar de letteren thuis zijn. Nalatenschappen van politieke of culturele figuren worden als Iangdurig bruikleen in andere meer passende archieven ondergebracht. Die keuze werd in Redenen te over dus om de 75ste verjaardag hun overige poezie. Ook David Van Reybroeck 2004 bekrachtigd, met de erkenning van het met het nodige feestgedruis te vieren. ontbrak niet op het appel. AMVC-Letterenhuis, een stedelijke instelling, De aftrap van het feestjaar werd gegeven Recent kon de bezoeker op16 augustus, als thema-archief voor het literaire erfgoed, op zaterdag 5 april met een fel gesmaakt en tijdens de Museumnacht gaan luisteren naar binnen het archiefdecreet van de Vlaamse bijzonder druk bijgewoond openingsfeest. Op vijf auteurs, verspreid over het museum en Gemeenschap. Er werken nu zo'n 25 mensen de eerste verdieping monteerde conceptueel tussendoor op het binnenplein nagenieten bij in archief, magazijn en leeszaal. De keuze om kunstenaar Johan van Geluwe een installatie. een drankje. te focussen op de Vlaamse letteren wordt met overwegend grijs en zwart, die focust op Maar het feestprogramma gaat ook in het overduidelijk voor wie de in 2004 vernieuwde de dood van de schrijver: muren vol namen najaar nog verder.Tijdens de dertiende editie vaste tentoonstelling bezoekt, een knap van dode schrijvers, foto's van hun begrafe- van De Nachten op 7 en 8 november verhuist staaltje van design en multimediale presen- nissen en hun doodsbrieven. De bezoeker Het Letterenhuis naar deSingel. Een mooie uit- tatie. Daarin wordt de geschiedenis van twee probeert uit te zoeken van wie welke kist is, daging om te laten zien wat er allemaal voor eeuwen letteren van Conscience tot Lanoye want elke tekst ontbreekt. In de volgende moois besloten ligt in de schatkamers van de in beeld gebracht. De tentoonstelling is kamer botst de bezoeker op doodsmaskers Vlaamse Literatuur. Op zondagmiddag 14 de- chronologisch opgebouwd aan de hand van en borstbeelden. Het bezoek eindigt in een cember bent u van 14.00 tot 17.00u. welkom archiefstukken, foto's, klankfragmenten en vi- ruimte vol licht waarin negen auteursschrij- om onder de kerstboom te komen genieten deobeelden van bekende en minder bekende vers van vandaag, waaronder Jeroen Brou- van een hart- en handenverwarmend drankje schrijvers. Met zowat twee miljoen brieven wers, Geert van Istendael, Anne Provoost en en te luisteren naar spannende verhalen._ en handschriften is het AMVC-Letterenhuis Kristien Hemmerechts, in een glazen kast elk Ook de ontbijtvoordrachten op zondag lopen uitgegroeid tot het archief van het Vlaamse hun eigen archief presenteren. nog door in het najaar. Op 28 September literaire erfgoed. Daarnaast programmeert het Letterenhuis bekijkt Kris Humbeeck hoe belangrijke tech- een resem feestactiviteiten die doorlopen nische ontwikkelingen zoals de trein invloed Onder de dynamische leiding van Leen van tot begin 2009. Zo waren er op 13 april op hadden op de literatuur. Bart Vervaeck buigt Dijck en haar team is het archief een krachtige Erfgoeddag bijzonder gewaardeerde depo- zich op 26 oktober over het experiment in de en proactieve actor geworden in het Vlaamse trondleidingen waarbij - aansluitend bij het literatuur en op 30 november bekijkt Geert cultuurlandschap, een vitale instelling die be- jaarthema van Erfgoeddag,tle toekomst'- op Buelens hoe oorlogen een rol speelden in de wijst dat archieven geen stoffige bedoening zoek gegaan werd in het archief naar toekom- letteren. De voordrachten beginnen om 11 hoeven te zijn. Dat blijkt ook uit hun bijzonder stromans. En op zaterdagavond 7 juni waren uur; het ontbijt met koffie en croissant wordt fraai uitgegeven tijdschrift Zuurvrij. Het Let- de stadsdichters te gast in het Letterenhuis. geserveerd vanaf 10.30 uur. Reserveren is terenhuis voert ook een actieve politiek, door Joke van Leeuwen, Ramsey Nasr, stadsdich- natuurlijk noodzakelijk. contacten te leggen met nog levende auteurs. ter van Antwerpen in 2005, Robert Anker, Voor groepen bestaat de mogelijkheid om De lezer zal zich herinneren dat recent nog stadsdichter van Amsterdam en Erwin Mortier, door thematische rondleidingen de Letteren- met de steun van het Max Wildiersfonds het stadsdichter van Gent in 2005 brachten een huiscollectie op een andere manier te leren archief van Jef Geeraerts aangekocht werd. keuze uit hun stadsgedichten en een greep uit kennen. En in oktober kan de bezoeker vijf I In en om de kunst I 267 ^ Design ^ Arne Quinze: designgoeroe, meubelpopster en kunsticoon Emmanuel Van Lierde Kortrijk en/of de wereld veroveren Arne Quinze (°1971) is een creatieve duizend- poot die niet in een hokje onder te brengen is. Hij is alles tegelijk: schilder, beeldhouwer, musicus, bin nenhuisarchitect, designer, ontwerper van meubelen, schoenen, jachten en auto's, en niet te vergeten, een zakenman. Hij houdt ervan risico's te nemen en zich op onbekend terrein te begeven. Grenzen zijn er alleen maar om te worden overschreden en durf is de sleutel van zijn succes. Dat de man zichzelf telkens blijft heruitvinden en transfor- meren, maakt meteen de kwintessens uit van zijn oeuvre. De designer-kunstenaar genoot eerst wereldfaam vooraleer in eigen land door te breken. 'Dat is zo typisch Belgisch. Ons land heeft heel veel kunstverzamelaars, maar die houden dat weken lang genieten van Vlaamse klassiekers de stem van de popgroep Gorki, maar ook de verborgen en lopen er niet mee te koop. Daar- in film en literatuur. Het afscheid (1966), De pen van columns en van boeken zoals Rest is naast heerst hier een mentaliteit dat wie zijn born of het Wanhoopscomite (1968), De komst Geschiedenis (2004) en De Laatste Mammoet nek uitsteekt, wordt afgeschoten. Je moet dus van Joachim Stiller (1976), Vrijdag (1980)en (2006). Op 9 oktober 2008 is het de beurt aan wel eerst in het buitenland prestige opbou- Alles moet weg (1996) worden op de woens- Diane Broeckhoven en Geertrui Daem. Diane wen, vooraleer ze je in eigen land ontdekken: dagavonden van oktober telkens om 20.00u. Broeckhoven is vooral bekend als auteur van merkt Quinze op.'Bovendien willen Belgen geprojecteerd in Aula van de Bibliotheek jeugdboeken. In 1998 publiceerde ze met voor de duidelijkheid alles ordenen in hokjes: Permeke, De Coninckplein 26, 2060 Antwer- veel succes haar eerste roman voor volwas- of je bent designer, of architect, of kunstenaar. pen. ledere voorstelling wordt ingeleid door senen, De buitenkant van Meneer Jules, die een een liefhebber van het boek en een fan van vervolg kreeg in Reiskoorts. Een verhaal voor de film. Voor de liefhebbers van poézie zijn er onderweg. Geertrui Daem schrijft proza en de Donderdagen van de Poêzie. Een keer per theater, en was actief als actrice, vertelster en maand kunt u op donderdagmiddag telkens beeldend kunstenaar. Ze maakte haar proza- van 12.30 tot 13.30 uur in het Letterenhuis debuut in 1992 met de verhalenbundel Bo- terecht voor een poetisch moment tijdens niface. Vervolgens publiceerde ze nog enkele de lunchpauze. Gastvrouw Jelle van Riet verhalenbundels en de roman Koud (2001). De ontvangt op 18 september, 23 oktober en 20 avond begint telkens om 20.00u.; de inkom is november een auteur die een keuze uit eigen gratis, reserveren aanbevolen. en andermans poézie leest en becommenta- Redenen en gelegenheden te over alleszins rieert. om een bezoek te brengen aan het AMVC-Let- Op 18 september en 9 oktober kan je naar Ra- terenhuis in de Antwerpse Minderbroeder- dioboeken in het Letterenhuis. Radioboeken straat. Voor verdere praktische informatie over worden geschreven en voorgelezen door au- de bovenvermelde activiteiten kunt u steeds teurs in opdracht van het Vlaams-Nederlands terecht op de website van het Letterenhuis op huis deBuren. Dit feestjaar kunt u tweemaal www.letterenhuis.be of op tel.: 03 222 93 20 twee auteurs aan het werk zien en horen in het Letterenhuis. Tijdens deze avonden kunt u ook exclusief het museum bezoeken. Op 18 september 2008 ontvangt het Letterenhuis Peter Verhelst & Luc de Vos. Peter Verhelst is dichter, romanschrijver, toneelauteur, theater- maker en performer. Hij viel al vaak in de prij- Air;.; zen, o.a. met Tongkat (1999)en Memoires van ^ Arne Quinze een luipaard (2001). Luc de Vos is niet alleen [Foto: © Arne Quinze] ^ 268 I In en om de kunst I naal zijn gelijke niet. Het is een belevenis om de in oktober 2007 geopende prive-galerie te bezoeken. Aan de inkom bevindt zich al meteen een indrukwekkende bookshop met werken over kunst, fotografie en architectuur. Daarnaast is er de expositieruimte die door de eN3fdFlh~~~Ef ®13 ideate lichtinval een museum op zich is. Daar toont Arne Quinze werken uit zijn collectie, maar hij hoopt daar tegelijk wisselende expo- sities te houden met werk van buitenlandse kunstenaars die hijzelf de moeite waard vindt. Zo wil de designer-kunstenaar zijn vestiging laten uitgroeien tot een creatief platform. In een aparte showroom bevinden zich de meu- belcreaties, zowel van Quinze & Milan (ook na het vertrek van Yves Milan uit het bedrijf bleef die naam behouden) als van vaste partner Moroso, een toonaangevende ltaliaanse meu- belfabrikant. Kortrijk mag terecht fier zijn dat haar stad zo'n galerie heeft die zeven dagen op zeven te bezoeken is. ^ Uchronia in de Black Rock woestijn van Nevada tijdens het Burning Man Festival in 2006 'Ik zocht een interessant gebouw en vond [Foto: 0 Arne Quinzej dat veeleer toevallig in Kortrijk.Toch komt de centrale ligging van die stad mij goed uit. In anderhalf uur sta ik in Brussel, Parijs of Londen. We liggen aan de autostrade en hebben Maar dat lukt bij mij niet, want ik doe alles afdeling voor sculpturen, en het atelier waar geen parkeerproblemen. Zo zijn we optimaal tegelijk. Ze kunnen op mij geen etiket plakken de internationaal bekende zitmeubelen uit bereikbaar en kunnen ook zelf snel overal en daar weten Belgen geen blijf mee. In mijn koudschuim worden vervaardigd - en met heen. We bevinden ons op een hink-stap- hoofd zit een hele planeet en dat uit zich in zijn Gallery 113 (zie www.gallery113.tv) in de sprong van de hallen van Kortrijk Xpo, waar een kruisbestuiving van uiteenlopende disci- voormalige fabrieksgebouwen van tapijtwe- onder andere de tweejaarlijkse designbien- plines. Wat in mij zit, moet eruit: verij Bic Carpets, gelegen op Walle 113 A in nale Interieur doorgaat. Om al die redenen Toch vestigde Arne Quinze zich met zijn Kortrijk. Het gerenoveerde industriele pand is Gallery 113 strategisch erg goed gelegen, productie-eenheid Quinze & Milan (zie met zijn 10.000 vierkante meter en met zijn zegt Arne Quinze.'Tegelijk moet het gezegd www.quinzeandmilan.tv) - bestaande uit meer dan 60 werknemers gaande van archi- dat burgemeester Stefaan De Clerck veel doet een ontwerpstudio, een schrijnwerkerij, een tecten en ingenieurs tot grafische vormgevers voor zijn stad en echt gelooft in kunst. Kortrijk afdeling voor het coaten van meubelen, een en jonge kunstenaars kent zelfs internatio- is een stad met ambitie die zich als designre- gio wil profileren. De Interieurbiénnale staat internationaal hoog aangeschreven, maar ook tal van kleinere initiatieven zetten Kortrijk op de kaart als centrum van hedendaags design. Je voelt dat Kortrijk een stad in ontwikkeling is, in tegenstelling tot Gent, Antwerpen of Brussel waar je alles al hebt. In de Groeninge- stad zit heel wat potentieel en binnen tien of vijftien jaar zullen de huidige investeringen tot hun voile recht konnen: Ondanks die vaste stek in Kortrijk, blijft de artistieke duizendpoot als een nomade de wereld rondreizen van Miami naar Moskou en van New York terug naar Brussel, en dat voor de meest uiteenlopende projecten die nu al tot 2012 zijn agenda vullen. Designmeubelen en/of kunstcreaties Voor Arne Quinze begon het allemaal toen hij ^ Cityscape in de Brusselse Louisawijk in 1999 zijn Primary Pouf lanceerde, een even [Foto: 0 Arne Quinze] eenvoudig als spraakmakend zitmeubel dat I In en om de kunst I 269 ^ voor de inrichting van het Antwerpse bordeel Villa Tinto. Telkens zorgen zijn ontwerpen voor een breuk met het regerende minimalisme. Ze stralen tegelijk iets wilds en sexy, zorgeloos en uitzinnigs uit. Vandaar dat Arne Quinze wel eens de'pop star of furniture' en de'bad boy of the design world, a bit of punk, but also a bit of Prada'wordt genoemd. De man is een fenomeen die van zichzelf een echt merk maakte. Niet toevallig omschrijft de polymorfe ontwerper zichzelf wel eens als de frontman van een hardrockband, omgeven door colle- ga's muzikanten, maar met de meer dan zestig medewerkers van Quinze & Milan gelijkt dat toch al meer op een symfonisch orkest dat de toon zet. Echt bekend werd Arne Quinze in ons land met het op 14 september 2007 ingehul- digde kunstwerk Cityscape, een gigantische houten sculptuur van veertig meter lang en vijfentwintig meter breed, opgetrokken met behulp van zestig kilometer houten latten ^ Expositie Fragiles – Hedendaags porselein, glasiverk en keramiek in de Gallery 113 en een kwart miljoen nagels. Cityscape in de [Foto: © Arne Quinze] Guldenvlieslaan in Brussel heeft iets weg van een overdekte markt waar mensen kunnen samenkomen en met elkaar in contact treden. alleen al vanwege zijn materiaal en delirische deel van de collecties die ondertussen interi- Het is groot en monumentaal, maar tegelijk is kleuren als een opgestoken middelvinger eurs sieren van bijvoorbeeld de Public Library het een oase van rust en bezinning gelegen naar de designwereld kon worden begrepen. in Seattle van Rem Koolhaas. Maar daarnaast op een groot braakliggend terrein tussen de Die kubus op pootjes, waarvan er jaarlijks nog tekent Arne Quinze eveneens voor de desig- Naamsepoort en de Louizalaan, midden de altijd enkele tienduizenden de deur uitgaan, ners Dark en Moroso, ontwerpt hij sportschoe- grootstad. Cityscape legt de snelheid en de betekende meteen ook het begin van meu- nen voor het Japanse Onitsuka Tiger, glazen drukte van het verkeer en het stadsleven vast belbedrijf Quinze & Milan. Als art-director van en bierflesjes voor Duvel Moortgat, zorgde hij in een ogenblik en creéert door die verstilde dat bedrijf tekent Arne Quinze het overgrote voor een installatie met Swarovskikristal en beweging een oord van contemplatie. De sculptuur is een cesuur, een onderbreking van de maalstroom waarin we leven. Zo wordt het een plaats om weg te dromen, rond te lopen en anderen te ontmoeten. Het spel van licht en donker, van schaduwen en lichtstralen brengt opnieuw beweging in het kunstwerk, waardoor het er telkens anders uitziet. Toch is voor Arne Quinze het creatieproces belangrij- ker dan het eindproduct. De 'making of maakt essentieel deel uit van het kunstwerk. Aparte sculpturen werden als het ware aan elkaar gesmolten tot een bevroren eenheid. 'Met een hele ploeg zo'n ding in elkaar bok- sen, het gevoel iets moois te verwezenlijken, dat is belangrijker dat het ding op zich. Zo'n artistiek project realiseren, boeit mij. Contac- ten leggen met mensen, sponsors zoeken zoals in dit geval bij het automerk Mini, de nodige administratieve toelatingen verkrijgen en je weg vinden door die maatschappelijke mallemolen, een stall in beweging brengen, mensen verzamelen en zien dat je hen een goed gevoel geeft met je positief geladen ^ Walking-Light House in de Gallery 113, Walle 113 A, Kortrijk werk. In dat opzicht zijn mijn sculpturen com- [Foto: © Arne ziinze] municatiemiddelen. Uiteindelijk is dat voor ^ 270 I In en om de kunst I mij het mooiste geschenk: mensen zien glim- het gelijknamige boek onder de redactie van lachen; geeft Arne Quinze toe.'Het creatiepro- Robert Klanten en Sven Ehmann (272 blz., € ces gelijkt voor mij altijd op het maken van 44) op de markt bracht. Wereldwijd heeft een een film. Beelden en muziek zijn mijn wereld. nieuwe generatie designers zoals Jurgen Bey, De studies, schetsen, foto's en films horen bij Marcel Wanders, Hella Jongerius, Stephen het creatieproces en worden inderdaad kunst- Burks, Jerzszy Seymour en kunstenaars zoals werken op zich. Het creêren van zo'n instal- Stephanie DeArmond, Hans van Bentem, Char- latie brengt vele vruchten voort en daarom is les Krafft en Wendy Walgate de onvermoede het niet erg dat de projecten zelf verdwijnen. mogelijkheden van die broze en breekbare Het creéert telkens een hele wereld:Zo vormt materialen herontdekt. Zo ook Arne Quinze, het boek Cityscape. Arne Quinze (Die Gestalten die voor Fragiles voor het eerst in zijn carriére Verlag, Berlin, 2008, 146 blz., € 35) met teksten experimenteerde met glas en porselein. Hij van kunstjournalist Max Borka en foto's van ging de confrontatie aan met glasblazers van Thierry van Dort en Lionel Samain een es- de Duitse Kristallglas-Manufaktur Theresient- sentieel onderdeel van het totaalproject. Het hal en slaagde erin vrouwelijke elegantie met boek volgt het'work in progress' op de voet mannelijke ruwheid te verweven. en daardoor wordt duidelijk dat het geheel Waar haalt de designer-kunstenaar zijn inspi- • Embleem Quid Non Sentit Amor in het boek van meer is dan de som van de delen die eraan ratie voor al die diverse creaties?'Overal. Uit Jacob Cats Sinne- en minnebeelden, gedrukt in voorafgingen. alles, klinkt het met veel overtuiging.'Zowel 1627 in Rotterdam Eerder had Arne Quinze faam verworven met uit de natuur als uit de stad; misschien vooral gelijkaardige projecten in het buitenland. toch uit muziek en films met humor, sensatie derij bevindt zich in een priveverzameling. Het Zo was er in 2006 de gigantische sculptuur en choquerend materiaal; uit mijn kinderen Rijselse doek wordt algemeen na 1561 geda- Uchronia - net als Cityscape opgetrokken met en mooie madammen, en ja, zeker en vast teerd. Kunsthistorici baseren zich daarvoor op enkel planken en nagels - bij het Burning Man ook uit snelle wagens. lk hou van snelheid en het feit dat de liedtekst'Toutes le nuicts que Festival in de Black Rock woestijn van Nevada. ga geregeld racen op circuits.Veel van mijn sans vous je me couche, pensant a vous.. : in Na afloop van het festival werd de sculptuur creaties zijn eigenlijk beelden over snelheid het op het schilderij afgebeelde zangboek door het vuur verteerd, wat opnieuw specta- en beweging. lk teken constant, mijn boeken pas in dat jaar door de bekende polyfonist culaire beelden opleverde. Het monument dat staan vol schetsen, ik ben een stroom van Thomas Crecquillon op muziek werd gezet en Quinze midden in de woestijn had gepoot, bewegende beelden:Wie de conceptuele gepubliceerd. Dit stelt wel een probleem daar ging op in een evenement van vuurwerk. De uitspattingen van Arne Quinze op de voet wil de Vlaamse componist al in 1557 aan de pest toeschouwers beleefden een ware kicker- volgen, kan daarvoor terecht op zijn website overleed. Hoe dan ook, bepaalde elementen varing, maar op het einde is het wel voorbij www.arnequinze.tv, want bij elk nieuw project op dit doek verwijzen zeker naar Hieronymus en blijft alleen stof en as. Wie nog eens zo'n bewandelt de designgoeroe, meubelpopster Bosch (1453-1516), andere werden mogelijk kick wil meemaken, moet wachten op een en kunsticoon andere paden en zo komt hij toegevoegd. Het schilderij stelt inderdaad nieuw evenement. Toch ziet Arne Quinze zijn toch nog onverwacht uit de hoek. zoals de huidige titel het zegt een musicerend projecten niet als monumenten of evenemen- gezelschap in een groot wit ei voor. Stukken ten, voor hem zijn het tempels, waar verle- van de schaal zijn opengebroken. Daarin den, heden en toekomst elkaar ontmoeten. zitten bovenaan tien personen waarvan de 'Momenteel verdiep ik mij in het effect dat Tentoonstelling meesten muziek spelen of zingen uit het al kathedralen of tempels op mensen hebben. vermelde en opengeslagen koorboek. Dit lk streef met mijn gigantische sculpturen dat- ^ Over Iuitklanken en andere melodieen was typisch voor de middeleeuwen. Dikwijls zelfde effect na. Er gaat een kracht van uit. Het op schilderijen stond in het koor van een kerk namelijk een werkt als een magneet en trekt alle aandacht, grote lezenaar met zo'n volumineus liedboek maar eens je eronder staat, ziet het eruit als Jean Luc Meulemeester waarrond de geestelijken samen zongen. De een nest of een deken, wat een veilig gevoel afgebeelde pater - volgens zijn grijs habijt van beschutting en geborgenheid geeft. Wei- Tot de pronkstukken van de tentoonstelling mogelijk een bedelmonnik - volgt intussen nig kunstenaars maken zo'n grote installaties, 'Muziek aan de muur, die tot 31 augustus met zijn wijsvinger de tekst en de noten of verduidelijkt de beeldende kunstenaar. 2008 in het Noordbrabants Museum in 's dirigeert op die manier het bonte gezelschap, Hertogenbosch liep, behoorde het schilderij maar let er intussen niet op dat hij bestolen Groot en/of klein Het concert in het ei. Dit Boschiaanse doek wordt. Uit een andere gemaakte opening in Naast die grootschalige houten sculpturen (125 x 107 cm) was door het Rijselse Museum de eierschaal kruipt namelijk een jongeman waagde Arne Quinze zich ook aan fragiele voor Schone Kunsten uitzonderlijk voor die die met een mes de koord doorsnijdt die de kunstvoorwerpen. In december 2007 waren tentoonstelling uitgeleend. Het oorspron- geldbuidel met de riem van de pater verbindt. van hem op de prestigieuze designbeurs in Mi- kelijke paneel, dat vermoedelijk tijdens het Hij zit naast een ezelachtig wezen dat op een ami een reeks glassculpturen te zien, die in het laatste kwart van de vijftiende eeuw tot stand luit tokkelt. Dit instrument komt bij Bosch voorjaar eveneens een tijdlang in Gallery 113 kwam, bleef niet bewaard, wel een schets of geregeld voor. Het vierstemmig en geciteerde waren opgesteld. Die tentoonstelling Fragiles. misschien een ontwerptekening ervan in het liefdesliedje past ten andere helemaal niet in Porcelain, Glass & Ceramics kwam er in opdracht Kupferstichkabinett in Berlijn. Een tweede de sfeer van het vrome kloosterleven. Het mu- van de Duitse uitgeverij Gestalten, die daarover eveneens op het basiswerk geinspireerd schil- sicerende gezelschap bovenaan bestaat zowel I In en om de kunst I 271 ^ ^ Schilderij De luitspeler en de melancholicus (doek, 55,2 x 44 cm) van Jan Steen uit circa 1660-1664 in het Rijksmuseum Twenthe van Enschede 1660-1664 in het Rijksmuseum van Enschede ^ Dit doek (125 x 107 cm) Het concert in het ei behoort tot de collectie van het Museum voor Schone Kunsten hoort duidelijk thuis in een bordeel. Let in dit in Rijsel en is uitgevoerd door een navolger van Hieronymus Bosch. verband op het feit dat de depressieve man met zijn linkerarm zijn hoofd ondersteunt (dit is de standaardhouding om een melancho- lieke figuur of te beelden), dat een oudere uit vrouwen als mannen. Sommigen dragen Vooral de luit, waarvan het embryo in de koppelaarster alcohol inschenkt en dat de merkwaardige en zinnebeeldige hoofddek- Arabische wereld te zoeken is, kan op diverse vermoedelijke hoer rode schoentjes draagt sels, die sowieso kunnen doorgaan als een manieren worden geInterpreteerd. De domi- die nadrukkelijk door de Leidenaar worden traditionele figuratie bij Bosch: een trechter, nicaan Thomas van Aquino (1224/25-1274) getoond. Dit laatste is een typisch attribuut een vervallen duiventoren of twee kleurrijke wees er al op dat bepaalde voorwerpen een voor een prostituee en komt o.a. bij Steen pluimen. Op de muts van een andere man dubbele betekenis hebben:'Want een ding nog voor. In de achtergrond van dit interieur staat een ooievaar en op die van een vrouw kan overeenkomst hebben met vele, om hangt een schilderij waarvan het onderwerp een uil, omringd door fladderende vogels. De welke reden het onmogelijk is uit iets dat in met amoretten eveneens naar het sensuele uil is inderdaad een lokvogel en wordt ook zo de Schrift wordt genoemd een ondubbelzin- verwijst. Intussen zingt de luitspeelster uit nadrukkelijk op het schilderij met de voorstel- nige betekenis of te leiden. Zo kan de leeuw een opengeslagen liedboek dat op de tafel ling van de hooiwagen (Madrid, Prado of in de Heer betekenen vanwege een gelijkenis en ligt. Ook op heel wat prenten wordt de luit in het Escorial) weergegeven. Verder staat de uil de duivel vanwege een andere. 'Vaak heeft dit een negatieve context geplaatst. Soms stellen voor lichtschuwheid en meteen voor slecht- snaarinstrument een seksuele connotatie. De die afbeeldingen een vrouw voor die vraagt heid, dwaasheid en ontucht. Dezelfde vrouw vorm van haar klankkast verwijst bijvoorbeeld aan een man om haar snaren te stemmen, houdt een draaimolentje vast. Zo'n loop- naar de buik van een vrouw in verwachting. zoals op de gravure Meester Jan Slechthoofd molentje heeft eveneens de betekenis van Een snaar is ten andere het jargon voor hoer. van Antwerpenaar Frans Huys (1522-1562) uit dwaasheid. Het zijn aldus allemaal attributen En ooit schreef een berouwvolle persoon: circa 1550 in het Rijksmuseum van Amster- met een symbolische inhoud en van twijfel- 'Ic hoorde veel liever herpen en luyten, bom- dam. Bij de bestolen vioolspeler (paneel, 39 x achtig allooi. De begeleidende harp, schalmei, men en fluyten oft een ander instrument 49,5 cm) van dezelfde Leidse kunstschilder in zink en luit hebben eveneens een diepere dan 't goddelijc woort, vol van virtuyten: een priveverzameling is het omgekeerd, maar betekenis en behoren samen met de trommel Volgens de traditie zet de luitspeler inderdaad ook hier biedt een koppelaarster hem een roe- tot de meest bespeelde instrumenten uit die de mensen aan tot nutteloze ledigheid en mer wijn aan. Intussen beseft de euforische tijd. Bosch plaatst ze in de context van zonde vermaak. Het schilderij 'De luitspeler en de man helemaal niet dat de prostitue hem aan en straf. Zo vormen ze een tegenpool voor melancholicus' (doek, 55,2 x 44 cm) van de het bestelen is. De luit en een opengeslagen hemelse muziek. bekende Noord-Nederlander Jan Steen (1626- liedboek liggen eveneens op een trede van 1679), die zelf een luitspeler was, uit circa 'Het morgentoilet'van dezelfde meester. Ook ^ 272 I in en om de kunst I ook te trillen. Het geheel staat duidelijk voor twee mensen die elkaar in liefde vinden. De hond onderaan - symbool van trouw - en de afgesloten tuin achteraan wijzen eveneens in die richting. De Italiaanse iconograaf Cesare Ripa (1560-1645) suggereert in zijn konologia, waarvan in 1644 een Nederlandse vertaling verscheen, om een (jonge) luitspeler te kiezen als personificatie van het joviale tempera- ment, van het blijgeestige. De muziek en spe- cifiek de luit symboliseren ook de harmonie. De BrabanderTheodoor van Thulden (1606- 1669) maakte zelfs iets na het midden van de zeventiende eeuw drie schilderijen met de titel 'Allegorie op harmonie en huwelijki. Een hangt in het Noordbrabants Museum in 's Hertogenbosch, een ander in het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten in Brussel en een derde in het kasteel van Aulteribe (Puy de Dome, Frankrijk). De voorstelling is telkens een MUSTER. IAN SMUT NOM, WILT MIIN LVI1TVE,RSI4AREN ICK EN SAL VROV LANGNVESE, LAET M11 ONGE T. weelderig geklede vrouw die tokkelt op een WANT 1CK MOE.TSE, VIDOR MODDER. MVITLKEN BEVIAIW4 HADDE HAER LVitTE, QOCK SEER GEERNE GESTELT. theorbe, terwijl de gevleugelde huwelijksgod ^ Gravure Meester jan Slechthoofd door Frans Huys uit circa 1550 in het Rijksmuseum van Amsterdam Hymenaeus, die herkenbaar is aan de huwe- lijksfakkel, een rozenkroon boven haar hoofd houdt als symbool van de alles overwinnende liefde. Haar voet rust op een Steen waarop een caravaggisten gebruiken dit instrument in de delijk wordt. Het hier boven aangehaalde tekst prijkt die verwijst naar de harmonie van aanwezigheid van deernen en in bordeelscê- schilderij van Bosch sluit met deze pejora- het huwelijk:'Zo goed als harmonie klinkt op nes. Steen hangt zelfs dikwijls een luit aan de tieve interpretatie aan en is een kritiek op de de luit, zo goed kroont harmonie het huwelijk: bedstede, waardoor de symboliek overdui- ongeremde lustbeleving. De aal die rechts Met een luit worden heel veel familieportret- aan de dorre tak hangt maakt daar eveneens ten voorgesteld en dit wijst voortdurend op een allusie op. Heel wat spreekwoorden met de concordia van het gezin. Op een authen- een aal als onderwerp hebben een negatieve tieke lijst van een schilderij met het portret betekenis: zo glad als een aal, een gladde aal, van de familie Van Berchem uit 1561 in het een aal is te vangen bij zijn staart en een aal is Museum Wuyts -Van Campen in Lier prijkt in geen paling. Op het Boschiaanse werk wordt dit verband een tekst die meteen als een schit- de aal in verband gebracht met feestvieren en terend slot van deze iconografische mijmerin- drinken in een kroeg. In de Chinese symbo- gen rond de luit kan dienen:'Zoals er in gans liek verwijst de aal naar vleselijke liefde. Het het leven niets gelukkigers kan zijn dan een overdadige wordt weergegeven door een eensgezind huwelijk en een bed zonder twist, bijenkorfvormige mand, die aan een dorre tak zo is er niets aangenamers dan zijn eensge- hangt, als een soort hoorn des overvloed met zinde nakomelingen met onbevlekte gemoed allerlei eten in.Vogels komen erop afgevlo- van de vrede te zien genieten: gen. Het geheel stelt de verkwisting voor. De afwijzing door Bosch voor vermaak en lust, Voetnoot voor losbandigheid en fuiverij, voor ontucht De tentoonstelling liep tot eind augustus 2008. en vraatzucht vinden we nog in enkele objec- Bij de tentoonstelling verscheen een boek (geen catalogus) geschreven door Eddy de Jongh onder ten op dit schilderij Het concert in het ei terug, dezelfde titel. Dit boek (24 x 17 cm, 112 blz.) werd zoals de scene onderaan, het braden van de overvloedig geIllustreerd en werd uitgegeven haring en de blijkbaar komende verwoesting door Waanders Uitgevers in Zwolle. aan de rand. De luit heeft echter niet altijd een negatieve connotatie. Vadertje Jacob Cats (1577-1660) laat op een embleem 'Quid Non Sentit Amor' • Schilderij (olieverf op doek, 203 x132 cm) in zijn boek Sinne- en minnebeelden, dat in Allegorie op harmonie en huwelijk van Theodoor 1627 in Rotterdam werd gedrukt, een luit van Thulden in het Noordbrabants Museum in stemmen door een man. De snaren van de 's Hertogenbosch. tweede luit op de tafel beginnen daardoor I In en om de kunst I 273 ^ BIBLIOTHEEK SAMENSTELLING GEERT SWAENEPOEL die religieuze voorwerpen. In die culturele context van ste 'rubbings': wrijfdrukken van onder andere riooldeksels FILOSOFIE EN RELIGIE religieus analfabetisme is er meer dan ooit nood aan een en roosters, die hij integreert in zijn werken. Een rode draad gestandaardiseerde trefwoordenlijst van het roerend erf- doorheen zijn oeuvre is de combinatie van schrift en te- goed van kerken en kloosters uit de Lage Landen. De ter- ken. Ze vermengen zich tot een 'soepel tracè'en vormen de ^ Arthur Van Amerongen menlijst van de Stichting Kerkelijk Kunstbezit in Nederland aanzet tot een persoonlijk vocabularium: een Alechinsky is (SKKN) en die van Museum Catherijneconvent dienden als vandaag dan ook uit de duizend herkenbaar. Alechinsky van Brussel: Eurabia, Atlas, Amsterdam / Antwerpen, basis voor het taalproject waarbij kunsthistorica Mieke van A tot Y bestaat, naast een lijst van de tentoongestelde wer- 2008, 176 p. € 18. Zanten alle lemmata, bijhorende objectbeschrijvingen en ken, een bibliografie, een lijst van tentoonstellingen en een De Islam fascineert Ar- foto's van de beschreven voorwerpen bundelde tot een index, uit twee grote delen: een 'egochrono in gematigd thur Van Amerongen al rijkelijk geIllustreerd lexicon ten dienste van alle beheer- tempo' van P.A. zelf, ofwel een beknopte autobiografie aan ARTHUR VAN AMERONGEN ruim twintig jaar. Nadat ders van religieus erfgoed, maar evenzeer nuttig voor de de hand van jaartallen, en een essay in 'vier bewegingen' hij jarenlang als verslag- nieuwsgierige liefhebber van boete- en devotievoorwer- van Michel Draguet, die tevens de algemene leiding van gever in het Midden- pen, van liturgisch vaatwerk en gewaden, van schilderijen, de tentoonstelling in handen had. Over dat (veel to lange) Oosten verbleef, was de beelden en glas-in-lood. Wat in Nederland begon als een essay kan ik kort zijn: het blinks uit in het soort van meta- Islam hem zo vertrouwd digitaal lexicon, werd nu to boek gesteld en uitgebreid fysisch gezwets waar wel meer kunstbeschouwers in ons als het orthodoxe calvi- met Vlaamse termen en objecten van het Centrum voor land een patent op hebben. Gelukkig maken de talloze nisme uit zijn jeugd. Beide Religieuze Kunst en Cultuur (CRKC) in Leuven. Omdat het kleurenreproducties dit euvel meer dan goed. godsdiensten vertonen taalkundig karakter van de uitgave op de voorgrond staat, [Patrick Auwelaert] meer overeenkomsten werden bij de 900 foto's geen kunsthistorische gegevens dan verschillen, maar dat opgenomen. Ook de herkomst werd vanwege de door ontdekte de auteur van de eigenaren gewenste anonimiteit achterwege gelaten. ^ H. Van de Perre Brussel: Eurabia niet in het Deze uitgave is zeker en vast een onmisbaar instrument Midden-Oosten, wel in voor al wie zorg draagt voor het religieuze erfgoed, maar Bruegel. Ziener voor alle tijden. Davidsfonds, Brussel. Daar zag hij een het boek kan tegelijk het geheugen van de lezer prikkelen Leuven, 2007, 241 p. € 49,95 Islam die net als het cal- of een prille kennismaking bieden met nog onbekende Het gebeurt tegenwoor- vinisme een vreugdeloos objecten uit kerken en kloosters. dig geregeld dat de uit- geloof was geworden, gespeend van enige humor, met [Emmanuel Van Lierde] geverij van het Davids- een onbeschrijfelijke angst voor het Opperwezen en het fonds zich terecht waagt hiernamaals. In Brussel stootte Van Amerongen op een WAIKRDVAMOPTAPIC aan meer luxueuze bolwerk van moslimextremisme, waardoor hij de Islam niet Anne Haegeman (cotird.) uitgaven van kunstboe- langer zag als een verrijking, wel als een bedreiging voor BRUEGEL Ziener voor die tijden ken. De recente uitgave onze cultuur. Wie het boek Brussel: Eurabia koopt, verwacht Alechinsky van A tot Y catalogue raisonnable over Pieter Bruegel — zijn het relaas van hoe het eraan toegaat bij die Brusselse mos- van een retrospectief Lannoo, Tielt, 2007, 296 blz., naam words nog steeds lims. Dat komt echter pas in de epiloog aan bod. In de rest € 39,00. op diverse manier ge- van het boek schrijft de auteur zijn eigen trauma's van zich Dit boek is de cata- speld — geschreven door af: zijn calvinistische opvoeding, de vroegtijdige dood van logus bij de gelijkna- beeldend kunstenaar zijn jongere broer, de alcohol- en drugsverslaving, de illu- mige, retrospectieve Harold van de Perre be- sies en frustraties van zijn verblijven in Libanon, Israel en Af- tentoonstelling van hoort daartoe. Het werd ghanistan en als definitief breekpunt in zijn leven de dood Alechinsky's werk in geen traditionele biografie, geen traditionele oeuvre-cata- van zijn moeder. Het boek zegt meer over zijn getormen- de Koninklijke Musea logus, geen traditionele kunsthistorische interpretatie van teerde persoonlijkheid dan over Eurabia — de mogelijke voor Schone Kunsten deze uiterst belangrijke Brabantse schilder, wel een eigen- politieke en culturele inlijving van Europa in de islamitische van Belgie to Brussel. zinnige visie van een estheet en ziener op het werk van wereld. De onderzoeksjournalist bleek vooral op zoek naar Deze door het pu- Bruegel. Het was trouwens niet de eerste keer dat Van de zichzelf en dat bracht spijtig genoeg geen maatschappelijk bliek fel gesmaakte Perre zijn aandacht toespitste op deze kunstenaar. In het relevante inzichten voort. Onderzoek mislukt. tentoonstelling, die verleden trok hij Vlaanderen rond met een uitgebreide be- [Emmanuel Van Lierde] liep van 23 novem- commentarieerde diareportage en hij publiceerde er even- ber 2007 tot 30 maart eens over. Het huidige werk lijkt wel een knipselboek met 2008 en meer dan 100 een uitzonderlijke waaier aan honderden detailfoto's in een 000 bezoekers trok, combinatie met vergelijkingsmateriaal van andere kunste- BEELDENDE KUNST kwam er naar aanlei- naars. Juist door die eigenzinnige keuze laat Van de Perre • ding van de 80ste ver- ons kijken, ons zien en ons vergelijken. Juist daardoor ma- jaardag van de schilder-graficus. Pierre Alechinsky (°1927), ken we kennis met de originaliteit van Bruegels oeuvre en ^ Mieke van Zanten geboren in Brussel maar sinds 1951 gevestigd in Frankrijk, maken we een ontdekkingsreis doorheen zijn werk.Verder studeert reclame, boekillustratie en typografie aan het vestigt hij de aandacht op compositorische lijnen, op de Religieus erfgoed. BrusselseTer Kamereninstituut. In de marge van die studies kleurenvariatie en het picturale genie dat Bruegel ook was. Geillustreerd lexicon, begint hij op eigen houtje to schilderen. Met succes, want [Jean Luc Meulemeester] Walburg Pers, Zutphen, al spoedig sluit hij zich aan bij de groep Jeune Peinture 2008, 314 p. € 39,95. Beige, en in 1949 neemt hij deel aan de eerste internatio- Kerken en kloosters her- nals tentoonstelling van Cobra in het Stedelijk Museum to ^ Gerrit Vermeiren, Dieter Roelstraete en bergen samen misschien Amsterdam. Van dat ogenblik af loopt zijn carriére als een Montserrat Albores Gleason wel de grootste verzame- trein. Een sleutelwerk in zijn oeuvre is Central Park (1965). ling kunstvoorwerpen en Het bestaat uit een centraal gedeelte, geschilderd in acryl- Luc Tuymans. I don't get it. Ludion, Gent, 2007, historische objecten van verf op papier dat is gemaroufleerd op doek, met daarom- 200 p. € 39,90. de Lage Landen. Dat bij- heen randillustraties in inkt, die de schilder zelf 'remarques In deze aan Luc Tuymans gewijde monografie reflecteren zondere erfgoed getuigt marginales' noemt. Deze werkwijze zal voortaan zowat zijn drie jonge auteurs en tentoonstellingmakers - Gerrit Ver- van een rijke geschiedenis handelsmerk worden. In de jaren 80 verruimt hij zijn arse- meiren, Dieter Roelstrate en Montserrat Albores Gleason - die de kerkelijke historie naal aan technieken nog door to schilderen op oude zee- over de uitdagende artistieke en maatschappelijke stelling- overstijgt. Door de ontker- , land- en luchtvaartkaarten, en op brieven, aandelen en name in het werk van de schilder Luc Tuymans. Tuymans kelijking zijn velen echter andere geschreven en gedrukte documenten uit vaak lang is momenteel - alleen al in termen van marktwaarde - de niet meer vertrouwd met vervlogen tijden. In dezelfde periode maakt hij ook zijn eer- meest prominence Belgische hedendaagse kunstenaar. ^ 274 I Bibliotheek Tuymans is en blijft een schilder, maar er speelt zich heel Of, zoals hij het zelf uitdrukt: 'Een klein monument voor ie- Reve zou aan het einde van dat jaar De avonden verschij- wat of in de marge van zijn schilderkunst, zowel voor als na mand die leefde van het moment' nen. Hoewel hun karakter sterk verschilde, ontstond er tus- het schilderen. Dit boek wil de lezer uitnodigen verder te [Patrick Auwelaert]sen de twee schrijvers een hechte literaire vriendschap die kijken dan het schilderij. Tuymans is en blijft een schilder, ruim tien jaar zou Buren. In die tijd correspondeerden ze maar er is meer. In de marge van zijn schilderkunst, zowel geregeld met elkaar over hun leven en werk. Zowel Reve voor als na het schilderen. De kunstenaar maakt gebruik als Hermans waren in het naoorlogse Nederland omstre- van polaroids of andere media als basis voor zijn schilderij- KLASSIEKE LITERATUUR den figuren. Ze werken beschuldigd van een negatieve en. Een gelijknamige tentoonstelling met o.m. fotografisch levenshouding en hun werk werd bestempeld als por- materiaal, video's en zeefdrukken van de Belgische schilder nografie. Deze vergelijkbare positie in de literaire wereld Luc Tuymans had plaats in het FotoMuseum in Antwerpen. Francesco Petrarca vormde de basis voor de vriendschap. Reve en Hermans Tentoonstelling en boek maken Tuymans fascinaties en probeerden tegen de heersende stroom in als schrijver werkprocessen zichtbaar. Tuymans toont hoe hij via het Het Liedboek. Canzoniere. Vertaald en toegelicht een eigen plaats te veroveren. Daarbij namen beiden geen gestolde beeld tot lets van werkelijke betekenis tracht te door Peter Verstegen. Athenaeum-Polak & Van blad voor de mond. Vooral Hermans slaagde erin vrijwel ie- komen. Deze fraaie publicatie wordt afgesloten met een Gennep, Amsterdam, 2008, 795 p. € 54,95. dereen tegen zich in het harnas te jagen. Tekenend is zijn beknopte biografie. De gekozen sobere vormgeving met De Canzonierevan Francesco uitspraak in een brief van 10 december 1950:'Nooit verlaat veel witruimte past uitstekend bij het karakter van het werk Petrarca (1304-1374) vormt mij het gevoel dat de kunst in Nederland voor 99% beoe- van Tuymans. De gepubliceerde teksten hebben diepgang, met het schilderwerk van fend wordt door imbecielen die werkelijk nergens anders zijn filosofisch onderbouwd en vergen dus aandachtige le- Giotto de ouverture van de voor deugen: Door alle controverses kostte het Hermans zing. Samen met de vele illustraties maken zij van Luc Tuy- renaissance. Zelf beschouw- moeite voor zijn grote roman De tranen der acacia's een mans. I don't get it een onmisbare publicatie voor wie de de de Aretijn zijn Latijnse uitgever te vinden, totdat hij door Geert van Oorschot in schilderkunst van Luc Tuymans wil begrijpen. Africa als zijn belangrijkste zijn fonds werd opgenomen. Van Oorschot was ook de uit- [Geert Swaenepoel] werk, maar het zijn de in het gever van Reve, zodat hij in veel brieven genoemd wordt. Toscaans gecomponeerde De eigenzinnige Amsterdamse uitgever had een gecom- balladen, canzoni, madri- pliceerde verhouding met zijn twee jonge auteurs. Reve en galen en vooral sonnetten Hermans reageerden verschillend op de vrijwel identieke FOTOGRAFIE (317 van de 366 gedichten situatie waarin ze verkeerden. Zo probeerde Reve te ont- in zijn Liedboek) waarmee snappen aan het bekrompen Nederlandse literaire klimaat hij beroemd werd en bleef. door in het Engels te gaan schrijven. Ook zijn brieven aan U Piet Piryns, Peter Verhelst, Stefan Hert- Grote inspiratiebron van Hermans schreef hij toen in het Engels om zich de taal zo mans, Herman de Coninck deze verzameling is de ge- goed mogelijk eigen te maken. Hermans geloofde niet in huwde en dus onbereikbare Laura, tot wie de dichter zich deze oplossing. Volgens hem zou Reve er nooit in slagen Patrick De Spiegelaere. Uitgeverij Lannoo, Tielt, deels in stereotiepe formules richt. Maar de grond van zijn natuurlijk en perfect Engels te schrijven. Uiteindelijk kwam 2008, 160 p. € 39,95. gedichten wordt gevormd door de wisselende toestanden het in 1959 tot een breuk tussen Hermans en Reve. De laat- Op 2 maart 2007 over- van zijn hart en geest, zijn vreugden en verdriet, zijn ver- ste probeerde zijn collega over te halen mee te werken aan leed de pers- en repor- wachtingen en desillusies. Wat hij voor en na de dood van Tirade, terwijl hij kon weten dat Hermans geen letter in dat tagefotograaf Patrick De de verre Laura dichtte (de cesuur ligt na sonnet 263) is in tijdschrift wilde publiceren. Toen Reve zich vervolgens ook Spiegelaere (°1961). Hij wisselende toonaarden geraffineerd en muzikaal, en door- nog tot het katholicisme bekeerde, was het helemaal ge- werkte voor kranten en drongen van de klassieken. De integrale vertaling van zo'n daan. Hermans kon hiervoor geen enkel begrip opbrengen. tijdschriften als De Mor- liedboek heeft voor Verstegen niemand gepresteerd. Maar In latere jaren probeerde Reve herhaaldelijk het contact te gen, Knack, De Ti/d, De naast de primeur is vooral de inventiviteit van de mees- herstellen, maar Hermans ging er niet op in. De briefwisse- Standaard Magazine, de ter-vertaler Verstegen verbluffend. Een sonnet vertalen is ling met uitstekend commentaar van de biografen van de Volkskrant en Vacature, aartsmoeilijk en betekent evenwicht vinden tussen de let- twee auteurs geeft een boeiend tijdsbeeld. en voor organisaties als ter en de geest van het origineel en een nieuw Nederlands [Dick van Vliet] Vredeseilanden. Dit boek gedicht maken. De dichtheid van het Italiaans dat naar verscheen naar aanlei- hartenlust kan elideren, bemoeilijkt die opgave nog. Peter ding van de overzichts- Verstegen laat Petrarca ritmisch deinen en zingen in het Louis Paul Boon tentoonstelling van zijn Nederlands, zonder ergens een gevoel van jambisch ge- werk in het Antwerpse dram te veroorzaken. Zijn interpretatie van de brontekst is Album Louis Paul Boon. Een leven in woord en FotoMuseum, die ge- hoogst betrouwbaar en komt door de vormvaste vertaling, beeld. Met een chronologie van Boons leven en werk opend werd op 28 februari 2008. Het bevat een selectie metrisch en rijmend, niet in het gedrang. De uitgebreide door Kris Humbeeck. Meulenhoff/Manteau, Amster- van een kleine 150 foto's - de meeste in zwart-wit - uit de annotaties [cf. de voorpublicatie van canzone 129 in onze dam/Antwerpen, 2008, 382 p. € 34,95. vele tienduizenden die De Spiegelaere tijdens zijn leven bij Transit 56 (2007), nr. 317, p. 236-237] verduidelijken telkens Ook al staat hij momen- elkaar schoot. Teksten van Piet Piryns en Stefan Hertmans structuur en betekenis van het gedicht en - aangezien Pe- teel misschien wat in de en gedichten van Peter Verhelst en wijlen Herman de Co- trarca zelf een hongerige lezer was - leggen zij ook al zijn schaduw van Hugo Claus, ninck vervolledigen de uitgave. In zijn artikel 'De onvoltooi- literaire verwijzingen en allusies bloot. De subtiele Petrarca, toch blijft Louis Paul Boon de' noemt Piryns De Spiegelaere 'geen nieuwsfotograaf pur de sublieme Verstegen en hun samengaan in de Gouden een van onze belang- sang' en somt hij enkele van zijn vele talenten op. Zo was Reeks: driemaal genieten. rijkste schrijvers van de hij 'een meester in het de-andere-kant-opkijken', wat altijd [Patrick Lateur] twintigste eeuw. Titels als hem kenmerkende foto's opleverde. Hij benadrukt ook dat De voorstad groeit, De De Spiegelaeres foto's nooit een geposeerde indruk maak- Kapellekensbaan, Zomer ten en dat hij een broertje dood had aan effectbejag. In te Ter-Muren, Min kleine zijn essay'De duif en haar schaduw'gewaagt Hertmans van LITERAIR ESSAY oorlog of Menuet spreken 'een oeuvre dat blijft verbazen om zijn heterogeniteit en voor zichzelf. Schrijver, feilloosheid tegelijkl, en definieert hij het 'genie' van de fo- schilder, televisiefiguur, tograaf alstomplexiteit die hij vertaalde in een verrassende . Willem Frederik Hermans en Gerard Album Louis Paul Boon grapjas, moralist... Boon inzichtelijkheid' Bij het doorbladeren van het boek moet Reve Eta frvert in beeldien was een complex figuur. de aandachtige kijker dan ook beslist De Spiegelaeres ge- Aan het eind van zijn voel voor beeldrijm opvallen. Een goed voorbeeld daarvan Verscheur deze brief! 1k leven heeft Boon een is de over een dubbele pagina gespreide foto op blz. 32-33. vertel veel te veel. Een becommentarieerde collectie foto's aangelegd: het Draai- Linksboven in het beeldvlak is een gekruisigde Christus in briefwisseling. Bezorgd boek van L.P.B:. Hiermee wilde hij zijn eigen wereld in kaart profiel te zien tegen de achtergrond van een boom, die op door Nop Maas en brengen: zijn voorouders, zijn naaste familie, zijn vrienden, zijn beurt deel uitmaakt van een bewust vaag gehouden Willem Otterspeer. De de grote gebeurtenissen uit zijn leven. Voor het eerst wordt ruin of een landschap. Rechtsonder in het beeldvlak is, Bezige Bij, Amsterdam, dit draaiboek nu in boekvorm uitgebracht, aangevuld met eveneens in profiel, een waterpomp zichtbaar waarvan de 2008, 316 p. € 18,90. foto's van Louis' zoon Jo, die zelf actief was als professio- scherpe contouren zo verrassend overeenstemmen met Willem Frederik Hermans neel fotograaf. Het resultaat is een uniek document over die van de gekruisigde Christus dat het net lijkt of het om (1921-1995) en Gerard Reve Boon, de mens, zijn tijd en zijn oeuvre. Maar er is meer. Het een verkleinde weergave ervan gaat. Verrassend inzich- (1923-2006), twee van de fotomateriaal wordt aangevuld met een chronologie van telijk, jawel. Veel foto's in het boek (zie by. blz. 68 en 86) belangrijkste naoorlogse Boons leven en werk van de hand van Kris Humbeeck. Zelf roepen niet zelden ook een onwezenlijke sfeer op die doet prozaschrijvers in Neder- noemt Humbeeck het een 'Kleine Boonkroniek', een wel denken aan het werk van Henri-Cartier Bresson, de Spie- land, maakten met elkaar erg bescheiden benaming voor het 160 bladzijden tellen- gelaeres grote voorbeeld. Met deze uitermate verzorgde kennis in 1947. Hermans de ongemeen boeiende overzicht, dat doet uitkijken naar uitgave, waar werkelijk niets op of te dingen valt, heeft sa- had toen al de roman Con- Humbeecks langverwachte boonbiografie. mensteller Piet Piryns een prachtig staaltje werk geleverd. serve gepubliceerd en van [Geert Swaenepoel] Bibliotheek 275 ^ gelde vorm ben ik zelf uw hoofdpersoon, maar waar Hans ^ Joris Van Parys ^ Armando Woedman wegvlucht voor zijn naderend vaderschap, realiseer ik me nu dat ikzelf op de vlucht ben, naar zonnige Het leven, niets dan bet leven: Cyriel Buysse en zijn Nee. Uitgeverij Augustus, Amsterdam-Antwerpen, streken of mooie steden, om vooral maar vast te hou- tijd. Houtekiet, Antwerpen, 2007, 956 p. € 49,90. 2008,137p., € 15,90. den wat ik niet verliezen wil...1 Joris van Parys publiceerde Heel optimistisch worden Eindelijk volstrekt alleen neemt een volstrekt unieke plaats eerder de bekroonde, be- de stukjes die Armando in binnen de Nederlandse literatuur omdat de verschil- jubelde en inmiddels ook bijeenbracht onder de lende genres een hecht geheel vormen en omdat Wiener in het Duits en het Frans titel 'Nee' als 'verhalen' ge- zijn lezers totaal onverwacht een rad voor ogen draait met vertaalde biografie van presenteerd. Wie Kier als zijn alter ego Victor van Gigch. Een schoolvoorbeeld van beeldend kunstenaar Frans lezer een afgerond geheel een doorgedreven professioneel boek voor literatuurlief- Masereel (1995). Met Het le- verwacht met een uitge- hebbers die ervan houden zelf dwarsverbindingen aan ven, niets don het leven: Cyriel werkte plot en een afge- to brengen binnen eenzelfde boek of binnen het oeuvre Buysse en zijn tijd herhaalt rond geheel, komt wel erg van een topschrijver die omwille van zijn hoogst originele Van Parys deze krachttoer. bedrogen uit. Armando thematiek, compositie en stijI internationale erkenning In zijn biografie, waaraan ja- kiest ervoor zijn invallen verdient. renlang onderzoek is voor- (want over veel meer gaat [Nicolas Verscheure] afgegaan, brengt hij een het niet), bedenkingen en doordacht en uitstekend verslagen van al of niet gedocumenteerd levens- fictieve ontmoetingen ^ Carel Donck verhaal van de schrijver. Jo- heel summier in tekst te ris Van Parys combineert dit gieten. lk laat in het mid- De nachtmoeder, De Arbeiderspers, Amsterdam, met een uitstekende en erg leesbare schets van de cultuur- den of het Kier de bedoeling was de lezer zelf verder to 2008, 188 p. € 16,95. historische achtergrond waartegen Buysses werk tot stand laten invullen of diens nieuwsgierigheid to prikkelen. 'Nee' Een jonge vrouw sterft in een auto-ongeluk. Ze words wak- kwam. Daardoor wordt de belofte die achter ondertitel van wordt afgerond met een stukje (vijf regels lang!) dat'Nutte- ker in een hiernamaals en kan via een monitor het leven het boek, 'Cyriel Buysse en zijn tijd' schuil gaat, meer dan loos' heet. Het gaat over een schilder die nutteloze doeken van haar gezinnetje verder op de voet volgen. En dat is niet waargemaakt. Tegelijkertijd wordt ook ruim aandacht be- maakt en 'hij was de enige die ze goed vond, hij vond ze altijd leuk. Haar man, Gerard, zit algauw bij haar vriendin, steed aan het werk van Buysse en het ontstaan ervan. Pre- zelfs uitstekend, maar hij hield gelukkig niet van ze: (p.137) die op haar beurt intrekt bij manlief en de twee kinderen. cies de combinatie van deze drie elementen maakt van Het als typering voor dit boek kan het tellers; als Armando zelf Laura is gekwetst en wil het eigenlijk allemaal niet zien. leven, niets dan het leven: Cyriel Buysse en zijn tijd een uniek overtuigd is en blijft van de zinvolheid van zijn 'verhalen' Maar toch, het lijkt verslavend.Tot ze op een nacht ontdekt werk. De brede kijk van Joris Van Parys zal ongetwijfeld de (cfr. Het stukje 'Vlam' waarin hij noteert: 'De zoektocht gaat dat ze via de dromen van haar kinderen toch nog wat in- belangstelling voor het werk van Buysse aanzwengelen. voort, of en toe wordt er blijkbaar iets gevonden, maar wat vloed kan uitoefenen. Vooral op haar zoontje Mark, die het Zoals het een goed biograaf past getuigt het boek van een er gevonden wordt is nooit geheel zeker, is twijfelachtig' helemaal niet vinden kan met Sylvia. De situatie loops dan groot inlevingsvermogen en van empathie met de mens — p. 94), voor mij niet gelaten, maar ik twijfel eraan of en ook danig uit de hand. Het lijkt Laura to lukken om zich Buysse. Toch gaat Van Parys nergens de hagiografische hoe zijn lezers dit alles zullen blijven slikken. Slechts heel to wreken op Sylvia en Gerard. Want dat is uiteindelijk wat toer op. Hij schetst het leven van Buysse minutieus en ge- of en toe immers komt Armando ook echt verrassend uit ze wil. detailleerd en lardeert zijn verhaal met soms smeuIge de- de hoek. En dan onthou ik zijn visie op de kunstenaar, zoals Laura is niet alleen aan gene zijde. Alles is wel wat inge- tails, zonder zich erin te verliezen. Deze Buyssebiografie is verwoord in 'Gedreven': een kunstenaar verklaart plechtig wikkeld, sommige aanwezigen praten, anderen net niet. zonder meer een krachttoer en een 'klassieker' binnen zijn dat hij alles zal nalaten om een gevestigde kunstenaar to Geleidelijk aan beseft Laura was het allemaal betekent. genre. Het boek werd dan ook terecht bekroond met de worden, want: 'de verveling zou zich immers meester van Vooral wanneer het beneden op een catastrofe dreigt to ABN AMR() Bank Prijs voor het Beste Non-Fictie Boek 2007 me maken: Dat is de Armando zoals we hem kennen uit eindigen. en met de Prijs van de Provincie Oost-Vlaanderen voor Let- andere bundels: de man die, zoals het verder gaat in deze De nachtmoeder is een boek dat heel vlot leest. Carel Donck terkunde 2007. Lees dit boek en herlees daarna de werken tekst, verslaafd is aan het onverwachte, de man die niet schrijft dan ook al jaren scenario's voor de Nederlandse van Buysse. zonder avontuur wil leven. televisie. Dat merk je als lezer. Over de idee van een hier- [Geert Swaenepoel] [Jooris van Hulle]namaals kun je eindeloos debatteren. ledereen denkt er weleens over na, en denkt er ook het zijne van. In De nacht- moeder tref je goon echte filosofische of zelfs maar religi- ^ L.H. Wiener euze opvattingen aan. Misschien is dat ook niet echt nodig. LITERAIR PROZA Het boek biedt je enkele uurtjes gezellige ontspanning. Eindelijk volstrekt alleen. Uitgeverij Contact, Eventjes weg van deze wereld... maar meer ook niet. Amsterdam — Antwerpen, 2008, 268 p. € 22,50. [Joke Depuydt] ^ Bart Plouvier Al wie de Nederlandse litera- tuur op de voet volgt, heeft Dorpers. Manteau, Antwerpen, 2007. 256 p. € 19,95. aan L.H. Wieners hybride boek ^ Hedda Martens Plouvier vertelt de aangrijpende en soms hilarische levens- Eindelijk volstrekt alleen een geschiedenis van een enigszins bizarre man Hieronymus trouwe bondgenoot. Het is De Postbode. Querido, Amsterdam, 2008, 170 p. Joos, alias Pepe, en via hem het verhaal van een ganse fa- niet zomaar een gevoelvol € 18,95. milie. Pepe lijdt leidt een leven dat meer dan het vertellen derderangs liefdesboek waar- De stad die Hedda waard is; ook de mensen die hij tegenkomt of op de wereld in de 'nestor' Wiener eerst het Martens tevoorschijn zet bewandelen op hun beurt een eerder ongewoon le- negentienjarige meisje Qui- Covert in haar vierde venspad.. Of het nu gaat over zijn vrouw Delphine Witte- rina het hof maakt om haar publicatie De Postbode wrongel met haar afschuwelijk stinkende adem of over de vervolgens mee to tronen is wonderbaarlijk mooi. buitengewoon begaafde kleinzoon Alois Wittewrongel of naar allerlei exotische eilan- Het is zelden druk in de over de filosofische Mohammed met zijn vier dochters die den waar hij haar literatuur- betegelde straten van hij niet uitgehuwelijkt krijgt, de auteur borsteltt van deze en mensenkennis bijbrengt. de stad die in ringen om figuren stuk voor stuk beklijvende portretten. Toch is het Eindelijk volstrekt alleen is een elkaar keen liggen. In meer dan een literaire galerij van portretten. Plouvier giet volmaakt collageboek waarin een metersdiepe, glas- ze in een samenhangend verhaal dat mij als lezer tot de diverse verhalen en romanflarden uit Wieners oeuvre heldere vijver golven laatste bladzijde kon boeien. Bij momenten had het ver- vervat zitten die subliem afgewisseld worden met weten- heldergroene water- haal iets van een schelmenroman met onwaarschijnlijke schappelijke weetjes over karpers en koningswater, alsook planten en in het hoger toestanden die ook bij Rabelais worden aangetroffen of met vlijmscherpe polemieken waarin Wiener A.F. Th. van gelegen gedeelte van zelfs iets van de sfeer van Walschaps Houtekiet. Een com- der Heijden, Jeroen Brouwers en vooral journalist Jeroen de stad bevinden zich pliment in mijn ogen.Ook stilistisch is het boek op niveau. Vullings op hun plaats zet. Wie Wiener enkel als een mis- diverse musea met een Plouvier kan schrijven hij formuleert een idee vlot en kende nukkige schrijver beschouwt, staat versteld hoe authentieke en ijzer- luchtig, aarzelt niet om met enkele dialectisch woorden vriendelijk diezelfde schrijver wel kan zijn tegen collega sterke collectie. Nog of wendingen een sfeer op te roepen of een figuur met Dimitri Verhulst of hoe lovend Wiener — die toch bekend opmerkelijker zijn de de juiste woorden schilderen. Hij is bovendien erg thuis in staat als een narcist van de ergste soort — wel kan schrijven museumgebouwen zelf waar de collecties altijd zichtbaar het jargon van de visserswereld die hij evoceert. Kortom, over F.B. Hotz en Louis Ferron. Het absolute hoogtepunt in blijven omdat de gebouwen, zowel van binnen als van bui- Dorpers is een met vaart geschreven erg plastische roman Eindelijk volstrekt alleen is de gedetailleerde vergelijking die ten, volledig opgetrokken zijn uit extreem holder glas. die omwille van zijn goed verhaal en beeldrijke taal onze Wiener maakt tussen zichzelf en het hoofdpersonage Hans Doze feeêrieke wereld is to volmaakt voor Steven die buiten aandacht meer dan verdient. Woodman uit de al even verbluffende roman Altijd moor de stadsmuren aan een geheimzinnig plan works alsook [Frank Tubex] begraven van zielsverwant Peter Drehmanns: 'In gespie- voor Marie die vrijwillig uit de stad vertrokken is op weg ^ 276 Bibliotheek naar een onbereikbare geliefde. Waarom andere personen aanwijzingen voor een balletvoorstelling die hij ooit regis- wel aarden in deze stad blijft lange tijd een mysterie tot- POEZIE seerde. Bovendien is er een prachtig kleurenkatern opge- dat Martens minutieus een parcours van wenken uitstip- nomen waarin picturaal werk gereproduceerd wordt. Leh- pelt. In het voortdurend wisselend stadsdecor is er maar mann had nog heel wat moois in de schuif zo blijkt. een constante: de postbode die tussen alle bedrijven door ^ Toon Tellegen Toch is niet alles wat hier opgenomen is even stork en soms rinkelend fietst. Tijdens zijn oversteek naar het eiland kan bekruipt je het gevoel dat een en ander niet uit vergetel- de postbode altijd berichten voor buiten de landstreek, Hemels en vergeefs. Querido, Amsterdam, 2008, heid in de kast gebleven was, maar omdat de auteur het in flessen verzegeld, kwijt aan het snelle water om nadien 64 p.€16,95. zelf niet stork genoeg bevonden had. Dat is vooral het ge- freewheelend terug te keren naar het stadscentrum. In de Toon Tellegen heeft van direct val bij de beschouwingen en in de afdeling `voor de radio'. finale van deze postmoderne roman is de postbode er ge- verstaanbare lyriek die de gro- Ook de tekst 'Fragmenten jeugd' waarmee de bundel, na fr tuige van hoe de eens zo glorieuze stad verbrokkelt. Om ve gevoelens zonder omweg een wat slordige en overbodige inleiding, opent, stelt te- de lezer niet alle grond onder de voeren vandaan te halen durft te benoemen zijn han- leur. Inhoudelijk bevat die wel interessante opmerkingen, brengt Martens op het einde van het boek een korte sa- delsmerk als dichter gemaakt. maar de tekst had enige redactie verdiend, zodat hij wat menvatting van elk hoofdstuk aan. Deze interactieve tips Zijn gedichten zijn in een een- vlotter liep. De gedichten en vertalingen van gedichten zijn gaan gepaard met namen van impressionistische, surrea- voudig parlando gesteld, be- dan weer top. Lehmann behoorde ooit tot de kring rond listische en avant-garde schilders, allerlei vooruitstrevende vatten een verhaaltje en gaan het surrealistische tijdschrift De schone zakdoek en een licht filosofen en hier en daar valt zelfs de naam van een gere- over heel normale, menselijke absurdistische inslag is in zijn verzen nooit veraf. Zijn bizar- nommeerde filmschrijver of architect die mee gestalte gaf dingen: liefde voor je kinderen, re humor leidt echter nooit tot goedkope slapstick, maar aan Martens' roman. de slaap niet kunnen vatten, brengt je ertoe de dingen anders to zien. Hetzelfde effect De postbode is niet zomaar een roman die je in twee tellen de jacht naar geluk. Wie echter bereikt hij ook in de theatertekst 'Chrysothemis', waarin hij uitleest. Eerst moet de lezer zich Martens' loepzuivere en good begins to lezen, merkt van de gelijknamige dochter van Agamamnon, anders dan poetische taal eigen maken alvorens ten voile te genieten dat het vaak om bizarre verhaaltjes gaat en vraagt zich af de tragedieschrijvers deden, een sterke vrouw maakt. van de dubbele lagen die Martens op verschillende plaat- wat er nu precies staat. In zijn beste momenten is Tellegens Lehmann doet zijn ding in verschillende genres, maar als sen in haar scherpzinnige roman heeft aangebracht. De helderheid slechts de oppervlakte van een onderliggende dichter overtuigt hij Loch het meest. In Laden ledigen geeft postbode is een aparte belevenis in een steeds wisselend complexiteit, zo blijkt uit zijn nieuwe bundel Hemels en ver- deze auteur die tussen '66 en '96 goon poezie meer publi- perspectief. geefs. ceerde, gelukkig weer wat van zijn mooie verzen prijs. [Nicolas Verscheure]Daarin zijn alle ingredienten van een goeie Tellegen terug [Carl De Strycked to vinden: het spel met tegenstellingen, de truc om uitdruk- kingen letterlijk to nemen, het behandelen van abstracta Joke J. Hermsen als waren het concrete dingen, de milde en schijnbaar Harry Gielen - Piet Thomas banale observaties. Op het eerste gezicht allemaal reuze De liefde dus. De Arbeiderspers, 2008, 336 p. charmant en weinig verontrustend, maar bij tweede lezing God in gedichten. De mooiste religieuze poezie van € 18,95. vraag je je af wat de consequentie is van zo'n bizar vertel- de twintigste eeuw uit de Lage Landen, Lannoo, De Nederlandse schrijfster linkje. Als je de tegenstelling tussen mens en hond die Tel- Tielt, 2007, 416 p. € 29,95. Joke J. Hermsen verdiept legen in 'Er zijn mensen'poneert wanneer het gaat over het Wie de literatuur door- zich al jaren in het werk en beschouwen van andere mensen echt tracht to vatten, dan neemt, merkt dat elke de figuur van de schrijfster word je ongemakkelijk van zijn observatie. lets dergelijks nieuwe generatie in de Belle van Zuylen (1740- gelds voor zijn beeld voor menselijke relaties in 'Ontmoe- God conflict- en grenserva- 1805). In 1990 publiceerde ting' waarin twee mensen elkaar treffen en beslissen om ringen van het leven ze'Nu eens dwaas, dan weer to strijden op leven en dood 'en als er tenslotte niets meer in gedichten het geheim van het wijs. Belle van Zuylen tussen van hen over is / groeten zij elkaar opnieuw / en vervolgen menselijke bestaan op 04 *MOIST* Verlichting en Romantiek, in hun weg' Dit is meer dan louter taalspel. Wie zorgvuldig N.LIGI tat het spoor komt en dat 1993 verscheen haar proof- leest, moot hierbij stilstaan - en lang. Langzaamheid is POEM op haar manier met VAN schrift'Nomadisch narcisme', trouwens expliciet een thema. Pas wie zich van de door TWINTIGSTE verrassende taalmid- waarin zij op zoek ging naar de hedendaagse ratrace opgelegde snelheid ontdoet, kan UMW delen tot uitdrukking U17 04 de motieven van 'sekse, lief- liefde ('Opdracht') of geluk ('Klop klop') vinden. En ook het brengt. Terecht beho- de en kunst in het werk van voluntarisme wordt op de korrel genomen. Dat moot maar LAMOIP4 ren die taaluitingen tot Lou Andreas-Salome, Belle eens ingetoomd worden. De mooiste gedichten in Hemels (*Oft de religieuze poezie. van Zuylen en lngeborg en vergeefs gaan dan ook over onbereikbaarheid en onbe- MIASHI. Een gedicht is immers EM -IET THOMAS Bachmann'.Voor haar bijzon- heersbaarheid, verbeeld aan de hand van het niet kunnen niet religious omdat (de der geslaagde en intrigerende roman 'De liefde dus' grijpt vatten van de slaap. Poezie kan, met de specifieke attitude christelijke) God erin zij terug naar de in 1990 verschenen studie over Belle van die ze van de lezer vergt, bijdragen aan een nieuwe inge- voorkomt. Ook teksten Zuylen, daarbij hoofdzakelijk focussend op de jaren 1785- steldheid, al is de dichter in zijn envoi aan het einde van de die impliciet of expliciet 1786, die tot de meest duistere en tragische behoren in het bundel ('Vaarwel') sceptisch over haar macht. verwijzen naar wat de profane werkelijkheid overstijgt en leven van haar hoofdfiguur. Belle van Zuylen werd, zo ver- Tellegen is erg productiet Na Raafvogels vorig jaar ver- een hunkering verraden naar een wereld van meer dan moedt althans Joke Hermsen, in 1783, of het jaar daarvoor, schijnt nu alweer een nieuwe bundel. Niet alle gedichten enkel redo en materie, of die twijfel en verzet uiten bij de verliefd op Charles Jean-Samuel d'Apples. Ze komt in een zijn van dezelfde kwaliteit en soms maakt hij het zich een bestaande realiteit, mogen religious worden genoemd. diepe huwelijkscrisis terecht, ze verlaat het Zwitserse Co- beetje to makkelijk door zijn geliefde trucs gratuit toe to Het alledaagse en de gebeurtenissen die ons met verstom- lumbier waar ze met haar echtgenoot Charles de Charriere passen, zoals bijvoorbeeld in 'Eerste dag van de herfst' ming slaan, blijken immers sporen van transcendentie to een teruggetrokken leven leidt en treks naar Parijs, waar ze waarin hij het vallen van de bomen contrasteert met de zijn en die sporen duiken ook in de Nederlandstalige po- een behandeling krijgt bij de omstreden dokter Cagliostro. geboorte van een kind. Aardig, maar meer niet, terwijl de ezie van de twintigste eeuw nog altijd op, zo blijkt uit de Die gaat in de gesprekken die hij voert met haar op zoek beste gedichten slechts bij oppervlakkige lectuur aardig bloemlezing met 300 gedichten die de passionist-filoloog naar de psychische achtergronden van haar lichamelijke zijn en lets ongemakkelijks verbergen. Harry Gielen en de priester-dichter Piet Thomas samenstel- ongemakken. Op die manier legt Joke Hermsen de innerlij- [Carl De Strycker]den. Vanuit hun vertrouwdheid met de Nederlandse lite- ke strijd bloot die Belle van Zuylen heeft moeten voeren en ratuur gingen ze op zoek naar kwaliteitsvolle poezie met die teruggevoerd kan worden op de botsing tussen moraal een religieuze connotatie. Hun thematisch gerangschikte en de ermee verbonden plicht(en) en het verlangen toe ^ L.Th. Lehmann bloemlezing biedt een verrijkend inzicht in de ontwikke- to geven aan de gevoelens. Hermsen heeft haar geroman- ling van een eeuw religieuze poezie in het Nederlands. De tiseerde biografie van deze turbulente jaren in het leven Laden ledigen. Een keuze uit hervonden werk. De auteurs en de uitgever mogen terecht fier zijn op hun bibli- van Belle van Zuylen heel oordeelkundig opgebouwd: via Bezige Bij, Amsterdam, 2008, 220p. 24,90 €. ofiel verzorgde uitgave God in gedichten. De mooiste religi- brieffragmenten van de verscillende dramatis personae, Louis Lehmann is een bijzonder veelzijdig man: jurist, euze poezie van de twintigste eeuw uit de Loge Landen. Het is via de dagboekfragmenten die Belle zelf noteert en via een scheepsarcheoloog, muzikant, radio- werkelijk een book om geregeld in to snuisteren, af en toe 'verhaal' over de manier waarop de geliefde Jean-Samuel presentator en kunstenaar. En ook als ter hand to nemen en to koesteren bij mooie momenten tijdens zijn overtocht naar Amerika kennis neemt van deze auteurs is hij van vele markten thuis, zodat die woorden hun meerzinnige betekenissen beetje teksten wordt de puzzel ineengelegd. Met een hoofd- zoals blijkt uit het fraai uitgegeven bij beetje prijsgeven. figuur als Belle van Zuylen, hier geportretteerd als zijnde book Laden ledigen. Daarin verschijnen [Emmanuel Van Lierde] 'verscheurd tussen hart en geest' (p.71), komen uiteraard dingen die de schrijver in zijn kast had ook boeiende ideeen over het schrijven zelf aan bod. [en laten liggen, teksten die hij ooit go- voorbeeld: 'Schrijven is voor mij niet alleen het verstand maakt had, maar nooit gepubliceerd. ^ Sofie Cerutti (samenst.) voldoening geven, het oor strelen en het hart ontroeren, Het gaat om gedichten, vertalingen maar ook die vrijheid opzoeken, die me in staat stelt mijzelf van poezie, recensies en beschou- 160. Bloemlezing sms-gedichten. Meulenhoff, werkelijk te leren kennen' (p.226) wingen, radiopraatjes, toneelteksten, Amsterdam, 2008, 224 p. € 17,90 C. [Jooris van Hulle] maar ook om muziekcomposities en Nieuwe media leveren nieuwe mogelijkheden voor de Bibliotheek 277 ^ poezie. Het beste voorbeeld daarvan zijn de experimen- de eenzaamheid verdwijnt. Gerrist beschrijft dat verlangen Wij zagen ons in een ten met verschijnende en verdwijnende woorden op de wanneer ze het motto van William Carlos Williams, 'I love kleine groep mensen website van Tonnus Oosterhoff. Het internet levert bij dit you / or I do not live / at all', herschrijft als 'Ik hou niet van veranderen (2002). In soort gedichten vooral een vrijheid op die de lineariteit je, ik leer, maar er meteen op laat volgen:'Loop achter me, Ware grootte geen van het lees- en interpretatieproces ter discussie stelt. Het dan volg je me'. doorhalingen en toe- omgekeerde is het geval met sms-gedichten. Daar levert Gerrist is na Els Moors de tweede afgestudeerde van de voegingen in hand- de technologie een nieuwe vorm op met een bijzonder schrijversopleiding aan de Rietveld Academie die een schrift, maar wel even strak keurslijf. Bedoeling is om in honderd zestig tekens, bijzondere entree maakt in de literatuur. Haar minimalis- avontuurlijke poezie. inclusief spaties en witregels, een gedicht te schrijven. Wat tische gedichten bevreemden, doen lachen, irriteren en Oosterhoff is een dich- die beperkingen opleveren kan je lezen in 160, een fraai intrigeren. ter die de touwtjes zo uitgegeven bloemlezing sms-gedichten. [Carl De Strycker] sterk uit handen geeft, Bloemlezer Sofie Cerutti claims de uitvinder van het sms- dat je als lezer vooral gedicht of de '160' te zijn, al bestaat daar discussie over. veel zelf moet invullen. In elk geval heeft zij reeds een hele bundel van dit soort Leo Vroman De schrijver reikt je een gedichten gepubliceerd, beheert ze een website en een aantal woorden in een stichting die zich voor deze dichtvorm inzet en is ze nu ook Nee, nog niet dood. Querido, Amsterdam, 2008, 108 schijnbaar willekeurige samensteller van een bloemlezing waarin ze een manifest p. € 16,95. slagorde en wat je er- - eigenlijk de regels voor de 160 - opneemt. In het nawoord Leo Vroman is de eminence uit haalt is jouw zaak/taak. Oosterhoff biedt in Ware grootte reflecteert ze nog even op de mogelijkheden, maar heel grise van de Nederlandse poe- alleszins voor elk wat wils: van readymades over schlager- diepgaand is dat allemaal niet. Hetzelfde geldt ook voor de zie. Tweeennegentig is hij on- achtige liedjesteksten en dagdagelijkse gesprekken tot poezie die hier bijeengebracht wordt, al is Cerutti erin ge- dertussen, maar nog steeds erg bijzonder geconstrueerde gedichten. In al die genres is de slaagd om dichters met naam te laten meewerken. Onder productief, zoals hij opnieuw be- contante de woordspelerigheid: samenstellingen worden andere Barnard, Oosterhoff, Pfeijffer en Vroman lieten zich wijst met de lijvige bundel Nee, uit elkaar gehaald (bv.'pijn stiller geen is er') en weer ineen verleiden tot een 160. Twee onderwerpen zijn dominant: nog niet dood. Die titel onder- gezet ('Alles wat ademtrapt waterhaalt') , uitdrukkingen de liefde en de gsm zelf. De beste gedichten zijn die over streept meteen zijn vitaliteit: de worden verhaspeld, spreekwoorden aangepast. Dat alles die het tekstbericht zelf thematiseren (Wijnberg bijvoor- dichter toont dat hij nog steeds leidt tot extra betekenismogelijkheden en nieuwe per- beeld die zich in een 160 verzet tegen de beperking van zin heeft in het leven en dat blijkt spectieven. Om dat soort onverwachte, onvoorspelbare het genre en het meteen ook opblaast), maar over andere ook uit verschillende gedichten. ervaringen is het de dichter to doen. Hij schrijft:'Druk ik de L onderwerpen vervallen de dichters vooral in clichés of In 'Gezichtsbedrog' bijvoorbeeld pen op papier, dan wijkt de geeft // Na een paar zinnen aforistische pseudowijsheden, waarschijnlijk omdat er te belijdt hij zijn levenshonger. Hij / hurkte ik, drukte mijn handen / op mijn ogen tot rode weinig plaats is om een metafoor of vergelijking, toch de .log Met ti4i4,N1 zou graag nog eens zijn leven vlekken / in mijn bewustzijn binnendansten en -sprongen'. basishulpmiddelen van de dichter, in te zetten. overdoen om alles wat hij ge- Die sensatie wil hij met zijn gedichten ook opwekken. Je De 160 lijkt eerder een spel - hoe kan je bondig toch krach- , mist heeft alsnog to beleven. De moet niet willen begrijpen (de geeft wijkt), maar zintuiglijk tig zijn? - dan een vruchtbare dichterlijke vorm. Poetisch bundeltitel is heerlijk ironisch - nee, van mij zijn jullie nog ervaren. Wie zich zo open stelt, kan de 'ware grootte'- het zijn de meeste gedichten in deze bloemlezing niet en er niet af - maar tegelijk spreekt er ook de verwondering uit begrip duikt in verschillende gedichten op - misschien er- moet nog heel wat gesleuteld worden voor dit genre de dat, ondanks het felt dat de dood al lang verwacht wordt, varen. Al vroeg in de bundel wordt Toon Brom opgevoerd, kracht zal hebben die een goeie limerick, haiku of elfje wel de dichter toch maar blijft leven. De dood is dan ook al- een alter ego van de dichter en er wordt gesteld: 'Buiten bezitten. omtegenwoordig in deze bundel. Het is een gegeven dat heerst waar ware grootte heerst, buiten waar het is-teken [Carl De Strycker] ontkend wordt, zoals in de titel, maar zich telkens opnieuw werkt'. Het vatten van de werkelijkheid in taal blijkt niet zo opdringt, zoals in 'Genoeg', dat aanvangt met de verzen 'Nu makkelijk, want ze wordt vaak vertekend door de geest, het heb ik wel genoeg geschreven / over het naken van mijn eergevoel, de media... Daarom ook de verbijstering van de Annemieke Gerrist dood', maar in de slotregel moet constateren:'Verrek. Daar fan wanneer ze geconfronteerd wordt met haar idool dat is die dood alweer: In veel gedichten probeertVroman zich veel kleiner lijkt in het echt als op tv. Ware grootte is dan ook Waar is een huis. Gedichten. De Bezige Bij, Amster- voor to stellen wat er na dit leven zal zijn. Is er een hemel? een bundel die je via ontluisterende beelden de dingen in dam, 2008, 48 p. € 15. Is er niets? En wat met de oneindige liefde voor zijn vrouw het juiste perspectief wil leren plaatsen. Enerzijds ontluis- Annemieke Gerrist heeft Tinneke? Prachtig is 'De dood' (daar dringt ze zich tot in de tert hij waar nodig, anderzijds maakt hij gevoelig voor het in haar debuutbundel titel op) waarin Vroman als antidotum voor de onzeker- ware grootte. Waar is een huis niet veel heid die uit dit soort vragen spreekt, stelt: 'Mijn dood zal [Carl De Strycker] en al helemaal geen sterven met mijn dood, / dus wat hinders het'. Het heeft moeilijke woorden no- weinig zin om je zorgen to maken, want het paradoxale dig om een suggestieve is dat de dood er enkel is zolang jij leeft en ze verdwijnt wereld op te roepen. Het wanneer je sterft. JEUGDLITERATUUR is uit de meest dagda- Een andere vraag die hij thematiseert, is wat er van hem gelijkse, ja zelfs banale overblijft na zijn dood. Van dichters wordt vaak gezegd dat elementen dat ze haar ze doorleven in hun verzen, maar Vroman twijfelt daar op- Marita de Sterck poetisch universum recht aan. In het licht van de oneindigheid stelt ook poezie opbouwt: een gsm-ge- niet veel voor. En toch blijft er, zoals in zijn bekende ge- En rijen is plezant. 69 vuile Vlaamse volkse liedjes annemieke gerrist sprek, een auto die komt dicht 'Voor wie dit leest het groto verlangen naar contact tot lering en vermaak van jong en oud. waar is een huis aanrijden, een vrouw in maken met een lezer. Niet voor niets eindigt Nee, nog niet Van Halewyck, Leuven, 2008, 248 p. € 17,95. een rolstoel. Toch is deze dood met een gedicht waarin de dichter in de vorm van In haar laatste wereld slechts op het zijn gedichten op tafel komt en hoopt om genuttigd to adolescenten roman eerste gezicht herkenbaar. Gerrist laat namelijk observaties worden waardoor dan een echt contact ontstaat. Dat dit Kwaad bloed ver- die schijnbaar logisch niets met elkaar te maken hebben slechts een droombeeld is, werd al duidelijk in 'Gebarsten werkte de auteur op elkaar botsen waardoor er een gevoel van vervreem- beeldspraak' waarin de dichter even de illusie koestert dat een dozijn speelse, ding ontstaat. Je klampt je als lezer dan maar vast aan zijn handgeschreven gedichten voedzaam kunnen zijn. De pikante liedjes uit motieven zoals de eend, de hond, het weiland, de naakt- conclusie luidt echter:'nooit zullen / mijn dierbaarste krul- grootmoeders tijd. heid, maar vooral het huis. Dat staat hier symbool voor len / in de soep haar maag / kunnen vullen'. Vanuit de respons een geborgenheid die gemist wordt. Veel personages in Nee, nog niet dood is van superieure kwaliteit. Levenslust hierop en vanuit deze bundel zijn verdwaald en vinden hun huis niet meer en doodsaanvaarding, dankbaarheid om elke nieuwe dag, haar antropolo- terug, andere hebben duidelijk nood aan contact, maar maar tegelijk het besef dat elke dag de laatste kan zijn, Vro- gische opleiding durven hun huis niet uit. Soms is het huis ook het decor man schrijft er helder en vol relativerende ironie over. On- ging ze speuren in I b9 ViAAMSE. VeLiSE CrEDif.S. voor geweld of is de huislijkheid verworden tot saaie ge- gecompliceerde poezie waarin de dichter worstelt met het tGC iRiNC Vi2MA.4. VAn JonS EN OUD het traditionele re- woonte. Beklemmend is de beschrijving van een man die moeilijkste wat er is, de dood. Dat grijpt op elke bladzijde pertoire erotische zijn huis betreedt, maar er bij zijn vrouw geen thuis meer naar de keel. NARITA DE STENO( GERDA DENDOOVEN volkse liedjes. Zo vindt: 'Langzaam schuift ze over hem heen / Ze bewegen [Carl De Strycker] groeide het idee niet / Morgen kunnen ze weer kijken'. In dit samen wonen om een bundel is elke vorm van samen-zijn verdwenen. De mensen bij vuile Vlaamse volksliedjes samen to stellen, zowel voor ou- Gerrist zijn vervreemd van elkaar en ontheemd. Ze weten Tonnus Oosterhoff deren, die ze zelf zongen in hun kinder- en jeugdtijd, als het eventjes niet meer, hun gedachten dwalen af, ze klam- voor jonge mensen die gecharmeerd kunnen zijn door pen zich vast aan een jeugdherinnering, vluchten in loos Ware grootte. Gedichten. De Bezige Bij, Amsterdam, de ritmiek en de suggestieve kracht van de woorden. De gepraat of ongebreideld consumentisme, maar dat zijn 2008, 64 p. € 16,50. auteur las bestaande studies over volksmuziek en ging to slechts de symptomen van hun ware behoefte: ze heb- De nieuwe bundel van Tonnus Oosterhoff oogt op het rade bij kenners. Onder meer Wim Bosmans, wetenschap- ben dringend nood aan warmte, liefde, een thuis waarin eerste gezicht veel minder experimenteel dan zijn vorige, pelijk medewerker bij het Muziekinstrumentenmuseum ^ 278 Bibliotheek en volksliedkenners en -verzamelaars Roger Hessel en Ru- treks ook als soldaat naar de oorlog. Als Sasha zijn dood productie Ivan Paduart, Jazz 'n Pulz BMCD75391, fijn De Decker leverden haar een schat aan informatie. Ze voor ogen ziet, vlucht ze vermomd als verpleegster naar 2007. verzamelde in deze bundel 69 diverse volksliedjes, van zot Frankrijk. Ze probeert Thomas te vinden in de hoop dat ze Er zijn weinig naar tragisch, die ook nu nog kunnen bekoren door hun het lot kan keren. Het verhaal geeft eerst een sfeervol en Belgische jazz- impliciete erotische beeldspraak. 'Suggestieve beelden genuanceerd beeld van de opvang van gewonde en zieke men die er als kunnen het hoofd, het hart en de ziel van jonge mensen soldaten in Engeland. Ook verschillende meningen over Paduart Quartet pianist-compo- e et dreams Fay Clam uitdagen om er hun betekenis in te zoeken, want ze vragen de oorlog komen aan bod. Daarop volgt een indringend David Unx nist Ivan Paduart immers altijd om een persoonlijke invulling. Ze stimuleren relaas van een tocht langs het oorlogsfront in Frankrijk in (1966) zo'n hog e de fantasie en dus het creatieve denken. Wat niet werkelijk 1916. De troepenbewegingen, de coOrdinatie achter het cd-productie aanwezig is, maar wel rondwaart tussen de lijnen, prikkelt front, het transport en de verzorging van gewonden en op na houden. het denken en voelen:, aldus de auteur in de inleiding van ten slotte de verwoestingen en de verliezen aan het front Haast geen jaar het boek. De auteur geeft daarom ook nergens uitleg over bij de Somme zelf, worden levensecht beschreven. Door- gaat er voorbij de beeldspraak in de liedjes, wel een beperkte woordver- heen de avontuurlijke tocht van Sasha en de verrassende zonder dat er klaring. Bij elk lied is een muzieknotatie opgenomen: een ontknoping zit veel historische informatie verweven. Het 1.11A.Z4,,,,i niet minstens bestaande melodie ofwel een melodie geInspireerd op boek blijft boeien door het snelle verhaaltempo, de ac- een cd van hem oude zangwijzen. Wilfrid Moonen van 't Kliekske zorgde curate beschrijvingen en de markante personages. De verschijnt. De voor de muzieknotaties. Gerda Dendooven maakte vijftien psyche van Sasha, haar verwarring en het worstelen met man weet geheid ook altijd interessante partners te strik- tekeningen, ingekleurd in roze en grijs-zwart. Ze bren- de traumatische visioenen, wordt treffend beschreven. De ken. De laatste jaren waren dat onder andere Richard Gal- gen stijlvol maar pittig en gedurfd de metaforen over de symboliek van de raaf en de verwijzingen naar de figuur liano, Rick Margitza, Bert Joris en Toots Thielemans. Voor lichamelijke liefde in beeld. Het boek sluit of met een bi- van Cassandra vergroten de spanning en de tragiek. Dit is In Exile of Dreams trok hij de zangers David Linx en Fay bliografie van uitgaven in boekvorm, I p's en cd's. De liedjes een boeiende adolescentenroman die ook volwassenen Claassen aan. Die laatste was al eerder te gast op Paduarts hebben een historisch-documentaire waarde maar Marita kan aanspreken. dubbele live-cd A Night at the Music Village (2003). Paduarts de Sterck maakte, met veel zorg voor het authentieke, een [Rio De Schepper] kwartet bestaat voor deze gelegenheid naast hemzelf uit selectie met het oog op een breed publiek. Met dit mooi Toon Roos (ts, ss), Philippe Aerts (b) en Joost van Schaik uitgegeven boek brengt ze een brokje volkscultuur terug (dr). Op een nummer neemt Bart De Nolf de plaats in van onder de aandacht, zodat jong en oud de liedjes niet alleen Aerts. Interessant aan de cd, die een homogene en inge- kunnen lezen maar ook met veel plezier kunnen zingen. MUZIEK togen indruk maakt, zijn de wisselende bezettingen per [Ria De Schepper] nummer. Zo komen er drie instrumentale stukken in kwar- tetvorm op voor, een pianosolo, enkele duo's van Paduart • Pieter Berge, Mark Delaere met Linx of Claassen, en ten slotte enkele stukken met het ^ Steven Herrick kwartet en beide zangers. Paduart is als muzikant-compo- Als Orpheus zingt ..., De klassieke oudheid in de nist geen hemelbestormer. Je moet van hem dan ook geen West-Europese muziek, Davidsfonds, Leuven, 2008, muzikale revoluties verwachten. Hij blijft netjes binnen de De roep van de wolf. Lemniscaat, Rotterdam, 2008, 219 p., € 14,50. 191 p., € 29,50. grenzen van de conventies van het genre, dat je zonder Lucy en Jake wonen in De klassieke oudheid is al declain als 'mainstream jazz'zou kunnen omschrijven. Zon- Australia, op een nabu- eeuwenlang niet alleen een der mainstream trouwens ook geen avant-garde en dus PSI rige boerderij in een onuitputtelijke inhoudelijke vernieuwing. Centraal op In Exile of Dreams staan Paduarts geIsoleerde, dorre val- inspiratiebron maar een ook sobere pianospel en de zangpartijen van Linx en Claassen. lei. Af en toe weerklinkt esthetisch richtsnoer voor Claassen is geen topzangeres, maar haar stem weet wel te het nachtelijke gehuil alle artistieke disciplines. Als bekoren. En Linx, die overtuigt vrijwel altijd. De ritmesec- van een wolf, of is het Orpheus zingt ... is een ver- tie speelt overwegend een ondersteunende rol, op een een verwilderde hond? zameling van negen essays drumsolo van Van Schaik in het laatste nummer na. Enkele Beide jongeren vertrek- waarin wordt ingegaan op gevoelige saxsolo's van Roos verlenen het geheel meer ken op een dag naar de belangrijke rol die de 'an- kleur. Zo nu en dan klinken er melancholie en dramatische Sheldon Mountains tieke' verhaalstof had en nog accenten door in de nummers, maar al bij al maakt de cd om de wolf te zoeken. steeds heeft op de westerse een vitale en warme indruk. Hun avontuur verloopt 'klassieke' muziek. Ignace Bos- [Patrick Auwelaert] niet naar wens maar suyt opent met een rijk ge- het beinvloedt hun documenteerd overzicht van leven wel in positieve De klassieke oudheid in de West-Europese muziek, van de 1 5cle Bach & Buxtehude zin. De twee jongeren eeuw tot Xenakis en Theodorakis. Verder bevat dit boek bij- vertrekken met een dragen over polyfone Dulces Exuviae-zettingen in de 15de Benjamin-Joseph Steens, orgel; EPR-CLASSIC, verschillend doel. Lucy en 1 6de eeuw (Katelijne Schiltz), L'Orfeo van Monteverdi EPRC003. wil weg van de boerderij en de vader die ze haat omwille (Jan Christiaens), Handels Hercules (Bossuyt), Alceste van Musicoloog, orga- van zijn slagen en vernederingen. Jake wil de waarheid Gluck en Les Troyens van Berlioz (Pieter Berge), Elektra van nist en clavecinist kennen over de wolf, om ze te toetsen aan de heroIsche Richard Strauss (Steven Vande Moortele), Oedipus Rex van Benjamin-Joseph verhalen van zijn vader. De auteur speelt de verschillende Stravinsky en Persephone van Luigi Nono (Mark Delaere). Steens (°Bonhei- gezinssituaties, de positie van de vaders en de houding van Op die manier worden vijf eeuwen muziekgeschiedenis den) studeerde aan de twee jongeren tegenover elkaar uit. Op hun tocht leren in vogelperspectief overbrugd. Door alle auteurs wordt op de KULeuven, de ze elkaar kennen, zonder de vooroordelen die de buren verhelderende wijze ingegaan op de relatie tussen het an- Sorbonne, het Lem- ten opzichte van elkaar hebben. De wolf is het symbool tieke verhaal en het libretto van het besproken werk, hoe mensinstituut, het van kracht, vrijheid en verzet. Hij brengt de catharsis die en in welke maatschappelijke context dit tot stand kwam, Conservatorium van het leven van Lucy voorgoed verandert. Het boek vertoont op de muzikale uitwerking ervan en op de muziekhistori- Orleans, het Conser- veel gelijkenissen met Aan de rivier, dat zich afspeelt in een sche achtergrond en betekenis zonder daarbij in een al te vatoire National Su- gelijkend decor. De tekst is opnieuw in korte zinnen onder technisch muziektheoretisch jargon te vervallen. Gravend perieur de Musique elkaar gezet. De verwoording is vaak poetisch, suggestief naar de kern van de zaak en toch bevattelijk voor iedere et de Danse de Paris en soms beschouwend. Een verhaal met krachtige perso- muziekliefhebber, want nadrukkelijk bedoeld als .een be- en het KVC. Hij is ti- nages wiens ingehouden emoties adolescenten kunnen scheiden eerbetoon aan Ignace Bossuyt », academicus die tularis van het imposante Cattiaux-orgel van de Basilique boeien. er als geen ander in slaagde zijn enthousiasme en kennis Saint-Remi in Reims (met registerknoppen in de vorm van [Rio De Schepper]door te geven aan de 'gewone' muziekliefhebber. Mooi champagnekurken) en van het wat kleinere, plastisch rijk geIllustreerd bovendien en voorzien van cd- en dvd-sug- uitgewerkte Bernard Aubertin-orgel van Vertus. Het zijn gesties. twee instrumenten met uiteenlopende mogelijkheden, al ^ Marcus Sedgwick [look Van Nolen] zijn ze beide uitermate geschikt voor de vertolking van de Duitse barokmuziek. Het is op die twee orgels dat Steens in De voorspelling. Van Goor, Houten, 2008, 286 p., deze opname werk van Bach (o.m. de monumentale Pas- € 17,95. sacaglia in c BWV 582) en Buxtehude (Aria : More Palatino Engelse soldaten nemen in 1915 volop deel aan de we- DISCOTHEEK BUXWV 247 e.a.) vertolkt. De beide instrumenten van re- reldoorlog op het continent. Pas na lang aandringen bij cente datum (resp. 2000 en 1996) zijn in deze uitgave ove- haar vader, die arts is, mag de 17-jarige Sasha in de vrij- rigens ook visueel te bewonderen : er is een documentaire willige verpleging gaan. Sasha ervaart dat ze de dood van U Ivan Paduart Quartet dvd bijgevoegd waarop gesprekken met de uitvoerder en iemand kan voorspellen. Niemand gelooft haar als ze over de orgelbouwers. die gave vertelt en dat frustreert haar. Haar oudste broer In Exile of Dreams. Audio-cd, 53 min., opname en De vertolking munt niet alleen uit door technische precisie Edward sneuvelt in Frankrijk en haar jongste broer Thomas mix Pino Guarraci, Barry Olthof en Mendel Pool, en een mooie stemvoering maar bovenal door de zeer rijke 279 ^ Bibliotheek registratie, de schitterende kleurschakeringen met haast De eerste uitgave van het label is een compilatieplaat met avontuur maar bleekjes afsteekt. Dat zij, met de machetes dramatische contrasten die de mogelijkheden van de or- werk van vier groepen die deel uitmaken van het collectief: van hun respectievelijke instrumenten in de hand, alvast gels waarvan de dispositie in het cd-boekje is opgenomen, Brick Quartet, Moker, Prak en Barkin' De muzikanten die een heel eind gevorderd zijn, bewijst deze Child of Decep- op voortreffelijke wijze in de verf zet. eraan meewerken zijn Bart Maris, Zeger Vandenbussche, tion and Skill. [Jaak Van Nolen] Tom Callens, Joachim Badenhorst, Steven Segers, Mathias [Patrick Auwelaert] Van de Wiele, Lode Vercampt, Dajo De Cauter, Kristof Ros- seeuw, Giovanni Barcella en Dimitri Simoen. Voor wie de ^ Hamster Axis of the one-click Panther Belgische jazz- en improwereld op de voet volgt veel be- kende namen, van wie er bovendien ook nogal wat betrok- GESCHIEDENIS Hamster Axis of the one-click Panther. Audio-cd, ken zijn bij CiCIiC Records Project. De opnamen op deze cd 39 min., uitgave in eigen beheer, te koop via kwamen tot stand in eigen beheer en op locatie in de peri- www hamsteraxis.be of ode 2005-2007. Ze bestaan uit zeven collectieve improvisa- U Luc Goossens - Bernard Beghyn frederik_meulyzer@hotmail.com, 2007. ties en drie composities. Twee van de vier groepen leveren Originele groepsnamen: in de jazzwereld zijn ze eerder uit- elk drie bijdragen, de andere twee elk twee. Het muzikale De familie de Tenremonde. Een genealogische zondering dan regel. De Belgische formatie Hamster Axis of spectrum is breed: van klassieke kamermuziekjazz met een benadering, Mens & Cultuur Uitgevers, Gent, 2007, the one-click Panther is zo'n uitzondering. Al even origineel hoek of tot onorthodoxe geluid- en klankexperimenten. 190 p., € 23. als haar naam is de verpakking van haar in eigen beheer Eel-) nummer drijft op gereciteerde Harden Italiaanse poe- Op de gevel van het stadhuis van Dendermonde prijken de uitgegeven debuut-ep. Ze bestaat uit een handgemaakt zie van Giovanni Barcella, een ander op Engelse rapteksten beeltenissen van de Heren van Dendermonde met hun he- kartonnen hoesje, met de groepsnaam, booking info, de van voormalig Greetings from Mercury-groepslid Steven raldische wapenschilden. Wie waren echter die eerste be- namen van de muzikanten en de titels van de vier compo- Segers. Dat alles, soms in combinatie met een niet-jazz- stuurders van de Ros Beiaardstad? In het boek De familie de sities erop gestempeld. Verdere informatie bevat het hoes- gebonden instrumentarium bestaande uit een zingende Tenremonde maken de historici Luc Goossens en Bernard je niet: geen vermelding van producer, opnametechnicus, zaag, een althoorn, elektronica en samples, leidt nu eens Beghyn een genealogische zoektocht naar die roemruchte opnamestudio, mastering, enz. Zelfs naar wie de nummers tot meeslepende, eigentijdse stadsjazz op speed, dan weer familie van de Hoge Baronnen van Vlaanderen.Toen Mach- componeerde, heb je het raden. Maar of de muziek die tot bizarre soundscapes in slow motion. Uitschieters zijn teld van Dendermonde, als laatste telg van dat geslacht, achter al dat origineels schuilgaat ook zo origineel is? La- 'SOS' van Moker en 'Piccola assenza' van Prak. Als staalkaart in 1193 huwde met Willem II van Bethune, eindigde de fa- ten we eens kijken wat de vijf jonge, muzikaal geschoolde is deze Chopsticks erg geslaagd to noemen. Benieuwd wat miliestamboom. Dat leek althans zo, want dit boek toont leden van de groep, alien geboren tussen 1980 en 1983, de afzonderlijke groepen de komende jaren aan eigen cd's daarentegen aan dat de familie niet was uitgestorven, ervan bakken. 'Meet the Panther', de openingstrack, is een zullen uitbrengen. Zin voor avontuur, durf en experiment maar in zijn oude Vlaamse benaming in de Frans-Vlaamse gedreven, ritmisch werkstuk, waarin de nadruk ligt op het kun je voor elk van hen in ieder gevel niet ontkennen. En stad Rijsel als familie de Tenremonde voortleefde. De au- samenspel. Elk van de twee saxofonisten (Lander Van den is het daar in elke kunstvorm die van belang is uiteindelijk teurs zien een ononderbroken lijn van koning Friso I uit de Noortgate op alt en Andrew Claes op tenor) neemt een niet om to doen? vierde eeuw tot de laatste mannelijke nakomeling, Victor, solo voor zijn rekening, die telkens dicht in de buurt van [Patrick Auwelaert]graaf de Tenremonde, midden van de 19de eeuw. Die gene- het thema blijft. Pianist Bram Weijters hanteert een per- alogische lijn is maar mogelijk dankzij de verbinding tussen cussieve aanslag. Dit is niet onaardige postbop. Degelijk, het Huis van Dendermonde en het geslacht de Tenremon- maar niet bijster origineel. 'Ahimsa', de tweede track, duurt Othin Spake de, Seigneurs de Bachy en Merignies. Toch client voor die maar liefst een kwartier. Het nummer is avontuurlijker van bewijsvoering een zekere reserve to worden ingebouwd. aard dan het voorgaande, en lijkt zich soms tergend traag Child of Deception and Skill. Audio-cd, 67 min., De auteurs hebben op basis van de momenteel voorlig- voort te slepen, alsof het elk ogenblik kan stilvallen. Toch opname Joel Grignard, mix Pierre Vervloesem, gende documenten wellicht gelijk, zolang het tegendeel blijft steeds een onderhuidse pulse aanwezig, die voor de Rat Records/Glasvocht Records, www.ratrecords. niet is bewezen. Met hun studie schetsen beide historici noodzakelijke spankracht zorgt. Enkele lange saxsolo's en biz/www.glasvochtrecords.com, 2008. alvast een beeld van een van de oudste en invloedrijkste een bassolo van Janos Bruneel rechtvaardigen de lengte Child of Deception and Skill adellijke families van Vlaanderen door de eeuwen keen. van het nummer. 'That's It For Now' sluit qua sfeer aan bij is het tweede deel van een Bovendien komt een stukje van het rijke verleden van de `Ahimsa', maar is veel korter. De muziek ademt ruimte en trilogie die begon met The stad, gelegen aan de monding van de Dender in de Schel- intimiteit. Weijters' pianosolo in afsluiter 'No Man's Land' is Ankh. Net als op die in 2005 de, aan het licht. Haar inwoners weten vanaf nu wie hun opvallend economisch. Less is more is Kier het leidmotief. opgenomen maar pas in stadhuisgevel siert. Spannend wordt het wanneer beide saxofonisten in duel 2006 uitgebrachte cd bevat [Emmanuel Van Lierde] gaan met elkaar, om ten slotte unisono te eindigen. Con- dit schijfje den lange groep- clusie: echt verrassen doet de muziek op deze ep niet, en simprovisatie, live vastge- uitblinken in originaliteit al helemaal niet, daarvoor leunt ze legd in het Brusselse Depot ^ Bert Timmermans te dicht aan bij de traditie en bewandelt ze te veel de mu- 214 omstreeks dezelfde tijd zikale paden van rijpere tijdgenoten, maar dat alles neemt als The Ankh. En opnieuw Patronen van patronage in het zeventiende-eeuwse niet weg dat Kier op alle vlakken degelijk wordt gemusi- trekken drummer Teun Verbruggen, gitarist Mauro Paw- Antwerpen. Een elite als actor binnen een kunstwe- ceerd en dat de muzikanten elk afzonderlijk over heel wat lowski en Fender Rhodespianist Jozef Dumoulin stevig van reld. Uitg. Aksant, Amsterdam, 2008, 427 p. € 35,00. potentieel beschikken. Afgaand op de vier nummers van leer, alsof de duivel hen op de hielen zit. Om de luisteraar In de reeks Studies Stadsgeschiedenis verscheen enkele deze ep, schuilt de grate kracht van dit kwintet, dat naast enigszins tegemoet to komen, werd de improvisatie ge- maanden geleden een nieuwe belangrijke studie over de al vier eerder genoemde muzikanten bestaat uit drum- serveerd in tien 'hapklare' brokken. Het resultaat laat zich kunstpatronage in Antwerpen tijdens de zeventiende mer Frederik Meulyzer, vooral in het hechte samenspel. Het net als op voorganger The Ankh niet onderbrengen in een eeuw. De studie is een herwerkte editie van het doctorale is nu wachten op een eerste volwaardige cd om in te schat- specifiek genre. Dat is begrijpelijk als je weer dat'no harmo- proefschrift van Bert Timmerman, dat terecht voor een ten hoe de groep zich mettertijd zal ontwikkelen, maar de ny, form, melody or structure was set in advance: Het beste ruimer publiek zo gemakkelijker ter beschikking komt. De basis is er. is dan ook dat je als luisteraar de muziek ondergaat als een wetenschappelijke uitgave bezorgt ons een sociologische, [Patrick Auwelaert]sonische ervaring, zij het een die je van tijd tot tijd verbluft economische en politieke doorlichting van de Antwerpse in je stoel achterlaat. 'Sound wizard' Dumoulin is hoorbaar elite in die periode en besteedt vervolgens uitvoerig aan- zo blij als een kind als hij aan zijn elektronische speelgoed dacht aan de rol die ze speelden bij het bestellen van ^ Chopsticks klanken kan ontlokken die niet zouden hebben misstaan kunstwerken en in de realisatie van een enorm bouwof- als soundtrack bij Stanley Kubricks 2001: A Space Odyssey, fensief in de Scheldestad. Ook de kunstconsumptie van Chopsticks. Audio-cd, 59 min., opname en mix bijvoorbeeld in de scenes waarin bij supercomputer HAL kloosterlingen en kerkbesturen komt uitvoerig aan bod. Mathias Van de Wiele, Eli Van de Vondel en de stoppen doorslaan. Pawlowski op zijn beurt doet ver- Hierbij werd niet vergeten aandacht to besteden aan de in- Giovanni Barcella, productie Mathias Van de Wiele, woede pogingen het door Jimi Hendrix geschreven vocab- houdelijke en iconografische invloeden die ze op het oeu- Chopstick Records 001, distributie AMG en ularium van de elektrische gitaar te evenaren, en slaagt daar vre van bepaalde kunstenaars in die tijd hadden. Patronage www.chopstick.be, 2007. met glans niet in. Pawlowski: de Vlaamse Sonic Youth, maar drukte inderdaad een grote stempel op de architectuur, - Wie durft te beweren dat Gent dan in zijn eentje. Al bij al doet deze muziek nog het meest beeldhouw- en schilderkunst in deze internationale han- een muzikale woestenij is, leeft denken aan de elektrische periode van Miles Davis in de delsmetropool. Ook prijsvergelijkingen zorgen voor boei- op Mars. Alleen al op het vlak van eerste helft van de jaren zeventig, vooral in het groovy en ende gegevens. De auteur ontraffelt meteen de formele en jazz en geimproviseerde muziek spacy karakter ervan. Grotendeels schatplichtig daaraan is informele netwerken binnen die Antwerpse kunstwereld bruist de stad als nooit tevoren. Verbruggens slagwerk. Als een levende metronoom zorgt waarbij het opvalt dat er een grotere participatie komt van Amper enkele jaren na CiCIiC Re- hij ervoor dat de improvisaties van zijn kompanen in goede de stedelijke burgerij. Dit zorgt voor interessante en ver- cords Project rees er nu opnieuw banen worden geleid. Tegelijk vuurt hij zijn 'fellow travelers' nieuwende literatuur. Het lezen van deze uitgave is een een platenlabel en muzikanten- aan om verder de ingeslagen weg to bewandelen, richting must voor hen die zich bezighouden met de studie van collectief uit de grond, dat voornoemde muziekgenres wil avontuur. Kortom, zijn partijen doen het geheel in elkaar de zeventiende eeuw, zeker in de Zuidelijke Nederlanden. produceren en promoten: Chopstick Records. De bezieler klikken als een 'safety belt'. Othin Spake: een trio rasmuz- En dat daarbij voor zo'n uitgave Nederlands als uitgavetaal ervan is MathiasVan de Wiele, bekend als gitarist-componist ikanten die zich met veel lef een weg proberen to banen werd gekozen, kunnen we alleen maar toejuichen. van de groep Moker, van wie in 2005 de cd Konglong ver- in een nog onbetreden muzikale jungle, in de hoop er iets [Jean Luc Meulemeester] scheen in een coproductie met W.E.R.F. Records uit Brugge. to vinden waarbij de 'Crystal Skull' in Indiana Jones' laatste ^ 280 Bibliotheek Ik beleef liever een gedicht dan er een te schrijveni Kroniek Karel Jonckheere Dirk Beirens Karel (Charles') Jonckheere (1906-1993) kwam hij met steeds dezelfde verwijzin- die van de wachtenden; ze zal pas worden vond het verschrikkelijk dat heel wat van zijn gen en anekdotes op de proppen die op gepubliceerd in 1945. Daarmee sluit hij persoonlijk archief achtergebleven was in zijn 'harde schif gebrand leken. Brouwers: zowel zijn Oostendse Sturm and Drang- `Villa Elegast` toen hij zijn eerste vrouw verliet 'Daardoor was een echt gesprek met periode als zijn tijd van lijdzaam verzet en om met zijn oud-leerlinge een nieuw leven te "wederkerige uitwisseling van gedachten" overleven gedurende Wereldoorlog II af. onmogelijk'.5 De leraar (1929-1945) wordt voor een beginnen: Tertig jaar lang werd ik van mijn Daarenboven kan men er niet om heen lange tijd ambtenaar (1946-1973). papieren tussen 1930 en 1950 gescheiden; ze dat heel wat herinneringen ook mee Pas in 1986 verschijnt een nieuw (zesde) waren zogezegd verloren gegaan maar lagen gekleurd zijn door de vele mythes die deel, dit keer schrijversmemoires, met de te rotten in een kelder in St.-Idesbald.'3 Jonckheere zelf in zijn leven cultiveerde. titel Vraag me geen leugens. Alsof hij zich In de reeks Ten huize van ... luidt Joos wil verontschuldigen voor het uitblijven Hij had dat materiaal eind jaren zestig Florquins Iaatste vraag aan Jonckheere: van de verslagen over zijn persoonlijke en in de zeventiger jaren nodig om zijn 'Er wordt gezegd dat er een mythe Karel wedervaren, formuleert de auteur op autobiografische boekenreeks mee te Jonckheere bestaat, dat u niet bent wat blz. 15 de volgende retorische vraag: onderbouwen, maar hij kon pas veel later u schijnt. Zouden we die hebben door- 'Heeft het uitstellen van memoires ten- een aantal stukken recupereren. Noodge- broken?' Cryptisch antwoordt hij:'Ik geef slotte iets te maken met het feit dat de ge- dwongen moest hij daarom een beroep toe dat ik sommige mensen verras, zelfs dichten die ik in de jongste jaren schreef doen op zijn fenomenale geheugen, verbaas, en van mij wegleid. Zij moeten zelf tot het memoire-genre behoren?. maar vooral ook vrienden en instellingen er niet uit besluiten dat ik een mysterie of Wuiven naar gisteren (1987), zijn tweede hielpen hem bij het reconstrueren van zijn een mythe nastreef maar ze moeten een- deel schrijversmemoires, bevat herinne- persoonlijke levensloop. Over dat ge- voudig begrijpen dat twee cirkels elkaar ringen aan en verhalen over Nederlandse heugen getuigt zijn Nederlandse collega maar met een segment bestrijken.16 en Zuid-Afrikaanse schrijvers. Herman Pieter de Boer:'Jonckheere, maar dat is toch heel vermoeiend. Daar kun je In 1968 verschijnt het eerste deel van zijn Zijn tweede levensfase met vrouw en kind nooit normaal mee praten - die weet te memoires7, De vogels hebben het gezien, heeft Jonckheere blijkbaar willen af- veel! Jaartallen, literaria, anekdotes als met de opdracht'Voor zijn moeder en schermen van al te gretige nieuwsgierige je tegen hem zegt:"Wat regent het, he?", voor Floris aan wie zij het mag vertellen. oren en blikken; die memoires inzake de dan komt hij met een verhaal over Guido Typisch voor Karel is dat hij zijn inleiding persoonlijke levenssfeer werden immers Gezelle die de regen bezong ...1.4 stoffeert met'zes overwegingen bij het doelbewust nooit te boek gesteld. Het feit Jonckheere was, zeker in een gesprek over schrijven van een autobiografie. De ham- dat een bezoek aan het gezin Jonckheere- de literaire wereld, ad rem en hij kon heel vraag die hij zichzelf stelt, is:'Hoe kan ik Deketelaere in Rijmenam zich volgens goed verbanden leggen, maar vaak ook beletten dat ik schrijf wat ik alleen belang- een steeds herhaald scenario van de heer rijk vind?. Uiteraard kon alleen zijn eigen des huizes afspeelde, wijst ook al in die 'kritische' alter ego dat. Jonckheere oreert richting. later:'Het leven heeft mij geleefd, maar in 'Hij wordt tweeentachtig en ik ontmoette mijn memoires ben ik de baas, herleef ik hem het laatst zestien jaar geleden' (inter- mijn leven, wat ik er wil van beleven ...1.8 view voor Humo 1971).'De pauw Piet is Verder onderzoek, vooral van de brieven- gestorven. Maar dat is ook het enige wat verzameling, kan uitmaken in hoeverre hij er sinds ons vorig gesprek veranderd is. de feiten zo waarheidsgetrouw mogelijk merkt Piet Piryns in 1988 op.9 presenteerde en rekening hield met de En in 2001 schrijft Jeroen BrouwersAk invalshoek van anderen. heb, jaar in jaar uit, al Jonckheeres verha- len, anekdotes, wijsheden, meningen en Het vijfde deel van de memoires, Verban- bon-mots zo dikwijls bijgewoond, altijd ^ Villa Elegast nen in het vaderland, eindigt met 'Die letterlijk identiek geformuleerd en altijd [foto D. Beirens] avond (...) schrijf ik een nieuwe ballade, met het identieke handgebaar, de iden- lk beleef liever een gedicht dan er een te schrijven 281 ^ Jonckheere 'is een uiterst kwetsbaar man, zijn hand weet te zetten, zodat hij op zijn die uit instinct van zelfbehoud altijd een duizend gemakken al zijn tijd aan zijn aanval voor is:14 honderd en een bezigheden en publica- ties kan besteden:15Jeroen Brouwers vult Bert Decorte bericht:'Door velen, ook aan:'Hij was 'adviseur voor de letteren' bij door mij, is vaak en terecht gewezen op het ministerie van Nationale Opvoeding de buitengewone werkkracht van Karel en Cultuur. Een luizenbaan met zeer veel Jonckheere, al zijn er anderen die durven macht, die hem in het benarde wereldje beweren dat hij enkel alles en alien naar der toenmalige Vlaamse letteren talrijke ^ s.d. Rarel.forickheere geeft pauw Piet eten [AMVC-LETTERENHIJIS] tieke ogentwinkeling op het zorgvuldig uitgekiende moment, dat ik het repertoire ten slotte als een repeteerdroom begon te ervaren:1° Wilde Karel vanaf de jaren veertig eerder via poetische taal -'proza schrijf ik uit een teveel, poezie uit een tekort'- inzicht geven in zijn innerlijke tragiek, dan via een autobiografische nalatenschap? Daarover getuigt onder andere zijn gelijknamige neef:'Het literaire werk van Karel Jonck- heere is overwegend autobiografisch. Verbondenheid met de voorouders, exis- tentiele ontgoocheling, vreemde landen, maar vooral de zee zijn de voornaamste themata. Juist die zee en deze verbonden- heid maakte dat Karel Jonckheere zich steeds Oostendenaar is blijven voelen."Ik woon in Rijmenam, maar leef in Oost- ende", zei hij wel eens:" Hij wilde alleszins voorkomen dat 'bevoor- oordeelde' criticasters hem het leven te zuur zouden maken12 met kritiek op zijn enorme werk13 - en publicatiewoede, zijn positie als 'literair adviseur' en zijn dich- terschap, dat lang miskend werd, niette- genstaande de staatsprijzen van 1947 en 1956. Bij de presentatie van zijn Poêtische in- ventaris in 1972 las Jonckheere 'het lijstje van titels en benamingen die men hem in de loop der jaren had gegeven: profeet, Rijmenamse paus, literaire handeisreizi- ger, dictator, schoolvos, boekjesmaker, wijsgeer en kleine kampioen van de ^ Ten huize Jonckheere-Deketelaere: Karel, Denise en Floris 03.02.1990 [foto Marc Van MicIdelem] cumuli Treffend vond hij zelf de uitspraak: [archief D. Beirens] ^ 282 lk beleef liever een gedicht dan er 66n te schrijven dankbare vrienden heeft bezorgd, alsook en vooral ook in Oost-Europa was hij een een horde verbeten vijanden:16 graag geziene gast als 'verspreider der Nederlandse (eigenlijk Vlaamse) letteren In een interview met Piet Pirijns eind in het buitenland': IJa, die culturele ak- jaren tachtig vermeldt Karel dat ze hem koorden tussen Belgie en andere landen ooit bij de VPRO uitnodigden om hem waarvoor ik verantwoordelijk was, hebben uit te lachen en dat Adriaan van Dis hem mij overal wel wat vrienden opgeleverd:2° een loubollige dichter' noemde.17 Maar Zijn gevarieerde schrijvers- en samenstel- Herman de Coninck nuanceert:'Ik heb in lersoeuvre omvat gedichten, novellen, deze bloemlezing een aantal ontdekkin- reisverhalen, autobiografische verslagen, gen gedaan. lk heb die natuurlijk alleen inleidingen, fotoboeken, bloemlezingen, maar kunnen doen omdat ik zo dom was dagbladbijdragen, cursiees, lezingen, dat ik het werk van Jonckheere slechts bij brieven, essays, toneelbewerkingen, benadering kende:18 aforismen, vertalingen, hertalingen, liede- ren,... In een cv voor een presentatie in 1971 Daarnaast is hij bij de oudere generatie staat vermeld dat een aantal van zijn Nederlanders en Vlamingen bekend gedichten vertaald zijn in het Frans, En- gebleven als de taalvirtuoze en amusante gels, Duits, Spaans, Hongaars, Roemeens, voorzitter van het schrijverspanel 'Hou je Servo-Kroatisch, Grieks enz. Sommigen aan je woord'21. ^ 1988 (lente) KJ in zijn tuin bij het beeld namen het hem kwalijk dat hij ook eigen Maar ook voor beeldende kunsten en "Intimiteit" van Nand van Itterbeek werk voor vertaling geschikt achtte, om- volkskunst had hij een boontje. Wie Karel [AMVC-LETTERENHUIS] dat hij tenslotte ambtshalve mee besliste Jonckheere ooit bezocht'op zijn domein' over de toelating en de subsidiering van in Rijmenam, struikelde bijna over de tal- reporter zodat hij mijn laatste interview vertalingen. loze reissouvenirs en vriendenkunstwer- kan opschrijven: Het wordt een uitge- De criticus Leo Geerts stelde hem daarom ken: Roemeense iconen, schilderijen van breid stuk met de titel'Ik ben gloeiend ook de vraag welke normen hij bij zijn Burssens,Tijtgat, Jespers en Saverijs, en kwaad dat ik moet doodgaan. Behalve de keuze aanlegde. Jonckheere antwoordde beelden van Van Itterbeek. obligate herhalingen benadrukt Jonck- 'dat de landen zelf kiezen wat ze willen, heere ook dat relativeren de enige manier dat hij zich financieel moet verantwoor- Karel Jonckheere heeft altijd beweerd dat is om te overleven. Als voormalig kustbe- den bij de minister, dat de keuze mee literatuur voor hem (slechts) een aanvul- woner kost hem dat weinig moeite. bepaald wordt door de Nederlandse ling van het'in de wereld zijn'is22:11-let is De monoloogthema 's zijn: dood, Oost- Vertaalstichting en dat hij een waakhond altijd mijn betrachting geweest bewust te ende en de zee, zijn carrieres, Denise is die het iedereen gemakkelijk probeert leven. Leven is voor mij het bestaan vul- en Floris, vrienden-schrijvers, poezie en te maken:19 Aan de andere kant werd de len en schrijven komt pas op de tweede memoires. Op de vraag of hij voldoende lijst van vertalingen wel publiek gemaakt plaats als een aanvulling van dit bestaan. waardering gekregen heeft, is het ant- via het 'Tijdschrift van het ministerie van Zo heb ik tijdens mijn reizen zelf nooit woord:'Toch wel. lk ben een eer-gevoelige Nederlandse Cultuur' (vanaf 1969). geschreven:23 Vlaming, maar ik weet wat ik waard ben Het bestaan ervaart hij vooral via zijn en wat niet. Laten we zeggen dat ik ver- Behalve het publiceren van memoires ont- zintuigen. De didactische film over Jonck- dienstelijk ben:24 plooide Karel Jonckheere zijn hele leven heere uit 1976, waarvoor vriend-regisseur Het vermogen om alles, ook de literatuur, lang onnoemelijk veel activiteiten zowel Emile Degelin en Karel zelf het scenario te relativeren ontleent hij volgens auteur in het schrijverswereldje als daarbuiten. schreven, begint met het statement:'lk Dirk de Witte aan zijn agnosticerende Zowel mondeling als schriftelijk verzorgde zie, ik hoor, ik ruik, ik smaak, ik voel, dus... wereldbeschouwing.25 hij de inleiding van tal van kunsttentoon- ik besta. stellingen, kunstboeken en -tijdschriften. Karel Jonckheere sterft in 1993, zijn wedu- Hij werd graag uitgenodigd om aca- Op maandag 15 oktober 1990 krijgt Karel we overlijdt in 2004. Zoon Floris verhuist. demische zittingen op te luisteren met een beroerte, maar blijkbaar is hij niet te Daarna hebben de 'Erven Jonckheere' de een spitse toespraak of een meeslepend erg gehavend want hij is al terug thuis op bungalow in Rijmenam leeggemaakt. Het verhaal. De humoristische causeur was be- vrijdag 19 oktober. In het ziekenhuis con- gros van het omvangrijke archief komt kend tot buiten de grenzen. In Noord- en tacteert hij 'De Morgen': 'Ik ben getroffen in het AMVC-Letterenhuis in Antwerpen Centraal-Amerika, Centraal- en Zuid-Afrika door een beroerte Stuur maar vlug een terecht, vele dozen vol... Geleidelijk aan lk beleef liever een gedicht dan er een te schrijven 283 ^ zullen vorsers in zijn leven en werk gaan hebben met zijn grote en kleine kanten: verneemt het gezin dat hij krijgsgevangen is speuren en zo ook de relevantie van zijn in dit opzicht is wat Jonckheere aangaat, in Noord-Duitsland. Ironie van het lot is dat memoires en zijn literaire werk kunnen nog heel wat onderzoek nodig om zijn ziel de Duitse landbouwer Gaedt bij wie Kamiel wikken en wegen. volledig bloot te leggen! Jonckheere tewerkgesteld is, zelf ondertus- Clara Haesaert vond het alleszins in 1967 sen gekazerneerd is in Oostende. Tussen zijn eerste schreeuw in Oostende 'nog te vroeg, om de complexiteit van Onbewust (?) beInvloeden de ouders en een laatste (?) potloodkrabbel 'Ik heb het fenomeen mens-Karel uit de schrijver- Jonckheere-De Clercq hun kroost, iets wat mij flood geschreven' in Rijmenam, liggen Jonckheere te analyseren.'27 Kan dat nu Karel naderhand meermaals zou onder- haast 90 jaar. De definitieve biografie wel, veertig jaar later? Het is geen sinecure strepen. De gelegenheidspoezie van vader van Jonckheere moet nog geschreven om uit de enorme hoeveelheid woorden Kamiel 'bezorgde me, na de erfenis via het worden, niettegenstaande hij al veel zelf en activiteiten28 van Jonckheere - hij bloed, het eerste contact met die wonder- aanreikte in eigen bijdragen en die van inventariseerde voortdurend (zich)zelf - baarlijke wereld, die letteren heet'29. En vrienden: zijn memoires,'Biografie met datgene te distilleren wat een kroniek 'mijn moeder die zich nooit verder bewoog 7 sloten' (Werk van Nu, 1965), biografische toch enigszins boeiend en verhelderend dan keuken en kamers, was een nimmer gegevens in zijn bibliografie (1967), een kan maken. Wat volgt, is bijgevolg slechts aflatende lezeres, overwegend van reisver- autobiografie (profielreeks Manteau, een eerste poging tot. halen'3°. 1976), de monografieén Karel Jonckheere door Marnix Gijsen (1964) en Karel Jonck- 1906 1918-1920 heere door Bert Decorte (1974). Het is alsof Leopold II heeft de Stad aan Zee gemodel- Tijdens een tweede raid op 10 mei 1918 hij zelf wou waken over wat wel en niet leerd tot Koningin der Badsteden en de proberen de Engelsen de Oostendse haven gepubliceerd mocht worden. belle époque viert hoogtij in Oostende. Op te blokkeren na immense beschietingen, Zijn leven was misschien niet zo specta- 9 april, in het teken van de ram, wordt Karel waarbij ook het stadscentrum getroffen culair26, maar bij momenten wel tragisch Jonckheere geboren als oudste zoon van wordt. Het vaderloze gezin Jonckheere en zeker heel intens. Wie met Jonckheere politieagent Camille /Kamiel Jonckheere, vlucht naar de Torhoutsesteenweg 10 en geconfronteerd wordt, leert automatisch afkomstig uit het naburige Leffinge en neemt zijn intrek op de tweede verdieping de hele scene van de Nederlandse taal- en Victorine de Clercq van het Oost-Vlaamse boven de kruidenierszaak'In het goed letterkunde kennen van in het interbellum Machelen-aan-de-Leie. Karel groeit op in de gewicht. tot aan het begin van de negentiger jaren. Sint-Paulusstraat 10, een volkse buurt met De oorlog loopt op zijn einde en Karel trekt Een biografie moet het ook over de mens 'kleine mensen'dicht bij de winkelstraten naar het Koninklijk Atheneum te Oostende van het Oostendse stadscentrum. 1906-1912 Thuis, enkele gehuurde kamers boven 'De zwarte kat', de kruidenierszaak van 'grote' Charles en Lisa, verslindt leesgrage'kleine' Karel, behalve de schelmenroman Robert en Bertrand en de weekbladen De Duinengalm en De Zeewacht, alles wat hem onder ogen komt. Broer Jozef (1908-1979) en zus Maria (1910-1998) vervolledigen het gezin. Jozef wordt secretaris van de Commissie van Openbare Onderstand in zijn geboortestad en Maria trekt met haar echtgenoot naar Deinze waar ze gedurende jaren de boek- handel 'Caecilia' uitbaat. 1912-1918 Basisonderwijs volgt Karel Jonckheere aan de Leopoldschool in de wijk achter het huidige stadhuis van Oostende. De Eerste ^ 1913 Strand Oostende: Karel (1906) met hroer ^ 1973 KJ ',its 1Zol)inson in de film van 1)egelin Wereldoorlog zal zijn jeugd tekenen. Na Jozef (1908) en zus Maria (1910) ( 1974 ) [AMVC-1,FITERFAI1i IS] een lange zoektocht naar vader-soldaat [AMC-LETTFIZENHUIS] ^ 284 I 1k beleef liever een gedicht dan er een te schrijven LA BelgischeTurnbond: De eerste twijfels of hij ook kunstgeschiedenis bij G. Chabot aan de wel energie wil steken in het bovenzinnelijke Koninklijke Academie voor Schone Kunsten. duiken op. Het zal zijn affiniteit met kunstenaars en Als zijn leraar Nederlands in november het kunstuitingen ten goede komen. gedicht Mei van Gorter bespreekt, is Jonck- Aangezien het gezin niet erg bemiddeld heere danig onder de indruk. is, werkt Karel tijdens de zomermaanden Leraar klassieke talen Desire Steyns is ver- noodgedwongen als 'commis' (hulpkelner antwoordelijk voor de bibliotheek van het met zwart dasje) in het Mariakerkse Chat- Willemsfonds en vindt Karel Jonckheere, een ham Hotel. In 1925 is jobstudent Jonck- van de Ledeganck's zonen, bereid om mee heere liftboy en portier in het prestigieuze ^ Karel, ? en Eugeen Van Marcke voor Van Marckes te helpen met de organisatie van de kleine Royal Palace Hotel in Oostende; de rest kruidenierswinkel 1920 [AMVC-LE1TERENHUIS] uitleenbibliotheek. In ruil mag hij onbeperkt van de vakantie voert hij klusjes uit bij de lezenlk herhaal het, in dat boekerijtje van overbuur-brouwer. voor zijn middelbare opleiding. Uiteindelijk het WF is het met mij gebeurd, ik werd ver- kiest hij voor de wetenschappelijke afdeling slaafd aan de lectuur, bemeubelde mij met 1926 die hij in 1924 zal afsluiten met een diploma. velerlei cultuur, valse en echte, maar steeds Op twintigjarige leeftijd krijgt Karel als Tijdens de zomermaanden van 1920 klust nuttige.:33 medewerker aan het lokale weekblad De Karel bij als melkventer en boodschapper Zeewacht, dat nog steeds verschijnt, zijn voor huiseigenaar en kruidenier Van Marc- 1923 perskaart. Jonckheere verzorgt ook voor ver- ke, die later de Flandria-rederij in Antwerpen Enkele atheneumleraren en de prefect zijn schillende bladen de rubriek'Toerismemede- gaat uitbaten. niet zo opgezet met de'Ledig-gang-zonen' delingen: Dit laat hem toe om zijn stad door en proberen stokken in de wielen te steken. en door te leren kennen en met alle lagen 1921 Als reactie organiseren Paul en Karel een van de bevolking in contact te komen. Karel Van de Woestijne komt voor de culturele avond met gastspreker Karel Van de gezondheid van zijn kinderen voor vier Woestijne waarop ze hun belagers belache- jaar naar Oostende. Zoon Paul heeft lijk maken. Die avond trekt Jonckheere langs samen met Karel Jonckheere Nederlands de zeedijk naar huis:'De mist kwam opzet- in het plaatselijke atheneum. De jongens ten en over zee ging de boei aan het loeien. worden lid van de studentenkring 'De Le- Plots hoorde ik me zelffluisteren: het loeien deganck's zonen'. In de statuten wordt de van de boei, het moede loeien van de boei nadruk gelegd op Vlaamsgezindheid en • • • ' Jonckheere sust zijn broer-bedgenoot het belang van de Nederlandse taal:'Stich- en vecht bij lantarenlicht een potloden ting en doel. Artikel 1 Een studentenkring woordenstrijd uit, die hij de volgende dag met name "De Ledeganck's zonen" met als beslecht in de studiezaal met het uitschrijven leuze: omdat een Vlaamsche ziel ons de van twee sonnetstrofes34. eedle borst doorwoelt, is gesticht gewor- den te Oostende, den 1 3den januari 1921. 1924-1925 Artikel 2 Bezield met Vlaamschgezinde In opvolging van zijn'dichtersroeping'schrijft gevoelens en met liefde voor onze moe- de achttienjarige Jonckheere geregeld door derspraak stelt de kring zich ten doel: het de godsdienst en de natuur geInspireerde steunen van de Vlaamsche studentenbe- gedichten die hij vermoedelijk aan een leraar weging en het beoefenen der Nederland- (?) ter beoordeling geeft. De onuitgegeven sche taal. Alle deugdelijke middelen zullen gedichten'Bekering door de lente' (ge- daartoe in het werk gesteld worden, als dateerd 07.05.1924) en 'Vergeving in de daar zijn...'. Er volgen 6 middelen.31 mei' (gedateerd 08.05.1924) zijn geheel Jonckheere 'aanbidt' vader Van de Woes- opgebouwd rond de kernwoorden 'God, tijne en zal de professor-dichter heel zijn ik, zon en zee'35 leven 'trouw' blijven.32 Samen met Rene Verbeeck begint Karel de opleiding aan de Rijksmiddelbare Normaal- 1922 school in Gent, waar hij onder meer les krijgt ^ Ex-libris KJ ontworpen door Gonthier: jonkheer in Karel is een flinke atleet en behaalt het van de Oostendse taalkundige Jozef Vercoul- harnas, de kust, boeken en pen in inkpot diploma van 'voorturner van de Koninklijke lie. Daarnaast studeert hij in dezelfde stad [archief D. Beirens] lk beleef liever een gedicht dan er een te schrijven 285 ^ • anat. o,wr.A(1, U4L od,At t 'NI wt. it,ot.t, etA) D'W VA", 4.14tott - ovt...fut- 440 itow ' lit. 4 oiecri 11" ‘40100444-41C etock Alias lvpsfrvi, 40411 t>"' lizoortiv itatok 1"1., 41. .14.4, Kau*, -rkfr -vett* • 40 /Sit= auLa i'tevar o F efrol4 1-( 4:444,411 614,341, 4,V1044 4 t 01,434. • Kaart Kamiel Jonckheere [krijgsgevangenkamp Pat-chin-1] aan zijn verjaarcle zoon Karel dcl. 12.04.1915 [archief D. Beirens] ^ 1917 (16.06) Plechtige communie. Op de keerzijde: wader, ik hen de van 38 leerlingen [AMVC-LETTERENHUIS] t.; t ^ Karel Jonckheere houdt een voordracht tijdens de door hem georganiscerde I3ockenweek in Oostende 1934 [foto MichaC1] [archief I). Beirens] INAS N!EUW SALON KUiS 4SPORII, 41, ^ Thrhoutsesteenweg 10 Oostende, kamer 2de verdieping: KJ schrijft daar zijn eerste geclichten [foto Marc van Nliddelcm] [archief Beirens] ^ 286 Ilk beleef liever een gedicht dan er 66n to schrijven ^ 1926 (28.08) portier in bet Oostendse Royal Palace Hotel [AMVC-LETTERENHUIS] ^ Tweede handgeschreven versie van jonckheeres gedicht "Serenade- (Klein testament, 1938); in de verzameling "Potische inventaris" van 1972 wordt bet vets "1k min u" op bet einde toegevoegd [archief D. Beirens] OOSTENDE THERMES o odigingsIran rt 006 * te d'invitat ion KadigiAliJoNC K... titularis — Nom du titula ire ollege Bourgmestre, EIRE sONTENDE. Deze kaart geelt recht op toegang tot de zwemkom. ^ Briefhoofdstempel voor KJ door Felix Timmer- Cette carte doune acresa la piscine. Het bestuur behoudt zich het recht voor, de uitnoodigingen te schorsen tijdens de fee ook mans jaren '30 [archief D. Beirens] op de urea aangestipt door den Raad van Beheer. — La direction se reserve le droit de sus re les invitations tors des fetes et aux heures stipulies par le Conseil d'Administration. Druk. R. OE BRUYNE, 49. Chrtatineati. Oostende. ^ Perskaart Thermae van Jonckheere, als redacteur van de liberale Gazet van Oostende 1933 [archief D. Beirens] ^ Pleegkind Conchita en jonckheeres hond Pena in de Plantenstraat 55 [archief D. Beirens] lk beleef liever een gedicht dan er een te schrijven 287 ^ 1927 zeevisserij te Oostende en Een eeuw haven. Als aan een Willemsfonds-wedstrijd voor Jong Karel Jonckheere twijfelt jaren aan zijn geloof reisleider van de Vlaamsche Toeristenbond talent. Hij wint en leert zo de Oostendse en onderneemt diverse pogingen om klaar- (VTB) begeleidt hij tot 1935 regelmatig groe- katholieke schrijver-hotelier Gaston Duri- heid te krijgen. Hij wordt geen antiklerikaal, pen naar het land van de Rijn, het Zwarte breux kennen. als Caesar Gezelle hem per brief probeert te Woud en Zwitserland. Op 14 juli wordt de wet op het taalregime verhinderen om met het geloof te breken. Hij verhuist mee met zijn ouders naar een in het lager en middelbaar onderwijs Wel kiest Karel er definitief (?) voor om verder nieuwbouw in de Gerststraat 142. goedgekeurd. Daardoor wordt de streek- als agnost - we kunnen onze bestemming taal de feitelijke onderwijstaal. Onder an- niet met zekerheid weten - door het leven te 1931 dere daarover zal Jonckheere het hebben gaan. Het bovenzinnelijke maakt in zijn leven Hij wordt aangesteld als leraar Nederlands, op het West-Vlaamse Willemsfondscon- en werk plaats voor het zintuiglijke beleven Frans, Duits en turnen aan de Rijksmiddelba- gres in Knokke. Hij brengt hulde aan Cyriel in tijd (= geschiedenis) en ruimte (= aardrijks- re school in Nieuwpoort. Hij zal er in dienst Buysse en houdt een vlammende speech kunde).36 blijven tot april 1944. over 'Naar een vrijzinnig Vlaanderen door Jules Gonthier, medestudent van de RNS Karel is van huis uit liberaal gezind en werkt Willemsfondscultuur' waarbij de kerk het in Gent, ontwerpt een ex libris voor Karel mee aan het opnieuw leven inblazen van moet ontgelden. Later relativeert hij die Jonckheere. het Oostendse Willemsfonds. Als secretaris houding. Ook humor en anekdotes zijn In juli behaalt Jonckheere het diploma van is hij de drijvende kracht achter de viering zijn hulpmiddelen bij het'minder zwaar geaggregeerd leraar in de Germaanse talen. van het 50-jarig bestaan in oktober. opvatten der dingen. Zo, vertelt Jonck- Van september tot augustus 1928 vervult heere, zit Karel van de Woestijne op een hij zijn militaire dienst bij het 13de artil- 1932 dag mijmerend te turen over de eindeloze lerieregiment. Hij wordt brigadier, valt van Karel Jonckheere ontmoet zijn collega- zee en een visser grapt hem toe: zijn paard en beéindigt zijn 'carriêre' in het schrijver en streekgenoot Raymond Bru- 'Vele woater, eh, meneire, en je ziet ton militair hospitaal van Oostende waar hij lez, die een persoonlijke vriend wordt.38 nog mo 't bovenste:39 veel kan lezen en de dood van Paul van Os- Gedichten van Karel Jonckheere verschij- Op 29 oktober huwt hij met onderwijzeres taijen verneemt, na Karel van de Woestijne, nen voor het eerst in De Vlaamsche Gids. Germaine Reynders. Het paar gaat wonen zijn tweede literaire icoon. Met zijn eerste novelle Brozen's Anny, een in de Oostendse Plantenstraat. Jonckheere worstelt met gevoelens voor vissersdrama met een happy end, ge- de schooljuf van z'n zus, zijn latere vrouw. schreven in veertien dagen, doet hij mee 1933 Zijn poétische Proefvlucht verschijnt op 1928 250 exemplaren in het crisisjaar dat ook Van september tot augustus 1929 werkt de Oostendse hotelsector treft. In tegen- hij als bediende in het Oostendse stadhuis. stelling daarmee wordt het Thermaal Daarmee realiseert hij de droom van zijn Instituut plechtig geopend. Jonckheere vader. Burgemeester en schepenen maken blijft werk vertalen, wordt bestuurder gretig gebruik van zijn taalonderlegdheid. van het liberale weekblad 'Gazet van Voor het eerst verschijnt een kunstbijdrage Oostende' en schrijver-recensent voor de van zijn hand, over de Oostendse schilder Jan Vlaamse Toeristenbond. Na een tijd wordt De Clerck.37 hij hoofdredacteur van en allesschrijver in het VTB-kustblad De Badgast, dat vier jaar 1929 stand zal houden. Het succesvolle congres Een schooljaar lang is hij leraar Nederlands, van die vereniging vindt overigens plaats Engels, Duits en turnen aan de Rijksmid- in Oostende in een organisatie van Karel delbare school te Gembloers. Ondertussen Jonckheere. De kiemen voor zijn !evens- heeft hij met Carlo Loontiens, de belezen lange 'druk bezig zijn', zijn geplant. conservator-bibliothecaris van Oostende het (wagen)spel uit de 15de eeuw, Dit is de 1934 waarachtige en stichtelijke historie van Tone Samen met boekhandelaar Devriendt den Stierman gecreeerd. van de nog steeds bestaande Interna- tionale Boekhandel organiseert Karel in 1930 Oostende van 3 tot 9 november de 'Week Karel Jonckheere vertaalt in opdracht van de ^ Karel .Jonckheere op een zeedijkbank in van het Vlaamse boek' Hij zorgt voor de stad Franstalig werk van Loontiens: Een eeuw Oostende juli 1932 [archief Beirens] sprekers, zijn tijdelijke vennoot voor de ^ 288 I lk beleef liever een gedicht dan er een te schrijven wordt een beklijvende ontmoeting en de boodschap 'Verliteratuur nooit uw leven' probeert Karel zijn hele verdere leven in de praktijk om te zetten.44 Hij wordt be- stuurslid van de Vereniging van Vlaamse Letterkundigen. Vriend-schrijver Raymond Brulez wordt literair adviseur bij het Nationaal Radio- Instituut (NIR) en betrekt Jonckheere bij het project 'het NIR aan de kust. De samenwerking resulteert in diverse radio- lezingen en een radiomontage waarin 'kuststemmen'weerklinken45. De unieke opname van James Ensor die in gekuist Oostends antwoordt op vragen van Jonckheere, werd enkele jaren geleden in het VRT-archief herontdekt. Jonckheere stelt vast dat de zee veel beel- dende kunstenaars inspireerde maar dat er in Vlaanderen geen echte zeeliteratuur ^ Karel jonckheere met Raymond Brulez in St.-Michiels Brugge in 1935 bestaat46. [AMVC-LETTERENHUISJ Karel Jonckheere ontmoet voor het eerst Marnix Gijsen, pseudoniem van Jan-Albert boeken. In de telkens volgelopen zaal is de som van 247,50 frank over te maken: Goris (1899-1984), die in Oostende een de boodschap duidelijk:'Koop een boek 45 exemplaren x 5,50 frank 4° humoristische lezing houdt over'Ham- door de schrijver ondertekend, het zal Hij schrijft de bijdrage 'Hoe ik schrijf' in lef.47 Beide schrijvers worden vrienden later veel waarde hebbenr. Financieel Het Boek in Vlaanderen: 'Een zaak weet ik voor het leven en blijven ook intens met wordt het initiatief echter geen succes. zeker: onmiddellijk na een indruk kan ik elkaar corresponderen als Goris,'de stem Wel slaagt Jonckheere erin om vier jaar deze, in poezie, niet uitschrijven. In proza van Amerika, van 1941 tot 1964 in New lang het kruim van de Vlaamse schrijvers gaat dit wel.'41 York verblijft als hoofd van het Belgian naar Oostende te lokken. Enkele namen: De Bestendige Deputatie van West- Government Information Center. Abraham Hans, Ernest Claes, Felix Tim- Vlaanderen wil de literaire premies aan mermans, Raymond Brulez, Lode Zielens, Jonckheere en Duribreux niet bekrachti- 1937 Maurice Roelants, Marnix Gijsen, Raymond gen omwille van 'een agnostisch vers en Vader Kamiel Jonckheere sterft in april. In Herreman, Herman Teirlinck, Marcel Mat- de zinnelijke vermelding van een moeder- mei is Karel een der drijvende krachten thijs, Maurice Gilliams en Willem Elsschot. borst. De jury, bestaande uit E.H. Pruvost, achter een grootse Karel Van de Woestijne- In de stad van het jaarlijkse boekenbeurs- prof. Frank Baur en schrijver Stijn Streuvels, hulde in Oostende. Zijn bundel gedichten gebeuren, Antwerpen, reageert men is verontwaardigd over de izedencensuur' Gewijde grond ziet het licht. Hij verhuist naar nogal smalend op het evenement. Heel van deputatielid en Roeselaars industri- de overkant van de straat, Plantenstraat 55. wat van de vermelde schrijvers worden eel Jozef van den Berghe en bedankt Als vrachtschepen studenten of artiesten echter (levenslang) vrienden van Jonck- voor volgende edities. Cynisch vermeldt meenemen kan een reder rekenen op heere. Jonckheere het gerucht dat het voorziene staatssubsidie. Van juni tot september vaart prijzengeld toegekend werd aan een wed- Karel Jonckheere zo, samen met de Frans- 1935 strijd voor prijskalveren.42 Belgische dichter-schilder Edmond Van- Zijn tweede bundel gedichten, Het witte In augustus eert hij de vijfenzeventigjarige dercammen en kunstenaar Jack Godderis, zeil, wordt uitgegeven bij Jan Ackes uit- James Ensor met de enige Nederlandsta- mee met de cargo'Elisabeth van Belgiè: Het geverij, Steenlandt in Kortrijk. Jonckheere lige toespraak. gezelschap bezoekt Cuba, Mexico, Texas en bewijst hier al dat men hem zakelijk niet Louisiana. moet onderschatten. Hij herinnert de 1936 Deze onderneming vormt het vertrekpunt uitgever eraan dat er mondeling over- In opdracht van de redactie van Het Boek van talrijke reizen, en later lanceert Marcel eengekomen was dat hij op elk verkocht in Vlaanderen interviewt Karel Jonckheere Janssens de boutade:'God is overal, maar exemplaar 25 % krijgt en vraagt hem Stijn Streuvels in zijn lijsternest'.43 Het Karel Jonckheere is overal geweest!: waarop I 1k beleef liever een gedicht dan er een te schrijven I 289 ^ Jonckheere schalks repliceerde met '... van deze, welke men liefheeft"... wat het Oostende weggestuurd. In april 1944 is mezeif ben ik het zeker, maar van God meervoud niet uitsluit:Conchita bracht het echtpaar Jonckheere-Reynders aan niet'48. het echtpaar wat dichter bij mekaar. Nu ze de beurt. Hoogpoort 42 in Gent wordt hun Karel ontmoet op zijn buitenlandse reizen weg is, komt Denise weer op de voor- nieuwe woonplaats. Karel geeft in die stad ook tal van schrijvers49. Zijn ervaringen resul- grond.54 een trimester les aan de Rijksmiddelbare teren, behalve in journalistiek werk, vooral In februari1 940 komt Marnix Gijsen op uit- School, daarna Engels en Duits aan de Rijks- in reisverhalen. Tijdens de eerste oorlogsja- nodiging van het Oostendse Willemsfonds, middelbare Normaalschool. ren verschijnen respectievelijk Cargo, Tierra dus van Jonckheere, spreken over Amerika. Datzelfde jaar geeft Snoeck Ducaju en zoon Caliente en De zevende haven. Ze zullen later Op 17 mei geeft Jonckheere gehoor aan de Jonckheeres bundel novellen uit onder de herhaaldelijk herdrukt worden50. Uit meege- oproep van de regering aan alle mannen titel Steekspel met dubbelgangers. Vertelsels bracht Mexicaans materiaal selecteert hij een tussen 16 en 35 om zich naar Rouen te uit Mayab, door Jonckheere vertaalde in- en ander om te vertalen. Het levert sprook- begeven. Met vrouw Germaine en hond diaanse legenden, verschijnt bij de Brugse jes, verhalen en dichtwerk op. Tita en de familie Albert van Hoogenbemt uitgever De Kinkhoren. Tijdens een studiereis met leerlingen naar vlucht hij per auto Frankrijk in. Ze worden In september 1944 schrijft Jonckheere het Rijngebied parodieert hij'Ein Volk, op 21 mei door de Duitsers gestopt en ko- op verzoek van de 'Nationale Studenten- Ein Flahe, Ein Reich'tot'Ein Zimmer, Ein men terug in Oostende op 7 juni. Het hele groepering' over de nieuw herwonnen Madchen, Ein Bett'.51 wedervaren zal hij vanuit het standpunt vrijheid waarvoor 'veel geleden en veel van zijn hond in Tita vlucht te boek stellen.55 gestreden is' en hij beklemtoont in 'onze 1938 Op uitnodiging van de Willemsfondsafde- plichten' dat men een onderscheid moet Zijn bundel gedichten Klein testament ling Knokke houdt Jonckheere op 5 maart maken tussen echte collaboratie en kleine verschijnt. 1941 een voordracht over'Zuid-Amerika; misstappen.59 Indiaans-Spaanse harp. Na de oorlog beschuldigt een Oostendse 1939 Dank zij een officiele opdracht van Lode stadsgenoot Karel Jonckheere van 'cultu- In januari belandt een honderdtal 'repu- Baekelmans om manuscripten te verzame- rele medewerking' met vrienden van de blikeinse' Spaanse kinderen vanuit een len en ze naar het AMVC in Antwerpen te bezetter. Hoewel Jonckheere de aantij- Frans kamp in Oostende. Karels vrouw brengen, kan hij met'vrijgeleiden' het hele ging heel misplaatst acht, vindt hij het ontfermt zich over het jongste van een land afreizen. in de troebele tijden toch nodig om zich gezin, officieel 'Conchita' (Alcayde Nin). Die In 1943 ontvangt Jonckheere de Lode te verdedigen:lk weigerde mijn boeken naam wordt de titel van een nieuwe, vijfde Baekelmans-prijs voor zijn verhaal Cargo en in het Duits te laten vertalen en cultuur- dichtbundel.'Tita' blijft tot oktober en reist verschijnt zijn zesde poeziebundel, Wat niet reizen naar Duitsland te ondernemen. lk dan weer naar Spanje. Jonckheere zal heel geneest. trad nooit op voor Zender Brussel. Het zijn leven met haar in contact blijven na- De oorlogskansen keren en een aantal Willemsfonds hervatte zijn activiteiten dat hij haar in 1945 weer opgezocht heeft. Vlaamse schrijvers (August Vermeylen, niet, behalve het bibliotheekwerk. Door Het echtpaar Jonckheere-Reynders kampt Lode Zielens, Fernand Toussaint van Boe- toedoen van het VNV werd mijn radio in met kinderloosheid en Karel denkt meer laere, Raymond Herreman, Richard Minne, beslag genomen; enz:6° en meer aan zijn (oud-)leerlinge Denise... Maurice Roelants en Karel Jonckheere) Tijdens de poeziedagen van Merendree komt drie keer samen in de tweede helft 1945 ontmoet Bert Decorte voor het eerst van 1943 om na te gaan of een naoorlogs Door de Gentse Stedelijke Jongensvak- Jonckheere, aan wie hij in 1974 een lite- nieuw tijdschrift opgestart kan worden.56 school Iaat hij de bundel gedichten On- raire monografie zal wijden.52 In 1946 zal het Nieuw Vlaams Tijdschrift voorzien programma drukken. Het werkje In september wordt hij gedurende enkele voor het eerst verschijnen. bevat vooral, minder bekende, verzets- weken plaatsvervangend directeur van Met Luc Van Brabant (1909-1977), foto- poezie en draagt de opdracht'Voor allen, de rijksmiddelbare school van Diksmuide; graaf en dichter uit Koksijde, onderneemt die geleden hebben om den vrede en de Denise is er lesgever Nederlands. Karel Jonckheere een denkbeeldige vrijheid. Witte 'Tita, een kruising tussen een patrijs- partnerruil. Met hun wederzijdse ontboe- Karel Jonckheere gaat wonen in de hond en een IJslandse smous, wordt de zemingen gedurende een jaar schrijven hoofdstad, Wetstraat 6, omdat hij door nieuwe huisgenoot.53 ze de ongepubliceerde roman Kruispas.57 stadsgenoot en vriend en minister van Op een kladje noteert Jonckheere later: Binnenlandse Zaken, Adolf van Glabbeke, 1940-1944 'Kruispas... hoofddoel: voorbereiding op gevraagd is om zijn 'particulier secretaris'te Aforist Jonckheere noteert begin januari andere vrouw (D.); is maar een spe1:58 zijn. Hij oefent die functie uit van 21 febru- 1940 op een kladje:lk zou willen weten of Al wie niet nodig is, wordt door de Duit- ari tot 18 september. dit een paradox is: "Er is maar een vrouw: sers, die een nakende invasie vrezen, uit In de lente reist hij per vliegtuig naar ^ 290 I 1k beleef liever een gedicht dan er een te schrijven I heeft met de schrijver-dichters J.C. Bloem, Jan Greshoff, N.P. Van Wijk Louw en Dirk Opperman. Jonckheere wordt redactielid van het Nederlandse tijdschrift Critisch Bulletin, maandblad voor letterkundige critiek; hij blijft dit tot het blad bij gebrek aan abon- nees in 1957 ophoudt te bestaan. 1949 Villa 'Les Tropiques' wordt geruild voor Villa 'Elegast; Bungalowlaan 24, St.-Ides- bald/Koksijde. Jonckheere wordt redactielid van het Nederlandse maandblad De Nieuwe Stem; hij blijft redacteur tot 1959. Vanuit het ministerie van Nederlandse Cultuur zet Karel Jonckheere zich samen met Bert Decorte en Clara Haesaert in ^ 1946 KJ in de zee met Tita in De Panne ^ 1948 (31.07) Elisabethstad Congo KJ poseert voor het initiatief van de'Middagen van [AMVC-LETTERENHUIS] "met vrouw en kind" (van de kok van leraar Symoens) [AMVC-LETTERENHUIS] de poèzie'. De openingszitting vindt plaats op 11 januari in het Residence Theater in de Brusselse Wetstraat.63 Spanje om zijn'pleegkind'Conchita terug 1947 te vinden. De jury bestaande uit Jozef van Mierlo, 1951 Hij verhuist naar De Panne, Villa les Tro- Raymond Brulez, Andre Demedts, Richard De kolibri fluistert, zes door Jonckheere piques', Koninginnelaan 26 en wordt van Minne en Herwig Hensen kent de Driejaar- navertelde Maya-sprookjes en zijn nieuwe september tot december directeur van de lijkse Staatsprijs voor de Vlaamse Poezie dichtbundel, De hondenwacht, liggen in rijksmiddelbare school te Veurne. toe aan Jonckheeres bundel Spiegel der Zee. de boekhandel. Kort nadat hij sonnetten van Gaston Burs- Op 25 juli wordt zijn zoon Floris geboren, 1946 sens in de Volksgazet had besproken, ont- een prematuur van 7 maanden in het Al in januari ruilt hij de directeursfunctie moet Jonckheere zijn collega; ze worden Oostendse `Moederhuis Wante. Diezelfde voor het ambt van rijksinspecteur van de boezemvrienden.62 dag echter vliegt Karel samen met Mau- Openbare Bibliotheken van West-Vlaan- In juli 1947 krijgt de Oostendse schrijver rice Roelants naar Belgisch-Congo om er deren. Karel Jonckheere van een bevriend reder de lustrumviering van het tijdschrift Band De gedichten Avondbrieven verschijnen uit De Panne het aanbod om aan boord bij te wonen. als een aflevering van De Spiegel, maand- van de 0.318 'Belgian Sailor' een reis van Bij zijn terugkomst verneemt hij het tragi- schrift voor poêzie. Marc Neels, alias de 18 dagen naar de IJslandse visgronden sche nieuws dat Floris blind is. Hij verlaat striptekenaar Marc Sleen, illustreert de mee te maken. Jonckheere monstert aan de oorspronkelijke gezinswoning en gaat uitgave met een portrettekening van Karel alstlekzwabber en brengt er een journa- met de moeder van zijn zoon, Denise Jonckheere. Met een knipoog naar Dante listiek verslag van in de reportagereeks Deketelaere, wat verder wonen in Villa maakt Jonckheere in de bundel Spiegel der 'Een baard van 18 dagen. Claudisette, Majoor D'Hooghelaan 11, zee een dichterlijke balans op van (de helft Hij wordt lid van de Maatschappij der Sint-Idesbald, tot oktober 1953. van) zijn leven:'Wie veertig jaar wordt zal Nederlandse Letterkunde in Leiden. Hij wordt algemeen secretaris van de zichzelve kennen of anders is het beter 'Belgisch-Nederlandse Conferentie der dat hij sterft; ...'61 1948 Nederlandsche Letteren. Na de dood van August Vermeylen stich- Vloedlijn, de eerste verzamelbundel, ten enkele vrienden het door hem (onder aangevuld met enkele nieuwe gedichten 1952 de titel Diogenes) uitgewerkte Nieuw verschijnt. In de lente vertrekt Jonckheere De juryleden Ernest Claes, Franz de Backer Vlaams Tijdschrift. Jonckheere is van bij met de 'Mar del Plata' voor een culturele en J.F. Vanderheyden kennen hem de het begin tot het einde in 1983 een actief tournee naar Belgisch-Congo en de Unie Arthur Merghelynck-prijs toe voor de redactielid. van Zuid-Afrika, waar hij vooral contacten dichtbundel De Hondenwacht. Ilk beleef never een gedicht dan er een te schrijven I 291 ^ Jonckheere reageerde heel enthousiast dat'Een legende wil dat ze het andere Per schip reist hij naar de Verenigde Staten toen Bertus A4es in 1946 zijn gedicht Een kwijtraakte bij haar geboorte maar ik heb en Canada. voetreis naar Rome publiceerde. Nu wijdt alle recht dit te betwijfelen. hij een essay in boekvorm aan A4es, De Franse schilder Felix Labisse decoreert 1957 De dichter van de poêzie. de bekende Oostendse boekhandel van Kongo zonder buks of boy, een reisrepor- zijn vriend Mathieu Corman met een aan- tage met veel kritische commentaren over 1953 tal portretpanelen. In ruil voor onbeperkt het koloniale bestel, verschijnt met de op- Een volgende verzameling navertelde leesgenot vereeuwigt Labisse bekende dracht:'Voor Dr. Rigaux die mij twee keer Maya-sprookjes verschijnt onder de titel gezichten die er over de vloer komen en gezond naar Congo bracht'(zie refs 1948). Vertellen onder de toverboom. 'grote artiesten': schilders, wetenschapslui In mei vliegt Jonckheere naar de VS en Erik Van Ruysbeek (1915-2004, pseudo- en schrijvers, onder wie ook Karel Jonck- bezoekt hij Houston in Texas waar hij stads- niem van Raymond Van Eyck) en Karel heere. genoot Liedts ontmoet; ook met Marnix Jonckeere wisselen heel het jaar brieven Gijsen heeft hij contact:'Voor de tweede uit waarin ze elkaars standpunten over 1956 keer bezocht Karel de VS. Hij doorkruiste ze 'oud en nieuw in de dichtkunst' meedelen De essays Van kritiek gesproken en Poe- van oost naar west, van New York tot San en becommentariéren. zie en experiment (zie 1953: brieven Van Francisco; van west naar oost, van Califor- In de lente reist hij weer naar Spanje. Ruysbeek-Jonckheere) verschijnen. Voor nia naar de Atlantische Kust.'67 De aanwezigheid in Brussel van een de eerste keer ook Verzamelde gedichten. geschikte school voor Floris is een van In maart reist hij weer per auto naar Span- 1958 de redenen waarom Jonckheere de kust je, dit keer met Albert van Hoogenbemt. De roman Kongo met het blote oog en de verlaat en naar het Antwerpse Rijmenam, Jonckheere ontvangt de Driejaarlijkse essays De poeziemuur doorbreken en De pal op de grens met Vlaams-Brabant, Villa Staatsprijs voor de Vlaamse Poezie voor Vlaamse letteren vandaag worden gepu- Venstraat 9, verhuist. Van zee tot Schelp op voorstel van een jury bliceerd. Op 1 oktober wordt hij, in opvolging van bestaande uit Jozef Muls, Gaston Burs- In april vliegt hij naar Brazilie; in de zomer Maurice Roelants, aangesteld tot letter- sens, Richard Minne, Maurice Gilliams en weer naar Belgisch-Congo en Rwanda. kundig adviseur bij de Dienst der Letteren Marcel Coole. van het ministerie voor Nationale Opvoe- ding en Cultuur. 1954 In maart reist hij weer per auto naar Spanje. 1955 De poeziebundel Van zee tot schelp ver- schijnt. De titel van deze bundel 'betekent niets meer en ook niets minder dan: hoe slaag ik erin de indrukken van een niet- gehandicapt mens (de zee) te leiden naar de oorschelp van een blind kind?'64 In september reist Jonckheere weer per auto naar Spanje in het gezelschap van zijn vrouw en mevrouw Burssens. Gaston komt met het vliegtuig. Een bezoek aan `ex-pleegkind'Conchita staat ook op het programma. Jonckheere beleeft geen plezier aan zijn collega-schrijver, die weg- kwijnt door thuisverlangen65. Hij schrijft over zijn voorouders in de bijdrage 'Op de Bergkam166. Ogenschijnlijk terzijde vermeldt hij dat zijn grootmoeder ^ 1955 Kj en Denise met Gaston Burssens en zijn vrouw Yvette in Barcelona aan moeders zijde maar een oog had en lAMVC-IEFTERENHILS1 ^ 292 I lk beleef iiever een gedicht dan er een te schrijven 1959 oktober wordt hij leraar in de Europese li- nie volgt in september-oktober. Jonckheere publiceert het essay De litera- teratuur aan het Hoger Rijksinstituut voor Hij wordt benoemd tot hoofd van de (een- tuur van de Nederlanden in de moderne tijd Toneel- en Cultuurspreiding (RITC). mans)dienst voor de verspreiding - Jonck- en de bloemlezing Poêzie is overal. Van heere noemt ze zelf'verbreiding'- van de bijbel tot Eskimo. 1962 Nederlandse Letteren72 in het buitenland en De bloemlezingen Firmin Van Hecke en Uit zal 'reizend ambassadeur' blijven tot aan zijn 1960 het nest geroofd en de bundel radiolezin- pensionering. Zijn opvolger als adviseur bij De bloemlezing Gemini verschijnt. gen 1k heb eens... verschijnen. de dienst Letteren is Bert Decorte. Op 27 januari sterft moeder Jonckheere. In februari vliegt Karel Jonckheere naar In september wordt Jonckheere gecon- West- en Oost-Berlijn, en in juni neemt 1964 tacteerd door de Nederlandse AVRO om hij voor de eerste keer het vliegtuig Verschillende reizen volgen elkaar op: in voorzitter te worden van het panelspel naar Roemenie. Tijdens een intermezzo maart naar Italie, in april naar Luxemburg, 'Hou je aan je woord'. Het is geInspireerd in juli neemt hij deel aan 'Les Journees in juni naar Roemenie, in september naar op de BBC-uitzending 'My Word' en zou poetiques de Mondorf. Joegoslavié en Denemarken, in oktober naar Joegoslavié en in het radiowinterseizoen uitgezonden Roemenie worden in september-oktober Roemenie en in december naar Duitsland. worden.68 Karel gaat op het aanbod in. zijn reisdoel. Op 21 oktober wordt hij voor het gedicht Jonckheere confronteert zijn forumleden Jonckheere wordt redactielid (tot 1964) 'Kinderen met krekelstem' ereburger van Godfried Bomans, Hella Haasse en Victor van De Gids, een algemeen cultureel en Kragujevac (ex-Joegoslavie, nu Servie). Hij van Vriesland geregeld met oude, verge- literair tijdschrift. spreekt de opgekomen volksmassa toe ten woorden, zoals 'weper(=leeg en on- Sedert 1 oktober woont het gezin Jonck- en leest fragmenten uit het lange gedicht vruchtbaar). Aan Bomans geeft hij o.a. de heere in de Venstraat 1, later hernoemd over de vermoorde scholieren voor. In het limerickopdracht: 'Er was eens een vrouw tot Kraaivenstraat 24. gulden boek van het getroffen lyceum in Archangel ...'69. noteert hij:'... Heden heb ik lege banken Het publiek probeert hij op te vrolijken 1963 gezien die ik nooit zal vergeten zomin als met tussenkomsten als:'Waarom is Neder- In mei-juni reist hij naar Hongarije en deze die ze hebben bezet, ook al heb ik ze land zo vlak? Omdat het geloof er de Roemenie. nooit gekend:73 bergen verzet heeft: Een nieuwe reis naar Hongarije en Roeme- Het programma is zo populair dat het op tv uitgezonden wordt en 7 seizoenen lang meegaat. Van december tot januari 1961 verblijft Jonckheere in Indie om er in naam van de Belgische en Nederlandse regering deel te nemen aan de herdenking van Tagore die 100 jaar geleden geboren werd. Hij schrijft een bijdrage over zijn debuut in een verzamelwerk.7° 1961 Met Amaat Burssens71 verzorgt Jonck- heere in opdracht van het Nieuw Vlaams Tijdschrift de bloemlezing vertaalde Afri- kaanse teksten: Kongo het woord. Een nieuwe dichtbundel, Ogentroost, en een essay over zijn vriend-schrijver Raymond Brulez verschijnen. In september vliegt hij naar de Unie van Zuid-Afrika in het kader van het culturele verdrag tussen dat land en Belgie. Hij is de gast van de regering en verwerkt er een programma van ontvangsten, lezingen en bezoeken van 18 t.e.m. 23 september. In ^ 1963 (12.06) Kj met de Roemeense dichter Tudor Arghez in Boekarest [AMVC-LETTERENHUIS] I 1k beleef liever een gedicht dan er een te schrijven I 293 ^ ^ Karel .fonckheere getekend door Marc Neels [archief D. Beirens] ^ KJ en Denise Deketelaere. Foto: Cas Oorthuys, die er op bezoek was, in 1953 {AMVC-LETTERENHUIS] ^ Karel .jonckheere door Felix Lahisse (nr. 46 van bet murale fresco) [AMVC-LETTERENHUIS] ^ Karel Jonckhecrc en zoon Florin a'in de piano, 25.07.1956 [AMVC-LETTERENIINSI 1947 (juli) op de 0.318 'Belgian Sailor' in de Uslandse waft-Ten. [AMVC-LETTERENHI ^ 294 Ilk beleef liever een gedicht dan er een to schrijven ^ s.d. KJ met Angele Manteau [AMVC-LETTERENHUIS] ^ Karel Jonckheere spreekt bij het herdenkingsmonument van in WO II terechtgestelde Servische mannen en scholieren, 21.10.1964 [AMVC-LETTERENHUIS] ^ Denise Jonckheere-Deketelaere met een cartoon van Naar man, 1994 [foto D. Beirens] ^ Foto KJ met Regine Clauwaert op de Mercator in Oostende; uit de documentaire van Emile Degelin (1973-1974) 'Karel Jonckheere bezoekt zijn moedertaal': Jonckheere doorkruist daarin Vlaanderen, Nederland en Zuid-Afrika op zoek naar de geschiedenis van het Nederlands. [E. Degelin] ^ 1961 Bombay KJ in Jain-kledij om de tempel te mogen betreden [AMVC-LETTERENHUIS] I 1k beleef Bever een gedicht dan er een te schrijven 295 ^ 1965 jongere romanciers zich beginnen te roeren 1968 Een nieuwe dichtbundel, Roemeense suite, en zich tegen de gevestigde literaire wereld Karel stelt het eerste deel van zijn eigen verschijnt. keren, o.a. in het pas opgerichte tijdschrift levensmemoires voor: De vogels hebben Verschillende reizen volgen elkaar op: in Heibel. Het revolutiejaar 1968 nadert en de het gezien, waarin hij heeft over de jaren februari gaat hij naar Spanje, in augustus polemieken nemen toe. De expliciete seks 1906-1930. naar Portugal en Joegoslavie, in oktober bij Geeraerts en De Wispelaere schiet Gijsen Jonckheere ontwerpt dertig copla's (korte naar Hongarije en Roemenie - hij ontmoet in het verkeerde keelgat en hij beklaagt zich Spaanse volksgedichten), die samen met er Graham Greene -, in november naar bij vriend Jonckheere over'de schoftige zo- dertig schetsen van Frans Dille opgeno- Noorwegen. gezegde kritiek'van de dertigers die vooral men worden in Spaans schetsboek. Karel verzorgt een autobiografische willen opvallen.75 Jonckheere vindt dat de Samen met Roger Bodart, zijn Fransta- bijdrage in een verzamelwerk waarin elf 'jongeren een beetje te roekeloos de band lige tegenhanger letterkundig adviseur, schrijvers aan bod komen.74 met de ouderen hebben verbroken'en dat schrijft hij het essay De literatuur in Belgie. er in de moderne romans te veeligezaagd' 1986 wordt een recordreisjaar: Denemar- 1966 wordt: 'de modernen ontvluchten de wer- ken, Noorwegen, Zweden, Finland, Israel, Een nieuw essay gebaseerd op briefwisse- kelijkheid, dompelen onder in hun droom- Spanje, Portugal, Hongarije, Joegoslavie, ling tussen Karel en Erik van Ruysbeek ver- beeld en willen die dromen als werkelijkheid Roemenie, Bulgarije, Tsjecho-Slowakije, schijnt: Ondergang en dageraad, bijdrage opleggen. Dat kan toch niet, ieder van ons Marokko, Tunesie, Brazilie, Venezuela, tot een nieuw bewustzijn. heeft toch zijn eigen werkelijkheid:76. Mexico en de VSA. Drie vroegere dichtbundels worden verza- Op 7 december wordt hij plechtig geInstal- Naar aanleiding van zijn vele reizen doen meld onder de titel De ring van de boom. leerd als lid van de Koninklijke Vlaamse bepaalde geruchten de ronde, maar In Een hart onder de dierenriem beschrijft Academie voor Taal- en Letterkunde.77 Jonckheere repliceertAk spioneerde niet, hij Vlaamse en Nederlandse auteurs in maar misschien werd ik de eerste dagen verband met hun zodiakteken. 1967 toch telkens in de gaten gehouden om te Hij krijgt van SABAM de Willem Gijssels- Karel Jonckheere heeft weer een druk controleren wat ik deed:79 prijs voor zijn hertaling Reinaart de Vos, reisschema: in mei vliegt hij naar Hongarije, een toneelspel van Arthur Fauquez. Bulgarije en Joegoslavie; in augustus naar Hij reist in januari naar Spanje, Roemenie, Zuid-Afrika; in september naar Canada; in Hongarije en Bulgarije; in juni naar Zwe- oktober naar Tsjecho-Slowakije en in no- den; in augustus naar Bulgarije en Roeme- vember naarTurkije. nie; in september naar Polen en Hongarije; In Nacht?, zei de zon, nooit van gehoord in november naar Griekenland. worden 'aforismen, anekdoten en speel- De zestigjarige Jonckheere wordt be- sigheden' van Jonckheere verzameld. In kroond en gehuldigd. zijn inleiding heeft samensteller Jeroen Op 8 april viert zijn geboortestad Oosten- Brouwers, die Jonckheere vier jaar tevoren de hem. Daarbij formuleert hij zijn droom leerde kennen in het uitgeversbedrijf om een bloemlezing samen te stellen over Manteau, het onder andere over: Jonck- Oostende in de internationale letter- heere 'is een (West-)Vlaming die er bij tijd kunde. Die taak zal overgenomen worden en wijle toe overgaat er blijk van te geven door de Oostends-Bredense leraar-schrij- dat hij "Holland" soms niet zo lust, en ik ver John Gheeraert. ben "Hollander": Brouwers schrijft dat In mei wordt hij adjunct-kabinetschef hij zich tegen Jonckheere (altijd?) moet van de minister van Nederlandse Cultuur verdedigen en dat hij daarom naar'zijn Renaat van Elslande. Hij blijft dat tot 1968. bokshandschoenen grijpt. En ironisch ver- Het Willemsfonds Oostende huldigt zijn volgt hij:'Dit bundeltje vertegenwoordigt oud-secretaris op 7 november met als gast- tien van Jonckheere's stokpaarden1.78 spreker Karels vriend Dr. Jan-Albert Goris De Bibliografie van Karel Jonckheere, (Marnix Gijsen) die het heeft over'Dichters in samengesteld door Rob Roemans en It algemeen en K. Jonckheere in 't bijzonder. Hilda Van Assche, wordt uitgegeven door Gijsen herinnert aan zijn eigen verblijf op de Heideland in Hasselt. De inleiding is van Hazegraswijk kort voor Wereldoorlog I. Angele Manteau en Karel zelf. Het werk Maar Gijsen, Jonckheere en andere genera- met afsluitdatum 31.05.1967 telt niet min- ^ Cartoon van Filip ]sacker installatic tiegenoten blijven niet buiten schot als de der dan 254 blz. KJ lid van ck KVNIL. ^ 296 I 1k beleef liever een gedicht dan er een te schrijven f^ r. 1969 telkens weer met nieuw letterkundig werk sioen; uiteindelijk gebeurt het nu toch op Nieuwe uitgaven van Jonckheere zijn: de te bedenken?. Bovendien blijft hij 'alle 1 mei. verzameling reisverslagen lk had die man mogelijkheden uitbuiten om het minder Op de vraag: 'Wanneer verschijnen uw kunnen zijn, de dichtbundel In de wande- hoopgevende leven - by. de blindheid ambtenaarmemoires?'antwoordt Jonck- ling lichaam geheten en de studie Leer mij van zijn zoon - door alle obstakels heen, heere: 'Het ambtenaarsleven was voor mij ze kennen... de Viamingen. toch nog leefbaar te maken: Daarbij hoeft niets aparts, ik zal het gewoon inschake- Hij reist naar Zwitserland en Hongarije. hij 'niet noodgedwongen naar het eeu- len in mijn algemene memoires ...038. wige te grijpen..., maar raakt hij'elke dag Jarenlang verzorgt hij de inleidende 1970 meer en meer vertrouwd met het aardse, rubriek van het informatieblad van de Na- Weer vormen verscheidene Oostbloklan- lichamelijke bestaan:85 tionale Vereniging voor Hulp aan Verstan- den zijn reisdoel. Roemenié is alweer zijn favoriete reis- delijk Gehandicapten. Het opstel Denkend aan de Nederlan- bestemming. Vriend Emile Degelin realiseert de docu- den, ernst en luim in de culturele eenheid mentaire'Karel Jonckheere bezoekt zijn Noord-Zuid, de bundel aforistisch proza 1972 moedertaal; die in 1974 in premiere gaat: Filter uw dag en de anekdotische roman Naast het essay Toon mij hoe je schrijft, en Jonckheere doorkruist daarin Vlaanderen, Oostende verteld8° verschijnen. Recensent aforistisch proza onder de titel De zwan- Nederland en Zuid-Afrika op zoek naar de Wildemeersch bestempelt het Oost- gere stopnaald verschijnt ook Poêtische geschiedenis van het Nederlands. endse verhaal als een 'in een subjectieve, inventaris, zijn verzamelde gedichten gedramatiseerde vorm gesteld objectief, (14 bundels tussen 1932-1972) gebundeld 1974 historisch en anekdotisch relaas'.81 Door de in een boekwerk van 565 bladzijden. Het tweede deel van zijn memoires, Waar constante overheersing zijn de Oostende- De Noord-Zuid(taal)-problematiek blijft plant ik mijn ezel?, behandelt de jaren naars 'treiteraars van beroep' geworden; actueel. Zo gaat de Nederlandse reporter 1930-1937. Naast een bundel aforismen, ookJonckheere beantwoordt aan die Rien Robijns Jonckheere in zijn Brusselse Halve zolen en achterlappen, stelt hij ook typering. ministeriekantoor uitleg vragen over het een Boeketje Buysse, levenschets en biblio- flauwe elkaar-met-moppen-bestoken86. grafisch overzicht samen ter gelegenheid 1971 Jonckheere antwoordt onder meer'... van de publicatie van het verzameld werk In zijn essay In een anekdote betrapt heeft van die moppen houd ik helemaal niet. van Buysse. Karel het over'duizend jaar schrijvers uit Het zijn geslaagde bijdragen tot het Vanaf april schrijft hij in de wekelijkse kro- Noord en Zuid. Hierbij weet hij 'alle klip- in-stand-houden van het infantilisme. niek'Wetsteen'een cursiefje in opdracht pen te omzeilen en kiest hij partij zonder Er zijn trouwens meer Nederlandse dan van Het Laatste Nieuws. stemverheffing, noch voor de ene noch Belgische moppen. Om te lachen heeft De weduwe van Karel van de Woestijne voor de andere:82 de mens 43 spieren in werking te stel- had Jonckheere in 1962 een soort dag- In de periode januari-februari wordt hij in len. Bij sommige dieren bestaan die niet. boekagenda (1903-1905) van haar man Gent opgenomen voor een operatie aan Nederlanders hebben die wel. Ze kunnen gegeven. Jonckheere vindt Pink Editions beide ogen waarbij zijn Ienzen worden lachen, maar zijn geen humoristen: & Productions bereid om het uit te geven weggenomen om de ziekte staar, ook Karel herhaalt wat hij eerder schreef dat in hetzelfde ongewone formaat als het genoemd cataract of lenstroebeling, te 'het Noorden meer begrip moet hebben origineel. Hij voorziet de uitgave Dagboek verhelpen. Hij stuurt de reporter die hem voor Vlaanderen; de vooringenomenhe- Karel van de Woestijne van een inleiding en in het ziekenhuis komt interviewen, met den tegen ons moeten verdwijnen: Hij een verklarend notenapparaat. een kwinkslag terug naar de redactie: eindigt met de oproep'Laten wij eindelijk Auteur Bert Decorte schrijft een literaire 'Men zegt dat mensen die slecht zien, ook samenwerken....87 monografie over zijn oud-collega en een slecht karakter hebben. Dat men zich Jonckheere verzamelt als eerbetuiging vriend Jonckheere. troost, ik zal voortaan beter zien!'83 getuigenissen over zijn vriend-schrijver Karel verzorgt een bijdrage over James in Sleutelbos op Gaston Burssens (1896- 1975 Ensor in het kunstboek Van Ensor tot 1965). Hij schrijft ook een woord vooraf In het derde boek memoires, Mijn dochter Permeke.84 Hij spreekt ook op 30 oktober in het Oostends woordenboek van Roland wordt sirene, heeft hij het over de jaren tijdens de Spilliaerthulde in zijn geboor- Desnerck. 1937-1939. testad. Karel, Denise en zoon Floris reizen naar Op 17 mei neemt hij met samen Hugo Jonckheere wordt 65. Het ontlokt menig Roemenie. Claus, Marnix Gijsen en vele andere deel commentator, zoals Willie Verhegghe, aan de tweede Nacht van de Poezie in de vraag:'Waar blijft hij al die verbale 1973 Kortrijk. Een week later probeert hij in Het kracht vandaan halen om ons taalgebied Normaal moest hij in 1971 al met pen- Nieuwsblad te antwoorden op de vraag I lk beleef liever een gedicht dan er een te schrijven I 297 ^ 'Wat is nu een Oostendenaar?. Hij spreekt 'Nooit tevoren een boek gelezen waarin 1983 ook de lijkrede uit voor dichter Hugues C. de Vlaamse kleinzerigheid en lichtgeraakt- De bundel Was het maar bij deze woorden Pernath. heid zo ten overvloede en zo duidelijk gebleven bevat, naast een selectie uit wordt geexposeerd. (...) Vlaanderen vroeger werk, ook nog niet uitgegeven 1976 hoont zijn critici, maar slaat geen acht op gedichten. De nieuwe bundel gedichten draagt de de geleverde kritiek. Vlaanderen is bezig tweeledige titel met dubbele bodem Na- zich te koesteren in neo-isolationisme en 1984 zichtieen vernieuwde kijk op het leven na voelt zich prettig op de schoot van zijn In het essay De Kongo van Floris Jespers een oogoperatie, tevens een uitgediepter conservatieve mandarijnen'.92 geeft Karel Jonckheere zijn visie op de inzicht in het bestaan zelf.'89. De zeventig- Congo-schilderijen van zijn vriend. jarige dichter laat zijn verzen voorafgaan 1978 door een interview waarin zijn voornaam De door hem samengestelde bloemlezing 1985 zijn familienaam ondervraagt over de Groot verzenboek voor al wie Jong van hart In Herinneringen aan Ensor denkt Jonck- dood, inspiratiebronnen, de levenskunst, is kent een groot succes. heere terug aan zijn ontmoetingen met de zijn zoon, de taal, Vlaanderen. Het laatste deel van zijn autobiografie, Oostendse meester. Het werk is opgeluis- Verder verschijnen een 'afgemeten' cita- Verbannen in het vaderland, sluit of met de terd met prachtige foto's van meester-fo- tenboekje Ook 1k, zelfs gij, vooral wij, een oorlogsjaren 1940-1944. tograaf Antony. essay over Omer K. de Laey en een geillus- treerde (auto)biografie in de profielreeks 1979 1986 bij Manteau. Behalve de bloemlezing Brevarium der Karel Jonckheere wordt tachtig:'Hoe gaat Op 25 maart woont hij de premiere bij Vlaamse lyriek, gerealiseerd in samenwer- het?'- KJ: 'Beter dan ik zelf denk en slech- van de film die zijn vriend Emile Degelin king met Marnix Gijsen, verschijnen nog ter dan de anderen denken:94 over hem maakte in opdracht van de de bewerking Van den vos Reynaerde en de In Vraag me geen leugens vertelt Karel Dienst Didactische Films en Audiovisuele verzamelbundel Miniaturen, eerder gepu- Jonckheere 'over boeken die hij heeft Media en Bijschoolse Activiteiten van het bliceerd proza, citaten en aforismen. gelezen en vooral over schrijvers die hij ministerie van Nationale Opvoeding en Jonckheere verzorgt in de reeks 'Floros- heeft gekend'.95 Nederlandse Cultuur. Jonckheere schrijft koop'zijn geboortemaand April. Frans Cornelis stelt in opdracht van de ge- mee aan het scenario waarin 'zijn letter- meente Keerbergen een huldigingsbundel kundig werk benaderd wordt vanuit vier 1980 samen naar aanleiding van de tachtigste levensbeschouwelijke perspectieven, de Karel Jonckheere hertaalt Beatrijs. verjaardag van de schrijver. In Het wordt vier oerberoepen die in hem schuilgaan: klaar door de ruiten worden meer dan de visser, de boer, de jager en de herder:9° 1981 dertig bijdragen van bekende en minder De bundel De overkant is hier bevat bekende auteurs opgenomen. 1977 gedichten die de neerslag zijn 'van een In maart overlijdt Germaine Reynders Deel vier van zijn autobiografische reeks recente levensfase'93 (1905-1986)96, Karels eerste vrouw. Hij draagt de titel De man met de ruiker en Op 28 mei huldigt Oostende de vijfen- recupereert archiefstukken. behandelt de woelige jaren 1939-1940. zeventigjarige auteur. In april is er voor Jonckheere in zijn woon- Jonckheere stelt het boek Lodewijk van plaats Rijmenam een verjaardagsviering. Deyssel e.a. - Ju, ju, wat een grof volkje! sa- Feestredenaar Hedwig Speliers presen- men met allerlei kritieken die 'Hollanders teert'Jonckheere als de belangrijkste kro- - sinds de 16de eeuw al - over Vlamingen niekschrijver van onze Vlaamse Iiteratuur kwijt moeten. Het zal leiden tot een grote in de 205te eeuw. Dank zij zijn schrijfdrift en controverse over de verhouding Noord- publicatiewoede kunnen we een heerlijk Zuid, ook al omdat Jonckheeres stand- panorama van een halve eeuw Vlaamse punt daaromtrent genoegzaam bekend is: literatuur bewonderen:97. 'Het Noorden verwaarloost zijn geliefde; In een interview beklemtoont Jonckheere wij wijzen op de overeenkomsten, zij nogmaals dat'als iemand de anekdote op de verschillen; de Vlaamse vertellers doorstaat, hij ook veel ernstiger benade- vinden tegenwoordig in het Noorden niet ringen aankan. Als voorbeeld citeert hij veel achting'.91 de Franse minister Talleyrand, die hinkte Jeroen Brouwers trekt heftig van leer •jaren zcstig. Kj, de ambtenaar op het ministerie en op zekere dag een scheel kijkende tegen dit 'prulgeschrift' van Jonckheere: [AMVC-IEITERENHUIS1 adellijke dame ontmoette.'Zij vraagt ^ 298 lk beleef liever een gedicht dan er een te schrijven De Oostendse sculptor Josiane Vanhoutte bezoekt Karel Jonckheere in functie van een te realiseren bronzen borstbeeld, een opdracht van het Oostendse Willems- fonds. 1992 Niemand moet me helpen sterven (maar eenieder mag me leren /even), deze bloem- lezing van Karel Jonckheere door Herman de Coninck werpt een nieuw en verhelde- rend licht op de productie van de 'verge- ten dichter: 'Het heeft een bundel of drie geduurd voor Karel Jonckheere zijn eigen stem vond. Laat zijn adolescente biecht- poèzie, zijn experimenten met het vrije vers en zijn opsommingsgedichten weg en je houdt een tragische dichter over van een goede honderd klassieke verzen:1°4. Roel Ghysel van de jonge Oostendse uit- geverij Manga mag de in 1947 bekroonde ^ 1974 Rijmenam: v.l.n.r. de pink poets Patrick Conrad, Werner Spillemaeckers, Hugues C. Pernath en dichtbundel Spiegel der Zee, opnieuw Karel Jonckheere [AIVIVC-LETTERENHUIS] verspreiden, in een vijfde druk op 1000 exemplaren. Jonckheere laat er een origineel voorwoord, blz. 7-19, in opne- men. Daarin spreekt hij zijn Iiefde voor zijn vaderstad uit: 'Aan zee geboren worden is hem: Comment allez-vous, monsieur le tievelijk van 5 en 11 november 1982.101 een gunst. Een voorrecht daarenboven als ministre? En hij antwoordt: Comme vous 1990 dit te Oostende gebeurt:Hij wijst ook op voyez, madame:98. Marcel Janssens houdt op 3 april voor de het spanningsveld waarin de kustbewoner 'Middagen van de poezie' in het Paleis -'tussen twee horizonten'- leeft en dat 1987 voor Schone Kunsten een voordracht een Oostendenaar probeert op te heffen In Wuiven naar gisteren komen herinne- over Karel Jonckheere, 'die een blijvende door relativerend te spotten, te 'greten. ringen aan een plejade schrijvers uit de waarde is. Nooit heeft hij -ismen achterna- Heimwee naar Oostende105 heeft Karel Nederlandstalige en aanverwante wereld gelopen of gepropageerd. In zijn verzen niet direct, want'op anderhalf uur sta ik er aan bod.99 toont hij zich zoals hij is: mededeelzaam, met de auto: Wel geeft hij toe:'We wonen In Oostende wordt op 16 maart aan de gemoedelijk, melancholisch, hartstoch- hier maar we leven in West-Vlaande- gevel van zijn geboorteplaats een ge- telijk in het verzamelen van menselijke ren:106 denkplaat aangebracht. fouten, met zin voor humor:102. Gidsenkring Lange Nelle ontwerpt een Op maandag 15 oktober krijgt Karel een Karel Jonckheere-wandeling in Oostende; 1988 beroerte. In het ziekenhuis contacteert ze wordt voor het eerst georganiseerd op De dichtbundel Recht op da capo, volgens hij De Morgen voor zijn Iaatste interview, 19 juli. de achterflap het geestelijk testament maar hij herstelt relatief vlug.103 van Jonckheere, is een antwoord op wat 1993 'in een onlangs verschenen brievenboek 1991 Op 13 december, 87 jaar oud, sterft Karel staat te lezen dat ik'een arme, oude suk- Op initiatief van de'Vrienden van het Jonckheere in het Imelda-ziekenhuis van kel'werd en, nog aanminniger: `Jonck- Provinciaal Museum voor Moderne Kunst' Keerbergen en hij wordt in intieme kring heere is dood:1°° viert Oostende op 3 mei de 85Ste verjaar- begraven in Rijmenam. Hoewel hij het an- Die formuleringen, de eerste toegeschre- dag van Karel Jonckheere. ders had gewenst: 'Om het scholieren ge- ven aan Weverbergh, de tweede van Brou- Begin december vertelt Jonckheere zijn makkelijk te maken zou ik willen sterven wers, staan in twee brieven van Jeroen week-dagboek in het BRT 1-programma in mijn geboortestad op mijn honderdste Brouwers aan Julien Weverbergh, respec- 'Madiwodo. verjaardag:107 lk beleef liever een gedicht dan er een te schrijven I 299 ^ Heel wat interviewers en verslaggevers 1994-2008 Het Oostendse Willemsfonds zet op za- gebruikten citaten en aforismen van Begin 1994 brengt Willie Verhegghe een terdag 19 oktober 1996 in het Oostendse Jonckheere; hij bood ze dan ook constant hommage aan Karel Jonckheere:'Een Feestpaleis een grootse Karel Jonckheere- op een presenteerblad aan. leven dat voor hem niet lang genoeg kon huldiging op het getouw. In aanwezigheid Perskoppen (de meeste verschijnen op duren, waarvan hij heel moeilijk afscheid van zijn weduwe Denise en zoon Floris 15.12.1993) naar aanleiding van het over- kon nemen. Het is alsof hij soms met wordt het bronzen borstbeeld van Karel lijden van Karel Jonckheere: KJ 1906-1993 boutades en een voor velen onverteer- onthuld. Het krijgt een prominente plaats Liefde voor het woord (NCR Handelsblad) bare zelfspot aan de dood wou ontsnap- in de leeszaal van de Oostendse stadsbi- - Spitse geest tot zwijgen gebracht (Het pen. Hij heeft zijn uiteindelijk vertrek bliotheek'Kris Lambert: Nieuwsblad) - Speelse en ironische dichter naar Ispahaan overigens behoorlijk lang In 2001 schrijft Jeroen Brouwers'Grafsteen Karel Jonckheere overleden (Gazet van uitgesteld:"° aan de Dijle'114, een mild(er) maar raak Antwerpen) - Karel Jonckheere overleden. Op bezoek bij de weduwe Denise Jonck- en verhelderend portret van Karel Jonck- Aan de onsterfelijkheid na de dood heb heere-Deketelaere in september 1994 heere. je niks' (Het Belang van Limburg) - Met toont ze me de istil geworden werkkamer' De Cultuurdienst van de stad Oostende Karel Jonckheere ging een groot auteur. van Karel zaliger. organiseert van 3 december 2005 tot Karel Jonckheere sprak Oostends (Het De wand rechts bevat boeken in verband 12 februari - in samenwerking met het Laatste Nieuws) - Karel Jonckheere wou met zijn reizen,'in den vreemde' gekregen Willemsfonds, de familie Sorel, talrijke nog naar Weckx schrijven108 (Het Volk) - werk, reisdagboeken111 en vertaald werk. kunstenaars en Dirk Beirens - de dubbel- Karel Jonckheere, dichter-reiziger. Spel en Links staan de'vrienden'-boeken: boven- tentoonstelling Jonckheere-Sorel in de ernst verweven tot agressieve mildheid (De aan Teirlinck, Walschap, Gijsen en Brulez; Venetiaanse Gaanderijen. Standaard) - Karel Jonckheere overleden daaronder Nederlandstalige literatuur In september 2006 wordt in aanwezigheid (De Morgen)109 - Wijlen Karel Jonckheere zoals Boon en Lampo. Onderaan vind van zijn zoon Floris en zijn gelijknamige was verknocht aan de zee. Een groot Oost- je werken inzake taalstudie en literaire neef, het grote Oostendse bibliotheek- endenaar. Hij blijft een monument. Karel besprekingen.Tegen de hal staat de boe- plein officieel naar de letterkundige Karel Jonckheere tot echtgenote: Als je hoort kenwand met heel veel bloemlezingen, Jonckheere genoemd. zeggen dat ik dood ben, maak me dan direct de werken van Claus, Burssens en Karel Hij zou het heel graag gedaan hebben, wakker.' (De Krant van West-Vlaanderen, van de Woestijne en een pakket brieven. daarom Iaat ik hem besluiten: De Zeewacht) Onderaan bevindt zich een loos met zijn 'Als ik herinneringen schrijf, zitten we Vriend-cineast-romancier Emile Degelin laatste geschriften, onuitgegeven verha- gevieren aan mijn tafel: mijn zo maar ontwerpt de grafsteen en kiest de epitaaf- len, agenda 's per jaar met aantekeningen ademend "ik"; mijn"ik"dat het verleden op verzen. en een reeks roze mappen met'Een herfst de pijnbank strekt; een derde "ik" dat de schrijft zijn verleden, recensies, gedichten bekentenissen optekent; een vierde dat en aforismen, Oostende en de bundel glimlacht of grijnst naarmate het ontlokte 'Kruispas. waarheid schijnt of leugen. Bij het herlezen Denise en Floris krijgen nu uiteraard heel jaag ik ze allen buiten. Waar ben ik dan?'115 wat minder yolk over de vloer. Meestal stonden ze ook in de schaduw van hun Noten bekende echtgenoot en vader.'Telkens Loy, M.,'Ik beleef liever een gedicht dan er een te schrijven', in: De Zeewacht, Krant van West- er bezoek was voor Karel trad echtgenote Vlaanderen, rubriek:JUit en thuis', weergave van Denise als gastvrouw op en speelde zoon een interview met Karel Jonckheere in Rijmenam, (03.12.1990). Floris piano. Voordrachtkunstenaar Francis 2 'Carolus op de geboorteakte, Charles in het pal- Verdoodt verwoordt het zo:'Vele uren heb mares van het Atheneum, maar ook Charles in de familie ik heb hem vroeger steeds aangesproken ik in Rijmenam naar hem geluisterd./.../ met"noenkel Charel"... Hoe dan ook, vanaf zijn lite- rair debuut - en dat viel samen met de verneder- Denise: beamend, aanvullend, zorgzaam landsing van het onderwijs! - is KAREL Jonckheere bezig met kruidenthee, koffie en gebak. firmanaam geworden: Jonckheere, K. junior of de neef in: 100 jaar Karel Jonckheere en 125 jaar WF in Floris: monkelend meedenkend, namen Oostende, Willemsfonds, Oostende, 2006, p. 74. en feiten oprakelend, soms grijpend naar 3 Jonckheere, K., Vraag me geen leugens, Antwerpen, Manteau, 1986, p. 66. de helderheid van zijn piano:112 Heel de Boer, H.P.,`Karel Jonckheere, de dichter, zijn dorp, treffend is wat Floris ooit over zijn vader in: Knack, (15.04.1981), p. 145. Brouwers, J.,'Grafsteen aan de Dijle, portret van zei:'Als hij thuis is, is hij te veel, als hij niet Karel Jonckheere', in: De Morgen, rubriek Boeken, (29.08.2001), p. 38. ^ 19- I ( zonl(r) JCFOrn 131( )u\vci-s cn KJ thuis is, wordt hij gemist. Het beste is, als Florq u in, _J., Ten huize van Karel Jonckheere (uitzen- [AN1VC-IETTEiZENI It TiSI hij thuis is en slaapt.'113 ding 15.0.7 968), Leuven, Davidsfonds, 1969, pp. 9-61. ^ 300 lk beleef liever een gedicht dan er een te schrijven N mij wonderwel kunnen bezighouden met de in de ruimte beperkte maar in wezen volstrekt boeiende mogeijkheden van het aardse bestaan. Meer over Jonckheere en geloof in: Rosseels, M., Gesprekken met gelovigen en ongelovigen, Antwerpen/Utrecht, Standaard Uitgeverij, 1967, p. 67-73. 37 Jonckheere, K./Jan de Clerck, - de gedachte'nie- mand profeet in eigen land', in: Jan de Clerck, anno 1928, p. 31-33. 38 Raymond Brulez in een toespraak n.a.v. de instal- latievergadering van Karel Jonckheere als lid van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde, in: Verslagen en mededelingen van de KVATL, afl. 9-12, (1966), p. 326 39 Adriaens, M.,'Humo sprak met Karel Jonckheere', Humo, (29.03.1990), p. 171. 40 Brief van Karel Jonckheere aan Jan Acke, 03.1.1935. Archief Dirk Beirens. 41 Jonckheere, K., 'Hoe ik schrijf', in: Boekin Vlaanderen, 1935, p. 23-25. 42 Jonckheere, K., Waarplant ik mijn ezel, Brussel/Den Haag, Manteau, 1974, p. 94-96. 43 Jonckheere, K., 'Bij Stijn Streuvels, den lezer, den biblio- ^ Gedichtenfragment op graf Karel Jonckheere [foto D. Beirens] fiel, den bibliothecaris', in: Boekin Vlaanderen, 1936, p. 18-27 (daarover in Vraag me geen leugens' p. 220). 44 Jonckheere, K., Waarplant ik mijn ezel, Brussel/Den 23 Haag, Manteau, 1974, p. 185. 7 Zie ook het artikel van Jan Schoolmeesters over het Loy, M.,'HVB sprak met Karel Jonckheere', in: Het 45 De Belgische Zeekust, NIR-brochure, augustus 1936, proza van Karel Jonckheere in dit nummer. Visserijblad, nr. 3, (06.03.1992), p. 17-19. 24 50 p. /Jonckheere, K., Waarplant ik mijn ezel, Brus- 8 Beirens, D., Niet-gepubliceerd interview met Karel Haerynck, J./Het gesproken testament van Karel sel/Den Haag, Manteau, 1974, p. 211. Jonckheere, 03.02.1990. Jonckheere', in: De Morgen, (25.10.1990), p. 46-47. 46 25 'De Vlaamse literatuur en de zee', in: Internationaal 9 Piryns, P., Er is nog zoveel ongezegd - vraaggesprek- de Witte, D., 'Stoorder-ongestoorde', in: 7 over Karel Congres van de zee, 1936, p. 450-451. ken met schrijvers, Antwerpen, Houtekiet, 1988, 26 Jonckheere, Brussel/Den Haag, Manteau, 1967, p. 90. 47Alleene, C.,'KJ - Zijn wij soms huurlingen van Ne- p. 128. In de eerste alinea van de biografische nota die Erik derland geworden', in: Spectator, 23.01.1982, p. 63. 10 Brouwers, J.,'Grafsteen aan de Dijle, portret van van Ruysbeek over Jonckheere schreef, staat: 48 Jonckheere, K.junior (neef van KJ) in: 100 jaar Karel Karel Jonckheere', in: De Morgen, rubriek Boeken, ' ... biedt weinig opvallends: geen grootse gebeur- Jonckheere en 125 jaar WE in Oostende, Oostende, (29.08.2001), p. 38. tenissen, ook geen sensatiewekkende intermezzo Willemsfonds, Oostende, 2006, p. 76. 11 Jonckheere, K.junior (neef van KJ) in: 100 jaar Karel 's a la Verlaine, en toch is zijn leven interessant om- 49 Zo kreeg hij op 22.07.1937 van de Mexicaanse Jonckheere en 125 jaar WF in Oostende, Oostende, wille van zijn diepe menselijkheid, zijn hechtheid! dichter F. Orozco Munoz, de dichtbundel Belgica en Willemsfonds, Oostende, 2006, p. 76. Het drama is inwendig: conflicten tussen verstand la paz (1919), met op p. 89 een gedicht gewijd aan 12 '... rekels die ... hun humeuren botvieren op en hart, tussen vlees en geest, tussen trots en God. Oostende. details uit het particuliere leven van een auteur.... Dat is het dat aan zijn leven - dat trouwens nog in 50 By. Jonckheere, K., Met Elisabeth naar de Golf, In: de Ceulaer, J., Dat zei Claes, dit zegt Claus, 's Gra- voile bloei is - zijn diepe betekenis, zijn samenhang reisomnibus: Cargo, Tierra Caliente en De zevende haven„ venhage/Rotterdam, Nijgh & Van Ditmar, 1968, geeft: In: van Ruysbeek, E., Karel Jonckheere als Antwerpen/Utrecht, Opdebeek, 1971, 310 p. p. 54. dichter, Gent, Arsenaal, 1947. 51 27 Het wordt aan een van zijn leerlingen toege- 13 In 1967 verschijnt de omvangrijke Bibliografie van Haesaert, C./Karel Jonckheere tussen vraag en schreven in: Weverbergh/Op reis', in: lover Karel Karel Jonckheere, samengesteld door R. Roemans & antwoord', in: 7 over Karel Jonckheere, Brussel/Den Jonckheere, Brussel, Manteau, 1967, p. 104. H. Van Assche, bij Heideland in Hasselt. Haag, Manteau, 1967, p. 8. 52 28 Decorte, B., Karel Jonckheere, Brugge, Orion/DDB, 14 G(aston) D(urnez) in: De Standaard der Letteren, 'Wij hebben hier de bedoeling uw leven in 1974, 47 p. 09.04.1973. 50 minuten te overzien. U hebt zoveel gedaan, 53 Jonckheere, K., De man met de ruiker, Brussel/Den 15 In: Decorte, B., Karel Jonckheere, Brugge, Orion-NV geschreven en gezegd en u hebt nog zoveel te Haag, Manteau, 1977, p.152-153. DDB, Ontmoetingen - literaire monografieen, 1974, vertellen dat me dat niet doenbaar lijkt! In: Florquin, 54 Archief Dirk Beirens. ID. 7. J., Ten huize van ... (Karel Jonckheere), uitzending 55 Jonckheere, K., Tito Vlucht, Antwerpen, De Neder- 16 Brouwers, J., Staffer & Blik, Herinneringen aan een 15.01.1968, tekst opgenomen in het gelijknamige landsche Boekhandel, 1941, 260 p. periode (1964-1970), Amsterdam/Antwerpen, Atlas, boek, Davidsfonds, keurreeks nr. 112-1969-3, 56Van Raemdonck, B., Allemaal zeep aan onze zolen, 2004, p. 183. p. 15-16. 29 kroniek van het Nieuw Vlaams Tijdschrift (1946-1950), 17 Piryns, R, Er is nog zoveel ongezegd - vraaggesprek- Het Vaderland, Schrijversdebuten, 's-Gravenhage, Antwerpen, AMVC-Letterenhuis, 2006, p.19 e.v. ken met schrijvers, Antwerpen, Houtekiet, 1988, A.A.M. Stols / J-P. Barth, 1960, p. 101. 57 30 Jonckheere, K., Verbannen in het vaderland, Man- p. 135. Jonckheere, K., Spiegel der Zee, 5de druk, Oostende, teau, Brussel, 1978, p. 239-240. 18 de Coninck, H., Niemand moet me helpen sterven, Manga, 1992, Voorwoord, p. 13. 58 Karel Jonckeere gebloemleesd door Herman de 31 Uit: Standregelen van den studentenkring 59Archief Dirk Beirens. Jonckheere, K.,'Er is veel leed geleden ...', in: Klokke Coninck, Antwerpen-Baarn, Houtekiet, 1992, p. 10. 'De Ledeganck's zonen', archief Dirk Beirens. 19 Geerts, L.,'Praten met Jonckheere', in: De Nieuwe, 32 Meer daarover in Peter Theunynck,'Twee Oost- Roeland, orgaan van de N.S.G., 4, nr.1, 1"elegaal nummer, (september 1944), voorpagina. nr. 235, (27.09.1968), p. 7-10. endse Karels' in dit nummer. 60 33 Onuitgegeven document archief Dirk Beirens. 20 Adriaens, M.,'Humo sprak met Karel Jonckheere', Karel Jonckheere, in: 700 jaar Willemsfonds Oost- 61 Jonckheere, K., Spiegel der Zee, Antwerpen, De in: Humo, (29.03.1990), p. 169. ende, Oostende, 1981. 34 Nederlandsche Boekhandel, 1946, p. 9, gedicht 21 In mei 1963 vindt een aflevering van dit AVRO- Het Vaderland, Schrijversdebuten, 's-Gravenhage, 'Aankomst in het duin'. programma plaats in het bedrijf Gevaert in Mortsel. A.A.M. Stols / J-P. Barth, 1960, p. 103-104. Maar in 62 Karel Jonckheere, Sleutelbos op Gaston Burssens, Karel Jonckheere wordt in de begeleidende een interview met R. van de Moortel beschrijft Brito, Antwerpen, 1972, pp. 8-9 brochure omschreven als ' ... is de voorzitter van Jonckheere de 'schrijversnacht'zonder verwijzing 6340 jaar middagen poezie Brussel 1949-1989, samen- het forum, slagvaardig, spiritueel, briljant. Hij leidt naar de avond met Van de Woestijne, in: Nieuw stelling Hilde Sabbe en Frank De Crits, Brussel, 1989. deze literaire tafeltennis met een verbluffende te- Vlaanderen, 8, (18.07.1942). Heeft hij de twee zaken 64 In: Karel Jonckheere, VWS-cahier 19, jg. 4, nr. 2/B, genwoordigheid van geest en houdt de spanning bewust gekoppeld? 35 zomer 1969, p. 4 (redactie R.Seys, inleider A. De- voortdurend op peil: Onuitgegeven gedichten, archief Dirk Beirens. 22 'Al die mannetjes die geen enkele betrekking wilier) 36 Dit proces wordt beschreven in: Jonckheere, K., medts). 65 In 'Gaston Burssens als reisgezel' brengt Jonckheere aanvaarden, om zich geheel aan de letteren te wij- De vogels hebben het gezien, Brugge, DDB, 1968, verslag uit van die reis. Het stuk is opgenomen in: den, zijn voor mijn part farceurs of illusionisten. Je hfdst. XIII, p. 161-167. In Schrijvers in de Spiegel, Jonckheere, K., lk had die man kunnen zijn, Brussel/ moet eerst in het voile leven staan en pas schrijven Paris-Manteau literair, Balans 1971, p. 28 schrijft Den Haag, Manteau, 1969, p. 85-95. naar gelang je inspiratiemogelijkheden!Claes, G., Jonckheere:'Toen ik op mijn 21 Ste jaar, na vergeefse 66Familiealbum, Vlaamse auteurs schrijven over hun 'Op 65 begint voor Karel Jonckheere een nieuw bekeringspogingen van Caesar Gezelle, het boven- voorouders, Antwerpen, Ontwikkeling, 1955, leven, in: Gazet van Antwerpen, (06.04.1971), p. 15. zinnelijke uit mijn verbeedling verbande, heb ik p. 44-48. I Ik beleef liever een gedicht dan er een te schrijven I 301 ^ 95 Jonckheere, K., Vraag me geen leugens, Antwerpen, Manteau, 1986, flaptekst. Anekdotes over Caesar Gezelle, Eugeen Van Oye, Karel van de Woestijne, Prosper van Langendonck, August Vanhoutte, Alfred Hegenscheidt, Firmin van Hecke, Maurits Sabbe, Raymond Brulez, Stijn Streuvels en Herman Teirlinck. 96 Zij nam in 1953 de leiding over van de Culturele Kring van De Panne, die in 1947 door Karel Jonck- heere e.a. werd opgericht om 'de Westhoek uit de culturele somberheid te halen'.. Bron onbekend, 26.03.1986. 97 X,'Karel Jonckheere gevierd te Rijmenam', in: Gazer van Antwerpen, (11.04.1986). 98 Borre, J.,'Karel Jonckheere 80', in: De Morgen, (08.04.1986), p. 16-17. " Jonckheere, K., Wuiven naar gisteren, Baarn, De Prom, 1987, 159 p. Beschouwingen over Jacques Bloem, Godfried Bomans, PC. Boutens, J.B. Charles, Elisabeth Eybers, Ed. Hoornik, Anton van Duinker- ken, Martinus Nijhoff, Victor van Vriesland, A. Marja, Simon Vestdijk, Antoon Coolen, A. Roothaert, P.N. van Eyck, D.A.M. Binnendijk, N.P. van Wyk Louw, Dirk Opperman, Anthonie Donkersloot, Louis de Bourbon, Uys Krige, Etienne Leroux en anderen. 100 Jonckheere, K., Recht op da capo, Antwerpen, Hou- tekiet, 1988, p.6 101 Brouwers, J., Kroniek van een karakrer, deel 2 (1982-1986) de oude Faust, Schoten, Hadewijch, ^ KJ in zijn woonkamer in Rijmenam 03.02.1990 [foto D. Beirens] 1987, pp. 62-64. 102 Programmabrochure lunchvoorstellingen maart- april 1990. 103 Haerynck, J.,'Het gesproken testament van Karel Jonckheere', in: De Morgen, (25.10.1990), p. 46-47. 67 Folder voordracht 'Met Karel Jonckheere, rijksadviseur by. Claus die blijkt te kennen tegenover Brugge, 104 De Coninck, H., Niemand moer me helpen srerven, Letteren, 'Kuierend door Amerika', Mechelen, Hof van maar een in een subjectieve, gedramatiseerde Karel Jonckheere gebloemleesd door Herman de Busleyden, 29.10.1957. vorm gesteld objectief, historisch en anekdotisch Coninck, Antwerpen-Baarn, Houtekiet, 1992, 157 p. 68 Brief K.G. Prior (AVRO) aan KJ, 19.09.1960, Fonds relaas, waarin Oostende wordt verteld.'Constant 5" 'Ik heb veel Oostendes gekend, als kind, als student, KJ-AMVC. reflecteert Jonckheere 'op de vraag hoe Oostende als vrijer, als secretaris van culturele bonden, als 69 Van Gelder, H.,'KJ 1906-1993, liefde voor het woord', zich tegen haar opeenvolgende vijanden heeft trouw bibliotheekbezoeker, als soldaat. Oostende is in: NRC-Handelsblad,(15.12.1993), p. 9. verdedigd en vooral hoe zij telkens — hernieuwd argeloze vrede, tweemaal Oostende in oorlogstijd, 70 Het Vaderland, Schrijversdebuten, 's-Gravenhage, — uit de strijd te voorschijn kwam'..Wildemeersch, bezet, gebombardeerd, verminkt, lichtzinnig weer A.A.M. Stols / J-P Barth, 1960, p. 101-104. G., 'Oak Oostende is een masker', in: Standaard der opgebouwd, onwennig geworden, uitgebreid 71 Prof Dr. Amaat Burssens, hoogleraar aan de R.U.G., Letteren, (12.02.1971). en kleiner, bewaard want toch nog eigen, maar verdiepte zich in de studie van Afrikaanse talen. Hij 81 Wildemeersch, G., 'Ook Oostende is een masker', bovenal bemind om zijn wisselvallig licht en de stichtte het tijdschrift Kongo-Overzee (1934-1959). in: Standaard der Letteren, (12.02.1971). alles vergoelijkende zee:. In: Loy, M./I-NB sprak met 72 de Roey, J.,'Wat is, wat doet de Dienst van de Let- 82 Jespers H-F.,'De schrijver en zijn image', n.a.v. het Karel Jonckheere', Het Visserijblad, nr. 3, (06.03.1992), teren?' In: Open deur, tijdschrift van het ministerie van verschijnen van 'In een anekdote betrapt', in: Knack, p. 17-19. Nederlandse Cultuur, 4, nr. 1, (1972), pp. 1-3, o.a. over (16.02.1972), p.76. 506 Beirens, D., Niet-gepubliceerd interview met Karel de dienst vertaling en verspreiding 83 Fonck, G./Karel Jonckheere leert weer zien', in: Het Jonckheere, 03.02.1990. 73 Waeyenborghs, J., 'Karel Jonckheere', in: Landeigen- Laatste Nieuws, (17.02.1971), p. 7. 5" Jonckheere, K., Filter uw dag, 's Gravenhage/Rotter- dom, ( juni 1965), p. 214. 84 Van 25.09 tot 11.11.71 vindt in de Royal Academy dam, Nijgh &VanDitmar, 1970, p. 73, nr. 40. 74 Jonckheere, K.,'Biografie met zeven sloten', in: in Londen een grote tentoonstelling plaats gewijd 108 'Hij nam het niet dat Ivo Michiels de Prijs van de Werk van nu, Brussel/Den Haag, Manteau, 1965, aan de Vlaamse schilderkunst van Ensor tot Permeke Vlaamse Gemeenschap kreeg voor diens hele pp. 135-144. n.a.v. het verschijnen van het gelijknamige kunst- oeuvre. Hij vond dat die prijs veeleer toekwam 75 Marnix Gijsen aan Karel Jonckheere, brief boek van Dr. Albert Smeets bij uitgeverij Lannoo, aan de oudste nog levende Vlaamse dichter. Tot 03.05.1966, AMVC-Letterenhuis. Tielt/Bussum. Karel Jonckheere over Ensor, p.32-59 maandag Jonckheere zelf dud Vancaeneghem, S., 76 Claes, G.,'Op 65 begins voor KJ een nieuw leven, in: 85 Verhegghe, W.,'Karel Jonckheere werd 65', in: Voor- 'Karel Jonckheere wou nog naar Weckx schrijven', Het Laatste Nieuws, (06.04.1971), p. 15. uit, (22.04.1971), p. 8. in: Het Volk, (15.12.1993), p. 2. 77 Tot 1974 stond de vereniging bekend onder de 86 Empe/Interview Karel Jonckheere', in: JET-Limburg, '" De Morgen had in oktober 1990 zogezegd het'laat- naam Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en 6, nr. 15, (28.09.1976). ste interview met Karel Jonckheere' gepubliceerd Letterkunde. Een decreet van de Cultuurraad voor 87 Robijns, R.,'Karel Jonckheere', in: Het Vrije Volk, en al uitvoerig bericht over zijn leven en werk. de Nederlandse cultuurgemeenschap besliste het (21.12.1972), p. 13. 11° Verhegghe, W., 'Karel Jonckheere in Ispahaan', in: Nederlands als officiéle benaming voor de taal die 88 X,'Het ministerie was mijn hobby', interview met Poeziekrant, nr. 1, 1994, p. 35. in Vlaanderen gesproken wordt, te hanteren. Karel Jonckheere, in: De Standaard, (03.08.1972), 1" Kragujevac-bundel: verzameling documenten, 78 Jonckheere, K., Nacht? Zei de zon, nooit van gehoord!, z. p. brieven, foto 's van de vermoorde kinderen; op de Brussel/Den Haag, Manteau, 1967, p. 5-8. Jonckhee- 89 Jonckheere, K., De overkant is hier, Antwerpen/ rotsen staat wat overgebleven is van de school., op res stokpaarden: 1. (niet-bestaande) Band tussen Amsterdam, Elsevier Manteau, 1981. 12.11.1964 is Jonckheere aanwezig op de huldi- Noord en Zuid, 2. De mens met zijn deugden en 90 Uitnodigingskaart premiere film 'Karel Jonckheere' ging. ondeugden, zijn geluk en onvrede ..., 3. Het geluk (23.03.1976). 112 Verdoodt, F. in: programmablad 'Alle merken voor de mens Jonckheere te kennen, 4. Jonckhee- 91 Kop en citaten uit het artikel 'Nederland, leer weemoed, specialiteit heimwee': poëzie van Jonck- res worsteling met het schrijverschap, 5. Zijn zoon Vlamingen kennen!'van Gaston Durnez, in: De heere en muziek van Schubert, z.d. Floris, 6. Het woord en de letteren, 7. God, geloof Standaard, 05.02.1970, p. 4, n.a.v. het verschijnen 113 Brouwers, J., 'Grafsteen aan de Dijle, portret van en Kerk, 8. De horizon en het zoeken daarnaar van Leer mij ze kennen... de Vlamingen. Karel Jonckheere', in: De Morgen, rubriek Boeken, tijdens vele reizen, 9. De dood en de doden, 10. Het 92 Brouwers, J., Aileen voor Vlamingen, Zutphen, Ad ten (29.08.2001), p. 39. gekscheren met de taal. Bosch, 1982, p. 50-52. 114 Brouwers,J./Grafsteen aan de Dijle, portret van 79 Adriaens, M.,'Humo sprak met Karel Jonckheere', in: 93 Jonckheere, K., De overkant is hier, Antwerpen/ Karel Jonckheere', in: De Morgen, rubriek Boeken, Humo, (29.03.1990), p. 169. Amsterdam, Elsevier Manteau, 1981. (29.08.2001), p. 33, 38-39. 80 Deze roman 'lijkt dan ook niet het resultaat van een 94 Verhoye, B.,'Karel Jonckheere 80', in: Het Laatste 115 Jonckheere, K., Filter uw dog, 's Gravenhage-Rotter- "grote liefde"of van een rancuneuze afkeer, zoals Nieuws, (16.02.1986). dam, Nijgh &Van Ditmar, 1970, p. 119. ^ 302 Ik beleef 'lever een gedicht dan er hen to schrijven `Zo zingt gij:' Over de poezie van Karel Jonckheere Dirk de Geest en Tom Sintobin Tientallen jaren lang behoefde de poezie van niet het geval. Opvallend is het abstracte ('de bloeiende kimmen van dageraad, Karel Jonckheere geen enkele introductie. Hij gehalte van een aantal titels:'Conflict,'On- 'de zon groeit in uw hand', 'stralen zaad, gold als een van de meest productieve, meest vruchtbaarheicr,'Vriendschap','Heimwee. 'het puur gelaat der maanrcle lente7jong Het lijkt alsof de dichter zijn poezie aan- profeet', 21), is het tweede doordrenkt populaire en meest gelauwerde dichters uit de wendt om een aantal grote onderwerpen met frasen alsigleden uit de nacht terug', Vlaamse literatuur; heel wat van zijn verzen te onderzoeken, de 'grondstoffen' van het 'schijndode lusten7en zeg u traag terwijl behoorden tot het culturele patrimonium dat leven, een beetje zoals Van de Woestijne de avond daalt' (44). Het nieuwe is in dat op scholen werd aangeleerd. Daarenboven dat een achttal jaren eerder had gedaan in slotgedicht ook volstrekt verdwenen en zorgde de dichter zelf (met zijn uitgever) op prozavorm in Beginselen der chemie (1925). vervangen door het herhaalde:'ik had gezette stonden voor een nieuwste verzamel- De titel van het eerste gedicht,'Dichter u reeds bemind in alle de geliefden. Dit bundel of bloemlezing uit zijn werk. Onder- and Bauer', is een verwijzing naar de aspect, dat ook al in de titel 'Herdenken' tussen is de situatie radicaal gewijzigd. Het operette van Franz von Suppe met de be- stak, wordt nog eens extra beklemtoond kende ouverture, terwijl het slotgedicht, doordat deze regel zelf herhaald wordt. werk van Jonckheere is al geruime tijd niet 'Herdenken (25 juli 1932), onmisken- In het eerste gedicht gaat weliswaar ook meer beschikbaar in de boekhandel en zelfs baar alludeert op jets wat voorbij is: het wel een suggestie van herhaling schuil, zijn naam is grotendeels uit het geheugen dichtende ik denkt terug aan wat gebeurd meer bepaald in de vermelding van de verdwenen, al kreeg het plein voor de stadsbi- is. Ook in de woordkeuze zitten die twee 'daver der seizoeneni die elkaar opvolgen, bliotheek van Oostende zijn naam uitersten vervat: terwijl het openingsge- maar de dominante toon van het gedicht dicht voornamelijk beelden kiest die al- is toch die van het jeugdige vertrouwen In dit artikel willen wij enkele facetten luderen op oorsprong, zuiverheid en bloei in de toekomst en de'dank om 't leven en van de dichter Jonckheere opnieuw voor het voetlicht halen, in de hoop een her- nieuwde belangstelling voor zijn oeuvre te wekken.Wij beperken ons noodge- KAREL dwongen tot enkele krachtlijnen, bij wijze van introductie. (Voor het werk tot 1972 JONCKHEERF citeren wij daarbij de versie van Poelische GRAND pnlx DE LITTERATURZ inventaris, de lijvige verzamelbundel die Jonckheere zelf nog samenstelde en die met enige moeite in bibliotheek of anti- quariaat nog aangetroffen kan worden. Voor de latere bundels maken wij gebruik van de oorspronkelijke editie.) In onze uiteenzetting krijgt Proefvlucht, Jonckhee- res eerste bundel, een speciale aandacht omdat hij in de kiem reeds veel bevat van wat de daaropvolgende decennia wordt uitgewerkt. Proefvlucht Proefvlucht, de bundel waarmee Jonck- SPI EGEL DER_ heere in 1933 als dichter debuteert, komt ZEE in feite relatief laat: de dichter loopt dan al aardig tegen de dertig aan. Hij lijkt nog geen keuze te hebben gemaakt voor een bepaalde vorm. lets meer dan de helft van de gedichten maakt gebruik van rijm - ^ Montagepaneel van het ministerie van Cultuur, Dienst Buitenlandse Betrekkingen, t.g.v. tentoon- malen ook losser bij de andere is dat stellingen in het buitenland (Waalse en Vlaamse laureaten staatsprijzen) [AMVC-LETTERENHUIS] 'Zo zingt gij:'Over de poezie van Karel Jonckheere 303 ^ begin naar einde, van harmonie naar pure giimiach van uw wezen / het vizioen afscheid, een breuk met het ouderlijke van al mijn kinderen' (28). Dit nieuwe karel ionckheere gezin, met god en het heelal, een ver- leven -'Vita nuova', zoals de veeizeg- glijden van evidentie naar twijfel, van gende titel van het gedicht iuidt - lijkt in oorspronkelijkheid naar het besef dat alles meer dan een opzicht op een herstei van zich herhaalt en niets uniek is? Daar is veel de aanvankeiijke toestand. Niet alleen is voor te zeggen. Gedichten 2-7 laten zien er de terugkeer naar de zuiverheid en de hoe het ik ten prooi valt aan religieuze levenslust, ook lijkt het contact hersteid proefli twijfel:lk heb de weg verloren / die leidt met de oneindige kosmos, die evenwel naar 't Paradijs' (22), schrijft hij, want hij is niet langer reiigieus geduid wordt:'nooit Ivlucht zijn blinde vertrouwen in God kwijt. Hij wil lag de wereld er in zo'n ontzagiijk licht / en bewijzen zien:"k Heb eens gebeden dat overtuurde ik mijn gemoed zo eindeioos Gods rust zich op me zetten zou / als op ver. Daar komt nog bij dat de gezinssitu- een vreemde daknok een moegeviogen atie hernomen wordt: de ikfiguur droomt duif / ik heb naar alle einders uitgetuurd van de kinderen die hij zal krijgen. Uit of ze niet komen wou' (25). Zijn gebed het volgende gedicht/Gelofte, biijkt die wordt echter niet verhoord, en na vele laatste terugkeer nog duidelijker. Het nachten vruchteloos waken stelt hij op oorspronkeiijke gezin van het ik is im- een ochtend vast dat'mijn schone hoop mers niet verdwenen, want hij en zijn lag uitgemoord. geiiefde herieven het leven van de vader Deze overgang van geloof naar ongeloof en de moeder: 'Me dunkt dat ik nog zo'n zijn waarde. De cyclische tijd is daardoor verloopt niet bruusk. Het contact met de moedertje zag, / in wier ogen er evenveel niet negatief, maar opent de deur naar natuur, en dan vooral met de zee, neemt teerheid lag. / En straalt uit mijn oog die de eeuwigheid. In het slotgedicht echter soms de twijfel weg:'o eeuwige zang als innigheid niet, / die ge op 't oudste portret spreekt het dichtende ik finaal enkel de de deun van de zee/ mensen zijn alien van mijn vader ziet?' (29). Het leven is weer hoop uit'dat gij mijn grote weemoed zult goed in Gods ontfermende handen' (23). positief-cyciisch geworden, en ook dit verstaan. Lang duren die momenten van herwon- gedicht geeft dat structureel weer door de Ook op een ander viak kan er een be- nen vertrouwen echter niet, meer bepaald bijna woordeiijke herhaling van de eerste Iangrijke verschuiving worden vastge- slechts 'Tot Petrus bepeinst / de avondro- twee verzen aan het einde. steld. In beide gedichten wordt een'gij' de hanekam / die door de kimmen kartelt, Het herwonnen geluk duurt evenwel niet aangesproken die zeif niets zegt. In het zoals de volgende regeis al mededeien. lang. In 'Ulkoorts tot inkeer' (30) vecht de openingsgedicht blijkt het dichtende ik 'Neen;zo besiuit het ik een gedicht verder, dichter tegen zijn eigen onverschilligheid, evenwel zichzelf te hebben aangesproken: 'zoek het geluk niet hier / [...] in de geur in 'Kreet om innigheid' is hij bang voor 'Zo zingt gij: jong profeet / die nog de van wat wier: / simpel zijn redt ons maar de toekomst,'daar ik de dagen treden Iiefde zijner moeder kent / en in wijsheid niet:(24). Het contact met de natuur en zie, die ons mysterie zullen tanen, / en in glimlacht op de monkel van zijn vader. dat met God zijn beide verstoord, en ook 't vervloeien van ons zelf / 't bekoren van Dat betekent niet dat het ik eenzaam is, de veiiige haven van het ouderlijke huis het verre niet meer zal vinden' (31). Het want behalve de idyllische gezinssituatie wordt nu onbereikbaar:'Nu is - o droeve contact met het mysterie en met de on- is er ook de harmonieuze dialoog met kloof - 't vertrouwen van mijn moeder eindigheid zal dus weer verloren gaan, en het (sacrale) heelal ('de wolken die [...] u dood / te zaam met mijn geloof' (26). Hij dat is "s levens gang. Na een vers waarin spreken van zee, oneindigheid en god') besiuit zich af te wenden van zijn moe- hij bijzonder scherp over een onvrucht- en de dieren ('Gij spreekt de vogels en der, vastbesioten om ooit weer terug te bare vrouw schrijft ('0 vrouw, gij levend de paarden aan'). In het slotgedicht valt keren 'maar trots dan / en niet als Verloren graf', 32) heeft de dichter'het meisje dat van die utopische situatie niet veel meer Zoon. In het voigende gedicht,'Besluit, mijn lief wou zijn / met droomduistere te bespeuren. De wereld rondom zoemt formuieert het ik zijn nieuwe credo:'Wij handen / doodgewurgd' (33). Zij wordt op noch ruist, en het ik is alleen gebleven zijn geen god en hoeven ook geen goden, zijn herinneringen'afgelegd, en hij bedekt met een hoofd vol herinneringen en een / dat ieder leve in het licht van zijn wens, / haar met een 'witte doek van vriendschap'. gij waarvan hij enkel nog kan hopen dat wetend alleen dat een kwaad is verboden: Vanaf dan verdwijnt de geiiefde tot het die hem zal begrijpen... / trots te zijn mens tegenover mens: (27). slotgedicht uit het gezicht. Tussen deze beide uitersten spelen zich In het voigende gedicht al komt er een In het volgende vers rekent het ik af met de andere 21 gedichten af. Verloopt de medemens opdagen:11k kreeg u lief / want de vriendschap: op de korte tijd die de gehele bundel volgens de evolutie van 'k droomde uit uw biij gelaat / en uit de mens gegund is, kan vriendschap immers ^ 304 'Zo zingt gij:' Over de poêzie van Karel Jonckheere In N niet gedijen... Het dichterlijke ik heeft de wereld rondom, met het verleden van zelfs als dat kwetst. Het is daarbij opval- op dit ogenblik in de bundel afstand de mensheid en met zijn eigen verleden: lend dat dit nieuwe verhaal zich niet meer gedaan van God, Iiefde en vriendschap. 'Laat ons nu zeggen dat deze avond van afspeelt in onoverzichtelijke wouden, In de volgende drie gedichten gaat hij de een goedheid is / waarin we 't beste van eindeloze zeeên of in de onmeetbare on- confrontatie aan met zijn verleden. Die onszelf herkennen: / de oude droom van eindigheid, maar, blijkens de parenthese verloopt niet zonder pijn. In 'Heimwee' be- onze vaadren onder sterren I de eerste na de titel, op 25 juli 1932 - een drietal spreekt het ik de emotionele erfenis van glimlach van moeder bij ons leed' (41). maanden vOOr het huwelijk van de mens een zwerflustige voorvader,'van hem van Dat het hier een avondscene betreft, is Karel Jonckheere met Germaine Reynders. wie ik stam' (35), te weten een 'kreunen eveneens veelzeggend: een symbool van naar de verte'. In 'Eenzelfde hart' beseft hij einde kan nu blijkbaar worden verbonden Van Het witte zeil tot dat zijn leven niets unieks heeft maar de met'goedheid. In de slotverzen wordt die De hondenwacht herhaling is van wat een lange rij voorgan- harmonie nog eens beklemtoond, en in Het witte zeil (1935) is in verscheidene op- gers al heeft gedaan ('Klopt door de tijden de laatste woorden duikt zelfs een sacraal zichten een voortzetting van Jonckheeres niet altijd ons zelfde hart / [...] en brach- aandoende verwijzing op:'Dan [...] wordt debuut. Zo gebruikt de dichter zijn poezie ten zij wier lijf reeds eeuwen Iigt verspreid in ons de oneindigheid weer klaar, / uit opnieuw om na te denken over wat hem / geen zelfde deemoed aan de voeten van eeuwen slaat de klop der wereld ons weer in het dagelijkse leven bezighoudt: het hun vrouwe?, 36) - vanaf dit besef spreekt tegen / die staag ons leven stuwt vereend vervreemden van de ouders (en dan het dichtende ik trouwens geregeld in de in 't Groot Gebaar. vooral van de moeder), het heimwee en wij-vorm, die elke pretentie van indivi- In het volgende gedicht toont het ik zich de drang naar elders, de problematische dualiteit bij voorbaat ontkracht -, en nog echter doordrongen van het besef dat hij verhouding tot de geliefde, de kinder- een gedicht verder weent hij omdat'de zijn eigen geluk slechts heeft bedacht. wens. Ook de vermenging van het verle- geslachten van mijn bloed die ik nooit Die bedrieglijke levenshouding is ge- den met het heden duikt steeds weer op: heb gekend, voor eeuwig zijn verloren' vaarlijk gebleken: het 'schimbeeld' dat hij 'Hoe moet ik telkens in uw jong gezicht (37). Hij schreit ook alvast maar'voor mijn voor zichzelf had gevonden, deed hem / 't doorgroefde wezen van mijn moeder moedertje' en om 'de band met vader' die vergeten 'dat wij elkaar beminden' (42). kerven' (54), of nog:'ik klop reeds in uw 'gescheurd' moet worden. Het gedicht Hij breekt dan ook uit de zelf gesponnen bloed lang voor gij waart geboren' (73). eindigt echter op een positievere noot: cocon en doet wat hij in 'Conflict' al had Tevens zijn er nieuwe, maar soortgelijke waar de voorgangers slechts het lied van voorspeld: terugkeren inaar 't stil gehucht onderwerpen bij gekomen: de zwanger- hun eigen moeder kenden, kan het ik hen / waarheen we vroeger schreden met een schap van de vrouw en de angst voor 'zien verrijzen in zang en woord en beeld' blij vertrouwen. Wat hij zo verwerft, is de een miskraam, de moeder die op bezoek (38). Kunst biedt dus troost:'dit mannelijk kans onn 'eindeloos zoet de moee ogen lied, dat de dichter zeif aan het'schreien' [te] sluiten. In het voorlaatste gedicht van is,'bindt mijn beste zeif aan 't schoonste de bundel,'Tristan da Cuna, manifesteert dat verdween' (38). zich onmiskenbaar een doodsverlangen In het volgende gedicht,'Bij een zelfbeel- dat met aan de zee gerelateerde termen tenis, is dat lied 'een juichkreet'geworden wordt verwoord - de kop op, gekoppeld (39)'die luid in eigen oren schalt / en na de aan een verlangen 'eindelijk alleen'te zijn dood nog over 't graf blijft galmen'. Aileen: en als een 'eenzaam eiland in de ijie oce- dat monument voor de eeuwigheid komt aan'samen te smelten met de oneindig- enkel tot stand wanneer de dichter zich heid, in de niet-tijd van de dood. volledig in zichzelf terugtrekt:'Het is een Door dit definitieve einde krijgt het al schone passie de wereld in zich te omhel- besproken slotgedicht iets van een post- zen / want alles dat rondom ons hijgt / apocalyps: de ikfiguur had het traject van vervloeit in ons weer als een zee' (39). Zo ouverture tot dood volledig voltrokken, bereikt de dichter opnieuw een toestand maar krijgt toch de gelegenheid om te van geluk, waarvan de gedichten 'Pax'en 'Herdenken. De bij zijn Proefvlucht geval- 'Oneindige rust'getuigen. Het contact en len Icarus is niet dood, maar wel tot een zelfs de communicatie met de kosmos pijnlijk inzicht gekomen: elk hart is broos, uit het openingsgedicht lijken hersteld: ook het hoogste ideaal is onbestendig. 'Waarom in 't woud niet stilgestaan / zacht Toch is er een Iichtpuntje, dat opnieuw sprekend tot een boom als tot de mens?' (en deze keer definitief?) een verhaallijn (40). Het ik is in volmaakte harmonie met opent: hij wil in de toekomst oprecht zijn, 'Zo zingt gij:'Over de poêzie van Karel Jonckheere 305 ^ komt bij het pas gehuwde jonge paar en met een reeks 'Voorlopige grafschriften vooral ook de heftige worsteling met zijn voor levenden. In die vier regels tellende Iichamelijke verlangens. Het dichterlijke epitafen voor schrijvende tijdgenoten ik is duidelijk in een nieuwe levensfase (Toussaint van Boelaere, Stijn Streuvels, beland; het wordt dus ouder, samen met Willem Elsschot, Richard Minne,... - Jonckheere zelf. Jonckheere wist zijn toekomstige betreur- ) Opvallend is ook hoe de dichter zeif na- de doden wel te kiezen), maar ook voor .11,11-,, • drukkelijke parallellen aanbrengt tussen zijn vrouw en God, wordt het belangrijkste GEWIJDE GROND zijn beide werken: meerdere gedichten punt van de in deze bundel ingezette ver- gaan in dialoog met een gedicht uit de nieuwing zichtbaar: de humor, die later zo eerste bundel. Dat is het duidelijkst bij typerend zal worden voor zijn poezie. 'Conflict II'- waarbij zelfs een passage uit'Conflict [I]i wordt geciteerd maar In Gewijde grond (1937) zagen literaire er is iets voor te zeggen om ook andere critici een breuklijn. Zo prees de recensent gedichten als paren te lezen, zoals 'Moe- van Algemeen Handelsblad Jonckheeres , 4cy derschap'POnvruchtbaarheid7Gebed aan derde bundel op 11 mei 1939 omdat zee om rust'/'Gebed om te mogen dansen' hij voor het eerst los van den sterken en 'Ik schrei om de geslachten van mijn greep van Karel van de Woestijne'zou zijn bloed'/'Ballade van het moede hart. geraakt:'het is niet meer een discipel die Toch zijn er ook een aantal nieuwe ele- zich in des meesters geest uitdrukt, het is menten aan te wijzen. Zo kan het patroon thans een man die, naast een ander man, ^ Opdracht aan Ensor in Gewyde Grand [archief D. de Geest] van afscheid/hernemen dat de gehele uiting geeft aan gevoelens die alien men- eerste bundel tot op het macroniveau toe schen gemeen zijn'. Pieter G. Buckinx, in de structureerde, hier en daar opnieuw wor- Nieuwe Rotterdamsche Courant van 25 mei spreekt nog door mijn stem' (98). Ook het den aangestipt, maar in deze bundel komt 1938, betreurde dan weer die verandering. kleinkind wordt in die zin geInterpreteerd: dat hernemen tot stand door een ver- De belofte van Jonckheeres eerste werk 'omdat gij in hem waart herboren' (100). zoening, en niet zozeer door een vlucht. werd niet ingehuldigd; volgens hem was Opvallend is daarbij de grote nadruk die 'Vervreemding, bijvoorbeeld, een gedicht dit Ischoolmeesterpoezie' en 'maakwerk' op het vermogen tot kijken wordt gelegd: waarin het ik betreurt dat hij'een vreemde' zonder veel diepte. Opvallend is alleszins het kind is blind, maar ziet misschien meer is geworden in het ouderlijke huis, besluit de zich wijzigende vorm. Was de evenre- dan enig 'menselijk oog voordien' (104), met zo'n scéne:'Doch in een blik sterft bei- dige verdeling van berijmde en niet-be- zoals het in 'Boven uw wieg' luidt. Het der ver verdriet, / wij vinden ons blij weer rijmde gedichten van de debuutbundel al dichterlijke ik wenst in datzelfde gedicht in 't wenen onzer ogen' (52). Op dezelfde gewijzigd in Het witte zeil, in deze bundel zelfs blind te zijn, want in die blindheid manier duurt de breuk met de broer maar is het rijm vrijwel steeds dwingend; het ziet het een kans op een vorm van geluk: tot de laatste strofe van 'Kringloop':Dit is wordt zelfs over de grenzen van de strofen 'opdat ik niets meer hoef te zijn / dan 't mirakel van ons nieuw bestaan: / [...] te heen aangehouden. Jonckheere zal nog alomstraalde weemoedschijni. zien / hoe sterk wij weerom broeders meer dan een decennium vasthouden aan De overige gedichten in deze lijvige zijn'(56).Typerend voor die verzoening dit strakke rijm. bundel hernemen de bekende thema's is ook de tussenpositie waar het ik soms Critici hadden vooral lof voor de reeks va- en motieven, die het makkelijkst kunnen van droomt:'De diepste weelde is niet dergedichten waarmee de bundel begint. worden uitgedrukt als spanningsassen dood-te-zijn, / of 't voile leven sidderend Ze beschrijven het aftakelen en overlijden waarop het ik zich bevindt: tussen een te bestrelen / doch moe genoeg van van de vader van het dichterlijke ik, van drang naar'puurheid' en erotiek, tus- doorgedragen zinnepijn / een trage verre ziekenhuis over dodenmaal, erfenis en sen sterfelijkheid en eeuwigheid, tussen glimlach met de dood te delen' (70). Het bezoek aan het graf, al dan niet met klein- heden en verleden, tussen zwerflust en laatste gedicht in de bundel,'Grar, lijkt kind (biografisch het kind van de zuster weemoed en heimwee; relatief nieuw is een absoluut afscheid, van het leven en van de dichter). Het dichterlijke ik getuigt de uitgewerkte spanning tussen land en van de mensen, net zoals 'Tristan da Cuna' eens te meer van zijn afhankelijkheid van zee. Opvallend is opnieuw het belang van dat scheen te zijn voor de debuutbundel: zijn ouderlijke huis -'waar moet ik, vader, het muzikale. Sommige gedichten zijn "k Ben kouder dan die sterven - / ik weet dromen halen / om naast uw dood toch opnieuw als liederen gestructureerd, maar de dood er bij - / ik kan uw liefde derven, / mens te zijn?' (94) - en gaat voortdurend ook thematisch speelt het muzikale een ga, treur zelfs niet om mij' (79). De bundel op zoek naar wat nog restimij blijft alleen belangrijke rol. Vaak functioneren liederen eindigt echter niet met dit gedicht, maar nog wat uw hart mij heeft geleerd'(96),'gij als een bindmiddel tussen mensen of tus- ^ 306 `Zo zingt gij:' Over de poezie van Karel Jonckheere sen mensen en het land of de zee. Zingen Conchita was het Spaanse vluchtelingen- is een manier om aan de eenzaamheid kind waarover de Jonckheeres zich in te ontsnappen, en 'er is geen droever lied 1939 ontfermen en zelfs de hond waar- dan 't lied dat ongezongen, / twee zielen over hij het in sommige gedichten heeft, bindt die zinderen in een zelfde akkoord' bestond... Hij gebruikt zijn poezie dus (130). Markant is, ten slotte, ook weer de onmiskenbaar als een uitdrukkingsmiddel neiging tot aansprekingen: van mensen, om te trachten om te gaan met het eigen zoals het kind (104) of de geliefde (129), leed en als communicatiemiddel, met de maar ook van onbezielde gegevens, zoals partner allicht, maar ook met de gemeen- het land (143), de maan (138) of de zee schap? Het slotgedicht van de bundel lijkt (154). Zo hebben nogal wat gedichten iets een afscheid te zijn van dit onderwerp: van een gesprek, waarbij het ik zich met 'dit is het laatste lied dat ik uw wegzijn heel verschillende posities kan identifice- zing' (193). Het zal inderdaad enkele jaren ren:'gij zijt de zee, ik ben het land' (153), duren voor Jonckheere een nieuwe poe- zijn de meridianen, / gespannen van ziebundel uitbrengt... noord tot zuid' (139). In het slotgedicht, 'Orgelpuntl, zoekt het ik een Ieefbare In 1943 verschijnt Wat niet geneest. Het positie tussen alle polen waartussen dichtende ik geeft al in een van de eerste het zich bevindt:'Hoe was 't mij lief, / op gedichten aan dat hij opnieuw ouder is beide, land en boot, / als tussen 't leven geworden:'het schichtig vuur der jeugd en de dood / een nieuwe droom te wagen ^ 1965 (04.11) Karikatuur van KJ door Silvah brandt thans met kalmer vlam' (199). Met / en zonder wens of enig vragen / in mij Ionescu [Verzameling KJ junior] de jaren, zo probeert de dichter zichzelf de zoete pijn te dragen: / bij dageraad, / te overtuigen, is ook de berusting in het met dor gelaat / te varen naar de landen wee schreit als ik dit land bezing?' (175). lot gekomen. Na de driedelige'Elegie I om dan in elke schemering / vervloei- Na het afscheid van deze surrogaatdoch- om Erik, bijvoorbeeld, lijkt dat het geval: end in herinnering / hier met mijn hart te ter wordt het ik weer op zichzelf terugge- 'kindren worden ziek en gaan zelfs dood, stranden' (158). worpen. Opnieuw wordt duidelijk welke / wat doen wij dan met onze tederheden? diepere beweegredenen aan de kinder- [...] Laat ons tevreden met elkander zijn / Met de 'ontroerende bekentenissen' in wens ten grondslag liggen:'het is zich zelf en denken we wat meer aan onze doden' Conchita (1939), zo getuigde C. Bittre- besluiten / dit afscheid aan het bloed, / (215). Constant is deze gemoedsrust mieux in De Spectator van 16 februari dit sterven zonder kinderen, / oneindige echter niet:'Laat ons derhalve beminnen 1947, veroverde Jonckheere 'het hart van dood voor goed' (177). Het is een kwelling zonder meer, / wij hebben slechts elkaar velen. De bundel kreeg een opdracht mee: die in de bundel nog herhaalde malen en niemand zal ooit erven / wat glanst van 'Voor Conchita, de kleine vluchtelinge uit verwoord wordt. De dichter wordt door u in mij en van mij in u weer / zodat elk de Tarragona. Het dichterlijke ik hecht zich zijn kinderloosheid scherp geconfronteerd Andre blijft wanneer er een moet sterven' heel erg aan deze'donzen zwaluw van met het zinloze, zelfs onnatuurlijke van (202). De laatste regel van dit gedicht een verre reis' (169). Haar aanwezigheid zijn eigen bestaan:Ten voile aar sterft maakt meteen duidelijk dat het ik daar wakkert het gevoel van gemis aan dat nooit in 't wild of op het veld, / zij wordt niet in slaagt: de kinderloosheid doemt in de vorige bundels al een paar keer de weer stralend zaad in eeuwig jonge aarde. het echtpaar onherroepelijk tot funda- kop opstak: het feit dat zijn vrouw en hij / Doch wordt gij eens, gestalte, door de mentele eenzaamheid. kinderloos blijven:'Waarom zijt gij mijn dood geveld, / dan bloedt uw roodste pijn Van de dood en de enorme angst ervoor bloed niet' (173), vraagt hij zich af,'Ik blijf om 't ijle van uw waarde' (181). De kinder- is de gehele bundel doortrokken. In de alleen in mij waar gij ook naast me gaat. loosheid maakt hem vooral ook bijzonder eerste helft heeft die angst betrekking op Het dichterlijke ik staat het meisje voort- eenzaam; hij vervreemdt van zijn vrouw, de privesfeer. Het gebrek aan kinderen durend gade en is doodsbang dat zij niet en zelfs in een gedicht als'Berusting'- dat staat voor het ik opnieuw gelijk aan ster- voorgoed bij hem zal kunnen aarden (en in de voorgaande bundel beslist een van ven, en de hele bundel door maakt hij die dus in feite net zoals hij door het spook de typische verzoeningsmomenten zou associatie:'ik ben mijn eigen wees en kan van het heimwee wordt geteisterd):'Kan hebben beschreven - uit hij zijn twijfel bij gestorven zijn' (200) bijvoorbeeld, of:leen ooit voor u dit vlakke land zijn klaarten "t onverwacht herstel dat ons weer samen kinderblik staat op de dood gericht' (207). strekken / zodat geen enkle ster uit uw bindt' (182). Opvallend is uiteraard de zeer In het tweede gedeelte van de bundel herinnering / uw zuiver kinderhart met expliciete biografische laag: het echtpaar doet daarenboven de oorlog zijn intrede. schaduw zou bevlekken / en gij van heim- kampte inderdaad met kinderloosheid, De dichter trekt door een 'gestorven land, 'Zo zingt gij:'Over de poezie van Karel Jonckheere I 307 ^ waar hij in een grafkuil is gesukkeld (218), gel der zee, uit 1946. De formele wijziging uit de lijvige bundel hebben inderdaad hij is een lijk waarvan de ogen zijn 'uitge- van die bundel springt meteen in het oog: het poetische schrijven zelf tot thema, en vreten' door een steurkrab en dat ernaar de dichter doet afstand van de vier alexan- telkens betreurt het dichterlijke ik daarbij uitkijkt dat de (hopelijk niet getorpedeer- drijnen tellende strofen en opteert voor dat het vers er niet in slaagt om samen de) Prins Boudewijn zal langsvaren (220). lange (maar nog steeds berijmde) strofen, te vallen met de opgeroepen ervaringen Hij zit'schuw in kelders weggedoken, / met verzen die doorgaans tien of elf let- en emoties. Door die onoverbrugbare met ogen als fosfoor als zwammen aan de tergrepen tellen. Vanaf de eerste regels kloof tussen werkelijkheid en taal neemt muur' (222) en bidt in zijn 'Kleine oorlogs- markeert het dichterlijke ik, op een manier de poézie zo een soort van dubbelzin- litanie'tot alles wat eeuwig zou kunnen die aan Dante doet denken, in welke nige tussenpositie in tussen enerzijds de zijn: God en Jezus, maar oolegoede levensfase hij nu is aanbeland:'Wie veertig zuivere muzikaliteit - waarbij de beper- broeder boom' en 'Zee' (224). Ook in deze jaar wordt zal zichzelve kennen / of anders kingen van de taal worden ontstegen en bundel duikt het motief van het niet-zien is het beter dat hij sterft' (261). De bundel een absolute ervaring wordt bereikt - en weer op. Het ik heeft de moed nog niet telt negen verhalende gedichten, die dui- anderzijds het ongecompliceerde dage- opgegeven en hoopt op 'nieuw licht zoals delijk samenhoren (en die door de literaire lijkse spreken, dat letterlijk met het spre- het in 'De nieuwe geboorte' luidt (225), kritiek ook werden gelnterpreteerd als ken van de moeder, de moeder-taal, wordt op 'ander lichtYlk wil mijn blinde zijn; dit behorend tot een lang gedicht). Vier daar- geassocieerd ('Heimwee naar moeders minder is veel meer: / laat mij [...] diep van kregen de naam van een plaats, de woordenschat, 341). onder de naden van mijn ogen vinden / titel van de vier overige verwijzen naar het Existentieel bevindt de dichter zich, zo de schijn van ander licht dat ik sinds lang ouderlijke gezin van de dichter:'De vader; mogelijk nog intenser dan vroeger, op begeer' (226). 'De moeder','De broeder' en 'De zuster. een kruispunt in zijn leven. Dat wordt Vanaf dit gedicht getuigt de bundel van In het slotgedicht, onder de titel 'Banden, gesymboliseerd door het thema van de een nieuwe religieuze worsteling. Het wordt beschreven hoe deze vier mensen scheepsreis, dat in heel wat verzen een gevolgde traject is intrigerend. In 'De ka- en de dichter zich tot elkaar verhouden, rol speelt. In het spoor van Slauerhoff is ravaan' onderneemt het ik een uittocht'uit in de kindertijd, maar ook na het eigen de dichter onophoudelijk onderweg, een het dal naar 't Onbekende land' (228). Ver- huwelijk en na de dood van de vader. In tocht die gedeeltelijk berust op zijn eigen volgens, in 'Het nutteloze offer','Akkoord een verhalende, vaak anekdotische stijl initiatief maar die tegelijk gedragen wordt met God' en in 'Gij zoudt de Dood niet zijn', met veel flashbacks denkt het ik na over door de onstuitbare'zee'van het bestaan. denkt hij na over het offer van Christus, zijn dierbaren. De bundel besluit met het Ook temporeel wordt die grenssituatie dat hem echter niet overtuigt. Nochtans voor Jonckheere zo typische gebaar van onophoudelijk geactiveerd; de titel van sluit het dichterlijke ik toch een verbond, verzoening, waarbij de tegenstellingen de bundel verwijst trouwens naar de een 'Akkoord met God, weliswaar niet op tussen dood en leven, tussen heden en wacht op het schip tijdens de moeizame een berg of in de tuin Getsemane, maar verleden, tussen verbonden en geschei- nachtelijke uren, in afwachting van de desondanks toch op een symbolische den wegvallen:'Aldus gescheiden maar dageraad. lnhoudelijk aarzelt de bundel plaats. Na al die jaren ongelovigheid wil voor goed verbonden, / zag ik de leven- dan ook voortdurend tussen afscheid en hij zich, vol angst voor pijn, opnieuw den, de bron, de dood. / Het kind in mij hoop, tussen het verleden (dat staat voor bekeren:'Maar nu wij hier getweèn in heb ik reeds weergevonden, / ik dank dit zowel veiligheid als beklemming) en de 't holste van de nacht / met tussen ons jaar dat mij die rijkdom bood: (290). onzekere toekomst. De afstand tot het de dood van bommen en kartetsen / het ouderlijke huis wordt steeds groter, ook schoon akkoord gaan slaan dat ik sinds De hondenwacht (1951) vormt als het al door de ouderdom van de moeder die lang verwacht / vraag ik u, God of kracht, ware een uitgewerkte synthese van de sterfelijkheid alsmaar sterker doet er- mij niet te zeer te kwetsen' (231). Relevant Jonckheeres poetische oeuvre tot dan varen. Ook de liefdesrelatie wordt in haar is uiteraard de frase 'God of kracht'; de toe. De bundel bevat strak rijmende problematiek geanalyseerd. In het vers dichter bouwt duidelijk reserves in tegen- gedichten (waaronder ook heelwat son- 'Tussen zomer en herfst' (alweer een over- over de officiele godsdienst. Dat verklaart netten), maar tegelijk klinkt deze poêzie gangstijd) klinkt het schrijnend:'ging iets ook waarom hij zijn definitieve inzicht toch Innodern' door het gebruik van een van wat ons bond dit jaar alweer verloren, verwerft te Teotihuacan in Mexico, bij een parlando spreektoon. In dit opzicht wordt om te eindigen met:'De zomer waait bezoek aan de tempelsite aldaar:'Het is de het klassieke poeziemodel - met een uiteen en wie zal ons vergoeden, / hoe weg des Doods die naar het Leven leidt' gedragen taalgebruik, complexe zinnen wordt thans onze naam: geliefde of goede (235). en een herkenbaar lyrisch idioom - ge- vriend?' (304). Het daaropvolgende vers weld gedaan. Die eigen toon hangt mee heeft het trouwens over een verhuizing... In 1947 ontvangt Jonckheere de Driejaar- samen met Jonckheeres toenemende Tegelijk wordt de kinderdroom alsmaar lijkse Staatsprijs voor Poézie voor zijn Spie-bezinning op het woord. Heel wat verzen intenser. Dat culmineert in een eigenzin- • 308 I 70 zingt gij:'Over de poezie van Karel Jonckheere I nige, hoogst kritische herdichting van het Moeder traditionele kerstverhaal. Tegenover het cliché van het kind dat de mensheid moet Zo lang zij rustig leeft Ze heeft op ons gewacht. verlossen, stelt de dichter:'veel liever ware kunnen wij haar vergeten, Tenzij ze is gestorven. mij een eigen schakel / die mij verlos- ze kost ons zorg noch geld, Daar ligt wie onze moeder was, sen zou uit dorrend bloed:om cynisch te ze doet ons nimmer zeer; het arm gezicht besluiten:'Twee duizend jaar geleden. / Wat baat mij dit, ik zelf waai weldra los / tweemaal in 't jaar, misschien, waarin veel eenzaamheid berusting en krimp tot turf in overspoeld verleden / gaan wij nog bij haar eten heeft gekorven Een voel ik mij met ezel en met os: (317). en lachen als ze zegt: beschenen voor het laatst Diezelfde schampere maar tegelijk Het is de laatste keen in reeds vervreemdend licht. onmiskenbaar kwetsbare toon spreekt ook uit het moedervers dat Jonckheere Maar een kort spoedbericht Dat wij voorgoed alleen zijn thans, beroemd heeft gemaakt en dat in vrijwel maakt ons opnieuw tot zonen, dat alle bronnen elke bloemlezing wordt opgenomen. Het wat ons gewichtig werd vervloeien in de tijd, is een gedicht dat perfect past bij wat valt plots en dwaas uiteen, bedroeft ons hart zo niet. de dichter bezielt. Thematisch bespreekt het de problematische relatie van moe- wij dachten in onze eeuw Maar dat onze overmoed der en kind (in feite zoon), die berust op en in ons werk te wonen zich nimmer heeft bezonnen afstand en onbegrip maar tegelijk ook op tot wij beschaamd en leeg over haar eenzaamheid, een in wezen biologische band. Formeel haar kleine huis betreén. dit wordt ons taaist verdriet. (309) bespeelt de dichter het klassieke patroon van de vier kwatrijnen, maar tegelijk overweegt, zeker in de eerste strofen, de spreektoon. Daarbij valt op hoe die geheel lijke'Jonckheere, met een dichterlijk ik dat mentele dichter uit de Vlaamse literatuur, eigen toon gepaard gaat met een gevoel zich minder dan voorheen 'verschuilt' ach- hebben allicht een bijdrage geleverd. voor relativering humor, dat enigszins aan ter vaste, voorafgegeven vormschema's en Daarbij komt de nadrukkelijke belangstel- Elsschot herinnert. Uit de slotregels blijkt literaire conventies. Het betreft hier een ling van Jonckheere voor het werk van dan weer hoe de dichter uiteindelijk toch fundamentele verschuiving, die blijkbaar Van Ostaijen en dat van zijn 'opvolgerGas- een inzicht viseert dat boven elke anekdo- zowel door de literaire kritiek als door het ton Burssens, met wie Jonckheere even- tiek wil uitstijgen. Het vers vertolkt, op lezerspubliek wordt geapprecieerd, ge- eens nauw bevriend was. En tot slot is de basis van concrete gegevens, in laatste tuige de herdrukken en de bekroningen auteur allerminst ongevoelig voor de mo- instantie toch een soort van universele die de dichter Jonckheere te beurt vallen. dieuze trends en de wijze waarop die zijn waarheid die op een haast aforistische Die toch opmerkelijke evolutie in het werk symbolische faam gunstig kunnen beIn- manier wordt beleden. van Jonckheere lijkt gedeeltelijk ingege- vloeden. Het is in die zin trouwens ook wel ven door een onvrede met de al te strakke intrigerend dat een paar recensenten van Poetische inventaris conventies van de lyriek. In het vroege Spiegel der Zee, zoals bijvoorbeeld C. Bit- Na Spiegel der zee en De hondenwacht werk van Jonckheere valt met name de tremieux in De Spectator van 16 februari verandert de poezie van Karel Jonckheere verhalende inslag van heel wat teksten 1947, Jonckheeres ritmische eentonigheid drastisch, op zijn minst wat de vorm en de op, een aspect dat binnen een strakke op de korrel hadden genomen. D.A.M. schriftuur betreft. De dichter laat voortaan versvorm minder mogelijkheden kreeg. Binnendijk, die overigens Spiegel der Zee in veel van zijn verzen het klassieke stra- Daarnaast speelt de belangstelling van de wel kon smaken, opperde in zijn recensie mien varen. Rijm en vaste strofe-indeling criticus Jonckheere voor de modernere voor de Nieuwe Rotterdamsche Courant vallen grotendeels weg als baken voor de poezie van de experimentele Vijftigers een van 8 maart 1947 dan ook nog eens de poetische ruimte. In plaats daarvan komt niet te onderschatten rol. Met name de veronderstelling dat Jonckheere'in den een versschikking die sterker het spreek- contacten met Erik van Ruysbeek - met ongebondener vorm van het verhalend ritme imiteert. Ook qua woordkeuze wie Jonckheere uitvoerig zou discussieren proza eerst tot de volledige ontplooiing wordt het traditionele poetische idioom over de verhouding van de nieuwe te- van zijn toch wel opmerkelijken aanleg gedeeltelijk ingeruild voor een meer genover de klassieke poezie, een briefwis- zou kunnen geraken. spreektalige, zij het nog steeds gedragen seling die naderhand in boekvorm werd Toch gaat het niet !outer om een formele zegging. Daardoor worden lezers recht- gebundeld - en de hechte vriendschap facelift. Ook inhoudelijk biedt het losla- streekser geconfronteerd met de 'eigen- met Hugo Claus, de belangrijkste experi- ten van de vaste strofevorm een aantal I 'Zo zingt gij:'Over de poezie van Karel Jonckheere I 309 ^ nieuwe mogelijkheden. Belangrijk is niet meteen als een aanleiding om de gaat weer de nacht voorbij / weest vrien- vooral dat de dichter voortaan zijn eigen klassieke poètica resoluut overboord te delijk mensen en slaapt voor mij: (369). spreektoon optimaal Iyrisch kan aanwen- gooien. Het is een opvatting die hij ook Het eigen levensverhaal dat zo moeizaam den. Het dichterlijke ik wint daardoor dui- theoretisch, in diverse essays en beschou- wordt gereconstrueerd en geanalyseerd delijk aan relief, en de meditatieve, soms wingen, verwoordt. fungeert, met andere woorden, steevast ironische toon wordt met de jaren zelfs als een model om de menselijke existentie Jonckheeres handelsmerk. Zijn poétische Het succes blijft niet uit. Van zee tot schelp te begrijpen. oeuvre blijft immers grotendeels geba- (1955) wordt opnieuw bekroond met de seerd op autobiografische gegevens, op Driejaarlijkse Staatsprijs voor Poezie. De Dezelfde gedachte zal eveneens het lange de hechte creatieve band tussen leven en bundel bevat zowel gedichten die aan- episch-lyrische vers Ogentroost (1961) literatuur. Wat de dichter meemaakt, kan sluiten bij het eerdere werk als verrassend beheersen. Ook Ogentroost is op een hij omzetten in treffende poezie zonder nieuwe verzen. In de strofische gedich- eerste niveau sterk autobiografisch maar dat zijn verhaal daarbij aan kracht inboet - ten wordt geopteerd voor een formeel ambieert een bredere kijk. In een reeks Jonckheere is niet voor niets een meester evenwicht waarbinnen allerlei spanningen zangen schetst de dichter zijn eigen be- van de anekdote, in de meest uiteenlo- werkzaam zijn en waar gevoel en reflectie staan. Het motief van de ogen en de blik pende genres - of de lyrische gebaldheid samengaan. Opmerkelijker zijn de rijmloze vormt daarbij een insisterend leidmotief. verdwijnt. In heel wat gedichten worden verzen, waarvan sommige onderhand De bundel sluit daarmee niet enkel aan bij trouwens elementen van de klassieke en klassiek geworden zijn. Hier laat Jonck- het vroegere werk, maar ook bij een lange moderne schriftuur gecombineerd op een heere een meer verhalende dimensie zien, traditie van literatuur over het kijken, de eigen wijze. Het gaat dan ook niet zozeer met een aaneenrijgen van fragmenten, observatie, het visioen en de artistieke om de keuze voor een van beide types herinneringen en anekdotes. Autobio- creatie. De titel alludeert trouwens expli- van lyriek, maar veeleer om een creatief grafische en meer algemeen-menselijke ciet op het gelijknamige gedicht van de aftasten van beide visies. uitspraken wisselen daarbij af; niet toeval- zeventiende-eeuwse Constantijn Huy- lig opteert de dichter vaak voor titels als gens. De introspectie, de blik naar binnen, Dat laat vooral zijn sporen na in de beeld- 'fabel' en - ook nu weer -'ballade, twee wordt geconfronteerd met de blik naar spraak, die associatief tot stand komt en verhalende vormen uit de klassieke dicht- buiten, die van de observatie van men- veel sterker op het lichaam wordt betrok- kunst. De zegging wordt in deze verzen sen en de wereld. Daarbij komt nog de ken. Zijn omzichtige toenadering tot de rechtstreekser en minder omfloerst, de extra blik van de droom, de verbeelding, experimentele poezie stelt Jonckheere in beeldspraak is minder conventioneel maar de literatuur, waarin zowel verleden als staat om voortaan bepaalde lichaamsde- blijft nog steeds gemakkelijk verstaanbaar. verwachtingen naar de toekomst toe een len en lichaamsfuncties rechtstreeks te Elementen uit de natuur en verwijzingen centrale rol vervullen. benoemen en de zinnelijkheid en zintuig- naar het lichaam zijn daarbij dominant. lijkheid - ook al vooraanstaande motieven in zijn vroegste werk - nog intenser in het Zo opent de bundel veelzeggend met een Die verwevenheid van een persoonlijke en vers een plaats te geven. Toch is vrijwel 'Ballade van de slapeloosheid', die aan- een meer algemene problematiek komt nergens sprake van de baldadige, schijn- vangt met de regel 'Elke nacht ga ik slapen ook uitvoerig aan bod in wellicht het be- baar betekenisloze opstapeling van beel- om niet te slapen' (363). Die paradoxale kendste vers van Jonckheere, de'Fabel van den die de radicale experimentele poezie vaststelling wordt gevolgd door een de bloedtransfusie, waarin een zoon zijn kenmerkt; de metaforiek blijft al bij al vrij uitvoerige introspectieve zoektocht naar overreden moeder redt door zijn bloed af beheerst. Sterker nog, bij Jonckheere blijft de mogelijke redenen voor de slapeloos- te staan. Het motief van de omgekeerde de structuur en de coherente betekenis heid. Die zoekt het dichterlijke ik allereerst geboorte is eens te meer een uitdruk- van het vers dominant, zowel op micro- in zijn eigen levensgeschiedenis: het king van de moederbinding in het oeuvre als op macroniveau. De fragmentering verlies van het geloof, de confrontatie van de dichter, maar staat tegelijk op een van de tekst blijft ondergeschikt aan de met trauma's, de ervaring van verlies en algemener niveau voor de verstandhou- globale thematische samenhang. Tegelijk dood... Dat individuele perspectief wordt ding tussen generaties, tussen mannen en echter wordt veel zorg besteed aan het echter, allicht meer dan in vroegere bun- vrouwen, tussen mensen. Daarenboven afbreken van regels en strofen en aan de dels het geval was, herhaaldelijk verbreed wordt het verhaal geobjectiveerd door de enjambementen. Ook de herhaling wordt tot een collectief'wij' of onderbroken door klemtoon op de afzonderlijke lichaams- een geliefd stijlmiddel. Kortom, de dichter verwijzingen naar de ruimere geschiede- delen en de vele personificaties. Daardoor beschouwt blijkbaar zelf de verworvenhe- nis. Het einde is dan ook een regel waarin ontstaat een bij uitstek symbolisch relaas, den van het experiment vooral als extra de lezer evenzeer - en in zekere zin blas- waarin afstandelijkheid en emotionaliteit mogelijkheden van de poetische taal, en femisch - wordt aangesproken:'Intussen elkaar perfect in evenwicht houden: ^ 310 I zingt gij:'Over de poezie van Karel Jonckheere I m lk word overreden riep de oude vrouw herkennen en te zoeken. Die noodzaak cla de schokbreker wist van toeten noch blazen tot vertaling wordt evenwel nergens echt ze liep in de weg zei de man achter 't stuur als een probleem ervaren. Integendeel, ze heeft rood bloed zei het zwarte asfalt het menselijke contact zorgt voor een haar bloed is weg zei de witte chirurg fundamenteel begrijpen dat de impact 0 ti ze is voor mij zei grijs de dood. van woorden overstijgt. In die zin kan het dichterlijke ik moeiteloos versmelten Hier is mijn bloed zei de man in de deur met de buitenlander en omgekeerd:'Wie ik ben haar zoon zei het bloed in de man. vraagt als ik hier ginds zich mijmerend of / wat een vreemdeling is een vriend een Ben ik al koud vroeg de vrouw aan haar droom vijand?' ('Leeding', 444), of:'Uw stem is waar is de hemel de hel met goed vuur? zeer klaar want zij is mijn stem/ mijn stem is zeer klaar want zij was uw stem / wat ;.^ De chirurg tot de spuit tot de huid tot de prik tot het bloed. gij zegt in mijn mond/is mijn mond op a) uw mond' ('Eoolse harp op het slot Bran, 0 448). En nog:'Vriendschap bewoont een •• heuvel. // In 't open raam leunen wij arm bso Ten tweeden male door hart en longen aan arm / vertalen elkaar in eigen taal / de en weer naar het hoofd naam van een zingende struik / seringats / en weer door het hoofd. seringen:('De medewerker', 454). Die ver- .1`1 wisselbaarheid van de gesprekspartners lk voel me al beter bloed van de zoon krijgt zo onmiskenbaar ook een ethisch ik heb u verwarmd zei 't bloed van de moeder. perspectief. De poézie van Jonckheere wordt inderdaad gedragen door een Ze tracht te spreken zei de chirurg tot de zoon onverzettelijk geloof in het humanisme, leg uw oor aan haar mond haar leven zal spreken. in een universele broederschap tussen de volkeren en de mensen. In de daaropvol- Then heeft de mond van de moeder gezegd gende bundel, In de wandeling lichaam en alleen het oor van de zoon kon het horen: geheten (1969), wordt dat ideaal zelfs ik droomde dat mijn zoon werd geboren. (377-378) uitvoerig beleden, op een sterk patheti- sche, haast expressionistische manier. In het daarin opgenomen vers 'Smaak van de Roemeense suite (1965) bekleedt een zelf, een activiteit die veelbetekenend niet aarde' stelt het ik alle werelddelen voor, in aparte plaats binnen het dichterlijke plaatsvindt (niet kan plaatsvinden?) in dat een Iofzang op de aarde, om te eindigen oeuvre van Jonckheere. De bundel vormt buitenland, maar enkel bij de terugkeer met Europa: de poétische neerslag van Jonckheeres thuis:'Weer ben ik van een tocht terug reizen naar Roemenie (en andere Ian- en zie: / het vreemde land waar ik niet Europa huid van wonden en naden den), ambtelijke zendingen die echter de eens van droomde / houdt mijn gebaren achter een masker van liegend papier aanleiding vormden voor tal van harte- als herinnering, / ik adem ginds maar geef ons een stem voor een lied lijke contacten met collega-dichters. Die schrijven moet ik hier:('Orgelpunt op een met een vers: literaire dimensie krijgt in deze verzen terugkeer, 443) aarde gij smaakt naar edik en schmink. herhaaldelijk een plaats, bijvoorbeeld al in Die wisselwerking tussen hier en ginder (492) een aparte reeks verzen rond de proble- speelt inderdaad een cruciale rol bij de matiek van de literaire vertaling. Nog opgeroepen ervaringen. Meer dan eens Op die manier laat deze Roemeense suite crucialer is echter de onderdompeling in wordt gewezen op het verschil in ervaring onmiskenbaar een maatschappijkritische een 'andere' wereld, met 'andere' mensen en in taal, op de noodzaak om te vertalen. dichter zien, maar het gaat daarbij om een en een 'andere' cultuur. De twee thema's Het'andere'kan immers slechts zin krijgen engagement dat eerder algemeen is dan zijn trouwens nauw verwant. Ook die tegen de achtergrond van het eigene, wel specifiek gericht tegen concrete poli- confrontatie wordt immers door de dich- ongeacht of het in contrast daarmee of tieke of ideologische wantoestanden. Dat ter nadrukkelijk geplaatst in een literair als een soort van verwantschap wordt het de dichter nadrukkelijk niet te doen kader. De bundel wordt omkaderd door ervaren. Bij elke communicatie komt het is om systemen en ideologieen maar om verzen die handelen over het schrijven erop aan de juiste woorden te vinden, te concrete mensen, blijkt ten overvloede I 'Zo zingt gij:'Over de poêzie van Karel Jonckheere 311 ^ uit het vers dat Jonckheere in die periode, de schoolplicht ontwaakt uit duizenden tot ver buiten de landsgrenzen, beroemd ogen heeft gemaakt,'Kinderen met krekel- de les die je vannacht hebt geleerd stem. De confrontatie met een schooltje moet je echter voor morgen niet dat door de nazi's werd uitgemoord als kennen vergeldingsactie groeit hier uit tot een voor allen begint de grote vakantie beeldrijke aanklacht tegen elke vorm van straks speel je in de eeuwigheid. geweld. Dat gebeurt in een vers dat zowel dialogische elementen bevat als meer lk die hier voor dit weiland sta verhalende fragmenten en sterk lyrische, wil mijn moedertaal vergeten beeldrijke gedeelten. Drama, epiek en ly- als ik nog een zin heb gezegd riek komen zo samen tot een hoogtepunt opdat gij het zoudt weten: in Jonckheeres oeuvre, waaruit hier jam- mer genoeg slechts een paar fragmenten tussen mijn voet en de elzen muur geciteerd kunnen worden: werden van zeven tot een die morgen van '41 Tussen Belgrado en Kragujevac driehonderd kinderen gemitrailleerd. klopt het hart van het oude Servie bij Topola de prinsen begraven Wat ik hoor vanavond in 't glimmende in Oplenac de strafste wijn. gras komt mij niet over de lippen: Met Ivan in de wagen gezongen kinderen met een krekelstem ^ 1960 'Fekening van NJ door Luc De Decker, I Titgave NV Standaard Boekhandel met Miodrag over liefde gelogen, werden krekels met een kinderstem. [ANIVC-LEFTERENHUN even de donkere heuvels beluisterd (468-470) maar de partizanen zijn weer thuis. Recht op da capo Het is een bundel die in veel opzichten Dag kinderen met de krekelstem. Poêtische inventaris dient zich inderdaad in typisch genoemd kan worden voor Jonck- alle opzichten aan als een monumentale heeres latere werk. De dichter spreekt - Kragujevac, wij zwijgen. 'inventaris; het quasi-definitieve overzicht lucide maar terzelfder tijd ironisch. Hij re- De herfst weegt op je platanen van een rijke schrijverscarriere. Toch is het flecteert op zijn persoonlijk bestaan maar de schemer vervaagt je gezicht. boek de facto niet de afsluiting van Jonck- streeft in een beweging ook naar een heeres poetische productie. Het daarop- algemeen inzicht in mens en wereld. Niet Omdat elk weer tot zich zelf inkeert volgende decennium verschijnen immers toevallig staan er in de bundel - opnieuw, als 't hart dat kind een droomles leert van de bejaarde dichter nog drie bundels, want ook daarin gaat het niet om een fun- in mannen die soms schrijven? die echter (en dat hoeft niet te verbazen) damentele wijziging ten opzichte van het grotendeels in de schaduw blijven van eerdere werk - heel wat uitspraken met Dag kinderen met de krekelstem. het eerdere werk. Van vernieuwing is al een aforistische inslag. Thematisch gaat lang geen sprake meer, hooguit nog van er veel aandacht uit naar de ervaring van - de herneming van en variaties op eerdere de grens en de dubbelheid: de spanning motieven en thema's. De plaats van de tussen verleden en heden en tussen het ik Durf ik het voortvertellen in mijn taal poètische inspiratie is daarbij ingenomen en de ander, een problematiek die vanzelf- die ook wel weet hoe in een lied door meditatieve beschouwing en een sprekend steeds sterker getekend wordt de woorden voor een stom verdriet vakmanschap dat erg routinematig oogt. door het besef van de eigen sterfelijkheid. eer men ze schuchter klinken doet In 1976, ter gelegenheid van zijn zeventig- Die reflexieve inslag uit zich ook in een gezuiverd worden van veel bloed? ste verjaardag, publiceert Jonckheere een groot aantal verzen waarin het schrijven nieuwe bundel, Na-Zicht. De titel verwijst, zelf centraal staat. niet zonder ironie, naar de terugblik van De bundel wordt trouwens voorafgegaan de oudere dichter, maar alludeert tegelijk door een uitvoerig 'Interview in de retro- Het verhaal is uit ook op de (medische en psychologische) visor' (een precieus woord voor'achteruit- het wordt klaar door de ruiten controle van de menselijke machine; kijkspiegel'). Die inleiding neemt inder- de geranium ziet zich zelf weer rood biografisch alludeert de bundel met name daad de vorm aan van een tweegesprek, op een recente oogoperatie voor cataract. waarin de voornaam de achternaam ^ 312 I 'Zo zingt gij:'Over de poezie van Karel Jonckheere ondervraagt - Jonckheeres poézie krijgt dus weer eens de vorm van communica- tie. Daarbij komen de courante thema's aan bod: het autobiografische verleden en de smalle grens tussen leven en Iiteratuur; de eigen situatie die als'vloedlijn'wordt gekarakteriseerd, het inzicht een grensbe- woner te zijn en de consequenties van die paradoxale grenssituatie. En, in het licht van de voortschrijdende tijd: de klemtoon op de eigen familie als biotoop voor het leven en de Iiteratuur, een perspectief dat tevens de verantwoording wil zijn voor het achterwege-blijven van een expli- ciet engagement ten opzichte van de grote problemen van de tijd. Jonckheeres antwoord is hier dat de'binnenwereld' even essentieel is als de aandacht voor de buitenwereld. Het besluit van de inleiding luidt in dat verband ondubbelzinnig: 'Eaten we de taak verder blijven verdelen. Jij als voornaam beheert onze intimiteit, ik als familienaam zal pogen te zorgen voor ^ 1966 (28.09) Poezie in het Paleis (PSK-Brussel) Kj met Marnix Gijsen en Paul Snoek [foto Oscar] [AMVC-LETTERENHUIS] onze maatschappelijke gedragingen:(15). Dat de dichter van Na-Zicht inderdaad hoofdzakelijk terugblikt, blijkt ook uit de ook muzikale) ervaring. In 'Come back' da capo (1988), bouwen voort op datzelf- gedichten. Formeel krijgen wij in deze en wordt bijvoorbeeld ironisch teruggeblikt de stramien en bevatten in nog grotere de daaropvolgende bundels een amal- op de eigen publieke loopbaan:"t Wordt mate typische ouderdomspoezie. De gaam van strofische gedichten (met be- stilaan weer de tijd naar verzen te ver- dichter zoekt zijn inspiratie vooral in het houd van eindrijm maar een relatief losse huizen, / in loze spreuken ben ik wormig verleden, eerder dan in de actualiteit, en ritmiek) en van vrije verzen. Vooral die uitgewoond, / mijn oude verten zal ik later ook formeel neemt hij onveranderlijk zijn Iaatste zijn sterk aforistisch en filosofisch wel eens pluizen / en sprekersfratsen heb toevlucht tot bekende patronen en een getint, soms ten koste van het typische ik meer dan zat vertoond: (21). En elders vertrouwd idioom. poetische idioom en de beeldspraak. Om- passeren diverse identiteiten kritisch de Afwisselend komen de vakkundige, maar gekeerd zijn de traditionelere gedichten revue: de burger, de rusteloze zwerver, de hoofdzakelijke routineuze dichter aan het doorgaans overwegend verhalend, eerder luiaard en de babbelaar, de grijsaard, de woord, die klank en rijm met gemak be- dan lyrisch gestold in de tijd. stugge man en de spotter ('Doopceel in heerst, en de ironische causeur, die herin- Een centraal thema is, zoals gezegd, de vraagtekens, 24). De meeste verzen baden neringen ophaalt en wijsheden debiteert. poézie zeif. Dat blijkt al uit de eerste ge- dan ook in de herinnering, wat erg men- Voor de goede verstaander gaat echter dichten van de bundel, waarin telkens het selijke en herkenbare maar fang niet altijd achter die oppervlakkige pose de aloude schrijfproces centraal staat. Opmerkelijk even technisch verfijnde lyriek oplevert. tragiek schuil. De kwetsbaarheid van de is wel hoe dat schrijven expliciet wordt Sommige teksten bevatten grapjes voor mens wordt met de ouderdom alsmaar verbonden met een terugkeer in de tijd, insiders, zoals bijvoorbeeld de vrienden zichtbaarder, en steeds weer fungeert een verlangen om de indrukken van lang Y en G die in een frivool-erotisch vers daarbij de confrontatie met de blinde geleden opnieuw te activeren. Het lijkt worden opgevoerd ('Hebban olla vogala', zoon als aangrijpend model voor dat in de wel een eigen variant op het a la recherche 30); hier worden ongetwijfeld Yvette en wereld geworpen-zijn van de mens. Het is du temps perdu, aangezien de ouderdom Gaston Burssens bedoeld, met wie het een obstinaat leidmotief dat telkens weer herhaaldelijk wordt gecontrasteerd met echtpaar Jonckheere in 1955 naar Spanje opduikt, expliciet of meer impliciet, via de voorbije jeugd. Daarbij wordt vaak de reisde. de vermelding van het kijken of het niet associatie gemaakt met het duister en (meer) kunnen kijken. Gekoppeld daaraan de schemering, blijkbaar de aangewezen De twee bundels die daarna nog het licht zijn herinneringen aan het ouderlijk huis, periode voor die artistieke (lyrische, maar zien, De overkant is hier (1981) en Recht op die aanleiding geven tot mijmeringen I 'Zo zingt gij:'Over de poezie van Karel Jonckheere I 313 ^ erop dat Jonckheeres laatste krachten niet meer de intensiteit bezitten voor proza, en dat de kortere vorm van het gedicht daarom zijn laatste toevlucht is geworden. In deze gedichten komt als het ware zijn gehele overige werk, zowel qua thema- tiek als qua zegging, aan bod. Of, in de woorden van het postscriptum waarmee het laatste vers afsluit: Men vraagt me naar mijn laatste woord, wie weet of iemand het ooit hoort, daarom mag ieder helpen kiezen. Gemoedelijk: Het was geen hel, het was geen feest, content er te zijn bij geweest. Of, even gemoedelijk: Ara- Een troost rest mij in deze ultieme nood: 4419,04,44., r ik heb mij niet aan het bestaan gedood. ^ Karel Jonckheere in zijn werkkamer in Rijmenam [foto Marc Van Middelem] [archief a Beirens](69) over de breuk tussen verleden en he- wel even duren: (24). Leven is uiteindelijk den. Hier is ook de confrontatie met een sterven, en in die optiek krijgen de talrijke religieus verleden nooit ver weg, net zoals herinneringen aan vrienden en familie, het relaas van een omgekeerde'bekering' aan gebeurtenissen en reizen, aan literaire dat vaak schamper wordt verwoord. Het contacten (Streuvels en Teirlinck om maar dichterlijke ik beseft dat het flirt met de enkele namen te noemen die in deze ver- nakende dood. Het probeert die binnen te zen figureren) een bijzondere dimensie. halen als een vertroosting, een opluchting Het Iijkt erop dat de dichter niet enkel te- of alleszins een verademing, maar ander- rugkijkt op zijn rijk gevuld leven, maar te- zijds is er de inhalige aanhankelijkheid van gelijk afscheid neemt van de mensen, van het leven, van de zintuigen en de herinne- de dingen en uiteindelijk ook van zichzelf. ringen die als een kostbaar bezit worden Jonckheere is een echte praatvaar - het is gekoesterd en zoveel mogelijk in het vers nochtans opmerkelijk met welk gemak hij, bewaard. ook in rijmloze gedichten, de jambische Recht op da capo - de muziekterm verwijst versvoet hanteert - maar hij praat in feite naar het'opnieuw van vooraf aan begin- als dichter tegen die onmetelijke stilte van nen'- wordt op de kaft nadrukkelijk ge- de dood aan. Het'da capo'valt immers interpreteerd als het 'geestelijk testament nooit samen met de oorspronkelijke erva- van Karel Jonckheere'. De dichter zeif ring, wordt altijd gekleurd in het licht van brengt de verschijning van zijn nieuwe wat naderhand is geschied. Merkwaardig bundel trouwens expliciet in verband met genoeg wordt de toon van Jonckheere het veertig jaar daarvoor geschreven Spie- echter met de jaren alsmaar minder sug- gel der zee en heeft het over een 'wegglij- gestief en verbloemd. De gedichten in zijn den in mijn retrospiegel. De bundel ademt laatste bundels lijken in die zin nauwelijks inderdaad zowel een heimwee als een nog getekend door de zucht tot fabule- afscheid. In het vers'Leerscholen'verbindt ren, tot verdichten en verdromen. Meer hij dat louterende inzicht eens te meer en meer eist de (persoonlijke) waarheid met de geboorte van de blinde zoon: en de menselijke tragiek haar rechten op, 'Niemand moet me helpen sterven, / 't is in die mate zelfs dat dit ten koste gaat niet moeilijk om te leren / maar het blijft van de specifieke lyrische kracht. Het Iijkt ^ 314 I 'Zo zingt gij:' Over de poézie van Karel Jonckheere Twee Oostendse Karels Over Karel Jonckheere en In en r Karel van de Woestijne V Peter Theunynck Uit zijn memoires blijkt dat Karel Jonckheere Zou hij? Jawel, hij is de zoon van de be- en Gaston Burssens. Hij begrijpt niet bijna levenslang een vurige bewonderaar roemde dichter van Het Vader-huis. waarom hij 'Het huis mijns vaders waar de was van Karel van de Woestijne. Hij kende Jonckheere heeft de eerste dichtbundel dagen trager waren' zou moeten verloo- niet alleen het werk van de dichter. Ook diens van Karel van de Woestijne nog maar pas chenen voor'Holoho!... Holoho!... Ho- ontdekt in de bibliotheek van het Willems- loho!...', de eerste regel uit Van Ostaijens persoon en zijn entourage waren Jonckheere fonds aan het Leopold 1-plein. In die bi- 'Barbaarse dans. In zijn poeziewereld is niet vreemd. Het begon allemaal in 1921, in bliotheek, die hij pas vanaf 1921 frequent plaats voor diverse stemmen, niet in het Jonckheeres geboortestad Oostende. bezoekt, is hij al snel opgeklommen tot minst voor het verfijnde muzikale geluid hulpje van de bibliothecaris, waardoor hij van Van de Woestijne.5 De zoon van vlot toegang krijgt tot de volledige collec- Jonckheere schrijft het volgende over zijn Karel van de Woestijne tie. De bibliothecaris Desire Steyns, leraar poetische vaders:'Mijn poetische ellips is Wanneer de vijftienjarige Karel Jonck- Latijn aan het Atheneum van Oostende beginnen te draaien rond twee haarden: heere op donderdag 15 september 1921, en voorzitter van het lokale Willemsfonds, Paul van Ostaijen en de auteur van Het op de eerste dag van het nieuwe school- is een oud-klasgenoot en bewonderaar Vaderhuis. De eerste was meer een bloot- jaar, de klas binnenstapt, merkt hij een van Karel van de Woestijne. Hij zal Jonck- legger van visuele mogelijkheden binnen paar banken verder, naast zijn vriend Leon heeres lectuur van Van de Woestijne zeker het woord, een katalysator bij de abstrac- van den Abeele, een nieuwe jongen op. niet afgeremd hebben. te-beeldenproduktie die anders bij mij Het is een spichtige knaap, met een hoge Jonckheere en Paul van de Woestyne zit- overwegend zintuiglijk zou zijn gebleven. blonde, zijige kuif en een zware bril. Bij de ten niet voor alle vakken samen in de klas. [...] Van de Woestijne dank ik veel meer naamafroeping ontdekt Jonckheere dat Enkel Nederlands van Rabau en Duits van een bijdrage tot de optische techniek. Hij die jongen Paul van de Woestyne heet.1 Coenegracht hebben ze gemeenschap- bevruchtte mij vooral sensorieel [...] Hij pelijk.2Van de Woestyne volgt de Latijnse ontzwachtelde heel wat van mijn (in elk afdeling, terwijl Jonckheere in de Weten- mens aanwezige) sluimerende atmosferi- schappelijke afdeling zit. Niet dat biologie, sche associaties en synestesieee fysica en chemie hem zo boeien, maar de Jonckheere schaduwt Van de Woestijne Latijnse afdeling leidt naar universitaire wel eens in Oostende, terwijl hij 'door studies en daar heeft vader Jonckheere, haar straten slenterde, met korte stapjes, een politieagent, het geld niet voor.3 lichtjes doorgebogen rug, steeds onder Paul van de Woestyne en Karel Jonckheere een plechtige deukhoed die hij diep over gaan al snel vriendschappelijk met elkaar het voorhoofd droeg'7 Gebukt onder zijn om. Jonckheere is echter te beschroomd respect voor de grote dichter gedraagt hij om Paul over zijn vader uit te vragen of zich, bij een toevallige ontmoeting, nogal bij hen aan huis te gaan. Hij probeert de vreemd. Dat geeft aanleiding tot potsier- bewonderde dichter te benaderen door al lijke tafereeltjes.'Toen ik Pauls vader voor diens werk dat hij te pakken kan krijgen, het eerst op het Wapenplein uit een siga- grondig te lezen en opnieuw te lezen. rettenwinkel zag komen;zo memoreert Paul van de Woestyne helpt hem daarbij. Jonckheere,'groette ik hem als een koning Zo schrijft hij in het laatste jaar van de en liep vlug een blokje om, om voor hem humaniora zijn vaders nieuwste bundeltje, een tweede maal mijn studentenpetje af Substrata, eigenhandig voor Jonckheere te nemen.18 over.4 In tegenstelling tot een aantal van zijn Twee Karels treden samen op generatiegenoten zweert Jonckheere Van (1923) de Woestijne niet af na de ontdekking van Een keer, in 1923, treden de twee Karels ^ s.d. Karel van de Woestijne op het strand in Oostende in de jaren '20 het nieuwe, moderne en meer spectacu- samen op: Van de Woestijne als dichter en [AMVC-LETTERENHUIS] laire poeziegeluid van Paul van Ostaijen Jonckheere als... muzikant. Karel Jonck- I Twee Oostendse Karels 315 ^ de Rijksmiddelbare Normaalschool in de Ledeganckstraat in Gent, waar hij Ger- maanse talen studeert.13 In februari 1925 verlaten de Van de Woestijnes Oostende en nemen ze hun intrek in het villaatje La Frondaie in Zwijnaarde. Karel van de Woestijne overlijdt er op 24 augustus 1929. Oostende herdenkt Van de Woestijne (1937) Vermoedelijk verliezen Paul van de Woestyne en Karel Jonckheere elkaar een tijd uit het oog. Op 16 december 1934 zien ze elkaar terug in de zaal van het Kunstverbond in Antwerpen. Daar wordt een Van de Woestijneherdenking geor- ganiseerd door het in 1932 opgerichte Karel van de Woestijnegenootschap. Een van de sprekers is de Nederlandse dichter ^ "De Ledeganck 's zonen", Karel J. staat op de 2de rij, 2dc van links [AMVC-LETTERENHUIS] Martinus Nijhoff. Hij fungeert als'her- nieuwde' gids en helpt Jonckheere om in Van de Woestijnes werk nieuwe facetten heere en Paul van de Woestyne proberen en een volksdeuntje'Bellotteke, mijn te ontdekken.14 leerlingenkring de Ledeganckzonen, zottekei. Aan het eind van zijn optreden Drie jaar later, in mei 1937, herdenkt Oost- opgericht door hun voorgangers Fernand loert Jonckheere bedeesd naar Van de ende de dichter die van 1921 tot 1925 Beeckaert en Henri de Saedeleer, in leven Woestijne die aanminnig glimlacht.'° in de kuststad heeft verbleven. Maurice te houden. Dat doen ze met matig succes, Daarna is de dichter aan het woord. Hoe Roelants is de instigator. Hij ontvouwt zodat sommige leraars hen al gauw spot- lang hij spreekt of wat hij zegt, herinnert een plan voor een vierledige herdenking: tend de lediggang-zonen' noemen. Paul Jonckheere zich na al die jaren niet meer. een tentoonstelling van herinneringen van de Woestyne wil van dat negatieve Wel staat het hem nog levendig voor de en handschriften in de (ondertussen imago of door een middag te organiseren geest dat Van de Woestijne voor hem die afgebroken) Koninklijke Schouwburg, een met een prestigieuze spreker: Vlaanderens middag een mens van vlees en bloed ontvangst op het stadhuis, een acade- grootste levende dichter: Karel van de geworden is:Ten mens van vlees en been mische zitting en een banket.Tussen de Woestijne. Die is bereid om zijn zoon en als elkendeen'zoals ze in Oostende zeg- plechtigheden door moet een vergade- diens vriend van dienst te zijn. Paul van de gen." Diezelfde avond, schrijft Jonckheere ring gehouden worden van het Van de Woestyne is die middag in café 'Aux armes op zijn kamer aan de Torhoutsesteenweg Woestijnegenootschap. Roelants verzoekt de la ville' in de Sint-Sebastiaanstraat gast- 10, in het schijnsel van de lampen van Jonckheere secretaris te worden van het heer.9Wanneer zijn vader, in bleekgrijs pak de brouwerij aan de overkant, zijn eerste organisatiecomite. Herman Dubois van en bleek vlinderdasje, in het zaaltje is aan- sonnetje.1 2 de katholieke Vlaamse Burgerbond wordt gekomen, verwelkomt Paul het publiek. Een laatste keer ziet Jonckheere zijn lieve- voorzitter en de romancier-folklorist Terwijl hij zijn blik speciaal richt op de lingsdichter aan het eind van het school- Ary Sleeks (pseudoniem van Karel Seys) eerste rijen waar de prefect en de leraars jaar 1923-1924 bij de prijsuitreiking van wordt penningmeester. Advocaat Dolf zitten, begint hij, tot jolijt van de toe- het Atheneum in de Witte Zaal van het De Groote, schoonzoon van Louis Ontrop hoorders en van zijn vader'Aanschouwt stadhuis van Oostende. Van de Woestijne en Leon van den Abeele, oud-klasgenoot mij hier en daar/ die bende Casselkoeien' draagt bij die gelegenheid een streepjes- van Jonckheere en oud-student van van Guido Gezelle te declameren. Daarna broek en een slipjas. Zijn vrouw, met een Karel van de Woestijne, vervolledigen het moet Jonckheere, die schuchtere pogin- lange wine jurk en een weelderige hoed, vijfkoppige comite. Jonckheere mag niet gen doet om de hobo onder de knie te lijkt zo uit een Frans schilderij gestapt. alleen het schrijfwerk doen, hij wordt ook krijgen, een paar deuntjes op zijn instru- In oktober 1924 trekt Paul van de aangezocht om een lezing te houden. Als ment spelen. Hij brengt onhandig een Woestyne naar de Gentse Universiteit om thema kiest hij 'Karel van de Woestijne fragment uit'De Schelde' van Peter Benoit classicus te worden, Jonckheere gaat naar voor de zee'.15 ^ 316 I Twee Oostendse Karels I Het wordt een succesvolle dag waarop verschijnt van 21 oktober 1945 tot en met onder de woorden `voor ontvangen. naast o.a. Toussaint van Boelaere, Vermey- 24 februari 1946 in 19 afleveringen in De Jonckheeres broer, Jef, had het briee be- len, Teirlinck, Herremans, Roelants, Leroux Spectator. Weekeindblad van 'De Nieuwe machtigd toen hij een hoed die mevrouw en Minne ook de Nederlandse auteurs Standaard: Gewijd aan staatkunde, soci- Van de Woestijne in 'Ville de Londres' in Greshoff en Victor E. van Vriesland aan- ologie, economie, kunst- en geestesleven. de Oostendse Kapellestraat gekocht had, wezig zijn. De organisatoren en de familie Maurice Roelants was een tijdlang hoofd- thuis had moeten bezorgen. Het andere Van de Woestijne kunnen zich ook ver- redacteur van dit blad. In 1995 werden manuscript vond Jonckheere bij toeval heugen in de aanwezigheid van diverse Mariette van Hendes herinneringen in in een boek van de bibliotheek van het prominenten, onder wie de schilder Ensor, boekvorm gepubliceerd door Els Durnez Willemsfonds in een vergeelde enveloppe een oude vriend van Van de Woestijne, en Marc Somers.18 waarop in drukletters K. v.d. Woestijne en volksvertegenwoordiger en quaes- geschreven stond. Het fragment klinkt als tor Achille van Acker. Minister Hoste en Waardevolle Van de Woestijniana volgt:'Toen ik de oogen van mijn doode Gouverneur Baels sturen 'hooggestemde In 1954 (elders beweert hij in 1962) krijgt moeder sloot, zei de ziekedienster mij: belettelegramnnen. De herdenking wordt Jonckheere, die sinds 1953 op de Dienst "niet zoo hard; gij (doorgestreept) hun afgesloten met een banket in Hotel Wel- der Letteren van het Ministerie van Natio- vingerdruk maakt vlekken."Wij moeten lington op de zeedijk, vlakbij het casino. nale Opvoeding en Cultuur werkt, van Ma- niet te lang wegen op herinneringen: wij Jonckheere maakt er kennis met Maurice riette van Hende, een paar vlinderdasjes, bevlekken de herinnering:2° van de Woestyne, Karels jongste broer.16 een brit, een pennenmes en een agenda- Jonckheere heeft zijn herinneringen aan Jonckheere en Paul van de Woestijne tje van haar man 'vol indrukken over zijn Van de Woestijne niet bevlekt, maar als blijven contact houden. Zeker wanneer eerste verblijf in Latem'.19Jonckheere geeft relikwieen bewaard. Het agendaatje is Jonckheere in 1948 een villa in de dui- dat dagboek in 1974 uit bij Pink Editions & ondertussen opgenomen in de rijke Van nen van St.-Idesbald, Koksijde, aankoopt, Productions in Antwerpen. de Woestijnecollectie van het AMVC-Let- moeten ze elkaar af en toe gezien hebben. Jonckheere is tijdens zijn Oostendse terenhuis in Antwerpen. Drie duinen verder stond immers villa 'An- humanioratijd op een gekke manier aan nekensnest de villa van Paul van de Woe- twee andere Van de Woestijne-handschrif- Noten styne en zijn vrouw Adrienne de Zutter. In ten gekomen. Het ene (later zoekgeraakt, 1 K. Jonckheere, Vraag me geen leugens. Over schrij- vers, Antwerpen 1986, 94. die duinen plant Jonckheere vlierbomen omdat hij het te goed had willen verstop- 2 K. Jonckheere, Vraag me geen leugens, 94-96. voor Karels zoon.'7 pen) is eigenlijk maar een handtekening 3 K. Jonckheere, Vraag me geen leugens, 34. 4 K. Jonckheere, Vraag me geen leugens, 96. 5 K. Jonckheere, Vraag me geen leugens, 41. 6 K. Jonckheere, Vraag me geen leugens, 101. Vertaler van 7 K. Jonckheere, Waar plant ik mijn ezel?, Brussel-Den Mevrouw van de Woestijne Haag 1974, 193. 8 K. Jonckheere, Vraag me geen leugens, 41. In augustus-september 1945,16 jaar na 9 K. Jonckheere, Vraag me geen leugens, 107. Van de Woestijnes overlijden, houdt zijn 10 K. Jonckheere, Vraag me geen leugens, 109. 11 K. Jonckheere, Vraag me geen leugens, 111. echtgenote, Mariette van Hende voor het 12 K. Jonckheere, Vraag me geen leugens, 72, 112. NIR, voorganger van de VRT, twee radio- 13 K. Jonckheere, Vraag me geen leugens, 72, 116. 14 K. Jonckheere, Vraag me geen leugens, 121. lezingen waarin ze herinneringen ophaalt 15 K. Jonckheere, Waar plant ik mijn ezel?, 189. De le- zing is gepubliceerd in de Mededeelingen van het aan haar man. Naderhand wordt Mariette Karel van de Woestijnegenootschap (1937) afl. 6, verzocht om haar anekdotes op schrift 11-15. Dit nummer bevatte alle lezingen die op de Van de Woestijneherdenking in 1937 in Oostende te stellen. In het najaar van 1945 werkt werden gehouden. ze daaraan gestadig door. Daar ze in het 16 K. Jonckheere, Waar plant ik mijn ezel?, 189-190; K. Jonckheere, Vraag me geen leugens, 127-128. Het Frans schrijft, heeft ze een vertaler nodig verslag in het eerstgenoemde boek is vollediger. die haar teksten in het Nederlands kan Opvallend is hoe Jonckheere in het tweede boek stukken tekst recycleert en herkauwt. vertalen en redigeren. Karel Jonckheere 17 K. Jonckheere, Vraag me geen leugens, 75. wordt bereid gevonden die taak op zich 18 E. Durnez en M. Somers, Latemse Memoires. Herinne- ringen van Mevrouw Karel Van de Woestijne en Julius te nemen. Hij is in dat jaar (1945) eerst se- De Praetere, Antwerpen 1995,10-13 (genese van de memoires); 33-67 (tekst van de memoires, vertaald cretaris van de Minister van Binnenlandse door K. Jonckheere). Zaken, de Oostendse liberaal Adolf van 19 K. Jonckheere, Vraag me geen leugens, 109. Zie ook K. van de Woestijne, Dagboek. Inleiding en begelei- Glabbeke, en vervolgens directeur van dende nota's Karel Jonckheere, Antwerpen 1974, 7. de Rijksmiddenschool in Veurne. Tussen 20 K. Jonckheere, Vraag me geen leugens, 97. Zie ook K. Jonckheere, Vogels zonder kooi. Invallen en uitval- zijn drukke beroepsbezigheden door zet len, Rotterdam 1958,16-17. hij zich naarstig aan het vertaalwerk. De ^ 1990 KJ met het dodenmasker van Karel Van de Woestijne, gemaakt door Jozef Cantre [foto Paul tekst'Rond en om Karel van de Woestijne' Van den Abeele] [AMVC-LETTERENHUIS] I Twee Oostendse Karels 317 ^ Karel Jonckheere, bibliografisch Jan Schoolmeesters Bibliografieen in de echte zin des woords, die bibliothecaris Carlo Loontiens, een to- Steekspel met dubbelgangers maakt al dus werkelijk volledigheid nastreven, hebben neelwerkje dat kan worden afgedaan als meteen duidelijk dat Jonckheere geen iets genadeloos. Zo kunnen ze publicaties bo- volledig passend in de rijke maar nauwe- afstandelijk epicus kon zijn. In de novel- venhalen die iemand liefst blijvend vergeten lijks onderzochte productie voor amateur- len wordt gewerkt met een ik-verteller of toneel die tot geruime tijd na de Tweede schakelt die ik-verteller op zijn beurt een zou zien en ze kunnen merkwaardige breu- Wereldoorlog weelderig in Vlaanderen tweede ik-verteller in die een mondeling ken of afwijkingen in iemands belangstelling tierde: Dit is de waarachtige en stichtelijke relaas brengt. Uit de titel moge blijken blootleggen. Het klassieke voorbeeld is dat van historie van Tone den Stierman (1929). dat de bundel een soort afrekening is de gevestigde hoogleraar die licentiaatsver- Jonckheeres tweede boekpublicatie, uit met karaktertrekken van de schrijver. In handeling of zelfs ongepubliceerd doctoraal 1932, heette Brozen's Anny, waarbij 'Anny' zijn autobiografische teksten stelt Jonck- proefschrift liefst niet meer in het curriculum de naam is zowel van de dochter als van heere dat zelfs herhaalde malen expliciet. ingeschreven ziet. Maar er zijn ook auteurs de vissersboot van Brozen. Jonckheere Steekspel met dubbelgangers heeft dus al die maar al te graag demonstreren hoe breed bestempelde het boekje later als een 'sim- alle typische kenmerken van Jonckheeres plistisch vissersverhaar, naar aanleiding proza: over zichzelf, in de ik-vorm en in hun belangstelling ooit wel was en niets aan waarvan Urbain van de Voorde hem had belangrijke mate in een naar het monde- de vergetelheid willen prijsgeven, en dus voor gezegd dat hij zich 'met geen dergelijke linge neigende stijl. de grootst mogelijke garanties willen zorgen prullen meer moest bezighouden' (Waar Het proza van Jonckheere bestaat vooral voor een zolang mogelijk voortbestaan. Tot plant ik mijn ezel?, p. 93). En het fictionele uit twee tekstsoorten, of twee subgenres. die tweede categorie behoorde Karel Jonck- proza zal bij Jonckheere beperkt blijven Toen hij dat proza publiceerde behoorde heere. tot de'bundel novellen'Steekspel met dub- het tot de eerderlagere' genres, be- belgangers, uit 1944 en herdrukt in 1947. woog het zich eerder in de marge van Aan de op schoolbloemlezingen na vol- Romans heeft hij dus nooit geschreven. de journalistiek. De waardering voor ledigheid beogende Bibliografie van Karel Zijn proza behoort grotendeels tot de au- reisboeken en memoires is een eerder Jonckheere door Rob. Roemans en Hilda tobiografische of autobiografisch getinte recent verschijnsel, dat onder andere past van Assche (1967) werkte hij maar al te subgenres 'reisboeken' en 'memoires. Voor in de belangstelling voor het'genealogi- graag mee en hij schreef zelf een inleiding fictioneel proza bezat Jonckheere niet sche schrijven. De 'reisboeken'zijn: Cargo met een uitgebreide biografische inbed- de nodige epische distantie maar boven- (1940), Tierra caliente (1941), De zevende ding van zijn productie. Overigens was dien was hij stilistisch geen verteller van haven (1942), tot drie delen uitgesponnen hij waarschijnlijk ook de initiator van de langere verhalen. Hij liet zijn schrijfstijl verslag van een reis naar Cuba, Mexico, bibliografische serie van uitgeverij Heide- altijd aansluiten bij het gesproken taalge- Texas en Louisiana, en Kongo zonder buks land, waarin hij het gezelschap deelt van bruik. Misschien kon hij ook niet anders. of boy (1957) en Kongo met het blote oog Julien Kuypers, Rob. Roemans en Gerard (1958). De memoires, alleen bij het eerste Walschap. boek in de flaptekst als 'autobiografie' Uit de bibliografie van Jonckheere kan bestempeld, zijn: De vogels hebben het worden afgeleid dat hij over alles heeft gezien (1968), lk had die man kunnen zijn geschreven en in alle media aanwezig (1969), Waar plant ik mijn ezel (1974), Mijn was. Hij publiceerde onder andere in dochter wordt sirene (1975), De man met de Animalia: Revue semestrielle de zoophilie, in ruiker (1977), Verbannen in het vaderland Klokke Roeland: Orgaan van de Nationale (1978), Vraag me geen leugens (1986) en Studentengroeperingen, Gent, in Merian: Wuiven naar gisteren (1987). Behalve en Das Monatsheft der Steidte and Landschaf- dan nog in beperkte mate in het eerste ten, Hamburg, in P.T.T.-BedrUfsbanden, en in en het laatste deel gaan de memoires niet Raptimreizen, Nederland. Hij schreef onder veel verder dan het begin van de Tweede andere over'het vrouwenstemrecht in Bel- Wereldoorlog. Een wat bijzondere plaats gie7cle werelddag der dieren' en over'de wordt ingenomen door Tita vlucht (1941), viering van de are jaardag van de Consul- het relaas van Jonkheeres uittocht naar Generaal van Nederland te Bombay. Noord-Frankrijk bij het uitbreken van de Toch kan niet echt worden beweerd dat Tweede Wereldoorlog benaderd vanuit Jonckheere ook alle genres beoefende. het gezichtspunt van zijn hond Tita. Aan toneel heeft hij zich slechts een keer De reisboeken over Noord- en Midden- bezondigd, met z'n eerste boekpublicatie, Amerika werden in verkorte vorm her- ^ 1967(?) NJ getekencl door Lou Nagels geschreven samen met de Oostendse [ANIVC-LEITERENHUIS] drukt tot in 1980. Ze behoorden bij hun ^ 318 I Karel Jonckheere, bibliografisch I ch M eerste verschijnen tot een bij het grote en heeft het weinig analytische aandacht Of misschien vooraf toch: geconfronteerd publiek heel geliefd genre. Het waren voor de teksten. met sprekers die niet kunnen spreken, 'vlotte' verslagen, persoonlijk of pseudo- Aan de publicatie van zijn memoires be- wat voor het merendeel van de sprekers persoonlijk gekleurd, soms wat of heel wat gon Jonckheere in de context van de serie geldt, kan ik niet altijd de neiging onder- geromanceerd, en meestal geschreven Open Kaart (1965-1972) van Desclee de drukken zo discreet en zo snel mogelijk door beroepsjournalisten en vooraf als se- Brouwer, met autobiografische geschrif- de zaal te verlaten. En het autobiografi- rie in een krant gepubliceerd. Ze versche- ten van onder anderen Raymond Brulez, sche proza van Jonckheere, met voorop nen meestal bij uitgeverijen die een groot Pieter G. Buckinx, Bert Decorte, Andre De vogels hebben het gezien, confronteert publiek wilden bereiken, zoals bijvoor- Demedts, Marnix Gijsen, Hubert Lampo en mij met een spreker die veel van mijn beeld het Davidsfonds. In een context van Stijn Streuvels. Die serie beyond zich eer- regels overtreedt. Na een korte tijd weet nog beperkte mobiliteit en zonder tele- der aan de zijlijn van de literaire productie ik niet meer waar we vandaan komen, visie hadden ze een voor ons nog moei- omdat autobiografische geschriften toen waar we naartoe gaan en hoe veel tijd de lijk voorstelbare exotische kleuring, en nog eerder uitzondering waren, niet het spreker nog nodig zal hebben. Na enige besteedden ze een groot deel van het be- minst door het toen sterkere onderscheid tijd vraag ik me of of het na het verhaal schikbare aantal pagina's aan de bootreis. tussen de publieke en de private sfeer. van het heldhaftige hoofdpersonage nog Een paar willekeurige voorbeelden: Theo Tito vlucht was een van de talloze contem- wel gepast zal zijn dat morgen de zon Bogaerts: Oceania (1936) en lk ging eens poraine beschrijvingen van de al of niet opgaat. En aan het einde zit ik met het naar New York (1942), en Sylva de Jonghe: gedwongen uittocht in mei 1940 naar probleem of ik een aantal dingen nu echt Zwerftochten onder den evenaar (1943), Frankrijk. Uit de - voor die periode nog wel moest weten. Met als resultaat dat ik of Frans Demers (pseudoniem van Frans onvolledige - Belgische Bibliografie en de zaal verlaat vol verwarring, weerstand Beckers, tweede pseudoniem was Johan uit Boekengids vermeld ik onder andere: en verlegenheid. Mark Elsing): Het groote avontuur (1937), Leon Degrelle: Oorlog achter de tralies, met'James Bond'-achtige kenmerken en Rene Lagrou: Wij, verdachten en Y. van der Structureel en stilistisch poogt Jonckheere gesitueerd in Kongo. Aan de antipode van Schoot: Vlucht naar Frankrijk. De maanden (of is het een onvermijdelijk geworden dit genre staat Marnix Gijsen' Odysseus na 10 mei 1940 zullen duidelijk aanwezig habitus van Jonckheere) aan een lezer die achterna: Reisnotas uit Griekenland (1930), blijven in de Vlaamse literatuur, bijvoor- enige controle wil behouden te ontsnap- met nauwelijks anekdotes over ontmoe- beeld bij Ivo Michiels. pen en die lezer zelfs te domineren. De tingen, reisgezellen, leuke conversaties ... lezer wordt alleen verondersteld dociel te Zonder dat echt duidelijk te maken ver- Het grootste gedeelte van de enorme ondergaan. Het vertelde autobiografische mengen de Kongoboeken impressies van tekstproductie van Karel Jonckheere ik wordt overwoekerd door een vertel- een aantal reizen naar Kongo, waarvan zowat in een ruk lezen, is niet aanbe- lend ik dat ongelimiteerd uitweidt, afwijkt, de eerste reeds in 1948. De Kongolese velenswaard. Overigens zijn maar heel niet vooruitwijst, niet achteruitwijst en reisverslagen behoorden tot een kwanti- weinig auteurs tegen dergelijk experiment alles even belangrijk of onbelangrijk lijkt tatief nog altijd onderschatte productie bestand. Toen ik dat tien jaar geleden te vinden. Beschouwingen die in eerste van Kongoliteratuur, die overigens kort toch deed, hield ik daar wel enige on- instantie worden vastgekoppeld aan een na Jonckheeres boeken een ongekend lustgevoelens aan over. lk heb die altijd jeugdgegeven verliezen na korte tijd alle hoogtepunt zal vertonen in het zog van geassocieerd met de recyclage en herha- structurering. Het retarderende en het de onafhankelijkheid van Kongo. De in ling die zo'n productie wel met zich mee woekerende van de tekst reminisceert 1942 verschenen Petite histoire des lettres moet brengen. Bij het herlezen voor dit soms aan The Life and Opinions of Tristram coloniales de Belgique van Gaston-Denys artikel van het proza van Jonckheere heb Shandy, Gentleman, maar mist alle tech- Perier bevatte al een heel omvangrijke ik ontdekt dat mijn gevoelens van aversie nische beheersing van Laurence Sterne, bibliografie van de Vlaamse en de Frans- misschien op de eerste plaats met andere en is op fragmenten na noch dolkomisch Belgische literaire productie over Kongo kenmerken van zijn schrijven te maken noch werkelijk geestig. Het lijkt soms op (ruim 40 items voor Vlaanderen). Nauwe- hebben, met eigenschappen die vooral een manisch discours. Associaties, dikwijis lijks bekend is bijvoorbeeld de hoeveel- het meest autobiografische of het meest de meest private, laten de vertellerstekst heid (amateur)toneelstukken met Kongo onmiddellijk ik-gebonden proza lijkt te alle kanten uitschieten. Stilistisch wordt als locatie, vooral geschreven door Frans hebben. lk wil pogen zo eerlijk mogelijk noch gesproken noch geschreven taal Demers en Sylva de Jonghe. Die hele 'kolo- voor een zekere weerzin uit te komen gehanteerd, maar een idioom dat beide niale' literatuur is nog maar weinig onder- en wil ook zo eerlijk mogelijk pogen aan vermengt, en nogal eens vastloopt in syn- zocht, bovendien wordt het onderzoek te te geven wat de voornaamste oorzaken tactische fouten. De meest uiteenlopende vaak gedreven door een anachronistische - aan de zijde van de teksten - zouden registers worden opengetrokken, verge- speurtocht naar'racistische' kenmerken kunnen zijn. lijkingen en metaforen verbinden bijvoor- I Karel Jonckheere, bibliografisch I 319 ^ beeld behoorlijk gratuit het psychische de heldenstatus door de daartoe ex officio allerlei, nauwelijks bekende of helemaal en het biologische, alle details worden gemachtigde. onbekende, literaire of artistieke figuren geschikt bevonden om tot overbodige In de loop van de autobiografische uit het Oostendse. Of bij de achtergrond- of gezochte opsommingen over te gaan. geschriften maken we kennis met de informatie bij literaire evenementen Heel lokale Oostendse gegevens of heel ontwikkeling van de moderne held. Zijn als boekenbeurzen of literaire feeste- kleine details uit het heel dagelijkse leven voornaamste kenmerken zijn de handig- lijkheden. En veel van wat Jonckheere komen op hetzelfde niveau als het wereld- heid en de behulpzaamheid. We leren vermeldenswaard vindt is ongetwijfeld nieuws terecht. Jonckheere poogt, zo lijkt hem kennen als een goed spreker en een bijzonder de moeite waard voor de het, een heel eigen taaltje ingang te doen onderlegd organisator, als een bekwaam lokale geschiedschrijving. Jonckheere is vinden, een taaltje waarvan hij alleen de chauffeur en een veelzijdig plaatsver- overigens stilistisch best genietbaar bij regels bepaalt. Een lezer die het niet'leuk' vangend schooldirecteur, als iemand die kortere fragmenten en als hij zich tot het vindt dit te ondergaan, het saaie deel van zich in alle omstandigheden uitstekend kerngegeven blijft beperken en zelf niet de mensheid, begint te protesteren. Het is weet te redden en als een veelzijdig en al te zeer op de voorgrond treedt. Maar heel moeilijk te verteren als iemand altijd bijzonder productief secretaris, journalist, het tragische van zijn proza is dat blijkbaar weer opvallend of grappig uit de hoek schrijver en vertaler. De kringen waarin niemand (behalve Urbain van de Voorde poogt te komen. hij zich weet te bewegen worden steeds dus) eraan begonnen is of erin geslaagd is Het autobiografische genre, of althans breder: lokale bibliotheek, Willemsfonds, hem tot beperking te dwingen. Bij de pu- de meest voorkomende variant ervan, de Vereniging van Vlaamse Letterkundigen, blicatie van zijn memoires lijkt zelfs geen verhalende, draagt bijna onvermijdelijk adviseur van uitgever Albert Pelckmans bureauredacteur naar de tekst te hebben het risico in zich het hoofdpersonage tot van De Nederlandsche Boekhandel ... Bij omgekeken. held om te vormen. Zelfvergroting en de start van dat alles speelt Jonckheere Het is meer dan jammer dat de gepubli- zelfverheerlijking worden zelfs niet ver- zelf eigenlijk nauwelijks een rol. Hij wordt ceerde memoires van Jonckheere niet meden door dat hoofdpersonage tot een altijd gevraagd en is steeds zo vriende- verder reiken dan de oorlogsperiode. anti-held om te vormen. Ook antihelden lijk op die talloze verzoeken in te gaan. Pas na de oorlog neemt hij tenvolle een blijven minstens de sporen van herdische Het heldendom overkomt hem. Talloze bijzonder belangrijke en heel invloedrijke figuren in zich dragen of zijn al te gemak- dikwijls bijzonder toevallige ontmoetin- positie in de Vlaamse en zelfs Nederlandse kelijke, doorzichtige omkeringen. Wie gen met de groteren, steeds groteren, der letteren in en memoires over die periode voor zijn memoires een paar boeken no- Vlaamse en Belgische aarde hebben ertoe zouden veel boeiender zijn geweest. Maar dig heeft zonder zelfs de periode van zijn bijgedragen. ik weet niet of die zelfs maar geschre- openbare leven te bereiken - Jonckheere Ten slotte is er dan nog de verlegenheid ven zijn (en dus geen uitgever hebben treedt pas echt op de voorgrond in het van de lezer/toehoorder van Jonckheere. gevonden). lk kan me ook voorstellen dat literaire wereldje na de Tweede Wereld- Aangenomen dat Jonckheere inderdaad Jonckheere die periode liever niet onder oorlog - loopt wel heel grote risico's. het plan had zijn memoires voorbij de de aandacht bracht omdat dan ook een Meteen in de inleiding van het eerste deel Tweede Wereldoorlog te tillen, was het aantal moeilijkere prive-kwesties aan de begint bij de toelichting van de titel De onvermijdelijk voor hem een aantal sterk orde moest worden gesteld. De delen vogels hebben het gezien het proces van persoonlijke gegevens te vermelden. Niet uit zijn memoires die wel de naoorlogse herdisering. Die blijkt geInspireerd door in het minst de geschiedenis van wat zou periode bestrijken, zijn beperkt gebleven een Hongaarse spreuk. Maar daartoe blijft uitlopen op de de facto scheiding van tot het relaas van een aantal markante de toelichting niet beperkt; in een voor de zijn eerste echtgenote. Maar de omgang ontmoetingen. Zo gaat Wuiven naar giste- digressieve Jonckheere typische contex- met zijn latere tweede echtgenote vervalt ren over ontmoetingen met Nederlandse tuele uitweiding (p. 9) wordt gestipuleerd vooral in De man met de ruiker tot een en Zuidafrikaanse auteurs. dat hij een boekje heeft gekregen van puberaal-sentimenteel, zelfverontschul- Maar hoe dan ook, dat Karel Jonckhee- een Hongaar. Maar let op 'minister','kreeg digend en onmogelijk als helemaal eerlijk res archief veilig is ondergebracht in het uit zijn handerCuitsprak7ogenschijnlijk te beschouwen leidmotief, waarbij enige AMVC-Letterenhuis is een hele goede banaal' en op het tot de verbeelding plaatsvervangende gene voor de lezer zaak. Het bevat een overvloed aan mate- sprekende 'MagyaarsYlk hoorde [de onvermijdelijk is. riaal voor heel wat nuanceringen en her- spreuk] van een Magyaars minister die ze schrijvingen van kwesties uit het Vlaamse uitsprak toen ik uit zijn handen te Boe- Ondanks of omwille van al mijn reserves literaire bedrijf. Het inventariseren van dapest een ogenschijnlijk banaal boekje bij het lezen van de prozateksten van de schriftelijke neerslag van Jonckheeres kreeg waaraan voor hem een persoonlijke Jonckheere moet ik wel duidelijk stellen talloze contacten en bemoeienissen wordt herinnering was verbonden:Connotatie: dat ik wel belangstellend toehoor bij de nog een hele klus. symbolische erkenning/toekenning van meestal anekdotische introductie van ^ 320 I Karel Jonckheere, bibliografisch I POETISCH BERICHT SAMENSTELLING STEFAN VAN DEN BOSSCHE Spul I Ill Dat is niet om te lachen. Even serieus. Een inderhaast opgetrommeld cameraploegje schoudert Uw identiteitsbewijs verloopt bijna. Gelukkig zijn wij in beeld, uit beeld: onmogelijk hem nog weg te denken allemaal Amerikanen. Een grote glimlach verschijnt. als een modderspat op uw oogbal, een insect op de lens. Het is uw groeilogica! Wij kunnen alles herbouwen, Details zijn nooit klein. Zet er muziek onder en alles zelfs betekenissen. Gejuich valt buiten het perspectief. krijgt zijn betekenis. Aan het wateroppervlak komen Vissen drinken water, vogels doorboren regenwolken. gedachten, onderzeeérs - voor ons, om te laten zinken. Welkom in deze situatie: u schudt de hand van de man Eerlijk advies nodig? Wij hebben het beste met u voor. die de wereld verkocht voor een zin. Klinkt dat wrang? Wij weten waar u zich bevindt. Een trosje luchtbellen Oordeel zelf. Wij zijn zeer benieuwd naar uw mening. verraadt uw positie. Het badwater koelt steeds sneller af. Ideeen werpen schaduwen. Het ritme verbreidt zich. Geen idee wat wij op de bodem zullen aantreffen: Zinnen krullen op naar het zonlicht. Wie luistert er? een vogel of een vis. Een hand zwaait voor de camera. U hoopt Amerika. Het is de schaal die u opwindt, Dit is groter dan het leven, de beelden bewijzen het. en de camera's eromheen. Buiten is Amerika. IV II Het verhaal gaat verder. Als dat maar goed afloopt. De wereld is compleet - wij hebben Amerikanen nodig Een boom is genoeg voor een schuilplaats maar in een bos om bomen te bewonderen: zij laten zich niet afleiden kunt u meer betekenis kwijt. Of er iemand op zo'n schaal door de algebra van vogels. Wat is dat kleverige spul? kan denken? De context constitueert, betekenis schittert. De feiten smelten maar u hoeft niet gelijk te beslissen. Onze adviezen zijn altijd op maat. De cameraman knilct ja. Blijven lachen! Misschien zoemt er ergens een camera. Vogel: vis; vis: vogel. Ons applaus past binnen het kader. Onthoud: in Amerika brandt een lamp die nooit uitgaat. Lumineus ritme! Maar hebt u de wereld ook veranderd? Achter de wereld gaat een wereld schuil en daarachter Wij vragen het de Amerikanen. Het hoofd is een soort globe. een zin die iemand vergat uit te spreken - Amerikanen De lucht trilt, iets. Het badwater zoekt een nieuw verband. glimmen altijd, ze genieten van hun tegenwoordigheid. Kunnen zinnen door de hitte van het lezen verdampen? Ze legden als eersten hun eigenschappen af en sindsdien Onthoud: de lucht, dat is een oceaan. Een geeuw ontsnapt, sterven ze niet meer. ternauwernood. U begrijpt: de hersenen worden gekoeld. Wij houden ons strikt aan de feiten. Daar hebt u recht op. Cameraploegen filmen elkaar. Emoties zeggen geen'ik: I ARNOUD VAN ADRICHEM I Amerika begrijpt dat. I Poetisch bericht I 321 ^ TRANSIT SAMENSTELLING PATRICK LATEUR Hablo pensando que no debiera hablar: asi hablo. Ik spreek terwijl ik bedenk dat ik beter niet zou spreken: zo spreek ik. Voces van Antonio Porchia in een vertaling van Guy Posson Situado en alguna nebulosa lejana hago lo que hago, para que el Nada no es solamente nada. Es tambien nuestra carcel. universal equilibrio de que soy parte no pierda el equilibrio. Niets is niet louter niets. Het is ook onze kerker. Op mijn plek ergens in een verre nevelvlek doe ik wat ik doe, opdat het universele evenwicht waar ik deel van uitmaak niet uit zijn evenwicht zou raken. Si, tratare de ser. Porque creo que es orgullo no ser. Ja, ik zal proberen te zijn. Omdat ik geloof dat het hovaardij is, niet te zijn. Un poco de ingenuidad nunca se aparta de mi. Y es ella la que me protege. Een restje argeloosheid raak ik nooit kwijt. En zij is het die me Si, son millones de estrellas. Y millones de estrellas son dos ojos que behoedt. las miran. Ja, er zijn miljoenen sterren. En miljoenen sterren zijn twee ogen Mi pobreza no es total: falto yo. die er naar kijken. Mijn armoede is niet totaal: ik ontbreek er nog aan. Y seguire navegando por mares ajenos hasta naufragar en mi mar. Dios mio, casi no he credo nunca en ti, pero siempre te he amado. En ik zal over onbekende zeeen blijven koersen, tot ik op mijn God, haast nooit geloofde ik in je, maar altijd had ik je lief. eigen zee schipbreuk lijd. El universo no constituye un orden. Falta Ia adhesion total del hom- Porque te quiero bien, quisiera poder hacerte creer cuanto yo he bre. dejado de creer. Het heelal is geen geordend bestel: de totale verkleefdheid van Omdat ik het beste met je voor heb, zou ik je graag alles doen de mens ontbreekt eraan. geloven waarin ik niet meer geloof. Y si no puedo decirte nada sin lo que yo me digo; lo que yo te digo, Has venido a este mundo que no entiende nada sin palabras casi sin zes lo que yo te digo o es lo que yo me digo? palabras. En als ik jou niets zeggen kan zonder dat ik mezelf iets zeg, is dan Omzeggens zonder woorden ben je op deze wereld gekomen, wat ik je zeg wat ik jou zeg of wat ik mezelf zeg? die zonder woorden niets verstaat. Lo pagado con nuestra vida nunca es caro. A veces, de noche, enciendo una luz para no ver. Wat we met ons leven betalen is nooit te duur. Somtijds steek ik 's nachts licht aan om niet te zien. Si, esto esti mal. Pero estuvo bien. Y ahora no comprendo cOmo La pena humana, durmiendo, no tiene forma. Si Ia despiertan, toma pudo estar bien. Y ahora no comprendo aim° puede estar mal. la forma de quien la despierta. Ja, dit ziet er niet goed uit. Maar het zag er goed uit. En nu begrijp Als 's mensen pijn slaapt, is ze vormloos. Maakt men haar wakker, ik niet hoe het er goed uit kon zien. En nu begrijp ik niet hoe het er dan neemt ze de vorm aan van wie haar wakker maakt. niet goed uit kan zien. ^ 322 I Transit I Si no creyera que el sol me mira un poco, no lo miraria. Si no existiese lo breve, no existirian las flores. Als ik niet geloofde dat de zon een beetje naar me kijkt, zou ik Als het beknopte niet bestond, zouden bloemen niet bestaan. niet naar haar kijken. Mis desvios son mis dejar pasar. Cuando yo muera, no me vere morir, por primera vez. Mijn omwegen zijn mijn vrijgeleides. Als ik doodga, zal ik mezelf voor het eerst niet zien doodgaan. Lo creado es la dificultad que halla todo creador en crear. En toda cosa hay un antes de su comienzo y un despues de su fin, Het schepsel is het obstakel waar elke schepper tijdens het que borran su comienzo y su fin. scheppen op stoot. Elk ding bevat iets van vOOr zijn aanvang en iets van na zijn einde, die zijn aanvang en zijn einde uitwissen. Dit zijn de voces die Borges bewonderde: Tuve un Dios y hubiera dado la vida por El. Hoy tambien la daria, si lo El no saber hacer supo hacer a Dios. tuviese. Niet weten te maken wist God te maken. lk had een God en ik had mijn !even voor hem gegeven.Vandaag zou ik het nog steeds geven, als ik hem nog had. Quien no Ilena su mundo de fantasmas, se queda solo. Wie zijn wereld niet met wanen vult, blijft eenzaam achter. Hace mucho que no pido nada al cielo y aim no han bajado mis brazos.Allang vraag ik niets meer aan de hemel en nog steeds zijn mijn Las distancias no hicieron nada.Todo esta aqui. armen niet gezakt. Afstanden hebben niets tot stand gebracht. Alles staat hier. Vanaf eind de jaren dertig van de vorige eeuw voelt een arbeider in een drukkerij van Buenos Aires mysterieuze frasen in zich opwellen. Zijn vrienden sporen hem aan ze op te schrijven en ze uit te geven, wat hij in eigen beheer ook doet.Tijdens de oorlogsjaren kreeg Roger Caillois dit bescheiden boekje in handen. Hij was er zo over in de wolken dat hij ze meteen in het Frans vertaalde en ze publiceerde in zijn beroemde collectie 'La Croix du Sud: Niemand minder dan Jorge Luis Borges schreef er een voorwoord voor. Antonio Porchia (1886-1968) werd geboren in Italie, maar kwam als kind met zijn ouders naar Argentinie. Hij leefde bescheiden in de buitenwijken van Buenos Aires, zonder contact met de culturele kringen van de Argentijnse hoofdstad. Voces (Stemmen -Woorden) verscheen in 1943 en werd vermeerderd steeds weer uitgegeven, tot de postume editie van 1970. Nadien zijn er nog talrijke voces opgedoken. In de meest recente, Mexicaanse editie staat de teller op 1182. Er bestaat nog steeds geen wetenschappelijke uitgave van. Porchia's landgenoot Cesar Aira schrijft: 'Aileen in het minimalisme bereik je de asymmetrie die voor mij de bloem van de kunst is. Dat zou perfect op Voces kunnen slaan. Daar is hij een groot bewonderaar van:'DeVoces zijn aforismen, of exacter: minigedichten, de meeste van een korte zin. Ze ogen als wijsheidsliteratuur, maar worden ondermijnd door een breuk in de logica. Op het eerste gezicht lijken ze op paradoxale spelletjes, maar als je ze aandachtiger leest, en allemaal samen, ontvouwt zich een radicale opheffing van de zin, die even intrigerend als onoplosbaar is: I Transit I 323 ^ TE GAST FRANK ADAM Met zijn 'Confidenties aan een ezelsoor: thans aan een derde reeks toe na voorpublicatie in de krant De Morgen, heeft Frank Adam (°1963) misschien wel het genre aangeboord waarin hij als auteur het best tot zijn recht komt. In deze confidenties (een soort kruising tussen de Can- terbury Tales en een Woody Allen-aanpak binnen het beperkte sped- veld van een kortverhaal) komen mensen van alle slag hun problemen voorleggen aan de ezel die ze een luisterend oor biedt. Frank Adam gaf in 1990 een loopbaan in het onderwijs op om voltijds schrijver te worden. Hij publiceerde romans (o.m.De Cairo Cahiers. Egyptisch dagboek - 2006), theaterteksten en een roman voor de jeugd ('De passie van de puber'- 2006, rond de problematiek van het pesten) en kinderpoezie ('Mijn mond eet graag spinazie, maar ik niet' - Villa Marguerite Yourcenar op de Mont Noir in Frankrijk. Uit de kerstvertelling voor kinderen,'Wat de ezel zag' (2003), groeide dan het project van de confidenties. Inspiratie ervoor vond Adam in zijn reizen, waarop hij vaak in gesprek raakte met onbekende mensen die hem hun persoonlijk levensverhaal vertelden. In die zin treedt de ezel-met-het-ene-oor op als therapeut. Voor de tweede reeks confi- denties koos Adam de media als invalshoek en speelt de ezel de rol van journalist. En thans zijn de erotische fabels aan de beurt, een blijvende evenwichtsoefening voor auteur en illustrator in het aftasten van de grenzen van het toelaatbare. De ezel dit keer als voyeur... De confidenties van Frank Adam illustreren de uitspraak dat'Humor ist wenn man trotzdem lacht: In de theatervoorstelling die hij concipi- eerde rond de teksten en die met de liederen die Johan de Smet errond componeerde tot een totaalgebeuren, gaat het er inderdaad vaak hilarisch aan toe. Maar in wezen schuilt er een grote tristesse in. In het eerste boek staat het verhaal De moppentapper en zijn top'centraal in de reeks. Daarin lezen we:'Elke mop maakt me droevig. Het is dat continue afwegen van lachen en de gene die er uiteindelijk is omdat je gelachen hebt, die maakt dat de confidenties de lezer/toeschou- wer werkelijk weten aan te grijpen. Hier speelt ook de suggestie een belangrijke rol: iedere tekst is als een soort tableau vivant waar de lezer zelf zijn weg moet in zoeken. De kracht van het confidenties-project wordt verder mee bepaald door de tekeningen die illustrator Klaas Verplancke bij ieder verhaal weer ontwerpt. Hoe hij de teksten visualiseert, is meer dan een plaatje bij de woorden. In hun eigenzinnige opbouw en suggestieve weergave ^ Illustratie van Klaas Verplancke in Wat de ezel zag van Frank Adam. roepen de tekeningen een wereld op die achter de teksten schuilgaat.[Davidsfonds / Infodok, 2003, p. 20] I JOORIS VAN HULLE I ^ 324 I Te gast I IN EN OM DE KUNST Beeldende kunst nog wel dat ik onmiddellijk dacht: dit is door smaakmakers. Al in 2001 - hij was toen nau- en door Amerikaans. Het waarom laat zich welijks 28 - stelde hij een eerste keer tentoon ^ Schipperen tussen figuratie en niet moeilijk raden: de doeken van de Lim- in de hippe Londense White Cube Gallery van abstractie burgse kunstenaar stralen onmiskenbaar een kunsthandelaar Jay Jopling, die hem van dan Over Koen van den Broek Amerikaanse sfeer uit, waarmee een beetje of zou vertegenwoordigen en bij wie hij zich kunstliefhebber vertrouwd is door het werk in het uitstekende gezelschap beyond van Patrick Auwelaert van lokale cineasten, fotografen en architec- Britse prijsbeesten als Jake & Dinos Chapman, ten. Ze tonen cinemascope-Iandschappen, Tracey Emin en Damien Hirst. Werk van hem In mei-juni 2006 stelde de schilder Koen lost highways, parking lots, trucks, brede werd onder andere aangekocht door het van den Broek (°1973, Bree) een eerste keer avenues, sidewalks, borders, betonnen stoot- San Francisco Museum of Modern Art, en tentoon in galerie Figge von Rosen in Keulen. randen, reusachtige viaducten, buildings en is daarnaast erg gewild door Amerikaanse Toen ik de bescheiden tentoonstelling - ze andere settings waarvan de liefhebber intuItief kunstverzamelaars. telde niet meer dan een tiental werken - be- aanvoelt dat ze alleen in de Verenigde Staten zocht, raakte ik in gesprek met de galeriehou- gesitueerd kunnen zijn. Het zijn welhaast Store closed der.Toen hij jaren voordien voor het eerst een iconische thema's, die zo geplukt lijken uit Dat Van den Broeks schilderijen Amerikaan- doek van Van den Broek onder ogen kreeg, zo het werk van bekende Amerikaanse (hyper) ser dan Amerikaans lijken, is geen toeval: de vertrouwde hij me toe, dacht hij dat het het realistische schilders als Ralph Goings, Robert kunstenaar bereist regelmatig het uitgestrekte werk was van een Amerikaan. Groot was zijn Bechtle, Paul Staiger en Rod Penner, of die er land en neemt er telkens duizenden foto's, verbazing toen bleek dat de jonge kunstenaar althans toch een zekere verwantschap mee sommige met kleine, analoge camera's, afkomstig was uit buurland Belgie. vertonen. andere met polaroidcamera's. Uit die grote lk herkende de man zijn verhaal: mij was, Of het met Van den Broeks picturale voorkeur hoeveelheid foto's kiest hij vrij snel diegene eveneens jaren eerder, precies hetzelfde voor Amerikaanse settings to maken heeft waarvan hij aanvoelt dat ze in aanmerking ko- overkomen. lk kan me niet meer herinneren of of niet, feit is dat hij door de Angelsaksische men om'vertaaldte worden naar het canvas. het een origineel schilderij of een reproductie kunstscene sneller werd ingehaald als een Die werkwijze - schilderen naar foto's - heeft in een krant of tijdschrift betrof, maar ik weetgroot talent dan door de Belgische artistieke Van den Broek gemeen met de Amerikaanse hyperrealisten, ook wel lotorealistenige- noemd. Het grote verschil tussen hun manier van werken en de zijne is dat de hyperrealis- ten hun foto's z6 nauwgezet naschilderen dat het eindresultaat ogenschijnlijk in niets ver- schilt van de foto's waarop het is gebaseerd. Van den Broeks schilderijen daarentegen zien er slechts van op afstand hyperrealistisch uit, en dan nog alleen doordat ze thematisch herinneringen oproepen aan het werk van de Amerikaanse hyperrealisten. Wanneer je ze van dichtbij bekijkt, dan wekken ze de indruk dat ze haastig geschilderd zijn, met grote, brede vegen, bijna als een vorm van 'anti- peinture. En ook van de chroomglans die vele schilderijen van Amerikaanse hyperrealisten kenmerkt, is op de kunstenaar zijn doeken geen sprake: de olieverf die hij gebruikt is vaak zo verdund dat zijn schilderijen eerder op aquarellen lijken. Desondanks stralen ze een ongrijpbaarheid uit die haaks staat op het dikwijls'echter dan echt'uitziende werk van de hyperrealisten. Neem de elkaar spiege- ^ Koen van den Broek, Ghost Truck, olie op doek, 100 x 150 cm, 1999 lende winkeletalages in het werk van Richard [C) Koen van den Broek] Estes (°1932): ze zien er zo ruimtelijk uit dat je I In en om de kunst I 325 ^ is hier het adjectief waarmee ze zich best laten omschrijven. Kortom, Van den Broek schildert het soort van landschappen waarover Lonely Planet van de VS - als je tenminste zoals de kunstenaar zelf herhaaldelijk het continent of belangrijke delen ervan doorkruist in een huurauto - je in summiere bewoordingen te kennen geeft dat ze eruitzien als maan- landschappen, en die een beetje verstandige reiziger dan ook beter links laat liggen. Opmerkelijk aan de landschappen van de jonge schilder is dat er geen levende ziel in te bekennen valt. Ook al is hun beeldvlak van onder tot boven gevuld met natuurlijke elementen - bergen, rotsblokken, vegetatie -, het blijven in wezen 'lege' landschappen, zij het dat die leegte in elk schilderij opnieuw doorbroken wordt door sporen van mense- lijke aanwezigheid: een verlaten truck (Ghost Truck, 1999), een vat (Barrel, 2000), een water- reservoir (Reservoir, 2005). Een ander kenmerk van Van den Broeks land- schappen is dat ze vaak doorsneden worden door autowegen - een combinatie van natuur en cultuur in een werk, ofwel een van de vele tegenstellingen waarop het oeuvre van de kunstenaar berust. Als lange linten van asfalt of beton meanderen deze autowegen dwars doorheen de Verenigde Staten, daarbij voorstellingen oproepend van roadmovies als Vanishing Point (Richard C. Sarafian, 1971) en Wild at Heart (David Lynch, 1990),Jonderwegi- boeken als On the Road (Jack Kerouac, 1957) en Blue Highways (William Least Heat Moon, ^ Koen van den Broek, Garage, olie op doek, 174 x 170 cm, 2002 1982), en songs als On the Road Again (Canned [0 Koen van den Broek] Heat, 1968) en Road to Nowhere (Talking Heads, 1985). als toeschouwer het gevoel hebt dat je er met- alle mogelijke manieren? Met op zijn rug de Maar autowegen verbinden ook dorpen, stad- een naar binnen kunt stappen - een vorm van zware, bestofte last van vele eeuwen Europese jes, steden, en daar waar bruggen en vooral illusionisme waar Estes een grootmeester in is. kunstgeschiedenis, trok hij naar het nog rela- viaducten te zien zijn, is een stall meestal niet Van den Broeks doeken echter vertonen geen tief jonge continent overseas, om er op zoek ver weg. Zo zijn we aanbeland bij het tweede spoor van een dergelijk bedrieglijk realisme. te gaan naar dingen die de adjectieven fris, thematische luik in Van den Broeks werk: de Ze zijn met opzet zo vlak geschilderd dat je nieuw en authentiek rechtvaardigden. Wat hij (groot)stedelijke omgeving, met alles wat die er alleen maar voor kunt staan om je te laten er vond, zette hem op weg om de internatio- aan associaties oproept, zoals wolkenkrab- begeesteren door hun nochtans niet minder naal vermaarde kunstenaar te worden die hij bers, theaters, musea, kerken, straten, parkeer- fascinerende uiterlijk. Tussen de blik van de nu is: gedroomde settings, ofwel ruimte, en terreinen, enzovoort. toeschouwer en het opperviak van de doeken kleur en licht - elementen waarmee hij een Het treffende aan Van den Broeks doeken bevindt zich als het ware een dikke, niets of beeldtaal creeerde die zijn schilderijen in het met stedelijke omgevingen is dat ze een niemand reflecterende glasplaat, waar je al- huidige kunstenveld zo herkenbaar maken. hogere graad van abstractie vertonen dan die leen maar verlangend je neus tegenaan kunt Van den Broeks schilderijen zijn thematisch met zijn landschappen. De oorzaak daarvan drukken. Store closed. onder te verdelen in twee categorieen: land- moeten we enerzijds zoeken in het feit dat schappen en (groot)stedelijke omgevingen. de schilder in zijn snapshots van steden Lonely planet Zijn landschappen zijn veelal weids, bestrijken doorgaans geen herkenbare very wide shots Waarom Van den Broek zijn picturale heil een grote oppervlakte, nemen veel ruimte in, - hoofdzakelijk zoekt in de Verenigde staten, zoals je dat van Amerikaanse landschappen op onbetekenend lijkende details als stoep- en dan bij voorkeur in het zonnige California, per definitie verwacht. Ze hebben veel weg randen, verkeerslichten, roosters, betonnen heeft te maken met een vraag waarmee hij van stills uit een film, versteende stukken stootranden en barsten in het straatop- eind jaren negentig - jaren voor zijn door- werkelijkheid, schijnbaar lukraak gefotogra- pervlak. lnzoomen wil zeggen: inperken en braak - worstelde: wat nog te schilderen in feerd vanuit een auto of een vliegtuigraampje, uitsluiten, ontdoen van context. En het is deze tijd, waarin alles al is geschilderd op of ergens langs de kant van de weg. Desolaat net dat ontbreken van context dat in deze ^ 326 I In en om de kunst I rizontale strepen of vlakken over zijn meestal kleurrijke, in fel Californisch zonlicht badende stoepranden, voetpaden, verkeerslichten en andere, opvallend vaak verticaal georien- teerde elementen uit het straatbeeld. Omdat de voorwerpen waardoor die schaduwen worden afgeworpen zich grotendeels of zelfs helemaal buiten beeld bevinden, is het vaak raden naar de oorsprong ervan. Soms zijn de schaduwen zo grillig van vorm, en bestrijken ze een zo groot gedeelte van het beeldvlak, dat ze als het ware een afzonderlijke, abstracte entiteit vormen in een voor het overige figura- tieve compositie. Die werkwijze maakt dat van deze minimalistisch aandoende taferelen op doek een onbehaaglijke, beklemmende sfeer uitgaat. Dat er ook hier, net als in de land- schappen van de schilder, geen sprake is van menselijke aanwezigheid, versterkt dat effect nog. En alweer dringt het begrip 'clesolaat- heid'zich onvermijdelijk op. Want wat tonen deze doeken in essentie anders dan verlaten straten, verlaten steden? The big empty. Alsof alle bewoners op de vlucht zijn geslagen voor een naderend onheil. En dat dit denkbeeld allesbehalve vergezocht is, bewijst een reeks schilderijen die Van den Broek tentoonstelde in Figge von Rosen Galerie in 2006, waaronder Burning (2005), Science Fiction (2005) en Smoke Screen (2005). Het zijn doeken die gebaseerd zijn op foto's die de kunstenaar maakte van de reusachtige bosbranden die elk jaar opnieuw grote streken van California teisteren, en die duizenden mensen uit hun huizen verdrijven, op zoek naar een goed heenkomen. Smoke Screen is van de genoemde drie werken wel het meest onwezenlijke en apocalyptische. Als je, zoals ik tijdens mijn bezoek aan de tentoonstelling, niet weet wat het schilderij voorstelt, dan denk je in de eerste plaats voor een abstract werk te staan, deels uitgevoerd in het zwart, deels in vuile, giftige kleuren die sterk contrasteren met de pure kleuren die andere doeken van Van den Broek een bijna vrolijk en zorgeloos aanzien verlenen.Tot je de titel leest op het kaartje naast het doek, en de galeriehouder je erbij vertelt dat het om de voorstelling gaat van een luchtruim waarvan het blauw helemaal schuilgaat achter een ^ Koen van den Broek, Dante's View Nr. 1, olie op doek, 240 x 160 cm, 2005 rookgordijn, afkomstig van hevige bosbran- [C) Koen van den Broek] den. Dan slaat de abstractie in een oogwenk om in figuratie en zie je opeens glashelder doeken bijdraagt tot een abstrahering van het woorden voornamelijk richt op de grond, die wat de schilder heeft uitgedrukt, zonder dat onderwerp. Als je inzoomt op een barst in de daardoor tegelijkertijd 'plane grond' en 'plane- die omslag nochtans afbreuk doet aan het weg, dan zie je op den duur geen barst meer, grond'wordt - een gegeven dat mooi aansluit vermeende abstracte karakter van het doek. maar nog louter een grillige lijn. In de marge bij zijn fascinatie voor architectuur. En het is precies dat voortdurende schipperen daarvan is het trouwens opvallend dat Van Anderzijds heeft het niveau van abstractie in tussen figuratie en abstractie dat Van den den Broek in zijn 'stadsschilderijen'vooral oog Van den Broeks stadsschilderijen te maken Broeks werk zo ongemeen spannend maakt heeft voor onderwerpen die zich op straatni- met zijn veelvuldig gebruik van schaduweffec- en er tegelijk de essentie van vormt. veau bevinden, zijn picturale blik met andere ten. Die donkere tinten of plekken leggen ho- I In en om de kunst I 327 • Suspense Poézie vertalen, zo lees je wel eens, is altijd een beetje verraad plegen. Sommige woor- den, begrippen, uitdrukkingen, idiomen en neologismen, zijn nu eenmaal onvertaalbaar. Ook andere elementen eigen aan poezie, zoals kiank, ritme, eindrijm, alliteratie en asso- nantie, laten zich maar moeilijk adequaat om- zetten in een andere taal. Een beetje goede poêzievertaler levert dan ook op zijn best een 'schaduwvertaling'af, waarbij in hoofdzaak de geest van het origineel behouden blijft. Koen van den Broek is een schilder die met opzet verraad pleegt aan de foto's die hij vertaalt naar het canvas. Hij schildert ze niet natuurgetrouw na, maar brengt ze in overeen- stemming met het beeld dat hij ervan heeft in zijn hoofd, of liever: met de opvattingen die hij erop nahoudt over schilderkunst, zijn schil- derkunst. Hij mag zich dan wel houden aan de originele verhoudingen van de foto's waarop zijn schilderijen zijn gebaseerd - in het geval van polaroidfoto's levert dat bijvoorbeeld bijna vierkante doeken op -, voor het overige lapt hij zijn laars aan de conventies die althans in bepaalde kunststromingen of volgens spe- cifieke kunstopvattingen gebruikelijk zijn. Hij is dan ook geen hyperrealist zoals Chuck Close of Richard Estes, maar een eigentijdse schilder voor wie het in vraag stellen van het medium schilderkunst van groter belang is dan de nauwgezette picturale representatie van een werkelijkheid die toch niet te vatten is. Om die invraagstelling van de hedendaagse schilderkunst volgens zijn eigen inzichten schildertechnisch ten uitvoer te brengen, past Van den Broek enkele kunstgrepen toe. Vooral in zijn stadslandschappen zorgen die vaak voor een treffend effect. Zo valt in de eerste plaats de ongewone kadrering op. Het beste komt dat tot uiting in Van den Broeks zoge- naamde borders-schilderijen, die stoepranden laten zien - een allesoverheersend thema in zijn werk, en dat al sinds zijn eerste persoon- lijke tentoonstelling in de White Cube Gallery in 2001, die Borders als titel droeg. Veel van die stoepranden doorsnijden het doek vrijwel geheel verticaal, een optisch effect dat alleen bereikt kan worden door het gebruik van een camera. Door manipulatie, kortom, ofwel door het perspectief bewust geweld aan te doen, ^ Koen van den Broek, Solution, olie op doek, 135 x 90 cm, 2006 waardoor een vertekend, ontwricht beeld [© Koen van den Broek] ontstaat. Een ander effect waarmee Van den Broek de esthetische overwegingen - je kunt Van den foto's die dienen als uitgangspunt voor een 'waarheid'van zijn foto's met opzet verdraait, Broek, zijn ruwe borstelstreken alleen al in doek - je zou het een vorm van picturaal is dat van de reductie, ofwel het welover- acht genomen, bezwaarlijk een 'schoonschil- fotoshoppen kunnen noemen - en het wogen weglaten van visuele informatie met der' noemen -, als wel om tot een resultaat doordachte gebruik van schaduweffecten, het oog op een vereenvoudiging van de te komen dat voldoet aan het concept dat hij maakt dat Van den Broeks werk het soort van vorm. De schilder schraapt als het ware alle vooraf bedacht. suspense uitstraalt dat je doorgaans vereen- overbodigs van het beeldvlak, niet zozeer uit De combinatie van verraad plegen aan de zelvigt met films van cineasten als Alfred ^ 328 I In en om de kunst I Hitchcock en David Lynch. Een geslaagd van de zon verbleekt zijn, of als filmbeel- een woord, maar de globale betekenis van het voorbeeld van voornoemde procedes is het den die langzaam faden, verdwijnen. Nog artikel ontgaat je toch. Tot je een blik werpt doek Garage uit 2002. Veel spectaculairs is er andere voorstellingen lijken in zo'n grote op de foto die het artikel illustreert en alles niet op te zien: een deel van een lage witte hitte te baden dat ze een trillende uitwerking je meteen duidelijk wordt, want een simpele woning, waarin zich het effen vlak van een hebben op het netvlies van de beschouwer, foto zegt vaak meer dan een handvol woor- azuurblauwe garagepoort bevindt. Links daar- alsof het beeld voor zijn ogen danst: Junction den: dat is de universele kracht van het beeld. van de helft van een deur, of liever: een zwart (2007). Op een enkel schilderij (Circus, 2003) Wat voorts opvalt als je door de catalogi bla- vlak dat een deur moet voorstellen. Rechts straalt het tegenlicht de beschouwer zo sterk dert van Van den Broeks persoonlijke tentoon- van de garagepoort een zwarte massa die op tegemoet dat hij er onwillekeurig de ogen bij stellingen, is dat nogal wat titels van doeken een aanpalend, hoger gebouw wijst. Voor de dichtknijpt. Om opnieuw een link te leggen - garagepoort een onregelmatig patroon van met de fotografie: het tegenlicht heeft hier populaire cultuur. Zo is er bijvoorbeeld het stenen in een onbestemde, weinig opwek- hetzelfde effect als het verblindende flitslicht doek Twin Peaks (2000). Het schilderij refereert kende kleur. Boven de lage woning een vrijwel van een camera. Andere voorstellingen staan aan de twee zo genoemde heuvels die zich witte hemel die naar grijs neigt. Op zich een daarentegen zo kleurvast op het doek dat op het grondgebied van San Francisco in Ca- banaal onderwerp, maar hoe !anger je er naar ze een bijna tastbare indruk maken: Tent #2 lifornia bevinden, maar tegelijk is Twin Peaks kijkt, hoe onbehaaglijker je je gaat voelen. (2001), Waterfall (2004). Hier verdwijnen ze ook een populaire tv-serie van David Lynch Maar wat precies roept dat onbehagen in ons niet in de achtergrond, maar komen ze er uit het begin van de jaren negentig. Joshua op? Het effen vlak van de garagepoort, dat schijnbaar net uit tevoorschijn, tot ze hun Tree (2002) Iijkt dan weer te knipogen naar The door de schilder vrijwel centraal in het doek maximale aanwezigheid - lees: hun grootste Joshua Tree, het uit 1987 daterende vijfde stu- is aangebracht en daardoor een confronte- helderheid - bereikt hebben. dioalbum van de lerse rockgroep U2. Melrose rende indruk maakt? Best mogelijk, vooral Van den Broeks schilderijen mogen dan het Ave #3 (2008) doet de liefhebber van soaps als we er ons enkele vragen bij stellen, zoals: aanzien hebben van bevroren beelden - aan natuurlijk meteen denken aan Melrose Place, wat gaat er achter die poort schuil? Een auto? de werkelijkheid ontrukte snapshots, vast- de Amerikaanse tv-serie die in de VS liep van Een auto met een lijk erin? Aileen een lijk? Of gezet in een frame, een fotografisch model 1992 tot 1999 en die zich afspeelt in een klein simpelweg een lege garage? Alles is mogelijk -, daar waar het Californische zonlicht ze appartementencomplex in West-Hollywood, in de wereld van verf die Van den Broek ons onderdompelt in een gouden gloed (Early California... En bij American Psycho (2004) laat zien. Ook al is zijn werk niet verhalend Evening, 2003), stralen ze een gevoel van ligt de link met Alfred Hitchcocks klassieker of dramatisch van aard, toch draagt het een warmte uit. Andere schilderijen hebben dan Psycho (1960) zo voor de hand. geladenheid in zich die de toeschouwer weer een uitgesproken onderkoeld en glaciaal Typisch voor Van den Broek is dat hij zijn schil- bezwaart, straalt het een beklemmende voorkomen: Viaduct (2002), Frydlant #2 (2003). derijen vaak titels meegeeft waarvan de vlag sfeer uit die zijn hart sneller doet slaan, en Het zijn doeken waarin zwart, wit, grijs en de lading niet helemaal dekt. Zo toont zijn legt het tegelijkertijd getuigenis of van een ijsblauw overheersen. Verwondering hoeft doek Twin Peaks ironisch genoeg niet de twee wereld waarin niets is wat het lijkt. Zoals in dat niet te wekken: Van den Broek fotogra- heuvels die je blijkens de titel verwacht te een aflevering van Twin Peaks, de beroemde feerde tenslotte ook in Europa en Japan. Zo zien, maar wel de weg ernaartoe. In die zin zijn tv-serie van David Lynch. Maar dan in de vorm is Frydlant bijvoorbeeld een kleine stad in Van den Broeks titels niet alleen beschrijvend, van stills waarvan de sequentie wordt bepaald Tsjechie.Toch vormen deze'ijzige' schilderijen maar tegelijkertijd ook misleidend en sugges- door de ophanging van de schilderijen in een noch stilistisch, noch inhoudelijk een buiten- tief. Ze laten niet precies zien wat ze beloven, tentoonstellingsruimte - een aspect van zijn beentje in het oeuvre van de schilder. Net maar ze zijn daarom nog niet leugenachtig. werk waar Van den Broek telkens de grootste als zijn'Amerikaanse'werken dragen ze de Op een slimme en subtiele manier spelen zorg aan besteedt, als een regisseur die pre- typische, inmiddels zo herkenbare Van den ze als het ware een kat-en-muisspel met het cies weet wat hij wil. Broek-stempel. verlangen van veel kunstbeschouwers om boter bij de vis te krijgen: een titel die exact Fade in, fade out Twin Peaks overeenstemt met het visueel voorgestelde. Films maken is werken met licht, want zonder Daar waar je je soms afvraagt wat Van den Het beste komt dat spel van beschrijving, licht kan er geen sprake zijn van beeld. Voor Broeks doeken nu precies afbeelden, bieden verwijzing en misleiding in Van den Broeks het maken van foto's en schilderijen geldt de titels vaak hulp. De werken mogen dan al- oeuvre tot uiting in de doeken Dante's View hetzelfde principe. Met dit verschil dat een Ierminst verhalend zijn, hun titels zijn dat wel. Nr. 1 (2005) en Dante's View Nr. 3 (2005), die te fotograaf werkt met bestaand licht, terwijI een In die zin vormen ze als het ware het figura- zien waren in Figge von Rosen Galerie in 2006. schilder het licht dat hij nodig heeft om zijn tieve pendant van de dikwijls semi-abstracte In werkelijkheid is Dante's View de naam van voorstellingen tot leven te wekken, schildert. voorstelling waarmee ze een twee-eenheid een uitkijkpunt in terrasvorm, dat vanop 1 Een van de kenmerken van geschilderd licht vormen. Nu eens duiden ze een locatie aan 600 m hoogte een spectaculair panoramisch is dat het in hoge mate de sfeer bepaalt van (Chinese Theatre, Hollywood, 1999), dan weer uitzicht biedt op Death Valley in California. Een de voorstelling.Tal van Californische taferelen beschrijven ze precies wat er op het doek te toeristische attractie van jewelste dus. Niet te van Van den Broek zijn zo zonovergoten, ba- zien is: Broken Yellow Border (2003), Waterlillies missen als je de streek aandoet. Het ironi- den in zo'n sterk licht dat ze haast onwerkelijk (2005). Op een intelligente manier zorgt Van sche is dat Van den Broek in de genoemde aandoen. Sommige voorstellingen lijken daar- den Broek er zo voor dat de aantrekkings- schilderijen noch het terras, noch het uitzicht door als het ware weg te deemsteren, letterlijk kracht van zijn werk behouden blijft. Vergelijk laat zien, maar wel het nabijgelegen parkeer- in de achtergrond van het doek te verdwijnen. het met een artikel dat je leest in een buiten- terrein. En dan nog: hij toont het terrein niet Ze zien eruit als grafiekbladen waarvan de landse krant, waarvan je de taal nauwelijks volledig - zo is in geen van beide schilderijen kleuren door te lange, rechtstreekse inwerking beheerst. Hier en daar begrijp je of herken je ook maar een auto te zien -, maar zoomt in op I In en om de kunst I 329 ^ lege delen ervan, met de betonnen stootran- dingen, daar blijven nu nog vrijwel uitslui- in talloze variaties. Weg van het fotografische, den die het terrein van de omringende natuur tend stoeprandachtige vormen over. Daar naar het filmische: ziedaar in kort bestek scheiden als voornaamste visuele ankers voor waar die vormen zich op een denkbeeldige de evolutie in dit werk. Daarbij aansluitend het oog. Beide schilderijen tonen nog maar hoek van de straat bevinden, zien ze eruit als spreken we in deze fase van Van den Broeks eens Van den Broeks fascinatie voor architec- boemerangs, ofwel als hoekachtige construc- kunstenaarschap in plaats van 'diptieken' dan tuur aan: met niet meer dan enkele lijnen ties. Vandaar ook de overkoepelende titel ook beter van 'split screens. schetst hij een geometrisch afgebakende Angle: hoek, kant, ofwel gezichtspunt. In het ruimte - een soort van grondplan of blauw- hierboven beschreven doek Solution mag de Canvas druk met een eigen, autonoom karakter: de titel dan niet meer rechtstreeks verwijzen naar Na jaren van relatieve onzichtbaarheid in het tekening van vormen en vlakken als zelfstan- de voorstelling, op een meer symbolisch plan Belgische kunstenlandschap duikt Van den dige picturale entiteit. The big empty, gevat in kan hij wel gelezen worden als de zoektocht Broeks naam tegenwoordig steeds vaker op. een kader, een frame, een template. van de kunstenaar naar nieuwe oplossingen Dat heeft hij niet alleen te danken aan zijn voor het vraagstuk dat hem al sinds het einde onmiskenbare talent, dat eindelijk vrucht Solution van de jaren negentig bezighoudt: wat nog begint of te werpen, maar ook aan zichzelf: Begin 2006 doet er zich een kentering voor te schilderen in deze tijd, waarin alles al is zo ging hij het afgelopen jaar in op verschil- in Van den Broeks werk. Het schilderen naar geschilderd op alle mogelijke manieren? Het lende uitnodigingen, die hem als vanzelf in snapshots bevredigt hem niet !anger. Hij is dan ook beslist niet toevallig dat dit doek de de media brachten. Om te beginnen verbleef laat het fotograferen daarom achterwege en catalogus opent van de Angle-tentoonstelling hij op vraag van de ING Group van 14 tot 16 begint aan een serie doeken die gebaseerd in White Cube Gallery: met het bijna program- september 2007 als'artist in residence'op het zijn op vroeger werk - een methode waarmee matisch klinkende Solution wil Van den Broek circuit van de Grote Prijs van Belgie Formule hij alleen al begrippen als'originaliteif en 'au- de aandachtige beschouwer van zijn werk 1 in Spa. Hij mocht er vrijuit tekenen en schil- thenticiteit' in vraag stelt, want hoe origineel of aantonen waar hij op dat ogenblik meer dan deren - een project dat inmiddels resulteerde authentiek is nog een werk dat afgeleid is van ooit mee bezig is. in een viertal schilderijen. Vervolgens was er, een ander werk van eigen hand, dat op zijn Onder de elf nieuwe doeken van de Angle- van 25 november 2007 tot 13 januari 2008, de beurt afgeleid is van een zelfgemaakte foto? In reeks bevinden zich vifdiptieken. In drie van dubbeltentoonstelling The Floor in galerie De februari-maart 2007 stelt Van den Broek elf van deze tweeluiken zijn beide luiken gescheiden Zwarte Panter in Antwerpen. Van den Broek zijn nieuwe doeken onder de overkoepelende door een wit geschilderde verticale balk. Het exposeerde er samen met Fred Bervoets, in titel Angle tentoon in White Cube Gallery. De interessante aan deze diptieken is dat de ene wie hij een verwante ziel ziet, hoe verschillend centrale idee achter de wending in zijn werk helft een herkenbare voorstelling laat zien zijn werk ook is van dat van de Antwerpse schuilt in de loskoppeling van de picturale - grotendeels stoepranden op de hoek van peetvader van de narratieve kunst. De meest werkelijkheid en de feitelijke werkelijkheid een straat -, terwijl de andere, qua compositie opmerkelijke werken in de tentoonstelling waarop zij - weliswaar via het medium van identieke helft boemerangachtige vormen waren Welcome Home en Rhyolite. Het eerste de fotografie - steunt. Het schilderij Solution toont die lijken te zweven in het beeldvlak. is een werk van Bervoets dat Van den Broek (2006) toont deze ommekeer overtuigend aan: Die tweede helft vormt zo als het ware de ab- afwerkte, het tweede een werk van Van den het bestaat uit een monochrome achtergrond stracte spiegeling van de eerste helft. Vanuit Broek dat Bervoets voltooide. Een geslaagd in vuilroze, waarop rechts in beeld een min of dat standpunt bekeken, ligt de klemtoon in voorbeeld van 'peintures partagees; ooit zo meer herkenbare blauwe stoeprand te zien is, de eerste helft op het'beeld, terwijl hij in de populair bij de Cobra-schilders. die in zijn diagonale lijn op weg naar de bo- tweede helft op het'object'ligt. De boeme- venrand van het schilderij abrupt onderbroken rang als object, de straathoek als beeld: alweer Daarna volgde De Canvascollectie, een initia- wordt. In de linker-bovenhoek van het doek een van de vele tegenstellingen waarop dit tief van de VRT en de Vlaamse sector van de is, zij het veel moeilijker herkenbaar, opnieuw ogenschijnlijk eenvoudige, maar in wezen beeldende kunsten, met als bedoeling na te een stuk stoeprand te zien, ditmaal in rood. In complexe oeuvre berust. gaan hoe sterk de beeldende kunsten leven tegenstelling tot de blauwe stoeprand, die uit De wending in Van den Broeks werk weer- in Vlaanderen. De oproep aan (on)bekend en de rechterkant van het canvas het schilderij spiegelt zich ook in de titelkeuze. Zo maakt (on)bemind talent om aan de wedstrijd deel binnendringt en zo de illusie creeert deel uit te de kunstenaar in de Angle-reeks niet !anger te nemen, kende een groot succes: meer dan maken van een concrete, tastbare omgeving, gebruik van titels die een locatie aangeven, 4 500 kunstenaars schreven zich in, samen zweeft de rode stoeprand schijnbaar los in simpelweg meedelen wat er op het doek te goed voor ruim 10 000 kunstwerken. Provin- de monochrome achtergrond. Als je Van den zien is of suggereren wat er zich in de nabij- ciale jury's selecteerden daaruit 250 werken. Broeks werk niet beter kende, dan zou je den- heid van de voorstelling bevindt. Zijn nieuwe Koen van den Broek durfde het als een van de ken dat het gaat om een abstracte rode veeg. titels zijn met andere woorden niet !anger weinige professionele kunstenaars aan deel te Maar dat is dus niet zo. In zijn nieuwe doeken gelinkt aan de voorstelling waarnaar ze verwij- nemen en stuurde zijn doek St. Mary's (2008) grijpt Van den Broek integendeel terug op zen. In plaats daarvan ontstaan - naast het al in. Hij eindigde als een van de vijf genomi- zijn inmiddels veelbeproefde borders-thema. eerder genoemde Solution - titels als Rhythm neerden voor de Canvasprijs, die uiteindelijk Aileen vereenvoudigt - lees: abstraheert - hij (2006), Display Disconnected (2006), Movement werd gewonnen door de Antwerpse Rachel die stoepranden nu nog meer dan vroeger. Hij (2006) en Violetta (2006). Vooral Rhythm en Agnew. Ter gelegenheid van zijn deelname schildert ze als het ware weg van de figuratie. Movement zijn hier zeer betekenisvol, want maakte de VRT een reportage in zijn atelier. Waar voorheen nog gedeelten van een straat- zij duiden aan waar het in deze doeken nog En nog was het niet gedaan met Van den oppervlak zichtbaar en herkenbaar waren, en meer dan vroeger in Van den Broeks werk om Broeks 'public exposure, want tweemaal werd vaak grillige schaduwpartijen onder de invloed gaat: om ritme en beweging van vormen en hij gevraagd om als curator-schilder op te van fel zonlicht wezen op de nabijheid van kleuren. Of om sequenties: beeldenreeksen, treden, en tweemaal hapte hij toe. Zo vond ^ 330 I In en om de kunst I wiens oeuvre kleur een bepalende rol speelt. En laat kleur nu net ook een van de meest op- vallende elementen in Van den Broeks nieuwe doeken zijn: in Yellow, Red and Blue (2008) bijvoorbeeld, waarin de primaire kleuren geel, rood en blauw voor harde contrasten zorgen. Die nadruk op kleur vindt overigens alleen al zijn weerspiegeling in de titel van het werk. Wat het werk toont - ik zie er een bureauruim- te in - lijkt volkomen bijkomstig: het is slechts een alibi om tot een geordend geheel van vor- men en kleuren te komen. We staan hier dan ook ver of van vroegere werken als Garage en Viaduct, die nog een duidelijk herkenbare wer- kelijkheid representeerden. Van den Broeks werk toont nog steeds in hoofdzaak American images, zoals trouwens de titel luidt van een van zijn doeken bij Figge von Rosen, maar het 'image' is steeds meer gaan primeren op het 'American: Een van de gevolgen daarvan is dat de spanning tussen abstractie en figuratie in het werk van de kunstenaar door de jaren heen steeds groter werd. ^ Koen van den Broek, American Images, olie op doek, 88 x 115 cm, 2008 [© Koen van den Broek] Het bijzondere aan de doeken in de tentoon- stelling OutofSpace is dat ze niet gebaseerd zijn op foto's, maar op stills van onbekende van 21 maart tot 21 september 2008 in het American images films die John Baldessari uitkoos. Waar Van Antwerpse MuHKA de groepstentoonstelling Van 17 april tot 14 juni 2008 stelde Koen van den Broek zijn 'vertalingen'van zelfgemaakte Fantasy plaats, op vraag van het museum den Broek voor de tweede maal tentoon in foto's naar het canvas voorheen ontdeed van samengesteld door Van den Broek. In plaats Figge von Rosen Galerie in Keulen. Onder de alle overbodige visuele informatie, om zo tot van een tentoonstelling met min of meer overkoepelende titel OutofSpace liet hij er een een gereduceerd beeld te komen met een Iukraak bij elkaar geharkte kunstwerken rond ensemble van een twaalftal doeken zien. Die zekere abstractiewaarde, daar gaat hij nu een vaag concept, betrof het een geslaagde zagen er, zo merkte ik meteen bij het betreden omgekeerd te werk: vertrekkende vanuit een artistieke'interventie': Van den Broek bracht van de galerie, op een of andere manier nog bijna minimalistisch aandoende abstractie, werken uit de vaste collectie van het museum altijd vintage Van den Broek uit. Pas bij nader bouwt hij zijn nieuwe doeken stap voor stap samen met werken uit prive-verzamelingen toezien viel me op dat er opnieuw sprake was op. Hij voegt er anders gezegd telkens nieuwe en met eigen werk. Onder de geselecteerde van een nieuwe ontwikkeling in het werk van visuele informatie aan toe. Die werkwijze leidt kunstenaars troffen we onder andere de be- de kunstenaar. Zo trok om te beginnen het ab- nochtans niet tot een terugkeer naar onmid- kende Amerikaanse conceptuele kunstenaar stracte voorkomen van een aantal schilderijen dellijk herkenbare'situaties. Wel integendeel: John Baldessari (°1931) aan, en zijn selectie mijn aandacht. Dat gold met name voor de sommige doeken, bijvoorbeeld American was geen toeval, want Van den Broek ba- werken in de gelijkvloerse expositieruimte - Images (2008) en Museum (2008), bieden je seerde zich voor het concept van Fantasy op de vier doeken in de kelderverdieping bleken als kijker nauwelijks enig houvast. Er rest je een gelijkaardige tentoonstelling - gecreèerd allemaal nog old schoolVan den Broek te zijn, dan ook weinig andere keus dan het te doen rond het werk van Rene Magritte -, die Baldes- in hoofdzaak voortbordurend op het border- met wat je wordt aangeboden: een autonoom sari organiseerde in het Los Angeles County motief. Daarnaast vielen sommige schilderijen spel van kleuren en vormen in een specifieke Museum of Art in 2007. Van den Broek, die me op omdat rond het beeldvlak een wine configuratie, een plastische ruimte met archi- goed bevriend raakte met Baldessari, werkt zone was vrijgelaten, waardoor het net leek tecturale dimensies. Of nog: met meer dan momenteel met de bejaarde kunstenaar aan alsof ze in een frame zaten, een raamwerk, ooit fascinerende beelden die, eens je ze hebt een gezamenlijk project. vergelijkbaar met de witte rand rond de foto's gezien, op je netvlies gebrand blijven, sterker van vroeger. En van raamwerk gesproken: het dan tal van foto's of filmstills dat kunnen. Ten slotte was er, van 9 augustus tot 14 sep- op het eerste gezicht helemaal abstracte doek In 2010 vindt in het S.M.A.K. in Gent een tember 2008, de groepstentoonstelling Take From Here to the West and Back (2008) toonde, grote tentoonstelling plaats van het werk van the Doll in Freemen Gallery in het Nederlandse tegen een witgrijze achtergrond, drie verschil- Van den Broek. Laat het voor de Belgische Aardenburg. Van den Broek bracht er werk lend gekleurde verticale banen of balken, kunstliefhebber, in navolging van het Angel- samen van vijftien kunstenaars, waaronder die de suggestie wekten van gedeeltelijk saksische publiek, een ideate gelegenheid enkele die hij ook al selecteerde voor Fantasy, geopende vensterluiken, zoals je die vooral in zijn om deze voortdurend tussen figuratie en terwijI hij er daarnaast opnieuw werk van mediterrane landen aantreft. Het is een doek abstractie schipperende kunstenaar aan het eigen hand liet zien. waarbij ik onwillekeurig aan het werk van hart te drukken. Finally. Matisse moest denken, een niet toevallig door Websites: www.whitecube.com; Van den Broek bewonderde kunstenaar, in www.figgevonrosen.com; koenvd.tripod.com I In en om de kunst I 331 ^ ^ Jan Burssens schildert zijn oom, schilderkunst werden gehouden. Op 31 janu- vier maanden in New York te verblijven, waar de dichter Gaston Burssens ari 1959 hield de criticus Jan Walravens er een hij contacten heeft met diverse Amerikaanse lezing over de kunstschilder Gaston Burssens kunstenaars, zoals Kline, Rothko, Willem de Willem M. Roggeman bij de opening van een tentoonstelling van Kooning, Motherwell en het werk van Jackson zijn beeldend werk.. Pollock leert kennen. Van deze laatste kunste- Literatuur en schilderkunst hebben altijd een Zijn neefJan Burssens werd op 27 juni 1925 in naar zal hij de driptechniek, die hij reeds eer- grote rol gespeeld in de familie Burssens, een Mechelen geboren als zoon van Amaat Burs- der had geprobeerd, regelmatig overnemen familie die opvallend veel intellectuelen en sens, die hoogleraar was in de Negro-Afrikaan- als techniek in zijn abstracte schilderijen. kunstenaars telt. Zo was Gaston Burssens niet se Taal- en Letterkunde aan de Rijksuniversiteit In 1961 wordt Jan Burssens zelf leraar aan alleen een belangrijk expressionistisch dichter, van Gent. Amaat Burssens was de broer van de Gentse academie en wat later wordt hij die tot tweemaal toe de driejaarlijkse Staats- Gaston Burssens, en heeft zelf ook een aantal titularis van het schildersatelier levend model. prijs voor Poezie mocht ontvangen, maar hij boeken gepubliceerd, zoals 'Een Vlaming op Een van zijn studenten is Pjeroo Roobjee met was ook zijn leven lang een actief liefhebber reis door Kongo' (1929) en 'Het logboekje van wie hij een levenslange vriendschap sluit. Hij kunstschilder, die talrijke expressionistische, de lichtmatroos' (1969). schildert trouwens in 1972 het portret'De dadaIstische en surrealistische werken heeft Jan Burssens was grotendeels autodidact. schilder Roobjee als jonge Rembrandt. geschilderd. Als dichter stond hij steeds in Hij studeerde vier maanden aan het St.Lucas Zijn lyrisch abstracte werken, geschilderd met de bres voor vernieuwing en werd aldus de Instituut in Gent, waar hij Dan Van Severen als een bruisende heftigheid, waarin de barokke vriend en de uitgever van Paul van Ostaijen. medestudent had. Later volgde hij nog ge- kleurenweelde een grandioze en onstuimig Gaston Burssens, geboren tijdens de carnaval- durende een jaar de lessen aan de academie, bewegende wereld oproept, zal Jan Burssens feesten op 18 februari 1896 in Dendermonde, waar hij o.m. Hubert Malfait als leraar kreeg. in 1963 opgeven om terug te keren naar een was een hardnekkig non-conformist, die Op 21-jarige leeftijd trok hij in 1946 naar Ne- figuratieve kunst, waarin de menselijke figuur in zijn verrassende poezie speelde met de derland waar hij kennis maakt met de auteurs centraal staat. ontgoochelingen en ongerijmdheden van het Bertus Aafjes en Gerrit Achterberg, maar ook Op 29 januari 1965 zal Gaston Burssens in Eke- leven. Hij werd door de Vlaamse experimente- met de kunstenaars Karel Appel en Corneille. ren overlijden op 68-jarige leeftijd. Dit wordt le dichters, die omstreeks 1950 aan het woord Een jaar later zouden de twee Nederlandse het derde zware verlies voor Jan, na de dood kwamen, als een voorloper beschouwd. schilders te gast zijn in de woning van de van zijn moeder en zijn tante, die hij als zijn Hij werd dan ook nauw betrokken bij hun familie Burssens in Melle. tweede moeder had beschouwd. Oom Gaston tijdschrift'Tijd en Mens' en hij zou ook worden Tijdens een studiereis in Italie in 1948 overlijdt en neefJan waren op menselijk en ook op opgenomen in de redactie van 'Podium: het zijn moeder. Hij verblijft dan een tijdje in artistiek vlak zeer aan elkaar gehecht. Zeven tijdschrift van de NederlandseVijftigers. Duinbergen, waar zijn vader een villa heeft jaar later, in 1972, is hij nog steeds niet over In de jaren vijftig was Gaston Burssens gehuurd en zal er regelmatig Hugo Claus ont- dit verlies heen en schildert hij het portret voorzitter van het avant-garde kunstcentrum moeten. De jonge Hugo Claus experimenteer- 'Nonkel Gaston: Op 9 september 1972 tekent Celbeton in Appels bij Dendermonde, waar de toen met allerlei surrealistische technieken hij ook nog een portret van Gaston Burssens, de experimentele dichters hun werk kwamen en beoefende met Jan Burssens de techniek want Jan heeft steeds enorm veel belang aan voorlezen en tentoonstellingen van abstracte van het cadavre exquis. het tekenen gehecht. Jan schildert portretten, stillevens en duin- landschappen. Hij experimenteert met lakverf en gebruikt zand, schelpen en kiezel als mate- riaal. Per toeval ontdekt hij de driptechniek. Wanneer een aantal Belgische abstracte kunstschilders, onder wie Jo Delahaut en Jan Saverijs, in 1953 de groep Art Abstrait oprich- ten, behoort Jan Burssens tot de medestich- ters. Datzelfde jaar krijgt hij voor de tweede maal een vermelding bij de Prijs van de Jonge Belgische Schilderkunst, een onderscheiding die hem vier maal zal te beurt vallen. Een jaar later neemt hij na een discussie ontslag uit de groep. Zijn eerste individuele tentoonstelling in het Paleis voor Schone Kunsten te Brussel in 1956 betekent zijn doorbraak in het nationale kunstleven. Tijdens de Expo 58 maakt hij deel uit van de selectie'Hedendaagse Belgische Schilderkunst: Eveneens in 1958 wordt hij geselecteerd voor de Biennale van Venetie en de internationale Guggenheim Prijs in New ^ Portret van Gaston Burssens uit 1954 York. Hij krijgt bovendien een studiebeurs ^ Gaston Burssens door Jan Burssens, zonder [AMVC-LETTERENHUIS] van de Unesco, die hem in staat stelt in 1959 datum ^ 332 I In en om de kunst I Sedert 1966 was Jan Burssens trouwens heeft hem ongetwijfeld beInvloed. In dit mi- met decibelgeluid waarmee de mens zich begonnen aan een lange serie portretten, lieu ontsproot zijn fascinatie voor constructies tegenwoordig probeert te profileren, het waarin hij zijn verwantschappen, zijn emoti- en zin voor kwaliteit en detail. clavichord is daarvan de tegenpool, het is een onele bindingen en zijn obsessies weergaf. Zijn eerste - op zeventienjarige leeftijd zelf- intiem en uitermate expressief instrument Zo schilderde hij verscheidene portretten van gemaakt - clavichord werd door Jos van Im- dat de gevoelens van de componist tot in zijn moeder, van zijn vader, zijn vrouw, zijn merseel bespeeld in de Katholieke Universiteit de kleinste nuance weet te verklanken. Heel oom, een groot aantal zelfportretten, maar Leuven. langzaam, decennium na decennium, als ook portretten van kunstenaars waar hij van 'stille kracht'weet het clavichord zich in de hield, zoals Rembrandt, Picasso, Matisse, Bon- Na enkele jaren musicologie te hebben harten van een steeds groter wordende groep nard, Zadkine, Edvard Munch, James Ensor, gevolgd aan de KUL en muziekgeschiedenis van muziekliefhebbers te nestelen en deze Giacometti, Francis Bacon en Igor Stravinsky. aan het Koninklijk Conservatorium te Brussel belangstelling blijft toenemen. Bovendien Ook portretteerde hij heel wat auteurs, die werd Joris Potvlieghe in 1989 zelfstandig is er de toenemende belangstelling voor de hij waardeerde zoals Paul Leautaud, Antonin klavierinstrumentenmaker. Inmiddels werden historische muziekpraktijk en bijgevolg een Artaud, Ernest Hemingway, Borges, Pablo zijn eerste clavichorden gewaardeerd door vraag naar stijlgetrouwe instrumenten. Neruda, maar ook politieke figuren als Che binnen- en buitenlandse grootmeesters. Guevara. Thans worden zijn clavichorden bespeeld Wat is jouw uitgangspunt bij het maken van door internationaal befaamde klavierspelers nieuwe clavichorden? Intussen had Jan Burssens een benijdenswaar- als: Jos Van Immerseel (B), Andreas Schiff (I), lk benader het maken van klavierinstrumen- dige internationale carriere opgebouwd. Hij Miklos Spanyi (FiN), Tom Beghin (CAN), Michel ten graag vanuit een specifiek klankidioom nam deel aan talrijke prestigieuze tentoon- Kiener (CH). Zijn instrumenten staan in de dat historisch georienteerd is. Hieruit komen stellingen zoals de Biennale van Sau Paulo universiteit van Sidney (Australia), in de con- twee aspecten naar voren: enerzijds de (1953), de Biênnale van Tokio (1959 en 1961), servatoria in Amsterdam, (NL) en Oulu (Fin). persoonlijke voorkeur voor een welbepaald de Documenta II in Kassel (1959), de 295te Bien- Daarnaast zijn er bestellingen van particulie- klankbeeld gekoppeld aan een specifiek nale van Venetie (1974) en in eigen land de ren vanuit verschillende landen van Europa, muziekrepertorium, anderzijds het muziek- tentoonstelling 'Figuratie en Defiguratie' in het alsook vanuit Canada, Japan, Zuid -Korea, wetenschappelijk onderzoek van historische Museum voor Schone Kunsten in Gent (1964). Brazilie en de USA. Een twintig-tal clavichord- instrumenten die mij leren te begrijpen hoe In 1976 ontving Jan Burssens de eerste Drie- opnamen werden op zijn instrumenten dit kan gerealiseerd worden. jaarlijkse Cultuurprijs van de stad Gent.Tevens gemaakt. Bij het onderzoekingswerk wordt een nieuw werd een retrospectieve tentoonstelling geor- fac simile-instrument vergeleken met het ganiseerd in het Museum voor Hedendaagse Tezelfdertijd verdiepte Joris Potvlieghe zich historisch origineel. Beoordelingen volgen (zie Kunst in Gent. Deze prijs zal drie jaar later ook verder in de klankvorming, het intonatie- foto). Opmetingen en het in tekening brengen worden toegekend aan Hugo Claus. werk en stemwerk van historische orgels. Als van allerlei onderdelen geven inzicht in de In 1980 werd hij voor de tweede keer geselec- orgelrestaurateur stond hij in voor uitgebreide constructie en monden uit in een synthese; de teerd voor de Biênnale van Venetie en stelde werken aan historische orgels te Turnhout proportieleer. We krijgen inzicht in de binnen- hij er zijn portretten tentoon. (drie klavieren en zelfstandig pedaal), Houtem, Na een slepende ziekte is Jan Burssens op Desselgem, Zonnegem e.a. Met zijn opus 1 12 januari 2002 op 76-jarige leeftijd in Meren- - het nieuwe wondermooie koororgel in dree overleden. de abdijkerk te Grimbergen - deed hij als autonoom orgelbouwer meteen een mees- terworp. Interview Nadat het clavichord gedurende een paar ^ Interview met Joris Potvlieghe, eeuwen een sluimerend leven kende, werd het clavichordenmaker en orgelbouwer/ tijdens de voorbije decennia als het ware heront- restaurateur dekt. Wat is de reden? Het clavichord is een bijzonder expressief Zijn visie op het maken van instrument. Door zijn 'eenvoudige' mecha- klavierinstrumenten met nadruk niek verkrijgt men een maximale overbren- op vakmanschap, klankvorming, ging van de intenties en gevoelens van de kennis en wetenschap bespeler. De toets is letterlijk het verlengde van de vinger tot aan de snaar, waarmee men Kamiel D'Hooghe in contact blijft zolang de toets ingedrukt blijft. De geringste nuance laat zich op die Joris Potvlieghe (°Brussel, 17-08-1967) is opge- manier verklanken waardoor men over een groeid tussen de instrumenten in het atelier eindeloos scala aan expressiemogelijkheden van zijn vader Ghislain Potvlieghe en kreeg beschikt. Er is echter een tol te betalen: het aldus van kindsbeen of voeling met de klank- clavichord klinkt zacht, zeker in de oren van de esthetiek en diversiteit van materialen als hout moderne mens die onafgebroken verdoofd en metaal. Ook de fijnzinnige presentie van wordt door het gedruis van onze lawaaierige zijn moeder, de beeldhouwster Gis De Maeyer samenleving. Het clavichord wil niet optornen • Joris Potvlieghe I In en om de kunst I 333 ^ kant, in de ziel van een instrument. Het louter kopieren van een instrument wordt daarmee overstegen. Bestaat er naast de klankentaal ook een taal van de instrumentenmaker? De taal als communicatiemiddel vergt een grondige kennis van de grammatica en het vocabularium. Dezelfde regel geldt ook voor de instrumentenmaker. Hoe rijker deze is, hoe boeiender er kan verteld worden. Maar dit is geen garantie! Er zijn in de geschiedenis voldoende voorbeelden van muzikanten die knappe theoretici waren met composities die minder aanspreken. De kennis en wetenschap voldoen niet om er leven in te blazen, er is een aspect van inspiratie en schoonheidsgevoel dat een extra dimensie zal geven aan een werk. En dit geldt ook voor het bouwen van een muziekinstrument. Het kopièren door het overnemen van maten, hoe exact ook, zal zelden leiden tot een inspirerend instrument. Het is het begrip achter de maatgeving dat telt. Bijvoorbeeld, niet de breedte en de lengte op zichzelf zijn belangrijk maar de breedte en lengte als relatie tot een proportie. Zo ontstaat ^ Clavichord naar Ph. J. Secken 1743 gebouwd door Joris Potvlieghe in 2003 no 23 voor Jos Van Immerseel. er een samenhang en groeit een instrument vanuit begrippen die verder reiken dan het meetbare. Net deze aspecten zorgen voor een en zo een belangrijke ondersteuning waren, is kennis en wetenschap uit. Zij behoorden tot dialoog met de muzikant, ja, zelfs een leek er niet meer. Een clavichord en zeker een orgel de wetenschappelijke elite of werden erdoor raakt dan geboeid. was het resultaat van een brede maatschap- omringd: een orgel bouwen was het sum- pelijke interesse en de top van de piramide. mum van technisch kunnen. De orgelbouwer Vormen de muziek en het muziekinstrument De brede onderbouw die nodig is voor de beschikte tijdens de 18de eeuw over enorme een harmonisch geheel met de omringende realisatie van zulke instrumenten valt heden budgetten. Dit wijst op de grote waardering. maatschappij, vroeger en nu? ten dage terug op de schouders van de instru- voor de vakkennis en de bekwaamheid van Vroeger maakten de instrumenten inderdaad mentenbouwer die quasi alleen staat, en dat ambachtslieden die Musikalische lnstrumenten deel uit van de maatschappij. Ze werden in kan zwaar wegen, temeer omdat er vandaag maakten. Was het niet in de Frauenkirche te grote getallen gebouwd voor professionelen op maatschappelijk vlak andere (en dus extra) Dresden dat Silbermann zo'n een gigantisch en voor amateurs net zoals er ook muziek verwachtingen zijn. Als instrumentenbouwers bedrag kreeg? voor beiden werd geschreven. In Dresden zijn we een curiosum geworden. Maar ik ben telde men ten tijde (1796) van de clavichor- daar niet verbitterd over. Er is ook waardering Waarom kies je voor het maken van jouw instru- denmaker Horn honderd clavichorden. Dit voor ons werk en het geeft een goed gevoel menten steeds de meest traditionele materialen? was een vruchtbare muzikale en sociale om een oude waardevolle traditie in onze Ook het gebruik van materialen past in een bodem waarop instrumentenmakers ervaring moderne samenleving terug tot leven te pro- totaalvisie. De vroegere instrumentenmakers opdeden en zich steeds verder konden beren brengen en ze eventueel naast elkaar te waren zeer vertrouwd met de verschillende ontwikkelen. Een intens muziekleven zorgde laten leven. houtsoorten en de metaalbewerkingproces- voor een levendige kritische uitwisseling van sen die ze selecteerden en op vakkundige gegevens. Vanuit een voortdurende interactie Wat was de plaats en betekenis van de instru- wijze verwerkten. werden zowel de muziekstijl als de kwaliteit mentenmaker in de achttiende eeuw? Niets werd aan het toeval overgelaten. Zij van de instrumenten verder ontwikkeld. Het begrip instrumentenbouw functioneerde wisten de materialen aan te wenden tot op de Deze sociale en culturele context is nu als een verzamelnaam voor ambachtslieden grens van hun eigenschappen. Het aftasten gewijzigd: wij maken zeif elk onderdeeltje en wetenschappers die o.a. meetinstrumen- hiervan creeert spanning en leven, zowel in de van het instrument (tot de scharniertjes toe). ten maakten, vernuftige mechanische toestel- instrumentenbouw als in de muziekpraktijk. Wij proberen dit keurig te doen maar nooit len of specifiek gereedschap om wetmatig- Naast het feit dat een instrument technisch bereiken we daarmee de authenticiteit van bij heden in de natuur te onderzoeken. Ook goed moest functioneren, had men ook een voorbeeld de oude scharniertjes, in de eerste muziekinstrumentenbouwers behoorden tot bepaalde klankidioom dat men probeerde te plaats omdat ze nu gemaakt zijn. die groep. In Duitsland bijvoorbeeld signeer- realiseren met de materialen en middelen die De traditie van ambachtelijk bouwen is den clavichordbouwers hun instrumenten toen voorhanden waren. Het materiaal werd verbroken. De omgeving van tientallen kleine met Musicalische Instrumentenmacher. dus mee ingecomponeerd en een wijziging bedriAes die toen zorgden voor toelevering Ervaren instrumentenmakers droegen vak- daarvan naar moderne materialen betekent ^ 334 I In en om de kunst I het gebruiken van een vreemd woord in het Het is in deze laatste benadering dat we zaam als functioneel is. Een instrument dat voordragen van een bestaande tekst. Het is instrumenten dienen te bouwen, de eerste mooi oogt is het resultaat van de precisie toch een groot verschil als men een kopie van benadering is een leerproces. Afwijken van de waarmee het gemaakt is en verwijst naar een een instrument maakt en het klankresultaat middelen die zij kenden betekent het verlies manier van denken en handelen. De uiterlijke afwacht tot het instrument klaar is, tegenover van het instrument. schoonheid wordt gedragen door een nood- een instrumentenbouwer van toen die een Het esthetische aspect is het logische gevolg zakelijkheid van vormgeving of functie. Aldus klankidioom voor ogen had en de techniek van het verhaal. Het toont een innerlijke heeft een zwaluwstaartverbinding zowel een en middelen in functie daarvan aanwendde. dynamiek en zorgzaamheid die zowel duur- esthetisch als een functioneel aspect. Bach bespeelde als klavierinstrumenten naast het clavichord ook het klavecimbel en het orgel en Couperin was een meester in davecimbel- en orgelspel. De toenmalige instrumentenma- kers Silbermann en anderen waren eveneens meesters in het maken van een gedifferentieerd instrumentarium. Kan je dit ook nog doen in de 21"e eeuw? Kunnen de orgelmakers tegenwoordig nog zo'n diversiteit van instrumenten realiseren? Financieel is dit nauwelijks mogelijk. Boven- dien is er door de industrialisering en de tech- nologische uitvindingen - hoe belangrijk ook op andere domeinen - een breuk ontstaan in de continulteit van de instrumentenbouw. Men dient opnieuw aan te sluiten met de historische traditie die verder onderzocht en bestudeerd moet worden. Dat vergt enorm veel opofferingszin, idealisme, tijd en finan- ciele middelen. In de 17de - en 18de eeuw maakten orgelbou- wers ook vaak clavichorden: het raakvlak tus- sen orgel en clavichord is, denk ik, te vinden in de toonvorming; mede vanuit het toucher. Het is bekend dat het groot historisch orgel te Alkmaar zwaar is om te bespelen, zeker met gekoppelde klavieren. Maar met het juiste armgewicht en een goed toucher is het niet onmogelijk. Een zelfde techniek van diepgang in de toets is vereist bij het bespelen van een clavichord. Het bespelen van het clavichord is historisch aanwijsbaar bij Bach en vele anderen, ook als noodzakelijke opstap naar het orgelspel. Vandaar is het vanzelfsprekend dat iemand die orgels bouwt, ook met clavi- chorden bezig is. Maar... er rest ons nog het probleem van vraag en aanbod. Hierbij is het niet enkel de bouwer die de richting aangeeft maar de economische realiteit die beperkin- gen oplegt. lk wil mij beperken in het aantal type-instru- menten-clavichorden en orgels en me hierin specialiseren. Maar... er moet voldoende vraag zijn om te kunnen bouwen op een manier die past bij het vroegere 18de-eeuwse kader. Naast technische vakkundigheid en zorg voor klankesthetische criteria werd ook gestreefd naar efficiéntie. Daarom legde men vooraf een voorraad aan van in kleine reeksen ^ Koororgel in de abdijkerk van Grimbergen, gebouwd in 1999 door Joris Potvlieghe in 17de-eeuwse Zuid- gemaakte onderdelen. Dit leidde tot grotere Nederlandse stijl. perfectie en concentratie. I In en om de kunst I 335 ^ ring is niet enkel een inspirerende klank te ma- ken maar ook die klank te laten functioneren binnen een muzikaal verhaal. Het inspirerend effect hangt ten slotte of van de perceptie van de componist/uitvoerder en van de luisteraar. Een brede maatschappelijke context kan die perceptie beinvloeden. Als voorbeeld kun- nen we ons richten naar het cultuurgebied waarin J.S. Bach werkte en dat hoofdzakelijk Lutheraans was. Hier staat de verstaanbaar- heid en de functie van het Woord voorop. Dit vertaalt zich muzikaal in tekstgebonden koorcomposities, talloze orgelbewerkingen en ook in de klankesthetische kenmerken van de toenmalige instrumenten(bouwers). Daarte- genover merken we bij de Zuid-Nederlandse orgels, een klanktimbre/idioom dat eerder gericht is naar de zang, de kleur, de rijkdom aan beelden en liturgie. De mens wordt hier aangesproken door een veelheid van indruk- ken die kunnen aanleiding geven tot een meer mystieke beleving, kenmerkend voor de rooms-katholieke kerk. Er is een grote diversiteit aan orgels in Vlaan- ^ Gustav Leonhardt deren en binnen Europa. Uitjouw publicaties en werkzaamheden valt of te leiden datje een speciale belangstelling hebt voor de stijI van de zeventiende-eeuwse Zuid-Nederlandse orgels. Voorbeeld: het kopieren van een Erardvleugel, leken die middelen uitgeput; met als gevolg Waarom? hoe getrouw mogelijk ook uitgevoerd, zou lei- een complexe en nog moeilijk verstaanbare lk ben in die Zuid-Nederlandse orgelbouw- den tot een onhistorisch bouwproces. Kleine taal. De samenhang tussen de inhoud en het kunst opgegroeid en ermee vertrouwd metalen onderdeeltjes in de mechaniek van aangewende materiaal is in feite losgelaten. geraakt wat niet wil zeggen dat dit mijn voor- een Erard zijn enkel economisch realiseerbaar Heel wat uitleg wordt vereist om de toehoor- keur weergeeft met uitsluiting van anderen. door ze in een groot aantal te produceren. der te blijven boeien. Maar vanuit de lokale voedingsbodem is er Hiervoor dienen evenwel matrijzen en ma- Om die reden kan het noodzakelijk zijn dat wel een duidelijke voorkeur gegroeid voor de chines te worden gemaakt. In deze omstan- er geregeld wordt teruggegrepen naar een 1 7de-eeuwse orgelbouw binnen die Zuidelijke digheden zullen de perfectie en de kwaliteit natuurlijke taal. Zo zien we by. dat de klassiek- Nederlanden. Nu blijkt vanuit meer door- uiteindelijk van een hoger niveau zijn. Romeins-Griekse cultuur vele maken in onze gedreven onderzoek dat de belangrijkheid Mijn conclusie: beperking en specialisatie zijn eigen cultuurgeschiedenis gefunctioneerd van dit orgelerfgoed steeds maar toeneemt. een noodzaak, zowel omwille van economi- heeft als herbronning, by. in de Romaanse Hierbij verwijs ik naar de grote internationale sche factoren als om meer uitdieping en verfij- periode, de renaissance (Palladio), de klassieke uitstraling die de Zuid-Nederlandse orgel- ning te bereiken. periode en op het einde van de negentiende bouw heeft gekend met meesters als Langhe- eeuw. Wat wij nu beschouwen als modern dul, Mors en Brebos en de muziek van J. Bull, Jouw eerste orgel - het kleurrijk klinkend kooror- is in wezen extreem verouderd. Heeft een P. Cornet en A. Van den Kerckhoven. gel 1999 voor de abdijkerk te Grimbergen - oogt kunstvorm ooit zo'n lange stagnatie gekend Het artistieke niveau van onze 1 7de-eeuwse als een echt barokorgel en is gebaseerd op de als datgene wat wij nu modern noemen? orgelbouw is, in vergelijking met andere Gulden Snedeverhouding. Welke misvatting Het is vanzelfsprekend dat men zich opnieuw Europese instrumenten uit die tijd, minstens maken mensen die het hebben over neostijlen? gaat interesseren in klassieke waarden; iets gelijkwaardig op vlak van architectuur, aan- De esthetiek van een instrument is onlosma- wat Binds enkele decennia van toepassing is in gewende materialen, kwaliteit van snijwerk kelijk verbonden met de inhoud. Het orgel de historisch geInspireerde (authentieke) uit- enz... wordt gebruikt om een taal te spreken die voeringspraktijk en ook in de instrumenten- De muzikale waarde wordt vaak gerelateerd wordt begrepen. De hedendaagse kunst, bouw. Deze herbronning is nog volop aan de aan de composities die binnen dit orgelland- in brede zin van het woord, wordt moeilijk gang en zal mogelijks het fundament vormen schap zijn geschreven. Helaas hebben wij begrepen zonder uitleg of verklaring. We van een nieuwe stijlontwikkeling. geen G. Frescobaldi, D. Buxtehude of J. S. Bach bedoelen hier, het niet-figuratieve in de beel- die onze orgels noodzakelijk maken voor de dende kunst en het atonale, het seriele enz. Kan kennis en wetenschap de zoektocht naar vertolking van hun muziek wat niet weg- in de muziek. Om de expressie verder uit te stijlzuiverheid en inspirerende klankvorming neemt dat die zeventiende-eeuwse orgels van diepen heeft men naar steeds meer middelen onderbouwen? een bijzonder hoog artistiek niveau getuigen. gezocht, en op het einde van de 19de eeuw Het Joel van de wetenschappelijke benade- ^ 336 I In en om de kunst I Tentoonstellingen dialogen aan te gaan, om geesten te beroeren toezien vrij complex te zijn en steeds anders, die het niet van sensatie moeten hebben, van hoezeer ook vanuit een gelijksoortige visie en ^ Manfred Nipp: licht en donkerte hedendaagse appropriatie of re-appropriatie techniek geboren. noch van luid geschreeuw. Op de wine ondergrond, worden aanvan- Hugo Brutin 'Ik schilder op een tafel'zegt de kunstenaar die kelijk pigmenten gestrooid van bewust wij hebben opgezocht in zijn ruim atelier in gekozen kleuren die veelal vrij discreet zijn. Manfred Nipp heeft een eigen stijI ontwik- Bremen waar hij werkt samen met zijn echtge- Die pigmenten worden uitgewreven nadat keld die in feite een voortzetting is van wat in note Sabine Strassburger, een eveneens uiter- de kunstenaar beslist heeft hoe intens en op het midden van de vorige eeuw als informeel mate boeiende kunstenares die conceptuele welke plek van het doek de pigmenten zullen werd omschreven. Hij heeft er het bijwijlen verwijzingen creeert, subtiele verbanden van aanwezig zijn en welke kleur(en) een rol zal wellustige en spontane gebaar aan toege- kleur en dimensie suggereert en op een totaal spelen. Wanneer de pigmenten gedroogd voegd, de charme van het improviseren en de ander vlak een soortgelijk etherisch parfum zijn op de lijm van de ondergrond wordt ietwat bevreemdende uitstraling van wat een ontwikkelt, bij manier van spreken. een, twee, drie of vier keer een dunne laag vleugje toeval in zich draagt. Het picturale, het Nipps aanvankelijk eenvoudig lijkende schrif- wit erboven aangebracht in functie van de schilderkunstige, voedt zich op een evenzeer tuur van donkerte en licht, van tot inkeer gewenste transparantie. Zo beslist hij omtrent sensuele als hedendaags vernieuwende wijze gekomen vlekken en langgerekte beurtelings de hoeveelheid transparantie die in het doek aan vlakten van licht en coloristische effen- serene en uitbundige strepen blijkt bij nailer aanwezig zal zijn. Naast het doorschijnende heid. In brede velden van luminositeit lijken donkere sporen te zijn achtergelaten. Zij zijn wezens, gebalde structuren die zich naar het oppervlak hebben gewenteld en er hebben gepoogd om uitbundig te zijn, gesterkt door de koele en vruchtbare stilte waarin zij aan- vankelijk hadden geleefd. Het tekenen wentelt zich wellustig in wat puur schilderen is of lijkt te zijn in die zin dat een Iijn tegelijk uitbundig en beheerst het open gewoelde vlak van het schilderen doorkruist en middenin plots stil valt met een serene kronkel die wellicht voor de harmonie van het geheel noodzakelijk was of zo aanvoelde, maar op het eerste gezicht vanzelfsprekend is en onopvallend tegelijk. U merkt het al: Manfred Nipp schildert poêzie die hartstocht is en tederheid tegelijk. Dat wil zeggen dat hij op diverse wijzen ontsnapt aan het cerebrale van een duidelijke omschrijving en toch een vorm achtervolgt die zich tijdens de vlucht telkens opnieuw vermomt en er genoegen aan beleeft. Er groeien tekens die ontsnappen aan een concrete benaming en die de kijker toch in zich heeft opgenomen, herkent en telkens opnieuw herontdekt. De gevoelige vlakte van het doek en een meer vatbare steeds discrete kleur wisselen met elkaar af. Zij zijn mekaars rivalen op het vlak van ruimtelijkheid en zegging, van dosering en betekenis, van stilte en gebaar. Het ene is de bedding van het andere. Kleur of donkerte heeft zich in een bodem van wit ondergegra- ven; licht draagt tekens van grilligheid of van breekbare extase. De taferelen die Nipp steeds opnieuw vanuit een wachtend wit onthult munten uit door discrete'lichamelijkheid'wat vervreemding en een etherisch karakter in de hand werkt. Dat brengt met zich mee dat zijn doeken in hun diversiteit van formaten een publiek aanspreken dat open staat voor sensibiliteit, voor iets verhevens dat vluch- tig is en toch in staat blijkt te zijn om lange ^ Foto: Joachim Fliegner, Bremen I In en om de kunst I 337 ^ duiken immers opnieuw, nadat een deel van Licht en donkerte zijn elkaars bondgenoten. het bedekkende wit is weggenomen, de Kleur, vlak en lijn zijn beeld en betekenis aanvankelijk uitgewreven sporen van kleur en tegelijk. Het ogenschijnlijk abstracte goochelt pigment op. Met grafiet en pastelkrijt schrijft met verwijzingen. hij tekens, grillige lijnen, ornamenten die Manfred Nipp werd in 1951 in Hamburg gebo- de spanning van het blootgelegde tafereel ren en leeft en werkt in Bremen. Hij studeerde opdrijven en de ondergrondse nevels een aan de Fachhohschule fib. Gestaltung in bijkomende dimensie geven. Gedirigeerd Hamburg en Kommunikation/Esthetik aan de toeval en geladen schriftuur vullen elkaar aan. Universitat Bremen waar hij in 1955/1966 een In feite beleeft het doek een tweede geboorte lesopdracht kreeg. Hij is exclusief voor Belgie in die zin dat aan de hand van punten en verbonden aan De Muelenaere & Lefevere vlekken, lijnen en strepen het als het ware Art Gallery, (Brussel en Oostduinkerke).Tot 28 onthulde geheel van kleur en prille vorm december stelt hij samen met beeldhouwer thans een tedere metamorfose ondergaat. Serge Gangolf tentoon in de Oostduinkerkse Het element toeval in het totaalgegeven van galerie, Polderstraat 76. een doek van Manfred Nipp is dus eigenlijk vrij beperkt zoniet nagenoeg onbestaande. De aangebrachte correctie is beduidend meer ^ 'Vanitas vanitatum et omnia vanitas' een persoonlijke uitdaging dan een passief (Prediker 1,2) toekijken en corrigeren. Het zogenaamd open beeld krijgt in feite de rol van een stimulans Over een tentoonstelling van toebedeeld, van een steeds herhaald en voorbeeldige bustes in bet Museum voor ^ Buste van Karel II, koning van Engeland, telkens ander ondervragen van de persoon- Schone Kunsten van Antwerpen uitgevoerd door Frans Dieusart, bewaard in het lijke picturale beeldvorming, een gestueel en Rijksmuseum van Amsterdam tevens meditatief benaderen van de eigen Jean Luc Meulemeester [Foto: Amsterdam, Rijksmuseum] plastische sensibiliteit. Daarnaast heerst een sfeer van onbegrensd Bij het binnentreden van de grote erezaal van niet onbelangrijke en in Londen overleden zijn die in de hand wordt gewerkt door het de Sint-Sebastiaansgilde aan de Carmers- Francois Christoffel Dieus(s)art (circa 1600- nabije wit, door het langzame wegglijden van straat in Brugge ontstaat bij de meesten een circa 1663) borstbeelden vervaardigen, eerst tekens en sporen van kleur in een etherisch gevoel van ontzag. Zeker, de langwerpige de Sint-Jorisgilde in 1659, later de mogelijk licht dat niet vlak is maar door schaduwen be- ruimte met ordentelijk geordende portretten jaloerse Sint-Sebastiaan. De betaling door de zocht, door uitlopers verrast. Zo verwerft het van schutterskoningen en -hoofdmannen, de Sint-Jorisgilde gebeurde in 1663, waardoor 'tafereel'een ruimtelijke dimensie die steeds keurig opgestelde gildenrealia en het bijpas- het door Cornelis de Bie (1627 - circa 1715) in verder uitdeint naarmate men kijkt omdat sende meubilair roept een sfeer van grandeur zijn Gulden Cabinet der Edel Vry Schilderconst de omringende ruimte heel discreet oogt, op. Die grootsheid wordt mede veroorzaakt (Antwerpen, 1662) geciteerde overlijdensjaar maar bij nailer toezien steeds meer en bijna door de monumentale schouw die de ruimte van Dieus(s)art in 1661 kan worden betwij- tastbaar aanwezig blijkt te zijn. Dat ervaren aan de korte zijde afsluit. Schouwen bepalen feld. Beide sculpturen bevinden zich in een van onbegrensdheid wordt in enige mate inderdaad dikwijls het interieur. Dit is hier donkerkleurig gedenkteken waardoor ze nog veroorzaakt of duidelijker voelbaar door het niet anders. Het is echter niet de ruime open meer imponerend overkomen. Dat de kruis- feit dat sommige lijnen verder reiken dan de haard van weleer die zo bepalend is, wel het boogschutters op hem een beroep deden, ruimte waarin het kerngebeuren zich afspeelt. beeldhouwkundig ensemble dat de boezem lijkt logisch als we weten dat de beeldhouwer Die lijnen zijn uitlopers, strepen van emotie of ervan siert. In het midden van de heraldisch vanaf 1646 zelf lid was van deze gilde en dat zelfs van sensualiteit die hun energie hebben opgestelde emblemata, waaronder vlaggen, hij ooit in dienst werkte van de Karel I, vader geput uit een speels en toch fundamenteel speren en twee naakte mannen, prijkt in een van de verbannen vorst. Op 27 december contact met het centrale gedeelte dat een zwarte schelpvormige nis het witmarmeren 1658 wordt in de Sint-Sebastiaansgilde even- en al spanning is tussen diepte en oppervlak, borstbeeld van koning Karel II van Engeland zeer een Christoffel Dieus(s)art,'sculpteur, tussen verschijning en dialoog, tussen ma- (1630-1685). Dat de vorst hier zo'n gedenk- ingeschreven. Vermoedelijk zullen we nooit teriele basis en beeldend mediteren, tussen teken kreeg, mag ons niet verwonderen. weten of beiden werkelijk met elkaar te ver- uiteengereten spoor en prille bewerking van Nadat hij door de puritein Sir Oliver Cromwell eenzelvigen zijn. Beide witmarmeren bustes het oppervlak dat als schilderij een vorm van (1599-1658) uit zijn land was verjaagd, ver- zijn niet identiek. Zowel de compositie, de blik openbaring is nadat het bedekkende wit werd bleef hij in Brugge tussen 22 april 1656 en 15 van de afgebeelde figuren, als de ophanging verwijderd en bewerkt. maart 1659 samen met zo'n tweehonderd dig- van hun eretekens over het harnas verschil- Zo is het schilderen van Manfred Nipp een nitarissen en functionarissen in ballingschap. len. Bij de buste van de Sint-Sebastiaansgilde veelzijdige onderneming waarbij een heel Tijdens dit verplichte buitenlandse verblijf draagt de koning rond de hals een dubbele subtiele materie wordt verleid of verstoten, werd hij er lid van een drietal militaire gilden, ketting waarin een medaillon hangt waarin het tekenkunstige het schilderkunstige die hem blijkbaar met de nodige egards ge- Sint-Joris die de draak doodt, wordt afge- bundelt en tevens verleidt, kerft en zalft, de regeld ontvingen. De koning vergat hen niet beeld. Het is uiteraard een verwijzing naar de aandacht van de kijker verplaatst, het geheel en schonk hen uitzonderlijke sommen. Zowel bekende Orde van de Kousenband, waarvan zijn uiteindelijke toets van beeldende span- de Sint-Jorisgilde als die van Sint-Sebastiaan de beroemde spreuk'HONI. SOIT. QUI. MAL. ning verleent. lieten onder meer met dit geld door de Y. PENSE' bovenaan op een kousenband rond ^ 338 I In en om de kunst I ^ Buste van Antonius Triest, bisschop van Gent, uitgevoerd door de gebroeders Duquesnoy en bewaard in Louvre (Parijs). hun zielenheil zou ten goede komen. Verge- ten we namelijk niet dat het laten aanmaken van zo'n sculptuur zeker niet goedkoop was. Er was niet alleen het kostbare marmer, maar ook de uitvoering door bekende beeldhou- wers. De tentoonstelling in Antwerpen toont inderdaad aan dat heel wat prelaten, adellijke gezagdragers en rijke burgers een beroep deden op belangrijke kunstenaars om hun al dan niet wat geklealiseerd portret te kap- pen en zich zo hopelijk voor de eeuwigheid meestal in duurzaam steen vast te leggen. We vermelden beeldhouwers zoals Artus Quellinus de Oudere (1609-1668), Willem Kerricx (1652-1719), Michiel van der Voort de Oudere (1667-1737), Jan Pieter Baurscheit (1669-1728) en Jerome Duquesnoy de Jon- gere (1602-1654). Die en zijn broer, Francois ^ Zicht op de schouwboezem in de imposante zogenaamde Koningszaal van de Brugse Sint-Sebastiaansgilde (1594-1643) zouden samen hebben gewerkt met de buste van de koning Karel II. [Foto: Brussel, K.I.K.] aan de schitterende buste van de Gentse bisschop, AntoniusTriest (1624-1657), die mis- zijn wapen is aangebracht. Het is ook leuk te Lucas Faydherbe (1617-1697) bijvoorbeeld in schien wel in verband te brengen is met het vermelden dat het wapenachtig decor waarin 1636 het borstbeeld van kunstenaar Gaspar al even schitterende grafmonument van deze deze buste is opgenomen door een van de Crayer (1585-1669) uit naar aanleiding prelaat in de Gentse Sint-Baafskathedraal. hun schuttersieden werd gemaakt: Aernout van zijn aanstelling tot hofschilder van de Let hier op de suggestieve beweging van de Pluvier. Het geheel is in elk geval een blijvende Spaanse landvoogd, kardinaal-infant Ferdi- onzichtbare linkerarm, op het plooienspel en herinnering aan een voor de Britse koningen nand (1609-1641). Hij draagt in elk geval een op het afsnijden van de buste ter hoogte van minder fraaie bladzijde uit hun geschiedenis. medaille met de beeltenis van de toenmalige de (paarse) mozetta. Dit motief neemt de kun- De meeste borstbeelden werden echter koning Filips III. Dit goed gemodelleerde stenaar over van de grote Gianlorenzo Bernini met andere bedoelingen, meestal omwille terracottabeeld kenmerkt zich door subtiel (1598-1680).Toch reikte de faam van al deze van commemoratie, vervaardigd. Dit blijkt naturalisme waarin Italiaanse invloeden niet grootmeesters over de grenzen heen, zowel duidelijk uit de tentoonstelling Voorbeeldige weg te denken zijn.Toch dienden de meeste ten zuiden als ten noorden van de Zuidelijke busten. Het borstbeeld in de Nederlanden hoofdzakelijk mannenbustes als een visuele Nederlanden deden ijdele opdrachtgevers 1600 -1800, die tot 14 december 2008 in het ondersteuning bij de nagedachtenis en sieren gretig een beroep op hem. Artus Quellinus Museum voor Schone Kunsten van Antwer- grafmonumenten en epitafen. Ze vormen in kan hier als een schoolvoorbeeld gelden. pen liep*. Met deze herinnering moeten we die zin ook een zeker mecenaat doordat ze De tentoonstelling in Antwerpen toonde ons niet altijd aan een gedachtenis na de dood de bidplaatsen opsmukken. Hierbij hoopten een overzicht van al dat moois, hoofdzakelijk te denken. Mogelijk voerde de Mechelaar de afgestorvene dat een dergelijke schenking gepresenteerd in de voor zo'n onderwerp im- I In en om de kunst I 339 ^ ^ Tekens uit een verrassend land Hugo Brutin De tentoonstelling gewijd aan'Schatten uit Wallonie vroeger en nu' is al een tijdje achter de rug maar zij in tal van gebeurtenissen en onverwachte visuele ervaringen nazinderen bij wie haar zag. Zij bevestigt wat wij eerder hadden vastgesteld naar aanleiding van het themanummer dat het kunsttijdschrift'Vlaan- deren'aan Wallonie heeft gewijd namelijk dat in het Franstalige gedeelte van dit land evenzeer als in Vlaanderen enorm veel vaak onbekende of te weinig bekende schatten aanwezig zijn en tevens dat de beeldende kunst, zowel die vandaag als die van gisteren, er op hoog niveau werd en wordt beoefend. De tentoonstelling van een 140-tal historische en hedendaagse kunstwerken in de Bozar Brussel van midden februari tot midden mei ^ Portret van Margaretha van Eyck door haar man die een portret wilde schetsen van Zuid-Belgie Jan van Eyck en de Maasstreek van de 12de tot de 16de eeuw Brugge, Groeningemuseum werd samengesteld door Laurent Busine. Ook de bijzonder boeiende en aantrekkelijk geillu- en de XVlde eeuw-vergezeld van een 540 ^ Willem Kerricx maakte deze buste van streerde catalogus is van zijn hand. Merkwaar- pagina's tellende catalogus-, hoofdzakelijk Maximiliaan II Emmanuel, keurvorst van Beieren dig daarbij is de link die, zij het heel summier, schilderijen maar ook sculpturen, medailles, en landvoogd van de Spaanse Nederlanden. Het gespannen wordt tussen het verleden en tekeningen en prenten. Nooit eerder had een marmeren pronkstuk wordt in het Museum van Antwerpen bewaard. vandaag. Het refereren aan hedendaagse zo omvangrijke en diepgaande tentoonstel- verworvenheden is een van de vele bewijzen ling plaats van Renaissanceportretten, van van de subtiele poêtische aanpak die de door een zo groot aantal kunstenaars (70) en met ponerende ruimte van de atoomschuilkelder. Busine samengestelde tentoonstellingen een zo heterogene allure. We wandelden via de oudheid, die ontegen- (ondermeer in het MAC's van Grand-Hornu) Het is belangrijk hierbij te noteren dat zij op sprekelijk en in vele opzichten haar stempel kenmerkt. fundamentele wijze aan het portret inherente op dit genre heeft gedrukt, voorbij de mid- Veel van de geselecteerde werken zijn religi- problemen of kenmerken behandelt zoals deleeuwse relikwiekasten en de renaissance eus geInspireerd omdat zij in opdracht van gelijkenis, geheugen, identiteit. Portretten die doorheen een overvloedig aantal virtuoze kerken en abdijen zijn ontstaan. Dat betekent: vanuit vriendschap, zelfverheerlijking, huwe- exemplaren uit de zeven- en achttiende schilderijen ondermeer van Joachim Patenier, lijk of verliefdheid werden besteld verschijnen eeuw, meestal uitgevoerd in een barokke Henri met de Bles en Jan Gossaert, edel- er naast zelfportretten die een totaal andere overdaad. Hoe kon het ook anders als we smeedkunst, tapijten, sculpturen uit prive- en benadering van de kant van de kunstenaar re- zowel opdrachtgever als uitvoerder kennen. publieke collecties in Wallonie en het buiten- veleren. Ook de evolutie van het portret komt Enkele tekeningen, gravures en schilderijen land. Niet alleen het kunsthistorische speelde er aan bod. Uitermate boeiend is tevens wat met voorstellingen van borstbeelden vulden een rol bij de selectie maar ook het'verhaal, we als anti-portret zouden kunnen omschrij- dit fraai opgestelde geheel aan. Misschien had zodat naast voor de hand liggende stukken ven en waarin de hofnarren en de dwergen de kijkrichting van enkele bustes beter anders ook een aantal eerder onverwachte objecten worden gekonterfeit naast de satirische gestaan om de scenografie nog esthetischer op de voorgrond treden. voorstellingen waarin de kunstenaars de kans te maken. Dit is slechts een detail en daarom De catalogus van 258 pagina's is in de werd geboden om portretten te schilderen genoten we niet minder van deze overwel- bookshop van de Bozar verkrijgbaar en kost die geen toegevingen aan het idealiseren digende verzameling portretten... 30 euro. moesten doen. Voor het eerst werd en wordt een kans gebo- Noot den om kennis te maken met een globale en Bij die tentoonstelling verscheen een gelijknamige ^ Het portret van de Renaissance. Europese benadering van het renaissancepor- catalogus onder de leiding van Valerie Herremans, Van Pisanello tot Rubens tret aan de hand van een groot aantal merk- uitgegeven door de Gentse uitgeverij Snoeck, 24 x 17 cm, 192 blz., ingebonden met harde kaft. waardige en/of topwerken.Twee belangrijke Dit boek bevat naast enkele inleidende artikels, Hugo Brutin constanten hierbij zijn: enerzijds het feit dat geschreven door Jeffrey Muller, Frits Scholten en Carolien van der Star, ook een overzicht van de men een langzaam groeiende verschuiving tentoongestelde bustes, telkens met een foto Het Museo Nacional del Prado Madrid heeft op sociaal viak kan merken, in die zin dat ervan. Er was ook een gratis bezoekersgidsje ter een adembenemende tentoonstelling geor- geleidelijk aan omzeggens alle lagen van de beschikking. ganiseerd van 126 portretten van de XVde bevolking. werden geportretteerd; anderzijds ^ 340 I In en om de kunst I zijn er de groeiende afmetingen van de doe- en de angst om zich te vergalopperen in ken. De eerste portretten waren immers klein een moderniteit zonder moreel vangnet en omdat zij vaak meegenomen werden op reis zonder beproefde canon. Dat leidde zowel en in een koffer moesten passen. Later kreeg tot de naIeve en pittoreske'begijnhoflyriek' het portret een plaats aan de wand en zo kon a la FelixTimmermans als tot de gedurfde het bij manier van spreken groeien. geometrische vormgeving in Eugeen Yoors De Prado expositie werd verwezenlijkt in sa- zijn glasramen. menwerking met de National Gallery van Lon- den en wordt ook daar getoond, zij het in een Voor de meeste Pelgrim-kunstenaars was het ietwat gewijzigde versie, tot 18 januari onder resoluut breken met de vormelijke traditie de titel 'Renaissance Faces: Van Eyck to Titian' toch een stap te ver. Hun werk bleef steken in schoorvoetende aanzetten tot vernieuwing. Die vernieuwing moest immers doordacht ^ Pelgrimeren tussen traditie en gebeuren en mocht de religie niet in de vernieuwing weg staan. De jezulet Leonce Reypens nam hierin alsigeestelijke leider' het voortouw. Sabine Alexander Meermaals formuleerde hij richtlijnen die ^ Toorop, De Pelgrim [Utrecht, Catharijneconvent].echter zo vaag en omfloerst waren dat ze de De Vlaamse kunstenaarsvereniging De Pelgrim kunstenaar weinig houvast boden op het pad zocht tijdens haar korte bestaan van 1924 van de moderniteit.Ver hebben de meeste tot 1930 onafgebroken naar een evenwicht de historicus Paul Valvekens. De middeleeuw- Pelgrim-adepten zich dan ook nooit gewaagd, tussen katholiek engagement en artistieke se mysticus Jan van Ruusbroec groeide uit tot maar het is wel boeiend om te zien hoe ze de vernieuwing. Hoe moeilijk die oefening wel 'oervoorbeeld'van de katholieke kunstenaar moderne einder voorzichtig aftastten. was toont Pelgrimkunst, Religie en moderniteit en werd het icoon van de beweging. Nieuwe 1910-1940, een tentoonstelling van KADOC- leden sloten zich aan - onder hen de dichter Alleen in de architectuur werd drastischer op- KULeuven en de Stedelijke Musea van Lier. en criticus Cyriel Verschaeve, de schilder Al- getreden, hoewel daar dan weer het gebruik Een voor velen onbekende episode uit het bert Servaes en de schrijvers Gerard Walschap van beton ter discussie werd gesteld omwille Vlaamse kunstleven wordt er op voorbeeldige en Marnix Gijsen - maar tal van kunstenaars en van de 'geestdodende'eigenschappen die wijze weer zichtbaar gemaakt. amateurs geraakten ook zijdelings betrokken men het toedichtte. Heel wat kerkontwer- bij het project van De Pelgrim. lJzersoldaat en pen uit de jaren 1920 zijn van de hand van Na de Eerste Wereldoorlog braken de dolle kunstenaar Joe English en de Franse schrijver de Pelgrim-architecten Flor Van Reeth en Jef jaren twintig aan. Ze waren een bron van en essayist Leon Bloy werden postuum nog Huyghe - de Boodschapkapel in Heverlee, het malaise voor vele Vlaamse katholieke kunste- als lid en erelid ingehaald en de Nederlandse Sint-Lievenscollege, de Sint-Laurentiuskerk, naars. Enerzijds was men zich bewust van de schilder Jan Toorop kreeg het statuut van Sint-Jozefkerk en Sint-Walburgiskerk in Ant- kansen die de nieuwe artistieke stromingen erepelgrim. Een van de mooiste werken op de werpen, de kerk en pastorie van Zonnebeke boden om verstarring en kitsch te doorbre- tentoonstelling in Lier is trouwensToorops, in en de Heilig-Hartkerk van Lier. De moderne ken, anderzijds hoedde men zich voor de een krachtige en visionaire stijI geschilderde, Boodschapkapel geldt trouwens als het voor- spirituele leegte die op de loer lag. Men wilde 'De Pelgrim' (1921). Dit schilderij, samen met beeld van een echte Pelgrimsite aangezien ingaan tegen de groeiende oppervlakkigheid Bloy's dagboek Le !Merin de l'absolu, waarin Yoors voor de glasramen instond en Rie Haan en kunst maken die Jong en nieuw was, maar hij opkwam voor een getuigend en strijdbaar voor het smeedwerk, Servaes de kruisweg ook geengageerd en authentiek religieus. geloof, inspireerden de stichters voor de naam maakte en Paul Joostens het grote doek van 'Laten wij gedrieen ermee beginnen, van- van hun nieuwe beweging. Sint-Anna en Maria. daag, en pelgrimeren naar de ideale schoon- Tussen al de figuren, die van ver of nabij met heid. Die dag in de lente van 1924, toen De Pelgrim te maken hadden, ontspon zich Wat de Pelgrim-kunstenaars aanvankelijk FelixTimmermans in het begijnhof van Lier een web van vriendschappen en gedeelde bond, namelijk de wil om religie, kunst en zijn vrienden, de architect Flor van Reeth en interesses. Het eerste deel van de tentoon- schoonheid te doen samenvallen, volstond literatuurspecialist Ernest van der Hallen, met stelling maakt dat tastbaar aan de hand van uiteindelijk niet om de interne verschillen te deze woorden aanspoorde, wordt beschouwd kunstwerken, brieven, foto's en andere herin- overstijgen. De tegenstellingen tussen de als het begin van de kunstenaarsvereniging neringen. Hoogtepunt van de samenwerking leden, niet alleen op artistiek vlak maar ook De Pelgrim. Eind 1925 ondertekenden twaalf was de uitgave tussen 1929 en 1931 van het wat hun religieuze intenties en hun ambities leden het manifest dat in hoogdravende tijdschrift De Pelgrim en de organisatie van betrof, tekenden zich met de jaren scherper of bewoordingen de doelstellingen uiteenzette. twee tentoonstellingen in 1927 en 1930 in en betekenden tenslotte omstreeks 1930 het De'kernpelgrims'waren de al genoemde drie Antwerpen. Beide tentoonstellingen waren einde van de Pelgrim. initiatiefnemers -Timmermans, Van Reeth en een groot succes en trokken veel publiek. van der Hallen - en verder nog de bankier en Pelgrimkunst. Religie en Moderniteit 1910-1940, kunstschilder Herman Deckers, de auteurs Gaandeweg echter werd duidelijk dat de Timmermans-Opsomerhuis, Netelaan 4, Lier. Frans Delbeke, Gerard Walschap en Anton van doelstellingen van De Pelgrim complexer en Tot 18 januari 2009, din-zon 10-12 uur en de Velde, de benedictijn Dom Gregorius de gevoeliger lagen dan verwacht. Men zigzagde 13-17 uur. Publicatie: 64 p., kleurill., 8,00 euro. Wit, de criticus Dirk Vansina, de componist Re- tussen de wens om de uitgebluste neogo- Inlichtingen: 03 8000 394 en naat Veremans, de glazenier Eugeen Yoors en tiek en zeemzoete kitsch achter zich te laten www.toerismelier.be. I In en om de kunst I 341 ^ BIBLIOTHEEK SAMENSTELLING GEERT SWAENEPOEL analyses en speculatieve fantasieen wisselen elkaar of in FILOSOFIE EN RELIGIE de vier essays van Pieter R. Adriaens over de evolutie van BEELDENDE KUNST psychische en andere ziektes, over Freud als pionier van de evolutiepsychiatrie, over het verschil tussen mens en dier Getuigen voor Christus. Rooms-katholieke bloed- en tussen ziekte en gezondheid. Dit boek wijst de lezer op K. Van der Stichelen getuigen uit Nederland in de twintigste eeuw, de kronkelpaden van de evolutie. Zo bracht de uniciteit Nationale Raad voor Liturgie, Den Bosch, 2008, van de mens ook schaduwzijden voort. De mens heeft zijn Hoofd en bijzaak. Portretkunst in Vlaanderen van 672 p. 44,90 C. uittrede uit het dierenrijk duur betaald. Zijn manier van 1420 tot nu. Uitg. Davidsfonds, Leuven, en Uitg. In zijn apostolische brief Tertio voortbewegen op twee benen stuurt hem al te vaak op Waanders, Zwolle, 2008, 320 p. 64,50 € Millennio Adveniente van 1994 doktersvisite, terwijl zijn brein de psychiater aan het werk Op vrijdag 26 september II. werd riep paus Johannes Paulus II zet. De mens is een ziek dier, maar hoe past dat in Darwins in de stemmige kelders van het op de nieuwe martelaren van plaatje? Hoe kan het dat genen die een rol spelen in onze Rockoxhuis in Antwerpen het mo- de twintigste eeuw niet te ver- vatbaarheid voor ziekten al die tijd aan natuurlijke selectie numentale - zeker ook letterlijk te geten. Hij vroeg de plaatselijke wisten te ontsnappen? Zou het kunnen dat ziekten toch nemen - boek over portretkunst in kerken om hun herinnering een nuttige functie hebben? Wie graag meer verneemt Vlaanderen voorgesteld. Prof. dr. Kat- niet te laten verloren gaan, de over het raadsel waarom mensen ziek of gek worden, is bij lijne Van der Stighelen, die als hoog- namen te inventariseren, docu- dit boek aan het juiste adres. leraar verbonden is aan de Leuvense mentatie te verzamelen en aan [Emmanuel Van Lierde] Katholieke Universiteit, bestudeert de Heilige stoel te bezorgen. al jaren dit onderwerp en schreef De Nederlandse bisschoppen nu haar bevindingen neer in een in- gaven in 1999 gehoor aan die U Alain Badiou drukwekkend overzichtswerk. Enkele jaren geleden werkte oproep en belastten de Natio- ze trouwens mee aan het door het Kunsttijdschrift Vlaan- nale Raad voor Liturgie met de Het woord food', Ten Have, Kampen, 2008, 128 p. deren uitgegeven themanummer dat hetzelfde onderwerp opdracht alle materiaal over de Nederlandse martelaren 14,90 C. behandelde. En in het recent uitgebrachte Rubensnum- te verzamelen. Het werk nam bijna Lien jaar in beslag en Bij de publicatie in 2005 zorgde mer schreef ze eveneens het artikel over `Rubens als por- het resultaat mag gezien zijn. Wie het mooi uitgegeven het boek Portêes du mot "La' van tretschilder' Nu verscheen een allesomvattend en rijkelijk naslagwerk Getuigen voor Christus. Rooms-katholieke bloed- Alain Badiou voor behoorlijk wat geIllustreerd - meer dan driehonderd kleurenafbeeldingen getuigen uit Nederland in de twintigste eeuwdoorneemt, kan ophef in Frankrijk. Door zijn sterke van bekende en minder bekende schilderijen - panorama niet anders dan stil worden van dat indrukwekkende getui- antizionistische positie werd hij waarin ze de Vlaamse portretkunst vanaf het begin van de genis van 221 Nederlanders, 182 mannen en 39 vrouwen, alain beschuldigd van antisemitisme, 15de eeuw tot in de 21 Ste eeuw behandelt. Volgens professor priesters, religieuzen en leken die omwille van het geloof bads©u maar wie Badiou zo leest, heeft Rudi Ekkert, die het boek mocht presenteren, is het de eer- hun bloed vergoten. Naast enkele bekende bloedgetui- hem niet goed begrepen. De ste Nederlandstalige uitgave die zo'n samenvattend relaas gen zoals Titus Brandsma, Kaatje Dierkx en Robert Regout het mord bekende Franse filosoof weigert over portretten in de Lage Landen brengt. Wel verschenen passeert een grote rij minder bekende tot zelfs vergeten alleen een sacrale betekenis toe al op kleine schaal diverse vingeroefeningen en catalogi in martelaren de revue. Buiten missionarissen die in het bui- `)DOD' te kennen aan het woord ljood' dit verband. Uiteraard overloopt de auteur chronologisch tenland werden vermoord, gaat het vooral over bloedge- Een uitzonderingspositie aan dat het door haar bestudeerde thema en besteedt ze uitvoerig tuigen uit de Tweede Wereldoorlog. Vooral het laatste deel woord geven is volgens Badiou aandacht aan de reeks grootmeesters die portretten heb- van het boek springt in het oog. Daarin wordt aandacht be- precies wat de nazi's - in omge- ben gekonterfeit, zoals een Jan van Eyck, een Pieter Paulus steed aan de jodenmoord die volgde op de brief van 26 juli keerde zin - deden. Al ontkent Rubens en een Antoon van Dijck. Deze namen mochten 1942, waarin de Nederlandse bisschoppen stelling namen Badiou nergens de gruwel van de jodenvervolging, hij niet ontbreken en vormen onder meer de kapstok waaraan tegen het nazisme. In de nooit eerder gepubliceerde lijst weigert consequent aan de Shoah of aan de staat Israel het gehele verhaal is opgebouwd. Maar ook minder be- van vermoorde katholieke joden duikt de naam van Edith een uitzonderingsstatus toe te kennen. Volgens de auteur kende meesters komen aan bod, zoals Rachel Baes, Eugene Stein op. Zij week na de Kristallnacht van 1938 uit naar het misbruiken de joden de Holocaust door die gebeurtenis Siberdt met een fraai familieportet in het Museum John Nederlands-Limburgse Echt tot ze in 1942 op weg gezet uit te roepen tot het voorbeeld bij uitstek van het radicale Selbach in Maaseik of Anton Schoonjans. Verder vinden werd naar Auswitz-Birkenau. kwaad en zichzelf te zien als de slachtoffers bij uitstek. Voor we er niet alleen besprekingen van individuele portretten, [Emmanuel Van Lierde] Israeli's leidt dat tot het goedpraten van hun misdaden maar ook corporatieve - en gezinsportretten worden erin tegen de Palestijnen, want het is lang niet zo erg als wat aangehaald. Dat vooral de aristocratie zich liet vereeuwi- anderen hen aandeden. De echte les van de jodenuitroei- gen, lijkt volkomen logisch want de aanmaak van een por- in Pieter R. Adriaens ing had volgens Badiou moeten zijn: 'Word nooit zoals zij: tret was niet goedkoop. Het zorgde er in elk geval voor dat de daders!' Door de sacralisering van het slachtofferschap we nu nog steeds oog in oog met hen kunnen staan. Som- Het nut van waanzin. Essays over darwinisme en denken de joden dat ze voor eens en voor altijd vrijgesteld mige van die registrerende kunstenaars schilderden hele- psychiatrie, Acco, Leuven / Voorburg, 2008, 184 p. zijn van het geven van welke rekenschap dan ook en bo- maal niet graag portretten, maar deden dat om den brode. 22,50 C. vendien werpen ze zich op als universele scheidsrechter. Anderen, zoals een Van Dijck, werden er rijk mee. De best Met een onzichtbare hand behoudt Die houding is volgens de Franse filosoof net de antithese geborstelde portretten waren vooral voorstellingen van natuurlijke selectie genetische variaties van wat het jodendom zou moeten zijn. In het spoor van mensen uit de omgeving van de kunstenaar. En intussen die nuttig zijn voor organismen in hun Spinoza, Marx, Freud en vooral Paulus pleit Badiou voor een probeert de schrijfster soms dieper in te gaan en te zoeken strijd voor overleving en voortplanting. verlicht jodendom met een universele, humanitaire en me- naar de reden, naar het innerlijke, naar de oorzaak van het Al zit de wereld vol prachtige ontwer- demenselijke ethiek. Hij pleit voor een universalisme dat portretteren, naar de omgeving die rond de figuur werd pen zoals het oog, je vindt evenveel de verschillen niet negeert maar overschrijdt en dat aan geschilderd, naar de kledij en de accessoires. Dit maakt het prutswerk en gebrek aan ontwerp in niemand het geringste privilege verleent. boek nog aangenamer om lezen. I 1,1 t de wereld. Dat knoeiwerk van de na- [Emmanuel Van Lierde] [Jean Luc Meulemeester] tuurlijke selectie toont zich bij uitstek in de vatbaarheid van de mens voor allerlei ziekten. De zoektocht naar ver- klaringen voor dat prutswerk leidde tot een aantal nieuwe darwinistische disciplines zoals de evolutiepsychiatrie en de evolutionaire geneeskunde. Samen met de freudiaanse psychoanalyse vormen die disciplines het intellectuele raamwerk van het boek Het nut van waanzin. Wetenschap- pelijke gegevens, beschouwende terzijdes, conceptuele ^ 342 Bibliotheek U Diewertje Dekkers, Anneke de Vries en bestudeert, ziet een vrije en onafhankelijke geest aan het evenwicht gerespecteerd: Fred Eerdekens woont in Has- Jikke van der Spek werk die sobere ambachtelijkheid en zinderende creativi- selt, Kris Martin en Jan Van Imschoot in Gent, Edith Dekyndt teit met elkaar verzoende. in Doornik, Patrick Corillon in Luik, Marie-Jo Lafonaine en H.N. Werkman. Het complete oeuvre, NM Uitgevers [Emmanuel Van Lierde] Marin Kasimir in Brussel, waarbij die laatste de Duitse ge- / Stichting H.N. Werkman, Rotterdam, 2008, 536 p, meenschap vertegenwoordigt. De presentatie van hun 69 € kunstwerken in een gotische kathedraal levert alvast een . extra dimensie op. Dat kader roept nieuwe betekenissen of onverwachte perspectieven op. Zo zet hedendaagse kunst . Hendrik Nicolaas Werkman De Canvascollectie. Uw kunst in beeld/2008, in een religieuze ruimte aan tot mediteren en de mooi ver- Lannoo, Tielt, 2008, 272 blz., 24,95 € zorgde catalogus maakt het mogelijk die meditatie thuis Brieven rond De Blauwe Schuit (1940 — 1945), De Canvascollectie: een tijd- to herhalen. Bezorgd, geannoteerd en ingeleid door Mieke van lang heeft het gelijknamige [Emmanuel Van Lierde] der Wal, Frans Blom en Willem van Koppen, SUN tv-programma in kunst- / Stichting H.N. Werkman, Amsterdam, 2008, twee minnend Vlaanderen voor delen in cassette, 1248 p. 95 € opschudding gezorgd. Het I Joris Capenberghs et al. Hendrik Nicolaas Werkman (1882-1945) begon zijn loop- initiatief ging uit van de VRT (red. & gastauteurs) baan als journalist en leerling-drukker, maar zodra hij de en de Vlaamse sector van middelen had, opende hij in 1908 zijn eigen drukkerij. de beeldende kunsten. De Nooit genoeg: over verzamelen en verzamelaars. Door een gebrek aan opdrachten voor de drukkerij kreeg bedoeling ervan was na te Lannoo, Tielt, 2008, 144 blz., 24,95 € zijn kunstenaarsschap tijdens de Tweede Wereldoorlog de gaan hoe sterk de beeldende Nooit genoeg: over verzamelen en verzamelaars is een ini- overhand. De helft van het oeuvre van de grafische kun- kunsten leven in Vlaanderen. tiatief van tapis plein vzw, een projecthuis voor alledaags stenaar — die vanaf 1923 deel had uitgemaakt van de Gro- De oproep aan onbekend en cultureel erfgoed, en kwam tot stand in het kader van ninger avant-gardistische kunstgroep De Ploeg — kwam in en onbemind talent om aan de wedstrijd deel te nemen, het project 'Nooit genoeg van verzamelen' (www.nooit- de oorlogsjaren tot stand. Als bedekte kritiek op de Duitse kende een groot succes: meer dan 4 500 kunstenaars genoeg.be). Het in een vierkant formaat uitgegeven book bezetting besloten August Henkels, Ate Zuithoff en Adri schreven zich in, samen goed voor 10 000 kunstwerken. bevat vijftig portretten van verzamelaars en hun verzame- Buning in november 1940 het gedicht Het jaar 1572 van Provinciale jury's die zetelden in het PMMK, het S.M.A.K., ling, en vijf bijdragen van denkers-onderzoekers die het Martinus Nijhoff te laten drukken en daarvoor kwamen ze het MuHKA, Wiels en Z33 selecteerden daaruit 250 wer- verzamelen en de verzamelaar vanuit hun eigen vakge- bij Werkman terecht. Dat was het begin van een vrucht- ken. De Canvasprijs werd uiteindelijk gewonnen door de bied onder de loop nemen. De eerste bijdrage, verzorgd bare samenwerking. Veertig uitgaven van door Werkman Antwerpse Rachel Agnew met haar schilderij To the Funny door tapis plein vzw, peilt naar het antwoord op vragen geIllustreerde teksten en gedichten met een vaderlands- Farm. De 250 geselecteerde werken maakten daarop deel als: wat is verzamelen eigenlijk, wie doet het en wat zijn lievende en vaak religieuze inslag volgden. GeInspireerd uit van een tentoonstelling in Bozar in Brussel, die liep van de regels van het spel? De conclusie luidt: 'het fenomeen door het schilderij Het Narrenschip van Jheronimus Bosch 23 mei tot 15 juni 2008. Dit boek is de catalogus bij die ten- verzamelen is alomtegenwoordig in ons dagelijkse leven gebruikte het groepje Groningse vrienden als collectief toonstelling. Bij elk van de 250 gereproduceerde werken en maakt daarmee stevig deel uit van onze volkscultuur. uitgeverspseudoniem de naam 'De Blauwe Schuit' Al is een korte typering en beknopte biografische informatie Het lijkt iets typisch westers en weerspiegelt onze gehecht- waren hun uitgaven geen expliciete verzetskunst, hun over de kunstenaar afgedrukt. In de inleidende tekst stelt heid aan de dingen' Twee andere bijdragen bestaan uit impliciete kritiek was amper mis te verstaan. Door Hen- kunsthistoricus Johan Pas dat tentoonstellingen met vrije interviews met filosoof Jaap Kruithof en met galeriehou- kels' verzoek om het verhaal Die Predigt des neuen Jahrs uit inzendingen niet nieuw zijn:'In feite gaan ze zelfs terug op der Adriaan Raemdonck, beiden zelf ook gepassioneerde Martin Bubers boek Die Legende des Baalschem te drukken de roots van het tentoonstellen. In de 17e eeuw (...) ont- verzamelaars. De meest gedegen bijdragen zijn die van de voor De Blauwe Schuit, ontdekte Werkman de verhalen stonden de eerste 'salons' in Parijs (...)' Daarna stelt hij zich academici Bert De Munck en Joris Capenberghs. In zijn es- die hem in de zomer van 1941 inspireerden tot zijn be- de vraag of De Canvascollectie de ontwikkelingen van de say 'Kennis zonder macht' bekijkt De Munck de rol van het kendste werk, de twee suites met de Chassidische legende. hedendaagse kunstwereld reflecteert. Zijn antwoord is ne- hedendaagse verzamelen vanuit historisch perspectief. Hij Toen Buber die voor het eerst zag, vroeg hij:'War der Mann gatief:'Indien je de kunstwereld smal definieert en beperkt komt daarbij tot interessante uitspraken als: 'In zekere zin Jude?' Hoewel Werkman geen jood was, toonde hij zich tot de beoefenaars en platvormen die er in het internatio- kan de geschiedenis van het verzamelen gelezen worden solidair met de vervolgden en had hij wat joden noemen nale, actuele discours 'toe doen, is de Canvascollectie geen als een geschiedenis van het weten' In 'De wereld in een lnesjomme', 'ziell Op 13 maart 1945 arresteerde de Sicher- spiegel van de kunstwereld' Behoorlijk deprimerend voor de kamer' buigt Capenberghs zich over de verzamelingen heitsdienst hem, mogelijk op verdenking van het maken deelnemende kunstenaars, toch? Maar Pas heeft natuurlijk van geestelijke en wereldlijke machthebbers, en neemt van illegaal drukwerk. Een maand later, op 10 april, werd hij gelijk. Wie de catalogus doorbladert, stuit zo nu en dan daarbij Margareta van Oostenrijk als voorbeeld. Maar de met negen anderen, net voor de bevrijding, gefusilleerd. op verrassend sterke werken, maar vooral ook op veel na- hoofdmoot van het boek wordt gevormd door foto's van Om zijn oeuvre in ere te houden, werd vanuit het Stedelijk aperij en op work dat in goede bedoelingen is blijven ste- de vijftig verzamelaars met hun verzamelingen, gaande Museum in Amsterdam in 1962 de Stichting H.N.Werkman ken. Maar Iaat dat vooral geen pleidooi zijn om wedstrijden van Belgische reisbureaumodellen van vliegtuigen over in het leven geroepen. Het door haar in 2002 begonnen zoals De Canvascollectie tot een eenmalige gebeurtenis te politionele hoofddeksels tot bomen, sportschoenen van onderzoeksproject leidde tot twee cruciale publicaties beperken. Ook mindere goden verdienen hun plaats onder Nike en oude computers van Tandy, met bij elke foto een die de lezer een schitterend overzicht geven van het ta- de zon. korte tekst en/of enkele uitspraken van de verzamelaar lent van Werkman en van de Schippers van de Blauwe [Patrick Auwelaert]in kwestie. Wedden dat doze uitgave weldra zelf ook een Schuit. H.N. Werkman. Her complete oeuvre biedt voor het verzamelobject vormt voor boekenliefhebbers die boeken eerst een overzicht van het omvangrijke en gevarieerde verzamelen over verzamelen en verzamelaars? werk van de drukker, schilder en tekenaar. Alle bewaarde ^ Alain Arnould - Mark Delrue [Patrick Auwelaert] druksels, schilderijen, tekeningen, tiksels en grafiek staan afgebeeld en een representatieve selectie van 200 werken Septiformis. Ars in Cathedrali, Halewijn / Fidelite, wordt uitgebreid toegelicht. Aanvullend staat op www. Antwerpen / Namur, 2008, 72 p. 16 € I Eric Min werkmanarchietn1 de volledige beredeneerde catalogus Kardinaal Godfried Danneels werd op 4 juni 75 jaar. Dat van alle 2.000 werken. Een belangrijke bron voor zowel was voor de Belgische bisschoppen een reden om hem James Ensor. Een biografie. Meulenhoff Manteau, Werkmans werkwijze als de datering van zijn oeuvre is zijn een hoogst origineel verjaardagscadeau aan te bieden: Antwerpen, 2008. 342 p. 28,25 € correspondentie uit de oorlogsjaren. Hij schreef uitvoerig de tentoonstelling Septiformis. Bij de expositie, die van 4 Van Eric Min, kunstcriticus, over zijn werk in brieven aan Henkels en Zuithoff van De oktober tot 23 november in de Brusselse Sint-Michiel en essayist en De Morgen-jour- Blauwe Schuit, aan kunstenaar Paul Guermonprez, aan Sint-Goedelekathedraal plaatsvond, verscheen de meerta- nalist verscheen de biografie Bastiaan Kist, de voorzitter van de Nederlandse Vereniging lige catalogus Septiformis. Ars in Cathedrali. Daarin staat een van de Oostendse schilder van Boekenvrienden, en aan Willem Sandberg, conserva- korte biografie van elke kunstenaar en word van elk work James Ensor (1860-1949). tor van het Stedelijk Museum in Amsterdam en promotor naast het beeldmateriaal ook een duiding gegeven. Het Ensor wordt algemeen be- van Werkmans oeuvre. De integrate uitgave van de Brieven begrip 'septiformis' komt uit de gregoriaanse hymne Veni schouwd als de belangrijkste rond De Blauwe Schuit geeft bovendien een inzicht in de Creator Spiritus. De scheppende Geest wordt daarin aan- vernieuwer van de moderne manier waarop de waardering voor zijn nieuwe typogra- geroepen om zijn zeven gaven — de hymne spreekt over kunst in Belgie, die een brug fische beeldtaal tijdens de oorlog begon te groeien. Die zeven vormen, septiformis munere — to schenken: wijsheid, sloeg het impressionisme en vijf briefwisselingen waarvan ook vele retourbrieven be- kennis, geloof, genezing, wonderen, profetie en taal (1 Ko- de twintigste eeuw. Hij was waard zijn gebleven, bieden een direct commentaar op rinthiers 12,8-11). In die tentoonstelling kregen die gaven een individualist die moeilijk het artistieke leven in Nederland tijdens de bezetting en er vorm in de artistieke expressie van zeven kunstenaars. Die in een of ander kunstvakje rijst een beeld uit op van het moeizame bestaan tijdens de werden op basis van drie criteria geselecteerd. In hun work is onder to brengen. Een Tweede Wereldoorlog. Al wordt Werkmans oeuvre vergele- gaan ze verder dan het louter esthetische of decoratieve heikele onderneming, want ken met dat van andere kunststromingen en kunstenaars, en durven ze ook existentiele en spirituele thema's aan te de primaire bronnen van zijn werkwijze was absoluut vernieuwend. In stilistisch en snijden, wat niet betekent dat ze de spreekbuis van de kerk en over de schilder zijn eer- technisch opzicht was hij voortdurend in beweging en net zouden zijn. Ze genieten alien internationale bekendheid der schaars. Er zijn natuurlijk als vele andere kunstenaars wilde hij zichzelf tot geen en- en ze wonen allemaal in ons land, ook al hebben ze wortels heel veel brieven. Maar een dagboek heeft Ensor nooit kele specifieke stroming rekenen. Wie Werkmans oeuvre in een andere cultuur. Daarbij word ook het communautair bijgehouden. En de schaarse biografische aantekeningen I Bibliotheek 343 ^ die er wel zijn, zijn niet altijd even betrouwbaar: Ensor rechthoekig gebouw is, georienteerd naar Mekka, met mische architectuur uit Vlaanderen. Er verschijnt ook een had de gewoonte zijn eigen biografie te manipuleren, te een nis of 'mihrab' waar de imam voorgaat in het gebed Engelse editie. verhullen en zijn eigen personage en legende te creeren. en met een preekstoel of 'minbar'. Die essentie tref je aan [Marc Dubois] Geen wonder dat Eric Min in zijn 'Woord vooraf"een las- bij elke moskee waar ook ter wereld, maar de decoratie, de tige klant' noemt. Het is verdienste van de auteur dat hij bouwstijl en de vormgeving verschillen zowel historisch er toch in slaagt leven en werk van James Ensor samen als geografisch. Het hoeft dan ook niet te verwonderen dat Herman Neuckermans, Veronique met de maatschappelijke en kunsthistorische context tot in Europa, nu de islam daar een erkende godsdienst is en Patteeus e.a. een levendig en aanvaardbaar geheel te vervlechten. Hij moslims er hun gebedsruimtes bouwen, een eigen mosli- volgt de schilder tijdens zijn leven in de mondaine badstad marchitectuur ontstaat in aansluiting bij de culturele en kli- Paul Van Aerschot. Ontwerper, bouwer, didacticus. Oostende, maar ook in Brussel, waar hij aan de Koninklijke matologische omstandigheden. De Berlijnse journalist en Universitaire Pers Leuven 2007, 248 p. 49,50 € Academie voor Schone Kunsten drie jaar studeerde en la- architectuurcriticus Christian Welzbacher schreef een boek In de subtitel niet het ter aansluiting vond bij Les Vingt. Eric Min volgt de schilder over die nieuwe moskeeen van het Westen en die typische 1,0u1 71,1111. Aarsthart woord architect of op zijn levensloop en bewaart de nodige afstand tot zijn Euro Islam Architectuur. Volgens de auteur is de migratie hoogleraar, wel ontwer- onderwerp. Het boek wordt afgesloten met een ruime bi- en de globalisatie een onvermijdelijke realiteit en dus heeft per en didacticus. In het bliografie en een gedetailleerd register. Het bevat ook een het verzet tegen de bouw van moskeeen in Europa geen midden het woord'bou- interessant fotokatern. Alleen jammer dat de foto's niet zin. Zulke hevige controverses wijzen vooral op angst en wer', een centraal begrip doorheen de publicatie heen verspreid staan. James Ensor. vooroordelen tegenover moslims en dat bemoeilijkt alleen dat de essentie weer- Een biografie is een interessante publicatie in de aanloop maar hun integratie en het vredevol samenleven. Welzba- geeft. Het concreet bou- naar het Ensorjaar 2010, wanneer zijn 150ste geboortedag cher roept daarom op veeleer constructief mee te denken wen rekening houdend gevierd zal worden. met moslims over hoe hun moskeeen een typisch Euro- met de veelheid aan [Geert Swaenepoel] pese tint kunnen krijgen. Zo'n creatieve uitwisseling is een randvoorwaarden is de kans voor de architectuur, voor de religie en voor het toe- uitdaging. Geen hoog- komstig samenleven. De voorbeelden van het Islamitisch dravende theoretische Centrum in het Duitse Penzberg, de islamitische centra in verhalen, wel een visie ARCHITECTUUR Roosendaal en Middelburg van Erdal Onder of de grote op het metier van het moskee in Keulen van Paul Bohm bewijzen alvast dat een construeren van een gebouwde omgeving. wederzijdse culturele verrijking mogelijk is. Onder de titel 'Een poging tot gewetensonderzoek' over- Bart Stroobants [Emmanuel Van Lierde] loopt Paul Van Aerschot (°1938) openhartig de fazen van zijn loopbaan. Deze start met de samenwerking met zijn Mechelen Bouwt. Architectuur en Stedenbouw in de mentor professor Paul Felix, een project voor studenten- fifties'. Stedelijke Musea Mechelen. 2008. 20,00 € Jaarboek Architectuur Vlaanderen 06 07. Uitgave: huisvesting voor de KULeuven. Het is het begin van de De 'fifties' is de periode van de wederopbouw met een ge- VAi (Vlaams Architectuurinstituut), Antwerpen, vele bouwprojecten voor de universiteit. Zoals in de kleine loof in de moderne toekomst. Het boek geeft een beeld 2008, 254 p. 49,50 € Duitse universiteitstad Eichstatt architect Schattner de van een snel veranderde samenleving die tot uitdrukking Reeds voor de achtste 'huisontwerper'was, is Van Aerschot dit geweest voor Leu- kwam in de gebouwde omgeving en de gekozen oplossin- maal verschijnt een over- ven. Van Aerschot heeft in de binnenstad van Leuven be- gen. Het accent ligt op de maatschappelijke en economi- Vietterthworn zicht van de interessante langrijke toevoegingen aangebracht, zoals de bibliotheek sche factoren van dit transformatieproces. Het schetst een architectuurproductie in Godgeleerdheid, de faculteit economie en Pieter De beeld hoe stedenbouw en architectuur zich in dit verhaal Vlaanderen. Dit tweejaar- Somer aula. Ook bij restauratieopdrachten wist hij op een zijn gaan positioneren. lijkse naslagwerk wordt eigenzinnige wijze het nieuwe te positioneren, zoals het Het verhaal start met de aanstelling van de Brusselse ste- steeds vergezeld van een Pauscollege en het Kasteel van Arenberg in Heverlee. Het denbouwkundige Maxime Wijnants en zijn algemeen plan aantal kritische essays en overzicht bevat ook minder gekend werk, zoals de abdij en voor Mechelen met o.a. de heraanleg van de stationsom- een overzicht van o.a. de brouwerij voor de trappisten in Westmalle. Gedurende zijn geving. Mechelen kreeg een nieuw station en bij het op- tentoonstellingen en pu- loopbaan ontwierp hij ook verschillende woningen waarbij lossen van de mobiliteitsproblemen kreeg de auto voor- blicaties. het uitgangspunt vaak het versnijden en verdraaien is van rang. Zoals in andere Belgische steden was de strijd tegen Met de bouw van de een geometrische basisvorm. Het zoeken naar een intim- de krotten een prioriteit en ging men vooral buiten de nieuwe gerechtsgebou- iteit en een verweer tegen een vlak modernistisch vocabu- stadsrand nieuwe sociale woonwijken bouwen. Het groot- wen in Gent en Antwer- larium. Paul Vermeulen benadrukt het aspect van ambacht, ste project verscheen op het Oud-Oefenplein waar naast pen werd een dringende een man die met een paar medewerkers het metier van laagbouw ook appartementsgebouwen zijn opgetrokken. inhaalbeweging gedaan. het bouwen wil bereiken. Luc Verpoest belicht de negen Maar ook de prive sector was actief. Hier wordt verwezen Lars Kwakkenbos analyseert op een grondige wijze de stedelijke ingrepen in het Leuvense stadshart. naar de woningen van architect Lucien Engels. twee gebouwen vanuit verschillende invalshoeken. Een Van Aerschots' gedachtenwereld kristalliseert zich ook in Strijd tegen de werkloosheid was een uitdaging. De meu- andere inhaaloperatie is de scholenbouw in Vlaanderen. een gesprek met Neuckermans, Patteeuw, Poponcini en belindustrie was in crisis en toch deden enkele industrielen Pieter T'Jonck analyseert de mogelijkheden en rol van de Verplancke. Met de laatste twee oud-studenten werkte investeringen in nieuwe productie en gebouwen, zoals Vlaamse Bouwmeester in deze belangrijke bouwoperatie hij samen voor een aantal grotere projecten voor de KU- BARRO en NOVA met haar nieuwe toren. Met veel lobby- om tot energiearme scholen te komen, een project waarbij Leuven. Wie ooit kennis maakte met deze innemende per- werk werd de auto-industrie gelokt en startte de montage de overheid tot 2012 maar liefst 1,6 miljard euro wil inves- soonlijkheid die grootsprakerigheid schuwde zal begrijpen van Mercedes en Peugeot wagens. Het aantrekken van teren. dat hij geen belangstelling had om zijn werk in de media te Amerikaanse bedrijven was de prioriteit; in 1957 startte Daarnaast nog een boeiend verhaal over jeugdaccommo- brengen. De auteurs die zijn werk publiceerden deden dit Procter and Gamble haar zeepproductie in Mechelen. daties en duurzame architectuur. De analyse van PPP in nooit op zijn vraag. Hij is bijna de antipode van de huidige De stad kreeg nieuwe scholen en de voetbalploeg een ul- Oostende ruikt te veel naar een Oostende promotie, de lo- generatie architecten die hunkeren naar mediabelangstel- tra moderne tribune. Het hoofdaccent lag op de periferie vende woorden voor het Helmond project zijn overdreven. ling. Het was zijn autheQt,Lciteit en eigenzinnigheid die van de stad waar ook nieuwe kerken werden opgetrokken Een selectie maken van 32 projecten uit 450 inzendingen prikkend werkte. Gelukkig t op het einde van zijn loop- zoals de Lambertuskerk in Muizen van Lucien Engels. is geen eenvoudige klus. De keuze is erg boeiend en ge- baan een overzicht van zijn oeuvre is verschenen. Een stuk Deze interessante publicatie peilt verder dan de vormelijke differentieerd: de twee justitiegebouwen, de Sint Pieters architectuur uit Vlaanderen wordt vastgehouden. aspecten en toont hoe de architectuur wordt ingezet. Het parkeergarage in Gent, een brugje in Oostende, De Wa- [Marc Dubois] boek bevat ook affiches die goed de tijdsgeest van de jaren rande in Turnhout, het Felix Pakhuis in Antwerpen, het '50 weten te vatten. ontmoetingscentrum in Houthulst en de voorbeeldige De publicatie verscheen naar aanleiding van de expositie renovatie van het stadhuis in Menen door Noa Architecten. 'Anno Expo' die deze zomer te zien was in Mechelen. Voor Daarnaast een aantal woningen, zowel vrijstaande- als rij- KLASSIEKE LITERATUUR het architectuurgedeelte van de Wereldexpositie in Brussel huizen, meestal ontworpen door een jonge aankomende fungeerde het naslagwerk 'Moderne Architectuur op Expo generatie.Toch ontbreken een aantal overtuigende projec- 58' van Rika Devos en Mil De Kooning (Mercatorfonds / ten zoals het "Huis van de Stad" in Lommel van Jo Crepain II Herman Melville Dexia - 2006), een voortreffelijk boek. en de geslaagde verbouwing van het Antwerps Centraal [Marc Dubois] station, toch een maatschappelijk relevant project. Zoals Moby Dick. Vertaling en nawoord Barber van de bij de vorige editie is Brussel bijna compleet afwezig in het Pol, Athenaeum-Polak & Van Gennep, Amsterdam, boek, met uitzondering van een intelligente verbouwing 2008, 604 p. 39,95 € I Christian Welzbacher van een schooltje in Sint-Joost-Ten-Node door Katheen Vorig jaar lanceerde uitgeverij Athenaeum-Polak & Van Mertens & Dirk Jaspaert / BAS. Op de kaft van deze editie Gennep de nieuwe reeks 'Perpetua, waarin de honderd Euro Islam Architecture. New Mosques in the West, het Faculteitsgebouw Economie van de Gentse Univer- beste boeken van de wereld zullen verschijnen. Het zesde SUN, Amsterdam, 2008, 112 p. 24,50 € siteit ontworpen door de architecten Stephane Beel en deel hiervan is de roman Moby Dick van de Amerikaanse Een moskee is niet zoals een kerk het huis van God op Xaveer De Geyter. Een uitmuntend project dat vorig jaar auteur Herman Melville (1819-1891) over de strijd tussen aarde, maar wel een plaats waar de gemeenschap samen- ook werd weerhouden voor de Mies van de Rohe Award kapitein Ahab en de witte walvis die hem een been heeft komt. Vandaar dat een moskee meestal een eenvoudig in Barcelona. Een gebouw als visitekaartje voor een dyna- afgebeten. Barber van de Pol maakte een nieuwe verta- ^ 344 I Bibliotheek ling en dat is een prestatie van formaat. Moby Dick is een Lucretius LITERAIR ESSAY omvangrijke en een gecompliceerde roman met vreemde stijlbreuken en talrijke nu geheel onbekende termen uit de De natuur van de dingen – De rerum natura. Uit- scheepvaart en de walvisjacht. Melville schreef het boek gegeven, vertaald, ingeleid en van aantekeningen Willem Frederik Hermans in 1850-51 vanuit eigen ervaring. Jarenlang had hij op zee voorzien door Piet Schrijvers. Historische Uitgeverij, rondgezworven; hij was dus vertrouwd met het leven als Groningen, 2008. 612 p., 49,95 € Volledige Werken 2: Romans. Ile heb altijd gelijk, zeeman. De wereld in Moby Dick is beperkt tot de walvis- Het filosofisch leerdicht dat Lucretius in de 1ste helft van De God Denkbaar Denkbaar de God, vaarder Pequod en de onmetelijke zee. Maar het verhaal de 1"e eeuw v.C. in zowat 7400 hexameters componeerde, Drie melodrama's, De Bezige Bij/Van Oorschot, overwint die beperking door de talrijke verwijzingen naar heeft de leer van Epikouros voor een ruim Romeins publiek Amsterdam, 2008, 763 p., 35 € vroegere en eigentijdse literatuur en vooral naar de bijbel. toegankelijk gemaakt en, ondanks de weerstand van chris- Een van de meest controversiele romans van Willem Frede- Daardoor neemt het gebeuren mythische vormen aan en telijke auteurs, een grote invloed uitgeoefend op het Euro- rik Hermans (1921-1995) was lk heb altijd gelijk, geschreven ontstijgt kapitein Ahab de gewone menselijke maat. Hij pese denken. Gebaseerd op het atomistisch wereldbeeld in het voorjaar van 1951. Het verhaal speelt zich of in 1948, spreekt zijn bemanning toe in een bijbelse taal en weet de van Demokritos, is de kern van het epicuristisch betoog toen Nederland tevergeefs probeerde India als kolonie te mannen mee te slepen in een dodelijk avontuur. Ook de le- een weerleggen van de angst voor de dood en voor de behouden. De hoofdpersoon is Lodewijk Stegman, een mi- zer wordt meegesleept door de knappe wijze waarop Mel- goden. Dankzij die herwonnen vrijheid ligt de weg naar litair die na de mislukte politionele actie in Indonesia tegen ville de spanning in het verhaal heeft opgebouwd. In het het genot open. Schrijvers, die een belangrijk deel van zijn zin terugkeert in zijn vaderland. De gefrustreerde en begin treedt de zeeman Ismael op als verteller. Als enige zijn academische loopbaan aan Lucretius heeft gewijd en verbitterde sergeant Stegman kankert het hele boek door overlevende van de reis doet hij achteraf verslag van de in 1984 de oudere vertaling van Aeg.W. Timmerman be- op Nederland en de maatschappij. Hij weigert zich aan te wonderlijke gebeurtenissen. De lezer wordt lang in span- zorgde en inleidde, heeft met dit boekdeel een indrukwek- passen en blijft een buitenstaander, zoals vele personages ning gehouden, voordat in hoofdstuk 28 kapitein Achab kende prestatie geleverd. In zijn editie van de brontekst in het werk van Hermans. De auteur omschreef het werk voor het eerst optreedt en nog weer later Moby Dick als schuwt hij afwijkingen van de wetenschappelijke Bailey later als een 'anti-politieke ideeenroman: Toen het eerste het doel van de reis wordt genoemd. Langzaam raakt Is- en de meer populaire Smith niet. Elk van de zes boeken hoofdstuk ervan in het tijdschrift Podium was verschenen, mael op de achtergrond en neemt een alwetende verteller wordt vooraf grondig toegelicht, er is een indringende zette het katholieke dagblad De Volkskrant justitie aan tot zijn rol over. Die verteller onderbreekt geregeld het verhaal inleiding over auteur en werk, en een uitgebreide studie vervolging van de auteur wegens opzettelijke belediging voor allerlei filosofische overdenkingen. Voor Achab is over de receptie en invloed van Lucretius in Nederland. De van het katholieke volksdeel. Volgens Hermans' hoofdper- Moby Dick de belichaming van alle kwaad, maar de ver- vertaling van de Lucretiuskenner is accuraat, trefzeker van soon was dat 'het meest schunnige, belazerde, onderkrui- teller noemt de bovennatuurlijke walvis een 'grootse god'. woordkeuze en aan de respectieve thema's aangepast qua perige, besodemieterde deel van ons \folk!' Uiteindelijk Deze god wordt voor de bemanning van de Pequod het register. In de jambische zesvoeters kiest Schrijvers 'voor werd Hermans door de rechter vrijgesproken. Hij had zich noodlot en misschien is dat ook zijn symbolische beteke- een beperkte mate van vrijheid inzake de plaats van de met succes beroepen op het feit dat de gewraakte uitlatin- nis. De feitelijke strijd tussen Achab en de walvis wordt op ritmische heffingen en het aantal lettergrepen!In de eerste gen niet door hem, maar door een fictief romanpersonage meeslepende wijze verteld en alleen al deze hoofdstukken negenenveertig verzen van de ouverture struikelt de lezer waren gedaan. Hoewel Hermans naar eigen zeggen de ti- aan het einde maken een (hernieuwde) kennismaking met evenwel al elf maal (te beginnen met het openingsvers) in tel lk heb altijd gelijk ironisch had bedoeld, werd hij er later deze negentiende-eeuwse roman de moeite waard. wat een jambisch vers zou moeten zijn. Met dit technisch door tegenstanders voortdurend mee om de oren gesla- [Dick van Vliet]aspect van de vertaling heb ik het eerder moeilijk. Deson- gen als bewijs van zijn onverbeterlijke polemische aard. Nu danks: deze tweetalige editie van een belangrijk werd uit doet de roman gedateerd aan. Hij is alleen nog interessant de Latijnse literatuur en de Europese filosofie zal met haar als tijdsbeeld en door de autobiografische elementen. Zo is Ploutarchos correcte vertaling en grondige essays in de komende jaren de zus van Lodewijk Stegman geinspireerd op Corrie Her- een referentiewerk blijven. mans, de oudere zus van de auteur die in 1940 zelfmoord Beroemde Romeinen. Vertaald en toegelicht door [Patrick Lateur]pleegde. Dit deel van de Volledige Werken bevat ook de H.W.A. van Rooijen-Dijkman. Athenaeum-Polak & surrealistische roman De God Denkbaar Denkbaar de God Van Gennep, Amsterdam, 2008. 611 p. 45 € uit 1956, door de tijdgenoten niet begrepen en pas later Na de selectie van twaalf Diogenes Laörtius gewaardeerd als boeiend taalexperiment, en twee door Ploutare h{)' biografieen van Beroemde Hermans geheel herschreven vroege romans die samen Grieken vertaaldeVan Rooij- Leven en leer van beroemde filosofen. Vertaald, met Conserve in 1957 onder de titel Drie melodrama's zijn en-Dijkman nu ook een ingeleid en van aantekeningen voorzien door verschenen. Dit vroege werk van Hermans is alleen literair- iieroe n )( it' Romei CI I keuze van twaalf bekende Dr. Rein Ferwerda, Damon, Budel, 2008. 512 p. historisch nog van enig belang. figuren uit de Romeinse 39,90 € [Dick van Vliet] geschiedenis. De Vergelij- Ferwerda, die reeds opmerkelijke kende biografieen van de vertalingen bracht van o.m. Plo- veelschrijver Ploutarchos tinos, Aristoteles, Empedokles, Maria Stahlie (ca. 46-120 n.C.) bevatten Demokritos en Sextus Empiricus, 23 paren van levensbe- krijgt met onderhavig boekdeel Het woeste gevecht. Uitgeverij Prometheus, schrijvingen, zodat met de derde editie van zijn Diogenes Amsterdam, 2008, 94 p. 14,95 € die twee vertalingen nu Laertius. Oorspronkelijk versche- Wanneer men zijn helden bezingt, be- zowat de helft van de Vitae nen bij Athenaeum-Polak & Van geeft men zich al te vaak op een slap parallelae in het Neder- Gennep, grondig herwerkt voor koord. De lezer heeft er allerminst lets lands beschikbaar is. De een uitgave bij Ambo (2000), is aan wanneer een essayist honderden bekende Romeinen die deze publicatie een slechts licht- bladzijden lang de invloeden van zijn Kier werden opgenomen jes gewijzigde druk van de vorige. geliefde schrijvers op zijn eigen schrij- zijn Camillus, Fabius Maxi- Dat deze 82 filosofenbiografieen verschap blootlegt en daarna bejubelt. mus, Cato de Oudere, Titus Flaminius, Marius, Sulla, Cicero, opnieuw beschikbaar zijn is een Maria Stahlie heeft dit maar al te goed Pompeius, Caesar, Cato de Jongere, Brutus en Marcus An- heuglijk feit. Want voor onze kennis van de antieke wijs- begrepen en in haar essays, die ze zelf tonius. Ploutarchos die vooral bekendheid geniet door zijn begeerte is Diogenes Laertios (begin derde eeuw n.C.) van het liefst als 'woeste gevechten' om- ethische geschriften, heeft ook als biograaf een morele groot belang: quasi alle bronnen waarop hij zich baseerde schrijft, belicht ze haar helden vanuit bedoeling. Hij geeft wel geen directe adviezen, maar via zijn verloren gegaan. Diogenes wil geen geschiedenis van alle mogelijke invalshoeken. Voor Stahlie is ltalo Svevo's de omweg van anecdoten en verhalen over, en woorden de Griekse filosofie brengen, maar biografieen van filoso- (1861-1928) definitief lijkende verdwijning uit het literaire en daden van de protagonist leert hij de lezer karakter en fen. Dat betekent dat elke levensbeschrijving een kleurrijk landschap in het begin van zijn carriere erg tekenend. In moreel niveau van de historische figuur inschatten om geheel vormt met heel wat anecdoten en details over wijs- die jaren manifesteert Svevo zich als een uitgebalanceerd daaruit dan zelf lessen te trekken. Ploutarchos beweerde geren die hij in scholen en stromingen ordent. Die veeleer mens, een man die in staat is tegenslagen te incasseren en geen geschiedenis te willen schrijven, maar biografieen. oppervlakkige benadering wijzigt bij de behandeling van te relativeren, een noeste werker met een heldere geest, En eigenlijk zijn die biografieen geen complete levensbe- stdicijnen, sceptici en epicuristen, wier denken iets meer een goed humeur en een groot inlevingsvermogen. Svevo schrijvingen maar evocaties van handelingen, uitspraken wordt uitgediept. Aan Diogenes hebben we overigens het beschikt met andere woorden over alle deugden om een en kenmerken die een licht werpen op het karakter van behoud te danken van een paar beroemde brieven van psychologisch meesterwerk te schrijven, maar het is pas de respectieve figuren. Zijn biografieen werden door de Epikouros. Mijn enige kritische opmerking bij deze uitgave tijdens de Eerste Wereldoorlog wanneer hij in zijn eentje eeuwen keen veel gelezen, en o.m. Shakespeare vond er blijft de eerder prozaische vertaling van de epigrammen de verlaten fabriek van zijn schoonfamilie bewaakt dat zijn inspiratie voor zijn toneelwerk. Het is te hopen dat Van van Diogenes en anderen over filosofen. Diogenes is wel Bekentenissen van Zeno literair gestalte krijgt. Rooijen-Dijkman, die reeds een indrukwekkende Livius in geen groot dichter, maar de Griekse verzen vragen naar Flannery O'Connor (1925-1964) wordt om dezelfde reden drie volumineuze delen bracht, nu ook tot het einde toe een sterker Nederlands equivalent, ook qua vorm. Met deze door Stahlie bewonderd. Wanneer O'Connor geisoleerd Ploutarchos doorworstelt om dan finaal alle biografieen in nieuwe editie van Diogenes Laertios wordt recht gedaan raakt door 'Lupus Erythematosus; een auto-immuunziekte, de juiste ordening van Griek naast Romein te brengen. aan een antieke biograaf, die door zijn sappige en tegelijk leert ze eveneens 'de afzondering en overzichtelijkheid van [Patrick Lateur]goed gedocumenteerde vitae de moderne lezer een meer haar bestaan te zien als de ideale voorwaarde om op het dan leuk opstapje naar de Griekse filosofie aanbiedt. scherp van de snede werken van de verbeelding te kunnen [Patrick Lateur]schrijven'. Verder valt het op dat Stahlie die artiesten weet Bibliotheek 345 ^ te waarderen die dwars tegen de stroom in creeren. De de Woestijne, Verhaeren en Zola, tientallen namen waar- daagt Silbering weer op, hij geeft haar zelfs een videoband idealist Glenn Gould (1932-1982) is zo'n grote muzikale per- van een paar fragmenten nieuw vertaald werden door o.m. waarop een ongeluk is te zien waarbij Linde zelf betrok- soonlijkheid die door zijn excentriek gedrag nooit juist werd Katelijne De Vuyst en Bart Vonck. Met het mooie fotowerk ken is. Ze ziet als het ware haar eigen dood. De doodser- ingeschat. Komt daar nog eens bij dat Gould zich vrijheden van Carl Uytterhaegen en Michel Vanneuville, de kleurrijke varing, o.m. nog geIntensifieerd door de herinnering aan veroorloofde die hem niet altijd in dank werden afgenomen anthologie en de levendige reisimpressies van Devoldere haar kindertijd toen ze bijna verdronken was, komt meer hoewel ze volgens Stahlie een extra dimensie gaven aan zijn biedt dit rivierenboek een originele reis in de geest, die on- en meer centraal te staan. De lezer van De econome gaat 'waarachtige' composities. Het woeste gevecht lost niet alle getwijfeld ook zal uitnodigen tot verkenningen ter plekke. binnen het verhaal dan ook op zoek naar allerlei mogelijke verwachtingen in. Enerzijds krijg je als lezer het gevoel dat [Patrick Lateur]verwijzingen: de brug die de Styx kan voorstellen, Silbe- je zit te grasduinen in een of andere biografie van een kun- ring die de veerman wordt, een herinnering aan Venetié stenaar. Anderzijds geeft Stahlie de indruk te tobben om te brengt meteen Der Tod in Venedig voor ogen.... Wat zich tobben en bovendien doorspekt ze haar essaybundel met echt nog afspeelt binnen de realiteit van alledag en wat in nietszeggende weetjes uit haar prive-leven. Het woeste ge- LITERAIR PROZA het grensgebeid tussen leven en dood wordt gesitueerd, vecht mag dan een grensverleggende kunstzinnige bundel het blijft allemaal vaag en onbepaald. Allard Schroder lijkt zijn die de lezer ertoe aanzet om zich verder te verdiepen in me te zeer te zijn uitgegaan van vooropgestelde premissen de gedichten, de films en de muziek van de twaalf helden, Arjen Lubach die binnen de gehanteerde symbolische verwijzingen ook toch mist de bundel de noodzakelijke schwung. echt moeten worden waargemaakt. Het resultaat is een ro- [Nicolas Verscheure]Bastaardsuiker. Meulenhoff, Amsterdam, 2008, man die zichzelf voorbijholt, de lezer daarbij wat verweesd 206 p. 17,50 € achterlatend. I Andre Capiteyn Na zijn bijzonder gunstig ont- [looris van Hulle] haalde debuutroman 'Mensen Maeterlinck. Een Nobelprijs voor Gent. Uitgeverij die ik ken die mijn moeder heb- Snoeck / Stad Gent, Gent, 2008. 112 p. 20 € ben gekend' (2006) gaat Arjen Marcel Wiring In 1911 werd de Nobelprijs Lubach in 'Bastaardsuiker' ver- voor de literatuur toegekend der door op het thema van de Bederf is de weg van alle vlees en andere novellen. aan de Belgische toneelschrij- Muttersuche. Dit keer focust hij De Bezige Bij, Amsterdam, 2008, 255 p. 12,50 € ver en dichter Maurice Maeter- in zijn verhaal over de schrijver In Marcel Wrings (1957) univer- linck. Het was de eerste en tot Mattias Wilderberg die met een sum ondernemen de hoofdper- nu toe enige keer dat iemand writer's block kampt ('Dat ik nu sonages vaak een zoektocht van uit ons land deze hoge literaire niet verder kwam, zolang ik niet 'bijbelse of mythische allure' naar onderscheiding in ontvangst wist wat mijn eigen verhaal hun identiteit en hun persoon- mocht nemen. Maeterlinck was' — p. 59), op de figuur van lijke waarheid in een vijandige (1862-1949), die in Gent ter de grootvader. Die is, na zijn welgeteld zeshonderdacht- wereld waar traditionele normen wereld kwam en in het Frans tien uren durende loopbaan als minister van Uniezaken en waarden hun geldigheid heb- schreef, is in Nederland en en Overzeese gebieden ontgoocheld achtergebleven. In ben verloren. Die lijn kan men Vlaanderen grotendeels ver- zijn uit twee delen bestaande memoires tracht hij voor zijn in zekere mate doortrekken in geten. Tot zijn bekendste werk kleinzoon Mattias zijn verhaal te vertellen, niet alleen om Wrings compilatiebundel Bederf behoren De blauwe vogel, dat zichzelf en zijn rol in het oktoberschandaal dat aan de ba- is de weg van alle vlees en andere ook werd verfilmd. Pellêas et Mêlisande en Serres Chaudes. sis lag van het ontslag van het kabinet, te rechtvaardigen, novellen. Maeterlinck doorbrak in zijn werken het realisme en wordt maar in de eerste plaats om Mattias inzicht te verschaffen in Zo gaat in het titelverhaal een daarmee wel gezien als de eerste moderne toneelschrijver. zijn afkomst. Blijkt dat Mattias' moeder haar geliefde Jonas jongen van 22, die werkt in een De auteur werkte nauw samen met kunstenaars als Mase- zomaar in de steek heeft gelaten toen ze zwanger bleek te provinciaals hotel-restaurant, op zoek naar de zin van zijn reel, Minne en Knopff. In deze schitterend uitgegeven bun- zijn. Jonas heeft Mattias nadien op alle mogelijke verdere leven. Nadat een collega hem er attent op gemaakt heeft del zijn daarvan enkele fraaie voorbeelden opgenomen. omgang met zijn grootvader verboden. In een wervelend dat hij lets met zijn leven moet aanvangen in plaats van Met deze uitgave wil Gent de herinnering aan Maeterlinck verhaal, waarin Mattias via een louche tussenpersoon aan een zoveelste troosteloze ober te worden met 'achterover- aanwakkeren. Deze beknopte biografie bevat enkele pas- het ontbrekende tweede deel van zijn grootvaders me- geplakt haar', giet hij zonder schroom een tweeliterfles af- sages uit zijn autobiografische Bulles bleues: souvenirs heu- moires tracht te raken omdat hij zo weer verder zal kun- wasmiddel over de resterende biefstukken om daarna de reux (1948), waarin zijn jeugdjaren in gent erg levendig in nen schrijven, wordt een indringend psychologisch portret restaurantdeur onherroepelijk achter zich dicht te gooien. beeld gebracht worden. Het boek wordt afgesloten met geschetst van de auteur-verteller. Dat hij een bastaard In het al even puberale en geforceerde kortverhaal 'Nacht- een overzicht van de plaatsen in Gent die een rol speelden zou zijn werd ooit door zijn grootvader omgebogen tot zwemmen' (1998) verkijkt een jonge computerprogram- in het leven van Maeterlinck. Voor wie die resterende spo- 'bastaardsuiker', omdat hij 'zo zoet was. Gaandeweg komt meur zijn kans om iets te beginnen met de mysterieuze en ren wil natrekken, bevat de publicatie een handig kaartje Mattias achter de waarheid van zijn verleden en slaagt hij sensuele Blanca. Wanneer hij op het einde van de novelle voor een literaire wandeling. erin voor zichzelf de ruimte te scheppen om weer aan de diezelfde Blanca al te opdringerig het bed wil inkrijgen [Geert Swaenepoel] slag te kunnen als auteur. Arjen Lubach heeft binnen de met kaviaar en champagne wordt hij voor de tweede keer context van een klassiek gegeven (het ontwerp van de op zijn plaats gezet. Van betere kwaliteit is 'Modelvliegen' persoonlijke genealogie) een roman afgeleverd die met de (2000) waar een varier, een moeder en hun vroegrijpe zoon Luc Devoldere nodige humor en afstandelijkheid geschreven werd en van noodgedwongen een handel drijven in modelvliegtuigjes. begin tot eind weet te boeien. Het drietal beleeft de ene komische situatie na de andere: Het grote rivierenboek. Schelde, Maas, IJzer, Leie. [looris van Houle]'Wat is de bedoeling? Dat we dit ding ook nog schilderen?' Een reisverhaal met bloemlezing, Ons Erfdeel vzw, Het vierde kortverhaal 'Een vrouw' maakt deel uit van de Rekkem, 2008, 176 p. 25 € (29 € Nederland en reeks uitgaven ter gelegenheid van Harry Mulisch' tachtig- Europa) Allard Schroder ste verjaardag. Er zitten navenant heel wat allusies in op Op vraag van de redactie van Sep- Mulisch' klassieke roman Twee vrouwen. In Wrings novelle tentrion en De Franse Nederlanden De econome, De Bezige Bij, Amsterdam, 2008, is het een vrouw op middelbare leeftijd die een zoveelste om te schrijven over `ces fleuves qui 191 p. 18,90 € identiteitscrisis ondergaat. Na een flets kinderloos huwelijk IMEMBILU nous unissent' voer Luc Devoldere, Als vertrekpunt voor zijn roman met Alfred, zorgt haar vriendin Janine ervoor dat de schit- afgevaardigd-bestuurder en hoofd- De econome kiest Ako-litera- tering terug in haar ogen komt. redacteur van Ons Erfdeel, van bron tuurprijswinnaar 2002 Allard Bederf is de weg van alle vlees en andere novellen mist de tot monding de vier rivieren of die Schroder voor een intrigerend kruisbestuiving van beeld en tekst die van Wrings In Ba- de Lage Landen verbinden. De vier gegeven: de jonge econome bylon (1997) en Dis (2006) onvergetelijke leesmomenten reisverslagen werden grotendeels Linde Wielantz neemt in een maakten. De novelles zijn te lichtvoetig en ze missen een ongewijzigd in het boek overgeno- gigantische verkeersopstopping grote portie vitaliteit. Wat rest zijn te gemakzuchtige zoek- men en dat maakt dat een globaal op een brug een lifter mee. Blijkt tochten naar verloren identiteiten. verhaal en visie over het rivieren- dat het gaat om een zekere Sil- [Nicolas Verscheure] landschap met zijn rijke geschiedenis en divergerende ont- bering, een man rond wie een wikkelingen ontbreekt. Daartegenover staan vier afvaarten sfeer van geheimzinnigheid die levendig worden geevoceerd en gedetailleerd weerge- hangt. Voor Linde die als econo- geven met zin voor de cultuurhistorische, economische en me alles eerder cijfermatig be- maatschappelijke dimensie. Devoldere heeft goede ogen nadert, betekent de ontmoeting en weet zijn observaties raak te verwoorden. Even uitge- een keerpunt in haar leven. Ze breid als de reisbeschrijvingen van de auteur is het vierluik neemt onverwacht vrij op haar werk, treks naar Duitsland van literaire bloemlezingen die de rivieren of de plaatsen en komt daar in een hotel terecht waar iedereen, van eige- langs die stromen oproepen: gedichten en prozastukken naar tot personeel, schijnt te weten wie ze is. Gaandeweg van Beaudelaire en Claus over Peguy en Streuvels tot Van neemt het verhaal een surrealistische wending. Af en toe ^ 346 Bibliotheek Pepijn Lievens van een samenleving die blind voortholt van prestatie naar In Twee linkerlaarzen wisselen de twee opgroeiende harts- prestatie. Nolens geeft zijn roman naar het slot tot twee vriendinnen Juul en Marijn voortdurend voor hen veelbe- Relaas van een stofzuiger. Houtekiet, Antwerpen- keer toe een verrassende wending. Eerst blijkt dat het tekende 'gedachten, fantasieen en grappen' uit die voor Amsterdam, 2008, 172 p. 17,50 € verhaal van Sarah eigenlijk uit de pen is gevloeid van haar de lezers vaak geheimschrift blijven. Als dargeheimschrift' Theaterschrijver en ex-acteur Pe- man, die innerlijk kapot is gegaan aan het nooit ingevulde dan nog eens taalvuurwerk oplevert, moeten we zonder Milano viii pijn Lievens (1972) dompelde zich verlangen vrouw te zijn. En alsof dit nog niet volstond: in blozen durven stellen dat dit wel eens het literaire debuut PIM LEM aeon vroeger maar al te graag onder in het slotdeel treks de psychiater die Sarah en Martin behan- van 2008 zou kunnen zijn. Des to meer omdat de slotzin stofzuiger een voor hem sfeervol cokeland. delt, het laken naar zich toe, o.m. met de bekentenis dat hij tot de mooiste liefdeszinnen kan gerekend worden die Steevast streefde hij ernaar om misschien wel de schuld op zich mag nemen voor het feit de Nederlandse literatuur ooit heeft voortgebracht: 'Ik ren zijn roes te verlengen door allerlei dat Martin is vastgelopen in zijn eigen leven.'Stilte en melk door het gras en ik denk aan gras, ik ren op mijn laarzen een poeders te snuiven, ook al bloedde voor iedereen' bewijst dat David Nolens een schitterende rechte lijn, de kortste weg naar Marijn'. hij daardoor als een rund. Steeds pen weet te voeren, maar als roman lijkt het geheel wat te [Nicolas Verscheure] langere en elkaar sneller opvol- geforceerd inzake ideeengoed om echt te overtuigen. gende lijnen maakten het drugs- [Jooris van Hulle] feest voor Pepijn compleet. Het ul- tieme hier-en-nu-gevoel was hem POEZIE heiliger dan al het moois dat de Vincent Overeem toekomst voor hem in petto kon hebben. Wanneer hij zich na een Misfit. Uitgeverij De • Bernlef zoveelste coketrip stoned en stomdronken aanbiedt in het Bezige Bij, Amsterdam, restaurant waar hij werkt, slaat de depressie helemaal toe 2008, 254 p. 17,90 € Dwaalwegen. Querido, Amsterdam, 2008, 84 p. bij Pepijn. Hij raakt in paniek, loopt verward rond, laat het De naamloze hoofdpersoon 16,95 € bestek op de grond kletteren, en hij verliest het overzicht. uitVincent Overeems debuut- Bernlef was een van de vooraan- Daarenboven begint zijn lichamelijke aftakeling. roman Misfit wordt op acht- Bernier staande Zestigers, de dichters In het tweede hoofdstuk gaat het met de lichamelijke con- tienjarige leeftijd het huis uit- aili.egeR die na het talige experiment ditie van Pepijn van kwaad naar erger. Zo belandt hij in een gestuurd door zijn Spartaanse •,„ van de Vijftigers terug wilde ziekenhuis waar de assistent van de uroloog met heel veel vader. Wie verwacht dat de keren naar de werkelijkheid. In moeite een niersteen uit zijn urineleider haalt. In het vol- jongeman voortaan radeloos een eenvoudige taal confron- gende hoofdstuk zweeft Pepijn tussen een geregeld leven door het leven gaat, heeft het teerden de neo-realisten de en dat van een junk totdat het hem te veel wordt en hij verkeerd voor. Hij ontmoet al lezer met de realiteit. Bij Bernlef ervoor opteert om zich langzaamaan dood te zuipen en vrij snel Stadig die hem een leidde dat nooit tot banalitei- vol te snuiven. De situatie lijkt uitzichtloos. In het vierde kamer verhuurt en een oude ten, zoals dat soms gebeurde hoofdstuk weet Pepijn tegen alle verwachtingen in aan- matras cadeau doet. Boven- bij minder sterke adepten, van knoping te vinden met het leven van een doorsnee mens. dien zorgt Stadig ervoor dat meet of aan problematiseerde Na een safariavontuur in Kenia dat volledig uit de hand de jongen wat geld verdient hij het kijken. Het is mooi om loopt, beseft Pepijn ten voile wat hij wil in zijn leven: 'Nu door hem als klusjesman in te schakelen in verschillende zien dat deze problematiek ik gered ben, is het tijd om mezelf te redden. Om mezelf panden waar er vloeren moeten gelegd worden. hem bijna vijftig jaar later nog steeds bezighoudt, want te verlossen. lk sta voor een nieuwe uitdaging. lk moet een Wanneer studente Kaat zijn leven binnenwandelt, lijkt het ook in Dwaalwegen, zijn nieuwe bundel, gaat het om de wild dier temmen' ideale plaatje compleet voor de jongen, maar dat is bui- waarneming. Dit meeslepende autobiografische verhaal verveelt geen ten zijn jongere broertje Krijn gerekend. Krijn, die het thuis Het poeticale gedicht 'Natuurlijke toestand' zet de toon: enkele seconde. Het is zeer waarheidsgetrouw en blinkt uit eveneens hard te verduren heeft, omdat hij zijn best maar 'Het landschap delft de dichter op / (niet andersom)' Dit in cynisme en zelfironie. De sterke beeldspraak, de scherpe niet wil doen op school en door zijn vader als 'zwakkeling' is een oorlogsverklaring aan de autonome poezie – het bilk van Lievens en de sublieme situatieschetsen in Relaas wordt bestempeld, pleegt zelfmoord bij een donkere bos- gedicht heeft altijd zijn wortels in de werkelijkheid voor van een stofzuiger bevelen een verfilming van dit subtiele vijver. Diezelfde dag nog wordt de jongeman extra op de Bernlef. Dat wil echter niet zeggen dat de transformatie van Vlaamse antwoord op Trainspotting aan. Dit relaas verdient proef gesteld wanneer zijn beeldschoon liefje Kaat uit zijn wereld naar tekst probleemloos verloopt. Meer dan eens alvast heel veel aandacht in de media en zou deel moeten leven verdwijnt na een hevige woordentwist en een bijho- wordt de onvatbaarheid van de natuur gethematiseerd. uitmaken van de anti-drugscampagne van elke school. rende klap. Tot op dat moment ontroert Misfit. Overeems Wie probeert om de werkelijkheid vast to leggen, moet [Nicolas Verscheure]personages zijn stuk voor stuk prestige raadsels. Ongrijp- wel falen. De realiteit zelf bereik je in het gedicht nooit. De bare personages in het kwadraat. menselijke relatie tot zijn omgeving is immers niet direct, Jammer genoeg opteert Overeem in het laatste hoofdstuk maar bemiddeld, zoals blijkt uit het prachtige 'Met het blo- David Nolens voor een sentimentele aanpak die het mysterieuze verhaal te oog', waarin het loutere zien voor de mens onvoldoende volledig onderuithaalt. Een tweede minpunt is het al to ex- blijkt om to geloven; hij wil ook begrijpen om zo greep to Stilte en melk voor iedereen. Meulenhoff/Manteau, pliciete taalgebruik waardoor de personages zich stoerder krijgen op zijn omgeving. Poezie is een tussenoplossing: Amsterdam/Antwerpen 2008, 199 p. 22,50 € voordoen dan ze eigenlijk zijn. Misfit mag dan een spran- ze tracht via taal, bij uitstek een product van de rede, toch 'Waar waan en werkelijkheid kelend en een helder boek zijn dat heel wat thrillerachtige zo direct mogelijk met de werkelijkheid in aanraking to ko- elkaar kruisen, schuiven het flashbacks bevat, helaas mist het boek de nodige betove- men. Gedichten als 'Ingekeerd landschap'en 'In afwachting' huis geluk en het huis ellende ring en is het net niet het'buitenbeentje'in de Nederlandse zijn heel erg neo-realistisch, maar ook in de reeks 'Aan de in elkaar, zodat het nooit dui- literatuur. voet van de Fuji', waarin een haikoe-achtige sfeer hangt, delijk is in welke kamer ik me [Nicolas Verscheure]beperkt de dichter zich tot omgevingswaarnemingen. Net bevind: (p.9) Helemaal voor- dit soort schijnbaar neutrale observaties leveren krachtige aan in zijn roman 'Stilte en poezie op die, net zoals het schilderij in 'Vruchtbeginsel' je melk voor iedereen' legs Da- Laura Broekhuysen denken, en dus je leven, in beweging zetten. vid Nolens deze bedenking in Sluiten doet de bundel met een reeks gedichten over mo- de mond van het hoofdper- Twee linkerlaarzen. Uitgeverij Querido, Amster- derne uitvindingen. Allemaal proberen ze om greep to krij- sonage Sarah. De relatie met dam, 2008, 110 p. 16,95 € gen op de natuur, wat slechts gedeeltelijk lukt. Zo blijkt dat haar man Martin lijkt volledig Wie in vogelvlucht het plot doorneemt van Laura Broek- ook de lamp van Edison hem niet de uiteindelijke overwin- vastgelopen, nu hij van de huysens debuutroman voor volwassenen Twee linkerlaar- ning op de werkelijkheid biedt, want ook deze uitvinder ene depressie in de andere zen concludeert dat dit de zoveelste bildungsroman is over 'sloot zijn ogen en doofde' Dwaalwegen is een typische sukkelt. Zelf heeft ze de taak twee opgroeiende meisjes die het aanvankelijk goed met Bernlef, maar wel een hele mooie. op zich genomen zoveel mo- elkaar kunnen vinden totdat ze door allerlei liefdesperike- [Carl De Strycker] gelijk mensen de borst te geven. Passeren de revue binnen len van elkaar weggroeien. Verwacht inhoudelijk gezien de setting van de metropool Antwerpen: een Jong gezin- geen verbluffende roman, maar de manier waarop het ver- netje, de koning, de kardinaal, de zwartzak-politicus, een haal verteld wordt is hoogst opmerkelijk. andere politicus, de hoofdredacteur van een roddelblad, Zo concurreert een van Broekhuysens slotfragmenten een popmuzikant, een allochtoon die (iets te doorzich- moeiteloos met de mooiste zinsneden uit Herman Gorters tig hier) Otthman heet. Bedoeling van Sarah is de leegte opus Mei. De lezer wordt ook hier regelrecht een idyllische waaraan de westerse mens dreigt tenonder te gaan en die droomwereld ingezogen waarin hij/zij vergeet wat de pij- hier treffend wordt gesuggereerd door het beeld van de nen van het 'opgroeien' behelzen: 'Uit de tuin vliegt water, donut, op te vullen. De hunkering naar liefde blijft als een gelach en gepingel, mijn zusjes dansen over de muur in de onderstroom meedrijven op de verhalen die Sarah in het natte doorzichtige jurken, de witte wijde, het gele rokje, de eerste (en ruimste) deel van de roman vertelt en die, vanuit roze klok die niet klokt, het tutuutje, de geel-wit gestreepte de verschillende invalshoeken die daarbij aan bod komen, met de scheur, de rooie gebloemde, ze dansen over de op heel wat momenten een beklijvende analyse inhouden tuinmuur...1. Bibliotheek I 347 ^ ^ Kees 't Hart . roept nadat de slippertjes van zijn ouders bebindigd zijn:" 'Toedeloe is bij Poezeloe:zie mama./'En omgekeerd, vulde Ik weet nu alles weer. Uitgeverij Querido, Deze poelen, deze geest. Querido, Amsterdam, 2008, papa aan. rOke, naar binnen: riep ik in een ferme taal. / Amsterdam, 2008, 78 p. 16,95 € 88 p. 16,95 € 'Maar denk eraan, het is de allerlaatste maar. ik weet nu alles weer is de tweede De nieuwe bundel van de Ame- Donnez heeft zowel inhoudelijk als stilistisch veel gesleu- dichtbundel van Kees 't Hart rikaanse, in het Nederlands teld aan zijn bundel. De vormgeving is uitermate geslaagd. (1944). Op het weinig impone- publicerende sinoloog Lloyd Zo staat aan het begin van de bundel een kaart van Ho- rende gedicht 'Spiegel' na dat in Haft bevat voornamelijk gele- temetoten afgebeeld, met daar de titels van de zeventien navolging van Walt Whitmans genheidsverzen in de letterlijke gedichten op igelokaliseerdl De bijhorende illustraties Leaves of Grass werd geschreven betekenis van dat woord. De van Ann Kestens (1976) zijn verrassend eigenzinnig en ze is dit een zeer evenwichtige bun- Lloyd Haft gedichten gaan telkens uit van sluiten perfect aan bij de thema's van de gedichten: ver- del waar het banale en het verhe- een anekdote, een concrete liefdheid, kinderlogica, voetbal, angst en klimaat. Tekstueel vene elkaar feilloos ontmoeten. situatie die in twee, drie lijntjes gezien zit Donnez op dezelfde golflengte als tekstschrijver Kees 't Hitft 't Harts voetbalgedicht 'Tuitjen- wordt beschreven en dan in het Bart Peeters. Beiden streven dingen na die eigenlijk niet 1k weet nu age5 horn' is niet alleen goed door- gedicht zelf wordt opgerekt tot kunnen, maar des to meer plezier bezorgen aan de kinde- dacht, maar vooral diepdoorleefd. iets wat de specifieke aanleiding ren. Zo werken de taalspelletjes in 'Hotemetoten' en in 'De Zo bezingt 't Hart zowel Gorter als overstijgt. Gedichten zijn voor kikvorskrokodil' meer dan aanstekelijk. Hotemetoten heeft de eerste voetbaldichter van 'epische allure' als de voetbal- Haft dus altijd in de realiteit ge- zijn ondertitel `Gedichten voor kinderen en andere grate ler zelf die nooit een dichter is geweest maar wel de tradi- worteld en als lezer krijg je nu mensen' allesbehalve gestolen. Dit zijn stuk voor stuk fon- tie en de rituelen van zijn spel tot op het bot kent. Innig to zien hoe de werkelijkheid tot kelende gedichten om to koesteren. mooi is 't Harts ode aan meestermuzikant Frank Zappa en poèzie wordt omgevormd. [Nicolas Verscheure] meerbepaald aan het wonderbaarlijke concert in '68 toen De bundel opent met verzen die 't Hart nog een 'teenybopper-specialist' was die 'ritmiek' ontstaan zijn bij de pensionering van de academicus Haft. en 'metriek' tot in de toppen van zijn vingers voelde. Voor In het openingsgedicht leidt het leeghalen van de boe- Peter Holvoet-Hanssen wie het wat abstracter mag, is er het openingsgedicht 'De kenkast op de universiteit tot een mijmering over de ver- dingen' waarin 't Hart declameert dat de dingen nu een- houding tussen tekst en wereld: 'Ik heb het zelf / gezegd: Navagio. Wrakhoutgedichten. Prometheus, maal in taal ongrijpbaar zijn:'... Het liefst nemen de dingen liever licht / dan woorden over lichtl Zo is in het overgrote Amsterdam, 2008, 64 p. 17,95 € geen afscheid / Van dingen omdat ze dingen willen zijn / deel van dit boek een schijnbaar banale gebeurtenis de Al to vaak wordt Peter Holvoet- En zich andere dingen willen voorstellen / De dingen zijn aanleiding voor een diepere overpeinzing: kweeperenjam Hanssen vereenzelvigd met zijn heel graag hoedenspelden / Zonder dat ze aan hoeden- doet terugdenken aan de jeugd, een bepaalde inval van optredens. Als performer is hij de o spelden denken'. zonlicht brengt het denken aan een overleden zonnige zo leuke piraat die goedklinkende Het empathisch vermogen van 't Hart is zeer groat waar- persoon met zich mee, het afnemen van het kruisbeeld liedjes zingt. Deze dichter redu- door lk weet nu alles weer een uitermate geèngageerde in het kantoor levert een gedicht over geloofstwijfel op ceren tot een prettig gestoorde tocht is doorheen het boeiende landschap van muziek, enzovoort. Kleine momenten in het leven worden in het entertainer zoals dat in de re- theater, sport, literatuur en schilderkunst. Kortom, een al- gedicht verbijzonderd. Dat is ook zo voor de geestige cy- ceptie veel to vaak gebeurt, doet omvattende bundel van een dichter die met zijn taal speelt clus 'Schadelijke stoffen' waarin Haft gedichten wijdt aan echter geen recht aan zijn poëzie. alsof hij een voetballer is die geen slappe boogbal nastreeft respectievelijk tabak, asbest, kwik en co2. Daarna volgen Die is inderdaad speels, maar ze maar een keiharde, meedogenloze en doelbewuste trap. een aantal poeticale verzen, met als hoogtepunt de reeks is dat slechts aan de oppervlakte. [Nicolas Verscheure] 'Achter Oud-Poelgeest' waaraan de titel van de bundel is Holvoet-Hanssens taalspel is niet ontleend. Daar wordt de breuk tussen cultuur en natuur vrijblijvend, maar onderstreept dat verbeeld en telkens leidt een element in de taal, het gees- er veel op het spel staat. Dat blijkt ook weer uit Navagio, ^ Luuk Gruwez telijke product bij uitstek, tot de vaststelling dat de mens na het terecht bekroonde Spinalonga opnieuw een bun- steeds vender van zijn omgeving vervreemdt. Het mooist del waarin de speelvogel geconfronteerd wordt met de Lagerwal. De Arbeiderspers, Amsterdam,2008. 51 p. is dat in het gedicht waarin Haft beschrijft dat het woord harde realiteit en gedwongen wordt om groot to worden. 15,95 € 'boek' in etymologische woordenboeken niet langer van Dat levert grootse poèzie op en Holvoet-Hanssens meest Met Lagerwal toont Luuk Gruwez dat een indrukwekkende 'beuk' wordt afgeleid. Knap zijn ook de 'Twee brieven aan volwassen bundel. dichtbundel niet altijd veel thematische of vormelijke ori- Gerrit Kouwenaar'waarin de dichter de bekendste poética- Kwam in de voorganger de dood al aan het venster klop- ginaliteit nodig heeft. In een klassieke vierdeling navigeert le stelling van Kouwenaar — 'Van alle maken is doodmaken pen, in Navagio is ze alomtegenwoordig. Het enige wat de hij van de dood naar het seksuele, met omwegen langs de / wel het volmaaktste'— krachtig weerlegt. dichter daar tegenover kan plaatsen is poézie. De bundel stilte, de liefde en het goddelijke. De voorspelbare richting Hafts beelden zijn vooral aan de natuur ontleend (prachtig opent met een dwingend opdracht: 'bouw dan van wrak- van de bundel wordt echter moeiteloos gecompenseerd is hoe Haft een merel beschrijft die een andere leert vlie- hout een schip en doop het Navagio' Het lijkt allemaal spel, door de nuchtere uitvoering en ingenieuze taalwendingen, gen) en de stijI is uitgepuurd en rustig. Het is de Chinese maar de inzet is groat: dit is schrijven op leven en dood, waardoor Lagerwal op een hoger niveau komt te staan dan invloed die je in al deze verzen voelt. Het verleent Hafts schrijven om to overleven. De dichter klampt zich vast aan de titel laat uitschijnen. oeuvre een bijzondere plaats binnen de Nederlandse li- wrakhout: flarden werkelijkheid, herinneringen en woor- In vier delen creeert Gruwez netjes afgelijnde hoofdstuk- teratuur. Het is een oase van rust die nog door to weinig den en verzamelt die tot gedichten. Het is een schamele ken waarbinnen hij al snel buiten de lijntjes kleurt. 'Extra lezers is ontdekt. paging om weerwerk to bieden, want ook poèzie staat Time' gaat in de eerste plaats over de dood en het uitstel- [Carl De Strycker]machteloos. Het schip dat de dichter bouwt om de woe- len ervan, 'Artiesten, meneer' over de vloek en zegen van lige wateren van het leven mee to bezeilen, is gedoemd artistieke schoonheid, 'Plaats en tijd' over de eigenzinnig- om to vergaan, zoals de titel al voorspelt. Navagio is immers heid van plaatsen als Watou en Hasselt, en 'Sprekend vlees' ^ Pat Donnez een bekend scheepswrak op het Griekse eiland Zakynthos. over lichamelijkheid en alles wat lekker is. Die vormelijke Nee, poèzie helps niet in nood: 'dood o was uw woord rigiditeit wordt doorbroken door kunstige taalspelletjes in Hotemetoten. Gedichten voor kinderen en andere maar een lamp voor die koude voetjes', zelfs warmte biedt 'Moeders' en 'Rideau', die veel te snel verglijden naar lange grote mensen. De Arbeiderspers, Amsterdam-Ant- het gedicht niet en de dichter is elke illusie kwijt, zo lijkt spreektalige verzen met een minimum aan rijmwoorden. werpen, 2008, 59 p. 15,95 € het, maar toch. In het prachtige im memoriam matris 'De Toch weet de dichter constant een poétische ondertoon te In 2007 debuteerde radiomaker Pat Donnez (1958) met pechvogel' (met het naar de keel grijpende openingsvers suggereren, al is het maar dankzij prachtige neologismen de gedichtenbundel Het is een mooi leven (zolang je niet 'mijn moedertje is nooit meer slapeloos — dag') probeert de als itesteroneskrhet douwderideine' en 'mankementig'. bestaat). De meeste recensenten verweten Donnez toen dichter opnieuw de vervoering van de literatuur uit: 'stijg Op de meest onverwachte momenten tovert Gruwez een dat hij met Ilauwe beeldspraak' zijn dialogen vakkundig op, vlieg mee' en ook in de rest van de bundel, die opvallend glimlach op de lippen van de lezer. Na een tiental vrij her- liet vastklonteren in een 'nietszeggende woordenbrij' of vaak aan muziek refereert, probeert hij een roes to creè- kenbaar realistische gedichten komt in 'Berceuse' opeens dat zijn bundel 'te licht' en 'te grotesk'was. Met zijn tweede nen en via poezie to ontsnappen, zoals in het titelgedicht: een kamer tot leven, waarna God overuren draait voor dichtbundel, zijn eerste kinderbundel, Hotemetoten lijkt hij 'ik laat het ruisen / achter mij / het razend ruisen / land en 'een bestaantje van maar vijfenderig jaar' in 'God betreurt een beter draagvlak gevonden to hebben om gestalte to tij / voorbij de Binder / en de dood / voorbij dit leven / as Mozart & col Vanaf dat moment is zelfrelativering en spot geven aan zijn fantasierijke en grappige poëzie. en schroot' Even uit de realiteit verdwijnen lukt, maar dan alomtegenwoordig. De dichter blijkt geen almachtig ver- Wie kent het gevoel niet om je ouders eens grondig to dringt de werkelijkheid zich weer pijnlijk op in het laatste waand individu te zijn en is niet meer dan een speelbal verwensen. Vanuit meesterlijk kinderstandpunt verwoordt gedicht waarin moord en doodslag overheersen. van zijn eigen gedichten, die 'bun dichters nooit eens op Donnez erg levendig die verwensingen aan het adres van Navagio is nog beter dan Spinalonga. Het is 'het slot van een pilsje trakteren' Met een ironiserende knipoog noemt de ouders: 'Heb jij dat ook wel / dat je denkt: verdorie, / een exploratiereis' zegt de schrijven in de verantwoording. Gruwez de poézie de 'oudste industrie van het verdriet' en mijn mama die kan zeuren./ lk zou haar zo verscheuren / in Benieuwd welke nieuwe oorden Holvoet-Hanssen in de eindigt hij paradoxaal met 'geen enkel rijmwoord, niets zo- duizend snippers van gekleurd papier / en ze laten vliegen, toekomst opzoekt. als het hoort'. Een scherp slot voor een frisse bundel die heel ver weg van hier...1 Vervolgens bekritiseert Donnez [Carl De Strycker] dankzij fijnzinnig taalgebruik en droog relativisme moeite- vlijmscherp de gedesoriénteerde kind-ouderrelatie waar- loos boven die industrièle massaproductie uitstijgt. bij de ouders uit elkaar gaan en er elk een nieuwe relatie [Elly Simoens] op nahouden. Het is het kind dat de ouders tot de orde ^ 348 Bibliotheek ^ Pieter Boskma ^ Margreet Schouwenaar 'wakker blijven', dat betekent: alert blijven, maar ook: niet dood gaan. Meuleman is op zoek naar een leven zonder Het violette uur. Gedichten. Prometheus, Amster- Wegen om te komen. Gedichten. Querido, Amster- bewustzijn. Dieren zijn daarbij het grote voorbeeld. Zij le- dam, 2008, 84 p. 19,95 € dam, 2008, 56 p. 17,95 € ven zonder denken en dus zonder problemen. Het is het Eind jaren tachtig was Pieter Boskma een van de Maximalen, Met Wegen om to komen is Mar- verstand dat de liefde verhindert in het prachtige 'hier lig- een groep dichters die zich verzette tegen wat hij noemde greet Schouwenaar aan haar gen we, een mond van elkaar verwijderd'; twee gedichten 'het verstarde, ingedutte, hermetisch-academische poezie- zevende bundel toe. Net zoals voordien hoot het 'we zijn helaas geen honden' Die spelen klimaati Zij willen 'warmbloedige poezie', gedichten 'waarin bij vorige publicaties bedenkt immers het liefdesspel zonder voorbehoud: een hitsige het weer ging om het volledige leven zelf. Het is na een pe- ze een prachtige titel: heerlijk hond neemt gewoon de teef, zonder dat het consequen- riode waarin de autonome lyriek het voor het zeggen heeft meerzinnig ('wegen' kan zelf- ties heeft. Onze mogelijkheid tot reflecteren lijkt ons supe- een nieuwe opstoot van romantiek in de Nederlandse li- standig naamwoord of werk- rieur to maken aan het boost, maar enkel daaruit ontstaan teratuur en Boskma moet wel de meest romantische (ge- woord zijn), mooi suggestief. alle moeilijkheden. Meuleman wil ietsjes minder bewust in weest) zijn. Dat blijkt nu, twintig jaar na Maximaal, opnieuw Openen doet haar nieuwste met het leven staan. Als het niet kan als een dier, dan als een uit zijn nieuwe, geweldige bundel Het violette uur. Daarin het programmatische gedicht kind, zo blijkt uit de laatste gedichten. De doodsgedachte - gaat het schaamteloos over liefde, over het verlangen naar 'De wereld is een blik', waarin ze de eeuwige slaap als ultieme vorm van onbewustzijn - uit de onbezorgde kindertijd en over het gevecht tegen de opnieuw met de dubbelzinnig- het eerste gedicht wordt in de laatste regels van de bundel dood. In het openingsgedicht rijdt hij een visioenachtige heid van het woord speelt: is de krachtig verworpen. Genezing van ons hyperbewustzijn wereld in en belandt in een moderne stad waarin hij heen wereld een blik dat je zoals een bestaat niet, pijnstilling wel: in de muziek, de slaap, de lach. en weer wordt geslingerd tussen extreme gevoelens. Dat busje cola opentrekt of gaat het En in Meulemans gedichten die je doen nadenken over de hij zich daar niet thuis voelt, blijkt uit verschillende gedich- om het kijken? Alleszins ontpopt greep van het denken op ons leven. ten, maar het sterkst wordt dat duidelijk in de reeks 'Terug Schouwenaar zich in Wegen om [Carl De Strycker] op de strandwal' waarin hij de banaliteit van het moderne to komen tot een aandachtig observator. De ik die in deze leven hekelt en vraagt om een 'neoromantisch reveil' Rust gedichten figureert is niet het actieve hoofdpersonage, wel vindt hij uiteindelijk pas in het door hem bezongen duin- de instantie die vanuit een zijpositie scherp waarneemt. Hester Knibbe landschap. Dat is de plek waar hij tot bezinning, inkeer en Dat levert vaak mooie en verrassende beschrijvingen op, aanvaarding komt, zoals blijkt uit het prachtige eerste ge- maar meer dan eons verliest de dichteres zich ook in die Bedrieglijke dagen. De Arbeiderspers, Amsterdam, dicht van de slotcyclus 'Onder de monnikskap' beschrijvingskunst. Wat opvalt, is dat ze vaak heel veel 2008, 71p. 16,95 € Boskma is vooral een beeldend dichter en uit Het violette woorden nodig heeft en dat leidt soms wauwelpoezie, Tijd en de natuur zijn machtig. uur spreekt die beeldende kracht zeer stork. Vooral in het weinig originele beeldspraak of zwakke grapjes als:'Als de Daardoor lijken het geluk en de beschrijven van het landschap is hij een meester. Prachtig wind huilt blijven tranen / uit, het is de lucht die jammert' werkelijkheid vaak bedrieglijk en is bijvoorbeeld dit vers waarin de sneeuw door een briesje Op haar best is Schouwenaar wanneer ze de tafereeltjes van korte duur in Hester Knib- van de takken valt:'Het bos in zijn witjas en scalpel de wind. die ze beschrijft laat doordringen door de kriture en zo bes universum. De mens kan niet De bundel staat vol van dat soort heerlijk verwoorde ob- aangeeft: dit is niet de werkelijkheid, maar een tekst. Dat anders dan meedraaien in zijn servaties die de wereld net lets minder afgezaagd maken gebeurt bijvoorbeeld in 'Zaal 410, waarin mijn varier; een levenscyclus: 'wij die groter eerst dan hij ons anders voorkomt. Boskma schrijft romantische beschrijving van de klinische, witte ziekenhuisomgeving dan/ krimpen rimpelen versim- poezie zonder ooit kleverig te worden en hij weer de goed- die resulteert in de slotregel: 'Er is een witregel gebleven'. pelen/ tot niet: steeds anders dan kope clichés te mijden. Dat maakt van Het violette uur een In dat soort gedichten is de inzet groter dan het mooi daarnet. Of// grilliger: je zult van A van de sterkste poeziepublicaties van het jaar. verwoorden van een bijzonder moment uit de realiteit en naar Z, maar dan -zo ongeveer bij [Carl De Strycker]wordt er gepeild naar de relatie werkelijkheid-kunst. En J- staat plots het lot/ je in de wog dan wordt de vraag al gauw waartoe poezie dient. In 'Dun en neemt je mee' waarop zij tokkelt' lukt het niet om iemand to vatten in het Net zoals in vorige bundels als De ^ Jan Lauwereyns gedicht en in de laatste cyclus 'Er is altijd een reden'wordt buigzaamheid van Steen gebruikt er duidelijk gekozen voor een actievere rol in het bestaan Knibbe vaak de symboliek van een Steen om haar dodo Vloeistof en welvaart. De Bezige Bij, Amsterdam, dan die van louter observator. Het slotvers doet alvast het zoon to herdenken. Wellicht een poging om het niet- le- 2008, 45 p. 16,90 € beste vermoeden voor de nieuwe poezie van Schouwe- vende adem to willen inblazen en to transponeren naar de Lauwereyns zet de toon in deze bundel door woorden uit naar. Ze neemt er afscheid van to veel gepraat:'lk hield van wereld van het zijn. Gelukkig is er ook een tegengewicht heel verschillende registers met elkaar te combineren: 'te- de profeten, kanseltreders / die welbespraakt preekten over voor de fatalistische doodsidee, in de vorm van understate- derheid', Jwierook"isotoop' en 'fusie' In het spanningsveld de daden' en stelt daar poezie tegenover die het allemaal ment. dat zo ontstaat, neemt Lauwereyns het concept definitie minder zeker weet: 'In scharmaaiende verzen verdwijnt / Haar eenvoudige beelden blijven lang nazinderen, zoals onder de loop. Want wat is de verhouding tussen een strak de horigheid, struikelend ga ik / richting paradijs!Moge dat een foto op je netvlies kan branden. Niet alleen heeft Hes- gedefinieerde term uit de chemie als 'isotoop' en een ab- het doel zijn voor een volgende bundel. ter Knibbe inhoudelijk veel aandacht voor de lens waar- stract en vluchtig idee als`sublimiteif? Deze poezie lijkt een [Carl De Strycker]mee we naar de werkelijkheid kijken en de vervormingen, brug to willen slaan tussen wetenschap en poezie, door to maar beheerst ze ook stilistisch het metier van een goede tonen hoe dicht twaterdichte bewijskracht' ligt bij 'vervoe- fotog raaf. ring' Uit zijn essay Splash bleek al dat Lauwereyns gefasci- ^ Bart Meuleman Ontroerend is de cyclus 'Memento', waarin ze haar overla- neerd is door de verhouding tussen poezie en wiskunde. den moeder herdenkt. De dood lijkt een lief die in haar Volgens hem zijn dit twee bijzondere vormen van taal die omdat ik ziek werd. Querido, Amsterdam, 2008, is afgedaald en haar van al haar vaardigheden berooft. De gemeen hebben dat ze in feite sleutels zijn tot iets dieper- 48 p. 15,25 € gekortwiekte moeder praat tegen de dood in: 'wie zijn liggends, iets dat vaak onverwacht, via associaties, ontdekt Bart Meuleman is theaterauteur mond houdt krijgt het koud' (p. 62). Ze wil haar lichaam wordt. Ook in deze bundel, die heel wat wiskundige termen en kinderschrijver, maar ook afsluiten, maar beseft to laat dat het onheil in haar schuilt. bevat, gaat Lauwereyns diaper in op deze relatie: `rijmen is dichter van unheimliche verzen. Misschien wordt het leven to zwaar van herinnering: een / pienter algoritmetje voor wilde verbeelding. In hun zakelijke, weinig poeti- want wij zijn stof en daarom stoffen wij/ tot aan de jongste De manier waarop Lauwereyns consequent onlogische sche taal lijken de gedichten snik herinneringen af...'(...)'Doen jullie/ straks de deur wel verbanden blijft leggen komt op de duur wel wat neuro- op het eerste gezicht mede- good op slot!' tisch over. Alsof het gaat om eon principe dat moot ge- delingen, maar er spreekt een lk ben geraakt door deze doordachte, niet-sentimentele en volgd worden. Toch is ook dit ongetwijfeld een bewuste ontluisterend wereldbeeld uit. daarom interessante gedichten, die je best mondjesmaat zet. Lauwereyns wil natuurlijk net datgene blootleggen dat In zijn nieuwe bundel, omdat ik kunt proeven. hem zo fascineert aan poezie (en aan wiskunde): het prin- ziek word, grossiert Meuleman in [Hilde Lauwers] cipiele, het onontkoombare, het dwingende, datgene dat misantropie. In zijn vorige verza- ons naar nieuwe betekenissen voert. Bovendien is er wel meling gedichten ging het er al degelijk een onontkoombaar principe in deze gedichten: onzacht aan toe, nu is zijn afl