Jaarboek voor de Neerlandistiek 
VII, 1986 

VRIJE UNIVERSITEIT AMSTERDAM 


Faculteit der Letteren 
studierichting Nederlands 

De Boelelaan 1105, 1081 HV Amsterdam 


VOORTGANG 
JAARBOEK 'MOOR DE NEERLANDLSTEEK 
VII, 1986 
INHOUD 
Th.A.J.M. Janssen: D.M. Bakker, onderzoeker van taal en 
taalbeschrijving 5 
Arie Verhagen: Betekenis en begrip in beeldspraak, 
alinea-opbouw en intonatie 25 
Justine Pardoen: Werkwoordclustering in de 
voltooide tijd 49 
Florentine Riem Vis: De werkelijkheid van maar 77 
J. Noordegraaf en Saskia Bierling: Brugsma, Wurst 
en Becker. Taalkundige relaties in de negentiende eeuw 89 
J.A. van Leuvensteijn: Genus en casus in het Dagboek 
van Wouter Jacobsz 113 
G.R.W. Dibbets: Een Nederlandstalige selectie 
(anno 1552) uit Erasmus' Parabolae, sive similia 
137 


L. Strengholt: Marnix bij Vondel 
171 
B.P.M. Dongelmans: Boekhandelgeschiedenis en literatuurgeschiedenis: 
de Gedichten van H. Tollens bij J. Immerzeel 
jr. verschenen 
189 
Off Praamstra: Conrad Busken Huet en Bilderdijk 239 
Rob van de Schoor: "Zoo'n beetje niet to erg beschadigd 
wrakhout van de maatschappij": een onderzoek naar een 
aantal romanhelden uit de jaren negentig van de 19e eeuw 
287 
Bavo van den Idsert: De structuur van De God Denkbaar 
Denkbaar de God; een nieuw onderzoek naar de verte lt chniek 311 
Dick Schram: De functie van de literatuur en de literatuurwetenschap 
vanuit een hermeneutisch en empirisch gezichtspunt 
351 


D.M.Bakker, onderzoeker van taal en taalbeschrijving 

Herdenkingsrede, uitgesproken in de Vrije Universiteit te 

Amsterdam op 4 juni 1986 

Th.A.J.M.Janssen * 

1. Inleiding 
Dirk [Dick] Miente Bakker, geboren te 's-Gravenhage op 24 juni 1934 en 
overleden te Heemstede op 30 november 1985, heeft in zijn naar menselijke 
maatstaf te korte levee de Nederlandse taalkunde blijvend verrijkt 
met goed doordachte, vaak zeer verrassende en altijd zorgvuldige behandelingen 
van taalfeiten en opvattingen over taal, wel te karakteriseren, 
zoals ten aanzien van zijn proefschrift is gedaan, 'as a superior 
contribution to the study of Dutch grammar' (Sassen 1971: 147). Zijn 
diepgaande interesse in de relatie tussen de vorm en de betekenis van het 
taalteken bracht hem niet alleen tot gedetailleerde beschrijvingen van 
taalmateriaal, maar voerde hem steeds opnieuw ook tot fundamentele 
vragen over de beschrijvingswijze zelf: hij trachtte de plaats daarvan te 
bepalen zowel ten opzichte van nog immer belangwekkende descriptieve 
opvattingen uit het verleden als ten opzichte van invloedrijke contemporaine 
ontwikkelingen. 

Het taalkundig werk van Bakker bevindt zich zo op het terrein van de 
taaldescriptie, de geschiedenis van de taaldescriptie en op het, mogelijk 
door hem meest geliefde, terrein van de filosofie van de taalwetenschap. 
Zijn wetenschapsbeoefening laat zich niet duiden zonder onderkenning van 
het metafysisch perspectief waarin hij haar geplaatst zag. Als hij in 1968 
aan de Leidse universiteit bij C.F.P.Stutterheim promoveert op het 
proefschrift Samentrekking in Nederlandse syntactische groepen, is 
daarmee op elk van de genoemde gebieden een lijn uitgezet. 

Eerst op het gebied van de taaldescriptie. Blijkens een achttal 
publikaties verspreid over de periode van 1969 tot 1984 (1969; 1972b; 1976; 
1977d; 1982; 1983a; 1984a; 1984c) is er een voortgezette belangstelling 
voor samentrekking en nevenschikking. Zijn interesse in de volgorde van 


Eerst op het gebied van de taaldescriptie. Blijkens een achttal 

publikaties verspreid over de periode van 1969 tot 1984 (1969; 1972b; 1976; 

1977d; 1982; 1983a; 1984a; 1984c) is er een voortgezette belangstelling 

voor samentrekking en nevenschikking. Zijn interesse in de volgorde van 

zinsdelen heeft in zijn proefschrift een grondige aanzet gekregen in de 

door hem onderscheiden vaste groepen en permutatiegroepen (1968a: 56 

vv.). Uit de volgordestudie komen vanaf 1968 tot aan 1984 (1968b; 1974a; 

1974b; 1975b; 1975c; 1977c; 1978; 1983a; 1984a) negen publikaties voort. In 

de laatste twee wordt een integratie ondernomen van de beschrijving van 

samentrekkings- en volgorde- verschijnselen. De serie artikelen over 

volgorde preludeert op een brede omvattende publikatie die in latere 

artikelen wordt aangekondigd als Volgorde in de Nederlandse zin, maar 

die niet beschikbaar is gekomen in een finale redactie. Hiernaast, in een 

zestal overwegend semantisch gerichte beschrijvingen (1971a; 1972a; 1972c; 

1975a; 1976; 1980), frappeert telkens opnieuw Bakkers scherp analytisch 

vermogen, waarvan het proefschrift getuigt tot in elk descriptief detail, 

zoals een recensent (De Vriendt 1971: 721-722; zie ook: Van den Berg 

1969: 238, Van den Toorn 1969: 200) zegt, "door de bijzonder precieze en 

genuanceerde manier waarop de betekenisinhoud van de verschillende 

constructies onderzocht en beschreven wordt". 

Bakkers werkzaamheid op het gebied van de geschiedenis van de 

taalbeschrijving, in het eerste hoofdstuk van zijn proefschrift krachtig 

ingezet met het onderzoek naar De ontwikkeling van het beglip 'sarnen


trekking' vanaf de oudheid tot in de moderne tijd, krijgt een vervolg in 

een zevental publikaties (19721); 1977a; 1977b, 1979; 1981; 1984b; 1986). 

Hieronder bevindt zich het zorgvuldig gecomponeerde naslagwerk Ge


schiedenis van de Nederlandse taalkunde, in 1977 tot stand gekomen met 

Bakker als een van de twee redacteuren. 

Op het derde werkterrein, de filosofie van de taalwetenschap, bevindt 

zich het methodologische hoofdstuk van Bakkers dissertatie onder de 

markante "titel principia van onderzoek". Op een niet mis-te-verstane 

wijze is daarmee aangeduid welk gewicht de steller hecht aan de daarin 

ontvouwde gedachten over uitgangspunten van taalkundig onderzoek. In 

Bakkers inaugurele rede Tekengeving en syntaxis, uitgesproken in 1972, 

vormen de grondslagen van de taalwetenschap opnieuw het centrale thema. 

In veel van zijn descriptieve rapportages, in al zijn publikaties op het 

terrein van de geschiedenis van de Nederlandse taalkunde en tevens in de 

boekbesprekingen van zijn hand (1969; 1974c; 1983b) wordt de fundering 

van de taalbeschrijving aan de orde gesteld, oorspronkelijk en vrijwel 

steeds indringend. 


Intrinsiek verweven met de funderingsthematiek worden ook al weer 
vanaf zijn proefschrift (1968: 4) talig en taalkundig handelen metafysisch 
gethematiseerd. Als het eind van zijn taalkundig publiceren, naar achteraf 
gesteld kan worden, daar is, markeert het artikel onder de titel De macht 
van het woord (1984d) nog eens expliciet voor welke taak Bakker zich als 
mens en wetenschapper verantwoordelijk heeft geacht, in welke finaliteit 
hij zich geplaatst heeft gezien. 

2. Taalbeschrijving 
Van de onderwerpen op het terrein van de taalbeschrijving die Bakkers 
bijzondere belangstelling hebben gehad, als samentrekking en nevenschikking, 
woordvolgorde en voorts de relatie tussen taalteken en 
werkelijkheid, zullen nu enkele karakteristieke aspecten in zijn benaderingswijze 
geschetst worden, te beginnen bij de behandeling van samentrekking 
en nevenschikking. 

In zijn proefschrift betoogt Bakker (1968a: 191) dat samentrekking 
geen syntactisch maar een syntactisch-contextueel verschijnsel vormt. Een 
woordgroep als Franse en Amerikaanse afgevaardigden kan opgevat worden 
als aanduiding van twee afzonderlijke naar nationaliteit onderscheiden 
groepen personen. Hoewel het woord Franse van het woord afgevaardigden 
gescheiden wordt door de woorden en Amerikaanse, zodat Franse dus niet 
direct syntactisch verbonden is met afgevaardigden, hoort het symbolisch-
functioneel wel bij afgevaardigden. Bakkers karakterisering van 
Franse is bier dezelfde als voor dit woord in de groep Amerikaanse 
afgevaardigden en Franse. In beide gevallen analyseert Bakker (1968a: 
82-89) de relatie tussen Franse en afgevaardigden als syntactisch-contextueel. 
Beide keren is een direct syntactisch verband afwezig. Een 
contextueel verband is er echter onmiskenbaar. Het wordt dan gekarakteriseerd 
als syntactisch-contextueel omdat het contextuele verband tussen 
Franse en afgevaardigden syntactisch te funderen is door de mogelijkheid 
van de woordgroep Franse afgevaardigden, waarin Franse wel in een 
direct syntactisch verband staat met het woord afgevaardigden. G6en 
samentrekking bevindt zich volgens deze benadering in een woordgroep als 
grote en heilige waarheden, zo opgevat dat de waarheden ieder zowel 
groot als heilig zijn. Want de groep grote en heilige is als geheel 
ondergeschikt aan waarheden (1986: 82-85). Bakker (1968a: 83) spreekt 
bier van enkapsis: de integratie van een nevenschikking in een onderschikking. 



Een lijst van samentrekkingstypen behandeld in het proefschrift zou 
bier nu de revue kunnen passeren, waaronder de samentrekking op het 
niveau van de samenstelling zoals in loon- en prtjsvorrning, waar voor 
loon-een compositorisch-contextuele relatie met vorming wordt aangenomen 
(1968a: 137-138). voor ons doel echter is het Kier zeker niet 
minder relevant op te merken dat Bakkers grammaticale bezigheid steeds 
sterk georienteerd is op het taalgebruik. Zo luidt het in de slotbeschouvving 
van zijn proefschrift (1968a: 198): 

dat de samentrekking evenals de accentuatie en de pronominale aanduiding, 
een conventioneel middel is ten dienste van de actieve taalgebruiker 
om een effectief gebruik te maken van de aandacht van de 
passieve taalgebruiker. Daarbij zit in het algemeen de doelstelling 
voor, de attentie uitsluitend te richten op wat afwijkend of nieuw, of 
op wat in het algemeen voor de spreker interessant is. [...] Vandaar, 
dat pronominale aanduiding en samentrekking, zo ze geen verwarring 
veroorzaken, de normale symboliseringsvormen zijn, waartegen herhaling 
van hetzelfde woord contrasteert als stilisticum. 

In het nevenschikkingsartikel van 1982 behandelt Bakker een formeel 
regelschema waaraan nevenschikkende constructies syntactisch gebonden 
zijn (1982: 232). Ook hierbij blijkt Bakkers principiele orientatie op het 
taalgebruik als hij stelt dat een formeel regelschema onvermijdelijk vraagt 
om een functionele compietering, sterker: om een functioneel uitgangspunt. 
Zo wordt nevenschikking in transformationeel-generatieve regelschema's 
beschreven als een betrekking tussen leden van dezelfde grammatische 
categorie, bijvoorbeeld tussen twee nomina of tussen twee NP's. 
Maar het is bekend dat ook tussen leden van ongelijksoortige grammatische 
categorieen nevenschikking voorkomt. Bakker (1982: 232) geeft 
een voorbeeld ontleend aan A.Roland Ho1st: laat in de nacht en half 
dronken van een dorpsfeest naar huis lopend. In de nevenschikking laat in 
de nacht en half dronken is laat in de nacht een bepaling van tijd in de 
vorm van een prepositieconstituent en half dronken een predikatieve 
bepaling in de vorm van een adjectiefconstituent. Als aigemene karakteristiek 
van de nevenschikking neemt Bakker aan dat taalelementen in een 
nevenschikking gerealiseerd worden op een functioneel gelijksoortige 
wijze. De gepresenteerde formele regelschema's, die alleen betrekking 
hebben op grammatisch gelijksoortige categorieen van taalelementen, 
karakteriseren derhalve slechts een specifieke, zij het zeer belangrijke, 
klasse van nevenschikkingen. 


Binnen het als tweede genoemde descriptieve thema, volgorde, domineert 
eveneens het functionaliteitsprincipe, zoals expliciet naar voren komt waar 
Bakker (1974a: 270) de wisselende interne volgorde behandelt van de 
volgende zinnen. 

Ik kan die kinderen niet die boeken geven. 

Die kinderen kan ik die boeken niet geven. 

Geven kan ik die kinderen die boeken niet. 

De mogelijkheid van permutatie in deze zinnen berust erop dat de 
permutabele elementen, in Bakkers bewoording, "reeds op een functioneel, 

d.i. boven-reeksmatig vlak verbindingen kunnen aangaan, die door kunnen 
werken in de reeksvorming" (1974a: 270), zodat "de reeksopbouw in 
bepaalde opzichten irrelevant is voor de semantisch-functionele structuur 
van de zin" (1974a: 277). 
In het artikel van 1974 Zinnen als reeksen: een vergelijkende standpuntbepaling 
formuleert Bakker (1974a: 272) "restricties op permutaties". 
Daarmee legt hij de grondslag voor de notie die in zijn latere publikaties 
(vanaf 1977c) over de seriele structuur van zinnen als de "links-van-relatie" 
een centrale rol gaat vervullen. Welke beperkende werking de 
links-van-relatie op permuteerbaarheid heeft, kan geillustreerd worden 
met behulp van de volgende zinsfragmenten (1974a: 272 e.v.). 
Als het zou blijken te hebben gesneeuwd,... 

Als het zou blijken gesneeuwd te hebben,... 

Als het gesneeuwd zou blijken te hebben,... 

In het eerste geval volgt gesneeuwd op de groep zou blijken te hebben: 
Als het zou blijken te hebben gesneeuwd. In het tweede geval dringt 
gesneeuwd door in de groep zou blijken te hebben: Als het zou blijken 
gesneeuwd te hebben. En in het laatste geval gaat gesneeuwd geheel 
vooraf aan de groep zou blijken te hebben: Als het gesneeuwd zou blijken 
te hebben. Deze volgordeverschijnselen kunnen aldus geinterpreteerd 
worden. Alleen het deelwoord gesneeuwd is het element dat permuteert, 
en wel ten opzichte van de groep zou blijken te hebben. De interne 


ordening van zou blijken te hebben is constant, in die zin dat zou steeds 
links van blijken en blijken steeds links van te hebben staat. 'Links van' 
hoeft daarbij niet in te houden 'onmiddellijk links van'. 
De Links-van-regels vormen in interactie met Plaatsingsregels, die aan 
bepaalde taalelementen een vaste plaats in de zin toewijzen (1977c; 1978), 
een samenstel van regels waarmee tal van volgordeverschijnselen in kaart 



te brengen zijn. De beschrijving van de volgorde in werkwoordgroepen en 
de karakterisering van nevenschikking en samentrekking hebben in termen 
van Links-van-regels vorm gekregen in verscheidene publikaties. De 
beschrijving van een aanzienlijk aantal andere volgordeverschijnselen 
maakt een substantieel deel uit van het onvoltooid gebleven, als Volgorde 
in de Nederlandse zin aangekondigde boek. Hoewel dit ongepubliceerd 
gebleven werk alsmede de gepubliceerde voorstudies een sterk formaliserende 
inslag vertonen, heeft Bakker hiermee, zo meldt de inleiding 
van het manuscript, geenszins beoogd een fundament te leggen voor een 
formeel stelsel ter beschrijving van het Nederlandse taalsysteem in 
transformationeel-generatieve zin. 

Als specimen van het derde descriptieve thema, de relatie tussen 
taalteken en werkelijkheid, moge dienen een schets van de wijze waarop 
Bakker (1972a) de betekenis van het wederkerig voornaamwoord elkaar 
karakteriseert. Het optreden van elkaar kan op nogal verschillende wijzen 
gelnterpreteerd worden. Bakker geeft om te beginnen het volgende 
voorbeeld. 

Jan, Piet en Klaas schudden elkaar de hand. 

In de situatie die met deze zin aangeduid kan zijn, is aannemelijk dat elk 
van de drie personen ieder ander de hand schudde. Dus een volstrekte 
wederkerigheid is hier denkbaar. De volgende zin laat echter een interpretatie 
toe waarin elkaar niet geinterpreteerd wordt als ieder ander, 
maar als een ander. 

Jan, Piet en Klaas speldden elkaar een briefje op de rug. 

Met deze zin zou een situatie aangeduid kunnen zijn die slechts hierin 
bestond dat Jan bij Piet, Piet bij Klaas en Klaas bij Jan een briefje op de 
rug speldde.Het is dus mogelijk deze zin te gebruiken in een situatie 
waarin telkens X wel door Z een briefje kreeg opgespeld, maar omgekeerd 
Z niet door X. Strikte wederkerigheid is kennelijk niet vereist voor het 
gebruik van elkaar. Maar met een minder ingevuld netwerk van relaties 
tussen de participanten van een situatie kan volstaan worden voor het 
gebruik van elkaar, getuige de volgende zin. 

Jan, Piet en Klaas liepen achter elkaar de trap op. 


Het valt op dat niet uitgedrukt is wie voorop liep, wie in het midden en 
wie achteraan. Maar aangenomen dat er een situatie mee is aangeduid 
waarin Jan voorop liep gevolgd door Piet, die op zijn beurt door Klaas 
werd gevolgd, in dat geval is het, anders dan in de imaginaire wereld van 
Eschers gravures, moeilijk voorstelbaar dat Klaas op zijn beurt gevolgd 
werd door Jan, die als eerste de trap opliep. Dus Piet is dan de enige die 
en achter iemand aan liep en door iemand gevolgd werd. Bij andere 
zinnen met bet woord elkaar is het echter ook mogelijk dat er geen 
enkele entiteit aan te wijzen is waarop zo'n tweezijdige betrekking van 
toepassing is, zoals Bakker vervolgens laat zien met het voorbeeld: 

De beide schilderijtjes hangen boven elkaar. 

Immers, bij het ene schilderijtje hangt er geen boven, bij het andere 
hangt er geen onder. Bakkers analyse voor de drie besproken zinnen luidt 
dan bondig als volgt (1972a: 44). 

van een verzameling zijn de elementen onderling [...] door middel van 
een relatie [...] zodanig geordend, dat geen der elementen die 
relatie tot zichzelf vertoont en dat geen uitspraak wordt gedaan over 
de vorm van het relatienetwerk en de plaats die de elementen daarin 
innemen. 

Met deze descriptie confronteert Bakker tot slot de volgende zin. 

Jan heeft zijn auto in elkaar gereden. 

We volgen nu Bakkers beschrijving, waarin - maar dit ter zijde - zijn zin 
voor humor ongetwijfeld doorklinkt aan het slot van het citaat (1972a: 
44). 

Hier is het merkwaardige, dat elkaar verwijst naar een singularis. Ik 
meen, dat niettemin wat wij auto noemen vatbaar is voor interpretatie 
als veelheid, namelijk van samenstellende delen. Voor elk van die delen 
geldt, dat het zit 'in' de andere samenstellende delen (als gevolg van 
de botsing). Hier hebben we dus te maken met een bijzonder geval van 
afbeelding op zichzelf, n.l. zo een, waarbij de elementen stuk voor 
stuk een relatie vertonen tot het geheel van de resterende elementen. 
Of, anders gezegd: ook hier zijn de delen onderling geordend. 


Bakker geeft in zijn analyse van de verschillende zinnen met het woord 
elkaar aan dat zekere interpretatieve verschillen niet tot een benadering 
mogen voeren waarin aan de desbetreffende constructies dan ook maar 
even zo veel syntactische structuren met dito zo veel bijbehorende 
betekenissen worden gehecht. Allereerst verklaart zo'n benadering 
geenszins het optreden van het ene woord elkaar en voorts houdt ze een 
misvatting in van de wijze waarop taal functioneert. Hij verwoordt dit als 
volgt (1972a: 44). 

er [bestaat] weinig aanleiding (anders dan in de structuur van de 
betekende werkelijkheid) om reeksen onderliggende syntactische structuren 
of semantische eenheden aan te nemen als verklaring van de 
syntactisch-semantische structuur van beschreven zinnen; de gedachte 
dat zulks noodzakelijk zou zijn berust m.i. op een identificatie van 
syntaxis en/of semantisch aspect van bepaalde zinnen met de structuur 
van de door een individuele occurrence van die zinnen betekende 
werkelijkheid. Veeleer hebben we te makers met zinnen waarvan de 
syntactische structuur c.q. het verwijzingsmechanisme een semantisch 
aspect vertoont van een, vergeleken met het door hen aangeduide, 
globaal karakter, hetgeen tekenend is voor het aangelegd zijn van een 
taalbouwsel op gebruik in context en situatie: met behulp niet alleen 
van een globale aanduiding door middel van de occurrence van een zin, 
maar ook met behulp van gegevens uit de context, uit de situatie of 
van elders verkrijgt de lezer/hoorder meestal een voldoende duidelijk 
beeld van de beschreven werkelijkheid. Zo niet, dan kunnen 'instruc-
ties' [...], dan wel contexten worden toegevoegd. 

Bakkers analyse van het woord elkaar geeft in kort bestek een scherp 
beeld van zijn taalopvatting en tevens van zijn ideeen over taaldescriptie. 
Een verdergaande bespreking van deze onderwerpen loopt evenwel vooruit 
op hetgeen straks nader gereleveerd wordt bij de behandeling van Bakkers 
fundering van de taalbeschrijving. Maar vooraf nog vraagt Bakkers 
geschiedbeoefening op het gebied van de taalbeschrijving om aandacht. 

3. Geschiedenis van de taalbeschrijving 
Bakkers linguIstisch-historiografische werkzaamheden zijn van drieerlei 
aard. Om te beginnen maakt hij in het kader van zijn dissertatie een 
grondige historische studie van het begrip en de term 'samentrekking'. 
Vervolgens schetst hij in 1977 de ontwikkelingsgang van De grammatica in 
de negentiende eeuw in het door hem meegeredigeerde naslagwerk 


Geschiedenis van de Nederlandse taalkunde. En het derde historisch 
georienteerde werk dat Bakker verricht heeft - hij publiceert hierover in 
de periode van 1979 tot 1984 - is een kritische interpretatie van De 
Saussures Cours de linguistique generale. Van Bakkers werkwijze en 
resultaten in de genoemde aangelegenheden zullen nu enkele karakteristieke 
facetten worden belicht. 

Bakkers proefschrift opent met het royaal opgezette hoofdstuk "De 
ontwikkeling van het begrip 'samentrekking'", waarin begrip en term 
worden onderzocht bij retoren, taalmeesters en grammatici in "De 
oudheid", "De middeleeuwen", de periode "Van de XVde naar de XVIIIde 
eeuw" en vervolgens in "De XIXde eeuw", waarna "Enkele moderne opvattingen" 
beoordeeld worden. Vanaf Petrus Leupenius, die in 1653 wel als 
eerste over Nederlandse samentrekkingen geschreven heeft, en Arnold 
Moonen, aan Wiens werk van 1706 "[e]en vergevorderde 'ellipsomanie" 
(1968a: 19) wordt toegeschreven, bespreekt Bakker in het overzicht 
systematisch de Nederlandse opvattingen ter zake. Het overzicht vormt 
bepaald geen dorre opsomming van meer of minder geslaagde benaderingen, 
maar een hneiende narratin dont-fiat de hehandeling die samentrekkingsverschijnselen 
successievelijk te beurt valt, waar mogelijk geplaatst 
wordt tegen de achtergrond van de daaraan contemporaine taalbeschouwing. 
Opmerkelijk is dat Bakker, in scherp contrast tot wat het overgrote 
deel van de taalkundig descriptieve monografieen in de laatste decennia 
laat zien, een geheel hoofdstuk wijdt aan de terminografische geschiedenis 
van zijn onderzoeksobject, maar zeker even opmerkelijk is dat een 
motivering ervan geheel ontbreekt, waar hij toch zelden nalaat rekenschap 
of te leggen van opzet en handelwijze. De gedachte als zou de bestudering 
van de geschiedenis de natuurlijke ingang zijn tot de bestudering van 
het object, wordt scherp gelogenstraft als hij opmerkt (1968a: 3): 

Zo zien we in de loop der geschiedenis wat betreft term en begrip een 
bont en nauwelijks overzichtelijk beeld. De overzichtelijkheid neemt 
geenszins toe, als we merken, dat ons begrip geen zuiver wetenschappelijke 
stamboom heeft [...]. 

En met nadruk stelt Bakker een omlijning van het begrip 'samentrekking' 
ontwikkeld te hebben vooraleer de historische schets "zijn definitieve 
vorm" kreeg (1968a: 4): 

Ons eigen onderzoek heeft er namelijk toe geleid, een begrip 'samen 
trekking' te formuleren, dat naar onze mening recht doet aan de 
taalverschijnselen. Deze constante werd het uitgangspunt voor de 


beschrijving van de ontwikkeling van het begrip. Er is naar ooze 
mening geen andere mogelijkheid, een coherent historisch overzicht 
van begrippen en termen te bieden. Een eigen definitie - wil men: 
een parti pris - is de norm die uitmaakt wat wel en wat niet 
behandeld wordt, en tenslotte de basis, van waaruit we kritiek 
leveren [...]. 

De vraag naar het waarom van de historische schets blijft mede gelet 
op zijn breedte en diepgang in het licht van deze uitspraak intrigeren. 
Hij dient niet strikt ter waardebepaling van de door Bakker zelf ontwikkelde 
opvatting over samentrekking, want die is dan nog niet in geexpliciteerde 
vorm aan de orde geweest. De vanzelfsprekendheid en de 
gedegenheid van het overzicht mogen wel geinterpreteerd worden als 
uitdrukking van Bakkers historisch besef dat de afbakening van het begrip 
'samentrekking' dan weliswaar haar beslag heeft gekregen voorafgaand aan 
de presentatie van de schets, maar dat de afbakening daardoor nog niet 
los gedacht mag worden van de descriptieve feiten zoals die wel al - zij 
het maar matig en hoe dan ook onvoldoende geordend - in de loop van de 
geschiedenis zijn aangedragen en tot hem gekomen zijn. Zo merkt hij 
elders op (1977b: 114): "wat we verrichten, doen we onder gebruikmaking 
van, zelfs voor een groot deel bepaald door, wat in het verleden tot 
stand is gekomen." Besef van schatplichtigheid enerzijds en de wenselijkheid 
van een positiebepaling en van een rechtvaardiging van het 
onderzoek anderzijds moeten als vanzelfsprekend de achterliggende 
motieven gevormd hebben voor de diachrone terminografie van 'samentrekking'. 


Door de uitgesproken historische orientatie in verscheidene taalkundige 
publikaties heeft Bakker zich ervoor gekwalificeerd de beschrijving te 
verzorgen van de Geschiedenis van de Nederlandse taalkunde, in het 
bijzonder de ontwikkelingsgang van De grammatica in de negentiende 
eeuw. Hij benadert het object langs twee wegen. Naast een taalfilosofische 
uiteenzetting "over de fundamentele probleemstelling, die de 
negentiende eeuw beheerst" geeft hij "een geIntegreerde schets van de 
ontwikkeling van het grammaticale denken en onderzoeken" in Nederland 
(1977b: 114). De bijdrage, gekenmerkt door een wellicht al te conciese en 
zeker zeer hoog reikende aanpak van de funderingsproblematiek van de 
negentiende-eeuwse taalbeschouwing (cf. Van der Wal 1979; Van Haeringen 
1978: 475-6; Salverda 1986), getuigt volgens de recensent Van Haeringen 
(1978: 475) "van brede eruditie en van vermogen tot compositorische 


synthese". Ze vormt een belangwekkende poging om een "voorlopig" beeld 
te geven "dat samenvat en waar mogelijk verbreedt en verdiept wat 
momenteel aan geschiedschrijving aanwezig is" (197Th: 113, 114). 

Centraal in zijn verhandeling plaatst Bakker (197Th: 120) denkers als 
Herder, Hamann en Von Humboldt, die 

geen genoegen nemen met de beantwoording van de vraag, hoe men 
taalverschijnselen het beste kan groeperen of hoe men kan laten zien, 
dat ze in elkaar grijpen als de raderen van een uurwerk. Het gaat hun 
om zin en doel van de taal, om verklaring van de taal uit de laatste 
gronden. Geen uiterlijke classificatie, geen puur mechanistische 
verklaring kan ze tevreden stellen. Vandaar verklaringen van de taal 
als uiting van de goddelijke kracht in de mens [...] en ook [...] een 
voorkeur voor een visie op de taal als organisme, een term die op zijn 
minst inhoudt: bezield en zinvol mechanisme. 

De mens werd ontdekt "als voortbrenger van taal krachtens een hem 
eigen, tegelijk bovennatuurlijk en natuurlijk principe", zo luidt Bakkers 
analyse verder (197Th: 117): 

Slechts uit een deels zich naar de rede voegend, deels daaraan 
ontsnappend beginsel, dat liefst zelf aan de rede ten grondslag ligt, 
kan en mag de taal verklaard worden: de "Geist". De wet is niet meer 
boven de mens - het goddelijk principe werkt "organisch" in hem 
door, en door hem been. 

"Als men wetten accepteert", oordeelt Bakker (197Th: 117), "dan alleen 
voorzover zij volgen uit of stroken met de menselijke natuur, die 
essentieel vrij is." 

Maar de idee dat taal een organisme is, dat ontstaat, groeit, vervalt 
en afsterft, en aldus voorwerp is van taalevolutie, bleek evenwel onder 
invloed van de natuurwetenschappen in toenemende mate los te staan van 
de werkelijkheid (1977b: 147-149; 1984b: 5-6). De reconstructie van de 
oertaal werd gaandeweg onmogelijk geacht (197Th: 152). Hiermee "leek 
tevens de kans vervlogen langs historische weg de relatie tussen vorm en 
betekenis aan te wijzen" (1977b: 152). De woordvorm bleek geen directe 
uitdrukking van de betekenis, geen uitdrukking van het wezen van wat 
ermee benoemd wordt. De woordvorm kon daardoor niet anders dan als 
arbitrair worden opgevat. Aan een woord kon geen andere dan een 
onderscheidende functie worden toegekend. De tijd werd rijp voor de 
opvatting van De Saussure (1857-1913), die "de identiteit van de tekens 


[zou] koppelen aan de oppositionele waarde van de eenheden van vorm en 

betekenis" zodat, voegt Bakker (1977b: 152) er hier zonder nader commen


taar aan toe, "het menselijk spreken en verstaan door middel van de taal 

in laatste instantie "immotive" is. 

Bakkers derde, historische, sterk systematisch georienteerde occupatie, 

zijn notities bij Ferdinand de Saussures Cours de linguistique generale, 

heeft zich daarmee aangediend (1979; 1981; 1984b). Zijn historisch-kri


tische aantekeningen bij dit werk plaatsen de sterk vernieuwende invloed 

van De Saussure in een gerelativeerd perspectief; invloed van de leer


meester Stutterheim op Bakkers inzicht is direct aanwijsbaar (cf. 1984b: 1, 

verwijzing naar C.F.P.Stutterheim, Inleiding tot de taal-philosophie, 

Antwerpen/Nijmegen 1949; zie i.h.b. p.40 e.v.). Aangegeven wordt hoe voor 

een reeks begrippen in de Cours de linguistique generale die van belang


wekkende aard gebleken zijn, kon worden voortgebouwd op wat al door 

anderen ontwikkeld was, terwijl in de receptie van de postuum uitgegeven 

collegestof "het geestelijk vaderschap wel aan De Saussure wordt toege


schreven" (1984b: 9). Zo was het idee "dat de relatie tussen woordvorm en 

woordbetekenis een arbitrair karakter heeft" (1984b: 8), to vinden bij 

Plato in diens Kral))los. Voor het onderscheid 'langue/parole' "had men al 

de beschikking over begrippen als 'usus' en 'individueel taalgebruik'" 

(1984b: 9). Het onderscheid 'diachronie/synchronie' was in de 18-de eeuw 

reeds een taaltheoretisch thema. Steinthal had "de gedachte van de 

autonomie van de taal" al in 1855 "expressis verbis tot uitdrukking 

gebracht" (1984b: 8). De opvatting dat "een taal alleen maar kan bestaan 

krachtens sociale 'conventie'" (1984b: 8) was al door Whitney verdedigd. 

De notie 'waarde' was "gangbaar met name in de economie, en in wijdere 

zin een sleutelbegrip in de toenmalige Geisteswissenschaften" (1984b: 8). 

In de confrontatie met deze grondbegrippen zijn we na de beschouwing 
van Bakkers werkzaamheid op het terrein van de taaldescriptie en zijn 
werkzaamheid op het terrein van de geschiedbeoefening van de taalkunde 
aangekomen op het derde gebied van zijn wetenschappelijke interesse, de 
grondslagen van de taalbeschrijving. 

4. Fundering van de taalbeschrijving 
"Wat is de taak van de linguist? Wat doet hij eigenlijk? Waar houdt 
hij zich mee bezig? Wat is zijn 'objet'?", centrale vragen van De Saussure 
aldus Bakker (1979: 195; 1984b: 7). Zijn ze niet tevens karakteristiek voor 
hemzelf? Is de funderingsproblematiek in Bakkers taalkundige werk al niet 
het verbindende thema, ze komt hoe dan ook voortdurend met klem aan 


de orde. Kritische reflectie op het object van taalkundig onderzoek heeft 
voor Bakker ingehouden een poging tot doorschouwing van de relatie 
tussen taal en werkelijkheid en daarmee onverbrekelijk verweven de 
relatie tussen taal en mens. Zijn geinvolveerdheid in de taalkundige 
ideeengeschiedenis en zijn kritisch doordenken van het analytisch 
apparaat hebben hieraan zeker ten dienste gestaan. Fundamentele kwesties 
komen ter sprake ook - en veelal niet maar in de marge - in zijn 
ogenschijnlijk puur descriptieve werk, zoals in het voorafgaande wel 
gebleken is. Vanaf zijn eerste taalkundige publikatie, Onderwerp en 
gezegde, verschenen kort voor de verdediging van zijn proefschrift, heeft 
Bakker steeds en steeds breder en diepgaander een afweging trachten te 
formuleren inzake de problematiek: wat in aanmerking te nemen als het 
object, de methode en de zin van de taalbeschrijving. In het jaar voor 
zijn overlijden bereikt de poging haar culminatiepunt in de genoemde 

Kritische izotities. 

Bakkers immanente kritiek op de taalbeschouwing van Ferdinand de 
Saussure richt zich op diens denkbeeld dat de taalstructuur beschreven 
moet worden louter in termen van relaties tussen de taalelementen underling, 
en wel als relaties binnen een autonoom systeem, zodat er geen 
plaats is voor verwijzing naar enig gegeven buiten het taalsysteem. Als 
hoofdbezwaar wijst Bakker (1984b: 4) aan "dat niet alleen alle feiten in 
een systeem moeten, maar dat bovendien dit systeem geacht wordt de 
individualiteit van de daarin opgenomen elementen volledig te verklaren." 
Hierin vindt hij als "grondgedachte" "het radicaal arbitraire van het 
signe", het taalteken (1984b: 9), waardoor "de differentie, de valeur" "de 
absolute macht" heeft (1984b:13-14). Zijn kritiek hierop wordt kernachtig 
verwoord in het volgende (1984b: 14): 

Voor deze stap, hoe begrijpelijk ook in het kader van een streven de 
linguist een concreet object voor een autonome wetenschap te verschaffen, 
is onvoldoende grond aanwezig. Immers het volstaat de eigen 
existentie van signes eenvoudigweg te erkennen, met hun significante 
onderlinge overeenkomsten en verschillen, en met alles wat ze 
overigens moge kenmerken. Het is niet nodig om die existentie met 
behulp van het wetenschappelijk denken te funderen. Het is voldoende 
om te zeggen in hoeverre de taal systematische trekkers heeft, het 
gaat te ver te zeggen dat zij een systeem is. 

Bakkers afwijzing van de radicale arbitrariteit van het taalteken leidt 
direct en onontkoombaar tot verwerping van de structuralistische idee dat 
taal te beschouwen is als een in zichzelf besloten, "een omvattend 


systeem", waarin "de samenhang van de taalverschijnselen volledig en 
expliciet te specificeren" is (1984b: 3). Hoe zou een notie verbonden aan 
een taalteken in de ene taal in zeker opzicht kunnen overeenkomen met 
een notie verbonden aan een naar vorm verschillend taalteken in een 
andere taal, als daarvoor geen aangrijpingspunt ligt in de werkelijkheid? 
Hoe kan een taalteken dan al "duiden op een entiteit uit de werkelijkheid" 
(1984b: 14), als het taalteken alleen betrokken kan zijn op andere 
taaltekens in dezelfde taal? Hoe kan er zelfs maar gedacht worden aan de 
geschiedenis van een taalteken, als de identiteit van het taalteken 
"gezocht wordt in de pure differentialiteit" (1984b: 15), die het immers 
slechts met andere taaltekens in hetzelfde taalstadium zou kunnen 
onderhouden? Hoe te ontkomen aan de aporie schuilend in de circulariteit 
dat een taalteken bepaald wordt door het geheel, en wel doordat het "van 
alle andere verschilt en eventueel met sommige overeenkomt", terwijl het 
taalteken "mede dat geheel", dus "mede zichzelf bepaalt, hetgeen door de 
these van de radicale arbitrariteit van het signe juist wordt ontkend" 
(1984b: 15)? Scherpe en klemmende vragen, waarop Bakker het antwoord 
zag in de systeem-onafhankelijke individualiteit van het taalteken, 
gefundeerd "puur en alleen in de erkenning door de taalgemeenschap" 
(1984b: 14, 19). "Neemt men [...] aan dat een signe een [systeem-]onafhankelijke 
individualiteit kan hebben, dan is er een basis voor de constitutie 
van een entiteit" waaraan "een continue fonetische en semantische 
ontwikkeling toegeschreven [kan] worden" (1984b: 15). "[Nile entiteiten 
[hebben] een historisch karakter, ze hebben ook een eigen geschiedenis" 
waarin zij "op z'n minst een 'erkennings'geschiedenis hebben doorgemaakt" 
(1984b: 25). Zo kan een concept worden onderscheiden, vooraleer het als 
betekenis met een vorm tot een taalteken wordt geconstitueerd. In 
Bakkers ogen is "de gedachte van de pre-existentie van concepten" dan 
ook "een heel normale zaak". Zij "was De Saussure een gruwel: alsof 
'betekenis' gegrond kon zijn in iets anders dan de langue alleen!" (1984b: 
28). Bakker belijdt dan (1984b: 28): 

ik ontken niet dat taal iets eigens is. Maar ik weiger aan te nemen 
dat alles in de taal restloos uit het talige (wat dat dan ook moge zijn) 
verklaard moet worden. Daarin zie ik, behalve wellicht een overdreven 
accent op wat de 'autonomie' van de taal heet, tevens een overschatting 
van wat het wetenschappelijk denken kan. 

Door de centrering van de funderingsproblematiek rond de historische 
figuur van De Saussure kan het erop lijken dat Bakker zich slechts 
auseinandersetzt met een gepasseerde visie op taal en taalbeschrijving. 


Zou zo'n gedachte bier zijn opgeroepen, dan verdient zij een onmiddellijke 
correctie. Het begrippenkader van het Saussuriaanse structuralisme 
vigeert nog volop, nauwelijks meer gewijzigd soms dan in de van taal 
verwisselde termen; Bakker is dan ook veeleer op zoek geweest naar de 
oorsprong, de grondvesting. Zo is in de transformationeel-generatieve 
theorie het systeemdenken niet opgegeven. Syntagmatische en paradigmatische 
(associatieve) betrekkingen zijn nog immer schering en inslag 
van het descriptieve weefsel. Een geIntegreerde bestudering van langue en 

parole, zeg nu competence en performance, wordt inmiddels zelfs principieel 
uitgesloten geacht. De integratie van synchrone en diachrone 
taalstudie is verder weg dan ooit; taalvariatie maakt geen integraal deel 
uit van de aanpak, want daarvoor is in de taal van de geklealizeerde 
taalgebruiker in een homogene taalgemeenschap geen plek. Het primaat 
van de vorm heerst over de betekenis; taal wordt gedacht als niet meer 
dan "een middel tot overdracht van conceptuele kennis" (1984b: 21; 1984d: 
211), waar Bakker taal naar de essentie ziet als uitingsmogelijkheid voor 
"de interpretatie van een stukje van de werkelijkheid" (1984d: 211), voor 
"het present stellen van gebeurtenissen en toestanden met het doel [ten 
opzichte daarvan te komen] tot een bepaling van onze attitude" (1984b: 
24). 

Bakker heeft getracht door te dringen tot de essentie van de positie 
van de taal in de werkelijkheid waaraan de taalgebruikende mens zingevend 
deelneemt. Van een immer wijkende horizont op zijn wetenschappelijke 
speurtocht is hij zich scherp bewust geweest waar hij stelt (1984d: 
210): 

De wetenschap kan ons nimmer 'het' portret van de werkelijkheid 
geven. De schepping blijft een mysterie. Niets spreekt vanzelf. 
Wetenschappelijke analyse en synthese Leiden daarom nooit tot meer 
dan de verwoording van een bepaalde visie op (een deel van) de werkelijkheid. 
Deze visie is in laatste instantie niet te motiveren ten 
overstaan van enig forum; zij is dus ook niet motiveerbaar ten aanzien 
van de communis opinio. Zij betreft de waarde van het weten schappelijk 
beschreven geheel en zijn delen en zij geeft aan welke houding 
wij het beste daartegenover kunnen innemen. Een wetenschappelijk 
betoog verschilt in dezen [...] niet wezenlijk van andere vormen van 
taalgebruik. Het verschilt van ander taalgebruik door zijn doelstelling: 
binnen bepaalde grenzen volledig en ordelijk rekenschap geven van de 
betrekkingen tussen de dingen die behandeld worden. [...] Hoe volledig 
en hoe precies we ook mogen zijn, steeds wijkt het object van 


beschrijving achter die beschrijving terug. Altijd blijft er iets over 
waarvan we wel weet hebben, maar dat zich niet laat formuleren. 

5. Slot 
Bakkers wetenschapsbeoefening laat zich niet duiden zonder onderkenning 
van het metafysisch perspectief waarin hij Naar en zichzelf geplaatst zag, 
zoals nog beluisterd kan worden in de woorden die behoorden tot de 
laatste van zijn inspirerend taalkundig leven (1984b: 32): 

elke vorm van zinbepaling van de werkelijkheid [is] beperkt van 
gelding, evenals de wetmatigheid die geacht wordt eraan to beantwoorden. 
Dus is elk woord dat van de mens uitgaat onvolkomen, niet alleen 
het wetenschappelijke. Deze beperktheid kunnen we beter niet overschreeuwen, 
het is immers een kostbare uitwijzing naar de enige echte 
Soeverein. 

* Verscheidene personen hebben aan de voorbereiding van de tekst 
bijgedragen. Dank gaat uit naar S.Daalder, L. van Driel, B.Dongelmans, 
A.Klijnsmit, J.Knol, L.Mackenzie, J.Noordegraaf, M.Onrust, A.Verhagen en 
M.Willemsen. 
Bibliografie 

Bakker, D.M. 
1968a Samentrekking in Nederland syntactische groepen. Leiden: Universitaire 
Pers. Diss. Leiden. viii, 231 pp. 

1968b 'Onderwerp en gezegde', in: Reflexies. Opstellen aangeboden aan 
Prof dr.J.F.A.Mekkes, ter gelegenheid van zijn zeventigste 
verjaardag. D.M.Bakker, J. den Boeft, J. van der Hoeven, 
G.Horsman, P.A.Meijer, J.W.Mojet, M.D.Stafleu (red.), Amsterdam: 
Buiten & Schipperheijn, p.9-41. 

1969 'Transformationele en Functionele Grammatica', naar aanleiding 
van: Simon C.Dik, Coordination, its implications for the theory 
of general linguistics. Amsterdam: North-Holland Publishing 
Company 1968, in: Forum der Letteren 10, p.203-233. 


1971a 'Jets over het onderscheid tussen "bepaalde" en "onbepaalde" 
nominale constituenten', in: De Nieuwe Taalgids 64, p.338-345 
[Stutterheim-nummer]. 

1971b D.M.Bakker, C. van Bree, A. van Santen (red.),De Nieuwe Taalgids 
64 [Stutterheim-nummer]. 

1971c C.F.P.Stutterheim, Uit de verstrooiing. Gesproken en geschreven 
taalkundige beschouwingen. Bundel aangeboden bij zijn afscheid 
als hoogleraar in de Nederlandse Taalkunde aan de 
Rijksuniversiteit to Leiden. D.M.Bakker, C. van Bree, B.C. 
Damsteegt, J.Noordegraaf, A. van Santen (red.), Leiden: Universitaire 
Pers. 

1972a leder, samen, respectievelijk, elkaar', in: S.C.Dik (red.) 
Taalwetenschap in Nederland 1971. Amsterdam, p.39-44. 
1972b 'On Ellipsis' in Dutch Nominal Phrases',in: Linguistics. An international 
Revieuw 83, p.5-12. 
1972c Tekengeving en syntaxis. Over constructies met 'hebben' en 
'zijn'. Assen: Van Gorcum. Inaugurele rede, 35 pp. 
1974a 'Zinnen als reeksen: een vergelijkende standpuntbepaling', in: 
De Nieuwe Taalgids 67, p.265-278. 

1974b D.M.Bakker, M.Kemperink, L. van Noort, G.Sneep, 'Drie notities 
over de beschrijving van werkwoorden als woordgroepsdelen', 
in: Tabu 5 (1974-1975), p.1-8. 

1974c Boekbespreking: W.Abraham (ed.). Kasustheorie. Frankfurt/M 
1971, 213 pp., in: Neophilologus 58, p.100-101. 

1974d F.L.Zwaan. Zwaanzinnigheden. Opstellen over spraakkunst en 
tekstinterpretatie. J.Malepaard, E.M.Tol-Verkuyl, D.M.Bakker, 
B.C.Damsteegt, G.R.W.Dibbets (red.). Amsterdam. 

1975a 'Werkwoordstijden en taalbehandeling', in: Handelingen van het 
drieendertigste Nederlands filologencongres 1974. 
Amsterdam, p.169-176. 

1975b 'Aanloopmoeilijkheden', in: De Nieuwe Taalgids 68 (1975), p.180


185. 
1975c 'Volgorde van taalelementen; enkele preliminaire opmerkingen, 
in: G.Kazemier, P.P.J. van Caspel (red.), Taal- en letterkundig 
gastenboek voor Profdr.G.A. van Es. Groningen, 1-10. 

1976 'Bezeichnungsakt and Grammatik', in: Akten des V. Internationalen 
Germanisten-Kongresses Cambridge 1975. Bern[enz.],p.189


192. 
1977a D.M.Bakker en G.R.W.Dibbets (red.), Geschiedenis van de Nederlandse 
taalkunde. 's-Hertogenbosch: Malmberg 413 pp., 10 
illustraties en 2 kaartjes. 


1977b 'De grammatica in de negentiende eeuw', in: Bakker en Dibbets 
(1977a), p.113-160. 
1977c 'De links-van-relatie in werkwoordsgroepen', in: Spektator 6, 
p.378-380 [Squibnummer]. 

1977d 'Huygens' Op de dood van Sterre: analyse van interpretaties 
van de eerste regel',in: H.Heestermans (red.),Opstellen door 
vrienden en vakgenoten aangeboden aan Dr.C.H.A.Knlyskamp. 

's-Gravenhage, p.15-24. 

1978 'Volgorde in werkwoordsgroepen', in: De Nieuwe Taalgids 7, 
p.479-483 [Van den Berg-nummer]. 

1979 'Naar aanleiding van De Saussure's Cours',in: Handelingen van 
het vijfendertigste Nederlands filologencongres 1978. 

Amsterdam, 193-205. 

1980 'On A-generic sentences in Dutch', in: D.J.van Alkemade, A. 
Feitsma, W.Meys, P. van Reenen, J.J.Spa (red.), Linguistic 
studies offered to Berthe Siertsema. Amsterdam, p.11-24. 

1981 'Naar aanleiding van De Saussure's Cours (II)', in: Voortgang 2, 

p.62-80. 
1982 'Nevenschikking', in: Voortgang 3, p.228-243. 
1983a 'CoOrdinatie en Major Constituents', in: Glot 6, p.183-227. 
1983b Boekbespreking: T.Pollmann, Woorden, klanken, zinnen, talen. 

's-Gravenhage: Martinus Nijhoff, 1983,x,253 pp,in: Forum der 
Letteren 24, p.230-233. 
1984a 'Major Constituents en Samentrekking', in: Voortgang 5,.207


229. 
1984b 'Kritische notities bij Ferdinand de Saussure's Cours', in: 
Philosophia Reformata 49, p.1-34. 
1984c P.Pit'ha, D.M.Bakker, 'Towards a Free and Close Coordination' 
in: The Prague Bulletin of Mathematical Linguistic 41, p.27- 33. 
1984d 'De macht van het woord', in: Radix 10, p.209-217. 
1986 Bespreking H.Klifman, Studies op het gebied van de vroeg 

nieuwnederlandse triviumtraditie. (ca. 1550 - ca. 1650). Dor


drecht/Cinnaminson 1983, in: Tijdschrift voor Nederlandse Taal


en Letterkunde 102, p.139-143 [postuum verschenen]. 

Berg, B.van den 
1969 Bespreking Bakker (1968a), in: De Nieuwe Taalgids 62, p.136


138. 
1972 Bespreking Bakker (1972c), in: De Nieuwe Taalgids 65, p.228229. 

Eerdmans, K.M.G. 
1978 Bespreking Bakker & Dibbets (1977a), in: Annali - Studi Nederlandesi 
- Studi Nordici 21, p.443-452. 
Haeringen, C.B.van 
1978 Bespreking Bakker & Dibbets (1977a), in: Leuvense Bijdragen 67, 
p.473-484. 
Salverda, R. 
1986 'Nederlandse grammatica in de negentiende eeuw', in: Neerlandica 
Extra Muros 46, p.11-25. 
Sassen, A. 
1971 Bespreking Bakker (1968a), in: Foundations of Language 7,p.143


147. 
Shetter, W.Z. 
1978 Bespreking Bakker & Dibbets (1977a), in: Historiographia Linguistica 
5, p.307-313. 
Toorn, M.C.van den 
1969 Bespreking Bakker (1968a), in: Lingua 23, p.199-202. 
Vriendt, S.de 
1971 'Samentrekking en 'Samentrekking". Bespreking Bakker (1968a) 
in: Belgisch Tijdschnft voor Filologie en Geschiedenis 49,p.720


722. 
Wal, M.J.van der 
1979 Bespreking Bakker & Dibbets (1977a), in: Glot 2, p.91-101 


24 


Betekenis en begrip in beeldspraak, alinea-opbouw 
en intonatie 

Arie Verhagen 

Een voordracht als deze 1) begint nogal eens met een anekdote. De 
toehoorders begrijpen in zo'n geval direkt dat de anekdote een kapstok 
is, een voorbeeld voor iets van een algemenere strekking. We zijn hier 
tenslotte niet bij elkaar gekomen om anekdotes uit te wisselen: er zal een 
kwestie van een zeker belang worden aangesneden. En omdat we er ook 
niet van uit kunnen gaan dat ooze dagelijkse levens veel konkreets 
gemeen hebben, zal die kwestie vast en zeker enige algemeenheid, een 
zekere abstraktie vertonen - niet iets, dus, dat vanzelf bijster interessant 
is, voor de toehoorders. Met een aardige anekdote brengt de spreker nu 
iets van het konkrete leven in zijn verhaal; hij laat onmiddellijk zien dat 
hij geen droogstoppel is en dat de nog te bespreken kwestie, ondanks de 
abstraktheid, eigenlijk z� uit het voile leven gegrepen is. Bovendien 
worden de toehoorders er misschien wel nieuwsgierig van, in de trant van: 
'He, een aardige anekdote, wie weet komen er meer', of: 'Wat voor 
algemeen punt moet dit verhaaltje eigenlijk illustreren?'. In dat geval 
heeft de spreker, al dan niet met vooropgezette bedoelingen, een klassiek 
retorisch effekt bereikt: hij heeft de toehoorders welwillend gestemd en 
hen er toe gebracht vender te willen luisteren. 

Een voor de hand liggende manier om tegen zoiets als een inleidende 
anekdote aan te kijken is het te zien als een truc, beleefder gezegd: een 
hulpmiddel - iets dat bij de eigenlijke boodschap komt, als extraatje, of 
bij wijze van verpakking, maar dat in ieder geval niet zelf wezenlijk 
uitmaakt voor de strekking van het betoog, en dat zal ongetwijfeld vaak 
een korrekte karakteristiek zijn van inleidende en andere anekdotes. Maar 
de truc-visie komt ook in een algemene gedaante voor; 2) hij houdt dan 
in dat middelen waarmee verhalen en betogen, i.h.a.: teksten, zijn 
opgebouwd principieel gezien worden als verpakking van iets dat ook 


zonder die tekst bestaat, als iets extra's dat bij de "eigenlijke" inhoud 
komt, die dan dus onafh.ankelijk van de tekst gekend wordt. Zo is het 
bijvoorbeeld een oude gedachte dat het verschil tussen woorden een 
weerspiegeling is van onderscheidingen in de werkelijkheid, die wij ook 
buiten de taal om kennen, of dat zinnen weerspiegelingen of aanduidingen 
zijn van gebeurtenissen of toestanden in een echte of verzonnen werkelijkheid, 
maar in ieder geval ergens anders dan in de betreffende tekst. 
Maar het is evenzeer een oude gedachte - al weet ik niet welke het 
eerstgeboorterecht toekomt - dat de inhoud van een tekst niet zozeer in 
de tekst verpakt zit, als wet erdoor opgeroepen, gekreeerd wordt, en dus 
niet onafhankelijk van de tekst gekend kan worden. Nu kan ik mij 
voorstellen dat u op dit moment bij uzelf zegt 'Nou en?', maar daarmee 
heb ik dan onmiddellijk aangeduid waarover ik het nu verder met u wil 
hebben; dat is namelijk de vraag wat het nu uitmaakt voor welke 
gedachte je Ik wil dat bespreken aan de hand van een drietal 
onderwerpen; de meeste aandacht zal ik besteden aan zgn. overdrachtelijk 
taalgebruik, beeldspraak; daarna wil ik nog ingaan, zij het veel korter, op 
de onderwerpen "alinea-opbouw" en "aksent en intonatie". Deze onderwerpen 
hebben in ieder geval dit voor vandaag aardige voordeel dat ze 
althans enigszins gespreid zijn door de Neerlandistiek, zij het dat de 
aandelen taalkunde en taalbeheersing aanzienlijk groter zijn dan het 
aandeel letterkunde, maar daarvoor moet u de verklaring zoeken in het 
verschijnsel van de akademische specialisatie. 

Ondertussen loop ik het risiko dat u mij een droogstoppel vindt, omdat ik 
nog steeds geen anekdote heb opgedist, die mijn in abstrakto 
geformuleerde vraag konkreet zou kunnen illustreren. Gelukkig zal het 
gebied van de beeldspraak volop gelegenheid bieden om dit goed te 
maken, maar ik begin bij een niet direkt anekdotisch gekleurde 
stellingname. 

De auteur van een recent boekje over de schrijfadviezen die in de 

afgelopen 40 jaar in Nederland op de markt verschenen zijn, noemt als 

een van de oorzaken van problemen die zich bij het begrijpen van teksten 

voor kunnen doen dat de 'uitgedrukte letterlijke betekenis' van een zin 

niet de 'door de schrijver bedoelde betekenis' is (Maureau 1983: 76). Als 

voorbeeld van het verschijnsel dat 'de zinsbetekenis niet samenvalt met 

de door de spreker bedoelde betekenis' (Maureau 1983: 105), voert hij o.a. 

op: 'de metaforische uiting' Jij bent een kei, waarvan de door de spreker 

bedoelde betekenis letterlijk weergegeven wordt met: Jij bent een 

geweldig persoon. De eerlijkheid gebiedt te zeggen dat dit voorbeeld 


volgens Maureau niet behoort tot de probleemgevallen, maar daar is het 
mij nu ook niet onmiddellijk om te doen; waar het me wel om gaat, is de 
wijze van voorstellen die hier gebezigd wordt. Ik citeer nog even verder: 

Om de door de spreker bedoelde betekenis te kunnen achterhalen 
moeten er voor de luisteraar allereerst tekenen zijn dat de 
zinsbetekenis van de uiting niet samenvalt met de door de 
spreker bedoelde betekenis. Bij het horen van [Jij bent een kei] 
[...] krijgt hij wat dat betreft duidelijke signalen. Bij het horen 
van [die zin] zal hij niet denken dat de spreker echt van mening 
is dat de toegesprokene een stuk steen is. [...] 
Het is verre van gemakkelijk om aan te geven hoe de luisteraar, 
na geconstateerd te hebben dat [zulke zinnen] niet letterlijk 
moeten worden opgevat, tot de door de spreker bedoelde betekenis 
komt. [voetnoot weggelaten] Dat de luisteraar de bedoelde 
betekenissen [...] gemakkelijk kan achterhalen, lijkt echter 
evident. 
(Maureau 1983: 105/6) 

Het is duidelijk dat Maureau hier een specifiek idee verwoordt over de 
verhouding tussen wat ik gemakshalve nu maar noem "de boodschap" van 
een tekst en de manier waarop de tekst in elkaar zit, nl.: de boodschap 
van een tekst is in beginsel onafhankelijk kenbaar van "de tekst zelf". 
Dat is de noodzakelijke vooronderstelling van het praten over een 
'bedoelde betekenis' die een andere is dan de zinsbetekenis. Ik zal deze 
visie voortaan aanduiden als de "twee betekenissen theorie". 3) De tekst, 
en de elementen waaruit die bestaat, worden bier dus kennelijk gezien als 
hulpmiddelen om achter de bedoeling van de spreker te komen, en die 
wordt voorgesteld als iets dat op de een of andere manier onafhankelijk 
is van de tekst; soms drukt de tekst rechtstreeks de bedoeling van de 
spreker uit, maar soms is dat ook niet het geval, en dan moeten we ons 
extra inspannen om de "eigenlijke" betekenis te achterhalen. Soms 
korrespondeert de zinsbetekenis rechtstreeks met de werkelijkheid, en dan 
hebben we "gewoon" taalgebruik, soms is die onmiddellijke korrespondentie 
er niet, en dan hebben we "figuurlijk" of "indirekt" taalgebruik of zoiets, 
en staan we voor bijzondere interpretatie-problemen; de oplossing daarvan 
is maar moeilijk te formuleren, maar de alledaagse taalgebruiker komt ze 
toch maar schijnbaar moeiteloos te boven. In deze voorstelling van zaken 
is het eigenlijk maar een mysterieuze zaak dat taalgebruikers zo weinig 
moeite hebben met overdrachtelijk taalgebruik, en ontstaat gemakkelijk 
het beeld dat mensen wel over zeer bijzondere vermogens moeten 


beschikken die hen tot deze prestatie in staat stellen; aan de wetenschap 
dan de taak het geheim van deze bijzondere vermogens te ontsluieren! 

Voor velen is dit inderdaad een aantrekkelijke voorstelling van zaken, en 
Maureau kan zich ook beroepen op een hedendaagse Amerikaanse taalfilosoof 
die bepaald wel enig gezag heeft (Searle 1979; vgl. Maureau 1983: 
105). Dat dit standpunt in zekere zin dus "modern" is wil echter nog niet 
zeggen dat het ook plausibel is, of zelfs plausibeler dan andere, oudere 
standpunten. In feite is het zelfs niet zo modern. Het wordt bijvoorbeeld 
beproken en, vooral, tegengesproken in een leerboek over stijl dat in de 
eerste 6 decennia van deze eeuw in gebruik was in het middelbaar 
onderwijs in Nederland: Stijlstudie en stijloefening van Acket en Stutterheim. 
4) Het hoofdstuk over beeldspraak, van de hand van Stutterheim, 5) 
begint als volgt: 

Eens passeerde mij in de winter een kar met hooi. Ik werd 
getroffen door de sterke hooilucht. Ik voelde opeens een vleug 
zomerweelde door mij keen en zag een groen landschap in 
zonneschijn onder een blauwe hemel. Toen zei ik: 'De zomer 
passeert me'. Toch was 't geen zomer maar een kar hooi, die 
voorbijging. 
Misschien had ik hiermee iets gezegd, dat nog nooit eerder door 
iemand gezegd was. De stijlvorm echter waarvan ik mij (overigens 
volkomen onbewust) bediende, was allesbehalve oorspronkelijk. Ik 
gebruikte beeldspraak, ik drukte me figuurlijk, overdrachtelijk, 
oneigenlijk uit. Het is niet toevallig dat er voor het bedoelde 
stijlverschijnsel zoveel verschillende termen in omloop zijn. Het 
is een gevolg van het feit dat dit verschijnsel verschillende 
kenmerken heeft en dat men het op verschillende manieren heeft 
trachten te typeren. De beeldspraak, of hoe men het ook noemen 
wil, is van alle stijlvormen het moeilijkst te begrijpen en te 
beschrijven. 
(Acket & Stutterheim 1960: 79) 

Ook Stutterheim vindt beeldspraak, overdrachtelijk taalgebruik, iets 
moeilijks, en hij lijkt het wat dat betreft dus eens te zijn met de "twee 
betekenissen theorie" van Searle en van Maureau; overigens moet hier 
misschien wel bij verdiskonteerd worden dat Stutterheims bijzonder lijvige 
proefschrift handelt over 'het begrip metafoor'. Hoe dit zij, als we 
doorlezen blijkt de zaak toch iets anders te liggen. Stutterheim onderscheidt 
twee vaak optredende misverstanden in de "gewone" voorstelling 


van zaken, als het om metaforen gaat; het eerste is dat het overdrachtelijk 
gebruik van een woord met zich mee zou brengen dat 'het woord in 
kwestie een geheel andere betekenis krijgt', dus dat bijvoorbeeld vliegen, 
gezegd van het galopperen van een paard, ook betekent: "galopperen" en 
niet "vliegen" (Acket & Stutterheim 1960: 79). Dat is echter niet plausibel, 
want het zou betekenen dat vliegen in dat gebruik plotseling een heel 
ander woord zou zijn dat toevallig net zo klinkt als het woord vliegen 
dat gewoon "vliegen" betekent. Er is meer over te zeggen, maar voor nu 
kan ik volstaan met vast te stellen dat Stutterheim het nog steeds eens is 
met de "twee betekenissen theorie" van het duo Searle-Maureau: juist het 
feit dat de woorden blijven betekenen wat ze betekenen is voor de 
laatsten immers aanleiding om te spreken van een diskrepantie tussen 
zinsbetekenis en bedoeling van de spreker. Maar nu houdt de overeenkomst 
op, want Stutterheim is het ook met deze voorstelling van 
zaken oneens: 

Een ander veel voorkomend misverstand naar aanleiding van de 
beeldspraak is het volgende. Men meent, dat hij die zich figuurlijk 
uitdrukt, iets anders zegt dan hij eigenlijk bedoelt. Dus: hij 
zegt wel vliegen, maar hij bedoelt galopperen; hij zegt wel in 
brand staan, maar hij bedoelt: vuurrood zijn; enz. 
(Acket & Stutterheim 1960: 80). 

Het eerste argument dat hiertegen ingebracht wordt is er weer een uit 
het ongerijmde: zeggen wat je bedoelt is toch een kenmerk van goede 
stiji, en zou nu een van de belangrijkste stijivormen er echt voor zijn om 
te zeggen wat je niet bedoelt? Het is duidelijk dat de auteur het gewoon 
niet kan geloven. Maar hij gaat er daarna ook toe over een tegenvoorbeeld 
te leveren, in de vorm van de volgende anekdote. 

Het is jammer, maar een mens heeft zichzelf niet altijd in 
bedwang; hij wordt wel eens nijdig en dan zegt hij dingen die hij 
liever had moeten zwijgen. Hij zegt bijv. tegen een ander: 'ezel'! 
Soms krijgt hij een scheldwoord terug, soms een giftige blik, 
soms een pak slaag. Dat hangt van die ander af. Is die ander een 
politieagent die je bekeurt omdat je zonder licht hebt gereden, 
dan krijg je er nog een bekeuring bij 'wegens belediging van een 
ambtenaar in de rechtmatige uitoefening van zijn functie'. 
Dit heeft een eerzaam burger ondervonden, die in de zoeven 
geschetste situatie zich dat niet bijster originele scheldwoord liet 
ontvallen. Het gevolg was, dat hij enige tijd later als beklaagde 


voor de rechtbank stond. Tegen de beschuldiging van de agent 
kon hij niets inbrengen. De president bracht hem het onjuiste en 
strafbare van zijn handelwijze onder 't oog; daarna werd hem een 
boete opgelegd. Hiermee scheen deze zaak afgedaan. 
Onze burger echter had zich een geraffineerde wraak voorbehouden. 
'Meneer de president,' vroeg hij ernstig, 'dus ik mag werkelijk 
nooit "ezel" zeggen tegen een agent?' 
President: 'Ik meende dat dit voldoende duidelijk was geworden.' 
Burger: 'Maar ik mag toch zeker wel "agent" zeggen tegen een 
ezel?' 
President: 'Hiertegen zie ik geen enkel juridisch bezwaar'. 
Burger (als in zichzelf, maar luid genoeg om door iedereen 
verstaan te worden): 'Zo, dus ik mag wel "agent" zeggen tegen 
een ezel'. 
Daarna stapte hij op de gehate dienaar der wet af, bleef pal vOOr 
hem staan, en zei met veel vriendelijke nadruk: 'Dag agent!' hetgeen 
een homerisch gelach ten gevolge had, waarin slechts de 
toegesprokene niet deelde. 

En hierop laat Stutterheim dan onmiddellijk het volgende kommentaar 
volgen: 

Hij had op die ongelukkige avond niet 'ezel' gezegd tegen een 
agent; het was (althans voor hem) een ezel! 
En toen ik zei: 'De zomer passeert me', bedoelde ik niet eigenlijk 
te zeggen: 'Een kar met hooi gaat voorbij'. Neen, wat ik zei, dat 
bedoelde ik ook, - en wat ik bedoelde, dat heb ik ook gezegd. 

Beeldspraak gebruiken we, omdat we zonder beeldspraak niet 
kunnen zeggen, wat we bedoelen. 

Dit houdt tevens de onjuistheid in van de mening: het is mogelijk 
om op twee manieren, nl. een eigenlijke en een figuurlijke, een 
en hetzelfde uit te drukken. 
Ja, in zeker opzicht doelen het letterlijk gebruikte vuurrood zijn 
en het overdrachtelijk gebruikte in brand staan op hetzelfde. 
Maar in een ander opzicht doelen ze op iets anders; en juist om 
dat andere is het te doen. 
(Acket & Stutterheim 1960: 81) 


U ziet: op dit punt staat de opinie van Stutterheim wel ongeveer diametraal 
tegenover wat hij een veel voorkomend misverstand noemt, maar 


dat desondanks ook moderne varianten kent. 6) Gezien mijn presentatie 
zult u al wel begrepen hebben dat mijn sympathie geheel aan de kant van 
Stutterheim is. Het standpunt van de diskrepantie tussen bedoelde 
betekenis en letterlijke betekenis maakt het verschijnsel beeldspraak 
eigenlijk tot een mysterie; het is op z'n best versiering, en die kan dan 
nog lastig zijn ook, omdat de hoorder zich extra in moet spannen om de 
"echte" boodschap te achterhalen, en daarbij loopt hij uiteraard het risiko 
zich te vergissen. Deze voorstelling van zaken, die intultief al niet 
plausibel is, ontdoet beeldspraak ook nog eens van alle aardigheid: het 
gaat er bij goede beeldspraak, beeldspraak die ons treft, toch juist om 
dat dat bepaalde beeld opgeroepen wordt, terwijl het in de "twee betekenissen 
theorie" zo voorgesteld wordt dat het maar een middel is, een 
indirekte manier om een boodschap over te krijgen in plaats van een 
direkte. Zo beschouwd is dit meer een anti-beeldspraak-theorie. 

Ondertussen brengt de aanvaarding van het Stutterheim-standpunt wel 
enige konsekwenties met zich mee. Volgens de "twee betekenissen theorie" 
is het zo dat de werkelijkheid het eigenlijk verbiedt om "zomer" te 
zeggen tegen een kar hooi, of "ezel" tegen een agent; zegt iemand dat 
toch, dan kent hij of zij de taal niet, of er wordt iets anders bedoeld 
dan er gezegd wordt, maar in ieder geval is er "afwijkend" taalgebruik. 
Maar als "ezel" zeggen tegen een agent gewoon is wat het lijkt te zijn, 
dan is er kennelijk niets in de werkelijkheid dat ons verbiedt om zoiets 
te doen: er is geen sprake van dat een "objektieve" struktuur van de 
werkelijkheid waarin agenten geen ezels zouden zijn, iets ge- of verbiedt 
wat betreft ons taalgebruik, ook al betreft dat taalgebruik diezelfde 
werkelijkheid. Omgekeerd betekent het echter ook dat we ons niet achter 
een vermeende struktuur van de werkelijkheid kunnen verschuilen om de 
konsekwenties van wat we zeggen te ontlopen: heb je eenmaal "ezel" 
gezegd tegen een agent, dan kun je achteraf niet zeggen 'Ja, maar het 
was toch duidelijk dat ik niet kon bedoelen wat ik zei, want iedereen 
weet toch dat agenten geen ezels zijn?', zoals je ook niet kunt zeggen 
dat je niet aan je woord gehouden hoeft te worden omdat je je vingers 
achter je rug gekruist had. De "twee betekenissen theorie" zet de deur 
naar deze in zekere zin immorele houding eigenlijk wagenwijd open. 

ook in een meer beschrijvende zin maakt de standpuntbepaling nogal wat 
uit: in de Stutterheim-visie is er eigenlijk geen sprake van een mysterieus 
vermogen van mensen om iets anders te bedoelen en te begrijpen dan wat 
er gezegd wordt; dat is de konsekwentie van de stelling dat dit verschil 
niet bestaat. Bijgevolg kan er geen sprake van zijn dat de hoofdtaak, of 


zelfs maar een neventaak, van de taalwetenschap zou bestaan in de 
ontsluiering van dit raadselachtige vermogen. In plaats daarvan komt de 
nadruk veel meer te liggen op de beschrijving van de betekenis van 
woorden en uitdrukkingen zelf: er is niet een of ander alchemistisch 
proade waarmee luisteraars uit het lood van wat er gezegd wordt het 
goud maken van wat er bedoeld wordt, maar het gaat er om te formuleren 
hoe taalelementen in het maatschappelijk verkeer funktioneren, en dat op 
zo'n manier te doen dat uiteenlopende konkrete toepassingen, inklusief de 
"metaforische", met behulp van die betekenisformuleringen begrepen 
kunnen worden. 7) 

Ik ben dus geneigd om bij zo'n passage als die van Stutterheim te zeggen 
dat het precies zo zit als het er staat, en dat er eigenlijk ook niet veel 
meer over te zeggen valt. Als het gaat om de standpuntbepaling is dat 
misschien ook wel zo, maar er kunnen toch nog onvermoede aspekten 
naar voren komen als we de blik over een een wat breder terrein laten 
gaan. Wat voor plaats neemt beeldspraak bijvoorbeeld in in de taalontwikkeling? 
Een generatiegenoot en inspiratiebron van Stutterheim, de onlangs 
overleden Reichling, had daar een uitgesproken mening over, in ieder 
geval in bepaalde passages in zijn boek Het Woord; op een gegeven 
moment verzoekt Reichling zijn lezer zich voor te stellen dat een 
jongetje, luisterend naar de - om het met Stutterheim te zeggen - 'niet 
bijster originele' naam Jantje, leert dat zijn middageten pap beet. Ik 
citeer, met enige aanpassingen: 

We veronderstellen nu b.v. dat de betekenis van dat jonge woord 
is: een zeker dik-vloeiend en eetbaar iets. Het woord pap is nu 
toepasselik op elke waargenomen, voorgestelde of gedachte pap, 
zolang die pap nog als pap gekend wordt. De pap kan allerlei 
kleur- en smaakveranderingen ondergaan: geen nood, pap is er op 
toepasselik. [...] Ondertussen krijgt de jongeman te doen met 
stroop. Hij ziet de bruine substantie van 'n lepel dalen, en vraagt 
om 'n beetje van die pap. Hij vergist zich volstrekt niet, bij 
gebruikt ook geen geniale metaphoor en hij is helemaal niet 
"leuk"; hij gebruikt alleen maar z'n woord pap op 'n wijze waarop 
volwassenen dat nu eenmaal niet gebruiken. [voetnoot weggelaten] 
Hij staat voor een moment van willekeur in de samenleving. 't 
Ligt niet aan zijn woord pap, dat hij ongelijk heeft, maar hij 
heeft ongelijk omdat de volwassenen nu eenmaal voor sommige 
vormen van eetbare dik-vloeiendheid een ander woord gemaakt 
hebben: stroop. Waarom spreekt moeder niet van bruine pap of 


blinkende pap? Ligt dat aan 't feit dat stroop stroop is? We 
wensen het niet te geloven. In ieder geval: moeder leert onze 
jonge man, dat deze bruine eetbare dikvloeiendheid stroop heet, 
en de zaak is weer in orde. 
(Reichling 1967: 327). 


Alvorens het pap-verhaal van Reichling verder te volgen, vestig ik even 
de aandacht op twee dingen: het eerste is dat Reichling uitdrukkelijk stelt 
dat het niet de struktuur van de werkelijkheid kan zijn die ten grondslag 
ligt aan het onderscheid tussen de woorden pap en stroop -dat lijkt mij 
in ieder geval een punt van overeenkomst tussen hem en Stutterheim; het 
tweede is dat het zeggen van pap tegen stroop door een jongetje volgens 
Reichling geen metafoor is, maar slechts wat je zou kunnen noemen 
'inkonsistentie' tussen zijn woordgebruik en dat van de volwassenen. Gaan 
we dan nu verder met Reichlings verhaal. 

Bij het groter worden leert de ten tonele gevoerde jongeman nog meer 
gebruikswijzen van het woord pap, bijvoorbeeld dat het toepasselijk kan 
zijn op behangerslijm. En het slot van de avonturen van Jantje beschrijft 
Reichling als volgt: 

Als 't zomer is, logeert hij tussen de bietenvelden van Westbrabant. 
't Is een natte zomer, en als hij, na 'n dag van stortregen, 
's avonds met z'n oom 'n eindje zal omlopen, zegt hij 
opeens lachend, terwijl ze voorzichtig over een grasrandje langs 
de diep-doorweekte modderweg stappen: Ome, pap! Jantje heeft 
een metaphoor gebruikt; hij lacht, omdat de onderscheiding der 
eetbaarheid, die hij in z'n hoofdje in pap denkt, nou net helemaal 
niet op deze dik-vloeiendheid slaat. Jantje is een gannef, die nog 
wel 'ns 'n goed opstel zal schrijven. Hij heeft z'n woord pap 
gebruikt zO, dat van zijn pap-betekenis, maar enkele onderscheidingen 
toepasselik zijn, en andere [...] niet. Jantje weet dat 
modder geen pap is, en daarom vindt-ie 't leuk 'm pap te 
noemen. 
(Reichling 1967: 328). 

Volgens Reichling verschilt het laatste geval dus duidelijk van het eerste: 
pap zeggen tegen stroop was geen metafoor, omdat Jantje alle elementen 
van de betekenis van zijn woord pap -zoals die op dat moment bestond korrekt 
toepaste op de substantie die van de lepel daalde: het was 
dik-vloeiend en eetbaar. Maar pap zeggen tegen modder was wel een 


metafoor, omdat Jantje slechts het element "dik-vloeiendheid" in de 
betekenis van pap kon toepassen op de zaak in kwestie, en niet het 
element "eetbaarheid". Ondanks het feit dat Reichling hier en elders er op 
hamert dat de werkelijkheid geen normen voor het taalgebruik verschaft, 
blijft beeldspaak bij hem zo toch wel een kwestie van in zekere zin 
afwijkend taalgebruik. Maar de vraag is op welke grond het ene gebruiksgeval 
wel en het andere niet metaforisch genoemd wordt. Zoals Reichling 
het formuleert lijkt het er van af te hangen of Jantje het woord pap al 
dan niet metaforisch bedoelt; maar hoe weet je wat iemand bedoelt 
onafhankelijk van wat hij zegt? Trappen we zo toch niet weer in de val 
van het losmaken van letterlijke en bedoelde betekenis? En is er eigenlijk 
wel sprake van wezenlijk verschillend gebruik van de taal in de twee 
beschreven situaties? 

Laat ik voorop stellen dat ik niet wil bestrijden dat de twee situaties van 
elkaar verschillen op de manier die Reichling beschrijft. Maar het lijkt me 
de vraag in hoeverre we bereid zouden zijn hem er gelijk in te geven dat 
pap zeggen tegen stroop geen metafoor is, als hij de situatie niet zo 
konkreet beschreven had. Als hij alleen maar geschreven had: 'Iemand 
zegt pap tegen stroop: is dit nu een metafoor of niet?', zou het niet zo 
duidelijk zijn geweest wat het antwoord moest zijn. En evenzo vraag ik 
me af of we voetstoots aan zouden nemen dat er sprake was van een 
metafoor en niet van foutief taalgebruik, als we alleen maar de informatie 
kregen dat iemand pap zei tegen modder. Kortom: het is wel waar dat we 
het ene geval metaforisch noemen en het andere niet, maar dat is bepaald 
niet alleen een beoordeling van het taalgebruik in kwestie, maar vooral 
van de totale situatie - inklusief dat taalgebruik, maar zeker ook inklusief 
andere aspekten, zoals het feit dat Jantje zich in het eerste geval 
kennelijk nog erg in het beginstadium van taalverwerving bevindt. 
Waarnemers van die situatie, waarvan het gebruik van het woord pap een 
onderdeel is, komen tot de interpretatie die Reichling beschrijft, omdat 
die zin verleent aan de verschillende onderdelen van de situatie, inklusief 
het taalgebruik, met name in die zin dat Jantjes moeder een praktische 
konklusie kan trekken over wat haar nu te doen staat, namelijk haar 
zoon een nieuw woord leren. Maar als een voiwassene pap zou zeggen 
tegen stroop, zouden we vermoedelijk tot een andere interpretatie komen, 
omdat de interpretatie "de spreker kan nog niet weten dat hier een apart 
woord voor is" in strijd is met de aanname dat de spreker geacht wordt 
een volwaardig lid van de taalgemeenschap te zijn - althans zolang het 
tegendeel niet is bewezen. En evenzeer geldt dat als Jantje pap had 
gezegd tegen modder toen hij nog heel klein was en voor het eerst na 


een regenbui buiten speelde, de niet-metaforische interpretatie zeer wel 
verdedigbaar zou zijn. Eigenlijk zou ik het nog wel sterker willen zeggen: 
vanuit het perspektief van de waarnemende volwassen taalgebruiker is er 
eigenlijk niets tegen om, als dat voor hem/haar in de kontekst zinvol is, 
ook het gebruik van pap voor stroop als metaforisch te interpreteren, als 
we maar niet aan Jantje de bedoeling toedichten een metafoor te produceren; 
de neiging tot glimlachen die in zulke situaties optreedt hoeft echt 
niet onderdrukt te worden - behalve dan misschien uit pedagogische 
overwegingen: de ervaring leert dat het nogal lastig is om in zo'n geval 
een bevredigend antwoord te geven op de vraag van het kind: 'Waarom 
lack je nou?'. 

Bij de kwalifikatie van taalgebruik als al dan niet metaforisch is de rol 
van degene die die kwalifikatie verstrekt - degene die voor de taak staat 
een konsistente interpretatie van een situatie te waken, waar praktische 
konklusies uit getrokken kunnen worden - dus niet weg te denken. Er is 
eigenlijk helemaal geen reden om bij taalgebruikers speciale psychische 
processen te veronderstellen die verschillend zouden zijn bij letterlijk 
versus figuurlijk taalgebruik. 8) Jantje heeft het woord pap ongetwijfeld 
geleerd in verband met een konkrete situatie, speciaal in verband met een 
specifieke, konkrete pap. Als hij vervolgens ditzelfde woord gebruikt voor 
andere konkrete pappen, die anders smaken, koud zijn in plaats van 
warm, en geel in plaats van wit, dan kun je zeggen dat hij de (voor hem) 
"oorspronkelijke" betekenis van pap telkens overdraagt op nieuwe 
gevallen, dus "overdrachtelijk" gebruikt. Het valt ons alleen niet op, noch 
als font, noch als metaforisch, omdat deze betekenis-overdracht in 
overeenstemming is met de maatschappelijke praktijk van het woordgebruik; 
we zeggen dat Jantje kennelijk de betekenis van het woord 
geleerd heeft. Wat hij doet wanneer hij pap zegt tegen stroop is dus 
inderdaad heel gewoon, zoals Reichling stelt: hij probeert namelijk telkens 
het meest passende woord in een bepaalde situatie te vinden. Maar gezien 
de gewoonheid van dit proces van betekenis-overdracht is er ook geen 
reden om bij gevallen die ons wel opvallen een afwijkend psychisch 
procad6 bij de spreker of schrijver te veronderstellen. Evenmin is het 
nodig of zinvol om afwijkende, extra, psychische proc�des aan te nemen 
bij hoorders die beeldspraak begrijpen; het bijzondere van metaforisch 
taalgebruik zit 'm niet in procedes waarmee we van de ene, zogenaamd 
letterlijke interpretatie zouden toeredeneren naar een andere, de bedoelde 
interpretatie, maar het zit 'm in de inhoud zelf van de ene interpretatie 
die gekonstrueerd wordt: het felt dat het zinvol is, voor de interpretator, 
om in een konkrete situatie bepaalde met het gebruiken van pap verbon



den eerdere ervaringen op een andere manier tot gelding te brengen dan 

anders. In de "twee betekenissen theorie" komt dan pas een heel circus 

van redeneringen op gang, maar in de Stutterheim-visie, zoals ik die hier 

nu interpreteer, gaat het er om die konkrete interpretaties te formuleren, 

niet meer, maar vooral ook niet minder. 9) Zo zou je, zonder nu meteen 

een universele karakteristiek te willen geven van 'metaforische' versus 

'niet-metaforische' interpretaties, kunnen zeggen dat je in de besproken 

gevallen bij de metaforische interpretaties lets extra's leert (soms meer, 

soms minder) over de situaties waarin de uitingen in kwestie optreden 


meer dan zonder de metafoor het geval zou zijn, terwij1 bij gebruik van 

pap voor stroop door een taalverwervend kind zo'n "meerwaarde-inter


pretatie" minder zinvol is, zeker als een andere interpretatie ('Jantje moet 

een nieuw woord leren') zinvoller is. 

We zijn intussen wel ver verwijderd geraakt van het standpunt van waar 
we gestart zijn; dat was nl. dat beeldspraak gekarakteriseerd werd als een 
geval van diskrepantie tussen twee interpretaties, de bedoelde en de 
letterlijke, en als zodanig als taalgebruik dat afwijkt van een norm. Het 
zou op zichzelf zeker interessant zijn om nu door te gaan met een 
bespreking van de rol van betekenis-overdracht in andere sferen van 
taalgebruik, bijvoorbeeld de wetenschappelijke. Maar liever wil ik nog 
eens een paar algemene konklusies op een rijtje zetten en dan zien wat 
voor licht die kunnen werpen op geheel andere aspekten van taalgebruik. 
De konklusies waar het me vooral om gaat heb ik al eerder onder 
woorden gebracht: de inhoud van een stuk taalgebruik is niet een 
werkelijkheid buiten dat taalgebruik, maar je roept met taalgebruik een 
werkelijkheid op, je kreeert hem. Enige veronderstelde "objektieve" 
struktuur van de werkelijkheid stelt in feite helemaal geen normen 
(beperkingen of eisen) aan taalgebruik. Dat betekent dat je geen beroep 
kunt doen op de aard of de struktuur van de werkelijkheid waar je over 
praat, en ook niet op je "eigenlijke bedoelingen", om eventueel konsekwenties 
te ontlopen van wat je zegt of schrijft: je bent vrij om te 
spreken en te schrijven zoals je wilt, maar daar ben je dan ook verantwoordelijk 
voor. Een misschien lets minder morele kwestie, maar in feite 
precies hetzelfde, is dat je je ook niet op de struktuur van de werkelijkheid 
of zoiets kunt beroepen als je niet begrepen wordt. Dat valt aardig 
te illustreren aan de hand van het volgende verschijnsel. Bekijk deze 
serie zinnen eens. 

In toenemende mate wordt behoefte gevoeld aan een uniforme 


regeling voor het toelaten van honden in parken, waarop in 
bijgaande nota nader wordt ingegaan. 

In de nota is het commentaar van de afdeling Natuurbeheer 
verwerkt met uitzondering van het door deze afdeling voorgestelde 
uitgangspunt. 

De afdeling Recreatie is uitgegaan van de vrije toegankelijkheid 
- ook voor de hond - met uitzondering van nader aan te wijzen 
gebiedsdelen. 

De afdeling Natuurbeheer is van oordeel dat de bewegingsvrijheid 
van de bond moet worden beperkt, met uitzondering van 
daartoe aangewezen zones. 

Over deze lijnrecht tegenover elkaar staande uitgangspunten zal 
een uitspraak moeten worden gedaan. 

De nota zal in de directievergadering van de Park- en Plantsoenendienst 
worden behandeld en worden vrijgegeven voor nader 
overleg met alle betrokkenen. 

De uit dit overleg voortvloeiende opmerkingen en aanvullingen 
zullen in de nota verwerkt worden. 

Tenslotte zal de nota weer aan de directie worden voorgelegd 
teneinde te worden vastgesteld. 
(Bron: Renkema 1982, p.17/18) 

Als het u ontgaat wat de strekking van dit geheel is, kan ik u geruststellen: 
dat is ook precies de bedoeling. Dit stukje is afkomstig uit de 
Schrijfwijzer van Renkema, en het is bedoeld als voorbeeld van hoe 
alinea's niet opgebouwd moeten worden. De fout die hier gemaakt wordt 
is ten eerste dat elke zin ook zelf een alinea is, en ten tweede dat er 
ook niet door middel van woorden is aangegeven hoe er verbanden tussen 
de zinnen gelegd moeten worden. Daardoor staan ze allemaal a.h.w. op 
hetzelfde nivo; het zijn vrijwel gelijkwaardige mededelingen naast elkaar, 
wat ook tot uitdrukking kwam bij het voorlezen, toen ik alle zinnen 
vrijwel hetzelfde simpele intonatie-patroon meegaf. Ik kom daar straks 
nog op terug. 

Dit is weliswaar een extreem voorbeeld, maar het is wel een fout die 
bijzonder veelvuldig optreedt. En als je er nu met de auteur van de 
betreffende tekst over spreekt krijg je in eerste aanleg ook heel vaak 
een zelfde soort reaktie. De leraar, redakteur, of schrijfadviseur heeft nl. 
zijn (of haar) best gedaan om meer te begrijpen dan er staat, en met 
name om verbanden tussen de verschillende onderdelen van de tekst te 
zien, en op grond daarvan levert hij zijn kommentaar; hij zegt dan 


bijvoorbeeld: 'Bedoel je soms dat er een tegenstelling bestaat tussen zin A 
en zin B? Zo ja, dan kun je dat maar beter ook aangeven'. Een vaak 
voorkomende reaktie van de skribenten is nu 'dat het er eigenlijk toch 
wel staat' en 'dat je zO ook wel begrijpt dat er sprake is van een 
tegenstelling', omdat de beschreven situaties als zodanig aan elkaar 
tegengesteld zouden zijn. Soms wordt de reaktie nog overgoten met het 
ideologische sausje dat het toch wel goed is als de lezer ook nog iets te 
doen heeft. Een reaktie van dit type is echter gebaseerd op een 
misverstand, en dat kan eigenlijk het best geillustreerd worden aan de 
hand van een minimaal herschreven versie van deze tekst: 

In toenemende mate wordt behoefte gevoeld aan een uniforme 
regeling voor het toelaten van honden in parken, waarop in 
bijgaande nota nader wordt ingegaan. 

In de nota is het commentaar van de afdeling Natuurbeheer 
verwerkt met uitzondering van het door deze afdeling voorgestelde 
uitgangspunt. De afdeling Recreatie is namelijk uitgegaan 
van de vrije toegankelijkheid - ook voor de hond - met uitzondering 
van nader aan te wijzen gebiedsdelen. De afdeling 
Natuurbeheer daarentegen, is van oordeel dat de bewegingsvrijheid 
van de hond moet worden beperkt, met uitzondering van 
daartoe aangewezen zones. Over deze lijnrecht tegenover elkaar 
staande uitgangspunten zal een uitspraak moeten worden gedaan. 

De nota zal daartoe allereerst in de directievergadering van de 
Park- en Plantsoenendienst worden behandeld en worden 
vrijgegeven voor nader overleg met alle betrokkenen. De uit dit 
overleg voortvloeiende opmerkingen en aanvullingen zullen 
vervolgens in de nota verwerkt worden. Tenslotte zal de nota 
weer aan de directie worden voorgelegd teneinde te worden 
vastgesteld. 

Ik wil niet zeggen dat er in woordkeus en zinsbouw niet meer te 
verbeteren zou zijn aan deze tekst. Desondanks is deze versie toch al 
veel begrijpelijker dan de eerste, en dat terwijl de verschillen minimaal 
zijn: er zijn zinnen bij elkaar gezet met een groepering in drie alinea's 
als resultaat, en er zijn in totaal vijf woorden toegevoegd, t.w.: namelijk, 
daarentegen, daartoe, allereerst en vervolgens. Het punt is nu dat deze 
woordjes eigenlijk niets toe of of doen aan de relatie tussen de zinnen 
waar ze in staan en een of andere buitentalige werkelijkheid waar ze op 
zouden moeten slaan, in ieder geval niet in die zin dat ze een andere 
werkelijkheid weerspiegelen: een weerspiegeld stukje werkelijkheid 


verandert niet doordat je er van zegt dat het in tegenstelling gezien moet 
worden tot een ander stukje werkelijkheid. Wat wel zinvol is om te 
zeggen, is dat deze tekst een andere werkelijkheid oproept, een werkelijkheid 
met meer struktuur namelijk, waarin de elementen opgenomen zijn 
in grotere gehelen, en waarin zinvolle verbanden bestaan tussen verschillende 
onderdelen. De konklusie kan geen andere zijn dan dat 
"begrijpen" kennelijk niet zoveel te maken heeft met de vraag of je ziet 
welk stukje werkelijkheid er weerspiegeld wordt, maar wel heel veel met 
de vraag of je zin en samenhang kunt verlenen aan de in de tekst 
opgeroepen werkelijkheid. 

Natuurlijk is het zo dat een lezer er in konkrete gevallen met meer of 
minder inspanning in kan slagen om zin te geven aan een losse reeks 
gebeurtenissen die een schrijver hem presenteert, maar daarover zou ik 
dan twee opmerkingen willen maken, een praktische en een meer theoretische. 
De praktische opmerking is dat dat wel waar kan zijn, maar dat 
die zingeving dan niet of nauwelijks gebeurt naar aanleiding van de 
gebezigde taal. De producent van de tekst in kwestie kan zich dus 
nergens op beroepen wat de interpretatie van de tekst aangaat, en als hij 
met die tekst een bepaald zakelijk doel had, loopt hij grote kans niet te 
slagen. Omdat gebeurtenissen en toestanden niet van zichzelf een bepaalde 
zin hebben, heeft de schrijver dan in feite helemaal geen aanwijzingen 
verschaft omtrent zin en samenhang. Het misverstand waar ik het eerder 
over had komt er dus op neer dat de skribent in kwestie denkt dat de 
zin van gebeurtenissen die hij weergeeft op de een of andere manier in 
die gebeurtenissen zelf zit. 

De meer theoretische opmerking hangt bier nauw mee samen. Het kan op 
zichzelf wel interessant zijn om te zien hoe mensen aan losse reeksen 
gebeurtenissen zin verlenen, maar vanuit de taalkunde gezien is eigenlijk 
alleen maar interessant wat de gebruikte taal er nu toe doet, wat die 
uitmaakt voor het begrip van een tekst. En dan zegt het bepaald veel dat 
zulke woorden als namelijk en daarentegen zo sterk van invloed zijn op 
de begrijpelijkheid van een tekst; kennelijk komt het er bij taalgebruik 
niet zozeer op aan dat je een stuk werkelijkheid korrekt weergeeft of 
ziet (als spreker, resp. hoorder), maar wel dat je in een konkrete situatie 
een bepaalde zin kunt verlenen aan wat er gezegd wordt. Daarmee is ook 
het verschil tussen de twee versies van de honden-tekst nader te 
omschrijven: in het tweede geval wordt de lezer veel meer in staat 
gesteld praktische konsekwenties te zien in de tekst: er is een 
keuze-probleem aan de orde in de tweede alinea, en er wordt een 


procedure aan de hand gedaan om dat op te lossen in de derde. 
Afhankelijk van het belang dat je als lezer hebt bij de zaak in kwestie als 
voorzitter van een vereniging van hondenbezitters, of als lid van de 
kommissie voor de groenvoorzieningen in de gemeente - kun je nu een 
beslissing nemen over hoe je nu verder zult handelen. Het gevoel dat je 
de tekst begrepen hebt, komt voort uit de omstandigheid dat je in staat 
bent praktische konsekwenties te trekken, niet uit het feit dat je ziet 
welke gebeurtenissen er weergegeven worden. 10) Voor de taalkunde 
betekent dat dat uitspraken over de "waarheid" van zinnen volstrekt niet 
samen kunnen vallen met uitspraken over de betekenis van taaluitingen, 
maar daar op z'n best een bescheiden onderdeel van vormen; een zelfde 
gedachte, kortom, als ik eerder naar voren bracht in verband met 
beeldspraak. 

Overigens worden woordjes als namelijk en daarentegen in de handboeken 
over schrijven i.h.a. 'struktuuraanduidingen' genoemd (vgl. Renkema 1982: 
17); strikt genomen zouden ze dus beter 'struktuuraanbrengers' kunnen 
heten, omdat de betreffende struktuur er, taalkundig gesproken, gewoon 
niet is zonder dergelijke elementen. Jets dergelijks geldt voor intonatie en 
aksentuatie in gesproken taal, en daarmee kom ik op mijn laatste 
onderwerp. 

Geschreven taal wordt in het algemeen gezien als de neerslag op papier 
of beeldscherm van gesproken taal; over deze visie is heel wat op te 
merken, maar het heeft in ieder geval vaak dit vervelende gevolg, dat 
aksent en intonatie gezien worden als extraatjes bij de "eigenlijke" inhoud 
van een zin; immers, zinnen op papier hebben in het algemeen geen 
aanduidingen van aksent en intonatie, en desalniettemin kun je ze over 
het algemeen best begrijpen en zelfs voorlezen. Toch is het niet zo dat 
de aksentuatie en intonatie echt eenduidig vastliggen voor een gegeven 
geschreven zin, zelfs niet in een specifieke kontekst. 11) Je kunt dan ook 
beter zeggen dat de aksentuatie en intonatie die je realiseert bij het 
voorlezen, indikaties verschaffen van je interpretatie van de tekst. M.a.w., 
met aksent en intonatie breng je ook een bepaalde struktuur aan in de 
inhoud van een tekst, net zoals woorden als daarentegen struktuur 
aanbrengen. In (1) staat een grafische weergave van de manier waarop ik 
de derde en vierde zin van de voorbeeldtekst voorlas: 


(1) De afdeling Recreatie is uitgegaan van de vrije toegankelijkheid ook 
voor de hond - met uitzondering van nader aan te wijzen 

_____A 
gebiedsdelen. De afdeling Natuurbeheer is van oordeel dat de 

bewegingsvrijheid van de hond moet worden beperkt, met 

A A__A__ 

uitzondering van daartoe aangewezen zones. 

Bij deze intonatie hebben de meeste van de zogenaamde inhoudswoorden 
een aksent en worden alle aksenten gerealiseerd door een stijging plus 
daling van de toon in dezelfde lettergreep. Deze intonatie heeft de naam 
al gauw 'saai' te zijn (Keijsper 1984: 26), en niet ten onrechte, geloof ik. 
Dat is verklaarbaar vanuit de funktie van aksent in het algemeen en deze 
aksenten, die vanwege de grafische weergave 'punthoedjes' heten, in het 
bijzonder. Van een aksent kun je zeggen dat het de inhoud van het 
geaksentueerde woord opvoert als een alternatief voor iets, d.w.z. dat er 
speciaal een keuze gemaakt wordt voor dit inhoudselement. 12) De 
aksentuatie van de tweede zin zegt nu niets anders dan dat de 
inhoudselementen Natuurbeheer, oordeel, bewegingsvrijheid, hond, beperkt, 
uitzondering, aangewezen en zones allemaal "gekozen" zijn, zonder dat er 
speciale verbanden bestaan en zonder dat er een "hierarchie" in die 
keuzes zit. 13) Dat is heel anders in een andere mogelijke aksentuatie en 
intonatie van dezelfde geschreven zinnen die is weergegeven in (2) waarbij 
de uitspraak van de eerste zin (ongeveer) hetzelfde is als in (1): 

(2) De afdeling Recreatie is uitgegaan van de vrije toegankelijkheid ook 
voor de hond - met uitzondering van nader aan te wijzen 

 / 
gebiedsdelen. De afdeling Natuurbeheer is van oordeel dat de 

\ 

bewegingsvrijheid van de hond moet worden beperkt, met 

 A_ 

uitzondering van daartoe aangewezen zones. 

Kennelijk in verband met aksent en intonatie kan in de zo uitgeproken 
tekst gemakkelijk een idee van tegenstelling gezien worden, ook zonder 
dat het woord daarentegen er in staat. Het eerste belangrijke verschil 


met (1) is dat in deze uitspraak er veel minder elementen geaksentueerd 
zijn: nu worden alleen de elementen Natuurbeheer en beperkt uitdrukkelijk 
opgevoerd als alternatieven voor jets, als gekozen. In dit geval 
leidt dat tot een sterkere integratie van de zinsinhoud in de tekst, omdat 
andere elementen, bijv. bewegingsvrijheid, nu niet gedacht hoeven te 
worden als nu speciaal uitgekozen; bijgevolg kan dat idee op een lijn 
gesteld worden met het idee van 'vrije toegankelijkheid' in de vorige zin. 
Die interpretatie levert duidelijk een koherenter geheel op dan wanneer je 
het idee van 'bewegingsvrijheid' opvat als nu weer apart uitgekozen. Met 
de intonatie van (2) is er daarom meer samenhang in de tekst. Een ander 
aspekt betreft het feit dat de aksenten hier geen punthoedjes zijn, maar 
dat het ene aksent stijgend is en het andere dalend - in de beeldspraak 
van de fonetici: we hebben hier te maken met een 'platte hoed' - en dat 
de toon tussen de twee aksenten in, hoog is. Dit laatste brengt een 
element van "spanning" in de uiting: de hoge toon, beginnend bij het 
stijgende aksent, geeft uitdrukkelijk te kennen dat er nog jets komt, dat 
de tot nu gekonstrueerde betekenis verbonden moet worden met jets dat 
nog komt. Die spanning wordt "opgelost" bij het dalende aksent: 14) daar 
hebben we het element waarmee het eerste kennelijk speciaal verbonden 
moet worden. Daardoor is het niet alleen zo dat de geaksentueerde 
elementen speciaal opgevat worden als alternatieven voor iets: 
"Natuurbeheer" voor "Recreatie" en "beperkt" voor "vrij toegankelijk", 
maar ook dat ze in samenhang een alternatief zijn. En in dit geval kun je 
inderdaad ook heel goed zeggen dat het gedeelte dat overspannen wordt 
door het stijgende aksent, de hoge toon, en het dalende aksent, als 
geheel een alternatief is voor jets, de tegenpool namelijk van het liberale 
standpunt van de afdeling Recreatie. Op die manier wordt duidelijk dat er 
sprake is van een konflikt, van een kwestie dus waarin gehandeld moet 
worden. Het geheel krijgt zin, en er is geen sprake meer van losse 
stukjes werkelijkheid. 15) Ook hier zie je dus weer dat aspekten van 
taalgebruik die van evident belang zijn voor ons begrip van dat 
taalgebruik, niet zozeer betrekking hebben op de vraag 'Wat is het stukje 
werkelijkheid waarop dit stukje taal slaat?' maar wel op de vraag: 'Wat is 
het praktische punt van dit stukje taalgebruik?', 'Wat moet iemand er 
mee?'. 

Ik wil afronden door van dit laatste onderwerp terug te koppelen naar 
het eerste en naar de aankondiging voor deze bijeenkomst, 16) en wel 
met de volgende aansporing: gebruik je moedertaal, daar is ze tenslotte 
voor. Leg daarbij de aksenten vooral waar je wilt, want er is niets dat je 
verplicht om ze hier in plaats van daar te leggen, niets dat je dwingt, om 


het met een toepasselijke metafoor te zeggen, nadruk te leggen op het 
den en niet op het ander. Je bent slechts zelf verantwoordelijk voor wat 
je zegt en schrijft. 

Noten 

1. De inhoud van dit artikel is gepresenteerd als openingskollege van de 
studierichting Nederlands aan de VU op 1 september 1986. Het onderzoek 
ervoor is verricht in het kader van het voorwaardelijk gefinancierde 
onderzoekprogramma "Funktioneel taalonderzoek: grammatika en pragmatiek" 
van de Fakulteit der Letteren van de VU (LETT 83/9). 
2. Zie by. Van Ommen & Van Kuppenveld 1986 als extreem voorbeeld van 
deze visie. Een enkele maal wordt de term 'truc' zelfs uitdrukkelijk 
gehanteerd, zij het niet als negatieve kwalifikatie. 
3. Met de term "twee betekenissen theorie" doel ik op iets anders dan 
een 'dualistische theorie' in de zin van Mooij 1973, 1976, voor zover die 
laatste notie overigens duidelijk is (vgl. Van Santen 1977). 
4. Eerste druk 1908; achtste druk, bewerkt door C.F.P. Stutterheim 1943; 
elfde, voor zover ik weet laatste druk: 1960. 
5. Vgl. 'Bij de achtste druk'; Acket & Stutterheim 1960: 13. 
6. Dat wil niet zeggen dat het standpunt van Searle heden ten dage 
gemeengoed of zelfs maar dominant is; vgl. Ortony 1979. In de diversiteit 
van meningen die in de verschillende afdelingen van Ortony (ed.) 1979 
voorkomt, lijkt Searle zelfs een minderheidspositie in te nemen. Het is 
daarom des te opvallender dat juist dit standpunt door Maureau gepresenteerd 
wordt alsof het algemeen geaksepteerd wordt. 
7. Dat betekent dat het idee van een snort vaste, zogenaamd "letterlijke", 
betekenis eigenlijk evenmin zin heeft. Ook vanuit een ontwikkelingspsychologische 
optiek is er kritiek op de zinvoiheid van dit begrip 
te leveren; zie by. Rumelhart 1979. 

8. Vgl. Rumelhart 1979 voor argumenten voor deze stellingname, evenals 
voor de andere verder in de tekst aangeduide konsekwenties, vanuit een 
psychologische, dus in zekere zin onverdachte, hoek. 
9. Ik laat in het midden hoeveel deze voorstelling van zaken nu ook 
afwijkt van die van Reichling, al vermoed ik dat de verschillen niet 
helemaal onbelangrijk zijn. Maar waar het me hier vooral om gaat is 
duidelijk te maken dat de rol van wat zich in Jantjes hoofd afspeelt er 
eigenlijk weinig toe doet, en te wijzen op de rol van de interpretator. 
10. Dit inzicht heeft ook praktische konsekwenties in de sfeer van de 
zgn. mens-machine-interaktie: reakties van een komputer op menselijke 
fouten bestaan typisch uit weergaven van de interne toestand van de 
machine op het moment dat er iets fout ging - vanuit het perspektief van 
de systeemprogrammeur niet onbegrijpelijk. Iedere komputer-gebruiker 
staat dan ook regelmatig voor grote interpretatie-problemen: de vraag 
'Wat moet ik doen?' is vaak niet makkelijk te beantwoorden, en het is 
dan ook typerend dat de handleidingen bij komputers en komputerprogramma's 
instrukties bevatten die de gebruiker vertellen wat de 
mogelijke praktische akties zijn die na een foutmelding ondernomen 
kunnen worden. Menu-oplossingen zijn ook niet ideaal, vanwege de 
"domheid" ervan en overbodigheid van veel beperkingen na enige ervaring. 
Het daadwerkelijk inzetten van komputers voor onderwijsdoeleinden e.d. 
vraagt dan ook alleen al om deze reden heel wat van de systeem-ontwerpers 
en is bepaald gebaat bij een "pragmatische" visie op betekenis en 
tekst-begrip. 
11. Vgl. Keijsper 1982 voor een uiteenzetting van de theoretische 
konsekwenties van deze stand van zaken. 
12. Deze formulering is afkomstig uit Verhagen 1986: 87, en overigens 
sterk geinspireerd op het werk van Keijsper 1984. 
13. Dit laatste gaat grotendeels ook op voor het intonatie-patroon dat 't 
Hart & Cohen (1973: 323) het 'emergency-contour' noemen: een type 
toonhoogte-contour dat lezers opvallend vaak produceren als ze de tijd 
niet krijgen de informatie van de voor te lezen tekst "tot zich door te 
laten dringen"; dat contour is kennelijk weinig specifiek en "past" dus in 
heel veel soorten situaties (vgl. Kruyt 1985: 123). Dit 'emergency contour' 
is wel iets minder 'saai', kennelijk omdat het niet uitsluitend uit een 
aaneenrijging van 'punthoedjes' bestaat: 

M% I's.. / 
(i) 
De afdeling Recreatie is uitgegaan van de vrije toegankelijkheid - 
A__ / 
i 
ook voor de hond - met uitzondering van nader aan te wijzen 
gebiedsdelen. 
14. Als dit dalende aksent niet komt, is de interpretatie van de zin in een 
of ander opzicht "onaf'; er kan dan sprake zijn van een vergissing (een 
nieuwslezer zegt in zo'n geval wel eens uitdrukkelijk, na het bemerken 
van de vergissing: 'Punt'), of ook wel van een zgn. vraaginterpretatie. 
Vgl. Keijsper 1984: 22, 24, 25. 
15. Overigens is het duidelijk dat deze interpretatie uitstekend te 
verenigen is met het gebruik van het woord daarentegen, hetgeen 
bevestigd wordt door het feit dat dezelfde intonatie heel goed realiseerbaar 
is in zin (i): 
/ 
De afdeling Natuurbeheer daarentegen is van oordeel dat de 
1,.._. 
bewegingsvrijheid van de hond moet worden beperkt 
Maar het is eveneens duidelijk dat deze specifieke intonatie nu a.h.w. 
minder hard nodig is om aanleiding te geven tot de tegenstellingsinterpretatie: 
de uitspraak (ii) is wellicht zelfs natuurlijker, omdat die minder 
"overspannen" is: 
/ , 
(ii) De afdeling Natuurbeheer daarentegen is van oordeel dat de 
/\....._ 
bewegingsvrijheid van de hond moet worden beperkt 
16. De aangekondigde titel van het openingskollege was: 'Gebruik je 
moedertaal: waar ligt het aksent?'. 
(i) 
45

Bibliografie 

Acket, J.M. & C.F.P. Stutterheim 
1960 Stijlstudie en stijloefening. Bohn, Haarlem (elide verbeterde druk, 
bewerkt door C.F.P. Stutterheim; eerste druk 1908). 

't Hart, J. & A. Cohen 
1973 'Intonation by rule: a perceptual quest'. Journal of Phonetics 1, p. 
309-327. 

Keijsper, C.E. 

1982 'Over de relatie tussen context en accentuatie'. Forum der 
Letteren 23, p. 31-45. 
1984 'Vorm en betekenis in Nederlandse toonhoogte-contouren'. Forum 
der Letteren 25, p. 20-37, p. 113-126. 

Kruyt, J.G. 

1985 Accents from speakers to listeners. An experimental study in the 
production and perception of accent patterns in Dutch. Diss. 
Leiden. 

Maureau, J.H. 

1983 Goed en begrijpelijk schrijven: een analyse van 40 jaar schrijfadviezen. 
Coutinho, Muiderberg (tweede herziene druk; eerste 
druk 1979). 

Mooij, J.J.A. 
1973 'Metafoor en vergelijking in de literatuur'. Forum der Letteren 
14, p. 121-157. 

1976 A Study of Metaphor: On the Nature of Metaphorical Expressions, 
with Special Reference to Their Reference. North-Holland 
Publishing Company, Amsterdam, etc. 

van Ommen, Henk, & Ellen van Kuppenveld 
1986 Professionele bedrijfscommunicatie. Wolters-Noordhoff, Groningen. 


Ortony, Andrew (ed.) 
1979 Metaphor and Thought. Cambridge University Press, Cambridge, 
etc. 


Ortony, Andrew 
1979 'Metaphor: A Multidimensional Problem'. In: Ortony (ed.) 1979, p. 
1-16. 

Reichling, Anton 
1967 Het Woord: Een studie omtrent de grondslag van taal en 
taalgebruik. Tjeenk Willink, Zwolle (Tweede, onveranderde 
uitgave; eerste uitgave 1935). 

Renkema, J. 
1982 Schrijfwijzer: Han db oek voor duidelijk taalgebruik. Staatsuitgeverij, 
's-Gravenhage (zesde druk; eerste druk 1979). 

Rumelhart, David E. 
1979 'Some Problems with the Notion of Literal Meanings'. In: Ortony 
(ed.) 1979, p. 78-90. 

van Santen, Ariane 
1977 'Monistische en dualistische metalbortheorieen?'. Foram der 
Letteren 18, p. 270-283. 

Searle, John R. 
1979 'Metaphor'. In: Ortony (ed.) 1979, p. 92-123. 


Verhagen, Arie 


1986 Linguistic Theory and the Function of Word Order in Dutch: A 
study on interpretive aspects of the order of adverbials and noun 
phrases. Foris Publications, Dordrecht. 


48 


WERKWOORDCLUSTERING IN DE VOLTOOIDE TIJD * 


Justine Pardoen 

0. Samenvatting 
Wanneer we het hebben over werkwoordclusters in de voltooide tijd zoals 
die in het Nederlands voorkomen, vallen enkele aspekten op. Ten eerste is 
er het verschijnsel van de 'Infinitivus Pro Participio' dat zich slechts 
voordoet in zo'n werkwoordcluster. De vorming van een infinitief waar we 
een voltooid deelwoord verwachten is beschouwd als een uitzondering, 
waar meestal niet meer over te zeggen bleek dan dat het een morfologisch 
gevolg was van de syntaktische omgeving. 
Ten tweede is er het afwisselend gebruik van te in werkwoordclusters. 
Soms is te verplicht aanwezig, soms kan het wegblijven en in andere 
gevallen is te in een werkwoordcluster ongrammatikaal. 
Tot slot valt op dat sommige werkwoorden verplicht geclusterd worden, 
terwijl andere werkwoorden die in een cluster kunnen voorkomen, ook 
gebruikt kunnen worden in een konstruktie met een beknopte bijzin. 

In dit stuk besteed ik aandacht aan elk van deze aspekten afzonderlijk. 
Ik ga na in hoeverre ze in verband zijn te brengen met een gevoeld 
betekenisverschil tussen twee typen infinitiefkonstrukties in de voltooide 
tijd, in het ene geval een voltooid deelwoord met de 'aanvullende' 
infinitief in een beknopte bijzin en in het andere geval een werkwoordcluster 
met een 'Infmitivus Pro Participio'. Daartoe wordt geprobeerd op 
systematische wijze het gevoelde betekenisverschil te beschrijven. De 
konstrukties worden respektievelijk 'beknopte-bijzinkonstruktie' en 
'clusterkonstruktie' genoemd. 


1. Inleiding 
Er is in de loop der tijd herhaaldelijk aandacht besteed aan het verschil 
tussen de zogenaamde lange' en 'korte' infinitief, resp. een infinitief met 
te ervoor en een infmitief zonder te (ook wel 'kale' infmitief), zonder 
dat een specifieke rol kon worden toegekend aan de aan- of afwezigheid 
van te. Zo de aan- of afwezigheid van te een funktie heeft, is deze 
blijkbaar niet makkelijk te doorgronden. Bovendien konstateerde men dat 
in het gebruik van te een ontwikkeling te bespeuren is - het gebruik van 
te is in de loop der tijd toegenomen - hetgeen de situatie niet duidelijker 
maakt. 
Van Helten (1891:220) merkte op dat "het Dietsch ten opzichte van het 
gebruik eener athankelijke onbep. wijs, zonder te, heel wat conservatiever 
[was] dan de hedendaagse taal". 1) Ook Overdiep (1949:382) konstateert 
een toenemend gebruik van de infmitief met te, waarbij hij opmerkt dat 
de infinitief met te door de betekenis van te een "sterker werkwoordelijk 
karakter" heeft dan de infinitief zonder te. Lambooy (1963:110) stelt in 
zijn artikel over de korte infmitief dat we bij de lange infinitief te 
maken hebben met "een andere werkwoordsvorm" dan bij de korte 
infinitief, "die niet alleen aan andere valentie heeft, maar dan zeer 
waarschijnlijk ook wel een andere betekenis, al is dat betekenisverschil 
stellig niet erg opvallend". Hij gaat op dat vermeende betekenisverschil 
niet nader in. 
In de ANS (1984:571) wordt het optreden van te in infinitiefkonstrukties 
in verband gebracht met het al of niet "groepsvormend" gebruik van 
werkwoorden zonder verplicht te, en wel: de werkwoorden helpen en 
leren. "Met een infmitief zonder te zijn deze werkwoorden in de standaardtaal 
verplicht groepsvormend, met een infinitief met te zijn ze niet 
groepsvormend". Een werkwoord is groepsvormend volgens de ANS, 
wanneer het met andere werkwoordelijke delen een (ondoordringbare) 
werkwoordelijke eindgroep vormt in een bijzin (zin met "achter-pv", vgl. 
ANS blz.516). Wanneer sprake is van groepsvormend gebruik van een 
werkwoord, hebben we te maken met een konstruktie waarin een werkwoordcluster 
optreedt, terwijl bij niet groepsvormend gebruik een 
konstruktie ontstaat met mogelijk een beknopte bijzin met te + infinitief 
als werkwoordelijke kern. 2) De volgende zinnen geven de bedoelde 
oppositie weer (ANS blz. 571): 

(1) Hij was blij dat ik hem de auto hielp wassen. 
(2) Hij was blij dat ik hem hielp de auto te wassen. 

(3) Ze was blij dat hij zijn huiswerk leerde maken. 
(4) Ze was blij dat hij leerde zijn huiswerk te maken. 
Vervolgens brengt de ANS het al dan niet groepsvormend gebruik van 
helpen en leren in verband met het vormen van voltooide tijden met een 
vervangende infinitief of met een voltooid deelwoord. Dit verband wordt 
voorgesteld als een maksimale oppositie: er is sprake van groepsvorming 
(werkwoordclustering), dan wordt in de voltooide tijd een vervangende 
infinitief gebruikt; is er geen sprake van groepsvorming, dat staat er een 
voltooid deelwoord, vgl. de volgende zinnen (ANS blz. 571): 3) 

(5) Ik heb de cadeautjes helpen inpakken 
(6) Ik heb geholpen de cadeautjes in te pakken. 
(7) Ze heeft jong op eigen benen leren staan. 
(8) Ze heeft jong geleerd op eigen benen te staan. 
Heel direkt valt uit het bovenstaande af te leiden dat bij de werkwoorden 
leren en helpen het gebruik van te niet te verenigen is met het groepsvormend 
gebruik van die werkwoorden. In de werkwoordclusters in (1), 
(3), (5) en (7) is te afwezig. Het is bekend dat de vervangende infinitief 
('Infinitives Pro Participio', kortweg IPP) slechts voorkomt in een 
geclusterde werkwoordgroep. Indirekt valt nu uit het bovenstaande af te 
leiden dat het gebruik van helpen en leren als IPP niet te verenigen is 
met de aanwezigheid van te. Het afwezig zijn van te (of mogelijkheid 
daarvan) in infinitiefkonstrukties werd door Van Helten (1892) en Stoett 
(1923) reeds in verband gebracht met het mogelijk optreden van een 
'Infinitivus Pro Participio' in de voltooide tijd. Beiden konstateren dat de 
mogelijkheid van het optreden van een IPP uitsluitend beperkt blijkt te 
zijn tot "de verba, welke steeds of regelmatig dien afhankelijke infin. 
zonder te bij zich hadden" (Van Helten blz. 175). 
Op grond van het bovenstaande hebben we een beeld gekregen over de 
rol van te in infinitiefkonstrukties dat we als volgt kunnen samenvatten. 
Het al of niet (mogelijke) optreden van te wordt enerzijds in verband 
gebracht met werkwoordclustering en anderzijds met het optreden van een 
IPP in een werkwoordcluster: te blijft weg in werkwoordclusters, in het 
bijzonder wanneer er een IPP aanwezig is. Wanneer we dit beschouwen als 
een soort ideaal patroon - zeker daar waar sprake is van een keuzemogelijkheid 
in het gebruik van te -dan kunnen we ons afvragen wat Kier 


aan de hand is. Kunnen we stellen dat het optreden van te onverenigbaar 
is met het optreden van een IPP in het bijzonder, of kunnen we zeggen 
dat het optreden van te in strijd is met werkwoordclustering in het 
algemeen, zoals we zien bij leren en helpen? Het is niet vruchtbaar om 
het probleem op deze manier te formuleren. Daarvoor zouden we eerst 
meer inzicht moeten hebben in de rol van te in infinitiefkonstrukties in 
het algemeen, om nog maar te zwijgen over andere gevallen waarin te + 
infinitief verschijnt. 4) Bovendien kunnen we konstateren dat het ideale 
patroon waar we nu van uitgegaan zijn zich in de praktijk niet altijd zo 
manifesteert: het optreden van te in werkwoordclusters is niet uitzonderlijk, 
vgl. (10) en (11), zelfs niet wanneer in de voltooide tijd een IPP 
verschijnt, zoals in (12): 

(9) Hij heeft het hele uur zitten slapen. 
(10) Hij zal wel weer zitten te slapen. 
(11) Hij zei dat hij de plantjes probeerde te verzorgen. 
(12) Hij heeft de plantjesproberen te verzorgen. 
Bovenstaande benadering vraagt een beantwoording van de volgende 
vragen: a) wat is de funktie van werkwoordclustering; b) wat is de 
funktie van het gebruik van een infinitief tegenover dat van een voltooid 
deelwoord en c) wat is de funktie van te. Ik wil me op deze plaats 
beperken tot de konstrukties in de voltooide tijd waarin sprake is van 
werkwoordclustering met een IPP, tegenover de beknopte-bijzinkonstruktie. 


2. Werkwoordclustering in de voltooide tijd 
2.1 Infinitief in plaats van voltooid deelwoord 
In de ANS wordt een regel voor het optreden van een IPP geformuleerd 
zonder dat daar de rol van te bij wordt betrokken. Wel wordt het 
optreden van een IPP in verband gebracht met werkwoordclustering. 

"Als een hulpwerkwoord dat een infinitief met of zonder te als verbaal 
complement heeft, in een voltooide tijd gezet wordt, heeft dat hulpwerkwoord 
in het algemeen niet de vorm van een voltooid deelwoord, 
maar van een infinitief. Anders gezegd: in de combinatie 'hulpwerkwoord 
van tijd + ander hulpwerkwoord (+ te) + infinitief' komt het 'andere 
hulpwerkwoord' voor in de vorm van een infmitief [...]" (ANS blz.523) 


Twee bladzijden verderop wordt in een 'opmerking' het volgende toegevoegd: 
"De vervangende infinitief in voltooide tijden komt alleen voor bij 
hulpwerkwoorden, die [...] altijd groepsvormend zijn". Met andere woorden: 
een IPP komt alleen voor in werkwoordclusters, terwijl het werkwoord 
waarvan een IPP is gevormd, op grond van het "groepsvormend" 
gebruik een hulpwerkwoordstatus krijgt toegekend. 5) Vervolgens wordt 
opgemerkt: "Aangezien veel werkwoorden zowel groepsvormend als nietgroepsvormend 
optreden, zijn vaak van hetzelfde werkwoord voltooide 
tijden met een vervangende infinitief zowel als met een voltooid deelwoord 
mogelijk". Blijkens de gegeven voorbeelden wordt bedoeld dat 
wanneer een werkwoord niet-groepsvormend wordt gebruikt en dan dus 
een zelfstandig werkwoord is, het als voltooid deelwoord voorkomt in een 
konstruktie met een beknopte bijzin. In deze voorstelling wordt de vorm 
van de infinitief in de plaats van een voltooid deelwoord gezien als 
onlosmakelijk verbonden met de clusterkonstruktie. 

2.2. Te 
Bij werkwoorden als proberen, beginnen, menen enz. is het optreden van 
te wanneer ze als IPP in een werkwoordcluster voorkomen geenszins 
storend te noemen. De situatie is niet zo simpel dat we kunnen stellen 
dat de afwezigheid van te onlosmakelijk verbonden is met werkwoordclustering 
of met IPP-vorming. Toch kunnen we konstateren dat van de 
werkwoorden die in de ANS "verplicht groepsvormend" worden genoemd en 

die in de voltooide tijd als IPP voorkomen, slechts een klein aantal altijd 
van te vergezeld wordt: dienen te, weten te, plegen te, believen te, 
gelieven te, (be)horen te, vermogen te. Vanwege de kombinatie van 
verplichte werkwoordclustering, verplicht te en verplicht IPP in de 
voltooide tijd, zijn ze problematisch in het licht van het hierboven 
geschetste ideale patroon. Bij een veel grotere groep werkwoorden blijft 
te altijd achterwege wanneer ze verplicht groepsvormend zijn. In de 
voltooide tijd treedt altijd een IPP op: kunnen, willen, moeten, mogen, 
laten, vinden, horen, zien, voelen, komen, gaan, blijven, doen, wezen, 
staan, zitten, hangen, lopen. Deze werkwoorden gedragen zich bij 
voorkeur volgens het ideale patroon: in het gevormde werkwoordcluster 
blijft te altijd weg en wordt een IPP gevormd. 
De resterende werkwoorden, die altijd vergezeld worden door te, kennen 
zoals de ANS al aangaf, twee mogelijkheden: ze worden soms gebruikt in 
een clusterkonstruktie en soms niet. Strikt genomen geldt de regel voor 
het optreden van een IPP die in de ANS wordt geformuleerd (blz.523) niet 


voor deze werkwoorden: het optreden van een IPP in de voltooide tijd is 
niet meer "in het algemeen" voorspelbaar, maar hangt of van het al of 
niet optreden van het betreffende werkwoord als onderdeel van een 
geclusterde werkwoordgroep, vgl. (13) tot en met (18): 6) 

(13) dat hij het ijzeren tuig heeft proberen te stelen 
(14) dat hij heeft geprobeerd het ijzeren tuig te stelen 
(15)? dat hij het ijzeren tuig heeft geprobeerd te stelen 
(16)* dat hij heeft proberen het ijzeren tuig te stelen 
(17) dat hij geprobeerd heeft het ijzeren tuig te stelen 
(18)* dat hij het ijzeren tuig proberen heeft te stelen 
De werkwoorden helpen en leren krijgen in de ANS (terecht) een aparte 
behandeling. Ze zijn bijzonder vanwege het feit dat ze tegelijkertijd niet 
verplicht groepsvormend zijn en niet verplicht te bij zich hebben. Ze 
nemen hierdoor een positie in tussen aan de ene kant de te-loze werkwoorden, 
die verplicht groepsvormend zijn en aan de andere kant de niet 
verplicht groepsvormende werkwoorden die altijd van te vergezeld worden. 
Wellicht is het mogelijk aan de hand van een bestudering van juist deze 
werkwoorden iets meer te weten te komen over de eigen rol van te. 
Voordat we daartoe overgaan, wil ik echter proberen iets meer te zeggen 
over het verschil in betekenis tussen de twee mogelijke konstrukties in de 
voltooide tijd, bij werkwoorden die zowel in een clusterkonstruktie (als 
IPP) kunnen optreden als in een beknopte- bijzinkonstruktie. In eerste 
instantie beschouwen we de werkwoorden waarbij te altijd aanwezig is, 
zodat we de rol van te voorlopig even kunnen laten rusten. 

3. Interpretatieverschillen 
Met hetzelfde gemak waarmee Van den Toorn (1977:198) kan beweren dat 
er geen betekenisverschil is tussen de gevallen (19) en (20), kan Duinhoven 
(1975:93) konstateren "dat het gebruik van participium of infinitief 
correspondeert met verschillen in betekenis" in de zinsparen (21) en (22), 
en (23) en (24): 

(19) dat mijn buurman heeft getracht zijn rozen te snoeien. 
(20) dat mijn buurman zijn rozen heeft trachten te snoeien 
(21) Ik heb (gisteren) geprobeerd hem (vandaag) te ontmoeten. 
(22) Ik heb hem (gisteren resp. vandaag) proberen te ontmoeten. 
(23) Ik heb gehoord dat hij kwam. 
(24) Ik heb hem horen komen. 

Om het betekenisverschil tussen (21) en (22) te typeren, wordt gezegdaldus 
Duinhoven - "dat het participium grotere nadruk krijgt dan de 
infmitief, dat het werkwoord als deelwoord zelfstandig is, en in het 
andere geval als hulpwerkwoord dienst doet." Als bewijs kan men in (21) 
het deelwoord en de infinitief ieder een aparte (tijds)modifikatie geven, in 
tegenstelling tot de groep proberen te ontrnoeten in (22), die in zijn 
geheel slechts een (tijds)modifikatie duldt. Naar aanleiding van het 
verschil tussen (23) en (24) signaleert Duinhoven in een voetnoot (biz. 93, 
noot 12) dat (23) dubbelzinnig is, in tegenstelling tot (24). 7) Hij 
veronderstelt dat de genoemde verschillen verband houden met de al of 
niet aanwezige "nauwere binding der twee werkwoorden", maar werkt die 
veronderstelling niet nader uit. 
Ponten (1971) baseert zijn verklaring voor het ontstaan van de konstruktie 
met een IPP grotendeels op het verschil in betekenis dat er is of 
gevoeld wordt tussen de konstruktie met een IPP tegenover de konstruktie 
met een voltooid deelwoord. Ook bier wordt het gevoelde betekenisverschil 
verondersteld, maar niet verder beschreven. 
Wanneer we proberen een gevoeld betekenisverschil onder woorden te 
brengen tussen de zinnen (19) en (20), (21) en (22), (23) en (24) en ermee 
verwante paren, grofweg het verschil tussen de beknopte-bijzin-konstruktie 
en de clusterkonstruktie in de voltooide tijd, dan begeven we ons 
(onbeslagen) op glad ijs. Het betreft telkens in meer of mindere mate 
subtiele verschillen, moeilijk te beschrijven, mede aangezien er geen 
eenduidige middelen bestaan. Toch denk ik dat het de moeite waard is na 
te gaan of het gevoelde verschil, dat bijvoorbeeld geduid is met behulp 
van de noties "hulpwerkwoord" versus "zelfstandig werkwoord", te 
beschrijven is als een systematisch verschil in interpretatief effekt dat 
door deze konstrukties wordt opgeroepen. 
We hebben gezien dat er in de ANS van wordt uitgegaan dat een IPP in 
een werkwoordcluster een hulpwerkwoord is. De status van hulpwerkwoord 
wordt toegekend op grond van het feitelijk syntaktisch gebruik in een 
zin. Eerder hebben anderen er al op gewezen dat de IPP zich gedraagt als 
een hulpwerkwoord: het werkwoord als IPP verliest zijn zelfstandige 
waarde. Zowel Ponten (1971:235/236) als Duinhoven (1975:93) benadrukken 
vooral de sernantisch ondergeschikte funktie van de IPP in een werkwoordcluster. 
Ponten wijst erop "dat het optreden van de IPP slechts 
mogelijk schijnt te zijn bij werkwoorden die, wanneer ze een hechtere 
eenheid met een begeleidende verbale inhoud vormen, daaraan een 
modificerende waarde verlenen". Zo vindt Duinhoven "de semantische 


onderschikking van de 'infinitivus pro participio' aan de tweede infinitief 
van onmiskenbaar belang" voor het begrip van de konstruktie. 
Eenmaal vastgesteld hebbend dat de IPP in een werkwoordcluster een 
hulpwerkwoord is, terwijl het voltooid deelwoord in een beknoptebijzinkonstruktie 
een zelfstandige funktie heeft, kunnen we ons afvragen 
hoe we die verschillen in betekenis het beste kunnen duiden. Zowel 
Ponten als Duinhoven wijzen in verband met het ontstaan van de IPP op 
de "semantische verschuiving binnen het part.pret." (Ponten), oftewel "de 
ontwikkeling van voltooid deelwoord naar verleden deelwoord" (Duinhoven). 
Of deze ontwikkeling en hoe deze ontwikkeling van invloed is 
geweest op het ontstaan van de konstruktie met een IPP en het gebruik 
van een infinitief daarin, laat ik verder buiten beschouwing; wel wil ik de 
gedachte dat met de betekenis van een voltooid deelwoord kan worden 
'geschoven' in verband brengen met het verschil in betekenis tussen de 
clusterkonstruktie en de konstruktie met een beknopte bijzin. 

3.1. De kombinatie hebben/zijn + voltooid deelwoord 
Wat de betekenis betreft is de ontwikkeling van het participium preteritum 
als volgt beknopt weer te geven. 8) Het participium van een werkwoord 
duidde oorspronkelijk de (andere) toestand aan waarin iemand of 
iets was gebracht of geraakt (of nog verkeerde). Nadat de omschreven 
vormen van het perfektum (met hebben en zijn) waren ontstaan, behield 
de konstruktie in eerste instantie dezelfde funktie. Vervolgens kreeg zij 
daarnaast de funktie aan te geven dat iets of iemand een handeling had 
verricht, zodat iets of iemand in een bepaalde toestand was geraakt, 
waarbij de nadruk of de handeling zelf kwam te liggen in plaats van op 
de daaruit voortgevloeide toestand. De nieuwe funktie van het perfektum 
ontwikkelde zich naast het ontstaan van de nauwere verbinding van het 
werkwoord hebben of zijn met het participium waarbij het (hulp)werkwoord 
zijn zelfstandige betekenis verloor. 
Deze ontwikkeling heeft tot gevoig gehad dat in het hedendaagse 
Nederlands een karakterisering van de voltooide tijd mogelijk is, waarbij, 
afhankelijk van de manier waarop die voltooide tijd gebruikt wordt, in 
het ene geval de nadruk komt te liggen op de toestand die weergegeven 
wordt en in het andere geval de nadruk legt op de totstandkoming ervan. 
9) De eerste funktie van het perfektum is het meest oorspronkelijk: ze is 
direkt afgeleid van de oorspronkelijke perfektieve betekenis van het 
participium. Ik zal dit de perfektische funktie van het perfektum noemen. 
De tweede funktie is jonger en direkt verbonden met de plaats die het 
perfektum heeft in het huidige systeem van de werkwoordstijden. Deze 


laatste funktie zal ik aanduiden met de temporele funktie van het 
perfektum. 

Hoewel we het bestaan van deze beide funkties kunnen erkennen, is het 
in sommige gevallen niet goed mogelijk ze to onderscheiden. Vaak gaat 
het om in elkaar overlopende gebruikswijzen, vooral wanneer het participia 
betreft (met hebben en zijn) die niet OOnduidig een nominale 
(adjektivische) waarde hebben. Vergelijk de volgende zinnen (afkomstig uit 
Janssen (1986)): 

(25) Het zandkasteel is langzaam maar zeker door het water omringd. 
(26) Een lijfwacht heeft de president omringd. 
(27) De president is door een lijfwacht omringd. 
In (25) heeft is omringd een "gebeurlezing" (Janssen), waarbij de gedachte 
wordt opgeroepen van een omringingsproces. Ook in (26) is er sprake van 
een voltooiing van een omringingsproces of -handeling. De "diversiteit van 
lezingen" die (27) kan hebben, wordt door Janssen als volgt weergegeven 
(Janssen (1986:66)): 

"De eerste lezing kan kort worden weergegeven als: 'er staat een 
lijfwacht om de president heen'; de tweede als: 'er is een lijfwacht om de 
president been gaan staan'; de derde als: 'er is voor gezorgd dat er een 
lijfwacht om de president been staat'. [...] In de eerste lezing wordt de 
zin opgevat als de beschrijving van een toestand geldend voor een 
president die ten tijde van de uiting leeft; de toestand bestaat bij de 
gratie van een lijfwacht die ten opzichte van de president in een 
omringingsrelatie staat; hoe de toestand is ontstaan, doordat de lijfwacht 
zich rond de president heeft opgesteld, dan wel doordat de lijfwacht 
bijvoorbeeld op last van het ontvangende land om de president geplaatst 
is, doet er niet toe. In de tweede lezing wordt de zin opgevat als de 
beschrijving van een toestand waaraan voorafgegaan is de handeling 
waarin de lijfwacht zich rond de president opstelde, in de derde lezing 
als de beschrijving van een toestand waaraan voorafgegaan is de handeling 
waarin een instantie, anders dan de lijfwacht, rond de president de 
lijfwacht opstelde. Aan alle drie lezingen is gemeenschappelijk dat de 
omringing van de president bestaat in een lijfwacht. Ze verschillen in de 
constituerende oorzakelijkheid die in de omringing gedacht kan worden". 

Zin (27) geeft zich geen drietal standen van zaken weer. Janssens 
benadering laat zien dat een zin als (27) gebruikt kan worden in ver



schillende situaties, die - wanneer we ermee te maken hebben - ertoe 
kunnen leiden dat we die zin begrijpen als respektievelijk: 1. de lijfwacht 
staat rond de president, 2. de lijfwacht is om de president komen staan 
en 3. de lijfwacht is om de president komen te staan (vgl. Janssen blz 
67). 
Waar het hier nu om gaat is dat de kombinatie hebben/zijn + voltooid 
deelwoord een interpretatie krijgt waarbij nu eens de nadruk gelegd wordt 
op een toestand waarbij de voltooidheid als resultaat van een gebeuren of 
handeling niet relevant is, zie (28), en in andere gevallen op een door 
een handeling of gebeuren tot stand gekomen toestand, waarbij de 
totstandkoming wel degelijk relevant is zie (29). 

(28) Walcheren is vrijwel geheel door water omgeven. (Janssen blz.71) 
(29) Jan heeft gisteren om tien uur de auto verlaten.(Janssen blz.69) 
Duidelijker te herkennen is het verschil in interpretatie van de kombinatie 
hebben + voltooid deelwoord in gevallen als het volgende: 10) 

(30) Peter heeft zijn handen op zijn rug gebonden. 
Deze zin heeft twee lezingen die korresponderen met de zinnen (31) en 
(32). 

(31) Peter heeft zijn handen op de rug gebonden zitten. 
(32) Peter heeft gisteren zijn handen op de rug gebonden. 
Deze zinnen illustreren dat de kombinatie heeft gebonden in (30) zowel 
een perfektische funktie kan hebben, 11) korresponderend met de 
interpretatie van (31), waarbij de toestand 'jets gebonden hebben' wordt 
benadrukt en de handeling van het binden op de achtergrond wordt 
geschoven, als een temporele funktie, korresponderend met de interpretatie 
van (32). De kombinatie heeft gebonden in (32) geeft in eerste 
instantie aan dat er een bindingshandeling heeft plaatsgevonden die een 
situatie 'jets hebben gebonden' tot gevolg heeft. 
Vaak is het desbetreffende participium niet duidelijk als een predikatief 
attribuut op te vatten. Toch is aan de kombinatie hebben/zijn + participium 
als voltooide tijd in het algemeen een dubbele funktie toe te 
kennen, afhankelijk van enerzijds de situatie waarin de kombinatie 
gebruikt wordt en mogelijk anderzijds van de volgorde van de werkwoordelijke 
elementen onderling. 12) 


De twee funkties van de kombinatie hebben/zijn + voltooid deelwoord 
kunnen als volgt worden beschreven: a) nadruk op het aangeven van een 
toestand (of resultaat) die het gevolg is van een daarmee korrelerende 
gebeurtenis (of handeling), aan te duiden als 'de perfektische funktie'; b) 
nadruk op het aangeven van een handeling (of gebeurtenis) die na 
realisatie een daarmee korrelerende toestand tot gevolg heeft, aan te 
duiden als 'de temporele funktie'. 

3.2. De clusterkonstruktie versus de beknopte-bijzinkonstruktie 
De hierboven geschetste in elkaar overlopende gebruikswijzen van de 
voltooide tijd zijn ook aan de orde bij de konstruktie waar de konstruktie 
hebben/zijn + voltooid deelwoord 'aangevuld' wordt met een (of meer) 
andere infinitief (of infinitieven). De twee mogelijke konstrukties hebben 
we eerder gekarakteriseerd als de clusterkonstruktie en de beknoptebij 
zinkonstruktie. 
Ik wil laten zien dat het formele aspekt, de aard van de konstruktie 
waarin een zin in de voltooide tijd zich manifesteert, invloed heeft op de 
interpretatie die met de verschillende typen zinnen wordt opgeroepen. 
Beschouw de volgende zinnen: 13) 

(33)a.Hij is een roman beginnen te schrijven 
b.Men wist te vertellen dat hij een roman is beginnen te schrijven. 
(34)a.Hij is begonnen een roman te schrijven. 
b.Men wist te vertellen dat hij begonnen is een roman te schrijven. 

Het verschil in de opgeroepen voorkeursinterpretatie tussen de zinnen in. 

(33) en (34) laat zich als volgt beschrijven. In de beknopte-bijzinkonstruktie 
(34) overheerst de 'toestandlezing' van de gehele zin: bier 
manifesteert zich de perfektische funktie van het perfektum. Het proces 
en de daaruit voortgevloeide toestand die aangegeven wordt door de 
werkwoordelijke inhoud van de hoofdzin kan geinterpreteerd worden als 
een zelfstandig geheel, als een resultaat van een bepaalde handeling, dat 
vervolgens nader bepaald wordt door de handeling die uitgedrukt wordt 
door de infinitief in de beknopte bijzin. Ze staan in verhouding tot elkaar 
als bepaalde en bepaling. Zo kan de situatie in (34) als volgt geinterpreteerd 
worden: hij is begonnen geeft aan dat er met een bepaalde reeks 
handelingen een begin gemaakt is. Het gemaakte begin wordt nader 
omschreven met de handeling 'een roman schrijven'. Of er daarna nog een 
of meer andere handelingen gevolgd zijn, wordt in het midden gelaten. 
Bovendien kan niet worden uitgemaakt of het proces van het schrijven 

nog bezig is. De nadruk in deze 'perfektische' interpretatie ligt op het 
feit dat er een toestand is die beschreven kan worden als: 'er is in het 
verleden een begin gemaakt met iets dat reader omschreven wordt als 'een 
roman schrijven", vgl. (35): 

(35)Hij is begonnen een roman te schrijven; daarna heeft hij zich beperkt 
tot het schrijven van korte verhalen. 
In (33) is het mijns inziens door de aanwezigheid van de geclusterde 
werkwoordgroep onmogelijk dat deze interpretatie wordt opgeroepen. Het 
cluster beginnen te schrijven vormt zowel een syntaktische als een 
semantische eenheid. Er is hier geen sprake van eenzelfde verhouding 
tussen bepaalde en bepaling als in (34). De konstruktie waarin een 
dergelijke werkwoordclustering optreedt, brengt met zich mee dat de 
handeling die uitgedrukt wordt door de tweede infinitief (schrijven) 
geintegreerd wordt met de in het perfektum uitgedrukte handeling (de 
IPP). Het gevolg hiervan is dat er grote nadruk komt te liggen op de 
verleden handeling zelf. De door de beide werkwoorden uitgedrukte 
handelingen vormen zo een semantische eenheid die noodzakelijkerwijs 

-in de voltooide tijd - de interpretatie van de temporele funktie 
afdwingt. De groep vormt ook een syntaktische eenheid en als er al 
sprake is van een verhouding tussen bepaalde en bepaling, dan is die 
vergelijkbaar met de verhouding tussen een zelfstandig werkwoord en een 
hulpwerkwoord: het 'oorspronkelijke' voltooid deelwoord (als IPP) 'bepaalt' 
de betekeniskern van het geheel, die uitgemaakt wordt door de tweede 
infinitief. Men heeft de neiging om op de tweede infinitief de grootste 
nadruk te leggen en niet op de IPP. 
In (33) is dan de interpretatie als volgt. Is beginnen te schrijven kan 
slechts 'temporeel' worden begrepen. Er wordt een handeling 'beginnen te 
schrijven' verondersteld, waarvan gezegd wordt dat het in het verleden 
plaatsvond. Het proces 'een roman schrijven' is in gang gezet. Tegelijkertijd 
wordt geimpliceerd dat het nog aan de gang is, of in ieder geval nog 
niet voltooid is, vgl. (36): 
(36)# Hij is een roman beginnen te schrijven; daarna heeft hij zich 
beperkt tot het schrijven van korte verhalen. 


Deze 'temporele' interpretatie is overigens niet uitgesloten voor (34), 
terwijl (33) geen perfektische interpretatie kent. 14) 
Ook in het volgende paar zinnen zien we een dergelijk kontrast. 



(37) Hij heeft het tuinhek proberen te schilderen. 
(38) Hij heeft geprobeerd het tuinhek te schilderen. 
Wederom zien we dat een geclusterde werkwoordgroep als in (37) een 
eigen, specifieke funktie heeft: doordat in (37) het 'proberen' niet op te 
vatten is als een zelfstandig proces, is het onmogelijk dat in de interpretatie 
van deze zin sprake is van 'proberen' zonder 'schilderen' en 
andersom (de temporele funktie). De situatie zoals die in (38) wordt 
weergegeven, laat die interpretatie echter wel toe: door de wijze van 
presentatie wordt in het midden gelaten of 'hij' wel tot het verrichten 
van enig schilderwerk is gekomen. Het 'proberen' in (38) kan als een 
zelfstandig proces worden gezien, waarbij de handeling 'schilderen' een 
bepaling is. Beide handelingen zijn niet direkt met elkaar verbonden, 
hetgeen in (37) wel het geval is, vgl. (39), (40) en (41): 

(39) #Zij heeft hem de hele middag proberen te bellen, maar zij kon 
nergens een telefooncel vinden. 
(40) Zij heeft hem de hele middag proberen te bellen, maar hij nam niet 
op. 
(41) Zij heeft de hele middag geprobeerd hem te bellen, maar zij kon 
nergens een telefooncel vinden. 
Een voor de hand liggende veronderstelling is nu dat de mogelijkheid van 
het voorkomen in een clusterkonstruktie zowel als in een beknoptebijzinkonstruktie 
in de voltooide tijd alleen zinvol is wanneer er een 

onderscheid in funktie mee uitgedrukt kan worden. Deze mogelijkheid 
komt alleen voor bij werkwoorden die soms niet en soms wel begrepen 
worden als hulpwerkwoord: geintegreerd met een andere handeling tot een 
geheel, een proces. Het zij opgemerkt dat we met de notie 'hulpwerkwoord' 
geen aparte syntaktische kategorie aanduiden, maar dat er een 
bepaald syntaktisch gebruik van een werkwoord mee wordt benoemd, dat 
op zich gevolgen heeft voor de interpretatie. De werkwoorden die in 
beide konstrukties voor kunnen komen, kennen noodzakelijkerwijs tevens 
de mogelijkheid om gevolgd te worden door te + infinitief. Alle traditionele 
hulpwerkwoorden kennen deze mogelijkheid niet. Ze zijn "verplicht 
groepsvormend", zodat ze in de voltooide tijd, gevolgd door een infinitief 
zonder te, ook nooit een perfektische interpretatie kunnen oproepen. 
De werkwoorden die (al of niet direkt) gevolgd kunnen worden door te + 
infinitief zouden dus in hun mogelijkheid van twee konstrukties in de 
voltooide tijd het verschil moeten vertonen tussen de uniek temporele 


lezing in de clusterkonstruktie en een voorkeur voor de perfektische 
lezing in de beknopte-bijzinkonstruktie. 
Bij de werkwoorden denken en menen blijkt dit verschil zich inderdaad 
ook voor te doen. 


(42) Hij had een speelfilm denken te zien. 
(43) Hij had gedacht een speelfilm te zien. 
Door de konstruktie met een werkwoordcluster in (42) is een mogelijke 
omschrijving van de interpretatie dat het proses van het 'zien' reeds in 
gang gezet is als 'hij' er plotseling achter komt dat hij iets anders ziet 
dan wat hij verwachtte: hij ziet bijvoorbeeld een documentaire in plaats 
van een speelfilm. Het 'denken' en het 'zien' worden niet anders dan als 
een semantische eenheid opgevat. 
In (43) wordt in het midden gelaten of 'hij' wel aan het 'zien' van wat 
voor film dan ook is toegekomen. Hij kan van gedachten zijn veranderd 
voordat hij aan het 'zien' is toegekomen. Het 'gedacht hebben' duidt dan 
een zelfstandige situatie aan, waardoor een interpretatie van (43) kan 
zijn: 'hij had het plan opgevat een speelfilm te gaan zien', waarbij het 
duidelijk is dat 'denken' en 'zien' twee afzonderlijke pro-cessen zijn, vgl. 
(44), (45) en (46): 

(44) #Hij had zijn vriendin denken te verrassen met een ring, maar hij 
kocht een armband. 
(45) Hij had zijn vriendin denken te verrassen met een ring, maar 
zij vond er niets aan. 
(46) Hij had gedacht zijn vriendin te verrassen met een ring, maar 
hij kocht een armband. 
Ook menen kan in de voltooide tijd zowel in een clusterkonstruktie als in 
een beknopte-bijzinkonstruktie voorkomen. Menen kan naast de betekenis 
'het voornemen hebben' en 'van mening zijn' een zwakkere betekenis 
krijgen: 'denken, vermoeden, in de waan verkeren'. Te voorspellen is dat 
menen in een clusterkonstruktie slechts de laatste betekenis oproept, 
terwij1 de meer zelfstandige betekenis slechts opgeroepen kan worden 
wanneer het werkwoord in een beknopte-bijzinkonstruktie voorkomt, vgl. 

(47) en (48): 
(47) Hij had een nieuwe auto menen te kopen. 
(48) Hij had gemeend een nieuwe auto te kopen. 

Het gebruik van menen in de betekenis 'het voornemen hebben' is 
enigszins ongewoon. In de konstruktie met menen wordt vaak een 
tijdsmodifikatie toegevoegd, of een van de werkwoorden kunnen, moeten, 
zullen, mogen enz., waardoor de betekenis 'het voornemen hebben' minder 
voor de hand ligt: 

(49) Hij had zijn buurvrouw menen te kunnen herkennen. 
(50) Hij had gemeend zijn buurvrouw te kunnen herkennen. 
Toch blijft er een verschil in interpretatie waar te nemen. Menen als 
onderdeel van een cluster als in (47) en (49) heeft altijd de zwakkere 
betekenis 'in de veronderstelling/waan verkeren'. Menen in een beknoptebijzinkonstruktie 
daarentegen kan betekenen 'een mening zijn toegedaan', 
Deze subtiele verschillen in interpretatie worden opgeroepen door ch: 
konstruktie. Zo wordt in (49) gesuggereerd dat er daadwerkelijk een 
konfrontatie tussen de 'hij' en een vrouw heeft plaatsgevonden, die hij op 
dat moment aanzag voor zijn buurvrouw. De aanwezigheid van kunnen 
geeft ekstra kracht aan de mogelijkheid dat hij het bij het rechte eind 
had haar te herkennen als zijn buurvrouw. Bij de voorstelling van zaken 
in (50) is het echter denkbaar dat een dergelijke konfrontatie nooit heeft 
plaatsgevonden. De zin krijgt dan de interpretatie dat denkt dat hij 
in staat is zijn buurvrouw to herkennen als hij 'FL-Aar tegen zou komen. 
Het 'menen' en het 'iets kunnen doen' wordt los van elkaar gedacht, 
waardoor menen bier betekent: 'van mening zijn, een opinie hebben'. 
Vergelijk de volgende zinnen: 

(51) #Hij had een aantal konklusies menen te kunnen trekken, maar 
hij heeft zijn onderzoek nooit helemaal afgerond. 
(52) Hij had een aantal konklusies menen to kunnen trekken, maar 
hij moest ze later herzien. 
(53) Hij had gemeend een aantal konklusies te kunnen trekken, maar 
hij heeft zijn onderzoek nooit helemaal afgerond. 
Een andere groep werkwoorden die de IPP kennen in een clusterkonstruktie 
in de voltooide tijd, wordt gevormd door de zogenaamde waarnemingswerkwoorden, 
vgl. (23) en (24), bier herhaald: 

(54) Ik heb hem horen komen. 
(55) Ik heb gehoord dat hij kwam. 
(56) *Ik heb hem horen te komen. 

We hebben al eerder gekonstateerd dat (55) dubbelzinnig is en (54) niet. 
We zien dat de onmogelijkheid van te binnen het cluster horen komen 
overeenkomt met de onmogelijkheid van de beknopte-bijzinkonstruk-tie. 
Toch manifesteert het verschil tussen de clusterkonstruktie (met IPP) en 
de konstruktie met een voltooid deelwoord zich ook bij deze werkwoorden. 
De Geest (1970:53) observeert dat wanneer deze werkwoorden een zuiver 
zintuiglijk waarnemen weergeven, er altijd sprake is van "simultaneiteit" 
in de hoofdzin en de bijzin. Met andere woorden: wanneer horen niet 
betekent 'iets vernemen', maar de zintuiglijke waarneming aanduidt, kan 
de kombinatie horen komen slechts zo opgevat worden dat het 'horen' 
gelijktijdig met het 'komen' plaatsvindt. 
We hebben inmiddels gezien dat de clusterkonstruktie bij uitstek geschikt 
is om deze 'gelijktijdigheid' uit te drukken. De betekenis van horen als 
'iets vernemen' kan alleen opgeroepen worden in een konstruktie zonder 
clustervorming. 

4. De rol van te bij helpen en leren 
In de vorige paragraaf heb ik geprobeerd aannemelijk te maken dat er 
sprake is van een systematisch verschil in betekenis, oftewel mogelijke 
interpretaties tussen de clusterkonstruktie en de beknopte-bijzinkonstruktie 
in de voltooide tijd. Het verschil tussen de beide konstrukties 
wat betreft de uiterlijke vorm wordt bepaald door de volgorde van de 
werkwoordelijke elementen ten opzichte van andere elementen en door het 
verschil tussen een voltooid deelwoord en een infmitief (IPP). 15) 
We hebben tot nu toe geen aandacht besteed aan de rol van te, aangezien 
de besproken werkwoorden ofwel altijd door een lange, ofwel altijd door 
een korte infinitief werden gevolgd. Wel hebben we gekonstateerd dat de 
werkwoorden slechts dan de mogelijkheid hebben zowel in een clusterkonstruktie 
als in een beknopte-bijzinkonstruktie te verschijnen, wanneer ze 
gevolgd kunnen worden door te + infinitief. 
We zouden nu kunnen opperen dat de perfektische funktie van de beknopte-
bijzinkonstruktie in de voltooide tijd de aanwezigheid van te vereist. 
We hebben reeds gezien dat de temporele funktie - de enige mogelijkheid 
voor de clusterkonstruktie - niet onverenigbaar is met de aanwezigheid 
van te, zodat in principe niets het binnendringen van te in een werkwoordcluster 
in de weg staat. We zien dit dan ook regelmatig gebeuren. 
16) Hiermee is niet gezegd dat het voorkomen van te in een clusterko



nstruktie geen speciaal effekt met zich mee kan brengen, juist daar waar 
de aanwezigheid van te niet verplicht is. 
Een duidelijk voorbeeld van een niet verplicht gebruik van te vinden we 
bij de werkwoorden helpen en leren . We zullen deze werkwoorden nader 
beschouwen in de hoop iets te ontdekken over de mogelijke funktie van 
te, waarvan het gevolg in een clusterkonstruktie te zien zou zijn. 
Het werkwoord helpen vraagt in sterke mate de aanwezigheid van een 
direkt objekt (degene die geholpen wordt), zie (58) en (59): 

(58) Mijn moeder heeft mij geholpen het huis te onderhouden. 
(59) Mijn moeder heeft mij het huis helpen onderhouden. 
Zin (58) heeft twee mogelijke interpretaties, in tegenstelling tot (59). Het 
bedoelde betekenisverschil is vergelijkbaar met de verschillen tussen de 
clusterkonstruktie en de beknopte-bijzinkonstruktie zoals die zijn 
geillustreerd in par. 3.2 en is een direkt gevolg van wat ik genoemd heb 
het verschil tussen perfektische en temporele funktie in de voltooide tijd. 
Zin (59) kan slechts betekenen dat het subjekt van helpen (min moeder) 
daadwerkelijk haar handen uit de mouwen heeft gestoken bij een of 
andere onderhoudsbeurt. Daarentegen kan (58) zo worden geinterpreteerd 
dat de aard van de huip niet gelegen is in het (mede)uitvoeren van een 
handeling '(het huis) onderhouden' in dezelfde zin. De huip van moeder 
kan daaruit hebben bestaan dat zij 'mij' fmancieel heeft ondersteund. 
De konstrukties met helpen verschillen niet alleen van elkaar in clustervorming, 
waaronder het gebruik van een IPP, maar tevens zien we dat de 
clusterkonstruktie te-loos is. Volgens mij kunnen we Loch niet konkluderen 
dat het "al of niet optreden van te een puur arbitraire lexicale 
aangelegenheid is, en geen enkele semantische significantie heeft" (Seuren 
(1986:116)). Verschijnselen in konstrukties met helpen in andere dan de 
voltooide tijd wijzen er wel degelijk op dat het gebruik van te niet 
zonder funktie is. Zo is er sprake van een mogelijk verschillende interpretatie 
voor zinnen als (60) en (61): 17) 

(60) Ik help jou wel even de bal te pakken. 
(61) Ik help jou wel even de bal pakken. 
Zin (60) kunnen we zo begrijpen dat we de huip van het subjekt zien als 
een 'in staat stellen' voorafgaand aan de handeling van het pakken: 'Ik 
geef jou wel even een pootje, zodat jij de bal kunt pakken'. Door de 
afwezigheid van te zijn we geneigd om in (61) het 'helpen' en het 
'pakken' op te vatten als gelijktijdige akties. De huip van het subjekt 


bestaat in dat geval uit het (mede)uitvoeren van de pakhandeling, hetgeen 
niet voor de hand ligt, zodat we de neiging hebben om aan (60) de 
voorkeur te geven. 
Het verschil dat bier aan de orde is, is verwant aan het verschil dat we 
zien in de voltooide tijd tussen de beknopte-bijzinkonstruktie en de 
clusterkonstruktie. Het volgende voorbeeld laat zien dat het verschil niet 
te karakteriseren is als een verschil in de interpretatie van de uitvoerdersrol: 
het subjekt van helpen is bier namelijk niet te zien als (mede)uitvoerder 
van de 'aanvullende' handeling. Toch is er weer sprake van een 
verschil in interpretatie tussen (62) en (63): 18) 

(62) 1k help hem op te staan. 
(63) Ik help hem opstaan. 
In (62) is de aard van de hulp zodanig te begrijpen dat het subjekt een 
of andere handeling uitvoert ('stoel achteruit schuiven', 'hem 's ochtends 
opbellen') die het de ander mogelijk maakt op te staan. Zin (63) kunnen 
we - in mijn ogen - slechts zodanig opvatten dat het subjekt van helpen 
behulpzaam is tijdens het opstaan van de ander en niet ervoor. Met 
andere woorden: in de konstruktie met te wordt de hulp voorgesteld als 
onafhankelijk te percipieren van de handeling die er op volgt. 
De invloed van te in de totstandkoming van deze verschillende interpretaties, 
zien we ook in de voltooide tijd, waar een enkele keer te in een 
clusterkonstruktie verschijnt. Vergelijk: 

(64) Het geld van de erfenis heeft ons geholpen het hoofd boven water 
te houden. 
(65) Het geld van de erfenis heeft ons het hoofd boven water helpen 
houden. 
(66) Het geld van de erfenis heeft ons het hoofd boven water helpen te 
houden. 
Terwip zin (64) zonder problemen een plausibele interpretatie oproept, 

maakt de voorstelling van zaken in (65) een vreemde indruk, als zou het 

geld van de erfenis daadwerkelijk (mede)uitvoerder zijn van een handeling 

'het hoofd boven water houden'. Gegeven de betekenis van geld kunnen 

we de aard van de hulp ervan niet voorstellen als plaatsvindend tijdens 

een gebeuren waarbij het hoofd boven water gehouden wordt. Wanneer we 

echter te in het cluster helpen houden invoegen, vermijden we deze 

ongewilde voorstelling van zaken. In mijn ogen is aan (66) de voorkeur te 


geven boven (65), in tegenstelling tot wat de ANS voorspelt, hoewel het 
duidelijk is dat (64) een beter alternatief is. 19) 
De aanwezigheid van te speelt onder andere in het geval van helpen een 
relatief grote rol, aangezien we met de keuze voor het gebruik van te 
een ekstra middel hebben om de interpretatie te beinvloeden. De aanwezigheid 
van te in een clusterkonstruktie met helpen doet iets te-niet 
van het effekt dat een zuivere clusterkonstruktie normaal gesproken tot 
gevolg heeft: integratie van de werkwoordinhouden tot een geheel, waarbij 
helpen de funktie van hulpwerkwoord heeft. De aanwezigheid van te roept 
namelijk weer jets op van een geleedheid in het cluster, zoals die 
optimaal tot uitdrukking komt wanneer de beknopte-bijzinkonstruktie 
gebruikt wordt. Dit wil ik tot slot illustreren met de volgende zinnen: 

(66) Hij heeft zijn broertje helpen wassen. 
(67) Hij heeft zijn broertje helpen te wassen. 
Ondanks het feit dat we (67) wat minder gelukkig vinden dan (66), 
kunnen we toch waarnemen dat er een verschil in interpretatie is tussen 
de beide zinnen. Zin (66) is dubbelzinnig in objektkeuze: zijn broertje kan 
zowel opgevat worden als direkt objekt bij wassen als bij helpen. In de 
praktijk zal dat geen problemen opleveren: in ieder geval wordt hij 
opgevat als (mede)uitvoerder van het wassen. Dat komt doordat de 
konstruktie ons dwingt de hulphandeling te situeren tijdens de handeling 
van het wassen. In die zin (de temporele funktie) is zin (66) niet ambigu. 
20) Zin (67) is ondubbeizinnig in de keuze van het objekt: zijn broertje is 
slechts op te vatten als direkt objekt van helpen. Zin (67) kan echter 
zowel temporeel als perfektisch worden opgevat: de aard van de hulp is 
verschillend te interpreteren. Door de aanwezigheid van te kan (67) een 
interpretatie oproepen waarbij hij slechts de uitvoerder aanduidt van 
enige vorm van 'helpen' zonder dat de 'hij' gezien hoeft te worden als 
(mede)uitvoerder van het wassen. 
Vergelijk het volgende voorbeeld, waaruit blijkt dat de aanwezigheid van 
te een onmiskenbaar effekt voor de interpretatie heeft 

(68) Ik ben naast hem komen zitten. 
(69) Ik ben naast hem komen te zitten. 
Terwij1 (68) uitdrukt dat het op mijn eigen initiatief was dat ik naast 
hem zat, kan (69) geuit worden om uit te drukken dat het helemaal niet 
mijn bedoeling was. Ook hier zien we dat het cluster zonder te meer als 
een eenheid fungeert dan het cluster met te. 


Bij leren is de situatie ingewikkelder, aangezien leren gebruikt kan 
worden in de betekenis 'doceren' - met een direkt objekt en een indirekt 
objekt - en in de betekenis 'kennis/vaardigheid verwerven', met alleen 
een direkt objekt. De oppositie die zich hierdoor manifesteert laat zich 
illustreren aan de hand van de enige twee mogelijkheden die zonder meer 
akseptabel zijn: de clusterkonstruktie zonder te (een objekt) en de 
beknopte-bijzinkonstruktie met te. 

(70) Hij heeft zijn mond leren houden. 
(71) Hij heeft zijn zoon leren lezen. 
(72) Hij heeft zijn zoon geleerd zijn mond te houden. 
(73) Hij heeft geleerd zijn mond te houden. 
Het is overigens niet afhankelijk van de konstruktie of leren geInterpreteerd 
moet worden als 'doceren' of als 'kennis/vaardigheid verwerven', 
maar afhankelijk van de inhoud van de andere in de zin aanwezige 
elementen. 
Wanneer we ook bij leren te maken hebben met een mogelijk interpretatieverschil 
tussen de clusterkonstruktie en de beknopte-bijzinkonstruktie 
in de voltooide tijd, betreft het niet een mogelijke dubbelzinnigheid die 
veroorzaakt wordt door de twee verschillende betekenissen van leren . Het 
verschil tussen de clusterkonstruktie en de beknopte-bijzin-konstruktie is 
als volgt. In een clusterkonstruktie met leren + infinitief (zonder te) 
wordt in de voltooide tijd altijd een interpretatie opgeroepen waarbij 
geimpliceerd wordt dat de kennis of vaardigheid die omschreven wordt in 
de 'aanvullende' infinitief ook daadwerkelijk geleerd of verworven is. 
Wanneer leren in de voltooide tijd met een beknopte bijzin wordt 
gebruikt, hoeft dit niet het geval te zijn, vgl. (74) en (75): 

(74) #Hij heeft op tijd zijn mond leren houden, maar je hoort hem 
altijd praten op het verkeerde moment. 
(75) Hij heeft geleerd op tijd zijn mond te houden, maar je hoort 
hem altijd praten op het verkeerde moment. 
Ook in konstrukties met leren is de invloed van te te herkennen. Er is 
reeds vaker opgemerkt dat er in het algemeen een verschil in betekenis is 
tussen leren + te + infinitief, en leren + infinitief, dat zich overigens in 
beide betekenissen van leren manifesteert. 21) 
Vergelijk: 


(76) Ik leer hem zijn sokken wassen. ('Ik leer hem hoe hij dat 
moet doen.') 
(77) Ik leer hem zijn sokken te wassen ('1k leer hem dat hij dat 
moet doen.') 
In de ANS (blz.571/572) wordt het volgende opgemerkt ten aanzien van de 
betekenis van leren en de aanwezigheid van te: "Als de met leren 
verbonden infinitief een activiteit aanduidt die geacht kan worden tot een 
'onderwijspakket' te behoren (op school of in een vergelijkbare situatie), 
wordt die infinitief niet voorafgegaan door to". Ook hieruit blijkt dat er 
sprake is van een zelfstandige funktie van te. In de voorbeelden die 
gegeven worden staat onder andere het volgende zinspaar: 

(78) Die sportleraar heeft me leren roeien. 
(79) Die sportleraar heeft me geleerd te roeien. 
Uit het geciteerde leid ik het volgende af: zin (78) betekent dat de man 
in zijn hoedanigheid van sportleraar zich goed van zijn taak gekweten 
heeft: de leerling kan inmiddels roeien. Voor zin (79) is deze betekenis 
"uitgesloten" volgens de ANS. Wat de zin wel kan uitdrukken is dat het 
feit dat de 'ik' zou kunnen roeien, niet voortvloeit uit een leersituatie 
waarin de betreffende sportleraar de 'ik' bet roeien heeft bijgebracht. 
Wat de sportleraar de 'ik' wel heeft bijgebracht, is dat er op bepaalde 
momenten geroeid moet worden. De 'ik' kan roeien als dat nodig is. Zin 

(80) kan daardoor vreemd gevonden worden: 'roeien met riemen die je 
hebt' wordt je meestal niet door sportleraren - als hun taak - bijgebracht. 
(80) Die sportleraar heeft me leren roeien met de riemen die 
ik heb. 
(81) Die sportleraar heeft me geleerd te roeien met de riemen die 
ik heb. 
Volgens de ANS komt te in een clusterkonstruktie met leren niet voor. 
Toch kunnen we konstateren dat de aanwezigheid van te in een clusterkonstruktie 
met leren een speciaal effekt met zich meebrengt. De 
aanwezigheid van te in (82) maakt het moeilijker de zin te interpreteren. 
De konstruktie is niet alleen wat betreft de vorm, maar ook wat betreft 
de mogelijke interpretaties een 'mengvorm' van (83) en (84): 


(82) Ik heb mijn werkgever leren te chanteren. 
(83) Ik heb mijn werkgever leren chanteren. 
(84) Ik heb mijn werkgever geleerd te chanteren. 
Zin (83) kan betekenen dat ik mijn werkgever iets geleerd heb, nader te 
omschrijven met: hoe hij iemand moet chanteren, of dat ik geleerd heb 
hoe ik mijn werkgever moet chanteren. In (82) wordt vooral de betekenis 
van leren als 'doceren' opgeroepen: ik heb mijn werkgever geleerd 
dat/hoe hij moet chanteren'. De konstruktie is bijgevolg onnodig kompleks. 
Ook pier zien we dat de in het cluster aanwezige woordje te een 
geleedheid in het werkwoordcluster oproept, waardoor aan leren een meer 
zelfstandige funktie wordt toegekend. In het geval van (82) heeft dat tot 
gevolg dat mijn werkgever met grotere moeite als objekt van chanteren 
kan worden opgevat. 

5. De funktie van te 
De tot nu toe gedane observatie leiden tot de veronderstelling dat de 
aan- of afwezigheid van te een specifieke funktie kan hebben in de 
totstandkoming van de interpretatie. Ik ben geneigd om die funktie 
negatief te formuleren: daar waar aanwezigheid van te de lezer/hoorder 
niet kan sturen, speelt het geen rol. In algemene bewoordingen lijkt de 
sturende funktie van te in infinitiefkonstrukties op wat Blom (1984) 
opmerkt over te en om, naar aanleiding van de "affektieve" infinitiefkonstrukties. 
Ze formuleert het verschil tussen deze konstrukties met te 
en hun te-loze pendanten als volgt: 

"De absolute infinitief zonder te werpt situaties op die ergens mee in 
verband gebracht moeten worden, deel uitmaken van een meeromvattende 
gedachtengang, terwijl absolute infmitieven met te situaties 'in, 
vacuo' oproepen, ter interne beleving, zonder duidelijke verbindingsmogelijkheden 
met iets anders in de spreeksituatie". (blz.173) 

Met andere woorden: je kunt door het gebruik van te in bepaalde gevallen 
een uitspraak over een situatie 'veralgemeniseren'; je kunt hem los 
plaatsen van de direkte spreeksituatie, terwijl de te-loze infinitieven een 
grocer verband, een kader eisen. 
Over de infinitieven in een beknopte-bijzinkonstruktie, door haar "extrapositie-
infinitieven" genoemd, zegt Blom het volgende: 


"[...] ze behouden goeddeels het karakter dat ze hebben in absoluut 

gebruik. Zo blijven ze ook bier enigszins op zichzelf staan, ze gaan 

niet vloeiend op in het grotere geheel, maar hangen er, vaak door 

komma's van de rest gescheiden, een beetje los bij. [...] De infini


tiefconstructies komen hier als het ware 'niet verder dan' algemene 

aanduidingen van de desbetreffende situaties, stereotiepen daarvan 

[...]. Extrapositie-infinitieven met te behouden hun autonome, op 

zichzelf staande karakter, zijn niet werkelijk geIncorporeerd in het 

syntactisch verband". (blz.173) 

In het algemeen staan de infinitieven waar te voor staat volgens Blom dus 
meer op zichzelf, ze zijn zelfstandiger. Zowel syntaktisch als semantisch 
gezien. De infinitieven waar te voor staat in een beknopte-bijzinkonstruktie 
zijn zelfstandiger in die zin dat de situatie die ze oproepen los staat 
van het gebeuren en de toestand die wordt weergegeven in de hoofdzin: 
ze fungeren als een soort bepaling bij dat gebeuren of die toestand, ze 
zijn daar niet in geIntegreerd. Voor de konstruktie in de voltooide tijd 
heb ik het gevolg daarvan voor de interpretatie aangeduid met de 
perfektische funktie. Het ging om een interpretatie die de voorkeur heeft 
in die konstruktie. 
Dat er wel degelijk sprake is van een effekt dat mede aan te toegeschreven 
kan worden en niet slechts aan de konstruktie zelf, heb ik 
proberen te laten zien met een bespreking van de rol van te bij de 
werkwoorden helpen en leren. Wanneer te aanwezig is in een clusterkonstruktie 
kan de lezer gestuurd worden naar een interpretatie die niet 
alleen aan het werkwoord waar het voor staat, maar ook aan het werkwoord 
waar het achter staat een meer zelfstandige funktie geeft. 23) 

6. Tot slot 
De verschillen tussen de beknopte-bijzinkonstruktie (voltooid deelwoord; + 
te) en de clusterkonstruktie (IPP; -te) roepen systematisch een verschil 
in interpretatie op. Samenvattend kunnen we stellen dat de clusterkonstruktie 
met zich meebrengt dat de betreffende geclusterde werkwoorden 
(infinitieven) hun zelfstandigheid verliezen. Deze situatie wordt in 
principe gekenmerkt door de afwezigheid van te. Het is de vraag in 
hoeverre de afzonderlijk te onderscheiden aspekten verantwoordelijk zijn 
voor de mogelijke interpretatieverschillen. We kunnen in ieder geval niet 
konkluderen dat den van de aspekten daar in z'n eentje verantwoordelijk 
voor is. 


In de praktijk van het taalgebruik staat niet onomstotelijk vast welke 
zinnen, welke kombinaties van eigenschappen grammatikaal of ongrammatikaal 
zijn. Op zich is het niet nodig dat te bepalen. Elke afzonderlijke 
realisatie van een bepaalde kombinatie van eigenschappen roept een 
interpretatie op waar die bepaalde kombinatie verantwoordelijk voor is. 
Het totale effekt kan soms een ongewenste interpretatie opleveren en 
soms de totstandkoming van de interpretatie bemoeilijken. 
De observaties zijn in eerste instantie gebaseerd op de effekten die te 
zien zijn in konstrukties in de voltooide tijd. Ze hebben geleid tot de 
veronderstelling dat enkele eigenschappen van de besproken konstrukties 
elk hun invloed hebben op de mogelijke interpretatie van de zinsinhoud. 
Het gaat weliswaar om subtiele verschillen in betekenis, maar de verschijnselen 
lijken een bepaalde systematiek te vertonen. Dit leidde tot de 
poging om de funktie van werkwoordclustering apart te formuleren. De 
mogelijke funktie van de IPP is enigszins buiten de aandacht gebleven, 
hoewel misschien zal blijken dat de funktie ervan in een clusterkonstruktie 
apart geformuleerd kan worden. Aandacht voor de rol van te heeft 
geleid tot een voorlopig idee over de funktie van te in werkwoordclusters. 
Het gebruik van te in een cluster levert in bepaalde gevallen een 
bijzondere situatie op, waarin de door te gescheiden werkwoorden 
(infinitieven) weer iets van hun zelfstandigheid 'terugkrijgen'. In de 
meeste gevallen echter (bij werkwoorden waar te altijd aanwezig is) heeft 
de aanwezigheid van te in een cluster ad hoc geen speciale funktie. Wel 
zegt de verplichte aanwezigheid van te iets over de mogelijke zelfstandigheid 
van het betreffende werkwoord, zowel syntaktisch als semantisch. 
Er zal onderzocht moeten worden of de voor elk aspekt afzonderlijk 
veronderstelde funktie op zodanige wijze te beschrijven is dat ze in 
andere gebruikswijzen, naast de hier besproken konstrukties in de 
voltooide tijd, ook te herkennen is. 

NOTEN 

* Dit stuk komt voort uit een studie voor, tijdens en na mijn scriptie 
'De 'infinitivus pro participio' in het Nederlands: een regelmatige 
uitzondering', VU, Amsterdam 1985 en loopt vooruit op een projekt 
'Werkwoorden en volgorde' dat van start zal gaan in 1987, ondergebracht 
in het VWF-programma Funktioneel Taalonderzoek: grammatika 
en pragmatiek, VU LETT 83/9. Zonder de motiverende gesprekken 
met Arie Verhagen en Theo Janssen was dat wat ik te zeggen had niet 
op deze wijze op papier gekomen. Ik dank hen en andere lezers voor 
suggesties en serieuze kritiek op eerdere versies. 

1. Voor het Mhd. konstateerde I. Dal (1952) een zelfde ontwikkeling, zie 
par. 79-94. 
2. Zie Evers (1975) waarin de konstrukties afgeleid worden uit een 
dieptestruktuur, via respektievelijk de transformaties V-Raising en 
Extrapositie. 
3. In de ANS staat in de zinnen (6) en (8) na het voltooid deelwoord het 
woordje om tussen haakjes toegevoegd. Aangezien de mogelijkheid van 
het plaatsen van om niet ter sprake komt, heb ik het weg-gelaten. 
4. Vergelijk Blom (1984). 
5. In de ANS wordt overigens een "ruimere definitie van het begrip 
'hulpwerkwoord'" gehanteerd, waardoor de status van 'hulpwerkwoord' 
terecht niet gekoppeld wordt aan de inherente eigenschappen van een 
werkwoord, maar aan het feitelijk gebruik (syntaktische funktie) ervan 
in een zin. Zie ANS blz.412. 
6. De zinnen zijn afkomstig uit Nieuwenhuijsen (1974). Tinbergen (1965), 
blz.89 en 94, zowel als Overdiep (1949), blz.324 signaleren ook dat 
wanneer een werkwoord te bij zich heeft tevens de deelwoord mogelijk 
.

is. 

7. Vergelijk Van Bart/Kerstens (1986), blz.101. 
8. Volgens Kern (1912), par.8-46. 
9. Vergelijk Duinhoven (1985). 
10.Voorbeelden afkomstig uit Janssen (1985), blz.61. 
11.'Perfektische funktie' bier tegenover 'temporele funktie', dus niet 
bedoeld tegenover 'presentisch'. 
12.Zoals gesuggereerd wordt in o.a. Duinhoven (1972), blz. 12-13; Janssen 
(1986) noot 27. 
13.Het lijkt me in deze benadering niet nodig een scherpe grens te 
trekken tussen goede en minder goede zinnen. Ook in dat grensgebied 
kan door een verschil in de konstruktie een verschil in interpretatie 
worden opgeroepen. 

14.Vergelijk Nieuwenhuijsen (1976) en Cremers (1983). 

15.Vooralsnog is niet duidelijk dat en hoe de vorm van een infinitief een 
rol speelt in de betekenisoppositie tussen de clusterkonstruktie en de 
beknopte-bijzinkonstruktie. De enige opmerking die ik hier wil maken 
is dat de vorm van een voltooid deelwoord de aanwezigheid van te 
vereist in het hedendaagse Nederlands. De funktie van te druist 
echter in tegen de funktie van werkwoordclustering in het algemeen. 

16.Een duidelijk geval van het binnendringen van te in een werkwoordcluster 
vinden we bij de werkwoorden staan, zitten, liggen, hangen en 
lopen. Deze werkwoorden kenden vroeger niet de mogelijkheid te 
worden aangevuld met een ander werkwoord in de vorm van een 


infinitief. Ze waren volgens Kern (1912, par.37) 'niet-mutatieve 
intransitieve werkwoorden' die oorspronkelijk geen participium kenden. 
De zou wet eens kunnen samenhangen met het feit dat er geen 
(beknopte) bijzinkonstruktie bestaat bij deze werkwoorden. Ze werden 
eventueel nevenschikkend verbonden met een ander werkwoord ('hij sat 
ende las'). Wanneer in het hedendaagse Nederlands een finiete vorm 
van een van deze werkwoorden gevolgd wordt door een ander werk


woord in de infinitief, is te aanwezig. In andere gevallen lijkt er een 

keuzemogelijkheid te bestaan. Deze werkwoorden waren en zijn door hun 

betekenis - "werkwoorden van beweging ter uitdrukking van de gelijktij


dige handeling" Weijnen (1971:111) uitermate gevoelig om in de voltooide 

tijd in een clusterkonstruktie te verschijnen. M.i. is de konstruktie met 

een IPP te-loos, hoewel door velen de aanwezigheid van te daar niet 

slecht gevonden wordt, getuige Ponten (1971:232) en de ANS (blz.537). 

17.Voor de observaties die konstrukties betreffen in de onvoltooide tijd 

ben ik dank verschuldigd aan Theo Janssen. Hij droeg voorbeelden aan 

die ik gebruikt heb: (60) en (61) en de zinnen in noot 19. 

18.Recent heeft Seuren (1986) het verschil besproken tussen zinnen met 
helpen in verschillende konstrukties in de voltooide tijd. Hij gaat 
ervan uit dat te geen funktie heeft. Hij stelt dat er betekenisverschil 
is tussen de volgende zinnen: 

a. Ik heb Karel helpen failliet gaan. 
b. Ik heb Karel geholpen failliet te gaan. 
Om twijfel omtrent de aanvaardbaarheid van a. weg te nemen, zou ik 
liever a'. willen vergelijken met b. 
a'. Ik heb Karel failliet helpen gaan. 
Volgens Seuren is a. ambigu en b. niet. Zin b. heeft de betekenis 'Ik 
heb Karel geassisteerd bij het bewerken van zijn faillissement' 
(ditransitief), terwijl a. naast deze betekenis ook een "eenvoudig 
transitieve" interpretatie kan krijgen: 'Ik heb ertoe bijgedragen dat 
Karel failliet ging'. Het soort transitiviteitsverschil dat ten grondslag 
ligt aan dit betekenisverschil tussen a. en b. heeft volgens mij niet 
zozeer te maken met het verschil in konstruktie, maar wordt veroorzaakt 
door de verschillende gebruikswijzen van helpen, die afhankelijk 
van de inhoud van andere in de zin aanwezige elementen het door 
Seuren gekonstateerde verschil in betekenis kunnen oproepen. De 
suggestie die gewekt wordt dat we te maken hebben met twee 
verschillende werkwoorden helpen maakt de situatie niet inzichtelijker, 
in tegendeel. Wel een direkt gevolg van de verschillen in de konstruktie 
(volgorde, te; IPP) is het verschil in betekenis (tussen a'. en b.) 
zoals dat in algemene zin door mij onder de aandacht is gebracht, 

waardoor we moeten konstateren dat niet a' maar juist b. ambigu is, 
terwijl er voor a' slechts een mogelijkheid is. Zo kan in zin b. de aard 
van de hulp zodanig begrepen worden dat deze onafhankelijk van het 
failliet gaan van Karel te percipieren is. De hoorder krijgt er op 
voorhand geen uitsluitsel over of daadwerkelijk een faillissement 
bewerkstelligd is. In dit opzicht is a' echter ondubbelzinnig: a' roept 
de interpretatie op waarbij Karels faillissement daadwerkelijk heeft 
plaatsgevonden. Als gevolg hiervan is het mogelijk te impliceren dat 
dat ook wel gebeurd zou zijn zonder de hulp van het subjekt van 
helpen, of zoals Seuren zegt, dat "een of meer anderen betrokken 
waren bij het tot stand komen van Karels faillissement" (blz.112). 

19.Vergelijkbaar is het volgende geval in de onvoltooide tijd: 
a.Het truukje hielp ons de som op te lossen. 
b.?Het truukje hielp ons de som oplossen. 


20.Seuren (1986) volgend, zou het niet te verklaren zijn dat we aan a. 
niet de interpretatie van b. kunnen geven: 
a.Ik heb hem jarenlang failliet helpen gaan. 
'Hij is telkens weer failliet gegaan en ik heb hem steeds maar weer 
daarmee geholpen/ en ik heb steeds maar weer daar mijn steentje toe 
bijgedragen'. 
b.Ik heb hem jarenlang geholpen failliet te gaan. 
'Ik ben jarenlang (eventueel met tussenpauzen) bezig geweest om voor 
elkaar te krijgen dat hij failliet zou gaan, wat hij zelf om een of 
andere reden kennelijk wilde...' 

21.Vergelijk ook Pollmann (1975) blz. 93. 

22.Vergelijk Duinhoven (1972), noot 8, blz. 15-18. 

LITERATUUR 

ANS (1984), Algemene Nederlandse Spraakkunst, onder redactie van G. Geerts, 
W.Hasereyn, J.de Rooij, M.C.van den Toorn, Groningen. 

Bart, P.van, en J.Kerstens (1986), 'Over betekenis, waarheid en natuurlijke 
taal', in: Forum der Letteren 27, 2, 93-110. 

Blom, A. (1984), 'Enkele opmerkingen over te en om', in: Spektator 14, 170


176. 
Cremers, C. (1983), 'On two types of infinitival complementation' in: F.Heny en 
B.Richards (1983), Linguistic categories: auxiliaries and related 
puzzles, I, Dordrecht. 

Dal, I. (1952), Kurze Deutsche Syntax, Tubingen. 
Duinhoven, A.M. (1972), 'Filologie en studie der Middelnederlandse syntaxis', in: 
NTg 65, 1, 1/21. 


Duinhoven, A.M. (1975), "Nobel die coninc hadde ghedaen sijn hof crayeren 
over al' - de ontwikkeling van participium + infinitief tot infmitief + 
infinitier, in: Spel van Zinnen, Album A. van Loey, Brussel, 89-99. 

Duinhoven, A.M. (1985), 'De deelwoorden vroeger en nu', in: Voortgang VI, 97


139. 
Evers, A. (1975), The transformational cycle in Dutch and German, diss. 
Utrecht. 
Geest, W.de (1970), 'Infinitiefconstructies bij verba sentiendi', in: Stud.Neerl. 3, 
33-59. 
Helten, W.L.van (1891), 'Bijdragen tot de Dietsche grammatika', in: TNTL X, 
203-240. 
Helten, W.L.van (1892), 'Bijdragen tot de Dietsche grammatika', in: TNTL XI, 
163-197. 
Janssen, Th.A.J.M. (1985), 'De constructie hebben/zijn + (')voltooid deelwoord(')', 
in: Voortgang VI, 49-84. 

Janssen, Th.A.J.M. (1986), 'Het voltooid deelwoord', in: GLOT 9, 1/2, 57-78. 

Kern, J.H. (1912), De met het Participium Praeteriti omschreven werkwoords


vormen in het Nederlands, Amsterdam. 
Lambooy, J.H.Th. (1963), 'De korte infinitier, in: Studies op het gebied van het 
hedendaagse Nederlands, Den Haag, 107-158. 
Nieuwenhuijsen, P. (1974), 'Infinitief in plaats van deelwoord', in: Spektator 3, 

6, 477-479. 
Nieuwenhuijsen, P. (1976), 'Evers' V-Raising', in: Spektator 5, 9, 589-602. 
Overdiep, G.S. (1949), Stilistische grammatica van het moderne Nederlandsch, 

Zwolle, 2e dr., verz. door G.A.van Es. 

Pollmann, T. (1975), Oorzaak en handelende persoon, de beschrijving van 
passieve zinnen in de Nederlandse grammatica, diss. Nijmegen. 

Ponten, J.P. (1971), 'De 'Infinitivus pro Participio' - Een verschijnsel uit de 
Duitse Syntaxis, belicht vanuit het Nederlands', in: Handelingen van 
de Koninklijke Zuidnederlandse Maatschappij voor Taal- en Letterkunde 
en Geschiedenis XXV, 229-243. 

Seuren, P.A.M. (1986), 'Helpen en helpen is twee', in: GLOT 9, 1/2, 110-117. 

Stoett, Dr.F.A. (1923), Middelnederlandsche Spraakkunst, Syntaxis, 3e herz.druk, 
's-Gravenhage. 

Tinbergen, D.C. (1965), Nederlandse Spraakkunst, 14e dr., bew. door Dr.F.Lulofs 
en Drs. W.W.F. Voskuilen, Zwolle. 

Toorn, Dr.M.C.van den (1977), Nederlandse Grammatica, 5e dr., Groningen. 

Weijnen, A.A.(1971), Schets van de geschiedenis van de Nederlandse Syntaxis, 

Assen. 

76 


DE WERKELIJKHEID VAN MAAR 

Florentine Riem Vis 

Maar is een veelzijdig woord. Het kan in VIer verschillende syntactische 
situaties voorkomen. We gebruiken het als 1) voegwoord, 2) bijwoord,3) 
modaal partikel en 4) substantief. Hier voIgt van elk een voorbeeId: 

(1) Dat licht is niet rood, maar oranje 
Ret maar uit deze zin is een tegenstellend voegwoord. 
(2) De slager had nog maar drie tartaartjes 
Maar is hier een bijwoord. Ret geeft een beperking aan. We hebben te 
doen met het restrictieve maar, het equivalent van slechts. 
(3) Kom maar hier 
Ook dit maar kan een bijwoord worden genoemd; meer dan in (2) is het 
een bijwoord van modaliteit. Het is niet of nauwelijks vervangbaar door 
slechts. We zullen het hier steeds, terwille van het onderscheid, over het 
modale partikel hebben. 
(4) Je kan het huis huren, er is echter een maar bij 
Het tegenstellend voegwoord maar is in deze zm als zelfstandig naanlwoord 
gebruikt. 
In dit artikel zal op de eerste drie "maren" worden ingegaan met de 
nadruk op hun semantische aspecten. In alle gevallen van gebruik zijn er 
gemeenschappeIijke kenmerken aan te wijzen hetgeen op een grondbetekenis 
\vijst. Zoals De Vriendt en Van de Craen (1984) voor het modaal 
partikel 11laar komen tot een "einheitliche funktionale Charakterisierung" 
probeer ik hier te komen tot een beschrijving van de "Einheitlichkeit" van 
aIle voorkomens van maar. In dit artikel zal juist de etymologie van 
doorslaggevend belang blijken voor de vaststelling van een grondbetekenis. 

1.Het voegwoord maar 


Het is gebruikelijk de bespreking van maar te beginners met het voegwoord. 
Men sla de woordenboeken, grammatica's, taalkundige artikelen er 
maar op na. Ik zal niet afwijken van deze gewoonte, hoewel ik me ervan 
bewust ben dat deze volgorde niet de meest voor de hand liggende is, 
gezien de algemene opvatting dat voegwoorden van bijwoorden afstammen. 

1.1. De vorm 
Naar algemeen wordt aangenomen, is maar een verkorte vorm van 
newaer. De w is door assimilatie aan de voorafgaande n langzamerhand in 
m overgegaan; de volgende ontwikkeling dus: newear nemaer maer. De 
eigenlijke vorm is tweeledig; hij is opgebouwd uit en (resp. ne) en uit 
waer(e) (resp.maer(e) ). 1) 

1.2. De betekenis 
Volgens het WNT is de oorspronkelijke betekenis van het voegwoord 
maar 'tenzij'. Dit wordt verklaard uit de afzonderlijke betekenissen van 
deoorspronkelijke vorm. Het eerste lid is het negatiepartikel 'niet' en het 
tweede de conjunctivus van 'zijn', tezamen: ware (het) niet. Het WNT 
breidt dit uit tot indien het niet ware dat en komt zo tot de gelijkstelling 
met 'tenzij'. 2) 

Bevreemdend is het feit dat ware het niet omschreven wordt met in 
dien niet en tenzij. Zinnen met de laatste twee conjuncties zijn toch van 
hypothetische aard. Zij geven geen beschrijving van wat reeds werkelijk 
gebeurt. Een zin ingeleid door ware het niet (dat) doet een feitelijke, met 
de realiteit overeenkomende mededeling. Het MNW (4, 998)onderkent dit 
verschil: 

"De oorspronkelijke opvatting van neware (maer) moet eene soortgelijke 
geweest zijn als ndl. ten ware often zij, die wat hunne vorming betreft 
met maar zijn te vergelijken. Doch terwijl een zin ingeleid door 
tenzij of ten ware tot de onderstellende of niet-werkelijkheids zinnen 
behooren (waarom zij zelfs nogheden een conjunctief regeeren), wordt 
de met neware beginnende zin als werkelijk voorgesteld". 

Maar is de oorsprong van maar werkelijk ware het niet? Zijn deze twee 
conjuncties wel op ��n lijn te stellen? 

Wij kunnen ons nog steeds van de woordgroep ware het niet bedienen 
en maar gebruiken we volop. In deze twee gevallen brengen we echter 
verschillende betekenissen tot uitdrukking. Een vormverschil (en betekenisverschil) 
ligt daarin, dat zinnen ingeleid door maar nevengeschikt 
zijn en zinnen ingeleid door ware het niet (dat) ondergeschikt. 3) In 


geval van nevenschikking komt na de komma een nieuwe mededeling, maar 
leidt nieuwe informatie in. In geval van onderschikking volgt een zinsdeel, 
niet een nieuwe op zichzelf staande mededeling. Het is onder meer hierom 
niet bevredigend ware (het) niet als oorsprong en betekenis van ons maar 
aan te nemen. Misschien brengt de tegenstellende aard van het woord ons 
dichter bij een oplossing. 

1.3. De functie 
'Tegenstelling' lijkt de belangrijkste functie van maar als voegwoord te 
zijn. Het begrip tegenstelling vereist een nadere explicatie. In een zin als: 
hij is klein, maar dapper zijn de begrippen klein en dapper niet zuiver 
elkaars tegengestelde. Toch is in deze zin sprake van een oppositie, zij 
het niet van een binaire oppositie. De Vriendt & Van de Craen formuleren 
het aldus: 

"Dit wil niet per se zeggen dat, in p maar q, q het tegenovergestelde 
betekent van p, maar wel - over het algemeen - dat: anders dan wat de 
hoorder uit p zou kunnen afleiden (de implicatie van p), anders dan hij 
op grond van p zou kunnen denken, vermoeden, verwachten, hopen:q." 

(p.51) 
Tegenstelling, en wel tegenstelling met de verwachting is de belangrijkste 
functie van het voegwoord maar en zoals uit de volgende paragraaf zal 
blijken geldt dit niet minder voor het gelijkluidende bijwoord. 

2. Het bijwoord maar 
Ook dit maar wordt in het Middelnederlands afgewisseld door neware of 
enware 4) en men vindt het in zinnen als: 

(4) Ghine hebt der live maer een (Lsp . III, 3, 391) 
(5) Tallen dien dat si nochtan so mager was, sone hadsi 
an ne waer enen roc (Rose, 215) 
en daarnaast twee voorbeelden uit het hedendaagse taalgebruik: 

(6) Het is maar voor de helft echte zijde 
(2) De slager had nog maar drie tartaartjes 
Om te kunnen beoordelen wat het bijwoord maar "teweegbrengt" in een 
zin als bijvoorbeeld (2), bekijken we dezelfde zin ook eens zonder dit bijwoord: 
(2') De slager had nog drie tartaartjes 
Zin 2' is een feitelijke constatering, een objectieve mededeling in tegenstelling 
tot zin 2. Zin 2 is niet objectief; hij verraadt de houding van 


de spreker ten opzichte van de hoeveelheid. De spreker is blijkbaar 
teleurgesteld, verbaasd; hoe dan ook, het aantal tartaartjes valt tegen, 
het is lager dan verwacht. 

2.1. Het bereik 
Het bereik van het bijwoord maar is klein. Het heeft betrekking op een 
woord of woordgroep. Het voegwoord echter leidt een geheel nieuwe 
mededeling - die weliswaar ook uit een woord kan bestaan - in. In 

(1) Dat licht is niet rood, maar oranje 
heeft maar niet alleen betrekking op oranje. Zin 1 is inhoudelijk vergelijkbaar 
met de volgende zin: 
(1') Dat licht is niet rood, maar het is oranje 
De gehele zin na de komma valt onder het bereik van maar. Rood en 
oranje staan dan ook niet als twee elkaar uitsluitende kleuren tegenover 
elkaar, maar de veronderstelling, de verwachting dat het licht rood is, 
staat tegenover de vaststelling, het feit, (de werkelijkheid) dat het licht 
oranje is. 

Het restrictieve bijwoord maar echter heeft slechts betrekking op het 
direct eropvolgende woord, het functioneert dan ook als een bepaling. In 
zin 2 slaat maar enkel en alleen op drie. Het zegt niets over de tartaartjes 
als zodanig. 

2.2 Het gebruik 
We hebben geconstateerd dat het voegwoord maar een ruimer bereik heeft 

dan het bijwoord. We hebben het verschil in betekenis alleen nog maar 

aangestipt: het "feitelijke" voegwoord tegenover het "waarderende" 

bijwoord. 

We bekijken nu nog een aantal zinnen waarin maar als restrictief 

bijwoord voorkomt: 

(7) Guus is maar zeven dagen weggeweest 
(8) Hij is maar een pennelikker 5) 
In beide zinnen is sprake van de implicatie niet meer dan. Door maar 
wordt het aantal of de eigenschap gering geschat. Maar heeft een geringschattende 
betekenis. 
Er zijn meer woorden die een vergelijkbaar betekenisaspect hebben 
ontwikkeld: matig bijvoorbeeld en minder. Op zichzelf kan men met dit 
laatste woord geheel objectieve mededelingen doen: "dit boek kost minder 
dan dat". Maar zowel voor minder (zonder vergelijkende bepaling) als voor 
matig geldt dat het meestal niet om een neutrale vaststelling van een 


maat gaat, maar om het aangeven van een inferieure kwaliteit of een 
teleurstellende situatie: "Staken de spoorwegen? Dat is minder mooi" en: 
"De resultaten waren dit jaar matig". 

Zo ook is ten aanzien van maar de stap van niet meer dan naar niet zo 
belangrijk begrijpelijk. 6) Blijft de vraag hoe maar aan de betekenis van 
niet meer dan is gekomen. Op dit probleem zal in paragraaf 4.7 worden 
ingegaan. 

2.3. Vergelijking met het voegwoord 
We gebruiken het voegwoord !mar als we willen aangeven dat iets niet 
aan onze verwachting, welke geexpliceerd is in de voorzin, voldoet. We 
gebruiken het bijwoord maar als we willen aangeven dat iets niet voldoet 
aan onze verwachting, die we hebben op grond van bestaande normen. 

Het bijwoord maar behoeft geen voorzin, de verwachting is altijd 
geimpliceerd. In beide gevallen is echter sprake van een verwachting; 
deze wordt bij het voegwoord uitgedrukt in de vorm van een feitelijke 
tegenstelling. Bij het bijwoord wordt hetgeen men verwacht niet tot 
uitdrukking gebracht, omdat dit bekend wordt verondersteld op grond van 
de algemeen heersende normen. Vergelijk de zinnen 9 en 9': 

(9) Dit is geen zijde, maar kunststof 
(9') Dit is maar kunststof. 
3. Het partikel maar 
Maar leidt dus een zin, woordgroep of woord in, dat tegengesteld is aan 
de verwachting: dit geldt ook voor het partikel maar, dat door de in dit 
artikel al vaker genoemde auteurs De Vriendt & Van de Craen een 
afgezwakte vorm van het restrictief bijwoord wordt genoemd. 7) Zij geven 
een grondige beschrijving van het modale partikel maar en gaan met name 
in op de betekenis van dit woord. Zij komen tot de conclusie dat dit 
maar zou worden gekenmerkt door het feature 'banaliteit', en laten dat 
zien aan onder andere de volgende zinnen (10) We gaan maar weer naar 
Spanie 

(11)We gaan dit jaar weer naar Spanje 
"In het eerste geval is er sprake van iets gewoons, 
niets origineels, terwifi in het tweede geval een 
nieuw feit uitgesloten schijnt". (p.59) 
Nu spreekt er mijns inziens uit het maar van zin 10 eerder teleurstelling, 


iets van "we leggen ons er maar bij neer" dan "banaliteit": we gaan maar 
weer naar Spanje, hoewel we best ergens anders keen hadden gewild. Ze 
gaan dus wel, maar het lijkt erop dat het tegengesteld is aan hun wensen. 
Door de context of de uitdrukking/houding van de spreker kan de 
uitspraak een banaal karakter krijgen, echter niet door toedoen van maar. 
Het partikel maar heeft, ook in zin 10, net als het voegwoord en het 
bijwoord een tegenstellende functie. Die tegenstellende functie komt voort 
uit de oorspronkelijke betekenis, die naar ik meen, geen banale trekken 
vertoont. 

4. De grondbetekenis van maar 
Zoals in 1.1 is beschreven, luidde de vorm maar oorspronkelijk anders. 

Naast de vormen nemaer en newaer kwam ook enwaer(e) voor; soms aan 

elkaar, soms van elkaar geschreven. Of het nu twee woorden zijn of ben 

samengesteld woord, er is sprake van twee betekenisdragende elementen: 

en en waere. 

Elk van beide woorden heeft meer dan earl betekenis. Vermeld is reeds 
dat en 'niet' betekende en waere de conjunctief van zijn kon vormen. 

Maar het MNW en het WNT schrijven aan en ook de functie toe van de 
prepositie in en aan waere die van het bijvoeglijk naamwoord/bijwoord 
waar of van het zelfstandig naamwoord waarheid. 

4.1. en = in 
Verdam (MNW 2, 632) vermeldt bij het voorzetsel en: 

"I. Als voorzetsel met de derden of vierden naamval 

In, op. 

en trouwen, hetzelfde als ons in trouwe. Werkelijk, 

wezenlijk, inderdaad, als bevestigende formule ge


bruikt. 

II. In samenstellingen 
a) met znw: enwaerheit 
b) met bijwoorden ... enboven, enbinnen, enbuten, 
entusscen." 

De bijwoorden onder III) gebruiken wij alleen zonder het voorvoegsel en: 
boven, binnen, buiten. Slechts intussen is een levend voorbeeld van de 
oude samenstelling, en we kennen bovendien nog: daarenboven, daarentegen 
. 


Onder IIa staat de samenstelling enwaerheit. Ook deze treffen wij in 
onze huidige taal niet meer aan. De samenstelling enwaerheit verdween, 
we kennen alleen nog in waarheid. 

4.2. waer = waar(heid) 
Verdam (MNW 9, 1531) begint zijn behandeling van waer met het bijwoord: 
"1) waar, zijnde overeenkomstig de waarheid, zeker, juist, 
betrouwbaar. 
2) van personen a) wettig, echt 
b) betrouwbaar, oprecht ...". 
Waer was, anders dan nu, ook een zelfstandig naamwoord en betekende: 
"1) De waarheid, Dat waer (dwaer,twaer), dat ware (dware, 
tware), soms ook zonder lidwoord", onder meer 
"2) In de uitdr. waer seggen, de waarheid zeggen". (M/VW 9, 1533) 

4.3. maar = in waarheid 
De oorspronkelijke vorm van maar, het samengestelde enwaere betekende 
dus 'in waarheid'! Maar benadrukte het waarheidsgehalte van een uitspraak 
en doet dat nog steeds; ik zal dat in 4.5 en 4.6. aan de hand van 
voorbeeldzinnen laten zien. Niet alleen in onze taal komt maar van waar. 
Ms we naar een verwante taal, het Latijn, kijken, zien we eenzelfde 
ontwikkeling: vero, dat zowel een bijwoord is, met de betekenis van :in 
waarheid, inderdaad, in werkelijkheid, eigenlijk, als een voegwoord, met 
de betekenis van: maar, doch, echter, evenwel! 8) 

4.4. Waarheid/werkelijkheid 
In 1.1. heb ik het MNW geciteerd betreffende het verschil tussen tenzij 
en tenware aan de ene kant en enwaere aan de andere kant. Op tenzij 
volgt een irrealis en op enwaere een realis. Enwaere leidde dus een zin in 
waarvan de inhoud als een werkelijkheid wordt gepresenteerd. 

Waarom zou men onderstrepen dat iets werkelijkheid of waarheid is? 
Dan moet er toch tenminste twijfel bestaan, anders is de toevoeging 'in 
waarheid' overbodig. 

4.5. Het voegwoord 
Een zin ingeleid door maar houdt dus een tegenstelling in: tegenoverwat 


waar is, staat iets dat niet waar is, of anders lijkt te zijn. Met andere 

woorden: de werkelijkheid is niet vanzelfsprekend, gaat tegen de ver


wachting in. Men dacht, hoopte, vermoedde dat het een of ander dit was, 

of zus lag, maar het is dat, of het ligt zo: 

(1') Dat licht is niet rood, maar het is oranje 

(7) De buurman lijkt aardig, maar is het niet 
Vervang in bovenstaande zinnen maar door in waarheid en de mededeling 
krijgt m��r zin. 
We gebruiken het voegwoord maar vanwege zijn tegenstellende functie. 
Die functie heeft zozeer de overhand gekregen, dat de lexicale betekenis 
op de achtergrond is geraakt. Net als alle andere woorden in de taal moet 
echter ook maar oorspronkelijk een eenheid zijn geweest van vorm en betekenis. 
Op grond van de oorspronkelijke woordbetekenis kan een vorm 
een bepaalde functie gaan vervullen. Maar heeft door zijn betekenis van 
'in waarheid', die benadrukt dat iets anders is dan verondersteld wordt, 
een tegenstellende functie gekregen. 

4.6. Het bijwoord 
(2) De slager had nog maar drie tartaartjes 
(6) Het is maar voor de helft echte zijde 
Van zinnen als (2) en (6) is al aangegeven (onder 2, p.3 en 4) dat ze van 
net zo'n tegenstellend karakter zijn als zinnen met het voegwoord maar. 
De tegenstelling in (2) en (6) is alleen impliciet. Maar is de betekenis van 
dit restrictieve bijwoord wel helemaal te rijmen met die van het voegwoord? 
Als we uitgaan van het principe van Von Humboldt, de 1 op 1 - relatie 

van vorm en betekenis, dan zou ook dit maar 'in waarheid, waarlijk, 

werkelijk, moeten betekenen en zouden we moeten parafraseren: 

(2') De slager had nog waarlijk drie tartaartjes 

(6') Het is in werkelijkheid voor de heift echte zijde 
Maar is echter slechts een woord ter overtuiging, ter acceptatie van de 
werkelijkheid. Het bijwoord maar heeft de betekenis van 'slechts' gekregen 
en heeft daarmee een negatieve connotatie. Blijkbaar valt de 
werkelijkheid eerder tegen dan mee. Niet aan de verwachtingen voldoen 
wordt bijna hetzelfde als onder de verwachtingen blijven. Tegenstelling 
wordt teleurstelling. 

4.7. Van beperking naar diskwalificatie 
Het bijwoord maar houdt een (impliciete) tegenstelling in en duidt op een 


teleurstelling. Dit laatste betekenisaspect kan worden verklaard vanuit de 
beperkende functie die maar als bijwoordelijke bepaling heeft en be-
perking is in de meeste gevallen niet iets positiefs. We zien liever meer 
dan minder: hoe meer zielen hoe meer vreugd: hoe meer hoe beter. 

Het bijwoord maar is een restrictief bijwoord met in oorsprong de betekenis 
van 'in waarheid'. Ook het voegwoord maar gaat op dit beperkende 
bijwoord terug. In een zin als 

(1) Dat licht is niet rood, maar oranje 
is sprake van een 'kwantitatieve', 'lokale' restrictie: binnen het gebied 
van de schijnbare of gewenste werkelijkheid wordt de werkelijke stand 
van zaken aangegeven: 
Er was reden voor de veronderstelling dat het licht rood zou zijn, in 
waarheid echter is het oranje. De beperkende tegestelling is niet van 
kwalitatieve doch van 'kwantitatieve' aard. Het gaat niet om een subjectieve 
waardering, maar om een objectieve beperking van het gebied 
waarvoor de uitspraak geldig is. In vele gevallen echter valt de werkelijkheid 
tegen, en leidt maar een het aantal of de kwaliteit beperkende 
bepaling in: 

(2) De slager had nog maar drie tartaartjes (minder dan verwacht of 
gewenst) 
(8) Hij is maar een pennelikker 
Het op zichzelf neutrale, een beperking inleidende maar wordt gevolgd 
door een zinsdeel dat geringschatting inhoudt: in (2) het tegenvallende 
aantal drie, in (8) het denigrerende een pennelikker. En deze frequente 
verbinding van [maar + diskwalificatie] is geherinterpreteerd. 
Het geringschattende aspect dat in de bepaling ligt besloten, is gehecht 


aan het neutrale, dock beperkende maar, dat slechts aangaf dat het om de 
waarheid ging. Dat verklaart de nu bestaande oppositie tussen het 
voegwoord en het bijwoord, waarbij het voegwoord een neutrale tegenstelling 
inleidt en het bijwoord een kwalitatieve connotatie heeft. Ook in 
het partikel, als in: 

( 3) Kom maar bier 
(12) Geef mij dat werk maar 
klinkt door, dat het om een oplossing bij gebrek aan beter gaat. 9) 
Noten 
*Dit artikel vloeit voort uit het facultaire onderzoeksproject (UvA)'De 
samengestelde zin: de ontwikkeling van Nederlandse voegwoorden'o.l.v. 
A.M.Duinhoven. Ik dank hem voor zijn hulp. 
1.Vgl. MNW 4, 997-998 en WNT 9, 40-41. 
2.WNT 9, 41. 
3.Opgemerkt zij, dat er in het Middelnederlands (MNW 4, 998) en 
Vroegnieuwnederlands (vgl. WNT 9, 41) ook een onderschikkend maar (uit 
ne ware) bestond, gevolgd door dat. We moeten voor maar dan ook twee 
ontwikkelingen aannemen: een waarin het de betekenis had van ware het 
niet en een waarin het een andere betekenis heeft. Aileen met deze nog 
te behandelen betekenis houd ik me in dit artikel bezig. 
4MNW 4, 997. 
5.Vgl. Van den Toorn (1977). 
6.Vgl. De Vriendt en Van de Craen (1984) p.53. 
7.idem p.61-62. 
8.Van Wageningen (1921) p.992. 
9.Eenzelfde overgang van de neutrale, objectieve inhoud naar een 
(dis)kwalificerende subjectieve betekenis kunnen we waarnemen bij het in 
oorsprong locale voorzetsel te, dat in het Middelnederlands een hoge 
graad ('zeer') en nu tenslotte een overmaat ('te zeer') aangeeft. 


Bibliografie 


W.Abraham (1975) 'Deutsch aber, sondern und dafiir und ihre Aquivalenten 
im Niederlandischen und Englischen'. In: I.Batori e.a. (red.): Syntaktische 
Studien zur Koordination. Tubingen. p.105-136. 
F.Balk-Smit Duyzentkunst (1980) 'Semantics of but'. In: Linguisticsin the 
Netherlands 1977-1979, p.244-253. 
A.M.Duinhoven (1985) 'Dubbele negatie + of . In: Leuvense Bijdragen 74, 



p.289-322. 
A.M.Duinhoven & F.A.M.Riem Vis (1986) 'Of terug naar af. Over het 
heden en verleden van een voegwoord'. In: NTG 79, p.114-133. 
MNW (1885-1952): Middelnederlandsch Woordenboek. 's-Gravenhage. 11 dln. 
J.de Rooij (1977) 'Maar en alleen (maar)'. In: Spektator 6, p.461-463. 
W.van den Toorn (1977) "t Is maar een pennelikker'. In: Gramma 1, 


p.33. 
W.Vandeweghe (1978) 'Een reaktie op het pennelikkerhangijzer van Van 
den Toorn'. In: Gramma 2, p.80-101. 
S.de Vriendt & P.van de Craen (1984) 'Maar als modaal partikel'. In: 
Antwerp Papers in Linguistics 35, p.49-63. 
WNT (1882-....): Woordenboek der Nederlandsche taal. 's-Gravenhage-
Leiden. 
J.van Wageningen (1921) Latijnsch Woordenboek. Groningen-Den Haag. 

88 


BRUGSMA, WURST EN BECKER. TAALKUNDIGE 
RELAT1ES IN DE NEGENTIENDE EEUW 

J. Noordegraaf en Saskia Bierling 
1. Inleiding 
De Groningse onderwijzer Berend Brugsma publiceerde in 1840 zijn Nederduitsche 
taalkunde, een boekje voor het onderwijs in het redekundig 
ontleden. Door de geschiedschrijvers van de Nederlandse taalkunde en van 
het moedertaalonderwijs is er tot nu toe weinig aandacht besteed aan dit 
werk van Brugsma. 1) Aileen Boersma (1960) wijdt er enkele pagina's aan. 
Zij oordeelt betrekkelijk positief over de Nederduitsche taalkunde, dit in 
tegenstelling tot Brugsma's tijdgenoot A.de Jager, die het boekje bestempelde 
als onbruikbaar en als in vele opzichten "afwijkend". Dit "anders 
zijn" van Brugsma's werk bracht De Jager in verband met de invloed van 
Duitse tijdgenoten, te weten K.F.Becker en R.J.Wurst. In dit artikel willen 
we nagaan in welke mate er van een dergelijke invloed op Brugsma 
gesproken kan worden en of die invloed een meer dan incidenteel 
karakter had. Daarbij komt dan tevens de vraag aan de orde welke rol 
Brugsma's werk heeft gespeeld in de ontwikkeling van de schoolgrammatica 
in Nederland. 

De vraag naar de relatie tussen het werk van Brugsma en dat van 
Wurst staat centraal in deze bijdrage. Aan de terminologie, het ontleedsysteem 
en de feitelijke inhoud van de Nederduitsche taalkunde zullen we 
grotendeels voorbijgaan. Na Brugsma en zijn Nederduitsche taalkunde 
geintroduceerd te hebben gaan we eerst na wat Brugsma precies bedoelde 
toen hij opmerkte dat hij in zijn boekje hoofdzakelijk Wursts Sprachdenklehre 
gevolgd had. Vervolgens laten we zien dat Brugsma ook in 
ander werk sterk op Duitse bronnen heeft gesteund. In paragraaf vijf 
komt de relatie aan de orde tussen het wetenschappelijk werk van Becker 


en de schoolboeken van Wurst en Brugsma; tenslotte bespreken we daar 
de vraag in hoeverre Brugsma school heeft gemaakt. Het artikel wordt 
besloten met enkele opmerkingen van algemene aard. 

2. Berend Brugsma 
Berend Brugsma werd in 1797 te Groningen geboren. Vroeg wees geworden 

aanvaardde hij om financiele redenen een betrekking als klerk op een 

notariskantoor. Op instigatie van de Groningse hoogleraar en schoolop


ziener Th.van Swinderen, die Brugsma's pedagogische kwaliteiten al 

vroegtijdig had ontdekt, koos hij alsnog voor het onderwijs. Hij maakte 

er snel carriere. Na de akten voor de derde en vierde onderwijsrang te 

hebben behaald werd hij schoolhoofd te Euvelgunne (Gr.). In 1816 vinden 

we hem als schoolhoofd te Groningen; die functie combineerde hij 

gedurende vele jaren met het hoofdonderwijzersschap van de Groningse 

kweekschool van de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen. In de jaren 

daarna behaalde hij de tweede en spoedig ook de eerste onderwijzersrang, 

de hoogste die de toenmalige onderwijzerswereld kende. Onder leiding van 

Brugsma kreeg de Groningse kweekschool een uitstekende reputatie. In 

1861 werd de school Rijkskweekschool, met Brugsma als directeur (cf. 

Turksma 1961:23,92). Tien jaar eerder al was hij tot schoolopziener 

benoemd. 

Naar het getuigenis van z'n medewerkers was Brugsma een plichtsge


trouw en aimabel man, een harde werker bovendien: voor hem eindigde 

een werkdag pas om een uur 's nachts. Qua professie zag Brugsma zich 

vooral als pedagoog - de "Pestalozzi van Nederland" noemden zijn 

vereerders hem , maar zoals meer onderwijzers uit die tijd beschikte hij 

over een bredekennis op velerlei gebied, waardoor hij in staat was 

handleidingen te schrijven voor verschillende vakken van het lager 

onderwijs. 2) Hij was redacteur van het Tijdschrift voor onderwijzers en 

werkte mee aan de bekende Bijdragen ter bevordering van het onderwijs 

en de opvoeding, later Nieuwe btjdragen geheten. 3) Brugsma overleed in 

1868 in zijn geboorteplaats. 4) 

Inzake het onderwijs orienteerde Brugsma zich ook door middel van 

buitenlandse studiereizen. In de jaren dertig bijvoorbeeld bezocht hij 

enkele malen verschillende plaatsen en streken in Duitsland. In zijn 

reisverslagen komen kwesties van didactische aard uitvoerig aan de orde. 

De anonieme recensent die in de Nieuwe Bijdragen van 1840 een bespre


king wijdde aan Brugsma's Opvoedkundige en onderwijskundige opmerkin


gen gemaakt op eene reize in de Pruisische Rijnprovincie, het hertogdom 


Nassau en de vrije stad Frankfort (1839) constateert dan ook, dat 
Brugsma daarin bijzondere aandacht schenkt aan het taalonderwijs, met 
name aan het onder wijs dat gegeven wordt in de geest van de Duitse 
taalkundige K.F.Becker (1775-1849). Daarbij brengt Brugsma ook de 
inzichten van de taalpedagoog R.J.Wurst (1800-1845) herhaaldelijk ter 
sprake. De recensent merkt op, dat het stelsel van Becker "bestemd 
schijnt om zeer grooten invloed uit te oefenen op de taalstudie in 't 
algemeen, ook zelfs der klassieke oudheid, maar met name reeds voor de 
Hoogduitse taal". Hij hoopt dan ook, dat Brugsma nog nader zal publiceren 
over het onderwijs volgens de methode Becker-Wurst, iets "waartoe 
naar zijn [ = Brugsma's] zeggen de bouwstoffen gereed liggen". Het gerucht 
heeft hem al bereikt "dat werkelijk aan deze belofte zou zijn gevoig 
geven. Ons is zoo iets op dit oogenblik nog niet onder de oogen gekomen 
(...)" (NB 1840: 387); met grote belangstelling ziet hij een en ander 
tegemoet. 

Wat betreft Beckers invloed op het taalonderwijs heeft de scribent in 
de Nieuwe Bijdragen de zaken goed ingeschat. 5) En wat de publicaties 
van Brugsma betreft: erg lang heeft hij niet meer hoeven wachten. 

3. De Nederduitsche taalkunde 
Als "bekend Onderwijzer van meer dan gewone bekwaamheid" genoot 
Brugsma, door de Rotterdamse onderwijzer en taalkundige A.de Jager als 
een "veelzins verdienstelijk" man gekenschetst, in brede kring gezag (cf. 
De Jager 1842: 141). Het verbaast dan ook niet, dat het Brugsma was die 
in 1839 van de Commissie van Onderwijs in de provincie Groningen de 
opdracht ontving "zoo mogelijk, eenige overeenstemming te brengen in de 
onderscheidene zienswijzen der onderwijzers" intake het zogeheten 
"redekundig ontleden". Deze opdracht was voor Brugsma aanleiding tot het 
vervaardigen van zijn Nederduitsche taalkunde. Dit boek verscheen in 
1840 voor de eerste maal en was bedoeld voor de onderwijzer (in 
opleiding) en voor de leerlingen van de hoogste klas van de lagere school. 
Het materiaal ervoor had hij al eerder verzameld en voor een gedeelte in 
het onderwijs getoetst. In 1848 kwam een enigszins verkorte en gewijzigde 
tweede druk van de pers. De derde en laatste druk verscheen in 
1863. Ook daarin heeft Brugsma een aantal wijzigingen, voornamelijk van 
terminologische aard, aangebracht. 6) We zullen bier verder uitgaan van 
de eerste druk. 

De Nederduitsche taalkunde (xiv + 111 pp.) is geen complete grammatica 
van het Nederlands, maar biedt "voor schoolgebruik en huiselijke oefening" 
"aanvankelijk onderwijs in het redekundig ontleden en in het 


vormen van voorstellen en volzinnen", zoals de ondertitel luidt. De 
opbouw is als volgt. Na een inleidend gedeelte komen achtereenvolgens 
"het zuiver enkelvoudig voorstel" (p.4-17), "het uitgebreid enkelvoudig 
voorstel" (p. 17-44), "het zamengetrokkene of veelvoudige voorstel" (p.4455) 
en het "zamengestelde voorstel" (p. 56-103) aan de orde; in een 
aanhangsel wordt de periodenleer besproken. De stof van de zojuist 
genoemde vier "afdeelingen" is verdeeld over een aantal lessen, in totaal 

38. Elke afdeling wordt afgesloten met een herhalingsles. De lessen zelf 
bestaan uit drie onderdelen : eerst wordt een aantal voorbeeldzinnen 
gegeven; daarover wordt vervolgens in bescheiden mate gereflecteerd; dan 
volgen oefenopgaven. Brugsma blijkt in het algemeen veel belang te 
hechten aan de aanwezigheid van oefeningen in leerboeken; de trits 
aanschouwing - beschouwing - oefening is gebaseerd op zijn didactische 
en pedagogische principes. 7) 
In het voorbericht vinden we "een duidelijke poging om het taalonderwijs 
theoretisch-wijsgerig te funderen" (Boersma 1960: 68). Dat Brugsma 
het taalonderwijs laat beginnen "niet met het woord, maar met het 
voorstel, of, wil men liever, met den volzin", zoals hij later schrijft (NB 
1841: 808), wordt door hem in het voorbericht nader gemotiveerd (cf. 
Boersma 1960: 68 69). Dat Brugsma de enkelvoudige zin als uitgangspunt 
kiest, is op zich niets nieuws. Hij sluit hiermee aan bij hetgeen toen in 
de Nederlandse schoolgrammatica steeds meer gebruikelijk werd: de 
zinsleer als basis te kiezen voor de woordleer, aandacht aan de functie 
van woorden te schenken voor en boven die van de vorm ervan (cf. Van 
der Woude 1982: 153). Zo past Brugsma's boekje zonder meer in de 
toentertijd in Nederland nog niet zo erg lang bestaande traditie van het 
redekundig ontleden. In de lagere-schoolwet van 1803 had de wetgever de 
beginselen der Nederlandse taal als leervak toegevoegd aan de drie in de 
schoolwet van 1801 vermelde vakken lezen, schrijven en rekenen. Naast 
de schoolwetgeving in het algemeen heeft ongetwijfeld juist dit feit de 
vraag naar schoolspraakkunsten gestimuleerd en onderwijzers ertoe 
gebracht nieuwe wegen te zoeken, teneinde het taalonderwijs te verbeteren 
en het, in plaats van "dor geheugenwerk", te maken "tot eene 
oefening voor het verstand" (Anslijn 1814: iv; Brugsma 1838: 171; cf. Van 
der Woude 1982: 153). 

De introductie van het redekundig ontleden in Nederland vond plaats, 
zoals bekend, in de eerste decennia van de negentiende eeuw, toen 
onderwijzers als S.J.M.van Moock, N.Anslijn Nzn. en J.van Driel als 
eersten "de aandacht hunner ambtsgenooten" op dit onderwerp vestigden 
(cf. De Jager 1842: 137). Volgens Brugsma was het vooral Anslijn geweest 
die met zijn Nederduitsche spraakkunst voor eerstbeginnenden uit 1814 


aan de beoefening der taal op de scholen, door de redekundige ontleding 
der voorstellen, eene nieuwe vruchtbare zijde" had gegeven (Brugsma 
1838: 170). Op sommige scholen werd het redekundig ontleden ingevoerd 
en het werd tot onderwerp van bespreking gemaakt in talrijke "Onderwijzers-
Gezelschappen". Maar het ontleden ging niet iedereen even gemakkelijk 
af. Er waren veel onderwijzers "die bij de ontleding van eenigermate 
ingewikkelde zamengestelde en uitgebreide voorstellen verlegen 
staan, en de hulp en teregtwijzingen van hunne in dit vak meer kundige 
ambt genooten moeten inroepen", wordt in 1833 in een vaktijdschrift 
opgemerkt. 8) De Korte handleiding tot het rede kundig ontleden van 
voorstellen en volzinnen (18321,18655) van J.van Schreven - "de beste,die 
wij in hare soort kennen" (A.de Jager in ANT 2 (1849 50), p.107) - dankt 
haar ontstaan aan een lezing die de auteur voor een gezelschap van 
onderwijzers hield over dit onderwerp. Op aandrang van anderen werkte 
hij zijn lezing uit tot een boekje, dat voor meer dan de helft uit 
voorbeelden bestaat. Van Schrevens werk werd snel populair, maar zoals 
De Jager (1842: 139) stelt, aan "verdere handleiding, bij het onderrigt in 
het redekundig ontleden, bleef het den aankomenden onderwijzeren in 
vervoig van tijd niet ontbreken". Anslijns uitvoerige verhandelingen "Over 
de logische ontleding der voorstellen, als aanleiding en grondslag tot een 
verstandsontwikkelend onderwijs in de Nederduitsche taal" werden 
opgenomen in zijn verzamelbundel Voor schoolonderwijzers (1832-1834). In 
1835 publiceerde G.van der Meulen een Korte behandeling van het 
voorstel, terwijl de Inleiding tot de taal- en redeneerkunde van G.van 
Zeel uit 1837 in dit verband ook vermelding verdient. Brugsma's Haarlemse 
collega P.J.Prinsen liet in 1844 ten behoeve van "aankomende onderwijzers" 
zijn Beginselen van de voorstellenleer der Nederduitsche taal 
verschijnen, dat waarschijnlijk net als het boekje van Brugsma mede 
bedoeld was om op de eigen kweekschool gebruikt te worden. 9) In de 
nieuwe wet op het Lager Onderwijs van 1857 werd de zinsontleding als 
"taal- en verstandsoefeningen" onder de leervakken opgenomen (cf. De 
Vos 1939: 97). 

Tussen de zojuist genoemde en ook andere contemporaine handleidingen 
zijn op een aantal punten verschillen te constateren, ten aanzien van de 
wijze van behandeling bijvoorbeeld en de terminologie. Maar die verschillen 
zijn niet wezenlijk, vindt A.de Jager (1842: 140). Brugsma's werk 
neemt evenwel een geheel eigen positie in en onderscheidt zich opvallend 
van de andere handleidingen: in vele opzichten wijkt de Nederduitsche 
taalkunde "van den gewonen weg" af. De Jager (1842:142) bedoelt dat 
allerminst als compliment: het werkje van Brugsma onderscheidt zich 
vooral "door omslagtigheid, afgetrokkenheid en te ver gedrevene stel



selmatigheid". De Jager weet ook hoe dat komt en wijst erop, dat het 
boekje voornamelijk is opgezet volgens de ideeen van de Duitsers Becker 
en Wurst. K.F.Becker was een prominent vertegenwoordiger van de 
zogeheten algemene of filosofische grammatica in Duitsland. R.J.Wurst wilt 
Beckers systeem in een zodanige vorm te presenteren, dat het toegankelijk 
werd ook voor de doorsnee onderwijzers. Zijn Praktische Sprachdenklehre 
fur Volksschulen und die Elementarklassen der Gymnasial- und 
Realanstalten. Nach Dr.KF.Becker's Ansichten fiber die Behandlung des 
Unterrichtes in der Muttersprache bearbeitet (1836-1838) had een buitengewoon 
succes: negentien drukken in de periode 1836-1848, met een 
oplage van in totaal 150.000 exemplaren; het werd tot ver in de negentiende 
eeuw herdrukt. We zullen nu nagaan hoe Brugsma's Nederduitsche 
taalkunde zich verhoudt tot de Sprachdenklehre van Wurst. 10) 

4. Brugsma en Wurst 
4.1. Wursts Sprachdenklehre 
In het voorbericht van NT wordt te kennen gegeven, aldus Boersma 
(1960:68), "dat de schrijver geschriften van Duitse auteurs heeft geraadpleegd, 
nl. van de taalgeleerde BECKER en de onderwijskundige WURST". 
Uit deze opmerking van Boersma kan men nauwelijks opmaken, dat er een 
bijzondere relatie bestaat tussen NT en de Sprachdenklehre van Wurst. 
Brugsma zelf zegt er in z'n voorbericht dit over: 

Op het voetspoor van den Duitschen taalgeleerde BECKER, wiens alom 
hooggeschatte werken door mij geraadpleegd zijn, en van den praktischen 
onderwijskundige WURST,wiens spraakdenkleer (...) hoofdzakelijk 
door mij gevolgd is, heb ik het enkelvoudig voorstel tot grondsiag 
genomen der beschouwing van den geheelen bouw der voorstellen of 
volzinnen -(NT:vii) 

Brugsma geeft hier zijn inspiratiebronnen duidelijk aan. Maar wat moeten 

we nu precies verstaan onder de woorden: "hoofdzakelijk (...) gevolgd"? 

Vergelijking van NT en SDL wijst uit, dat Brugsma niet alleen naar de 

geest, maar ook naar de letter Wurst "gevolgd is". We zullen nu enig 

materiaal aandragen om deze bewering te onderbouwen. 

Wursts Sprachdenklehre bestaat uit drie delen: zinsleer, woordleer, 

woordvorming, en heeft als appendix een uiteenzetting "Von der Schrift


sprache". Gelet op zijn instructie was voor Brugsma alleen het eerste 

gedeelte relevant, de "Satzlehre" (p.1-138). In zijn voorwoord kondigt hij 


overigens aan, dat hij wellicht later een tweede deeltje zal schrijven, 

I N 11 0 V 1). 

INLEIDING. 

Perste les. Denken , spreken , schrliven. 
Tweede les. Voorstelliugen (begrippen), begripswoorden. 


EERSTE AFDEELING. 

Het waver enkelvoudige voorstel. 

Dcrdc lee. Ilet zuiver enkelvoudige voorstel in bet 
algemeen, 
Vieth lee. Over het gctal van het ondenverp. 
Vijfde les. Het ondenverp , als persoon hesehouwa. 
Zesde les. Over de tljden van het gez;.�gde. 
7avende les. Over de wijzen van het gezegdc. 
Achtste, les. Over den klemtoon en de woordschikking 
in het zuiver enkelvoudige voorstel.

lierhafingsles. 

TWP,EDE AFDEELING. 

Het uitgebreid enkelvoudige voorstel. 

Negende lee. De nadere bepaling der dive'' , of de bljvoeging. 
Tien& les. Over de nanvulting bij wcrkwoorden en 
bijvoegeltike naarnwoordec. 
Elide lee. Twee of nicer aanvullIngen bit eerie werking. 
Twanlide les. De lljdende en wederkeerigv vorm van tree 

Wed; Vi ;lot 

Dertiende TIToling van de pinats eener werking. 
Veertiende les. Bepaling van den tijd eerier werking. , 
Vijitiende tes. Bepaling van de wijze eerier werking. 
Zestiende les. Bepaling van den grond bij eerie werking. 
Zeventiende les. Onderscheidene bepalingen bij eene wer


king. 

Achttiende les. Verbinding -in de onaerscheidene leden 
van her uitgeoreid enkelvoudige voorstel. 
Negentiende lee. Over de schikking der woorden in het 

uitgebreid enkelvoudige voorstel. 
Herhalingsles. 

DERDE AFDEELING. 

Het eamngetrokkene of veelvoudige voorstel.

 20. 21er Aufanonenqfpqrne Bab fit,eqcipt
Twintigste lee. Over het zamengetrokkene of veelvondige 
voorstel in het algemeen. 

Een en twintigste les. Over de wijze der verbinding van 
gelijksoortige leden in het zamengetrokkene 
voorstel. 

Twee en twintigste les. Over de woordschikking van het 
zamengetrokkene voorstel. 

:Drie en twintigste les. Zamengerrokkene voorstellen met 
onderscheidene soorten van verbondene 
leden. 

Vier en twintigste les. Over de vergelijking en vergrooting 
van de eigenschappen der dingen. 
Herhalingsles. 

VIERDE AFDEELING� 

Het zarnengestelde voorstel. 

Vijf en twintigste les. De zamengestelde voorstellen in het 
algemeen. 

Zes en twintigste les. Onderscheidene soorten van zamengestelde 
voorstellen, uit verbondene 
hoofdvoorstellen bestaande. 

Ucbrreicht bto 

/rile it:itf)eitung. Gatgef)re. 
etitt 
Oirdritung 4. 1,er5rn unb epredrn . .... 
tt,bun3coif,pb,n 1-3. 

�. 2. Morfie(lun,ien. 11,evilje. megriffdtv6rtre . . 2 
11,bun4dauf3at�m cl--9 

Mbfchnitt. Zer refne einfache Sat. 

4, 3. Eter reine einfodle eo 6bert)oupt . . 7 

tlettin0aufla ben I fit. 

4. 4. aabluet. b) It ni fi bed aubjeftc6 52 
1(c5ow, i 0:olf, i ,,t, m 19 12. 
4, 5. 41 n*t fa' et i see Znbieftte . is 
11,t,,,W,itif,pben 73 nut '21. 
Deitu,11)3it nifi bed 'pi abitatc8 . . . . 17 
lictmodanfodt, en nnt, 
Bed) ,Sttni5 ter lt inifo,letocife bed cprbbiNtetS . . 19 
llebun,ldauf,tab,n '27-3.1. 

4. 8. Me ton tin,i unb %.1130, tfoty . � � � 21 
llebu f,3,1� en 37,-39. 
?Ibidoitt. Zer ertveiterre efnfacht eat. 

4, 9. Mmanere tit:3 cbcr 
I Conn,/ (5(1, ibn 26 
liciounqdanioaben 40-17. 
�. 10. C4c� iv3lipili3 bit Zhat inteit 30 
lIctunffiloni,iabm 
�. 11. Talcum nub , � � � � 35 

uct,unco,anfoabm 

4. 17. Pie 1! otntunb rintbeOglicfie worm tc6 
wet tc6 . 37 
Itebunqdaufgaben 

4. 13. IlmftAnte bed 171E,, bei ber at)5tigeit X10 
11 cbuncidan i!oben 
4. Is. limit bcr ;,teit bei bit :aM3tinfc(1 . � . 43 
ebun,iciattkoUnt 63 -it 
4. 15. llmftAnbe bcr bei bet Zb3tioteit . 
11el'unodauf,lat , cn Or- /17. 

g. 16. It Ante bib unbrO bei bit ZOtitlfelt 
ilebtin t4auf tiat,n 68-72. 
Beite 

!S 41,tet,f.,f)e Unifhinte bet her aOtigfeit . 

'4.1;$icicIdauf tpben 73- 7.1. 
:,tifammenfliitting fkinnt(id)er Sa0fitiebtr 2t. 53 
1(ebunq6aufgaben 75. 
�) 19. Dort bcd crweiterton SoOed . . � ,66 
licbunodaufgaben TO-Co. 

9t6f(f)nitt. Zer lufammenge&egene eat. 

 . . � CO 

11,bungd1iutpbcn 111--85. 

4. 21. 2Crten Der ',Bet binbung lufammengeaogener Bs4: 
elleber 6t 

IlebunliSoufgaben 
�. 22. not tiolle bed trfanuncnorAcgenen Bated , . 65 

Ilebungdaufilaben 9o-91. 

11. 23, au fammerimplenc esCo not mel)reren 2f rttn oevs 
bunbcncr eqlieber 66 
Urbun tidaufgaben 42-93. 

I. 21. Verolcidiung ober eteioerung her (ictenfci)sftis 
n.,6tta ..... . . ....... 66 
llebungaufgaben 

IV'. Valebnitt. Ter all fammengefette eat. 

23. 3ufammencyfeVe She 6ber4aupt . .. 71 
ttebutnAdonfpbcn t)7. 

4,, 26. R3ei1corbnet hufammengefeete Batt 
ober Ocworrbinbungen abert)aupt . . 75 

 

BrugsmaWorst 


( Iii ) 

Zeven en twintigste les. (Vervolg van de voorgaande). 
Acht en twintigste les. Zamengestelde voorstellen met
hoold- en neverwoorstel len in het algemeen. 
Negen en twintigste les.' Zamengestelde voorstellen met


nevenvooqtellen , welke als onderwerpelljke 
en aanvullende voorstellen voorkomen. 
Dertig;te les. Zamengestelde voorstellen met aangehaaldevoorstellen. 
Een en dertigste les. Zamengestelde voorstellen met MIgevoegde 
voorstellen. 
Twee en dertigste les. Zamengestelde voorstellen met bepalende 
voorstellen in het algemeen. 
Drie en dertigste les. Zamengestelde voorstellen met bepa. 

lende voorstellen ter aanduiding van de pints. 
Vier en dertigste les. Zamengestelde voorstellen met bepalende 
voorstellen ter aanduiding van den tiJd. 

Veen dertigste les. Zamengestelde voorstellen met bepalendevoorstellen 
ter uitdrukking van de wiJze. 

Zes en dertigste les. Zamengestelde voorstellen met bepalende 
ioorstellen ter aanduiding van dengrond. 

Zeven en dertigste les. Verkorte nevenvoorstellen. 
Herhalingsles. Overzigt van de soorten der =cagestelde 
voorstellen, 
/tat en dertigste les. Zamengestelde voorstellen , nit meerdan twee enkelvoudige voorst. bestaande. 

AANHANGSEL. 

Over de perioden. 

BIJLAGE. 

�, 27. aufainiumgritelttc .pauutnioe 

77

Uebunclthtuftlaben 

 

lk antgelentleftellte �PauptiSoe . 

llebungtlaufooben ttx)--1(Y2. � �. 80 

L. megrtittbettb Dertninbene �fDauptfaat .. 8illebung6aufgaben iO3-104. 
I. $0. Untergeorbnet ittfammennefette saes
ober 64090 tigt Obtri7aupt . . . 

85

L 314 L;;..ocrible mit Subjettio unb UretiniungiclOen813

llebungSaufgaben 105-100.

I. $2. 7infillguimuf.Sor
94

llebuttn6autgaten 1(1:1-- )10.
�. 33. ea(Nefit4c !nit 1eift180,4ett . ... 


96

llebungdaufgaben 111-114. 

I. 34. ea(tgriage snit Umftanbdiatin Ctbtrbaupt . . . 101 
Pelt(

4. 3S. Ilmilanbiraet bed FOrted inebtfonbere . . � . iti.)
11cGunglaufpben i 15. 
4. 36. llmftalib6160e tier 4cit indbefonbere .. 
. 104

llebunOituidaben 1 It, - 1 tn. 

4. 37. Unifinnbt*Oe bet )Belle intibefunbere . . . . 107
llebtingdankaben 119 - 123. 
4. 58. UmItatibtti4oe bed (*twit; inobefonbert . . . 114
llebungoaufouben 124 - 131. 
�. 39. ZettarAni,1 bur 9tebeniA(te � ... . 118


llcbunIdaufftaben 133 - 137. 

�. 40. StZiebet l'olente ...ittiontmettileiltnta famnitlidm 7trtrn 

bee )nfammengefeotett Q.,,toed . . ..... 12,1
11ebun9dauf,taben 130. 
2f nbanq Alt ter (tintoeilung ber RebenfSee . . . 125


�. 41, Ellet)rf�icf) Aufainnitlioeferyte ESoe .....

 126

Ilchtnoattivbm 159 -141. 

4. 42. Olici,i. pot vbet. Tcriubm . . ... 
. 131

ihbungatif tiaben sin- inn, 

3tnelte 216t4eitnnn. Illurtief)re. 

� 113. Zit Gortartm unb ilu.r RVectunq titet . aupt . 139Detrati)tnn,1 her Vie,�iffdttArter.

4 . 
al_ bii, 1,,,,j ;tit-twort nub 1, ne ,21eAn. on nom 

. . 111(5

I. L9 - 63. :Nil Zitt.) Mott nub laud 9ie6i,l)nn tien . . 361�. 6 i - 66. Zad (k,i,tenfthaft,ixort lc 
.. 368

�. (17. ,..lietrad)tunq ber Zornitubrter 

�. (o, 4511If6;citir6rter 

... 173 

. by -73. Metradqung bur f iir1r6rter ..... 176

4. 74 -75. cit)Itohter 
.. 10,1

�, 7G-77. 2lorrobrter ober atict)tungdiarter . � � . 15(7

70. tlinftant8tat ter 
. . . . . . . . � . . 190

. 79. Tinbriuk ter 
81), ampfinbunliarbrter ..... � . . �1914 
anOang bu ber lilortIctre194. 

 . 194 

Zritte 216tf)titung. nortbitbutta. 

ainleitenbc 23orffnntniffe. 

4. It. Nuflbfung ber 91ebe in ilire 93eftantOrift . . 201
4. in. epractiautt unb ibrt ltrttn ...... . go/
4. earn. 2f Mout unb 21u6laut .....204
. 

UebungeaufgcOen tit; -165. 

4. 84. Mon btr Vortb Mune tibtOctupt . . . 208 

overigens aan, dat hij wellicht later een tweede deeltje zal schrijven, 
waarin woordsoorten en spelling worden behandeld (NT:vi). Voorzover we 
weten, is het daar nooit van gekomen. 

Wanneer we de inhoudsopgave van NT vergelijken met die van het 
"Satzlehre" gedeelte van SDL, valt de overeenkomst direct op. De indeling 
van de "Satzlehre" in vier afdelingen is door Brugsma zonder meer 

overgenomen: 
Der reine einfache Satz Het zuiver enkelvoudig voorstel 
Der erweiterte einfache Satz Het uitgebreid enkelvoudig voorstel 
Der zusammengezogen Satz Het zamengetrokken of veelvoudige 
voorstel 
Der zusammengesetzte Satz Het zamengestelde voorstel 

Terwijl Wurst 42 paragrafen aan de zinsleer wijdt, is de stof bij Brugsma 
over 38 lessen verdeeld. Dat heeft to maken met het feit dat Brugsma in 
les 27 een drietal paragrafen van Wurst gecomprimeerd heeft (27,28 en 
29), zodoende correspondeert les 28 met paragraaf 30 van Wurst. Verder 
presenteert Brugsma paragraaf 40 als een (niet afzonderlijk genummerde) 
herhalingsles, en tenslotte verwerkt hij Wursts 42e paragraaf in de vorm 
van een aanhangsel. 

Niet alleen qua indeling en opbouw is NT congruent met SDL, ook qua 
tekst volgt Brugsma zijn Duitse voorbeeld zeer trouw. Een viertal vrij 
willekeurig gekozen voorbeelden daarvan laten we hier volgen. 

1) 

Wurst, paragraaf 1, p.3 

Der Mensch kann d e n k e n, daB heiBt, er kann von sich selbst oder 
von irgend einem anderen Dinge Etwas behaupten oder aussagen 

Brugsma, le les, p.1 

De mensch kan denken, dat is: hij kan overzich zelven of over eenig 
ander ding iets oordeelen 

(2) 
Wurst, paragraaf 10, p.27 


Die ZeitwOrter driicken aus, daB ein Ding Etwast h u e. Die Thdtigkeit 
eines Dinges kann oftnicht gedacht werden ohne ein D i n g, das auf 
die Thatigkeit Bezug hat 

Brugsma, 10e les, p.20 

De werkwoorden drukken veeltijds uit, dat een ding iets doet. De 
werking van een ding kan dikwijls niet gedacht worden zonder een 
ander ding, dat op die werking betrekking heeft 

(3) 
Wurst, paragraaf 20, p.51 

Man kann von Einem und dem namlichen Subjekte V e r s c h i e d e 
n e s aussagen [volgt verwijzingnaar voorbeelden op p.50]. In diesem 
Falle beziehen sich zwei oder mehre verschiedene Pr a d i k a t e auf 
ein gemeinsames Subjekt 

Brugsma, 20e les, p.45 

Men kan van een en hetzelfde onderwerp iets verschillends zeggen; b.v. 
de timmerman zaagt en schaaft. In dit geval hebben twee of meer 
gezegden op een gemeenschappelijk onderwerp betrekking 

(4) 
Wurst, paragraaf 30, p.74 

Ein Satzgeftige ist ein zusammengesetzter Satz, deraus einem Hauptsatze 
und Nebensatze besteht, wovonder letztere durch u n t e r or d n e n 
d e Binde wOrter mit dem erstem verbunden ist 

Brugsma, 28e les, p.65 

In zulk een zamengesteld voorstel, 't welk uit een hoofd- en nevenvoorstel 
bestaat, is het laatste doorgaans dooronderschikkende voegwoorden 
of betrekkelijkevoornaamwoorden met het eerste verbonden 

Bij nadere beschouwing blijkt verder, dat de drieledige opbouw van de 
lessen die we bij Brugsma aantreffen, geheel gelijk is aan die van de 



paragrafen in de "Satzlehre". Na een reeks van voorbeeldzinnen volgt een 
beschouwing ("Betrachtung") van die voorbeelden, terwijl het derde 
gedeelte uit oefeningen bestaat ("Ubungsaufgaben"). 

Op grond van de hierboven naar voren gebrachte gegevens stellen we, dat 
NT een welhaast plagierende navolging is van Wursts "Satzlehre"-gedeelte, 
een enigszins verkorte en op enkele plaatsen - naar 's lands gelegenheid 

-aangepaste vertaling van het eerste gedeelte van SDL. 11) 
Niet alles in NT echter blijkt op SDL terug te gaan. Brugsma sluit 
zijn voorbericht of met een "Voorbeeld van behandeling der Eerste Les" 
(NT xii-xvi). Hij zegt ook daarbij Wurst te volgen, maar in SDL treffen 
we een dergelijk lesmodel niet aan. Nu is het een bekend feit, dat Wurst 
naast SDL een handboek publiceerde waarin hij aan wijzingen gaf omtrent 
het gebruik van SDL, te weten de Theoretisch-praktische Anleitung zum 
Gebrauche der Sprachdenklehre. Ein Handbuch fi.ir Elementarlehrer (1836 
1838). Dit boek was volgens een recensent zo grondig en uitvoerig, "daB 
fiiglich Bileams Esel danach unterrichten kOnnte" (cf. Glinz 1947: 56) 12) 
Gelet op wat we weten van Brugsma is het niet verrassend, dat we 
kunnen vaststellen, dat hij zijn "Voorbeeld van behandeling" heeft 
ontleend aan het eerste deel van deze Anleitung, de Eleinentarische 
Satzlehre. Brugsma's eerste les gaat over "Denken, spreken, schrijven" en 
heeft als doel het bijbrengen van enig begrip van denken, spreken, 
schrijven en voorstel. De les heeft de vorm van een dialoog tussen de 
onderwijzer en een ideale leerling. Een voorbeeld van ontlening moet hier 
volstaan. 

NT, p.xii 

Onderwijzer. Hendrik! Gij hebt dezen morgen reeds een en ander 
gesproken; kunt gij ook het een of ander herinneren, wat gij heden 
gezegd hebt? (het antwoord kan verschillend uitvallen; doch altijd zal 
de leerling of van zich zelven, of van eene of andere zaak iets hebben 
gezegd) 

Anleitung, p.24 

L e hr e r : Eduard! Du bast gewiss heute auch schon irgend Etwas 
gesprochen. Nicht war? - Kannst du dich wohl nosh auf Etwas besinnen, 
was du heute schon gesagt hast? (Die Antwort kann natiirlich sehr 
verschieden ausfallen; doch so verschieden sie auch immer sein mag, so 


hat der befragte Schiller entweder von rich selbst, oder von irgend 
einer andern Person oder Sache Etwas ausgesagt [...]) 

Het gegeven nu, dat Brugsma ook de Anleitung als bron heeft gebruikt, 
werpt ook licht op een andere, nog niet opgehelderde kwestie. 

4.2. Wursts Anleitung 
In het voorwoord van NT deelt Brugsma mee, dat hij van plan is bij een 

gunstig onthaal van zijn boek "eenige ophelderende opstellen" over de in 

het boek behandelde stof en de praktische behandeling ervan "in een of 

ander opv. tijdschrift" te publiceren. De vraag die zich nu voordoet, is of 

Brugsma inderdaad de toegezegde opstellen heeft gepubliceerd. In de 

bestaande literatuur over Brugsma vonden we daarover geen gegevens. 

In de Nieuwe Bijdragen van 1840 verschenen in de rubriek 'Mengelwerk' 

twee anonieme artikelen die voor de beantwoording van deze vraag 

relevant leken. Het eerste artikel heeft als titel "Over het gewigt van het 

onderwijs in de Moedertaal op de lagere scholen" (NB 1840: 589-605) en 

bevat de tekst van een referaat voor een onderwijzersvereniging. In 

aansluiting daarop begint dezelfde auteur (cf. p. 917n) met een zeer 

uitvoerige verhandeling "Over het doel en de inrigting van het onderwijs 

in de Moedertaal op de lagere scholen". Dit artikel is in zes gedeelten 

gepubliceerd; die zijn te vinden in de jaargangen 1840, 1841 en 1842. In 

deze omvangrijke verhandeling meer dan honderd bladzijden bespreekt de 

auteur de doelstelling van het moedertaal-onderwijs en de methode die in 

het spraakkunstonderwijs het beste gevolgd kan worden. Uitvoerig wordt 

ingegaan op de praktische behandeling van de leerstof. Volgens de auteur 

moet het onderwijs beginnen met de beschouwing van de volzin, en wel 

van het 'enkelvoudig voorstel'. Als leiddraad bij dit "opzettelijk spraak


kunstig onderwijs" neemt hij "een door ons in den smaak van WURST's 

Sprachdenklehre zamengesteld boekje - getiteld Nederduitsche Taalkunde" 

(NB 1841 : 148). Onder meer op grond van deze uitspraak - er zijn meer 

aanwijzingen, maar deze is wel de meest expliciete - concluderen we, dat 

Brugsma de auteur van beide genoemde artikelen is. 

In "Over het doel [...]" vinden we uitvoerige praktische voorbeelden van 

lessen over bepaalde onderwerpen volgens de catechetische methode. 

Uitgaande van de ideale leerling, die op elke vraag het juiste antwoord 

kan geven, wordt de stof doorlopen. Gezien het feit dat Brugsma's in NT 

gegeven lesvoorbeeld aan Wursts Anleitung was ontleend, ligt de vraag 

voor de hand of Brugsma ook Kier dat boek als bron heeft gebruikt. Dat 

blijkt inderdaad het geval te zijn. We geven een tweetal voorbeelden. 


In NB 1841: 814 e.v. geeft Brugsma een "practisch voorbeeld" van de 
manier waarop men de leerlingen kan uitleggen wat een 'zuiver enkelvoudig 
voorstel' is. Als uitgangspunt dient de derde les van NT. Na een 
vijftal voorbeeldzinnen te hebben gegeven gaat Brugsma als volgt verder: 

De leerlingen slaan hun boekje op en lezen het eerste voorstel: "De 

bond is een huisdier". 

0. Van wien hebt gij bier gelezen? 
L. Van den bond. 
0. Wat hebt gij van den hond gelezen? 
L. Dat hij een huisdier is. 
0. Zegt mij eens, wat is een huisdier? Noemt nog meer huisdieren. 
L. Katten, koeijen, bokken, schapen, hoenders, enz. (...) 
0. Welke voorstellingen worden in dit voorstel uitgedrukt? 
L. De voorstellingen van hond en huisdier. 
Nadat de andere voorbeelden op dezelfde wijze besproken zijn, vraagt de 
onderwijzer hoeveel voorstellingen er in elk voorbeeld aan te wijzen 
waren. 

L. Twee. 
o. Van wie hebt gij in het eerste, tweede, derde enz. voorstel jets 
gezegd? 
L. Van den bond, den leeuwerik, het huis, den schoenmaker, den 
schilder. 
0. Wat zijn hond, leeuwerik, huis, schoenmaker, schilder, als men 
dezelve met een enkel woord benoemen wil? 
L. Dingen 
0. Welke voorstellingen kunt gij nu in ieder voorstel onderscheiden? 
L. De voorstelling van een ding. 
0. In ieder voorstel wordt er iets van een ding gezegd. Let nu op : Het 
ding waarvan men jets zegt, wordt het onderwerp genoemd. 
Na de constatering dat in ieder voorstel een onderwerp aanwezig is, 
wordt op soortgelijke wijze het gezegde aangewezen. Voor het voorbeeld 
'De leeuwerik is een zingvogel' wordt opgemerkt, dat 'een zingvogel' 
samen met het 'bijgevoegde woordje is' iets zegt van het eerstgenoemde 
'ding' leeuwerik; daarom is 'is een zingvogel' het gezegde. Wat kan men 
dan nu in ieder voorstel onderscheiden, vraagt de onderwijzer. 

L. Onderwerp en gezegde. 

O. Onderwerp en gezegde zijn de leden van het voorstel. Beiden te 
zamen maken eerst een voorstel uit. 
We geven nu de corresponderende passages uit de Anleitung, waar Wurst 
een "Beispiel des Lehrverfahren"geeft, wanneer "Der reine einfache Satz 
uberhaupt" ter sprake komt (Anleitung p.42 44). 

Die Schiller schlagen ihre Sprachbiichlein auf und lesen den Ersten 
Satz [sc. Der Hund ist ein Hausthier]. 

L. : Von was habet ihr da gelesen? 
Sch.: Von dem Hunde. 
L. : Was habet ihr von dem Hunde gelesen? 
Sch.: Das er ein Hausthier sei. 
L. : Wisset ihr auch, was ein Hausthier ist? Nennet mir noch mehrer 
Hausthier! 
Sch.: Die Katze, der Ochs, die Kuh, die Ziege, die Schafe, das Schwein, 
der Hahn, die Gans u.dgl. [...] 

L. : Wie viele Vorstellungen kOnnet ihr ilberhaupt in dem gelesenen 
Satze unterscheiden? welche? 
Sch.: Die Vorstellung von 'Hund' und die Vorstellung von 'Hausthier'. 


Na de constatering dat er in iedere voorbeeldzin twee 'Vorstellungen' te 
onderscheiden zijn en dat er in iedere zin iets van "Dinge" wordt gezegd, 
wordt de dialoog als volgt voortgezet: 

L. : Was fur eine Vorstellung kOnnet ihr jedem Satze unterscheiden? 
Sch.: Die Vorstellungen von einem Dinge. 
L. : In jedem Satze sagt man also von einem D in g e Etwas aus 
Merketeuchnun:Das Ding,von dem man Et 
was aussagt,nennt man Subjekt 
[-..] 

Vervolgens wordt ook 'ist ein Hausthier' als 'Pradikat' aangewezen. "Was 
kann man also in jedem Satze unterscheiden?", vraagt de onderwijzer. 

Sch.: Subjekt und Pradikat. 

L. :Merketeuchnun:"Subjekt und Pradikat sind 
die Glieder des Satze.Beidezusammen 
machen erst den Satz aus 

Een tweede voorbeeld. In NB 1842: 315 e.v. stelt Brugsma het "uitgebreid 
enkelvoudig voorstel" aan de orde, in aansluiting bij de negende les van 
NT. We citeren een gedeelte uit de bespreking van de zin: 'De paauw is 
een schoone vogel". (NB 1842: 316) 

.: Waarvan wordt hier iets gezegd? - Wat wordt er gezegd? - Zegt 

men slechts, dat de paauw een vogel is? 

L.: Neen, ook nog, dat hij een schoone vogel is. 

0.: Wanneer men u slechts zeide: de paauw is een vogel, zo zoudet gij 

wel kunnen voorstellen, wat de pauw is. Maar daar er velerlei 

soorten van vogels zijn, wist gij toch nog niet, of gij U eenen 

gewonen vogel of eenen zeldzamen, eenen schoonen vogel moest 

voorstellen. 

De bespreking van deze en andere zinnen leidt tot de invoering van de 
"bijvoeging", die omschreven wordt als "iedere nadere bepaling van een 
ding" (NB 1842: 317); zo ook is schoone uit het voorbeeldzinnetje de 
"bijvoeging". 

Nu de overeenkomstige tekst uit de Anleitung, p.87: 

L. : [...] Von wem sagt man da Etwas aus? - Was sagt man aus? -
Saget ihr bloB, daB er ein Vogel sei? 
Sch.: Nein, daB er ein s c h � n e r Vogel sei. 


L. : Wenn man euch bloB sagte: "der Pfau ist ein Vogel" so wiirdet 
ihr euch allerdings auch vorstellen kunnen, w a s der Pfau ist. 
Aber da es vielerlei Vogel gibt, so wiistet ihr doch nicht, ob ihr 
euch einen gewohnlichen gemeinen Vogel oder einen seltenen, 
schOnen Vogel vorstellen solltet [...] 
Na enkele andere voorbeelden besproken to hebben introduceert Wurst de 
"Beifilgung": "Jedes Wort, durch welches man ein Ding nailer bestimmt". 
13) 

Naar aanleiding van deze en andere voorbeelden van direkte ontlening 
lijkt de conclusie gewettigd, dat Brugsma bij het schrijven van zijn 
verhandeling "over het doel en de inrigting van het onderwijs in de 
Moedertaal op de lagere scholen" veelvuldig geput heeft uit (het eerste 
deel van) Wursts Theoretisch-praktische Anleitung zum Gebrauche der 
Sprachdenklehre. In ieder geval bij de praktische uitwerking van de lessen 
kan men spreken van een vrij direkte navolging. In welke mate de overige 


gedeelten van Brugsma's artikel overeenstemmen met of rechtstreeks 

ontleend zijn aan Wurst Anleitung hebben we niet nader onderzocht. 

Wanneer Brugsma in NT het verschijnen van de hiervoor gereleveerde 

artikelen aankondigt, formuleert hij voorzichtig, dat de "verzameling dier 

onderscheidene stukken [...] misschien een geheel [zou] kunnen uitmaken, 

't welk als eene Handleiding voor den Onderwijzer, bij het gebruik van 

dit taalkundige werkje, zoude kunne worden aangemerkt" (NT xi-xii). 

Hoopte hij, net als Wurst een afzonderlijke Handleiding bij de Neder


duitsche taalkunde te kunnen maken, door bundeling van zijn artikelen? 

Tot publicatie in boekvorm is het echter nooit gekomen. 

4.3. Afsluitende opmerkingen 
In het tweede hoofdstuk van haar dissertatie over De syntaxis is het 
moedertaalonderwijs op de lagere school (1960) geeft Boersma "een 
genuanceerd beeld van het ontstaan van de zinsleer en de wijze waarop 
die in de schoolboekjes werd toegepast" (Van Dort-Slijper 1984: 90). Over 
Brugsma's Nederduitsche taalkunde laat zij zich daar vrij positief uit. 
Zonder in te gaan op de relatie tussen het werk van Brugsma en dat van 
Wurst stelt ze, met enige nadruk: "Dit werkje lijdt nog wel aan het euvel 
dat het teveel en te uitgebreid wil analyseren, maar methodisch is hier 
toch van een zekere vernieuwing sprake: de hier gegeven indeling is tot 
een vaste basis voor de schoolgrammatica geworden" (1960: 70). Als we 
letten op Brugsma's afhankelijkheid van Wurst, dan komt het vernieuwende 
van de Groningse pedagoog toch in een wat ander licht staan. Het 
is jammer, dat Boersma deze "Duitse connectie" niet in haar beschouwing 
heeft betrokken. Ze mist daardoor een voor haar overzicht niet oninteressant 
moment: een vroege poging de ideeen van Becker ook in ons land 
vaste voet te doen krijgen. De lijn die bij Brugsma begint, zal pas aan 
het eind van de eeuw in het werk van C.H. den Hertog haar eindpunt 
vinden (cf. Hulshof 1985: 180 e.v.). 

5. Algemene grammatica en redekundige ontleding 
Naast Jacob Grimm was Becker de bekendste Duitse grammaticus van zijn 
tijd. Als zijn hoofdwerk kan gelden zijn Organism der Sprache als 
Einleitung zur deutschen Grammatik uit 1827, dat "in 1841 opnieuw 
bewerkt uitgegeven, des S. beste werk blijft" (De Jager 1849-1850: 287). 
Beckers verdienste ligt hierin, zegt een tijdgenoot, "daB er die deutsche 
Syntax organisiert hat, indem er sie nicht nach alter Weise atomistisch 
nach den Rede teilen and deren Formen durchgeht, sondern sie zur 


Satzlehre macht" (cf. Noordegraaf 1982: 101). Het lijkt ons niet noodzakelijk 
de taalkundige opvattingen van Becker nog eens uitvoerig uiteen 
te zetten. Na geruime tijd door de linguistische historiografie verwaarloosd 
te zijn heeft Becker in de recente literatuur weer de nodige 
aandacht gekregen. We verwijzen daarom naar het werk van Vesper en 
Forsgren; te onzent heeft Hulshof in zijn studie over C.H. den Hertog als 
grammaticus de nodige bladzijden aan Becker gewijd. We volstaan hier 
met op te merken dat het karakteristieke van Beckers systeem is, dat taal 
beschouwd wordt als een systeem van relaties waardoor woorden in zinnen 
verbonden kunnen zijn. De grammatica's van Becker en andere aan hem 
verwante of door hem beinvioede taalkundigen uit die tijd zijn principieel 
zinsgrammatica's, geen woordsoortengrammatica's. 

Zoals veel andere grammatici meende Becker voor de school te kunnen 
volstaan met een beknopte en vereenvoudigde versie van zijn wetenschappelijke, 
op algemeen filosofische principes gebouwde grammatica. Uit zijn 
Deutsche Sprachlehre (1827-1829), waarvan het Organism het eerste deel 
uitmaakte, extraheerde hij een Schulgrammatik der deutschen Sprache 
(18311, 18638), die op een klassieke manier is opgebouwd: eerst komt de 
woordleer aan de orde, daarna de zinsleer. Dit boek bleek toch te 
gecompliceerd en te omvangrijk. Een hernieuwde bewerking resulteerde in 
een compactere Leitfaden far den ersten Unterricht in der deutschen 
Sprachlehre (1833); ditmaal is de zinsleer tot uitgangspunt genomen. De 
theoretische uiteenzettingen zijn beknopt gehouden, maar ze blijven als 
vertrekpunt dienen, hoewel er nu veel meer voorbeelden worden gegeven. 
In de marge wordt telkens verwezen naar de Schulgrammatik. 

Is deze Leitfaden al een wonder van eenvoud vergeleken met de 
oorspronkelijke grammatica, in de Sprachdenklehre van Wurst, die zich tot 
taak had gesteld het systeem van Becker voor de Duitse 'Volksschule' te 
bewerken, herkent men de hand van de ware didacticus. In zijn boek is 
de theorie tot een minimum beperkt. De tegenstelling "Thatigkeit" "
Sein" bijvoorbeeld, zo prominent in de filosofie van Becker, wordt niet 
aan de orde gesteld, net zo min als Beckers befaamde drie "Satzverhdltnisse". 
Het subject is niet de "Ausdruck eines Seins" (Schulgrammatik 
152), maar "die Person oder Sache, von welcher man Etwas aussagt" (SDL 
7). En in plaats van te beginnen over de "Pradikatives Satzverhaltnis" 
(Schulgrammatik 152) spreekt Wurst van de "reine einfache Satz "(SDL 6), 
die uit subject en predicaat bestaat. 

Het boek van Wurst is van begin tot eind buitengewoon systematisch 
opgezet. Elke paragraaf opent met zorgvuldig gegroepeerde reeksen van 
voorbeelden (A); daarna volgt een theoretisch gedeelte (B); tenslotte 
volgen soms zeer uitgebreide oefeningen (C). In de woorden van Glinz 


(1947: 56): "Von Abschnitt zu Abschnitt folgen sich Beispiele, Betrachtungen 
zu diesen Beispielen and Ubungen. Es ist ein methodisches Muster-
stuck". Wurst kiest de voorbeelden als vertrekpunt en wil vooral praktisch 
zijn: hij kiest voor hoofdlijnen en hoeft daarom niet alle uitzonderingen 
te verklaren en op elk detail in te gaan. Beckers zinsleer wordt zeer 
methodisch, volgens een strak patroon, versneden tot didactisch hanteerbare 
stukken zinsontleding. 

Het werk van Wurst en van zijn Nederlandse navolger Brugsma is zo 

een duidelijke ondersteuning van de uitspraak van Boersma (1960: 62), dat 

"[g]eneraties van onderwijzers en kostschoolhouders (...) zich onledig 

(hebben) gehouden met het opnieuw uitgeven en bewerken van de 

rationalistische grammatica". Met andere woorden: het laat zien "dat de 

redekundige ontleding een in allerlei graden toegepaste algemene of 

filosofische grammatica is" (Van Driel en Noordegraaf 1982: 6). Brugsma 

immers afficheert zich ondubbelzinnig als een aanhanger van de algemene 

grammatica, wanneer hij de hoop uitspreekt "door het overplanten van 

eenige denkbeelden van een van Duitschlands grootste taalkenners (sc. 

Becker) op onzen bodem, iets te hebben bijgedragen tot eene meer juiste 

beschouwing van de taal, die, welke afwijkingen daarin bij verschillende 

volken ook mogen voorkomen, toch als uitdrukking of tekennengeving van 

het menschelijk verstand, overal aan zekere algemeene wetten onderwor


pen blijft" (NT:viii-ix). 

Een interessante vraag die zich hierbij voordoet, is in welke mate 

praktisch didactische overwegingen een beslissende rol hebben gespeeld bij 

het beantwoorden van bepaalde taalkundige vragen. Leidt het proces van 

didactisering ook tot inhoudelijke aanpassing van de theorie? Zo nee, wat 

is dan het principiele verschil tussen de algemene grammatica en de 

"schoolse" redekundige ontleding? Het is een vraag die ook linguIstisch 

historiografisch van belang lijkt te zijn; gezien het beperkte kader van 

deze bijdrage zullen we daar nu niet op ingaan. 14). 

Hoe dit ook zij, in elk geval is Brugsma's tweeledige navolging van 

Wurst een krachtige poging geweest om de ideeen van Becker en Wurst in 

Nederland te verbreiden. Ten onrechte waren, aldus Brugsma, in het begin 

van de jaren veertig Beckers inzichten "in ons Vaderland nog weinig 

bekend" (NB 1841: 151). 15) Beckers "beschouwing der spraak" immers had 

dat grote voordeel "dat alles steunt op zekere grondstellingen en grondbe


trekkingen, welke in het enkelvoudig voorstel aanwezig zijn" (NT: viii). 

En het zinsprimaat en het feit dat Becker zijn systeem zo inricht, dat de 

relaties in de enkelvoudige zin aanwezig op andere niveaus telkens 

terugkeren, maakten zijn werk voor moedertaalpedagogen als Brugsma 


aantrekkelijker dan op "dressuur" gerichte werkjes uit de school van 
Siegenbeek en Weiland (cf. Brugsma 1838: 168-169). 

Gelet op het beperkte aantal herdrukken (1842 2, 18633) zal de invloed 
van Brugsma's Nederduitsche taalkunde bij het verbreiden van Beckers 
leer in de Nederlanden bescheiden geweest zijn. 16) In de jaren zestig 
echter vervaardigde Brugsma's medewerker Dirk de Groot (1825-1895), 
leraar aan de Groningse kweekschool, een Nederlandsche spraakleer, die in 
1868 verscheen; enkele jaren later volgde een Nederlandsche spraakkunst 
(1872). Vooral dat laatste boek zou nogal populair worden; in 1888 verscheen 
een negende druk. 17) Voor beide werken geldt de constatering 
van Le Loux-Schuringa (1985: 88): "De opvattingen van De Groot over de 
grammatica zijn in belangrijke mate beinvloed door het werk van 
K.F.Becker". In het voorbericht van de Spraakleer maakt De Groot 
duidelijk, dat het oorspronkelijk de bedoeling was geweest, dat hij een 
nieuwe editie van de Nederlandsche spraakleer (1852) van de Nijmeegse 
hoofdonderwijzer G.C.Mulder zou bezorgen. 18) In dat boek waren al 
enkele ideeen van Becker verwerkt: het syntaxisgedeelte was "gedeeltelijk 
gevolgd naar de leerwijze van Becker". Mulder beoogde daarmee "de 
voortreffelijke leerwijze van dien grooten taalgeleerde langzamerhand ook 
bij ons veld te doen winnen" (Mulder 1852: Maar De Groot gaf na 
ampele overweging de omwerking op 19) en ging z'n eigen weg, "waardoor 
hij vrijer stond in de keuze van de leerstof en in de toepassing van de 
leergang". 20) In het voorbericht haalt hij Becker met instemming aan: 
"Het onderwijs in de taal moet bovenal aanschouwelijk zijn. De elementen 
der syntaxis en de beschouwing der zinsbetrekkingen moeten het begin en 
den grondslag van al het grammatisch onderwijs uitmaken". 21) De Groots 
Spraakleer is opgedragen aan Berend Brugsma, en we nemen aan dat de 
bejaarde pedagoog deze regels toen, niet lang voor z'n dood, met 
instemming zal hebben gelezen. 

6. Slotopmerkingen 
Onze bronnenstudie heeft geleid tot een genuanceerder visie op Brugsma, 
in die zin dat het vernieuwende van zijn taalkundig werk in een juister 
perspectief is geplaatst en daarmee enigszins is gerelativeerd. Bestudering 
van een spraakkunstige bron blijkt, zoals vaker, het leggen van onjuiste 
verbanden te kunnen voorkomen. Een gang ad fontes had bijvoorbeeld 
Boersma (1960:69) ervan weerhouden om zich of te vragen of er in de 
Nederduitsche taalkunde soms van invloed van Bilderdijk sprake is. 

Brugsma's keuze voor Wurst kan niet los gezien worden van zijn 
inzichten inzake andere taalkundige kwesties. Ook de pedagoog Brugsma 


zag in, dat aanschouwelijk onderwijs in de zin van Pestalozzi zich 

uitstekend liet combineren met Beckers door Wurst gedidactiseerde 

systeem, een feit dat in Duitsland in niet onaanzienlijke mate had 

bijgedragen tot de populariteit ervan (cf. Erlinger & Feilke 1983: 91). 

Voor een juist beeld van de taalkundige Brugsma moeten we niet alleen 

de Nederduitsche taalkunde raadplegen. Bakker (1977: 127) meent, dat uit 

Brugsma's ontleedboekje een verengd mensbeeld oprijst - de mens als 

producent van logische oordelen - en dat het er ontbreekt aan "openheid 

voor de geheimen en de wonderen van de taal als openbaring van de 

(menselijke) geest". Wie echter Brugsma's Kort overzigt der leer van de 

opvoeding door het onderwijs in de lagere scholen bestudeert, merkt dat 

Brugsma wel degelijk gevoelig is voor dergelijke problematiek. 22) Hij 

stelt ze evenwel in een andere context aan de orde. 

In het vanouds op Duitsland georienteerde Groningen speelde Brugsma 

een leidende en stimulerende rol in een kring van docenten, voor een deel 

oudleerlingen van hem, die publicistisch zeer actief waren op het gebied 

van het onderwijs in het algemeen en op dat van de pedagogiek en de 

taal- en letterkunde in het bijzonder - zoveel blijkt wel uit hetgeen 

naar aanleiding van Brugsma's overlijden gezegd en geschreven is. 23) De 

publicaties van D.de Groot zijn een exponent van deze "Groninger 

richting". Niet voor niets draagt hij zijn Spraakleer op aan "[z]ijn vriend 

Berend Brugsma". Zijn grammatica's, waarin de invloed van Becker (en 

Wurst) aantoonbaar is 24), vormen de schakel tussen de Nederduitsche 

taalkunde van Brugsma en Mulders Nederlandsche spraakleer enerzijds en 

het werk van C.H.den Hertog anderzijds. 25) 

Noten 

1. Zo komt Brugsma's naam niet voor in het register van De Vos' 
Moedertaalonderwijs in de Nederlanden (1939). Ook recentere studies 
waarin de ontwikkeling van de redekundige ontleding nader wordt 
onderzocht, zoals Le Loux-Schuringa 1985 en Hulshof 1985, gaan niet in 
op Brugsma's werk. Wat in Noordegraaf 1985: 36-38 over Brugsma wordt 
gezegd, is gebaseerd op een eerdere versie van dit artikel. 
2. Hij publiceerde onder meer over zangoefeningen, aardrijkskunde, 
rekenen en geschiedenis. Zijn Kort overzigt van de leer der opvoeding 
(1835) werd enkele malen herdrukt. Een opsomming van zijn belangrijkste 
geschriften is to vinden in Pestalozzi 2 (1868), 287- 288. 
3. Verder afgekort als NB. Brugsma staat ook genoteerd als medewerker 

aan het door L.A.te Winkel geredigeerde Nieuw Nederlandsch taalmagazijn 
(1853-57). 

4. Naar aanleiding van Brugsma's overlijden werden zijn leven en werken 
uitvoerig gememoreerd in Pestalozzi. Tijdschrift voor onderwijs en 
opvoeding 2 (1868),241-300. Dit tijdschrift, waarvan drie jaargangen 
verschenen, werd uitgegeven door P.Noordhoff te Groningen. De redactie 
bestond uit D.de Groot, L.Leopold, R.R.Rijkens, Dr.W.Gleuns jr. en 
T.Hofkamp, die alien in nauwe relatie tot Brugsma stonden. Enkelen van 
hen (Hofkamp, Leopold en Rijkens) vinden we terug als medewerkers aan 
De Schoolbode. Tijdschrift voor volksopvoeding en volksonderwijs. Dit 
blad, dat in 1869 begon te verschijnen, was een uitgave van J. B.Wolters 
te Groningen en werd geredigeerd door H.Bouman en Dr.M.Salverda. 
5. Cf. Glinz 1947: 54 e.v.; Hiersche 1979: 237-238. 
6. De tweede druk verscheen net als de eerste bij de uitgever W.Zuidema 
te Groningen en had een omvang van 80 pagina's; de derde druk, die ook 
80 pagina's telt,verscheen bij A.L.Scholten te Groningen. In de tweede 
druk is een aantal lessen uit afdeling vier weg gelaten; het aanhangsel 
over de perioden is verdwenen. Naast wat administratieve wijzigingen 
voert Brugsma wijzigingen door in de terminologie. Zo wordt naast 
"aanvulling" nu de term "voorwerp" gebruikt. Dat betekent dat "voorwerp" 
een veel ruimere inhoud kreeg, vergelijkbaar met die bij Den Hertog, dan 
bij auteurs als Ansiijn en Van Schreven gebruikelijk was: bij hen betekent 
"voorwerp" alleen het (huidige) lijdend voorwerp. Opvallend is verder, dat 
Brugsma naast de term "voorstel" ook "volzin" gaat gebruiken; ze zijn 
volkomen equivalent. In de derde druk is de indeling gelijk gebleven. Wel 
zijn de terminologische wijzigingen verder doorgevoerd. Nieuw is de invoering 
van de "gezegdelijke zin": een "afhankelijke zin" die het gezegde 
vervangt (Hij is niet, wat hij meent te zijn). 
7. Voor Brugsma moest het onderwijs zoveel mogelijk aanschouwelijk zijn, 
dit waarschijnlijk op voorgang van de Zwitserse pedagoog J.H.Pestalozzi 
(1746-1827),wiens hoofdbeginsel dat der aanschouwelijkheid was. Cf. 
Erlinger & Feilke 1983: 66-71 over de invloed van Pestalozzi's concepties 
op het taalonderwijs. Zie ook Hulshof 1985: passim. 
8. Zie het Tijdschrift voor onderwijzers, en ter bevordering der huiselijke 
opvoeding 1833, I, p.67. Over de belangrijke rol van de onderwijzersgezelschappen, 
zie Turksma 1961: 54. 
9. Het boek is een vervolg op zijn Beginnend onderwijs in de Nederlandsche 
taal (Haarlem 1838; 34 lessen met vragen en oefeningen). Dat 
werk is niet op het redekundig ontleden gericht, maar bevat wel een 
(bescheiden) behandeling van het voorstel (p.35 e.v.). 

In het licht van het voorgaande yak de uitspraak van Te Winkel op, "dat 
onze schoolliteratuur ten opzichte van dit vak (sc. de zinsontleding) arm 
genoemd moet worden". In 1852 blijkt hij slechts "drie werkjes" te 
kennen, die van Anslijn, Brugsma en Van Schreven (Te Winkel 1852: 5). 
Blijkbaar was Te Win kel op dit gebied gewoonweg minder goed geinformeerd. 


10. Over Wurst zie Glinz 1947: 56 -57 en Erlinger & Feilke 1983, m.n. 
p.71-78. Forsgren (1985: 18) merkt op, dat Wurst van betekenis is geweest 
"fur die Durchsetzung der traditionelle Syntax nach BECKER so wohl in 
padagogischer als auch in kategorialer Hinsicht". Terecht voegt hij eraan 
toe: "es ware begrussenswert gewesen, wenn auch WURSTs Arbeiten in 
VESPERs verdienstvollen Studie (sc. Vesper 1980) besondere Aufmerksamkeit 
gewidmet worden waren". 
11. In 1982 wees Van Driel erop, dat Brugsma's werk feitelijk een 
navolging was van werk van Wurst, naar hij vermoedde van de Sprachdenklehre 
(cf. Van Driel 1982: 134 n.26). 
12. Voor Bileam en zijn lastdier zie Numeri 22. 
13. Zie Erlinger & Feilke (1983: 73-75) voor meer voorbeelden uit Wurst. 
14. Le Loux-Schuringa (1985: 82-83) is van mening, dat bij de ontwikkeling 
van de zinsanalyse, bij het vaststellen van de criteria waaraan de 
grammatische functies moeten beantwoorden "overwegingen van on 
derwijskundige aard een belangrijke rol (spelen)". Zie terzake ook Elffers 
& De Haan 1980: 422. 
15. In De Recensent, ook der recensenten 31 (1838),p.241-253, 313-327 was 
een aantal excerpten uit Beckers Deutsche Grammatik gepubliceerd onder 
de titel "Gedachten over taal en taalkunde", maar dat had blijkbaar niet 
veel effect gehad. 
16. In 1849 constateert De Jager dat de Duitse methode "bij Nederlandsche 
onderwijzers niet veel opgang heeft gemaakt" (1849:602). 
Anderzijds moet hij naar aanleiding van het overlijden van Becker 
toegeven dat diens werken grote invloed hebben uitgeoefend op het 
taalonderwijs in de Duitse scholen, "en ook bij ons is die invloed niet 
geheel te miskennen" (De Jager 1849 1850: 287). 
17. D.de Groot, onderwijzer en schoolhoofd te Groningen, werd in 1861 
als leraar aan de Rijkskweekschool aldaar verbonden. In 1877 werd hij 
directeur van de Rijkskweekschool te Deventer. Over zijn Spraakleer, die 
in 1882 een vierde en laatste druk beleefde, zie Boersma 1960: 72-74; Le 
Loux-Schuringa 1985: 88-95. Over zijn Spraakkunst zie Hulshof 1985: 163171, 
174-178. De Vos (1939: 109) merkt op, dat in de leerboeken van De 
Groot "het meeste uit de tweede of derde hand" is. Zoals vaker verzuimt 
hij aan te geven, waarop zijn uitspraak berust. 

18. Gerrit Christiaan Mulder (1810-1859) had in 1847 een Nederlandsche 
spraakkunst voor schoolgebruik in het licht gegeven. In 1852 verscheen 
van zijn hand een Nederlandsche spraakleer; een vervolg op de Nederlandsche 
spraakunst voor schoolgebruik, die een nadere toelichting biedt 
op verschillende punten uit het eerdere werk. Terecht merkt De Jager op, 
dat het hier niet gaat om een tweede gedeelte of een voort zetting van 
de Nederlandsche spraakkunst voor schoolgebruik; het boek van 1852 is 
een geheel op zichzelf staand geheel en bestemd voor hen die hun 
taalstudie verder willen uitbreiden (cf. De Jager 1852: 631). 
19. Van Mulders Nederlandsche spraakleer verscheen in 1864 een nieuwe 
titeluitgave. De Leidse onderwijzer J.A.van Dijk, redacteur van De 
Taalgids, ver zorgde in de jaren zestig herdrukken van de Spraakkunst 
voor schoolgebruik. Merk op, dat in de vijfde druk van dit boek, 
verschenen in 1854, het hoofdstuk over syntaxis, door Mulder drastisch 
herzien is en volledig op Beckeriaanse leest is geschoeid. Deze Syntaxis 
werd ook afzonderlijk verkrijgbaar gesteld. 
20. Cf. Boersma (1960: 72): De Groot "kon zich niet meer verenigen met 
de oude opeenvolging van klank, woord,zin. Hij wil uitgaan van de zin als 
organisch geheel. Daarin staat hij dus veel dichter bij de didacticus 
Brugsma, aan wie deze editie is opgedragen". 
21. Het Beckercitaat komt uit de Schulgrammatik en wordt door De Groot 
in het voorwoord bij zijn Nederlandsche spraakkunst opnieuw gebruikt. 
22. Men zie zijn beschouwingen over de moedertaal, een "Goddelijk 
geschenk" in Brugsma 1838: 130 e.v. 
23. Cf. noot 3. L.Leopold (1839-1916), oud leerling van Brugsma en later 
directeur aan dezelfde kweekschool, publiceerde met De Groot en 
R.R.Rijkens de bloemlezing Nederlandsche letterkunde. De voomaamste 
schrijvers der vier laatste eeuwen (1866). In Pestalozzi publiceerde De 
Groot over opvoedkundige zaken. 
24. In de voorberichten van zijn grammatica's legt hij de nadruk op de 
zin als aanschouwelijke grammatische eenheid. Zijn "adverbiale relatie" 
(cf. Hulshof 1985: 167 e.v.) kan aan Wurst ontleend zijn. 
25. Dit artikel is in eerste instantie geschreven in het verlengde van het 
werkcollege "Geschiedenis van de Nederlandse schoolgrammatica" in het 
cursusjaar 1982-1983. Verder hebben we gebruik kunnen maken van een 
aantal nota's vervaardigd voor een soortgelijk werkcollege in de cursus 
1984-1985. Deze publicatie is mede tot stand gekomen in het kader van 
het voorwaardelijk gefinancieerde programma Geschiedenis van de 
Vroegmoderne Taalkunde van de Faculteit der Letteren aan de V.U. (LETT 
82/10). 

Literatuur 

Anslijn Nz., N. 1814. Nederduitsche spraakkunst voor eerstbeginnenden. 
Leiden. 
Bakker, D.M. 1977. "De grammatica in de negentiende eeuw". In: Bakker & 
Dibbets (eds.) 1977, 113-160. 
Bakker, D.M. & G.R.W.Dibbets (eds.) 1977.. Geschiedenis van de Nederlandse 
taalkunde. Den Bosch 1977. 
Becker, K.F. 1832. Schulgrammatik der deutschen Sprache. Zweite durchgesehene 
Auflage. Frankfurt a.M. 1832. 
Becker, K.F. 1833. Leitfaden far den ersten Unterricht in der deutschen 
Sprachlehre. Frankfurt a.M. 1833. 
Boersma, U.J. 1960. De syntaxis in het moedertaalonderwijs op de lagere 
school. Groningen 1960. 
Brugsma, B. 1838. Kort overzigt van de leer der opvoeding door het 
onderwijs in de lagere scholen. Tweede, zeer vermeerderde druk. Groningen 
1838. 
Brugsma, B. 1840. Nederduitsche taalkunde. Groningen 1840. 
Dort-Slijper, M.K. van 1984. Grammatica in het basisonderwijs. Leiden 
1984. 
Driel, L.F. van 1982. "Tussen attributief en predikatief. Iets over de 
bepaling van gesteldheid in de 19e eeuw". In: Van Driel & Noordegraaf 
(eds.) 1982, 110-136. 
Driel, L.F. van & J.Noordegraaf,(eds.), Studies op het gebied van de 
geschiedenis van de taalkunde. Kloosterzande 1982. 
Elffers, E. & S.de Haan 1980. "Traditionele en moderne grammatica, een 
historisch methodologische beschouwing". In: Spektator 9 (1979-1980), 405


432. 
Erlinger, Hans Dieter & Helmut Feilke 1983. "Was haben wir von Karl 
Ferdinand Becker?". In: Linguistische Berichte 87 (1983), 64-98. 
Forsgren, Kjell-Ake 1985. Die Deutsche Satzgliedlehre 1780-1830. Goteborg 
1985. 
Glinz, H. 1947. Geschichte and Kritik der Lehre von den Satzgliedern in 
den deutschen Gramrnatik. Bern 1947. 
Hiersche, Rolf 1979. "Zur deutschen Satzgliedlehre". In: Sprachwissenschaft 
4 (1979), 233-253. 
Hulshof, H. 1985. C.H.den Hertog als grarnmaticus. Muiderberg 1985. 
Jager, A.de 1842. "lets over het redekundig ontleden". In: De Unie. Eerste 
deel, tweede stuk (1842), 136-151. 

Jager, A.de 1849. Recensie van J.van Schreven, Korte handleiding... 
1848/4. In: Algemeen letterkundig maandschrift 1849, 602-604. 
Jager, A.de 1849-50. "Werken van K.F.Becker". In: Archief voor Nederlandsche 
taalkunde 3 (1849 50),287-288. 
Jager, A.de 1852. Recensie van C.G.Mulder, Nederlandsche spraakleer, een 
vervolg op de Nederlandsche spraakkunst voor schoolgebruik ... 1852. In: 
De Gids 16 (1852), tweede deel, 631-635. 
Jager, Ludwig 1979. "Wortart und Satzteil. Problemgeschichtliche Anmerkungen 
zum Satzbegriff der Syntax des Deutschen in ihrer neueren 
Geschichte von K.F. Becker bis H.J.Heringer". In: Germanistische Linguistik 
1979, 5/6, 41-70. 
Le Loux-Schuringa, J.A. 1985. Samenhangrelaties in de negentiende 
eeuwse zinsgrammatica in Nederland. Dordrecht 1985. 
Mulder, C.G. 1852. Nederlandsche spraakleer. Nijmegen 1852. 
Naumann, Bernd 1983. "'Allgemeine Grammatik' vor und nach 1800 in 
Deutschland". In: Dietmar Peschel (ed.), Germanistik in Erlangen. Hundert 
Jahre nach der Grundung des Deutschen Seminars. Erlangen 1983, 489-531. 
Naumann, Bernd 1986. Grammatik der deutschen Sprache zwischen 1781 
und 1856. Berlin 1986. 
Noordegraaf, J. 1982. "Traditie en vernieuwing in de taalwetenschap. 
Twee 'problemen'". In: Van Driel en Noordegraaf (eds.) 1982, 81-109. 
Noordegraaf, J. 1985. Norm, geest en geschiedenis. Nederlandse taalkunde 
in negentiende eeuw. Dordrecht 1985. 
Turksma, R. 1961. De geschiedenis van de opleiding tot onderwijzer in 
Nederland aan de openbare, protestants christelijke en bijzonder neutrale 
instellingen. Groningen 1961. 
Vesper, W. 1980. Deutsche Schulgrammatik im 19. Jahrhundert. Tubingen 
1980. 
Vos, H.J.de 1939. Moedertaalonderwijs in de Nederlanden. Turnhout 1939. 
Winkel, L.A. to 1858. De logische analyse. I. Zutphen 1858. 
Woude, P.van der 1982. "Meester Anslijn leert ontleden. Iets over 
N.Anslijn Nzn. en zijn taalonderwijs". In: Van Driel & Noordegraaf (eds.) 
1982, 146-156. 
Wurst, R.J. 1836 1838. Theoretisch-praktische Anleitung zum Gebrauche 
der Sprachdenklehre. Reutlingen 1836-38.Wurst, R.J. 1838. Praktische 
Sprachdenklehre. Reutlingen 1838 (18361). 


112 


GENUS EN CASUS IN HET DAGBOEK VAN WOUTER 
JACOBSZ 

J.A.van Leuvensteijn 

1. Inleiding 
Wouter Jacobsz werd in 1521 of '22 waarschijnlijk te Gouda geboren. 
Vanaf 1550 was hij prior van het klooster Emaus dat in 1551 van het land 
van Stein buiten Gouda naar het gebouw van de Brigittinessen binnen 
Gouda verplaatst werd. Toen Gouda in 1572 de zijde van de prins koos, 
vluchtte Wouter Jacobsz eerst naar Amsterdam en na de alternatie in 1578 
vervolgens naar Montfoort. In de jaren 1572-'79 hield hij een dagboek bij. 
In 1595 overleed Wouter Jacobsz in Gouda. Het taalgebruik van Wouter 
Jacobsz mag dus gekenschetst worden als Gouds taalgebruik. Deze studie 
is gebaseerd op het fragment uit het Dagboek van broeder Wouter Jacobsz 
dat de periode januari-mei 1575 beschrijft. 1) 
Ten aanzien van het genus is Geerts in zijn standaardwerk Genus en 
geslacht in de Gouden Eeeuw voor het gebied tussen Amsterdam en 
Rotterdam in de periode tussen ca.1550 en ca.1700 tot de conclusie 
gekomen, dat hier twee adnominale genera onderscheiden kunnen worden. 
De oorspronkelijke masculina en feminina dienen zijns inziens dus als een 
categorie naast de neutra te worden beschouwd. Hermkens daarentegen is 
de mening toegedaan, dat nog in het Zuidhollands van de zeventiende 
eeuw drie adnominale genera functioneren. 2) Hij onderscheidt naast de 

neutra dus masculina en feminina. Er is, gelet op deze contraire meningen, 
reden om te bezien hoeveel genera de Goudse prior Wouter Jacobsz 
rond 1575 systematisch onderscheidt. 

Aan het voornaamwoordelijk gebruik mag geen bewijskracht 
worden ontleend voor het vaststellen van het genus van substantieven. 
Hoogstens kan men in een aantal gevallen besluiten tot coreferentieel 
verband tussen een pronomen en een substantief. Er is geen directe 
relatie tussen pronomen en substantief bewijsbaar. 3) Het voornaamwoordelijk 
gebruik laat ik bij een besprekeing van het genus derhalve 
geheel buiten beschouwing. Aileen de vormen van attributieve woorden, 
die immers in directe grammaticale relatie staan tot het substantief, 
kunnen informatie over het genus van het verbonden enkelvoudige 


substantief bevatten. 4) 

Substantiefgroepen met een eigennaam als kern, die archastisch 
kunnen zijn, laat ik evenals de gesubstantiveerde adjectieven en de 
gesubstantiveerde infinitieven voor wat betreft de tellingen buiten 
beschouwing. Bij de attributief gebruikte bijvoeglijke naamwoorden tel ik 
de gevallen met mogelijk enclitisch een (so grooten (uit een) man) niet 
mee. De vindplaatscode bij de citaten bestaat uit zes cijfers: 1ste, 2de en 
3de cijfer geeft de pagina aan, 4de, 5de en 6de cijfer de regel op de 
pagina. 
Een classificatie van substantieven op basis van het attributief genus is 
alleen zinvol, als onder gelijke omstandigheden een systematisch verschil 
tussen de vormen van attributieve woorden blijkt to bestaan. We zullen 
dit nagaan in 

2.1. enkelvoudige substantiefgroepen in nominatiefomstandigheid 
2.2. enkelvoudige substantiefgroepen in genitiefomstandigheid 
2.3. enkelvoudige substantiefgroepen in datiefomstandigheid 
2.4. enkelvoudige substantiefgroepen in accusatiefomstandigheid 
2.5. enkelvoudige substantiefgroepen in voorzetselgroepen in datiefof 
accusatiefomstandigheid. 
2.1. Enkelvoudige substantiefgroepen in nominatiefomstandigheid 
De volgende attributieve woorden komen bij enkelvoudig substantief met 
onderwerpsfunctie, de nominatiefomstandigheid par excellence, in genoemde 
aantallen voor. 
Overzicht 1 

die 111 bez.vnw.uitg.-0 11 
de/d4 
bijv.nw.uitg.-0 st. 11 
den 1 zw. 2 
het 9 uitg.-e st. 22 
een 26 zw. 11 
dese 21 uitg.-en st. 1 
desen 1 zw. 0 

Bij de lidwoorden van bepaaldheid is de frequentie van d-, de en den laag 
in vergelijking tot de frequentie van die. 

Het procliticum d-verschijnt alleen voor vocaal: deersaeme suster mater 
(...) (471023), dongenade (470034). 5) 


Het enige de-substantief is schuytvoerder (473011), dat ook in combinatie 
met het bep.lidw. die voorkomt (473007). Het enige substantief met 
den is coninck (485021): (...) die religie, diewelck den coninck voeral 
begeerde (...). Hier heeft de auteur zich naar alle waarschijnlijkheid 
vergist, want hij gebruikt in alle andere gevallen met coninck als 
onderwerp het bep.lidw. die (466039, 469009, 474018, 478009, 479020, 
482007, 485003, 485013, 487041). Mogelijk heeft hij den coninck als een 
datief aangevoeld. Ik laat dit ene geval met den verder buiten beschouwing. 


Ten aanzien van het bepaald lidwoord geldt: die is regel, de en d-zijn 
uitzondering. Hierbij treedt geen systematisch verschil tussen een 
masculiene en een feminiene vorm aan het licht. 

Bij de lidwoorden van onbepaaldheid verschijnt slechts een vorm, 
namelijk een. Deze vorm van het onb.lidw. komt zowel bij dieldeldsubstantieven 
als bij het-substantieven voor, zoals uit de volgende 
opsomming blijkt: die priester (478005), een ander priester (...) (471014), 
die schuytvoerder (473007), de voers. schuytvoerder (473011), een schuytvoerder 
(480019), Die arme vrou (488031), een vrou (469012), die saecke 
(485020), een saeke (484001), deersaeme suster (...) (488013), een religiose 
suster (484031), het rumoer (469001), een groet rumoer (468034). 

De onbepaalde lidwoorden ondersteunen een onderscheiding in genera 
dus niet. 

Er zijn bij de enkelvoudige substantieven met onderwerpsfunctie 22 keer 
aanwijzende voornaamwoorden gebruikt. Eenmaal verschijnt desen, 
namelijk in desen brief (166043). Gelet op de wisseling van adjectief met 
-e en met -en bij hetzelfde substantief met onderwerpfunctie, waarover 
later, neem ik aan, dat desen en dese tot een groep behoren. De vorm 
dese blijkt bij substantieven in gebruik to zijn die ook met die verbonden 
worden, zoals uit de onderstaande woordgroepen blijkt. 6) 

die fame (470003, 477043, 479003, etc.) 

dese faeme (473039, 476031, 478042, etc.) 

die heer(e) (471033, 481002, 481024, etc.) 

dese goede heere (483004) 

die tijdinge (...) (470023, 466022, 472038, etc.) 

dese tijdinge (467015) 

De bezittelijke voornaamwoorden die bij enkelvoudige substantieven in 
onderwerpspositie gebruikt zijn, hebben geen uitgang. Deze vormen van 
het bez.vnw. zijn in gebruik bij die-en bij het-substantieven: 


die hope (474025, 475024, 478037, etc.) 

haer hope (...) (478025) 

die saecke (485020) 

haer saeke (480039) 

het coern (488006) 

haer coern (471030) 

Ook de voorhanden vormen van het bez.vnw. leveren dus geen bijdrage 
tot het onderscheiden van genera bij substantieven. 

Bij de bijvoeglijke naamwoorden maakt Edith Raidt in haar hoofdstuk over 

de bijvoeglijke verbuiging in de zestiende eeuw een verdeling in sterke en 

zwakke buiging. Zwakke buiging treedt op na een bep.lidw., een aanw.vnw. 

of een bez.vnw., sterke buiging in de overige gevallen. 7) Bij handhaving 

van deze onderscheiding, zou de genusclassificatie in de sterke buiging bij 

de bijv.nw. zichtbaar moeten zijn, evenals in de zwakke buiging. 

Er komen drie vormen van het bijv.nw. voor onder de omstandigheden 

voor sterke flexie: bijv.nw. zonder uitgang, met uitgang -e en met uitgang 

-en. De uitgangloze vorm verschijnt bij niet-neutrale substantieven als 

vrees (488004) en swaerigheyt (481030) en bij neutrale substantieven als 

lyedeken (490027). De uitgangloze vorm is dus niet exclusief voor enig 

genus. De bijv.nw. op -e komen voor bij substantieven als droufheyt 

(490015) en dochter (488027), niet bij het-substantieven. Het bijv.nw. op


e blijkt bier kenmerkend voor die-substantieven. Slechts eenmaal komt 

een bijv.nw. op -en in het bestand voor, namelijk groeten brant (388009). 

Deze vorm op -en is echter niet verplicht, zoals blijkt uit een groete 

brant (486010). De conclusie is derhalve gerechtvaardigd dat bijv.nw. met 

uitgang -e en met uitgang -en tot een groep mogen worden gerekend, een 

groep die uitsluitend verbinding met die-substantieven toestaat. Hierbij is 

het opvallend dat bij die-substantieven vormen zonder uitgang en met 

uitgang voorkomen, zoals in beter hope (490023), gemeen hope (480027), 

vaste hope (469024) en groete hope (471036, 474023, 485031). 

Zwakke buiging zonder uitgang treffen we alleen aan in die gemeen 

sprake (470016, 482023). Bijv.nw. waarvan de stam op -(e)n eindigt, 

krijgen gewoonlijk geen buigingsuitgang. Op grond van deze gevallen 

kunnen dus geen uitspraken gedaan worden over het systematisch gebruik 

van geen uitgang bij niet-neutra. Gegevens over neutra ontbreken. De 

vorm op -e vinden we bij niet-neutrale substantieven als troost (481030), 

vrou (488031), coninck (466039), man (469019, 476012). Het overzicht van 

Edith Raidt toonde adjectieven met zwakke buigingsuitgang -e bij de drie 


door haar onderscheiden genera. Verbindbaarheid met neutra mag dus niet 
op voorhand worden uitgesloten. Na de behandeling van de voorzetselgroepen 
in 2.5. kom ik in breder verband hierop terug. 

Overzicht 2 (Bijv.nw.) 

die-subst. het-subst. 

st.uitgang-0 + + 

st.uitgang -e/en + 

zw.uitgang-0 ?

( 4-) 
zw.uitgang-e + ? 


Ten aanzien van de bijv.nw. moet de conclusie luiden, dat in de omstandigheid 
voor sterke buiging alleen de vorm met uitgang bewijst, dat het 
verbonden substantief geen neutrum is. Van de bijv.nw. met zwakke 
buiging mag niet worden aangenomen dat ze een onderscheiding in genera 
tonen. Bij de enkelvoudige substantiefgroepen in nominatiefomstandigheid 
kunnen twee genera, to weten Commuun en neutraal genus, worden 
onderscheiden. Commuun genus blijkt uit verbinding met de vormen, die, 
de, d', dese, bijv.nw. (bid sterke buiging) met uitgang -e/en. Neutraal 
genus blijkt uit verbinding met het, t-. 

2.2. Enkelvoudige substantiefgroepen in genitiefomstandigheid 
Overzicht 3 

des 19 
der 1 
deser 3 
(bez.vnw. uitg. -0 1) 
(bijv.nw.zw.b. uitg. -0 1) 
bijv.nw.zw.b. uitg. -er 1 

Het databestand bevat geen substantiefgroepen in de genitief als tweede 
lid in een voorzetselgroep. 

Onder de substantiefgroepen in de genitief bevinden zich zowel 
bijvoeglijke als bijwoordelijke bepalingen, bijv. des conincks (handen) 
(478031) en des morgens (483029). 

De substantieven die met des voorkomen, zijn verbindbaar met de 
onderwerpsvorm die of met de onderwerpsvorm het. Enkele voorbeelden: 
des conyncks (volck) (469034, etc.), die coninck (469009 etc.), des 


prinschen (handen) (480044), die prinsch(e) (467085, 474042, etc.), des 

convents (mindelick antwoort) (488035), het convent (...) (483018). De 

vorm des verschijnt ook bij woorden met een vrouwelijke referent, 

getuige des gesturven vrouwe (haer man) (169149). Bij het als bijv.nw. 

gebruikte deelwoord in laatstgenoemde woordgroep ontbreekt de uitgang 

van de genitief. Dit geval staat in overzicht 3 tussen haakjes. 

Het enige geval met een bijv.nw. zwakke buiging met uitgang -er 
betreft perseveratie van de voorafgaande attributieve vorm der heiliger 
misse (470022). 

In Die Heere oniferme haer ziele (488015) is haer ziele oorzakelijk 
voorwerp. Aangezien genitiefkenmerken ontbreken, heb ik het bez.vnw. 
zonder uitgang in overzicht 3 tussen haakjes geplaatst. 

Van de vormen der en deser en de bijv.nw. met de uitgang -er mag 
worden aangenomen, dat ze verbonden zijn met oorspronkelijke femina. 
Het betreft hier de substantieven accusatie, maent, misse en werlt. 8) 

Ten aanzien van de enkelvoudige substantiefgroepen in genitiefomstandigheid 
mag worden geconcludeerd, dat alleen de attributieve woordvormen 
met de uitgang -(e)r het oorspronkelijk feminien genus van het verbonden 
enkelvoudige substantief aangeven. De vorm des levert geen bijdrage tot 
de genusclassificatie. 

2.3. Enkelvoudige substantiefgroepen in datiefomstandigheid 
Overzicht 4 

den 14 
denselfden 1 
die 3 
bez.vnw. uitg.-0 4 
bijv.nw.st.b. uitg.-e 2 
bijv.nw.zw.b. uitg.-e 3 

De meest gangbare meewerkend voorwerpsvorm is den. De substantieven 
die met den verbonden zijn, corresponderen met die als onderwerpsvorm, 
terwij1 op grond van de grammaticale literatuur verbinding met het niet 
mag worden uitgesloten. Na de behandeling van de voorzetselgroepen in 

2.5. kom ik hierop terug. Enkele voorbeelden voor de relatie den (meew.vw.-
vorm) en die (ond.-vorm): 
den gemeent(e) (479035, 468007, 470029, etc.) 
die gemeent(e) (468015, 475019) 


den grave (...) (486005) 
die grave (467046) 
den prinsch (488021) 
die prinsch (474016, etc.) 

De vorm die kan, in tegenstelling tot de vormen dien/den en dier/der, 
niet gelden als een buigingsvorm in de eigenlijke zin van het woord. Als 
die genoteerd is, maakt de auteur in een omstandigheid die de datiefvorm 
toestaat, gebruik van de niet-verbogen vorm. Dit doet zich voor bij 
capiteyn en coninck en bij de eigennamen God en Heere. Het is opvallend 
dat naast de die-vormen ook den-vormen in meewerkend voorwerpspositie 
gebruikt zijn: 

die capiteyn (477030) 

den capiteyn (...) (491001, mogelijk lijd.vw.) 

die coninck (481009) 

den coninck (490031) 
De vormen haer en sijn tonen naamval nosh genus. Andere bezittelijke 
voornaamwoorden komen niet in het bestand voor als onderdeel van een 
meewerkend voorwerp. 

De bijvoeglijke naamwoorden op -e komen in omstandigheden voor de 
zwakke flexie voor, uitsluitend na die, den of dese. Gegevens over zwakke 
buiging bij neutra ontbreken. Op grond van deze omstandigheid is 
differentiatie naar genus niet mogelijk. 

De absolute datieven zijn alle verbindingen met het substantief tijt: den 
tijt (van drie maenden) (370025), den tijt (van seven ofte acht jaeren) 
(471009). Daarnaast staat het vergelijkbare geval die tijt (van veertien 
daegen) (480016), dat geen buigingsvorm bevat. In lange tijt (487004, 
489045) treffen we een bijv.nw. sterke buiging met uitgang -e aan, een 
vorm die historisch taalkundig gezien niet kenmerkend voor enig genus 
kan worden genoemd. 

Bij de enkelvoudige substantiefgroepen in datiefomstandigheid blijkt alleen 
de vorm die een bijdrage to leveren tot het onderscheiden van genera. 
Deze vorm bestempelt het enkelvoudige substantief tot een substantief 
met commuun genus. 

2.4. Enkelvoudige substantiefgroepen in accustatiefomstandigheid 
Overzicht 5 
die 
15 
dieselfde 
1 


den 14 
het 8 
een 20 
dese 1 
dat 1 
bez.vnw. uitg. -0 29 
bez.vnw. + selfs 2 
bijv.nw. uitg. -0 st. 17 
zw. 1 
uitg. -e st. 14 
zw. 7 
uitg. -en st. 2 
zw. 0 

De attributieve woorden die in bovenstaand overzicht zijn vermeld, zijn 
voorbepalingen bij enkelvoudige substantieven die de kern vormen van 
woordgroepen met de functie van lijdend voorwerp. 

Naast die komt bij hetzelfde substantief den voor: die gemeent (469022), 
den gemeente (...) (472023, 472040). Substantieven met den in lijdendvoorwerpspositie 
zijn verbindbaar met die in onderwerpspositie: 

den dijck (488029) 

die dijck (487026) 

den pays (478014) 

die pays (470012, 471026) 

den prior (472010) 

die prior (...) (468021, 468023) 

den Turck (471043) 

die Turck (474019, 491012) 
De het-en dat-substantieven met lijdend-voorwerpsfunctie zijn niet in 
combinatie met die, den en dese gebruikt. 

Het gebruik van dese in lijdend-voorwerpspositie is combineerbaar met 
het gebruik van die in onderwerpspositie, getuige Dese sprake (487045) en 
die (...) sprake (470016, 482023). 

Het onbepaald lidwoord toont geen vormvariatie: een komt voor bij 
substantieven die met het en bij substantieven die met die verbindbaar 
zijn, zoals blijkt uit een (...) hart (480034), een schip (468013), een 
lantman (...) (476003), een missive (...) (480019). Hetzelfde geldt voor de 
onverbogen vormen van het bezittelijk voornaamwoord: 

tgelt (476011) 

sijn gelt (476009) 

die hope (476026) 


sijn hope (472014) 
die religie (469010) 
haer (...) religie (487040, 476044) 


De onbepaalde lidwoorden en de bezittelijke voornaamwoorden leveren dus 
geen bijdrage tot het onderscheiden van genera. 

Onder de omstandigheden voor sterke flexie komen drie vormen van het 
bijvoeglijk naamwoord voor: bijv.nw. zonder uitgang, met uitgang -e en 
met uitgang -en. Het ene geval met -en betreft grooten hoope (483027). 
Daarnaast staat groete hope (472013) en gheen groete hope (485018), 
eveneens als lijd.vw. Er is dus alle reden om, zoals bij de behandeling 
van de substantiefgroepen met onderwerpsfunctie, bijv.nw. zonder uitgang 
naast bijv.nw. met de uitgang -e/en to plaatsen. De bijv.nw. zonder 
uitgang kunnen zowel met het-substantieven als met die-substantieven 
verbonden zijn: een vleyschelick hart (480034), treffelik volck (484043), 
volcomen kennisse (481027), meenich eewich vreemdelinck (475034). De 
bijv.nw. met -e/en zijn alleen verbindbaar met die-substantieven: groete 
hope (472013), nieuwe tijdinge (485028). 

Onder de omstandigheden voor de zwakke buiging verschijnt het 
bijv.nw. zonder uitgang of met de uitgang -e. Het eerste betreft een 
geval waarbij het adjectief op -n eindigt: haer gemeen leven (483020). De 
afwezigheid van een uitgang moet aan deze auslaut toegeschreven worden. 
Het laatste, de uitgang -e, doet zich zowel bij die-als bij het-substantieven 
voor: den goede man (476012), die oude religie (481008), tgeheele 
lant (472018). 

Overzicht 6 (Bijv.nw.) 

die-subst. het-subst. 

 

st.b. uitgang -0+ + 

 

st.b. uitgang -e/en+ 

zw.b. uitgang -e + 

Ten aanzien van de bijv.nw. moet dus worden gezegd, dat bij sterke 
buiging de uitgang -e/en aanduidt, dat het verbonden enkelvoudige 
substantief een die-substantief is. 

Bij de enkelvoudige substantiefgroepen met de functie van lijdend 
voorwerp kunnen twee genera worden onderscheiden. Commuun genus 
blijkt uit verbinding met die, den, dese, bijv.nw. sterke buiging met 
uitgang -elen. Neutraal genus blijkt uit verbinding met het en dat. 


2.5. Enkelvoudige substantiefgroepen in voorzetselgropen in datief- of 
accusatiefomstandigheid 
Overzicht 7 

die 34 bez.vnw. uitg. -0 44 
de 29 uitg. -en 2 
deselfde 1 bijv.nw. uitg. -0 st.b. 20 
d' 2 zw.b. 6 
den 58 uitg. -e st.b. 21 
denselfde 1 zw.b. 20 
dien 1 uitg. -en st.b. 0 
der 3 zw.b. 3 
het 36 
hetselfde 5 
een 22 
dese 21 
desen 20 
denselfden 2 
deser 1 
dit 1 
dat 2 

De meeste voorzetsels regeren de datief of de accusatief en enkele soms 
de genitief. Aangezien zich onder de aangetroffen vormen geen ondubbelzinnige 
genitiefvormen, te weten vormen met de uitgang -(e)s, bevinden, 
neem ik aan, dat alle attributieve woordvormen met de uitgang -(e)r 
datieven zijn. 

Op grond van de grammaticale studies over het Middelnederlands en het 
16de-eeuws mag men concluderen dat tussen de datief en de accusatief 
masc. geen verschil is bij de attributieve woorden: den, dien, eenen, etc. 
Wel is er verschil mogelijk tussen de datief en de accusatief bij het 
feminiene en het neutrale genus: resp. der, dier, etc. en de, die, etc. 
tegenover den, dien, eenen,etc. en het, dat, dit, een, etc. Bij onzekerheid 
over het genus en over het gebruik van de derde of de vierde naamval 
enkelvoud, blijken de attributieve woorden met uitgang -(e)r kenmerkend 
voor de datief, en wel de datief fem. De vormen het, dit, dat zijn 
kenmerkend voor het gebruik van de accusatief, te weten de acc.neutr. 
Alle overige vormen van attributieve woorden kunnen bij een driegenerasysteem 
of een twee-generasysteem met resten van een drie



generasysteem zowel in de derde als in de vierde naamval bij enig genus 
verschijnen. 

Overzicht 8 

voorzetattributieve 
het, dit, dat niet-distinctieve 
sel woorden (accusatiefvormen 
van 
uitgang -(e)r vormen) attributieve 
woorden 
an 8 
angaende 3 
bij 1 5 
binnen 2 6 

haven 1 
buyten 1 
doer 17 
in 2 12 49 

met 28 
mids 1 4 
nae 5 
om 2 2 

onder 1 11 
op 3 47 
over 3 3 
overmids 1 2 

tegen(s) 2 8 
tot/t- 2 34 
van 14 57 
voer 17 

wuyt 2 9 

Bij de voorzetsels in en tot/t-blijkt een datiefvorm mogelijk to zijn, 
maar bij in evenzeer een accusatiefvorm. De datiefvormen staan in de 


volgende voorzetselgroepen: 
in der kercken (486019) 
in deser vougen (490024) 
ter weder (deel van ter weder stellen, 486017) 
ter plaetse (491001) 


Naast in der kercken komt den heylige kercke (meew.vw., 489036) voor. In 

het ene geval zou kercke een femininum, in het andere geval een mas


culinum zijn.9) Hier zien we de genera door elkaar lopen. De voorzet


selgroep in deser vougen mag als een stereotiepe groep worden aange


merkt. Hetzelfde geldt voor ter weder stellen. In deze groep en in ter 

plaetse treedt een onlosmakelijke verbinding van voorzetsel en lidwoord 

op. In alle vier de gevallen kan naar mijn mening de mogelijkheid niet 

worden uitgesloten, dat toekenning van de datief enkelvoud bij feminien 

genus honorering van archaisch taalgebruik is. Dit te meer als we de 

eigennamen, die buiten de tellingen zijn gehouden, in beschouwing nemen: 

binnen der Goude (4x), doer der Goude (1x), ter Goude (3x), van der 
Goude (9x), wuyt der Goude (4x), ter Lelie/Lely(e) (3x). 

Van voorzetsels die in het corpus met het, dit en dat voorkomen, mag 

men aannemen dat ze de accusatief regeren, al is mogelijke verbinding 

met de datief nooit uitgesloten. Naast binnen tconvent (488013) en wuyt 

het lant (477003) staat respectievelijk binnen den convent (490014) en 

wuyt den lande (484023). Ook tot dien eynde (474031), van den gasthuyse 

(485026), op den requeste (485002) en tot hoeren vordel (491007) bevatten 

datieven van neutra, naar men mag aannemen. 

Ten aanzien van de voorzetselgroepen kan als samenvatting gelden, dat 

de voorzetsels een derde of een vierde naamval regeren, zonder dat in de 

grote meerderheid van de gevallen (86,8%) op grond van de attributieve 

woordvorm kan worden beslist welke van de twee naamvallen gebruikt is. 

De voorzetselgroepen met attributieve woordvormen op uitgang -(e)r 

(dat.sg.fem.) kunnen nooit als vrij van archaisch taalgebruik worden 

beschouwd. Dit te meer, aangezien de meewerkend voorwerpen in het 

geheel geen datiefvormen op -(e)r tonen. Aileen neutra met attributieve 

woordvormen op uitgang -(e)n zijn dan nog (mogelijk archaische) da


tieven. Deze vormen zijn bovendien niet exclusief voor neutra, maar 

komen in een drie-generasysteem ook bij masculina voor. Zelfs bij een 

twee-generasysteem helpen deze vormen niet bij het onderscheiden van 

het commuun en het neutraal genus. Mijn conclusie luidt derhalve: in het 

levende taalgebruik van Wouter Jacobsz regeren de voorzetsels de vierde 

naamval; verschijnt na een voorzetsel een derde naamval, dan is er reden 

dit taalgebruik als archaisch te beschouwen. 

In een drie-generasysteem en in een twee-generasysteem met resten van 


een drie-generasysteem is bij de accusatief singularis een systematisch, 
resp. niet-systematisch onderscheid aanwezig tussen masculiene en 
feminiene vormen. Komt in een voorzet-selgroep een enkelvoudig substantief 
met de oorspronkelijk acc. sg.fem. vormen die, de, d', dese als 
tweede lid voor, dan zou datzelfde substantief in voorzetselgroepen niet 
verbindbaar moeten zijn met dien, den, desen, vormen die de acc.sg.masc. 
of de mogelijk archaische dat.sg.neutr. aanduiden. Deze tweedeling nu 
blijkt niet systhematisch to zijn. Het betreft de volgende gevallen: 

an dese pays (484044) 

van de pays (480001, 484017, 485031, 478030, 483027) 

van dese pays (487007) 

tot den pays (480010) 

van den pays (470023) 

van (...) die catholike religie (466038) 

van de (...) religie (486020) 

tot den religie (467004) 

binnen die (...) tijt (490020, 475030) 

in dese aft (472004) 

op dese tijt (472033, 474009, 480011, 484022, 487019, 489001, 

490005, 480028) 
tegens die toecomende tijt (468019) 
tot dese tijt (489001, 481015) 
voer dese tijt (467006) 
binnen den tijt (484021) 
doer den lastigen dueren tijt (475015) 
tot desen lift (467008) 


Verder zijn er gevallen voorhanden van voorzetselgroepen met de + 
enkelvoudig substantief en den + hetzelfde enkelvoudige substantief als 
meew.vw. of lijd.vw.: 

Van de grave van Boshuy (473023) 
met die grave van Swartsenburch (474031) 
den grave van Boshuy (486005, meew.vw.) 
van de pays (480001, etc.) 
den pays (478014, lijd.vw.) 


Uit het bovenstaande blijkt in voldoende mate, dat er op basis van het 
gebruik van die, de etc. en dien, den etc. in voorzetsel-groepen niet kan 
worden besloten tot een systematisch onderscheid van masculiene en 
femininiene substantieven. 


Het onbepaalde lidwoord toont geen vormverschil dat met genus verband 

houdt: in een toorne (= toren, 467034), wuyt den toorn (467040), tot een 

dorp (469011), van tselfde dorp (483015). 

De bezittelijke voornaamwoorden met de buigingsuitgang -en zijn zowel 

met niet-het-substantieven als met het-substantieven verbindbaar: in dese 

sijnen reys (486044), tot hoeren vordel (491007). Hetzelfde geldt voor de 

uitgangloze bezittelijke voornaamwoorden. Enkele voorbeelden: in haer 

convent (476048), in haer huys (475035), na sijn laude (491014), in sijn 

lichaem (483012), wuyt haer mondt (475032), op haer plaets (468037), in 

haer stadt (475013, 477013). De bezittelijke voornaamwoorden leveren dus 

evenmin een bijdrage tot het classificeren van substantieven naar genus. 

Ten slotte de bijvoeglijke naamwoorden. Onder de omstandigheden voor 

sterke flexie komen twee vormen voor: de uitgangsloze vorm en de vorm 

met uitgang -e. De uitgangsloze vorm verschijnt bij die-substantieven en 

bij het-substantieven: doer continueel fame (482016), tot gheen laeger 

marckt (481041), tot sonderling verwonderinge (468007), met Engels bier 

(476036). 

De adjectieven op -e komen bij sterke buiging alleen bij die-substan


tieven voor: groete benautheyt (475008), voer nieuwe maer (487003), op 

laege prtjs (471030). 

Onder de omstandigheden voor zwakke flexie kunnen drie vormen verschijnen: 
de uitgangloze vorm, de vorm met uitgang -e en die met de 
uitgang -en. Deze laatste twee vormen moeten als een categorie worden 
beschouwd, getuige tegens die toecomende tijt (468019) en doer den 
lastigen dueren tijt (475015). De uitgangloze vorm komt voor bij hetsubstantieven 
en bij die-substantieven. Het is opvallend, dat bijna al deze 
bijvoeglijke naamwoorden op een -n eindigen. Aan deze gevallen kan dus 
geen argument worden ontleend voor het gebruik van de uitgangsloze 
vorm. Het betreft de volgende gevallen: overmids tgeheel bederf (...) 
(474028), in haer verlaeten besit (481035), met den nieu gecoren ende 
gehulde coninck (466036), bij haer opgenomen religie (489020). Het voorbeeld 
met coninck bevat een adjectief op -n zonder uitgang en een 
adjectief met uitgang. Naast bovengenoemd citaat met religie staat van de 
verdruckte ende verwurpe catholike religie 10) (486020), die oude religie(
481008), etc. Ook het-substantieven kunnen echter met adjectieven met 
uitgang -e verbonden zijn: in haer wuyterste verdriet (488034). De 
conclusie lijkt me gerechtvaardigd, dat de ene vindplaats met een neutrum 
vooraf-gegaan door een adjectief zonder buigingsuitgang, waarvan de stam 
niet op -n eindigt, als een uitzondering bij de beschrijving van het 
taalsysteem buiten beschouwing mag worden gelaten. Dit ook, omdat een 
uitgangloze vorm bij zwakke flexie niet oorspronkelijk kan zijn. 


Overzicht 9 (bijv.nw.) 

die-subst. het-subst. 

st.b. uitgang -0 

st.b. uitgang -e 

zw.b. uitgang -0 11) 

zw.b. uitgang -e/en 

2.6. Samenvatting 
Enkelvoudige substantiefgroepen in nominatiefornstandigheid 

De volgende attributieve woordvormen leveren geen bijdrage tot het 
onderscheiden van genera: een, bez.vnw. met uitgang -0, bijv.nw. sterke 
buiging met uitgang -0, bijv.nw. zwakke buiging. De resterende vormen 
constitueren een tweedeling: het enerzijds en anderzijds die, de, d, 
dese(n), bijv.nw. sterke bulging met uitgang -e(n). Het is niet mogelijk 
binnen de laatste groep een verdere verdeling aan to brengen. Uit vergelijking 
met substantiefgroepen in omstandigheden voor tweede, derde en 
vierde naamval enkelvoud moet blijken of al dan niet een onderscheiding 
in masculiene en feminiene vormen gerechtvaardigd is. 

Enkelvoudige substantiefgroepen in genitiefomstandigheid 
De vorm des komt voor bij het-substantieven en bij niet-het-substantieven 
en kan derhalve niet distinctief worden genoemd voor een genus. Dit 
geldt zowel voor een twee- als voor een drie-generasysteem met naamvalsonderscheidingen. 
Daarentegen geven de attributieve vormen met de 
uitgang -(e)r aan, dat het verbonden enkelvoudige substantieffeminien 
genus heeft, waarbij moet worden aangetekend, dat dit een wellicht of 
soms waarschijnlijk archaisch gebruik van deze genus-naamvalsvorm is. 

Enkelvoudige substantiefgroepen in datiefomstandigheid 
De attributieve woordvorm die is uitsluitend verbonden met niet-het-substantieven. 
Deze vorm is niet kenmerkend voor de derde naamval enkel



voud, ook ondersteunt deze vorm geen onderscheid tussen masculien en 
feminien genus. Dit duidt dus op een generasysteem zonder naamvalsonderscheidingen. 
De bez.vnw. zonder uitgang komen bij het-substantieven 
en bij niet-het-substantieven voor. Den en de bijv.nw. zwakke buiging met 
uitgang -e zijn verbonden met niet-het-substantieven, maar kunnen 
blijkens de grammaticale literatuur ook gebruikt zijn ter aanduiding van 
de dat.sg.neutrum. Deze vormen kunnen dus ook geen bijdrage leveren tot 
het onderscheiden van twee of drie genera. Wel maakt het gebruik van 
den het voorkomen van casus en een mogelijke onderscheiding van 
masculien en feminien genus waarschijnlijk. In tegenstelling tot die en 
dese duidt den dusop een drie-generasysteem met naamvalsonderscheiding. 

Enkelvoudige substantiefgroepen in accusatiefomstandigheid 

De vormen die, den, desen en bijv.nw. sterke buiging met uitgang -elen 

zijn verbonden met niet-het-substantieven; het en dat met het-substan


tieven. De overige vormen, to weten een, bez.vnw. zonder uitgang, bijv.


nw. sterke ' buiging zonder uitgang en bijv.nw. zwakke bulging met uitgang 

-e, komen bij het-substantieven en bij niet-het-substantieven voor. Deze 

attributieve woord-vormen leveren dus geen bijdrage tot het onderschei


den van twee of drie genera. 

Het gebruik van den duidt op een naamvalssysteem in enigerlei vorm en 

mogelijk op het onderscheiden van masculina en femina. 

Enkelvoudige substantiefgroepen in voorzetselgroepen in datief of accusatiefomstandigheid 
De vormen het, dit, dat zijn verbonden met neutra. De vormen die, de, d', 
die bijv.nw. sterke buiging met de uitgang -e en de attributieve woordvormen 
met de uitgang -(e)r komen alleen bij niet-het substantieven voor. 
Het gebruik van de uitgang -(e)r wijst op onderscheiding naar naamval en 
een mate van onderscheiding van masculina en feminina. Ook de vormen 
den, dien, bez.vnw. met uitgang -en duiden op het gebruik van naamval 
en het mogelijk onderscheiden van drie genera, aangezien deze vormen 
niet met feminina verbonden zouden mogen zijn. Deze laatste drie vormen, 
een, bez.vnw. zonder uitgang, bijv.nw. sterke buiging zonder uit-gang en 
bijv.nw. zwakke buiging met uitgang -e(n) komen zowel bij het-substantieven 
als bij niet-het-substantieven voor. Bij een twee- en bij een driegenerasysteem 
duiden zij dus niet een genus aan. 

2.7. Slotbeschouwing 
2.7.1. Genus 
Uit de voorafgaande samenvattingen blijkt, dat de neutra gekenmerkt 

worden door hun verbinding met het, dit, dat. Ten aanzien van de vormen 
die, de, d-, dese(n), bijv.nw. sterke buiging met uitgang -e(n) in substantiefgroepen 
in nominatiefomstandigheid werd reeds vastgesteld, dat 
er geen mogelijkheid is hier masculiene en feminiene vormen to onderscheiden. 
Het is echter niet op voorhand uitgesloten, dat die, de, dese in 
omstandigheden voor de derde of vierde naamval, evenals de attributieve 
genitief- en datiefvormen op -(e)r feminiene vormen zijn. Dit zou moeten 
impliceren, dat substantieven die met deze attributieve woordvormen 
verbonden zijn, niet voorkomen met apert niet-feminiene vormen als den, 
desen en andere attributieve woordvormen met uitgang -(e)n in datief- of 
accusatiefomstandigheid. De onderstaande gevallen bewijzen echter de 
vervlochtenheid van de beide groepen attributieve vormen. 

in der kercken (486019) 
den heylige kercke (489036, m.v.) 
deser went (468022, gen.obj.) 
nae den went (zie noot 8) 
die gemeent (469022, 1.v.) 
onder die gemeente) (473034, 474003, 482010, 482030, 474022, 476034) 
van (....) die gemeente (484023) 
den gemeente (472023, 472040,1.v., 479035, 468007, 470029,75002, m.v.) 
onder den gemeent (487032) 
Van de grave (...) (473023) 
met die grave (...) (474021) 
den grave (...) (486005, m.v.) 
(...) die hope (...) (473039, 476026, 1.v.) 
grooten hoope (483027, 1.v.) 
die capiteyn (477030, m.v.) 
den capiteyn (491001, object) 
die coninck (481009, m.v.) 
den coninck (490031, m.v.) 
metInaelonderltegensItotivanlvoer den coninck (466036, 484029,484035, 
479021, 489030, 490010, 477044) 
deze (...) man (476010, m.v.) 
den (...) man (476012, 1.v.) 
an/van dese pays (484044, 487007) 
van de pays (484017, 485031, 478030) 
den pays (478015, 1.v.) 
van/tot den pays (470023, 480010) 
met die prinsch (479005) 
den prinsch(e) (478038, 488021, 479022, m.v.) 


an/doer/op/tegen/van den prinsch (482018, 482021, 490027, 

474044, 473035, etc.) 

die (...) religie (469010, 481008, 1.v.) 

van (...) die/de (...) religie (466036, 486020) 

tot den religie (467004) 

in/van die stadt (469029, 479014) 

buyten/in/om den stadt/stele (471015, 469010, 468035) 

binnen die tijt (490020) 

inlopltotIvoer dese tijt (472004, 472033, etc., 489001, 467006) 

binnen den tijt (484021) 

tot dezen tijt (467008) 

den tijt (van drie maenden) (470025, abs.datief, vg1.471009) 

Wouter Jacobsz' taalgebruik toont dus een twee-generasysteem:commuun 

genus en neutraal genus. De gegevens zijn in overzicht 10 samengebracht, 

zie hierna. 

Het aantal keren dat een neutrale attributieve vorm verschijnt is 62, 

dat is 8% van het totaal aantal attributieve vormen. Het commuun genus 

blijkt uit 328 attributieve vormen, dat is 42,3% van het totale aantal. De 

grootste groep wordt echter gevormd door de niet-differentierende 

vormen: 49,4%. 

2.7.2. Casus 
Naast genus kan casus een rol spelen in het taalgebruik van Wouter 

Jacobsz. De genitiefvorm des wijkt altijd of van de nominatiefvorm. 

Hetzelfde geldt voor de genitief- en datiefvorm met uitgang - (e)r. Als in 

nominatiefomstandigheid en in datief- of accusatiefomstandigheid dezelfde 

attributieve woordvormen in gebruik zijn, leveren deze geen bijdrage tot 

het formeel onderscheiden van naamvallen. Dit doet zich voor bij de 

volgende niet-genusdifferentierende attributieven: een, bez.vnw. met 

uitgang -0, bijv.nw. sterke buiging met uitgang -0, bijv.nw. zwakke 

buiging met uitgang -0 of -e. Bij de genusdifferentierende attri-butieven 

tonen de volgende vormen geen casusverschil: die, de, d-/d', dese, 

bijv.nw. sterke buiging met uitgang -e, het en dat. De vormen desen en 

bijv.nw. sterke buiging met uitgang -en in substantiefgroepen in nomi


natiefomstandigheid mogen op grond van de zeer geringe frequentie voor 

de systematiek als to verwaarlozen afwijkingen worden beschouwd. 

Als enige naamvalsvormen voor de datief en accusatief blijven over: 

den, dien, bez.vnw. uitgang -en, bijv.nw. sterke en zwakke buiging 


uitgang -en, waarbij derde en vierde naamval niet systematisch zijn 
onderscheiden. Hier kan dus hoogstens van een objectsvorm gesproken 
worden. 

In overzicht 11 (zie hierna) zijn onder 'niet-casusdifferentierende attributieven'de 
buigingsvormen bijeengebracht die in de nominatief en ook in 
de datief of accusatief kunnen verschijnen. De 'differentierende attributieven' 
bevatten de genitiefvormen, de datiefvormen en de accusatiefvormen 
voor zover ze van de nominatiefvormen afwijken. Hierbij zijn de 
datief- en accusatiefvormen als een groep behandeld, omdat de voorzetseigroepen 
soms wel een buigingsvorm tonen, zonder dat bepaald kan 
worden, of dit een datief- of een accusatiefvorm is. Het mogelijk 
genusonderscheid bij den, dien, bez.vnw. uitgang -en en bijv.nw. sterke 
buiging uitgang -en (dat sg.N. of dat./acc.sg. commuun genus) is voor het 
vaststellen van de vorm als niet-nominatief immers irrelevant. 

Het aantal keren dat in genitiefomstandigheid een niet-nominatiefvorm 
verschijnt, bedraagt 24. Daarnaast staan slechts twee gevallen met een 
nominatiefvorm in genitiefomstandigheid. In percentages uitgedrukt is de 
verhouding genitiefvorm:nominatiefvorm = 92,3 : 7,7. De genitief staat dus 
sterk. 

Het aantal keren dat in datief/accusatiefomstandigheid een niet-nominatiefvormgebruikt 
is, bedraagt 122, terwijl daarnaast 391 keer een 
vorm gebruikt is die met die van de nominatief over-een komt. De 
verhouding in percentages luidt datief/accusatiefvorm: nominatiefvorm = 
23,8 : 76,2. In datief/accusatiefomstandigheid staat het gebruik van de 
buigingsvorm dus zwak. In 2.3, 2.4 en 2.5 werd aangetoond dat resp. in 
datiefomstandigheid en in accusatiefomstandigheid en bij voorzetselgroepen 
in datief/accusatiefomstandigheid bij dezelfde substantieven een buigingsvorm 
en een niet-buigingsvorm voorkwamen. Wouter Jacobsz gebruikt dus 

-afgezien van de genitief overwegend een genussysteem. 
Wanneer het aantal keren dat casusdifferentierende attributieve vormen 
verschijnen, vergeleken wordt met het aantal keren dat niet-casusdifferentierende 
attributieve vormen voorkomen (inclusief de gevallen van 
nominatiefomstandigheid), dan is de verhouding in absolute getallen 146 : 
624, dat is resp. 19% 81%. 
2.7.3. Besluit 
Het onderzoek van het Goudse dagboekfragment van ca 1575 leidt tot de 
volgende conclusie: 

Wouter Jacobsz gebruikte in zijn geschreven taal in 81% van de 
gevallen een twee-generasysteem. De resterende 19% toont een vast 


gebruik van genitiefvormen in genitiefomstandigheid (92,3%) en een 
facultatief en gering gebruik van een objectsvorm die van de nominatiefvorm 
verschilt, in datief of accusatiefomstandigheid (23,8%). 

Overzicht 10 (Genusclassificatie) 

naam- I niet-genusdifferentierende attributieven 
valomstandigheid 


 

nom.een 26 
bez.vnw. uitg. -0 11 
bijv.nw. st. buiging uitg. -0 11 

zw. buiging uitg. -0 2 
zw. buiging uitg. -e 11 
gen. des 19 
bez.vnw. uitg. -0 1 
bijv.nw. zw. buiging uitg. -0 1 
dat. den, denselfden 15 
bez.vnw. uitg. -0 4 

bijv.nw. st. buiging uitg. -e 2 
zw. buiging uitg. -e 3 
acc. een 20 
bez.vnw. uitg. -0 (ev. + selfs) 31 
bijv.nw. st. buiging uitg. -0 17 
zw. buiging uitg. -e 7 
dat./ den, denselfden 59 
acc. desen, desenselfden 22 
dien 1 
een 22 
bez.vnw. uitg. -0 44 
uitg. -en 2 
bijv.nw. st. buiging uitg. -0 20 
zw. buiging uitg. -0 6 
uitg. -e 20 
uitg. -en 3 
totaal 380 


II genusdifferentierende attributieven 
kenmerkend voor 
commuun genus 
kenmerkend voor 
neutraal genus 
nom. die 
de, ddese(
n) 
bijv.nw. st.b. uitg. -e(n) 
111 het 
4 
23 
23 
9 
gen. attributief uitg. -er 5 
dat. die 3 
acc. die, dieselfde 
den 
dese 
bijv.nw. st. b. uitg. -e 
st. b. uitg. -en 
14 
14 
1 
14 
2 
het 
dat 
8 
1 
dat./ 
acc. 
die 
de, deselfde 
d' 
dese 
bijv.nw. st. b. uitg. -e 
attributief uitg. -(e)r 
34 
30 
2 
21 
21 
4 
het,hetselfde 41 
dit 1 
dat 2 
totaal 
328 totaal 62 


Overzicht 11 Casusdifferentiatie 
I.niet-casusdifferentierende naamval totaal 
attributieven 
nom. gen. dat./ 
acc. 
die, dieselfde 111 53 164 
de, deselfde, d-/d' 4 32 36 
dese 23 22 45 
het, hetselfde 9 49 58 
dit 1 1 
dat 3 3 
een 26 42 68 
bez.vnw. uitg. -0 
(ev. + selfs) 11 1 79 91 
bijv.nw. st. b. uitg. -0 11 37 48 
uitg. -e 23 37 60 
zw. b. uitg. -0 2 1 6 9 
uitg. -e 11 30 41 
totaal 
231 2 391 624 
II. casusdifferentierende naamval totaal 
attributieven 
gen. dat./ 
acc. 
des 19 19 
attributief uitg. -(er)r 5 4 9 
den, denselfden 88 88 
dien 1 1 
desen 22 22 
bez.vnw. uitg. -en 2 2 
bijv.nw. st. b. uitg. -en 2 2 
zw. b. uitg. -en 3 3 
134 


 

totaal 24 122 146 

Noten 

1. Wouter Jacobsz: Dagboek van broeder Wouter Jacobsz (Gualtherus 
Jacobi Masius), Prior van Stein, Amsterdam 1572-1578, en Montfoort 15781579, 
uitgegeven door I.H.van Eeghen. Groningen, 1959, 1960. 2 dln. 
(Hieruit pp. 466-500 regel 14a uit deel 2.) Graag bedank ik Janny Nijhof 
en Ruurd Hielkema voor hun bijdrage aan de computerbewerking van dit 
corpus, evenals Marcel Dekker, die de programmatuur heeft geschreven. 
2. G.Geerts: Genus en geslacht in de Gouden Eeuw, Een bijdrage tot de 
studie van de nominale klasstfikatie en daannee satnenhangende adnominale 
flexievormen en pronominale verschijnselen in Hollands taalgebruik 
van de zeventiende eeuw, z.p., 1956, met name pp.144-181 en pp.211-221; 
H.M.Hermkens: 'Het genus in het Hollands van de zeventiende eeuw'. In: 
Studies voor Damsteegt. Leiden, 1981, p.65-77. 
3. Voor deze problematiek verwijs ik naar De kluchten van Gerrit Hendericxsz 
van Breughel, Tekstuitgave met inleiding taalkundige studies en 
tekstverklaringen. Door J.A.van Leuvensteijn. Amsterdam, 1985. 3 din. 
(uitgave in eigen beheer), pp.79-99. Wat ik daar zeg over het taalgebruik 
in Breughels kluchten, geldt evenzeer voor het taalgebruik van andere, en 
niet alleen zeventiende-eeuwse, schrijvers. 
4. In A.van Loey: SchOnfeld's Historische grammatica van het Nederlands, 
Zutphen, z.j. 8ste dr., par.94 staat vermeld, dat de nominale classificatie 
met drie genera zich weerspiegelt "in de vormen van het substantief zelf 
of in die van de bijbehorende woorden (artikel, adjectief, pronomen)". 
Deze formulering is ontleend aan Gerlach Royen: "Onder nominale klassifikatie 
verstaat men de groepering der substantieven die formeel gereflekteerd 
wordt, hetzij in het substantief zelf, hetzij in bijbehorende 
woorden. Vooreerst kan het substantief zelf de drager zijn van de 
groeperings-eksponent, en wel in de woordvorm of in een buigingsvorm. 
De groepering der nomina kan echter ook z'n formele uitdrukking vinden 
in andere woorden die op het substantief betrekking hebben: artiekel, 
pronomen, adjektief, numerale, verbum. Elke taal volgt hierin een eigen 
systeem (...) In het Indogermaans (...) is de kongruentie bijna uitsluitend 
beperkt tot de artiekels, de pronomina en de bijvoeglike woorden". 
(G.Royen: 'De nominale klassifikatie inhet Nederlands'. NTg 19 (1925), 
p.161-169, citaat p.161). Royen doelde in het eerste deel van het citaat 
niet op het Nederlands, zelfs niet alleen op de indogermaanse talen. 

Terecht gaat Van Loey voorbij aan de woordvorm van het substantief als 
drager van de groeperings-exponent. De buigingsvormen van het substantief 
kunnen echter evenmin als groeperings-exponent dienst doen. Dit 
laatste laat zich hieruit verklaren, dat in het indogermaans en het 
oergermaans de indeling in stammen primair is en de onderscheiding naar 
genus daaraan ondergeschikt. De combinatie van stamvormend suffix en 
casusuitgang levert bij gelijk genus in de verschillende stammen geen 
uitgangen op die voor elk van de drie genera kenmerkend zijn, ook al 
werken de 'auslautwetten in zekere mate nivellerend op het vocalisme. 

5. De vorm die blijft voor vocaal gehandhaafd, getuige bijvoorbeeld Die 
arme vrou (488031), die ofroupinge (487007). 
6. Ogenschijnlijk verstoort dese accordt (484002) de bier voorgestelde 
samenhang tussen dese en die, doordat het accort (479019, 485021) in het 
data-bestand voorkomt. Hierin bevindt zich echter ook dieselfde accort 
(484029), dat coreferentieel verbonden is met het zelfstandig gebruikte 
deselfde (484030). Een nader onderzoek van pp.449-465 en 500-566 bracht 
geen verdere gevallen aan het licht van substantieven die met het en met 
dese verbonden werden. Derhalve neem ik aan dat accort niet alleen het-
genus, maar ook die-genus heeft. 
7. Edith H.Raidt: Geskiedenis van die bijvoeglike verbuiging in Nederlands 
en Afrikaans. z.p., 1968, p.15-38, met name p.33, 34 (overzicht). 
8. Vergelijk echter nae den wait (501004, buiten corpus). 
9. Ik ga er van uit, dat kercke niet als neutrum gebruikt is. 
10. In verwurpe is -n apocope opgetreden, waarbij de slot-e nu de 
suggestie van een buigingsuitgang wekt. 
11. Hierbij zie ik of van bijv.nw. waarvan de stam op -n eindigt, aangezien 
deze zowel in verbinding met een commuun als een neutraal substantief 
onder de omstandigheden voor zwakke buiging geen uitgang krijgen. 
Ook tgeheel bederf, hierboven besproken, laat ik hier onvermeld. 

EEN NEDERLANDSTALIGE SELECTIE (ANNO 1552) 

UIT ERASMUS' PARABOLAE, SIVE SIMILIA 

G.R.W. Dibbets 
1. Inleiding* 
In december 1514 verscheen in Straatsburg bij Matthias Schiirer de eerste 
druk van Desiderius Erasmus' Parabolarum, sive Sirnilium liber, opgedragen 
aan de Antwerpse stadsgriffier Pieter Gillis (Petrus Aegilius), die in 1517 
door Quentin Metsys op een schilderij met zijn vriend Erasmus zou 
worden vereeuwigd (zie Nauwelaerts 1967). Vanaf 1508 had Erasmus vanuit 
zijn lectuur van Aristoteles, Demosthenes, Lucianus, Plinius, Plutarchus, 
Seneca, Theophrastes en Xenophon (Margolin 1975: 78) 'parabolae' en 
'similia' verzameld, tot een collectie juwelen ("gemmae") voor wie de 
jeugd in grammatica en rhetorica onderrichtten (Margolin 1975: 6). De 
verzameling beleefde verschillende herdrukken, o.a. in de Nederlanden 
(Margolin 1975: 12-54) en liet duidelijke sporen na (zie Margolin 1975: 
54-75 waar invloed in Engeland is aangewezen). 

In De Vreese 1936-1937 noch in Biji 1978 wordt gewag gemaakt van een 
Nederlandse vertaling van Parabolae, sive Similia. In de bibliotheek van de 
Rijksuniversiteit te Gent berust onder sign. Res 524 een exemplaar van 
Genzeene Duytsche Spreckwoorden: Adagia oft Proverbiag ghenoemt, dat in 
1550 te Kampen door Peter Warnersen (zie Krans 1936-1937) was gedrukt, 
en dat beter bekend is als 'De Kamper spreekwoorden' (zie Kloeke 1959). 
Achter dit Gentse exemplaar van deze spreekwoordenverzameling zijn 102 
bladzijdes bijgebonden, bijna alle beschreven. Ze werden gevuld door 
Reijer Gheurts, wiens zinspreuk luidde "Tgheloof muet wercken", met een 
viertal teksten, die hij ieder van een bovenschrift voorzag: 1. "Adagia 
ofte spreeckwoorden ghecopieert van Reijer Gheurtz tAmsterdam"; 2. "Hier 
volghen sommighe ghelijckenissen ofte epitheta tot een exempel om meer 


die ghelijcken te voghen"; 3. "Tgheluijt der dieren"; 4. "Parabolen ofte 
ghelijckenissen dewelcke wei gheappliceert een reden vercieren, ende ick 

steller bier hondert tot een vOrschrift uijt Erasmus ghetooghen om daer 
meer nae te maecken". Hoe interessant met name de verzameling van 1932 
spreekwoorden (Harrebomee dl 1 1980: xxxiii = dl 3: xxxvi) ook is -een 
bewerking ervan die rond 1960 plaats heeft gevonden (Kloeke 1959: 
xxxvi), leidde niet tot een uitgave, maar de tekst is thans opnieuw in 
studie genomen-, we beperken ons bier tot Gheurts' vierde tekst: de 
Nederlandse weergave van een honderdtal kostbaarheden uit Erasmus' 
Parabolae, sive Similia. Opgemerkt moet worden dat Gheurts' bovenschrift 
niet expliciet vermeldt dat deze selectie op het zojuist vermelde werk van 
Erasmus is gebaseerd. De overeenkomst tussen de titel van Erasmus' werk 
en het begin van Gheurts' bovenschrift is echter wel zeer opvallend; en 
ook de woorden die Gheurts na zijn honderdste fragment neerschreef, 19 
bladzijdes verderop in het handschrift, wijzen naar juist dit werk van 
Erasmus: "Eijnde der hondert ghelijckenissen ghenoomen ex similibus 
Erasmi om andere nae te maecken. Tgheloof muet wercken. Anno 1552". 

2. De (afjschrijver 
Het wordt niet geheel duidelijk of Reijer Gheurts beschouwd moet worden 
als de vervaardiger of als de copiist van een 'vertaling' van de honderd 
uitspraken die zo van rhetoricaal nut kunnen zijn (vgl. "een reden 
vercieren" in het bovenschrift). Wees "ghecopieert" boven de als eerste in 
het zojuist vermelde handschrift opgenomen tekst echter sterk op 
Gheurts' werkzaamheid als afschrijver, zijn woorden "ick steller" boven de 
4de tekst lijken te wijzen op groter creativiteit dan die van afschrijver. 
Of moeten we er misschien uit concluderen dat Gheurts uit een grotere 
(thans onbekende) verzameling een keuze heeft gedaan? 

Aangaande Reijer Gheurts (Ghuertz of GOrts) is slechts weinig bekend. We 
beschikken over een vijftiental toneelstukken, afkomstig van of gespeeld 
door rederijkers uit Amsterdam, Antwerpen, Den Briel, Leiden en Thoolen 
(zie Hummelen 1968: 29-36), die door hem zijn afgeschreven in de jaren 
1551-1553 (vgl. het jaartal 1552 onder de Parabolen), en die bewaard 
worden in de Koninklijke Bibliotheek te Brussel (sign. 21648-21655; 21659), 
de bibliotheek van de Rijksuniversiteit te Gent (sign. II 367-369) en in de 


Koninklijke Bibliotheek te 's-Gravenhage (sign. 71 N 27). Voorts is bekend 
dat hij in de vijftiger jaren van de 16de eeuw lid was van de 
rederijkerskamer In Liefde Bloeyende te Amsterdam (Hummelen-Schmidt 
z.j.: 5), in welke stad hij ca. 1550 als boekbinder werkzaam was. 
Aangenomen mag derhalve worden dat ook zijn Parabolae-tekst in 
Amsterdam tot stand is gekomen. Gheurts' taalgebruik in een van diens 
afgeschreven toneelstukken bracht Meertens tot de veronderstelling dat 
hij "in Oost-Nederland bekend geweest" is (Meertens 1967: 78). 

3. Spelling 
Met als uitgangspunt het geschreven huidige Algemeen Nederlands (verder 
AN) volgt hier ten behoeve van de lezer van de hierachter aangeboden 
tekstuitgave een beschrijving van de belangrijkste taaleigenaardigheden in 
Gheurts' Parabolen, met name in het vocalisme, aangezien juist dit bij 
lezing problemen zal veroorzaken die nu niet steeds via aantekeningen 
hoeven worden opgelost. Aan het slot van het overzicht zal, om via deze 
informatie de tekst nog toegankelijker te maken, worden aangegeven 
welke tekens in het AN beantwoorden aan Gheurts' grafemen. Via de 
getallen tussen haakjes is verwezen naar de Nederlandstalige teksten zoals 
die in paragraaf 6 van deze bijdrage zijn uitgegeven. 

1. Aan geschreven a van het AN beantwoordt bij Gheurts in gesloten 
lettergreep meestal a. Als uitzonderingen moeten worden vermeld: 1. 
barmhertich (100), hertich (70 2x), herd(en) (76, 79), volherdende (54), 
herpslaegher (42), vercken (56), waar e steeds staat voor r + consonant; 
overigens bezigt Gheurts in die positie niet steeds e: harde (6 2x), 
harpenist (6), archeijt (98), arm (75, 100), armen (22), warm (73). 2. 
ghebrocht (71). In open syllabe beantwoordt aan AN a meestal ae. Als 
uitzonderingen moeten worden vermeld: 1. de leenwoorden ageert (68), 
Alexander(s) (10, 69, 75), Bucephalus (10, 75), esbatement (68), diamant 
(73), Dyanams (40), fabulen (57), manieren (2), materie (31, 54 2x), 
natuer(e)(n) (48, 63, 72, 78, 84), oraci (53, 79), Parabolen (bovenschrift), 
personage (68). 2. de woorden glasen (100), onghehavent (74), salighe (71), 
tater (42), (zee)water (21, 37, 61), en soms aan het woordeinde: na (6x, 
t.o. nae 2x), scha (81, 85, 98). 3. aijren (59) voor aren. 

2. Aan geschreven as uit AN beantwoordt bij Gheurts meestal ae. 
Uitzonderingen zijn: 1. met ee, nagenoeg steeds v6Or r + consonant: 
eerden (71), gheerne (22, 39 2x, 64), keers (78), leech (59), lichtveerdighe 
(54), peerd(en-) (11x), weerdeert (97). 2. met korte vocaal a, steeds v6Or 
m: ghehoorsamheit (17), 1(i)jcham (3, 51, 58), meedsam (75), selsam (50). 3. 
met ii: &V (30) i.p.v. het gebruikelijke daer, en hOr (8x). 
3. Wanneer in AN e wordt gebruikt, schrijft Gheurts in gesloten 
lettergreep eveneens e waar e in AN een sjwa aanduidt, behalve in de 
leenwoorden discipulen (17), fabulen (57) en Parabolen (bovenschrift). 
Verder gebruikt Gheurts e in gesloten lettergreep als in AN. In open 
syllaben schrijft Gheurts gewoonlijk ee. Uitzonderingen op deze regel 
zijn: 1. met e: a) de leenwoorden Bucephalus (10, 75), Ephesen (40), 
Erasmus/i (boven- en onderschrift), devangelien (77), ghegenereert (76), 
materie (31, 54 2x), medecijn (82), regiment (5, 21). b) een groep woorden 
waarin, m.u.v. lelijck(e) (3, 57, 74), een gerekte e voorkomt: bekere (71), 
beter (11, 12 2x, 67, 96, 99), beteren (52), verbetert (52), besicht (15), 
ghebesicht (19), esel (67), ezelen (88), ledich (100), lelijck(e) (3, 57, 74), 
lenich (57), uijtlevert (36), reden (bovenschrift, 6, 26, 68), onghereghelt 
(74), teghen (73), weder (80, 85 2x t.o. weeder (47)), weghe (49). 2. met 
ie: de leenwoorden regieren (5), corrigieren (9, t.o. corrigeeren (6, 82), 
ordineere (27)). 3. met korte vocaal: ennich (69). 4. met a: iewars (65). 
4. Wanneer in AN ee wordt geschreven, vinden we bij Gheurts meestal 
eveneens ee. Uitzonderingen zijn: 1. met eij: enkele woorden met 
scherplange e: vleijschlijcken (30), tghemeijne (3, 12), ghemeijnte (2, 12) 
naast tghemeen (90), ghemeene (75). 2. met korte vocaal: brect (9), 
vremden (30, 87). 
5. Aan geschreven i in AN beantwoordt bij Gheurts gewoonlijk i. 
Uitzonderingen zijn: 1. met ij: lijcham (51 t.o. licham (3, 58) en lichaemen 
(22)), perijckel (98); 2. met e: nemmermeer (19, 64), medecijn (82). 
6. Aan geschreven ie uit AN beantwoordt meestal ie. Uitzonderingen zijn: 
1. de, dat 59 maal als betrekkelijk voornaamwoord verschijnt naast 4 maal 
die. 2. enkele leenwoorden waar in het woordeinde i is geschreven: 
composici (52), invenci (52), oraci (53, 79) t.o. historie (56), incisie (82), 
materie (31, 54 2x), etc. 3. worpe (44), welke conjunctief, gevormd van de 
meervoudige verleden tijd, nog de o behouden heeft. 4. inghegriffijt (94), 
verlijst (4). 
7. Aan geschreven o uit AN beantwoordt bij Gheurts in gesloten syllabe 
meestal o. Uitzonderingen zijn: buck(en) (56, 73), dul(le) (13, 71 t.o. 
dollen (20)), up (10x). In open lettergreep vinden we meestal oo. 
Uitzonderingen zijn: 1. met korte vocaal: (up)commen (1, 7, 10, 23, 33). 2. 
met o: a) de leenwoorden autoriteit (5), composici (52), historie (56), 

oliphanten (49, 85), oraci (53, 79), parabolen (bovenschrift), personage 
(68), profijt (95), onprofijtighe (87), properheit (53), Pijrgoteles (69), 
Scotum (77), sophistighe (98); b) de woorden also (94x), so (10x), boven 
(88, 92), tcoper (69), honich (57), oorloghe (85), over(-) (passim), vrolijck 
(20, 47 2x). 3. met 6: kOninck (75, 89), Oversten (3, 27), voghelen (2), 
yore (30). 4. met ee: ontsteecken (16 2x) waarin de vocaal van de 5de 
klasse van de sterke werkwoorden bewaard gebleven is. 5. met e: als 
reductievorm: onversiens (1). 

8. Aan geschreven oo beantwoordt bij Gheurts gewoonlijk oo. 
Uitzonderingen zijn: de palataliseringsvormen &V (20, 49, 66, 94), vOr(-) 
(passim). 
9. Aan geschreven u beantwoordt in gesloten lettergreep meestal u. 
Uitzonderingen zijn met o: bemorwen (73), borgheren (82), connen (62, 
73), conste(n) (53, 59, 70), constelijcke (24), constenaer (65), constighe 
(69). In open syllabe vinden we meestal ue, doch instrument (51, 52). 
10. Aan geschreven uu beantwoordt bij Gheurts meestal ue. Als 
uitzondering valt to vermelden: tvier (16, 18, 31, 41). 
11. Aan geschreven ij beantwoordt meestal if; als uitzonderingen worden 
vermeld: met ije: bije (57), heerscappije (58). 
12. Aan ei beantwoordt bij Gheurts meestal eij, behalve in het leenwoord 
authoriteit (5), en in het achtervoegsel -heit (b.v. 17, 18, 89). Echter: 
archeijt (98). 
13. Aan eu beantwoordt bij Gheurts gewoonlijk o, zoals in dOchden (53, 
69), vloghelen (89), maar ook een enkele keer ue: duechheit (40), 
vercluemt (66). 
14. Aan oe beantwoordt meestal ue; als uitzonderingen moeten worden 
vermeld: rumoors (12 2x), smoders (55), ongheoffent (15), muster (75). 
15. Aan oei beantwoordt Gheurts' uij, zoals in bluijt (93), besnuijense 
(25), kuijen (56), muijte (16). 
16. Aan ui beantwoordt steeds uij. 
In het nu volgende overzicht is uitgegaan van de spelling van het 
vocalisme in Parabolen ofte ghelijckenissen van Gheurts (kolom 1). In de 
tweede kolom zijn de spellingen geplaatst die hieraan in het AN meestal 
beantwoorden; daarna volgen in kolom 3 de minder frequent 
corresponderende schrijfwijzen uit het AN, waarbij m.n. eenmalige 
gevallen buiten beschouwing gelaten zijn. De getallen tussen haakjes 
verwijzen steeds naar de verschillende punten uit deze paragraaf 
'Spelling'. 


Gheurts Algemeen Nederlands 
a a (1) aa (2) 
ae a (1), aa (2) 
e e (3) a (1), ee (4), 
i (5), ie (6) 
ee e (3), ee (4) aa (2), o (7) 
eij ei (12) ee (4) 
i i (5) ie (6) 
ie ie (6) e (3) 
ij(e) ij (11) i (5), ie (6) 
o o (7) u (9) 
00 o (7), oo (8) oe (14) 
� eu (13), o (7), oo (8) aa (2) 
u u (9) o (7) 
ue u (9), uu (10), oe (14) eu (13) 
uij oei (12), ui (16) 
Het hierboven gepresenteerde overzicht van Gheurts' spelling van het 
vocalisme laat zien dat deze geenszins eenduidig was. Datzelfde blijkt 
wanneer we de spelling van de consonanten bezien. Op enkele aspecten 
daarvan wordt in het volgende gewezen. 
Aan het einde van een woord spelt Gheurts meestal t; maar naast arbeijt 
(10) vinden we arbeijd (72, 76), naast (t)bluet (22, 73) blued (85), naast 
gout (72) goud (47), naast ghehoord (36) ghehoordt (4) en ghecleedt (97). 
Dergelijke onregelmatigheden zijn er meer: palfeniers (17) staat naast 
palpheniers (74, 75), (huijs)vrou(we(n)) (38, 46, 50, 58) naast huijsfrou(we) 
(47, 48, 49), dickwijls (59) naast dicwijls (85). In leenwoorden vinden we 
sc voor sch, zoals in discipulen (17), scriftuer (77); maar deze zelfde 
lettercombinatie vinden we in heerscappije (46), sculdenaers (40), scaede 
(78) naast scha (81, 85, 98) en schaede (85). Al even onregelmatig is het 
voorkomen van safte (6) naast sacht(-) (6, 9), en van princen (64 2x, 74) 
naast prinche (3) en prins (8, 9, 27, 89). Verschillende malen zien we d 
gesyncopeerd, zoals in arbeijen (24), gouwen (71), ouwe (96), ouwen (20, 
96), ouwerdom (20) naast oude (10) en ouden (21). 
142

4. De 'vertaling' 
Het is niet duidelijk waar Gheurts zich door heeft laten leiden bij het 
selecteren van 100 uitspraken uit de duizenden van Erasmus. Wel blijkt 
dat hij tamelijk nauwgezet heeft vastgehouden aan de volgorde waarin 
zijn keuze voorkwam in de eerste druk van Erasmus' Parabolae, sive 
Similia -heruitgegeven in Margolin 1975: 87-320 (zie Margolin 1975: 12)waarvan 
latere drukken niet lijken af te wijken. Slechts de hieronder als 
17, 58, 70, 97, 98 en 99 opgenomen teksten doorbreken Erasmus' volgorde. 
Voor wat de laatste drie betreft: men kan zich voorstellen dat de 
vertaler, valor zijn honderdste weergave bijna aan het einde van Erasmus' 
Latijn gekomen, even terug heeft gebladerd om nog enkele, tot dan toe 
opgespaarde kernachtige uitspraken te noteren, voordat hij het ronde 
getal honderd bereikte. 

Vergelijking van de Latijnse teksten van Erasmus met de Nederlandse 
equivalenten van Gheurts laat zien dat in zo'n 75 % het begin van de 
Nederlandse vertaling overeenstemt met dat van Erasmus' tekst. In deze 
laatste vinden we 57 maal een opening met quemadmodum, sicut(i) of ut. 
45 van de hieraan te relateren Nederlandse vertalingen openen met 
ghelijck (80 %). 

Deze aantallen wijzen, behalve op overeenkomsten, ook op verschillen 
tussen de Nederlandse en de Latijnse tekst. En verschillen zijn er vele, 
want in de Nederlandse tekst is het Latijnse voorbeeld niet steeds zeer 
nauwkeurig nagevolgd. Soms stemt de weergave nagenoeg overeen met 
Erasmus' tekst. Goede voorbeelden daarvan zijn 34, 43, 51, 68 en 89, in 
welke laatste tekst het Latijnse "tabula" (o.a. 'toneelstuk, treur- of 
blijspel') is geactualiseerd naar genres die in de zestiende eeuw in de 
Nederlanden opgeld deden, en weergegeven met "esbatement ofte spel van 
sinne". In een aantal gevallen wijkt de Nederlandse tekst slechts in 
geringe mate af van het Latijnse voorbeeld. Gewezen zij op 16, waar "non 
facile est restituere" ('is het niet gemakkelijk haar in haar oude positie 
te brengen') wat persoonlijker is weergegeven met "canmense quaelijck 
weer < 'terug' > crijghen"; op 23, waar "quidquid obiicitur" ('wat er wordt 
voorgehouden') in een eveneens persoonlijker vorm "wat ghij daer vOr 
brengt" is gegoten; op 29, waar we Erasmus' "foelicitas" ('geluk', 
'voorspoed') als "gheluck ende vOrspuet" terugvinden, misschien omdat de 


vertaler de mening was toegedaan dat een Nederlands substantief de voile 
betekenis van het Latijnse woord onvoldoende weergaf. Een dergelijke 
meerwoordige uitbreiding van een Latijns woord treffen we vaker aan. Zo 
werd in 72 "gemmas" ('kostbaarheden') tot "gout ende gemmen", en werd 
in 74 "strigosus" ('mager') aangedikt tot "onghehavent < 'onverzorgd' > , 
ruijch ende lelijck". De Nederlandse lezer krijgt hiermee een scherper 
beeld aangereikt. Datzelfde bereikte de bewerker door in 31 "materiam" 
('materiaal') weer te geven met "brandende materie", in 91 "cadavera" 
('kadavers') uit te breiden tot "stinckende krengen" (terwijl hij in 62, 
waar dezelfde gieren ("vultures") "corpora" ('lichamen') ruiken, "crengen" 
bezigde). Verduidelijkend werkt in 37 de toevoeging "oft leck is of niet", 
en na "onvlugge jongen", dat overeenstemt met Erasmus' "pulli 
involucres", is in 55 "na smoders aes" beter getroffen dan het Latijnse 
"ab ore alieno" ('uit iemand anders mond'). 

Maar de Nederlandse 'vertaler' breidde niet slechts uit, hij besnoeide ook, 

b.v. in 4, 32, 42, 44. Een aantal malen is de tekstbekorting sober, zoals in 
19 waar "ferrum aut aes" ('ijzer of koper') tot "ijser" werd hersmeed, in 
75 waar "regiis phaleris" ('koninklijke kop- of borstsieraden') geen plaats 
werd ingeruimd, of 89 waar "certe" ('althans') niet werd overgenomen. 
Soms is die inperking van de tekst te beredeneren. Wanneer in 64 "liberi 
cives, hii rursus dives" ('de vrijen de burgers, dezen op hun beurt de 
rijken') wordt beperkt tot "de vrijen de rijcken" zodat een categorie is 
overgeslagen, kan een rol hebben gespeeld dat de tegenstelling vrije burger 
medio 16de eeuw niet meer zo duidelijk was. En in 4 kan zijn 
aangenomen dat de vertaling van zowel "sordidum" als die van "impurum" 
met "onreijn" volstond. 
Dergelijke besnoeiingen konden ook tegenstellingen doen vervagen die in 
de Latijnse tekst aanwezig waren, zoals in 67 waar "Generosus equus" 
terecht "Een heeriijck peerd" als equivalent kreeg, maar waar "ignavum 
iumentum" ('traag lastdier') domweg tot "esel" werd. Maar dergelijke 
vervagingen treden niet slechts op via beperking van de tekst maar ook 
via onzuivere vertaling. Een voorbeeld daarvan vinden we in 1 waar 
"volentes" ('vrijwillig') werd tot "met practijcke" ('volgens de regels van 
de kunst'), waardoor de tegenstelling die in "volentes" en "in casu" was 
uitgedrukt, teloor ging; in 25 waar "lapidem" ('steen') werd tot een 
duister "-se"; in 41 waar "domus aut famulicium" ('huis en personeel') 
werd tot "dat onnoodich is"; in 88 waar "suas commentariunculas" ('hun 
nietsbetekenende opschrijfsels') werd tot een eenvoudig en neutraal "wat 
sij maecken". 


Een vrije opstelling ten opzichte van de Latijnse uitgangstekst vinden we 
in deze Nederlandse weergave vele malen. Soms betekende dat een lichte 
wijziging van de inhoud. Zo werd in 4 "gratiam" ('bekoorlijkheid') tot 
"cracht", in 3 "grandes maculae aut cicatrices" ('grote vlekken of 
littekens') tot "lelicke viecken", in 20 "beneficio aetatis" ('dank zij de 
leeftijd') eenvoudig tot "dOr ouwerdom". Andere keren werd in de 
Nederlandse tekst een woord met een algemener betekenis in de Latijnse 
tekst beperkt, gepreciseerd. Zo werd in 6 "Musici" gespecificeerd tot 
"harpenist" (in 9 luidt de vertaling "Musicijn"); werd in 8 "optimos nautas" 
niet slechts enkelvoudig en in de stellende trap vertaald, maar werden 'de 
beste zeelui' tot "een vervaeren stuerman", raakte in 52 "ornamenta 
sermonis" ('schoonheden in de taal') beperkt tot "schoon gedicht"; werd in 
65 "mediocres" ('middelmatigen') tot "een maetich < 'middelmatig' > 
constenaer" verengd, en werd in 82 "melior" ('beter') voorgesteld als 
"meer te prijsen". Soms is de tekst aangepast aan de eigen tijd en 
situatie (vgl. de hierboven al aangestipte interpretatie van "fabula" uit 
89). In 56 werden de "quadrupedia" ('viervoeters' of 'paarden'), nadat het 
voorafgaande "capra" ('bokken') was verenkelvoudigd, voorgesteld als 
"kuijen" ('koeien'), waarbij het algemene "fructum" tot "gras" werd; in 64 
werden de heidense "deos" ('goden') door "God" vervangen; in 71 werd "e 
Neroni capedine" ('uit de offerschaal van Nero') tot "eenen kostelijcken 
gouwen bekere" en "e Samio vasculo" ('uit een Samisch kannetje') tot 
"eenen eerden crues"; in 90 moesten de oorspronkelijke "corvi" ('raven') 
plaats maken voor "De musschen" die stellig bekender werden geacht en 
waartoe de vertaler misschien mede werd geinspireerd door het erop 
volgende "muscae" ('vliegen'). 

Opvallend is het dat in de vertaling nogal vrij is omgesprongen met de 
trappen van vergelijking uit de Latijnse tekst. Gewezen zij op 52 waar de 
positivus "Facile" ('gemakkelijk') werd tot een comparativus "lichtelijcker"; 
op 57 waar "ex amarissimis floribus et asperissimis spinis" ('uit de 
bitterste bloemen en de scherpste doornstruiken') tot "uijt bittere bluemen 
ofte kruijen" werd, en "mel suavissimum et lenissimum" ('zeer zoete en 
zeer aangenaam smakende honing') tot "suet en lenich hOnich" (waarbij 
men zich afvraagt of "suet en lenich" in de Nederlandse tekst niet als 
bepaling bij "vergaert" fungeert, en of "lenich" niet met "lenis" werd 
geassocieerd); op 92 waar "nobilissima" ('de edelste') werd gematerialiseerd 
tot "in vruchten te boven gaet"; in 93 waar "dulcissimos" ('de zoetste') is 
gereduceerd tot "suete"; in 96 waar "copiosius" ('overvloediger') is 


weergegeven met "overvluedich" en waar "utiliora" ('nuttiger zaken') werd 
tot "dat sluijt". 

Maar ook in andere details heeft de vertolker zich nogal vrij opgesteld 
ten opzichte van de Latijnse tekst die hem als vertrekpunt diende. Zo 
veranderde hij in 1 "moderate" ('gematigd') in "wijsselijck", en werd "qui 
sese temere iniiciunt, eos poenitet" ('wie zich in den blinde ergens in 
storten, hun zal het berouwen') tot "maer sonder vOrraet < 'zonder 
voorafgaand beraad' > wordt niet wijsselijcx uijtghericht", wijzigde hij in 2 
"obsecundes et observias oportet" ('je behoort toe te geven aan en het 
oog gericht te houden op') in "muet ter wille sijn", moest in 5 "non satis 
instructus potentia" ('onvoldoende met macht toegerust') plaatsmaken voor 
"sonder autoriteit ofte macht", en werden in 22 "rebus prosperis ac 
feracibus" ('voordelige en nut afwerpende zaken') tot "den rijcken en 
gheluckighen", en in 40 "frugalitas et parsimonia" ('zuinigheid en 
spaarzaamheid') tot "duechheit en vroomheit". Ook bier hebben we in een 
aantal gevallen te maken met wijzigingen die de tekst niet steeds ten 
goede kwamen, hem vervaagden. Maar soms leidde de wat onafhankelijke 
opstelling van de vertaler tot gevatte Nederlandse teksten: gewezen zij op 
12, het slot van 49, en 84. 
Enkele malen breidt de 'vertaler' de tekst zo uit dat hij wat van zichzelf 
laat zien. Minder lijkt dat het geval in 27, waar "princeps" de grondslag 
heeft gevormd voor "prins of Overste". Meer persoonlijk is in 74 
"bisscoppen ende princen", waarmee de verantwoordelijkheid die in de 
Latijnse tekst alleen aan de "episcopis" was toebedacht, ook nog wereldser 
heren op de schouders werd gelegd. En gelijk in de tweede druk van 
Erasmus' tekst, in 1515 te Leuven verschenen, achter de naam van 
Nicolaas van Lyra, welke scholasticus door Erasmus verscheidene malen is 
aangevallen, die van Hugo Bricotus werd toegevoegd, zo plaatste de 
Nederlandse bewerker in 77 "Scotum" erachter, waarmee hij de leer van 
Joannes Duns Scot nadrukkelijk afwees, daarbij Erasmus' "Stultum est" 
('Het is dwaas') verpersoonlijkend tot "Tis een dwaes", terwijl aan de 
"Evangeliis" nog "andere heijlighe scriftuer" werd toegevoegd. 

5. Wijze van uitgeven 
Bij het uitgeven van de tekst van Gheurts' hand zijn de volgende regels 
in acht genomen: 


1. in het handschrift werden ij met puntjes en zonder puntjes zonder 
regelmaat dooreen gebruikt; beide zijn hier weergegeven met ij; 
2. het gebruik van i en j werd genormaliseerd; zo werd iongen (21) tot 
jongen, en jnwendighe (43) tot inwendige; 
3. het horizontaal geplaatste halve maantje boven de letter u werd in de 
uitgave verwaarloosd; 
4. afkortingen werden opgelost; zo is en, met boven de n een horizontale 
haal, als ende weergegeven; 
5. grafische gehelen die in het AN een samenstelling vormen maar door 
Gheurts los van elkaar werden geschreven, zijn hier verenigd; maar 
grafische gehelen van Gheurts zijn niet tot AN-woorden gescheiden; zo 
werd ter stont (9) tot terstont; 
6. het gebruik van hoofdletters is gemoderniseerd; zo werd Musicijn (9) 
tot musicijn, en bucephalum (10) tot Bucephalum; 
7. het gebruik van leestekens is gemoderniseerd; 
8. in de commentaar, die is opgenomen in noten waarvan de nummering 
overeenstemt met die van Gheurts' Parabolae, is tussen < > steeds de 
corresponderende tekst van Erasmus gegeven, ontleend aan Margolin 1975 
('M') met verwijzing naar de betreffende pagina aldaar ('318') en de 
regelnummering ('590-591'): M 318 590-591. In de commentaar bij 100 is 
het bij Erasmus voorkomende Grieks vervangen door een transcriptie in 
Latijnse letters: "dia pasoon". Verder zijn in de commentaar vooral 
woordverklaringen to vinden. Enkele woorden die in de Nederlandse tekst 
verscheidene malen voorkomen en telkens verklaring zouden behoeven, 
zijn in het nu volgende lijstje bijeengeplaatst, waarin ze zijn voorzien 
van betekenissen: 
also: zo; zo ook 
daer: daar; waar; er 
dat: dat; wat 
de: de; die 
die: de; die; wie 
hern: hem; zich 
hen: hen; hun; zich 
hOr: hun; zich 
na(e): na; naar; volgens 
niet: niet; niets 
wel: wel; goed; op correcte wijze 



6. Teksteditie 
Parabolen ofte ghelijckenissen dewelcke, wel gheappliceert, een reden 

vercieren, ende ick steller hier hondert tot een vOrschnft, uijt Erasmus 

ghetooghen, om daer meer nae te maecken.# 

1. De allencken met practijcke in eenen put daelen, quetsen hOr niet, 
maer dier onversiens in vallen, cowmen in lijen. Also de met vOrraet hOr 
dingen tueleggen, duen wijsselijck, maer sonder viirraet wordt niet 
wijsselij cx uij tghericht. 
2. Wie voghelen wil vangen, loctse met ghelijcke stemmen om onder tnet 
te brengen. Also de een ghemeijnte wil brengen tot sijnen wile, muet hOr 
manieren int eerste te wille sijn. 
3. Int aenschijn wortmen eer ghewaer een spruetele ofte een cleijn 
#. Parabolen: gelijkenissen, in de vorm van een aanschouwelijk verhaal; 

ghelijkenissen: vergelijkingen, veelal aanvangend met zoals, gelijk, etc. 

(Margolin 1975: 9 meent dat parabolae en similia in de tekst van Erasmus' 

werk, door hem resp. weergegeven met 'comparaisons' en 'simililudes', niet 

als onderlinge equivalenten zijn gebruikt); gheappliceert: gebezigd, 

toegepast; een reden: hetgeen men zegt; vercieren: verfraaien; vorschrift: 

model 

1. < M 96 15-17: Qui sensim ac volentes descendunt in puteum, nihil 
leduntur; qui casu incidunt, valde turbantur. Sic qui certo consilio 
accedunt ad rempublicam, moderate ferunt; qui sese temere iniiciunt, eos 
poenitet > . allencken: rustig aan; met practijcke: volgens de regels van de 
kunst; behendig; onversiens: zonder erop bedacht te zijn; vOrraet: overleg 
vooraf; tueleggen: ondernemen 
2. < M 96 21-22: Qui captat ayes, earum voces imitatur, ut alliciat in 
laqueos: sic ut multitudinem in tuam adducas sententiam, illius ingenio 
obsecundes et observias oportet > . stemmen: geluiden (als die van de 
bedoelde vogels); ghemeijnte: yolk; vergadering; groep mensen; manieren: 
gewoonten, regels; int eerste: in het begin; allereerst 
3. < M 96-98 23-25: In facie plus offendit nevus aut verrucula quam in 
reliquo corpore grandes maculae aut cicatrices: sic exigua delicta magna 
videntur in principe, cuius vita in conspicuo est > . spruetele: sproet, vlek; 
worteken: wratje (in Kiliaan 1599: 680 nog beschouwd als Vlaams woord); 

worteken dan in tgantze licham lelijcke vlecken. Also sietmen in eenen 
prinche ofte Oversten eer cleijn ghebreecken dan in tghemeijne volck 
groote ghebreecken. 

4. Ghelijck guede wijn in een onreijn vat ghegooten verlijst sijn cracht, 
also wordt een guede sentencie, van eenen quaeden ghesproocken ofte 
ghehoordt, veracht. 
5. Ghelijck de met een slappen thoom een peerd wil temmen, wordt 
afgheworpen, also de sonder autoriteit ofte macht sijn ondersaeten 
regieren wil, wordt uijt sijn regiment ghestooten. 
6. Ghelijck een harpenist suet gheluijt maect met safte ende niet met 
harde greepen, also kanmen tvolck eer met sachtmuedighe reden dan met 
harde woorden trecken. 
7. Ghelijck climup ofte eijloof hoog rijst bijder boomen onderstand, also 
de van niet upcommen, verdrucken, alse verheeven sijn, diegheenen daer 
sij stut of hadden. 
8. Ghelijck een schipper een vervaeren stuerman, en de timmeren wil die 
prinche, Oversten: vorst; vooraanstaande 

4. < M 98 29-31: Ut optimum vinum, si in vas sordidum et impurum 
infusum sit, perdit gratiam, ita bona sententia, si a malo viro 
proficiscatur, aut si doctrina in malum virum inciderit > . verlijst: verliest; 
sentencie: uitspraak; van: van(wege); veracht: gering geschat 
5. < M 98 37-39: Ut qui obtuso freno conatur equum domare, excutitur, 
equo contemnente frenum, sic qui populum vincere conatur, non satis 
instructus potentia, ab imperio deturbatur > . regiment: heerschappij 
6. < M 98 42-43: Musici levi chordarum tactu demulcent, non gravi pulsu: 
sic oratio placida citius quam aspera movet populum > . safte: zachte; reden: 
woorden 
7. < M 100 50-52: Ut haedera adhaerens arborum ramis, ope aliena in 
altum erigitur, sic obscuri, consuetudine potentium crescunt; deinde 
praefocant eos a quibus sunt evecti in altum > . climup, in Kiliaan 1599: 241 
als Hollands bestempeld; eijlooft in Kiliaan 1599: 108 als Fries beschouwd; 
onderstand: hulp 
8. < M 100 59-61: Gubernator optimos quaerit nautas. Architecton 
doctissimos quaerit ministros. Ita princeps eos asciscet amicos, qui ad 
rempublicam administrandam maxime sint idonei > . vervaeren: bekwaam; 
prins, zie 3 


beste werckluijden, also een prins trect tot hem die gheleertste en die 
bequaemste. 

9. Fen musicijn verwerpt noch en brect die discoort luijende snaeren niet 
terstont maer brengtse, allencken treckende ofte ontsettende, tot accoort. 
Also sal een prins met sachmuedicheit alshands corrigieren ende niet 
terstont dooden. 
10. Alexander Magnus liet Bucephalum, sijn peerd, duet out gheworden 
was, van ander peerden draeghen, updattet dapper en vers ten strijde 
commen soude. Also salmen die oude raetsluijden van last ende arbeijt 
ontslaen, updatmense in nood ghebruijcken mach. 
Danderde thien 

11. De hand en is te crancker niet datse in vingeren ende duijm ghedeelt 
is, maer bequaemer om te wercken. Also worden sheeren officien beter 
bewaert van veelen dan van een. 
9. < M 100 62-64: Musicus chordas dissonantes non statim abiicit atque 
incidit sed sensim intendens aut remittens, ad concentum adducit: ita 
princeps leniter debet emendare peccantes, non protinus tollere > . 
verwerpt: gooit weg; keurt af; brect: maakt stuk; allencken, zie 1; 
ontsettende: los makende; prins: zie 3; alshands: alleshands, op allerlei 
wijze 
10. < M 102 70-73: Alexander Bucephalum iam senem, ab aliis equis 
gestandum curare solebat, donec ad hostem ventum esset, ut integer ad 
pugnam veniret: ita senum magistratuum utendum opera, ut eis adimatur 
quantum potest laboris, ad necessitatem usus illorum reservetur > . dapper: 
sterk; vers: fris; raetsluijden: raadsmannen, leden van bestuurlijke 
colleges; last ende arbeijt: lastige inspanning; of: functie en inspanning; 
ontslaen: ontheffen 
11. < M 102 81-82: Non est infirmior manus, quod in digitos sit dissecta, 
sed ad operandum agilior: ita negocia muftis communicata, in republica 
plenius conficiuntur > . te crancker: des te zwakker; datse: doordat ze; 
ghedeelt: verdeeld; bequaemer: beter geschikt; officien: taken; bewaert: 
behartigd; in het oog gehouden; ten uitvoer gebracht 

12. So meer rumoors in eenen bijencorf so beter bijen; hue min rumoors 
onder een ghemeijnte so beter. 
13. Ghelijck seer swaerlijck dulle ofte onsinnighe siecken te helpen sijn, 
also de hOr eijghen ghebreecken niet en kennen. 
14. Een hert draegt tevergheefs groote hoornen. Also is hij tevergheefs 
rijck de gheen muet en heeft. 
15. Ghelijck ijser dat ghij niet en besicht, wordt dick van ruest, also 
oock smenschen verstand ongheoffent wordt plomp. 
16. Het vier is guet tonderhouwen alst eens ontsteecken is, maer alst uijt 
is, wordet met muijte weer ontsteecken. Also een guede faem is guet 
tonderhouwen, maer alse verlooren is, canmense quaelijck weercrijghen. 
17. Ghelijck de palfeniers ofte peerdenmeesters leeren die peerden onder 
thoom gaen, also de guede discipulen wil maecken, muet se eerst tot 
ghehoorsamheit buijghen. 
12. < M 102 98-99: Ex alvearium strepitu ac tumultu colligunt apes recte 
valere; contra ex quiete rempublicam > . rumoors: leven; min: minder; 
ghemeijnte, zie 2 
13. < M 104 111-113: Ut difficillime sanantur, qui sui sensu carent in 
morbo, velut lethargici ac phrenetici, ita difficillime revocantur ad bonam 
mentem, qui non agnoscunt sua vitia > . dulle: krankzinnige; onsinnighe: van 
hun verstandelijke vermogens beroofde 
14. < M 106 140-141: Ut cervis frustra sunt ingentia cornua, cum desit 
animus, ita non satis est opibus pollere, nisi fortitudo accesserit > . 
15. < M 106 148-149: Ut ferrum si non utaris, obducitur rubigine, sic animi 
vigor, nisi negociis tractandis exerceas > . ongheoffent: ongebruikt;p/omp: dom 
16. < M 106 156-157: Ignis semel accensus facile servatur, extinctus haud 
facile redaccenditur: ita famam tueri facile est, extinctam non facile est 
restituere > . tonderhouwen: brandende te houden; eens: een maal; met 
muijte: niet dan met moeite; quaelijck: niet gemakkelijk; weer-: terug17. 
< M 162 20-21: Qui equos recte alunt, eos docent parere freno; pueros 
qui volet instituere, primum assuefaciat ut dicto lint audientes > . 
palfeniers: palfreniers 

18. Ghelijck het vier seer rooct aleert een vlamme gheeft, also, aleer 
een man ter eeren comt, wordt seer met nijdicheit ghequelt. 
19. Ghelijck dijser dat veel ghebesicht wordt, blinct als silver, also 
smenschen verstant dat nemmermeer leech is. 
20. Ghelijck een knecht blij is de sijnen dollen heer ontloopen is, also 
sullen vrolijck sijn de ouwen, de van luxurie dor ouwerdom verlost sijn. 
Tderde thien 

21. Ghelijck dwater in wijn ghemengt maect maeticheit, also int regiment 
de ouden bij die jongen ghemengt duen, datter net en wijsselijck 
ghehandelt wordt. 
22. De luijsen verlaeten doode lichaemen, omdatse van tbluet (daer sij of 
18. < M 108 163-166: Flammam primum emicantem, multus comitatur fumus; 
qui quidem evanescit, iam invalescente et explicante se flamma: sic res 
egregias aggredientem initio multa premit invidia, donec aucta gloria 
invidiae fumum discutiat. Nam fumus gloriae invidia est > . ter eeren: tot 
hoog aanzien; nijdicheit: afgunst 
19. < M 108 174: Ut ferrum aut aes usu splendescit, sic exercendis 
negociis enitescit animi vigor > . nemmermeer: nooit; leech: inactief, buiten 
werking 
20. < M 108 175-176: Ut gaudent, qui a furiosis dominis aufugerunt, sic 
gaudere debent senes, qui aetatis beneficio libidine non infestantur > . 
knecht: dienaar, slaaf; dollen, zie 13; vrolijck: verheugd, onbezorgd; 
luxurie: wellustigheid 
21. < M 108 179-181: Ut aqua vino admixta, reddit illud moderatius, et 
sobriae nymphae deum temulentum compescunt, sic in republica senes 
admixti, iuvenum temeritatem et ambitionem reverentia sui reddunt 
moderatiorem > . maect maeticheit: onmatigheid voorkomt; regiment: bestuur 
(zie 5); net, in het hs staat met 
22. < M 110 206-208: Pediculi corpora exanima deserunt, utpote defecta 
sanguine quo alebantur: sic adulatores rebus prosperis ac feracibus adsunt, 
aridas et sterilas non attingunt > . -se, t.w. de 'doode lichaemen'; 

ghevuedt worden) verlaeten sijn. Also oock de pluijmstrijckers sijn den 
rijcken en gheluckighen gheerne bij, maer die armen ende 
ongheluckighen verlaeten sij. 

23. Ghelijck een spieghel thoont wat ghij daervOr brengt, also oock een 
pluijmstrijcker. 
24. Ghelijck een aep niet en can thuijs bewaeren als een hond, noch 
arbeijen als een peerd, noch plueghen als een os, nochtans can hij 
bootseeren om te duen lachen; also een pluijmstrijcker is in gheen 
constelijcke saecken nut dan alleen verlustigen te maecken. 
25. De beeldesnijers besnuijense eerst uijtten grooven, maer na versieren 
sij die upt jentste. Also oock alsmen een vrient ghestraft heeft, salmen 
dat versachten met beleeftheit. 
26. Ghelijck de een kint bewaert, vOrhuedt dattet gheen quaet en due, 
also is de reden altijt tverstand bij dattet niet buijten recht en due. 
27. Een richel muet eerst recht sijn, salt recht worden datmer na weret. 
pluijmstrijckers: bedrieglijke vleiers; gheluckighen: door het lot 
begunstigden; verlaeten: laten zij in de steek, laten ze aan hun lot over 

23. < M 112 237: Ut speculum quicquid obiicitur imitatur, sic adulator > . 
pluijmstrijcker, zie 22 
24. < M 118 311-313: Simia, cum nec domum possit servare, more canis, 
nec onera gestare quemadmodum equus, nec arare sicuti boves, parasitatur 
ac risum movet: sic adulator, cum in seriis ac gravibus rebus nesciat esse 
usui, voluptatum minister est > . bewaeren: bewaken; bootseeren: imiteren 
(in Kiliaan 1599: 65 als Vlaams en Hollands aangeduid); pluijmstrijcker, zie 
22; constelijcke: met 'conste' (kunst en/of wetenschap) samenhangende; 
dan ... maecken: maar alleen nuttig tot het teweeg brengen van plezier 
maken 
25. < M 120 356-357: Ut statuarii primum ictibus incidunt lapidem, postea 
poliunt atque aequant, sic amicus obiurgationem lenitate mitigabit > . 
beeldesnijers: beeldhouwers; besnuijen: verkleinen; -se, = die, t.w. de 
steenbrokken; uijtten grooven: ruwweg, globaal; na: later; versieren: 
verfraaien; upt jenste: zo fraai mogelijk; beleeftheit: goedheid, mildheid 
26. < M 120 358-359: Ut custos assidens puero, cavet et admonet ne quid 
peccet, sic ratio semper animo praesens non sinit usquam labi aut 
peccare > . bewaert: verzorgt 
27. < M 120 367-368: Regula primum recta sit oportet, deinde quae 

Also een prins ofte Overste muet eerst uprecht sijn, aleer hij sijn 
ondersaeten wetten ordineere. 

28. Ghelijckmen niet weeten can of tvat dicht is eer men daer nat in 
ghiete, also kentmen den mensche niet aleer hij macht heeft. 
29. Waer gheen licht is, daer en is gheen schim. Also waer gheen gheluck 
ende vOrspuet is, daer en is gheen nijd. 
30. Wie sijn maeghen verwerpt ende maect vremden tot vrienden, de duet 
recht of hij sijnen vleijschlijcken vuet afhieuwe en stelde eenen houten 
&V yore. 
Tvierde thien 

31. Waer gheen brandende materie bij is, daer vergaetet vier. Also neemt 
die oorsaeck wech, ende nijd sal rusten. 
applicentur corrigat; ita princeps, primum ipse vitiis careat necesse est, 
deinde aliis leges praescribat > . datmen na werct: wat men ernaar tot 
stand brengt; prins ofte &erste, zie 3 

28. < M 122 398-399: Ut non queas cognoscere vas integrum sit necne, nisi 
liquorem infuderis, sic nec hominem, nisi imperium commiseris > . 
29. < M 124 414: Ubi nullum lumen, ibi nulla umbra, ita ubi nulla 
foelicitas, ibi nulla invidia > . schim: schaduw (in Kiliaan 1599: 466 als 
Hollands aangeduid); nijd: afgunst 
30. < M 128 488-489: Qui reiectis cognatis, peregrinos asciscit amicos, 
perinde facit ac si quis amputato pede carneo, ligneum pedem addat > . 
maeghen: verwanten en vrienden; verwerpt: verstoot 
31. < M 130 500-501: Subduc materiam, extinguetur ignis: subdue 
occasionem, conquiescit odium sive invidia > . vergaetet: dooft; nijd: 
afgunst 

32. Ghelijck beesten de van een aes aesen, malcander haeten, also comt 
oock haet en wangunst onder de van eender neeringe sijn. 
33. De verscheijen vriendinnen hebben, commen wel overeen, maer de 
maer een hebben, crijghen dicwijl twist. Also sijnse dicwijl twistich de 
van een dinck eer begheeren. 
34. IJdele vaeten aldermeest clincken. Also de tminst weeten, hebben die 
meeste woorden. 
35. Ghelijck een huijs sonder &V ofte een bOrse sonder riemen ofte 
banden, also is een mond daer gheen slot vOr en is. 
36. Ghelijck tarruwe in een vat beslooten sijn maete wel uijtlevert maer 
wordt vunstich, also een clappaert duet tottet tgheene dat hij ghehoord 
heeft, maer buijten die waerheit. 
37. Ghelijckmen een vat oft leck is of niet met water prueft ende niet 
32. < M 130 512-514: Ut feris bellum est cum its quae iisdem aluntur, cum 
caeteris pacem agunt, sic invidia et aemulatio inter eiusdem artis 
professores: nam pugili cum cursore convenit > . wangunst: nijd, afgunst; de 
... sijn: die op dezelfde wijze de kost verdienen 
33. < M 130 515-516: Ut convenit amantibus diversas amicas, in eandem 
depereuntibus male convenit, sic dissident qui eadem ex re gloriam 
affectant > . commen ... een: kunnen het goed met elkaar vinden; een, t.w. 
hetzelfde 
34. < M 132 541-542: Vascula inania maxime tinniunt: ita quibus minimum 
inest mentis, hi sunt loquacissimi > . 
35. < M 132 545-546: Ut aedium ostio carentium et crumenarum absque 
vinculis nulla est utilitas, ita multo magis oris claustro carentis, nullus est 
usus > . 
36. < M 132 547-549: Ut triticum inclusum in vase, mensura auctum 
invenitur, sed viciatum, sic garrulus accepto sermoni semper addit et 
maiorem eum reddit, sed fide iam carentem> . uijtlevert: na transport nog 
zijn oorspronkelijke hoeveelheid geeft (zonder dat er iets verloren is 
gegaan); vunstich: muf; clappaert: kakelaar, kwaadspeker; tottet: met 
betrekking tot 
37. < M 134 561-563: Ut vas experiamur, aquam, non vinum infundimus, ita 
frivolum quiddam aliquando committendum amicis, quo silentii fidem 
experiamur, ut si effutiant, nihil sit periculi > . prueft: test; besuecken: 
testen (onderzoeken of hij een vriend is); daer ... leijt: waar niet veel 

met wijn, also salmen eenen vriend besuecken met een woord daer niet 
veel machts aen en leijt. 

38. Die antwoorden up tgheen dat hen niet ghevraegt en wordt, duen 
ghelijck de een vrouwe cussen, de van een ander begheert ghecust te 
.�

sine. 

39. Daer ons seer duet, hebben wij gheerne die hand. Also spreecken wij 
gheerne van tgheene daer wij lust tue hebben. 
40. Dyanams tempele te Ephesen gaff alle sculdenaers veijlicheit; veel 
meer gheeft deselfde duechheit en vroomheit. 
Tvijfde thien 

41. Ghelijck wij oock loonen de ons hand ofte vuet afsnijdt dae tvier in 
is, also behooren wij te vercoopen dat onnoodich is, updat wij eenen 
vrij en hall hebben. 
vanaf hangt 

38. < M 136 587-588: Qui aliis interrogatis, ipsi praeripiunt responsionem, 
perinde faciunt ac si quem ab alio volentem osculari, priores occupent > . 
39. < M 136 589-590: Ut ubi dolet, ibi manum habemus, ita si quid 
delectat, ibi linguam habemus, id est, libenter eius rei facimus 
mentionem > . Daer ... duet: Waar wij pijn hebben 
40. < M 136 603-604: Templum Ephesiae Dianae tutos reddebat obaeratos a 
creditoribus: at multo magis frugalitas et parsimonia praebet asylum> . 
deselfde, t.w. veijlicheit; duechheit: onberispelijkheid; vroomheit: 
oprechtheid, betrouwbaarheid 
41. < M 138 619-620: Ut pedem aut manum, si computruerit, data mercede 
resecamus, ita domus aut famulicium abiiciendum, ut liberemur aere alieno, 
hoc est, ut liberi fiamus > . dae: waar; tvier: het vuur, ontsteking; eenen ... 
hebben: vrij zijn 

42. Ghelijck een tater liever hoord een nijend peerd dan een 
herpslaegher, also behaegt tbest niet alleman. 
43. Ghelijck de groote weeden duen die cleijne vergheeten, also 
inwendighe duet uijtwendighe lust ye rgheeten. 
44. Ghelijck niet ghenuech en is dat de acker guet is, ten waer datter 
de bouman guet saet inworpe, so en is een guet verstand niet nut sonder 
bequaeme onderwijsinghe. 
45. Ghelijck veel druijpens een hol maect en veel ghebruijcks dijser 
blanck, also verwint de voiherdende swaere dingen. 
46. Vrouwen de liever heerscappije hebben over onverstandighe mannen 
dan den verstandighen te wile sijn, sijn ghelijck de eenen blinden liever 
leijen dan te volghen die siende den wech weet. 
47. Ghelijck een spieghel onnut is (al ist met ghesteenten ende goud 
verciert), ist dattet tvorghesette aensicht niet weedergheeft, also een 
huijsfrou (huewel sij rijck is) de vrolijck is als de man druevich is, of 
druevich is als de man vrolijck is. 
42. < M 140 670-672: Ut scarabei ac vultures offenduntur unguentis, et 
Scytha iuravit se malle equum hinnienten audire quam citharedum 
canentem, ita non omnibus placent optima > . tater: kletsmeier; nijend: 
hinnikend (in Kiliaan 1599: 335 als Hollands, Fries en Vlaams aangeduid); 
herpslaegher: harpspeler 
43. < M 142 677: Ut maior dolor obscurat minorem, sic animi voluptas 
corporis delectationem > . weeden: weeen, verdrietigheden 
44. < M 142 706-708: Ut non satis soli bonitas, nisi accedat et cultor 
idoneus et semina, ita non sufficit ingenii foelicitas, nisi accedat doctor 
et institutor egregius et praecepta idonea > . bouman: boer; bequaeme: 
nuttige 
45. < M 144 709-710: Ut stilla cavat assiduitate saxum, ut ferrum 
contractatione atteritur, ita assiduitas etiam durissima vincit > . swaere: 
moeilijke 
46. < M 146 772-774: Quae malunt dominari dementibus maritis quam sanis 
ac prudentibus parere, perinde faciunt ac si quis in itinere malit ducere 
cecum quam sequi videntem et viae gnarum > . 
47. < M 148 791-793: Ut inutile spectaculum auro gemmisque adornatum, 
nisi representet similem imaginem, ita inutilis uxor quantumvis opulenta, si 
viro moesto sit hilaris, hilari moesta > . ghesteenten: edelstenen; vrolijck, 
zie 20 

48. Ghelijck niemant en weet waer de schuen wringt dan die se aenheeft, 
also weet niemant svrouwen natuere dan die een huijsfrouwe heeft. 
49. Ghelijck de daer dienen, den oliphanten gheen wit deed ofte den 
stiere gheen rood ghebruijcken, wantmen clOr sulcx hen tot thoorne 
verwect, also sal een huijsfrou die steen uijtten weghe leggen daer hem 
de man aen stooten mach. 
50. Ghelijck sommighe versmaeden hOr eijghen huijsvrouwen de schoon en 
lieflijck sijn, en vermengen hen met hueren de niet dan ghelt suecken, 
also hebben sommighe lust aen spijse de selsam en kostelijck is. 
Tseste thien 

51. Ghelijck tlijcham is des siels instrument, also is de Biel Gods 
instrument. 
52. Dat een ander ghetimmert heeft, is lichtelijcker te verderven dan te 
48. < M 148 811-812: Ut nemo sentit qua parte stringat calceus, nisi qui 
indutus est, ita nemo novit ingenium mulieris, nisi qui duxit uxorem > . 
weet: kent; svrouwen natuere: de vrouw (natuere: aard) 
49. < M 150 836-839: Qui ministrant elephantis non sumunt lucidam vestem; 
qui tauris, purpuream non induunt: nam his coloribus efferantur. Tigrides 
tympanorum strepitum non ferunt: ita uxor ab its debet abstinere, quibus 
senserit maritum vehementer offendi > . dienen: in dienst zijn; want-: 
omdat; thoorne: woede 
50. < M 154 887-889: Quidam fastiditis propriis uxoribus et formosis et 
amantibus, cum scorto mercede coeunt, gloriae causa magis quam 
voluptatis: ita quosdam cibi delectant vel ob id ipsum quod rari sint, ac 
magno empti > . versmaeden: zich afkeren van; vermengen hen: omgang 
hebben; lust aen: verlangen naar; kostelijck: kostbaar 
51. < M 158 960: Ut corpus est instrumentum animae, sic anima est 
instrumentum Dei>. instrument: werktuig 
52. < M 162 35-37: Facile est demoliri quod alius extruxit, at difficillimum 
idem aut melius aliquid extruere: ita aliorum orationem reprehendere in 
proclivi est, at eodem modo meliusve dicere, non est perinde facile > . 

beteren. Also een anders invenci ofte composici is gheringer veracht, dan 
verbetert. 

53. Wie dorst heeft, de drinct aleer hij des cruesens fraijicheit beschoud. 
Also salmen eerst merken in een oraci ofte ghedicht wat tot dOchden 
strect; alsdan salmen sijn properheit en conste overleggen. 
54. Ghelijckmen lichte voijsen tot lichtveerdighe liedekens en stemmighe 
voijsen ter eeren Gods ghebruijct, also behooren buerdelijcke woorden 
tot buerdelijcke materie ende sinlijcke woorden tot sinlijcke materie. 
55. Ghelijck onvlugge jongen altijt gaepen na smoders aes, also sijnse 
die ment al muet insteecken en van henselven niet en duen. 
56. Ghelijck int velt de bije suect bluemen ende de buck twijghen, 
tvercken wortelen, de kuijen gras, also oock in poetrij deene suect dit, 
ghetirnrnert: gebouwd, gemaakt; lichtelijcker: gemakkelijker; verderven: 
vernielen; beteren: verbeteren; invenci: (uit)vinding; composici: geschrift, 

dichterlijke schepping; gheringer: gemakkelijker 

53. < M 164 56-58: Qui bibunt, ubi iam desierint sitire, turn poculi 
sculpturam contemplantur: sic in oratione, primum animadvertendum quam 
salutare sit quod dicitur, deinde si vacat, quid sit elegans aut nitidum 
considerare licet > . des ... fraijicheit: de schoonheid van de beker; merken: 
de aandacht richten op; oraci: redevoering; sijn ... conste: de sierlijkheid 
en artisticiteit ervan; overleggen: nadenken (over) 
54. < M 166 103-104: Ut ridiculus sit cantor, qui rem gravem Lidiis efferat 
modis, ita ridiculus qui de diis, aut recte vivendo verba faciens, rhetoricis 
lasciviat flosculis > . lichte voijsen: opgewekte melodieen; lichtveerdige: niet 
ernstige; stemmighe: statige, ingetogen; buerdelijcke: kluchtige; sinlijcke: serieuze 
55. < M 168 123-125: Ut pulli involucres semper hiantes pendent de ore 
alieno, sic quidam molesti sunt docenti, quod necessarium sit eis omnia 
mansa in os inserere, nihilque tradant ipsi sibi> . onvlugge: die niet kunnen 
vliegen; gaepen na: de mond opengesperd houden voor; -t al: alles; van 
henselven: uit zichzelf 
56. < M 172 200-202: Quemadmodum in iisdem pascuis apis florem sequitur, 
capra fructicem, sus radicem, quadrupedia fructum, sic in poetis alius 
aliud quaerit, hic historian, ille sermonis ornamenta, ille probationes, ille 
praecepta vivendi > . wortelen: (ook) wortels; poetrij: dichtkunst; bewijs: 
leerzaam voorbeeld, onderrichting; stichtinge des leevens: iets dat hem 
voor zijn leven ten voordeel strekt 

dander dat. Deen suect die historie, dander schoon ghedicht, de derde 
bewijs, de vierde stichtinge des leevens. 

57. Ghelijck de bije uijt bittere bluemen ofte kruijen suet en lenich 
honich vergaert, also uijt lelijcke ongheschicte fabulen machmen altemet 
wat guets leeren. 
58. Des mans heerscappije sal over sijn huijsvrou niet sijn als de een 
dinck besit, maer als tverstand int licham. 
59. Ghelijck de bouluijden liever sien hangende dan rechtupstaende aijren, 
want deese vol en dander sonder vruchten sijn, also de in conste niet 
perfect sijn, dickwijls hoomuet thoonen, daer danderen hen om leech 
houwen. 
60. Ghelijck de mishoopt rijck te worden, gheen ghewin acht slaet, maer 
de in hoope leeft, versmaet oock cleijn ghewin niet. Also ooc de hem 
vOr een guet eerlijck man begheert uijt te gheeven, sal oock 
dalderminste in hem corrigeeren dat tot sonde ofte oneere strect. 
Tsevenste thien 

57. < M 172 206-208: Ut apis ex amarissimis floribus et asperrimis spinis 
mel suavissimum ac lenissimum colligit, sic ex turpibus ac sceleratis 
fabulis utcunque decerpi potest aliquid utilitatis > . lenich: zacht; lelijcke = 
ongheschicte: niet fraaie; fabulen: (ook) verhalen; altemet: soms 
58. < M 150 830-831: Imperium viri in uxorem non erit, cuiusmodi est 
domini in rem possessam, sed cuiusmodi est animi in corpus > . 
59. < M 178 283-285: Ut agriculae lubentius vident spicas inclinatas quam 
erectas in altum (nam illas onustas fructu intelligunt, has inanes), sic 
adolescentes priusquam profecerunt in philosophia, tument; ubi doctrinae 
frustum perceperint, submittunt sese > . bouluiden, zie 44; want, zie 49; 
deese, t.w. de eerstgenoemde; conste, zie 24; perfect: voortreffelijk; 
hoomuet: (ook) zelfoversch�tting; leech houden: gering achten 
60. < M 180 333-336: Ut qui desperat se fore divitem, largius impendit, at 
qui iam spe vicinus est opulento, is nec pusillum contemnit lucellum et 
minimus parcit, ita qui confidit se fore bonum virum, et minima vitia 
studet corrigere, et nihil negligit, quod aliquo modo conducat ad bonam 
mentem > . mishoopt: wanhoopt; ghewin: voordeel; dalderminste: het 
geringste; strect (tot): veroorzaakt, geldt (als) 

61. Het zeewater -al dienet niet ghedroncken- het vuedt nochtans 
visschen en is oock nut vOr die schippers. Also salmen van alle dinck 
tbeste ghebruijcken. 
62. Ghelijck de ghieren connen ruijcken waer de crengen sijn, maer van 
donghestorven en hebbense gheen mencie, also de een ander haet, can 
terstont ruijcken als hij wat misdaen heeft, maer sijn guede wercken 
simuleert hij. 
63. Men behueftse niet to kittelen de uijtter natueren sijn tot lachen 
gheneijcht. Also salmen niet prijsen die eerghierich van hOrselven sijn. 
64. Ghelijck de inden stock sitten, prijsen donghebonden, donghebonden 
die vrijen, de vrijen die rijcken, de rijcken die heeren, de heeren die 
princen, de princen God, als de oock gheerne souden donderen en 
blixemen, also oock de nemmermeer tevreeden is maer altijt na hoogher 
dingen staet. 
65. Ghelijck een schip dat in een rivier groot is, is in die see cleijn, 
also een maetich constenaer wordt wel iewars groot gheacht. 
61. < M 182 349-350: Aqua marls inutilis potui, sed alit pisces, servit 
navigantibus: sic ex unaquaque re quod inest commoditatis excerpendum est > . 
62. < M 182 363-365: Ut vultures ad extincta corpora odore feruntur, sana 
non sentiunt, sic inimicus, si quid deliqueris, statim olfacit atque eo 
confestim accurrit, ad recte facta stupidus > . hebbense gheen mencie (van): 
hebben ze geen aandacht (voor); hij, t.w. die ander; simuleert: ziet voorbij 
(aan) 
63. < M 196 575-576: Non oportet titillare, qui natura proclives sunt ad 
risum: ita non oportet laudare, qui gloriae suapte sponte sunt 
appetentiores > . uijtter natueren: van nature 
64. < M 208 760-763: Ut vincti beatos iudicant solutos, soluti liberos, liberi 
cives, hii rursum divites, hii satrapas, satrapae reges, reges deos, tonare 
propemodum ac fulgurare cupientes, sic qui semper expendit quanto sit 
aliis inferior, nunquam sua contentus est sorte > . stock: gevangenis; 
donghebonden: die op vrije voeten zijn; princen, zie 3; als die: omdat ze 
immers; nemmermeer, zie 19; staet: streeft, verlangt 
65. < M 214 879-880: Navis is fluvio magna, in marl parva est: sic 
mediocres alibi, alibi videntur insignes > maetich: middelmatig; iewars: 
ergens 

66. Een fenijnighe serpent de dOr coude vercluemt is, machmen wel 
handelen, niet datse onfenijnich is, maer dattet fenijn niet wercken can. 
Also sommighe souden wel quaet duen, hadden sij macht. 
67. Een heerlijck peerd soude beter last draeghen dan een esel, nochtans 
wordet met sulcke last niet beswaert. Also ooc gheleerde mannen 
behooren gheen hantwerck te duen. 
68. Een guet esbatement ofte spel van sinne wordt veracht om die 
personage de quaelijck ageert. Also mishaegt ooc een guede reden, 
wordtse quaelijck vertelt. 
69. De groote Alexander hadde verbooden dat hem niemant schilderen sou 
dan Appelles, en dat hem niemant up tcoper contrefeijten sou dan 
Lijsippus, ofte up ennich ghesteente uijtsteecken dan Pijrgoteles, de 
tsaemen constighe mannen waeren. Also betaemt niet elckerlijck Christum 
te preecken ofte dOchden te prijsen. 
70. Ghelijck de slappelijck liefhebben, blij sijn als datse liefhebben, 
66. < M 214 883-885: Serpens etiam pestifera dum frigore torpet, tute 
tractatur, non quod desit venenum, sed quod non possit explicare: sic 
quibusdam ad eximiam maliciam vires desunt, non animus > . fenijnighe 
serpent: giftige slang; handelen: in de handen pakken; dat-: omdat 
67. < M 228 97-99: Generosus equus melius gestabit sarcinam quam ignavum 
iumentum, nemo tamen imponit: ita magna ingenia sunt quidem et ipsa 
idonea functions munium, sed indigna quae tam sordidis occupationibus 
onerentur > . heerlijck: voortreffelijk; hantwerck: werk met hun handen 
68. < M 228 108-109: Bona fabula aliquando exsibilatur, vitio histionis male 
agentis: ita bona oratio displicet, si quis parum apte referat > . esbatement: 
toneelstuk met vooral recreatieve bedoeling; spel van sinne: allegorisch 
spel met ernstige inhoud; personage: spelende persoon; quaelijck ageert: 
zijn rol slecht speelt; reden: woord, betoog 
69. < M 232 170-173: Sicut Alexander Magnus vetuit ne quis se pingeret 
praeter unum Apellem, aut ne quis se fingeret aere praeter Lysippum, aut 
gemma sculperet praeter Pyrgotelem, summos videlicet artifices, ita non 
convenit Christum a quovis praedicari aut virtutem a quovis laudari > 
nienzant: iemand anders; contrefeijten: afbeelden; tsaemen: allemaal; 
constighe: kunstvaardige 
70. < M 176 251-254: Ut qui leviter amant, gaudent quidem amico 
praesente, absentis facile obliviscuntur, at qui penitus amant, non sinunt 
abesse quod amant, sic quidam facile avocantur a studio philosophiae 

present is, maer de hertich liefhebben, willen altijt bij tgheen sijn datse 
liefhebben. Also ooc slappe en hertighe liefhebbers der consten. 

Dat achte thien 

71. Niemant is so dul, de uijt eenen kostelijcken gouwen bekere liever 
fenijn drincke dan uijt eenen eerden crues ghuede ofte onscaedelijcken 
wijn. Also de wijs is, wil liever hooren salighe vermaeningen, slechtelijck 
bijghebrocht, dan fenijnighe leeringen, heerlijck en wel ghespraect. 
72. Ghelijck de natuer gout ende gemmen diep verborghen houdt, maer 
dat so kostelijck niet en is, overvluedigher gheeft, also is dexcellentste 
niet dan weijnich luijden bekent, en men vercrijgtet niet dan met 
grooten arbeijd. 
73. Ghelijck een diamant is teghen ijser en stael onverwinlijck, tensij 
dat hij met warm buckenbluet overstreecken waer, also soudij sommighe 
menschen niet bemorwen connen dan met smeecken. 
negociis; at qui vere amant, omnium prae illa obliviscuntur, nihilque illis 
sine illa dulce esse potest > . hertich: krachtig; consten, zie 24 

71. < M 232 180-183: Nemo tam insanus ut vel e Neronis capedine, quam 
Plinius trecentis sestertiis estimat, venenum bibere malit quam e Samio 
vasculo vinum innoxium: ita qui sapit, malit salubria praecepta vivendi 
qualicunque sermone proposita, quam pestiferas opiniones ab 
eloquentissimo scriptore haurire > . dul, zie 13; kostelijcken, zie 50; salighe 
vermaeningen: heilzame aansporingen; slechtelijck bijghebrocht: op 
eenvoudige wijze meegedeeld, verwoord; fenijnighe leeringen: boosaardige 
lessen; heerlijck, zie 67; ghespraect: van taal 
72. < M 234 188-189: Ut natura gemmas altissime recondidit, villa passim 
obvia sunt, ita quae sunt optima paucissimis nota sunt, nec nisi summo 
studio eruuntur > . gemmen: edeistenen, schatten; dat: wat; kostelijck, zie 
50; dexcellentste: het beste; arbeijd: inspanning 
73. < M 234 196-198: Quemadmodum adamas adversus omnia invictus, 
hircino sanguine eoque calido ac recenti maceratus, malleo frangitur, ita 
quaedam ingenia nulla vi pervincas, blandicia emollienda sunt > . 
onverwinlijck is: niet to overwinnen is (door); bemorwen: vermurwen 

74. Ghelijckmen die peerden niet verwijt datse onghehavent, ruijch ende 
lelijck sijn maer den paiphenier, also ist der bisscoppen ende princen 
schult dat dondersaeten onghereghelt sijn. 
75. Bucephalus, des grooten Alexanders peerd, alset bloot was, lietet hem 
berijden vanden paiphenier, maer alst tuebereijt was, muster niemant 
upsitten dan de kOninck alleen. Also sommighe oock dewijl sij arm sijn, 
sijnse meedsam alleman, maer als sij rijck gheworden sijn, versmaeden 
sij die ghemeene luijden. 
76. Ghelijck een roose, de aenghenaemste der bluemen, van doornen 
ghegenereert wordt, also van herden en swaeren arbeijd comt de beste 
vrucht. 
77. Tis een dwaes de die fonteijn laet en schept uijt die rivieren. Also 
oock de devangelien en andere heijlighe scriftuer verlaet, en volcht 
Lijram of Scotum etc. 
78. Ghelijck hij quaeder natueren is de een spruijtende fonteijn dect ofte 
74. < M 240 304-305: Ut equus strigosus imputatur non equi culpae, sed 
equisonibus, ita populus male moratus episcopis > . onghehavent = rtujch: 
onverzorgd; paiphenier, zie 17; dondersaeten: ondergeschikten; 
onghereghelt: losbandig 
75. < M 244 367-370: Bucephalus Alexandri Magni equus, quoties nudus 
esset, equisonem in tergum admittebat, ornatus regiis phaleris neminem 
ferebat, nisi regem ipsum, in reliquos omneis ferociebat: ita tenues 
quemvis ferunt, divites facti, despiciunt vulgares > . bloot: zonder 
uitrusting; paiphenier, zie 17; tuebereijt: in gereedheid gebracht; dewijk 
wanneer; meedsam: vriendelijk; ghemeene: gewone 
76. < M 260 640-641: Ut rosa, fibs unus omnium longe gratissimus, de 
spinis nascitur, sic e tristibus et asperis laboribus fructus capitur 
iucundissimus > . ghegenereert: voortgebracht; arbeijd, zie 72 
77. < M 262 692-693: Ut stultum sit relictis fontibus consectari rivulos, ita 
ineptum est, relictis Evangeliis, Lyrae et similium somnia sequi> . fonteijn: 
bron; Lijram of Scotum: Nicolaas van Lyra (ca. 1270-1349), franciscaan, 
hoogleraar in Parijs, en Johannes Duns Scotus (ca. 1265-1308), 
franciscaan, hoogleraar to Cambridge, Oxfort, Parijs. Te zamen met 
Thomas van Aquino belangrijke vertegenwoordigers van de zgn. via 
antiqua in de theologie 
78. < M 264 698-701: Ut impendio malignus sit, qui fontem scatentem 
obtegat, aut solem obradiantem prohibeat, aut lumen recuset de suo 

weijghert van sijnen lichte een keers tontsteecken ofte den dwaelende 
den wech te wijsen, also is hij onbeleeft de een ander buijten sijn 
scaede helpen mach. 

79. Ghelijck de son twas weeck en tcleij herd maect, also maect een 
oraci den eenen guet, den anderen quaet. 
80. De maen ontfanget tlicht vander sonnen en gheeftet wederom den 
menschen. Also de van God begaeft is, salt anderen meededeelen. 
Tneghenste thien 

81. Ghelijck de donder sonder blixem vervaert maect maer duet gheen 
scha, also sommigher menschen dreijghen vervaert, maer schaed niet. 
82. Ghelijck de medecijn meer te prijsen is de gheneest dan de incisie 
maect, also sijn de heeren meer te prijsen de die misdaed inden 
borgheren corrigeeren sonder dooden. 
lumine accendere, aut viam monstrare gravetur, ita vehementer sit 
inhumanus, qui prodesse nolit citra ullum suum incommodum> . spruijtende 
fonteijn: opwellende bron; onbeleeft: onbeschaafd; onmenselijk; buijten sijn 
scaede: zonder dat hij er schade van ondervindt 

79. < M 266 752-753: Ut idem sol ceram liquefacit et lutum indurat, ita 
eadem oratio alios reddet meliores, alios deteriores, pro ingeniorum 
varietate > . oraci, zie 53 
80. < M 268 765-766: Ut Luna quod luminis accepit a Sole, mundo refundit, 
ita donum a deo acceptum, in commodum aliorum est conferendum > . 
wederorn: op haar beurt; begaeft: van gaven voorzien; salt ... deelen: moet 
anderen erin doen delen, ervan mee laten profiteren 
81. < M 270 795-796: Sicut aliquando tonat sine fulgetris, idque tonitru 
terrorem habet, periculo vacat, ita quorumdam minae terrent, non nocent > . 
82. <1\4 270-272 821-823: Ut magis est probanda medicina, quae vitiosas 
corporis partes sanat quam quae exurit, ita melior est magistratus qui 
cives improbos corrigit quam qui tollit e medio > medecijn: arts; heeren: 
machthebbers; corrigeeren: straffen 

83. Ghelijck de son huese hoogher over ons staet, so se min schims 
maect, also hue een man wijser is, so hij min van hemselven houdt; en 
hue hij Baer verder af is, so hij weer van hemselven houdt. 
84. Onder so veel duijsent menschen en sijnder gheen twee van aensicht 
oft in stemmen ghelijck. Also sijnse oock van natuer ende seeden 
diversch. 
85. De draecken suijcken somtijts der oliphanten blued ende doodense 
also, ende sij wederom, droncken sijnde vanden bluede, sterven 
insghelijck. Also bOrdet dicwijls ten oorloghe, daermen scha duet ende 
schaede weder ontfangt. 
86. Een leeuw wuedet eer up een man dan up een wijf; die kinderen 
misduet hij niet ten waer dat hem de honger dronge. Also sullen de 
machtighe die crancken spaeren ende hOr macht thoonen up die 
gheweldighen. 
87. Ghelijck onprofijtighe honden alle vremden nablaffen, also 
83. < M 274 880-883: Sicuti quo directius nos ferit sol radiis suis, hoc 
minor est umbra nostri, quo obliquius, hoc magis increscit umbra corporis. 
Ita quanto plus quisque assecutus est ver ge sapientiae, hoc minus 
magnifice de se sentit; quo longius abest ab ea, hoc se magis dilatat 
stultissima persuasione sapientiae > . over: boven; schims, zie 29 
84. < M 276 884-885: Ut inter tot hominum milia, nullae facies cunt per 
omnia similes, nec ullae voces, ita suum cuique ingenium est, suns cuique 
mos > . aensicht: uiterlijk, voorkomen 
85. < M 278 932-934: Dracones exugentes sanguinem elephantorum, occidunt 
eos, et ipsi vicissim inebriati opprimuntur ac commoriuntur: ita 
saepenumero in bello, pars utraque et perimit et perit, damnum dat et 
accipit > . suijcken: zuigen uit; wederom: op hun beurt; duet: toebrengt; 
weder: terug 
86. < M 278 939-941: Sicuti leo citius sevit in virum quam in foeminam, 
pueros non nisi summa fame coactus attingit, simplicibus ac prostrates 
parcit, ita potentes infirmioribus debent ignoscere, vires in alios expedire, 
quos vincere pulchrum sit > . wuedet: gaat to keer (tegen), valt aan (op); 
crancken: zwakken; up: tegen, ten aanzien van 
87. < M 284 29-30: Ut ignavi canes omnibus ignotis allatrant, ita barbari 
quicquid non intelligunt, carpunt ac damnant > . verstaen: begrijpen; 
berispen: keuren ... af; beknaegen: belasteren; kammen ... af 

donverstandighen: wat sij niet verstaen, dat berispen sij ende 
beknaeghen. 

88. Daer sijn gheen beesten de hOr jongen liever hebben dan de ezelen 
ende aepen. Also dongheleerden: wat sij maecken, prijsen sij boven all. 
89. De kOninck der bijen heeft gheen angel oft hij ghebruijct gheen 
angel. En heeft noch meer: hij is grooter en bequaemer, maer heeft 
cleijner vloghelen. Also betaemt oock eenen prins guedertierenheit ende 
vanden sijnen niet verre to vertrecken. 
90. De musschen breecken der spinnen webben, maer de vlieghen 
wordender in ghevangen. Also de wetten quellen tghemeen volck, maer de 
machtighe breeckense onverbOrt. 
Dat thienste thien 

91. De ghieren vlien welruijckende salve en vlieghen tot stinckende 
krengen. Also sommighe schuwen dat eerlick is, en gheeven hen tot 
schanden. 
92. Ghelijck een wijnstock huewel sij alle boomen in vruchten 
88. < M 286 35-36: Nullum est animal quod impensius amet suos foetus 
quam asinus et simia: ita indocti suas commentaciunculas praeter alios 
amplectuntur > . liever hebben: meer liefhebben 
89. < M 298 225-227: Rex apum solus aculeum non habet, aut certe non 
utitur: ad haec grandior est corpore et specie decentior, sed alis quam 
caeterae minoribus. Ita principem oportet esse clementissimum, et a sua 
civitate nusquam avolare longius > . bequaemer: mooier; prins, zie 3; 
guedertierenheit: edele aard; vertrecken: zich verwijderen, zich terugtrekken 
90. < M 298 242-243: Ut aranearum telas corvi perrumpunt, muscae 
implicantur, ita leges plaebeculam vexant, a potentibus violantur impune > 
tghemeen, zie 75; onverbOrt: ongestraft 
91. < M 302 288-289: Vultures unguentorum odore fugantur, ad cadavera 
advolant: ita quidam a rebus honestis abhorrent, ad foeda rapiuntur > . 
eerlijck: eervol, tot eer strekkend; gheeven tot: geven over aan 
92. < M 302 301-303: Quemadmodum vitis tametsi arbor omnium nobilissima, 

tebovengaet, nochtans muetse met staecken ghestut sijn. Also behueven de 
machtighe ende gheleerden verworpender menschen hulp. 

93. Een vijchboom bluijt niet, nochtans brengtse suete vruchten. Also 
sommighe sijn weldaedich sonder beruemen. 
94. Ghelijck een onvruchtbaer boom, alse inghegriffijt wordt, vrucht 
draegt, also mach een onvruchtbaer verstand dOr onderwijs vruchtbaer 
worden. 
95. Een vruchtbaer acker diemen met groote oncosten muet bouwen, duet 
den landman gheen groot profijt. Also een mensch neerachtich en 
teerachtich sal luttel overwinnen. 
96. Een jonge wijnstock brengt overvluedich wijn maer een ouwe 
wijnstock beter. Also de jongen spreecken veel, maer de ouwen dat sluijt. 
97. Hij is sot de een peerd coopen wil ende dat weerdeert na sijn 
ghereije. Also is hij oock sot de een vriend verkiest omdat hij 
welghecleedt ofte rijck is. 
tamen arundinum aut vallorum aut arborum infrugiferarum eget 
sustentaculis, ita potentes et eruditi inferiorum egent opera > . 
verworpender: onaanzienlijker 

93. < M 306 373-374: Ficus non floret, cum fructus habeat dulcissimos: ita 
quidam benefaciunt nihil pollicitantes > . weldaedich: (ook) deugdzaam 
94. < M 308 400-401: Arbor per se infrugifera, tamen insitione discit ferre 
frustus: ita pravum ingenium institutione ad bonam frugem potest 
demutari > . inghegriffijt: ingekerfd, van een ent voorzien 
95. < M 308 408-410: Ut alter ferax, sed quern oporteat multo impendio 
colere, non multum iuvat colonum, sic homo quaestuosus, sed idem 
sumptuosus, haud multum reponit heredi profuturum> . oncosten: lasten; 
bouwen: bewerken; neerachtich: werkzaam; teerachtich: verkwistend; 
overwinnen: overwinst maken 
96. < M 310 433-434: Novella vitis copiosius gignit vinum, sed vetustior 
melius: ita plura loquuntur iuvenes, sed utiliora senes > . dat sluijt: wat 
klopt; wat zin heeft, van nut is 
97. < M 214 870-872: Quemadmodum stultus est, qui equum empturus, non 
ipsum inspirit, sed stratum eius ac frenos, sic stultissimus, qui amicum 
asciturus, eum e vestitu aut opibus aestimat > . weerdeert: beoordeelt; de 
waarde (ervan) bepaalt; ghereije: tuig 

98. Ghelijck der goochelaers bedroch en duet gheen scha maer brengt 
wellust, also in sophistighe archeijt begreepen te worden, is gheen 
perijckel maer buerde. 
99. Ghelijck een gemme, al isse cleijn, beter is dan groote keijselingen, 
also een cleijn man daer guet verstand in is. 
100. Ghelijcke glasen, deen vol dander ledich, slaet daerup, hebben wel 
accoort maer diversche thoonen. Also isser guet accoort tusschen een 
barmhertich rijckman ende een behueftich arm man. 
Eijnde der hondert ghelijckenissen, ghenoomen ex similibus 
Erasmi om andere nae te maecken. 


Tgheloof muet wercken 
Ao 1552 


7. Bibliografie 
Bijl 1978 Erasmus in het Nederlands tot 1617. 
Nieuwkoop, 1978 

Harrebomee 1980 P.J. Harrebomee, Spreekwoordenboek der 
Nederlandsche taal, of Verzameling van 
Nederlandsche spreekwoorden en spreekwoordelijke 
uitdrukkingen van vroegeren 
en lateren tijd. Amsterdam, 1980 (repr. 
van ed. Utrecht, 1856-1870) 

98. < M 214 875-876: Ut praestigiatorum fraudes fallunt et cum voluptate, 
sic sophisticis argutiis capi ridiculum est, non periculosum > . wellust: 
plezier; sophistighe archeijt: listigheden van de drogredenaars; begreepen: 
verwikkeld; gheen perijckel: niet iets gevaarlijks; buerde: grap 
99. <1\4 232 174-176: Ut gemma minutula quaedam res est, sed ingentibus 
tamen saxis anteponitur, sic homo pusillus, sed ingenio valens: aut sic 
philosophia seu virtus ostentatione minimum quiddam est, sed precio 
maximum > . gemme, zie 72; keijselingen: keistenen 
100.< M 318 590-591: Ut vasa paria quorum alterum plenum sit, alterum 
inane, pulsata concentum faciunt 'dia pasoon', ita bene convenit inter 
divitem benignum et pauperem indigum > . 


Hummelen 1968 W.M.H. Hummelen, Repertorium van het 

rederijkersdrama 1500 - ca. 1620. Assen, 
1968 
Hummelen-Schmidt z.j. W.M.H. Hummelen en C. Schmidt, Naaman 
Prinche van Syrien. Zutphen, z.j. 
Kiliaan 1599 Kilianus, Etymologicum Theutonicae linguae. 
Antwerpen, 1599 

Kloeke 1959 G.G. Kloeke, Kamper spreekwoorden, naar 
de uitgave van Warnersen anno 1550. 
Assen, 1959 

Krans 1936-1937 G.H.A. Krans, 'Peter Warnersen drukker 
en uitgever te Kampen', in Het Boek 24 
(1936-1937): 147-169 (met bijlagen p. 
170-186) 

Margolin 1975 J-Cl. Margolin, 'Parabolae sive Similia', in 

Opera omnia Desiderii Erasrni Roterodami, 

recognita et adnotatione critica instructa 

notisque illustrata. Ordinis primi tomus 

quintus. Amsterdam - Oxford, 1975: 1-332 

Meertens 1967 P.J. Meertens, 'Een esbatement ter ere 
van keizer Karel V (een Leids rederijkersspel 
uit 1552)', in Jaarboek 17 van de 
Koninklijkec Soevereine hoofdkamer van 
Retorica "De Fonteine" te Gent (1967): 
75-105 

Nauwelaerts 1967 M.A. Nauwelaerts, 'Un ami anversois de 
More et d'Erasme, Petrus Aegilius', in 
Moreana 15-16 (nov. 1967): 83-96 

De Vreese 1936-1937 W. de Vreese, 'De Nederlandsche vertalingen 
van Desiderius Erasmus', in Het Boek 
24 (1936-1937): 71-100 

*. Deze bijdrage zou Voortgang niet hebben bereikt, zonder de technische 
vriendenhand van drs. Ben Salemans (Nijmegen). Van enkele redactionele 
opmerkingen die dr. A.M. Duinhoven (Bussum) bij dit artikel maakte, heb 
ik graag gebruik gemaakt. Hen beiden dank ik bier hartelijk. 


MARNIX BIJ VONDEL 

L. Strengholt 
Onder de hekeldichten van Vondel is een niet zo bekend gedicht 
getiteld Antidotum. Tegen het vergift der Geestdiyvers.1) In een latere 
versie is het door de dichter omgedoopt tot Geneesdrank der Geestdgveren.
2) Met die titel komt het voor in de bundel Poezy van 1650. De 
vervanging van het vreemde woord Antidotum door een Nederlands 
equivalent zal wel voortkomen uit het streven naar zuivering van de moedertaal, 
waarvoor de dichter in de Aenleidinge die de genoemde uitgave 
inleidt, een lans breekt. 

Over de literaire waarde van Antidotum is in de loop der jaren verschillend 
geoordeeld. Bakhuizen van den Brink was van mening, dat het 
gedicht "bijna alle geestigheid mist, en bovendien noch op dichterlijke 
verheffing, noch op de sierlijke krachtige uitdrukking, noch op het 
dramatische, dat zijne overige hekeldichten kenmerkt, aanspraak maken 
mag".3) Kiihler noemt het als een werk "waarvan de poetische waarde niet 
zoo bijzonder hoog staat".4) Wijnman sprak kort en krachtig over een 
langademig en vervelend gedicht.5) Maar er zijn ook andere geluiden. 
Barnouw bijvoorbeeld vindt het "een krachtig gedicht"6) en Gerard Brom 
ervaart, althans in het slot van de tekst, "gespaarde en dus verhoogde 
kracht".7) Het oordeel over de letterkundige kwaliteit zou natuurlijk ook 
wel eens kunnen afhangen van de waarde die men aan de inhoud of de 
strekking toekent. 

En dan is er het belang van het vers als gegeven in de biografie van 
de dichter. In de literatuur over Vondel is op diverse manieren verwoord, 
dat Antidotum een moment van grote betekenis in zijn geestelijke ontwikkeling 
vertegenwoordigt. Een omwenteling in zijn zielsgeschiedenis, 
zegt Brom in zijn boek over Vondels geloof.8) En Kiihler, schrijvend 
vanuit een heel andere achtergrond dan de rooms-katholieke Brom, en ook 


in een ander verband, stelt vast, dat het gedicht een keerpunt in het 

leven van de dichter is geweest.9) Het moet daarom de moeite waard zijn, 

nader in te gaan op de verhouding van de tekst tot een werk dat als een 

van zijn bronnen mag worden opgevat, en dat te meer, aangezien die bron 

bij verrassing in de gereformeerde hoek te vinden is, bij Marnix van 

Sint-Aldegonde namelijk. Een cruciaal moment in Vondels geestelijke 

ontwikkeling zou aldus staan onder de beademing van een calvinistisch 

auteur. Laten we zien wat dat te betekenen heeft.10) 

Hierboven heb ik een deel van de ondertitel nog niet gegeven. De 

oudste druk, een plano-uitgave die op 1626 wordt gedateerd, voegt ter 

verduidelijking van de bedoeling deze woorden toe: "Tot verdedigingh van 

t beschreven woord Gods." Met deze uitbreiding van de titel komen we 

wat dichter bij de aanleiding tot het schrijven van het hekeldicht. In het 

geding is de uniciteit van de Heilige Schrift als Godsopenbaring en in 

direct verband daarmee een ander gewichtig punt in zaken van geloof en 

kerk: de verhouding van Woord en Geest. 

Een kwestie van hermeneutiek en dogmatiek als grondthema in een sa


tire? Inderdaad, maar wat bij Vondel opmerkelijker is, is het feit dat 

deze satire een kwestie in zijn eigen doopsgezinde kring betreft. 

Ditmaal niet Oldenbarnevelt of de hervormde dominees van Amsterdam, 

maar een interne aangelegenheid bij de kerkelijke groepering waartoe 

Vondel behoorde, de Waterlandse doopsgezinden. De genre-aanduiding 

'satire' of 'hekeldicht' is evenwel ter zake. Die hangt immers niet of van 

de kwestie waar de dichter het spervuur van zijn spot of zijn veront


waardiging op richt, maar van de manier waarop dat gebeurt. Van een 

spotdicht valt in dit geval nauwelijks te spreken, maar des te duidelijker 

is de felle kritiek -- en die maakt het Antidotum tot een echte represen


tant van het genre. Trouwens, Vondel zelf deelt het vers bij zijn 

hekeldichten in en zo'n gegeven dienen we allicht ernstig te nemen. 

Men kan satiren in twee soorten verdelen op grond van de toon, maar 

ook op grond van de wijze waarop het object, dat de toorn of de spotlust 

van de hekeldichter heeft gewekt, aan de orde komt. Dat object kan een 

specifiek voorval zijn, de misdragingen van een persoon of een groep per


sonen, zodat de satire ook zonder namen te noemen door lezers-tijdgeno


ten zonder moeite te herkennen is als een typisch gelegenheidsgedicht. 

Maar daarnaast kan er in meer algemene termen over een ondeugd of een 

misstand in de samenleving geschreven worden, als over een boventijdelijk 

probleem, hoe geconcretiseerd de voorstelling in de woorden van de tekst 

verder ook mag zijn. Vondels werk kent de satire in alle soorten en gra


daties van scherpte, spot en indignatio. Sommige van zijn hekeldichten 

zijn niet anders dan regelrechte smaadschriften jegens mensen van zijn 


tijd en zijn omgeving. Andere stellen in meer universele trant een of 
ander kwaad aan de kaak. We zullen ons moeten afvragen in hoeverre 
Antidotum een puur gelegenheidsvers is, dat voor latere lezers zijn belang 
heeft verloren, dan wel een gedicht dat zich, bij de concreetheid van de 
aanleiding, boven de aktuele situatie weet to verheffen. Vondel nam in elk 
geval het gedicht in zijn verzamelbundel van 1650 op lang nadat de zaak 
gespeeld had.11) 

Het conflict waaruit het onderhavige gedicht is geboren, is door Kiihler 
tweemaal gedetailleerd en genuanceerd behandeld, eerst in Het Socinianisme 
in Nederland (1912), later in het tweede deel van zijn Geschiedenis 
van de Doopsgezinden in Nederland (1940). Ik kan hier volstaan met een 
samenvatting van zijn bevindingen, maar ik doe dat onder uitdrukkelijke 
verwijzing met name naar de fijngevoelige beschrijving van de kwestie in 
het laatstgenoemde werk.12) 

Hoofdpersoon in de onverkwikkelijke twist die zich in 1625-1626 in de 
kring der Waterlandse doopsgezinden afspeelde, was Nittert Obbes, een 
der voorgangers van de Amsterdamse gemeente. Kiihler kenschetst de man 
als een prediker van zeer middelmatig talent en van een zwak karakter. 
Hij kwam uit Oost-Friesland en vestigde zich in 1598 in Amsterdam. 
Temidden van zijn meer begaafde collega's voelde hij zich niet in alle 
opzichten gelukkig. Onder de bekoring van het opkomende socinianisme 
geraakt, verzette hij zich in zijn preken tegen de 'geestdrijverij' en nam 
hij het op voor het 'beschreven Woord Gods', de Heilige Schrift als de 
enige gezaghebbende bron van kennis omtrent de wil van God. Dit kon op 
zichzelf een onverdacht standpunt lijken, maar in werkelijkheid ontkende 
Obbes met zijn beroep op de hoge autoriteit van de Bijbel iedere directe 
inwerking van Gods Geest in het hart van de gelovigen. 

Een van Obbes' tegenstanders was de Alkmaarse vermaner Hans de Ries, 
die onder de Waterlanders groot aanzien genoot. Hij verweerde zich in 
geschrifte tegen de beschuldiging van Schriftverachting en onderscheidde 
daarbij tweeerlei Woord Gods: ten eerste Christus zelf, die immers in de 
proloog van het Johannesevangelie ondubbeizinnig als zodanig wordt 
genoemd, en ten tweede de Schrift, die als het in letters uitgedrukte 
woord getuigt van en verwijst naar het eeuwige Woord dat Christus is. 
Het ware levende Woord, "het inwendighe woort Gods", is Christus, die 
door zijn Geest de gelovigen innerlijk "aanspreekt, leert, verlicht, zaift, 
vernieuwt, wederbaart en zaligmaakt". Tegenstrijdigheid is er niet tussen 
de beide openbaringen, want Christus, door wiens Geest de Heilige Schrift 
is ingegeven, is dezelfde die de harten van de gelovigen verlicht, zodat 
zij het Schriftwoord kunnen verstaan. Zo bezegelt de Heilige Geest in het 


gemoed van de ontvankelijk gemaakte mens het beschreven ( = geschreven) 

Woord. 

Obbes kwam er op een zeker ogenblik toe, zijn bezwaren tegen deze 

opvatting van het tweeerlei Woord aan het papier toe te vertrouwen. 

Buiten zijn medeweten werd die uiteenzetting vervolgens gedrukt, onder 

een titel die niet hij maar de uitgever bedacht had, maar die duidelijk 

zijn harde onverzoenlijke houding tegenover De Ries cum suis uitdrukte. 

Raegh-besem luidde het hoofdwoord van die titel, en het pseudoniem 

waaronder de uitgever de auteur liet optreden gaf Obbes' opvatting 

geestig weer: Nicodemus Letter-knecht van Wt-gheest. De satirische spits 

in deze naam is - let wel - niet tegen Obbes, maar tegen zijn opponenten 

gericht. 

De inhoud van dit pamflet van 1625 nu was buitengewoon beledigend 

voor Obbes' ambtgenoten, in het bijzonder voor Hans de Ries. Het liep er 

dan ook op uit, dat de collega's in december 1625 Obbes dringend 

verzochten, weg te blijven van het Heilig Avondmaal waarvan de viering 

aanstaande was. Hoeveel opspraak het verloop van de verdrietige zaak in 

de stad Amsterdam veroorzaakte, kan men bij Kiihler in den brede 

beschreven vinden. 

Wij weten niet precies, hoe Vondel bij de kwestie betrokken is geraakt, 

wie zijn 'zegslieden' waren en hoe zich zijn standpuntbepaling in dezen 

heeft voltrokken. Het valt op, dat hij niet aan de kant van De Ries staat, 

terwijI hij blijkens een ander gedicht toch een diep respect koesterde 

voor deze voorganger.13) In het toegespitste conflict van eind 1625 heeft 

de dichter partij gekozen voor de man, die bij oppervlakkige beschouwing 

de underdog kon schijnen, de man immers aan wie de toegang tot de tafel 

des Heren was ontraden. In hem ontwaakte "de drang, die op zichzelf een 

zijner edelste eigenschappen was, om de verliezende partij bij te sprin


gen", zo zegt Kiihler.14) Dat is ongetwijfeld een kant van de zaak. De 

andere is, dunkt me, dat hij in alle oprechtheid meende, dat de autoriteit 

van de Schrift als Godsopenbaring in het geding was. 

De betekenis nu van dit punt is mijns inziens in zijn voile principiele 

draagwijdte tot hem doorgedrongen dankzij de lectuur van een werk van 

Marnix, dat een fundamenteel betoog behelsde tegen de leer van de 

'geestdrijvers' en voor het unieke gezag van 'het beschreven Woord'. Dat 

was een werk door Marnix in 1595 in het licht gezonden onder de naam 

Ondersoeckinge ende grondelijcke wederlegginge der geestdrijvische leere, 

aengaende het geschrevene Woort Godes, in het Oude ende Nieuwe 

Testament vervatet.15) De radikale positiekeuze van Vondel in zijn 

Antidotum is mijns inziens veelszins bepaald door dit calvinistische 

geschrift. Er is reeds om de thematische verwantschap reden genoeg om 


Vondels gedicht naast Marnix' Ondersoeckinge te leggen. Tevens krijgen 
we zo misschien meer zicht op de algemene strekking van het hekeldicht. 
Als gelegenheidsvers in het aktuele conflict rond Nittert Obbes werd het 
mogelijk te onpas geschreven. De Ries en de zijnen hoefden zich de 
verwijten van Schriftverachting waarmee Vondel hen overlaadde werkelijk 
niet aan te trekken, dat kunnen we Kiihler zonder moeite gewonnen 
geven.16) Maar dat de dichter Antidotum onder de veranderde titel 
Geneesdrank in zijn latere bundel opnam, duidt er toch op, dat het hem 
waarschijnlijk ook en mogelijk zelfs in de eerste plaats om de principiele 
Auseinandersetzung te doen was en niet enkel om de hekeling van 
concrete personen en toestanden. De algemene strekking tilde Antidotum 
uit boven de verwikkelingen van het ogenblik. We dienen daarom nu eerst 
te zien wat de dichter in zijn tekst heeft willen zeggen. 

Het gedicht is gebouwd op de tegenstelling tussen de opvatting van de 
gecanoniseerde Schrift als de enige Godsopenbaring en het openbaringsbegrip 
van de zogenaamde geestdrijvers, dat een 'inwendig woord' in de ziel 
van de vrome mens stelt. We moeten de term 'geestdrijvers' bier niet 
misverstaan. Er is niet iets mee bedoeld als 'geloofsfanatici' of 'dwepers', 
althans niet in eerste instantie.17) Het werkwoord 'drijven' betekent in 
deze samenstelling 'bepleiten' ofwel 'voorstaan'.18) Een 'geestdrijver' is 
'iemand die de leer van de Geest aanhangt'. En die leer bestaat in Mar-
nix' bewoordingen daarin, "dat het woort Godes in de Schrift vervatet, 
geensins en behoort na de letter verstaen te worden, maer nae den geest, 
ende derhalven en kan geen Richter der leeren ende aengevingen (di. de 
opvattingen en de tradities) der menschen wesen, sulcx als sy in den 
natuerlijcken sin nae het uytgeven der uytwendige letter is luydende, 
maer moet eens yegelijcken vrijen geest ende eygen gericht ofte oordeel 
onderworpen blijven".19) Met andere woorden: een geestdrijver meent, dat 
de letter van de Schrift geen gezag heeft, maar dat ieder moet luisteren 
naar de stem van de Geest in zijn eigen gemoed. 

Uitgaande van deze gedachte omtrent de leer der geestdrijvers slaakt 
Vondel in de aanhef van zijn Antidotum dan ook meteen de verzuchting, 
dat het wispelturig brein der mensen zich de openbaring van God in 
allerlei vormen (te weten: buiten de Schrift) voorstelt. De woorden van 
r.1-2 

Gods woord ghegoten word in alderhande vormen 
Van 't wispelturigh breyn 


175 


zien dus niet, zoals de annotator in de WB-uitgave van Vondels werken 
suggereert, op de velerlei uitleg van de Schrift door de geleerden.20) Het 
bestaan van tegenstrijdige verklaringen van de Bijbel was de dichter 
uiteraard bekend. Maar voor zijn betoog is dat niet relevant. De door mij 
voorgestelde uitleg houdt in, dat Vondel meteen het grondthema van zijn 
gedicht formuleert. De notie van het onbetrouwbare brein van de blinde 
mens komt enige malen terug in de tekst, allereerst in r.7-8: 

't Vernuft rust nimmermeer, maer in verandringh leeft, 

En noch op dese tyd Geestdryvers voedsel geeft: 

en dan in r. 33-34: 

Want maecktmen 'sHeeren woord elx menschelycke invallen 

Soo is het veelderley, soo raeckt 'tverstand aen 't mallen 

hetgeen wil zeggen: als men ieders menselijke invallen tot de rang van 
Woord Gods verheft, dat is dat Woord velerlei, zoals de invallen der 
mensen natuurlijk velerlei zijn, en dan raakt het verstand op drift. Wantrouwen 
tegenover het 'innerlijk licht' blijkt voorts nog eens uit r. 39-40: 

En Christus word een klucht, daer yder van ghelooft 

Al wat hem schiet, en maelt in 't los, en breynloos hoofd: 

En tenslotte valt te wijzen op r.56 en volgende, waar wat zich in de her


senen van de dwalende mens afspeelt ook niet bepaald hoog blijkt te 

worden aangeslagen. 

Tegenover dat vlottende, ongedurige en blinde van het bewustzijn van 

de zondige mens staat de vastheid en betrouwbaarheid van de Heilige 

Schrift; tegenover de veranderlijkheid en grilligheid van het menselijk 

vernuft, altijd verlangend naar jets anders, de onwankelbare waarheid 

(van de Schrift, zoals het verband duidelijk maakt, r.4-6), die is als een 

rots waarop de wilde golven der menselijke gedachten stukslaan. De 

kerkvaders hebben de leer van het inwendige woord al ontzenuwd, en nu 

komt toch weer uit Duitsland naar onze kust die dwaalleer overwaaien, 

tot schade van het land en van de individuele gelovige (r.9-15). 

De leer die Vondel bedoelt te bestrijden, komt neer op de vernietiging 

van het hoge gezag van de Heilige Schrift. Als Gods woord moet men niet 

de Bijbel zien, zo heet het, maar de heimelijke stem van de Geest in het 

hart. Men durft voor die opvatting zelfs woorden van epicuristen aan te 

voeren (r.21-22). Zo wordt alles onzeker, als bij een beschonkene, of als 


bij een schip dat in de storm zijn roer is kwijtgeraakt (r.25-31).21) Want 
als ieders ingevingen als Woord des Heren moeten worden aangenomen, 
dan is het Woord 'veelderley', zichzelf ongelijk, nu dit dan dat, en dan 
krijgt de dwaling alle kans, dan keren de tijden terug van de razernij der 
revolutionaire wederdopers, zoals die zich uitte in de beruchte naaktloperij 
te Amsterdam anno 1535 (r.33-38). 

Met dit laatste punt raakte Vondel een uiterst gevoelige snaar. De 
doopsgezinden van zijn tijd wensten namelijk principieel afstand te nemen 
ten opzichte van het gebeuren uit die vroege tijd van het anabaptisme. 
De impliciete beschuldiging van de dichter is als het stellen van een 
mogelijk gevolg van geestdrijverij niet onjuist, maar moest degenen op 
wie zijn Antidotum in 1626 doelde als hard en onbillijk treffen. 

Christus wordt, zo vervolgt Vondel, op die manier een spel, een klucht, 
waarbij iedereen zijn eigen onzinnige invallen volgt (r.39-40). De preek in 
de kerk wordt dan veracht als louter letterwerk en ieder acht zich wijzer 
dan profeten en apostelen (r.45-46), die immers hun leer en hun ambtelijke 
bediening staafden met de letter van de oudtestamentische Schrift. 
Zij verwezen naar de geschreven wetten van God, onder verbod van 
'zelfgegraven putten' te gebruiken om de dorst der zielen te lessen (r.4754). 
Wanneer Mozes zelf, die Gods aangezicht mocht aanschouwen, ons 
maant Gods Woord te horen, hoe dwaas is dan degene die dat licht wil 
doyen om de inbeeldingen van het blinde verstand tot gids te kiezen 
(r.55-64). 

En toch scheldt men hoogmoedig op de ware dienst van God, zoals in 
de Schrift bevolen, alsof die beuzelarij zou zijn (r.65-67).22) Men beledigt 
de Schrift met allerlei denigrerende omschrijvingen: letters zonder ziel, de 
stoel van de gevallen engel Lucifer, een deur van ketterijen (r.67-70). 

Er zijn er, aldus de dichter met een lichte wending in zijn betoog, die 
redelijker willen schijnen. Zij gaan minder ostentatief te werk en 
beschouwen de Bijbel als een getuigenis omtrent het Woord, dat Christus 
is. Wie dat niet toestemt, wordt als een soort schriftgeleerde, een aan de 
letter hangende, on-geestelijke Nicodemus gezien (vgl. Johannes 3, over 
Nicodemus, die van geestelijke wedergeboorte niets begreep). Zo iemand 
heeft, zegt men dan, Schwenckfeld nooit werkelijk verstaan (r.71-78).--
Vondel noemt daarmee een der spiritualistische leiders uit de zestiende 
eeuw, die in de kringen der geestdrijvers groot gezag had. 

Intussen vergeet men, aldus de dichter, dat geen christen zal ontkennen 
dat Jezus Christus het Woord is. Maar desondanks blijft de Schrift, of 
liever: Gods bedoeling in letters uitgedrukt, in de voile zin de naam 
'Woord van God' verdienen (r.79-85). 


De Bijbel en Christus -- ze vormen een en hetzelfde Woord, dat God op 
onderscheiden wijze, mondeling en in geschreven vorm, laat horen om de 
mens tot bekering te brengen (r. 86-91). Dat Woord is dan ook metterdaad 
een hamer die rotsen breekt, een tweesnijdend zwaard, een kracht Gods, 
het zaad der wedergeboorte, het levende brood, het licht op Davids pad, 
het paradijs der christenen.23) En het is derhalve wel wat meer dan wat 
-- in Vondels voorstelling van zaken -- de tegenstanders beweren, 
namelijk als zou de Schrift niet meer doen dan een beetje schaven aan de 
buitenzijde van het ruwe paneel waarop de schilder zijn verf wil aanbrengen 
(r.98-100). David leert in de psalmen wel anders: Gods wet 
verlicht de ogen en maakt dwazen wijs (Psalm 19). Voor David was het 
zijn schat en zijn staf (r. 101-104). Met die staf willen wij ons, zo 
besluit het gedicht, op weg begeven naar de eeuwige zaligheid en de 
geest van Schwenckfeld, die met zijn dromen als in den blinde rondtast, 
mijden (r.105-108). 

Het uitvoerigst is over Antidotum geschreven door Gerard Brom in zijn 

eerder genoemd werk Vondels geloof (1935), de omwerking van zijn 

proefschrift Vondels bekering (1907). Het opmerkelijke in zijn beschou


wingen is onder meer, dat hij iedere verwantschap met Marnix uitgesloten 

acht. Hij overweegt wel even die mogelijkheid. Hij proeft in het gedicht 

een zwenking van het protestantse individualisme naar de vaste, klare en 

zekere uitleg van de Bijbel in kerkelijk kader. Die zwenking is toch een 

verrassing, omdat Vondel, "al slingerend van links naar rechts, in het 

schuitje lijkt te komen van Marnix, die zich in Kalvijns zog zo sterk 

tegen de geestdrijvers heeft gekeerd". Zou de dichter bier geen koers 

uitsturen buiten zijn bestemming? zo vraagt Brom zich af. Maar hij 

ontkent dat, zij het zonder veel argumentatie: "dit is gezichtsbedrog, een 

gevolg van het vals oogpunt, dat erfgenamen van de geestdrijvers ons 

suggereren". Vondel sluit zich in zijn gedicht aan bij het pamflet waarvan 

hiervOor al sprake was, Raegh-besem, waarin de gewichtige uitspraak 

voorkomt dat de Schrift ons mensen dikwijls duister is. Daarmee komt, 

meent de auteur, de basis van de Hervorming eigenlijk te vallen. En hij 

besluit zijn betoog in dezen in apodictische trant: "Als Vondel zich bij 

deze beschouwing aansluit -- en hij kan niet laten het te tonen--, dan 

blijft hij onafhankelijk van Marnix, die bij zijn strijd tegen de geest


drijvers volhield, dat de Bijbel zich zeif verklaarde."24) 

Brom maakt de indruk Vondel ietwat in bescherming te willen nemen 

tegen mogelijke invloed van de antipaapse Marnix. Maakte dat hem blind 

voor de letterlijke overeenkomsten die Vondels Antidotum vertoont met 

Marnix' Ondersoeckinge? Er is heel wat waarin Vondels betoog aanleunt 


tegen het geschrift waarin Marnix het opneemt voor de hoogheid van het 
Woord. Over de ontstaansgeschiedenis van de Ondersoeckinge, alsmede 
over de felle reacties die het uitlokte (waaronder met name een pamflet 
met de titel Antidote ou contrepoison), behoeven wij in dit verband niet 
te spreken.25) Het gaat er nu slechts om, met voorbeelden aan te tonen 
dat Vondel van Marnix' werk gebruik heeft gemaakt. Ik begin met een in 
het oog lopende plaats, r. 65-74 van Vondels gedicht: 

Noch kan dit sotte volck syn hoovaert niet bedwinghen, 
Maer berst tot schelden uyt, en oordeelt poppe-dinghen 
Den waren Godesdienst, Gods woorden sonder kracht, 
En letters sonder siel, een doncker helsche gracht, 
Den stoel van Lucifer, een deur van ketteryen, 
En baent alsoo den pad tot duysend rasernyen. 
Die redelycker schynt treed wat bedeckter voort, 
Acht eyghentlyck schrifts sin niet voor 'twaerachtigh woord, 
Maer een ghetuychenis van 'teeuwigh woord daer boven, 
Twelck de Gesalfden is dien alle tongen loven 


Deze woorden zijn hiervOor al aan de orde geweest in onze samenvatting 
van de inhoud van het gedicht. Na de reeks perifrasen van de Schrift, 
geciteerd uit de mond van Vondels tegenpartij, is er een overgang naar 
een ogenschijnlijk gematigder groep geestdrijvers. Leggen we hiernaast nu 
een passage uit Marnix. De auteur somt op, welke vernederende karakteristieken 
de spiritualisten van de Bijbel hebben gegeven. Via een zekere 
Hiel, schrijver van de Verborgen Ackerschat, die de Schrift kenschetste 
als niet meer dan "een geluyt der tongen int eertsche vernuft", komt hij 
bij Sebastiaan Franck, om na een lange aanhaling uit diens werk de 
opvatting van "bescheydender" (oordeelkundiger) lijkende figuren te 
releveren. Ik citeer de passus in kwestie: 

Maer in sonderheyt heeft Sebastiaen Franc desen gront in alle zijne 
boecken seer sterck gedreven, hebbende darinne met uytgedructe 
woorden geschreven: Dat de Bybelsche Schrift beyde des ouden ende des 
nieuwen Testaments niet en is het woort Godes, maer slechts een 
schaduwe des woorts, een Cribbe Christi, een Monstrancie, Arcke, 
Scheyde, Lanteme, getuygenisse, slot ende gesloten boeck. Ja enckele 
doot ende eeuwige duysternisse, ende de deuren van alle kettenjen: het 
sweert ende den stoel des Duyvels, waermede Christus ende alle God



saligen worden doot geslagen. Datter oock niet ter werelt en is, welck 
weyniger voor het woort Gods te achten zij dan effen de Schrift, als 
men se uytwendichlick verstaet, also sy na de letter luydt, mits sy is 
eene eeuwige allegorie, dat is te seggen, dat sy eenen verborgen sin 
heeft, der letter heel contrary: Ja men soude, segt hy, schier Ovidium 
de arte Amandi, welck is een boeck vol hoerischer schendelickheyt, so 
lichtelick connen verantwoorden, als de Schrift, die se na de letter 
wilde verstaen. 

Sommige onder hun, die wat bescheydender willen wesen ende haer 
vergift den eenvoudigen met soeteren dranck ingieten, staen wel toe, 
dat de Schrift is een richtsnoer der conscientien, maer niet eygentlick 
Godes woort, dan alleen een getuygenisse ofte schaduwe van het woord 
Godes.26) 

Er zijn in de twee citaten om te beginners opmerkelijke woordelijke 
overeenkomsten: "Den stoel van Lucifer" (Vondel, r.69) naast Marnix' 
"den stoel des Duyvels". Daar volgt bij Vondel meteen de uitdrukking "een 
deur der ketteryen" op, die bij Marnix voorgaat: "de deuren van alle 
ketterijen". Dit alles, let wel, in een identiek verband: beide auteurs 
citeren vol afschuw de metaforen die in spiritualistische kring in zwang 
zijn om de Schrift negatief te karakteriseren. Is nu deze gelijkenis op 
zichzelf al frappant, de structuur van de parallelle passages is dat in nog 
hogere zin. Immers en bij Marnix en bij Vondel volgt op de enumeratio 
van misprijzende omschrijvingen van de Bijbel de mededeling dat er 
geestdrijvers zijn die wat ingetogener naar buiten treden. 

Bij deze wending in het betoog van Vondel merkt Kiihler op, dat ze een 
teken is dat de dichter zich ervan bewust was dat hij in het voorafgaande 
overdreef. Opeens, zo constateert hij, matigt de dichter zich: "Die 
redelycker schynt, treed wat bedeckter voort". En in het dan volgende 
slotgedeelte van Antidotum houdt het schimpen op en begint de rustige 
uiteenzetting. 27) 

Vondel gaat hier in de structuur van zijn gedachtengang evenwel op 
Marnix terug. Zo ziet het er tenminste naar uit. De zinswending is in zijn 
functie en strekking bij de beide auteurs gelijk. Maar ook in de keuze 
der woorden is er veel gemeenschappelijks. Marnix: "(...) niet eygentlick 
Godes woort, dan alleen een getuygenisse ofte schaduw van het woord 
Godes"; en Vondel: "(...) Acht eyghentlyck schrifts sin niet voor 'twaerachtigh 
woord,//Maer een ghetuychenis van 'teeuwigh woord daer boven". 
Intussen wordt dit ogenschijnlijk redelijker spreken van sommige der 
tegenstanders meteen gedeprecieerd, bij Marnix reeds in de aanloop van 


de volzin, bij Vondel in het vervolg, als hij de bedoelde geestdrijvers 

afschildert als trotse mensen die hoog van de toren blazen (r.75,79). 

Als waar is dat de dichter voor deze passage in zijn hekeldicht op 
Marnix teruggaat, is er minder grond om aan te nemen dat hij bier 
inbindt op de wijze die Kiihler veronderstelde, in het besef namelijk van 
de schromelijke overdrijving waar hij zich aan te buiten ging. Veeleer 
geloof ik dat we, met deze ontlening voor ogen, kunnen vaststellen dat 
Vondel bij het aanhalen van al die perifrasen van de Schrift uit de mond 
der tegenstanders niet zozeer dacht aan de mensen die Nittert Obbes 
probeerden te isoleren als wel aan geestdrijvers in het algemeen. Hij 
karakteriseert op het voetspoor van Marnix een theologische aberratie 
die, los van de personen der voorstanders van die dwaling, een altijd 
dreigend gevaar moest heten voor de zuiverheid van de christelijke leer. 
Vondels felheid zal ontstoken zijn door het aktuele gebeuren, maar 
Marnix leerde hem zien dat het bestreden verschijnsel een permanente 
bedreiging vormt voor de zekerheid van het geloof. De krasheid van zijn 
uitdrukkingen in Antidotum kan daarom enigszins gerelativeerd worden 
voor zover het de gehekelde personen betreft. Vondel ging in wezen te 
keer tegen een tot de wortel herleide fundamentele dwaling, die hij na 
lezing van Marnix' scherpzinnig betoog in haar voile verderfelijkheid voor 
zich zag en waarvan hij werkelijk meende dat De Ries en de andere 
opponenten van Nittert Obbes er de aanhangers van konden worden 
geacht. Dit is niet in alle opzichten een verontschuldiging voor de overspannen 
felheid in de gegeven situatie die Vondels woorden kenmerkt. 
Maar het doet ons wel beter begrijpen hoe hij ertoe gekomen is te 
schrijven zoals hij deed. 

De beschreven overeenkomst der twee passages heeft naar mijn oordeel 
voldoende bewijskracht om ontlening als zeker te beschouwen. Andere 
plaatsen kunnen niettemin een verdere bevestiging van de hypothese 
bieden. Ik ga de tekst van Vondels gedicht langs en noteer zonder 
pretentie van volledigheid de relevante gedeelten uit Vondel en Marnix. 

In r. 7 zegt Vondel 

't Vernuft rust nimmermeer, maer in verandringh leeft, 

Dit is een grondgedachte, zagen we, in het gedicht. De geest van de mens 
is ongestadig en belust op nieuwe dingen. In de aanhef wordt het brein al 
wispelturig genoemd. Marnix benadrukt in caput 8 van zijn boek de trouw 
van de Heilige Geest aan het eenmaal door God gegeven Woord. Niet wij 
sluiten de Geest in het Woord op, de Geest zelf verbindt zich met het 
gepredikte Woord. Het is de Geest van God geen oneer, zegt Marnix, dat 


Hij waarachtig en standvastig blijft in eeuwigheid en volvoert wat Hij 

door de mond van zijn dienaren gesproken heeft. Daarentegen is de geest 

van Sebastiaan Franck en van de geestdrijvers leugenachtig en ongedurig. 

Het is de geest van de vader der leugenen, de duivel, en het is zijn aard, 

"altijd wat nieuws op de bane te werpen, ende ongestadichlick van het 

eene op het andere te vallen".28) In de toon van formuleringen is een 

echo te horen van de Biencorf. 

In r.9-10 verwijst Vondel naar de kerkvaders, die de leer van de spi


ritualisten allang hebben weerlegd. Marnix noemt namen van "valsche Pro


pheten ende Leeraers" in de jonge christelijke kerk, die al dezelfde op


vattingen verkondigden als de mensen die hij bestrijdt, "gelijck men 

merckelick inde boecken Irenei, Tertulliani, Epiphanij, Augustini, ende 

andere Vaderen (die vander ketteren leere geschreven hebben) lesen 

mach".29) 

In r.13-14 spreekt Vondel over het koesteren van het door hem 

gehekelde kwaad 

Van (di. 'door') menschen sonder geest, van Droomers, van Propheten, 

Van Sienders, met den geest der dwalingen beseten 

Evenzo handelt Marnix uitvoerig over de kracht der dwaling die God aan 

valse leraars laat overkomen, met voorbeelden uit het Oude en Nieuwe 

Testament.30) 

De omschrijving van de visie der geestdrijvers in de regels 18-20: 

Dat niemand als Gods woord 't gheschrift van Gods Gesanten 

Omhelsen sal, maer eer den Geest die heymlijck blaest, 

En het gheloovigh hert met seldsame inspraeck aest 

komt overeen met verscheidene plaatsen in Marnix' werk, b.v. "dat men 

stille staende (d.w.z. ontledigd en inactief) luysteren moet, wat den geest 

ons inblaest, ende also na de gewisse getuygenisse onser herten voortva


ren." 31) 

Een forse formulering treft ons bij Vondel in de uitdrukking "Epicurus 

swijnen" (r.22) voor de aanhangers van Epicurus, die het hoogste goed 

zoeken in het zich welbevinden --vandaar de perifrase met "zwijnen": ze 

laten zich vetmesten voor de slacht-- en wier geschriften door de 

geestdrijvers ten behoeve van hun redeneringen worden gebruikt: 


Op dat dees loghentael bet waerheyd soude schynen 

Leent hy ghetuyghenis van Epicurus swijnen 

Dit gaat m.i. weer terug op Marnix, die meldt, dat Franck "de getuygenisse 
des godloosen ende oncuyschen Poetes Ovidij (durft) gebruycken om 
de drijvinge zijns geestes, welcke hy geerne voor het inwendige Gods 
woort soude uytgeven, daer uyt te bevestigen, om dat Ovidius vanden 
Poeten geschreven heeft Est Deus in nobis, agitante calescimus ill�, Dat 
is: 

In ons is eenen God, die ons drijft het gemoet, 

Die ons verwermt den kop, end lustich dichten doet. 

Voegende daer by Vergilium, Lucretium, Horatium, ende andere diergelijcke 
Epicureische mestverkens (...) ".32) Opnieuw een heel opvallende 
ontlening. De negatieve karakteristiek der klassieke dichters dient men in 
de context te verstaan: op het sacrale terrein horen deze getuigen niet 
thuis. Het zou wel eens kenmerkend kunnen zijn voor Marnix als christen-
humanist of humanistisch geschoold gereformeerd christen, dat hij 
enerzijds de klassieken goed kent en ze anderzijds in theologisch verband 
aldus deprecieert. Er is geen werkelijke synthese van het klassieke 
denken en het christendom. Niet dat hij niet vrijmoedig put uit de 
geschriften der ouden overal waar die de toets van de christelijke leer 
doorstaan, maar in essentie is de heidense wijsheid voor hem onverenigbaar 
met de waarheid van de Schrift. 

Twee punten uit de vergeleken werken wil ik nog noemen. In de 
passage over Christus als het Woord Gods en de Schrift (r.80-91) maakt 
Vondel een onderscheiding-die-geen-scheiding-is (overigens in overeenstemming 
met de leer van Obbes' tegenpartij). Dit alles zet Marnix in 
zijn Ondersoeckinge helder en klaar uiteen en de gelijkenis met Vondel is 
sprekend.33) Tenslotte correspondeert Vondels verwijzing naar Davids 
Psalmen in r. 101-103: 

De Dichter der Hebreen roemt anders in sijn dichten, 

En leert dat Godes Wet onse ooghen kan verlichten, 

Denn dwasen levert wijs, (...) 


met Marnix' veelvuldig citeren van dezelfde Psalm 19, die Vondel hier op 

het oog heeft. 34) 

Betrappen we Vondel nu, zo moeten we ons thans afvragen, met dit felle 

principiele gedicht op een keerpunt in zijn religieuze ontwikkeling? 

Kiihler heeft dat gezegd, en hij doelde op de fundamentele vervreemding 

waarop Antidotum de dichter in zijn gemeente moet zijn komen te staan, 

niet zozeer om wat hij verkondigde als wel om zijn harde wijze van 

optreden. In deze 'sociale' zin kan de publikatie van het gedicht een 

afscheid van de godsdienstige wereld van zijn jeugd hebben betekend. 

Niet dat Vondel door steun te zoeken bij Marnix --zonder zijn naam 

te noemen overigens-- een stap in de richting van de gereformeerden 

deed. In de zaak die aan de orde was sloot hij zich aan bij Marnix, maar 

dat kon hij doen zonder vrees voor toenadering tot de contra-remonstran


ten, aangezien Marnix gestorven was nog voor hij zich, in Vondels oog, 

had kunnen compromitteren bij de twisten gedurende het Bestand. Hij was 

de algemeen gewaardeerde voorvechter van de hervorming in de eerste 

fase van de Opstand, hij had talloze verdiensten als publicist, dichter en 

politicus. Hij was geen compromitterende bron. Marnix mocht derhalve het 

schiettuig leveren dat Vondel in zijn standpuntbepaling anno 1626 nodig 

had. 

Een teken van zoeken in de richting van het rooms-katholicisme is 

Antidotum echter blijkens de calvinistische inspiratie evenmin. Zeker 

toont Vondel in het gedicht een van zijn sprekendste trekken, zijn 

behoefte aan een vaste autoriteit. Nam hij daarmee wellicht afstand ten 

opzichte van de doopsgezinde wereld, het hoefde hem niet noodzakelijk 

naar Rome te voeren. Het is ietwat inlegkundig, in elk geval anachronis


tisch, met de kennis van zijn latere overgang naar de kerk van Rome bij 

de hand in zijn Antidotum van 1626 een groei in die richting te onder


kennen. 

Voor de opvatting van de tekst is de vaststelling van de bron van enige 

betekenis gebleken. Meer dan een felle persoonlijke aanval van een agres


sieve dichter is Antidotum de uiting van een man die in een zich 

voordoend conflict principiele achtergronden meende te ontwaren. Vondel 

radicaliseert als het ware de standpunten tot op hun kern. En al verliest 

hij daarbij klaarblijkelijk de werkelijkheid en de proporties van het 

aktuele conflict uit het oog, hij tekent het contrast der meningen in de 

geest van Marnix als een onverzoenlijke antithese, en in abstracto zag hij 

de tegenstelling terecht als zodanig. 

Meer dan een gelegenheidsgedicht is Antidotum derhalve een algemene 

waarschuwing tegen het gevaar van het luisteren naar andere stemmen 

dan Gods eigen Woord, vooral als die stemmen de klank van een bij



zondere vroomheid aannemen. Met zijn inzicht anno 1626 is Vondel 
'katholiek' in de zin van 'algemeen-christelijk'. Hierin sluit ik me aan bij 
een uiteenzetting van de vooroorlogse Vondel-kenner De Kierk, die al 
meer dan een halve eeuw geleden poneerde, dat een bewust-katholieke 
tendens in Antidotum even ver te zoeken is als overhelling tot Obbes' 
socinianisme. Vondel onderscheidt zich in zijn leer van de Heilige Schrift 
niet van calvinisten, remonstranten, rooms-katholieken en mennonieten.35) 
Juist deze omstandigheid maakte het hem mogelijk, te putten uit het 
geschrift van een man, bij wie hij zich in andere opzichten vermoedelijk 
minder thuis zou hebben gevoeld. 

Noten 

(1)De werken van Vondel (WB-editie) II (Amsterdam, 1929), pp. 808-812. 
(2)Vgl. De werken van Vondel II, p. 896. 
(3)R.C. Bakhuizen van den Brink, Vondel met Roskam en Rommelpot (Den 
Haag, 18863), p.75. 
(4)W.J. Kithler, Geschiedenis van de Doopsgezinden in Nederland II 16001735 
(Haarlem, 1940), p. 160. 
(5)H.F. Wijnman, Uit de kring van Rembrandt en Vondel (Amsterdam, 
1959), p. 54. 
(6)A.J. Barnouw, Vondel (Haarlem, 1926), p. 110. 
(7)Gerard Brom, Vondels geloof (Amsterdam/Mechelen, 1935), p. 19. 
(8)Gerard Brom, Vondels geloof , p. 10. 
(9)Kiihler, Gesch.Doopsgezinden II, p. 165. 
(10)Prof.Dr.J.Bosch deelde mij mee, dat Prof. Wille al voor de oorlog in 
zijn colleges op de betekenis van Marnix' geschrift Ondersoeckinge (...) 
der geestdrijvische leere voor Vondels Antidotum de aandacht vestigde. 
(11)Vgl. De werken van Vondel II, pp. 896-897, voor de varianten van het 
gedicht in Poezy van 1650. Het gedicht blijkt na een kwarteeuw stilistisch 
en grammaticaal aangepast te zijn, maar varianten die de oorspronkelijke 
strekking aantasten heb ik niet kunnen ontdekken. 
(12)W.J. Kiihler, Het socinianisme in Nederland (Leiden, 1912; reprint 
Leeuwarden, 1980), pp. 113-130; id., Gesch.Doopsgezinden II, pp. 142-170. 
(13)Vgl. De werken van Vondel I, p. 776. 
(14)Kiihler, Gesch.Doopsgez. II,p.160; een soortgelijke verklaring bij P. 
Leendertz, Het levet! van Vondel (Amsterdam, 1910), p.112. 
(15)Philips van Marnix van St. Aldegonde, Godsdienstige en kerkelijke 
geschriften II, ed. J.J. van Toorenenbergen (Den Haag, 1873), pp. 1-240. 
(16)Kiihler, Gesch.Doopsgez. II, p. 161. 

(17)Het W7VT in voce 'geestdrijver' kent alleen die betekenis. De verklaring 
van J. Bergsma in de KLP-uitgave van Vondels Hekeldichten 
(Zutphen, z.j. 3), p. 185, schiet eveneens tekort. 
(18) WNT III, ko1.3347 in voce 'drijven'. 
(19)Het in noot 15 genoemde werk, p. VII-VIII van de Voorreden. 
(20)De werken van Vondel II, p. 808. 
(21)De combinatie van dronkenschap en een stuurloos schip is conventioneel. 
(22)De annotator in de WB-uitgave (II, p.810) verklaart de woorden "en 
oordeelt poppe-dinghen// Den waren Godesdienst" (r.66-67,als "en houdt 
poppekast, speelgoed voor de ware godsdienst". Dit lijkt me niet juist. Het 
verband dwingt ertoe omgekeerd te lezen: "beschouwt de ware godsdienst 
als poppegoed", het gaat in de passage namelijk over de verwijten der 
geestdrijvers aan het adres van de christenen die waarde hechten aan 
'uiterlijke' vormen (kerkdienst enz.). 
(23)Vondel bezigt bijbelse perifrasen voor de Schrift of het Evangelie; 
'zwaard': Hebr.4,12; 'kracht Gods': Rom.1,16; 'zaad der wedergeboorte': 1 
Petr. 1,23; 'levend brood': Joh. 6,51; 'licht op Davids pad': Psalm 119, 105. 
De voorstelling van de Schrift als het paradijs voor de gelovigen ook bij 
Revius, Over-Ysselsche Sangen en Dichten, ed. W.A.P. Smit, dl I (Amsterdam, 
1930), pp. 21-22, ongetwijfeld in het voetspoor van een der patres. 
(24) Brom, Vondels geloof, pp. 12-14. 
(25)Vgl. behalve Van Toorenenbergen in de in noot 15 genoemde uitgave 
o.a. J.H. Maronier, Het inwendig woord (Amsterdam 1890), pp. 221-257; 
A.A. van Schelven, Mamix van Sint ALdegonde (Utrecht, 1939), pp. 218220; 
J.W. Tunderman, Mamix van St Aldegonde en de subjectivistische 
stroomingen in de Nederlanden der Me eeuw (Goes, z.j.2); C. Kramer, 
Emmet)) de Lyere et Marnix de Sainte Aldegonde (Den Haag, 1971). Het 
laatste werk bevat ook de tekst van het genoemde pamflet Antidote ou 
contrepoison tegen Marnix. Het zal wel geen toeval zijn, dat Vondel zijn 
hekeldicht dezelfde naam geeft: een late hommage aan Marnix, voor wie 
enigszins thuis was in de polemiek rondom diens geschrift. 
(26)Marnix, het in noot 15 genoemde werk, pp. 12-13. 
(27)Kahler, Gesch.Doopsgez. II, p. 160. Brom, Vondels geloof, p. 19, in 
dezelfde zin: "Het slot maakt niet alleen de indruk, in een andere 
stemming, maar in een andere tijd geschreven te zijn." 
(28)Marnix, t.a.p., p.92. 
(29)Marnix, t.a.p., p.8-9. 
(30) Marnix, t.a.p., pp. 35-36. 
(31)Marnix, t.a.p., p. 25. 
(32)Marnix, t.a.p., p.15. 

(33)Marnix, t.a.p., pp.45 e.v., i.h.b. pp. 47-48 en 57-59. 
(34)Marnix, t.a.p., b.v. p. 136 en p. 171. 
(35) C.R. de Kierk, 'Vondels "Antidotvm"', in: Vondelkroniek I (1930), pp. 
78-81. 

188 


BOEKHANDELGESCHIEDENIS EN LITERATUURGESCHIEDENIS: 
DE GEDICHTEN VAN H. TOLLENS 
BIJ J. IMMERZEEL JR. VERSCHENEN 

B.P.M. Dongelmans 
1. Inleiding. 
De Amerikaanse historicus Robert Darnton poneert in zijn artikel 'What 
Is the History of Books?' (1) impliciet de stelling dat boekgeschiedenis en 
literatuurgeschiedenis nauw met elkaar zijn verbonden. Immers, hij huldigt 
de opvatting dat boekgeschiedenis in feite ideeengeschiedenis is en dat 
literatuurgeschiedenis daarvan een onderdeel is. 

Daarbij vat hij literatuurgeschiedenis zeer ruim op. Niet in eerste 
instantie als een wetenschap die zich bezighoudt met het literaire werk 
als een fictionele werkelijkheid - maar een met een veel breder kader, 
dat hij omschrijft als "het literaire bedrijf'. Hij gaat nog een stap verder 
als hij dit literaire bedrijf wil inbedden in andere onderdelen van de 
geschiedenis: de politiek, de economie, het sociale klimaat en andere 
vormen van cultuur. 

Hiermee hangt hij een richting in de boekgeschiedenis aan die in het 
algemeen wordt aangeduid met de franse term 'l'histoire du livre'. Het is 
een benadering, die niet in eerste instantie aandacht heeft voor vragen 
van filologisch-interpretatieve en biografische aard, maar veeleer geinteresseerd 
is in een functionele kijk op het boek, waarbij het (literaire) 
werk eerder aanleiding dan onderwerp lijkt to zijn. Bovendien krijgt 
volgens deze aanpak elk onderdeel in het gehele communicatieproces pas 
zijn werkelijke waarde en betekenis, wanneer het zoveel mogelijk in zijn 
totale context wordt bekeken. Veelal vindt het zelfs pas in deze context 
een bevredigende verklaring. Onderzoek naar de afzonderlijke samenstellende 
delen van dit 'communicatie circuit' leidt in veel gevallen tot op 


zichzelf staande interessante gegevens: 

But the parts do not take on their full significance unless they are 
related to the whole, and some holistic view of the book as means of 
communication seems necessary if book history is to avoid being 
fragmented into esoteric specializations, cut off from each other by 
arcane techniques and mutual misunderstanding.(2) 

Met de esoterische technieken doelt Darnton op het jargon, dat bijv. 
binnen de analytische bibliografie wordt gehanteerd. 

Martin and his followers, by exploiting the vast, and largely unpublished, 
archives of the ancien regime, have drawn our attention to 
the importance of historical, as opposed to strictly bibliographical, 
evidence for the widest political, social, and cultural context. 

constateert de Engelse boekhistoricus Feather, (3) en hij geeft in een 

notedop de twee hoofdrichtingen aan die er - ook volgens Darnton - tot 

dan toe in de boekgeschiedenis grofweg zijn aan te wijzen: de Anglo-

Amerikaanse richting, die in de traditie van de New Bibliography vooral 

analytisch-bibliografische arbeid verricht en de richting die zich in 

Frankrijk heeft ontwikkeld en wordt aangeduid met de term Thistoire du 

livre', waarbij Lucien Febvre en Henri-Jean Martin met hun L'apparition 

du livre uit 1958 een stroom van publicaties teweeg hebben gebracht. 

Er is veel aandacht voor de producenten, voor de lezers, maar vooral 

voor de invloed die het boek als ideeendrager in de cultuurgeschiedenis 

heeft gehad en voor de voorwaarden waaronder boeken konden worden 

verspreid.(4) Tevens wordt ernaar gestreefd een beg-rip als 'histoire totale' 

zoveel mogelijk inhoud te geven: men probeert zich niet te beperken tot 

een onderdeel, maar om zo'n onderdeel te plaatsen in een grotere sociale 

en culturele context. Inspiratie en beInvloeding vanuit de franse Annales


school valt niet te ontkennen. 

Hoe de 'biografie' van een (literair) werk wordt geschreven is in veel 

gevallen sterk afhankelijk van het al dan niet aanwezig zijn van 

bronnenmateriaal: het is in dit licht gezien niet verwonderlijk, dat de 

richting van de 'l'histoire du livre' in Frankrijk zo'n goede voedingsbodem 

heeft; het feit, dat dit land tot aan het einde van de negentiende eeuw 

een grote mate van (preventieve) censuur kende, heeft een rijkdom aan 

archiefmateriaal opgeleverd. "Because of this we cannot write the history 

of the book in England as it can be written for France", merkt Feather 

op voor de situatie in Engeland.(5) 


Jahrhunderte vom Humanismus bis zur jungsten Gegenwart. Daran sind 
verschiedene Berufs- und Personengruppen beteiligt, so die 
Papiermacher, Schrift giesser, Setzer, Drucker, Graphiker, Buchbinder, 
Verleger, Sortimenter, Sammler, Antiquare, Bibliothekare und - im 
Prozess der geistigen Vermittlung - die Autoren und die Leser an 
dessen Anfang und an dessen Ende.(7) 

De amerikaanse bibliograaf G. Thomas Tanselle heeft duidelijk gemaakt, 
dat beide richtingen - de anglo-amerikaanse New Bibliography en de 
franse l'histoire du livre - elkaar wederzijds van dienst kunnen zijn en 
dat beide invalshoeken evenveel intellectuele en culturele implicaties 
hebben, ook al lijkt Darnton de van oorsprong franse richting een primaat 
te willen geven. Feather valt hem bij en wil zelfs van richtingen weinig 
weten: de onderscheiden deelgebieden behoren als evenwaardige spaken 
van een en hetzelfde wiel (boekgeschiedenis) gezien te worden.(8) 

In de onderstaande bijdrage wordt geprobeerd met het schema van 

Darnton en de onderscheidingen van Raabe als uitgangspunt 'het literaire 

bedrijf' rondom de Gedichten van H.Tollens Cz., die tussen 1808 en 1831 

in een vijftal drukken door uitgever J. Immerzeel Jr. op de markt zijn 

gebracht, schetsmatig in kaart te brengen. De stelling, dat ook 

analytisch-biblio-grafische onderzoekingen tot de beschrijving van het 

literaire bedrijf een bijdrage leveren, zoals Tanselle stipuleert, wordt 

eveneens aan de praktijk getoetst. Getracht zal worden de diverse stadia 

van het circuit (de "Berufs- und Personengruppen") te doorlopen en ze 

zoveel mogelijk met elkaar in verband te brengen. 

In de voetsporen van Darnton en Raabe proberen we eveneens na te 

gaan in hoeverre factoren van economische, politieke en sociale aard 

direct of indirect van invloed zijn geweest op de verschijning van de drie 

delen Gedichten. Ten aanzien van deze drie omcirkelde onderdelen in het 

schema realiseren we ons met Darnton, dat de invloeden van buitenaf 

eindeloos kunnen varieren en dat we onmogelijk drie decennia 

'geistesgeschichtlich' kunnen bevatten. Maar de buitenste rand van het 

schema biedt voldoende aanknopingspunten om een poging te wagen het 

hele traject een keer te doorlopen. 

Voorzover mogelijk komen bij de behandeling van de eerste druk van 

het eerste deel van de Gedichten uit 1808 alle onderscheiden onderdelen 

en belanghebbende personen aan de orde. Daarna - bij de volgende delen 

en drukken - beperken we ons tot die onderdelen en groepen, 

waaromtrent nieuwe of andere of aanvullende gegevens werden gevonden. 

De bedoeling is om aan de hand van het gekozen werk na te gaan of 


het via deze ingangen voor de Nederlandse situatie mogelijk is iets naders 
te zeggen over het functioneren van "het literaire bedrijf' in een 
bepaalde periode van beperkte duur. Bovendien kunnen we bekijken of de 
diverse delen bevruchtend op elkaar werken. 

Of we daarmee een "histoire totale d'un livre" schrijven is een vraag 
die pas aan het eind van onze rondgang beantwoord zal kunnen worden. 

2. Gedichten, Eerste deel, eerste druk (1808.1.1.). 
2a. De auteur/vertaler/bewerker. 

Met de biografie van G.W. Huygens over H.Tollens (9) beschikken we over 
voldoende gegevens om hier te kunnen volstaan met op te merken, dat 
verfhandelaar Hendrik Franciscus Tollens (1780-1856) in het jaar van 
verschijnen van het eerste deel van de Gedichten (1808) al een dichter 
van naam was, wiens toneelstukken op de Schouwburg groot succes 
hadden. Als zijn vaste uitgever fungeerde zijn mentor en vriend P.J. 
Uylenbroek (1748 - 1808), die omstreeks die tijd echter aan lager wal 
geraakte. Wegens het succes van Tollens' toneelstukjes en minnedichtjes 
is het niet verwonderlijk, dat J. Immerzeel Junior Tollens in zijn fonds 
wilde krijgen. 

2b. De uitgever. 

De boekverkoper-uitgever Johannes Immerzeel Jr. (1776-1841) dreef sinds 
mei 1804 een boekhandel annex uitgeverij in Den Haag en had in 1807 
twee filialen, een in Rotterdam en een in Amsterdam.(10) 

Aangezien de eerst bewaard gebleven brief van Tollens aan Immerzeel 
aanvangt met "Myn lieve vrind Immerzeel" mogen we aannemen dat beide 
mannen elkaar al enige tijd eerder voor het eerst hebben ontmoet, hetzij 
per brief, hetzij - en dat lijkt waarschijnlijker - persoonlijk.(11) Hun 
zakelijke contact begint, wanneer Tollens op 5 januari 1807 aan Immerzeel 
schrijft: 

Ja, zeker zult gy voor my drukken, en niemand anders dan gy; maar 
mijn voorraad is nog te gering om'er aan te beginnen. In de 
aanstaande maand, als ik in den Haag kom, spreken wy elkander 
dienaangaande nader.(12) 

Tollens traineert met duidelijke afspraken, want nog op 31 maart 1807 
moet hij Immerzeel geruststellen: 

Niemand intusschen dan gy geeft voor my uit, en niets geef ik uit 


voor den bundel Mengeldichten in questie.(13) 

Pas op 17 juli haast hij zich "om tot besluit te komen ter beslissing 
van het proces, tusschen myne kunsteer en uw belang aanwezig."(14) 
Immerzeel wacht namelijk met enige gretigheid op het moment, waarop 
Tollens zijn gedichten aan hem zal afstaan. Hij heeft de titelpagina al 
laten tekenen en snijden, papier is al gekocht 

voor verzen die nog grootendeels moesten worden gemaakt; en hoe 
vleyend voor myn eerzucht ook uwe verpligtende aanspooringen en uw 
eenigszins zonderlingen haast, in dit geval, mogen geweest zyn, ik 
heb nimmer dezelven dan met achterhouding, dan met uitstellende 
vertraging, beantwoord, en nooit althans kan ik het voornemen 
getoond noch gehad hebben om u te dupeeren.(15) 

Tollens ziet liever van de hele onderneming af, indien Immerzeel zo blijft 
aandringen: hij bepaalt wanneer en niet Immerzeel. En als dit laatste 
eenmaal ook door Immerzeel schriftelijk is erkend, gaat Tollens toch nog 
snel van start: 

Eerstdaags zullen wy beginnen, en ik denk u in de eerste week der 
volgende maand de twee eerste bladen copy persoonlyk te komen 
brengen. Ik wacht nog alleen naar een letterschrift van Siegenbeek. 
Alles zal nu, wel langzaam, doch, zoo ik hoop, geregeld, voortgaan en 
de uitgave zal dan toch altyd in Maart aanstaande, kunnen geschieden. 
Intusschen hoop ik, door hetgeen ik aan het vertier zal kunnen 
toebrengen, u ruim schadeloos te stellen voor de te lyden interest.(16) 

Het laatste schriftelijk bewaard gebleven contact over het eerste deel van 
de Gedichten dateert van 29 augustus: 

Ik voor my verkies verreweg de groote letter voor de kleine; 
misschien zou ik de kleine prefereeren voor een werkje op postpapier, 
maar op schrijfmediaan vind ik een grooten eigenaardiger.(...) 
recommandeer toch, bid ik u, den drukker, van zoo veel mogelyk acht 
te geven dat diergelyk beschadigde letters worden uitgegooid, of 
althans zorgvuldig op de correctie worden veranderd.(17) 

2c. Drukkerizetterkoirectorlbinder I/illustrator. 
In het eerste deel van de Gedichten staat de naam van de drukker niet 
vermeld. Maar uit correspondentie weten we, dat J.J. Stuerman uit Delft 


(18) voor het zet- en drukwerk verantwoordelijk was. Van zijn drukkerij 
zijn helaas geen concrete gegevens in de zin van opdrachtboeken, 
bedrijfscorrespondentie etc. bewaard gebleven. Bekend is wel, dat hij in 
1811 de beschikking had over een drietal drukpersen met een gewicht aan 
lettermateriaal tussen de 6.000 en 7.000 kilo en in dat opzicht de grootste 
Delftse drukkerij bezat.(19) 
Correspondentie tussen Immerzeel en Stuerman is mij niet bekend; dat 
de keuze voor het drukken van de Gedichten op Stuerman viel - en niet 
bijv. op Vosmaer in Den Haag - heeft wellicht to maken met het feit, dat 
Delft gunstig tussen Den Haag en Rotterdam was gelegen. Proeven en 
gekorrigeerde proeven konden zo over de kortst mogelijke afstand 
verzonden worden, maar mogelijk kende Immerzeel Stuerman vanuit de 
tijd, dat de laatste ook in Den Haag woonde. 

Uitgever en auteur lijken degenen die voor korrektie zorgdragen: 
Tollens valt althans in de drukproeven over het gebruik door Stuerman 
van beschadigde letters. (zie hierboven) 

Welke boekbinder de Gedichten heeft gebonden - en dit zal eerder 
innaaien dan echt inbinden zijn geweest - weten we niet evenmin als wie 
precies het papier heeft geleverd. Er zijn diverse mogelijkheden: in een 
"Boekverkopersboek 1806-1807" van de firma Immerzeel en Comp. (20) 
staat de Haagse boekbinder-boekverkoper Bernard Besanger als 
zakenrelatie van Immerzeel vermeld. Maar Den Haag - en we gaan er nu 
gezien de woonplaats van Immerzeel vanuit, dat de boeken in Den Haag 
werden ingenaaid - had in 1808 in elk geval nog vier boekbinders binnen 
haar muren.(21) 

De situatie, dat Immerzeel iemand in dienst had die zich met het 
innaaien en/of inbinden van boeken bezighield, is meer dan waarschijnlijk. 
In een brief uit 1831 merkt Toliens, sprekend over de vijfde druk der 
Gedichten, op: 

Het exempl., dat ik van de schoone bladen heb ontvangen en waarin 
nog een verwacht wordend portr. moet worden geplakt, heb ik door 
een gewezen werkman van U, den binder Glazemeijer, laten 
kartonneren. Dat kost mij wel iets meer dan gij er bij massa voor 
kunt betalen, maar dat is ook netjes! Keuriger binder is er in de 
getrouwe provincien niet.(22) 

In 1808 is er in elk geval in het contract van compagnieschap tussen 
Immerzeel en J.L. Kesteloot sprake van een binderij, een waarin ook 
boeken verguld werden.(23) Dit wijst erop, dat eenmaal gekochte - slechts 
ingenaaide - boeken door de fa. Immerzeel ook naar de wensen van de 


klanten konden worden gebonden. Maar met deze opmerking bevinden we 
ons al bij binder II uit Darntons schema. Tenslotte dienen hier nog de 
namen van de illustratoren te noemen: tekenaar Jacq. Kuiper (Amsterdam 
29.06.1761 - ald. 01.06.1808) en de graveur Reinier Vinkeles (Amsterdam 
19.06.1741 - aid. 30.01.1816), die beiden tijdens hun leven een groot aantal 
boekprenten en portretten (24) maakten, verzorgden een geheel 
gegraveerde titelpagina. 

2d. Leveranciers: papier, inkt, letters, arbeid. 

Uit de opmerkingen van Tollens in zijn brief aan Immerzeel van 17 juli 

(zie boven) mogen we afleiden, dat Immerzeel als uitgever het papier 

kocht en aan zijn drukker leverde; de keuze was gevallen op 

schrijfmediaan en niet op postpapier en op grond van de formulering 

mogen we aannemen, dat hier veeleer op kwaliteit dan op formaat wordt 

gedoeld: een harde, dikkere soort papier kan, volgens Tollens, beter een 

grotere letter verdragen dan het dunne en zachtere postpapier. (25) Bij 

wie Immerzeel zijn papier kocht voor de Gedichten weten we niet; dat hij 

contacten had met papiermakers in de Zaanstreek, o.a. de firma Jacob 

Honig & Zoon, blijkt uit het eerder genoemde boek "Boekverkopersboek 

1806-1807". Ook worden er papierleveranties gedaan door de Rotterdamse 

papierverkoper Joh. Kloppenburg: op 27 juni 1807 heeft deze firma 85 

riem drukmediaan a f 6.- aan Immerzeel geleverd (zie fol.185). 

Het is niet onwaarschijnlijk, dat het papier afkomstig was uit de Zaan


streek of van de Veluwe, de twee belangrijkste centra in de Nederlanden 

op het gebied van de papiernijverheid. (26) Want watermerken in het in 

het voor deel 1 gebruikte papier geven als naam I.Honig en Zoon. 

Waar Stuerman zijn letters vandaan had is evenmin met zekerheid te 

zeggen; waarschijnlijk heeft hij ze in 1798 - bij de koop van zijn 

drukkerij - van de vorige eigenaar overgenomen. Had Stuerman echter nu 

zijn beschadigde letters, waarvan Tollens hoopte dat ze er bij de 

correctie uit gehaald zouden worden, willen vervangen, dan zou hij zich 

tot de firma Hend. Bruin & Comp. op 't Rokin ("in allerhande soort van 

Drukletters en Letterspecien") kunnen wenden, of tot G. van Tijen op de 

N.Z. Achterburgwal en hoek van 't Keizerrijk, "Boekdrukker en in 
Druk-Letteren, &c.", beiden te Amsterdam.(27) De derde en laatste 
mogelijkheid was de firma Joh. Enschede en Zoon te Haarlem. Meer 
commerciele lettergieterijen waren er niet in 1808.(28) 
Uit het feit, dat Stuerman 1.500 a 1.600 gulden per jaar aan lonen 
uitbetaalde mogen we afleiden, dat hij verscheidene knechten en/of 
leerjongens in dienst had. Met een gemiddeld dagloon van f 1,-- moeten 
dat er toch minimaal 4 a 6 zijn geweest, waarbij bedacht moet worden, 


dat leerjongens aanzienlijk minder verdienden dan f 1,-- per dag. (29) Hij 
was tevens "handelaar in inkt en olie voor de drukkerijen"(30) 

2e. Distributeurs: smokkelaars, correspondenten, voerlui, schippers, 
postbeambten. 

Sporen van de manier waarop het werk werd verspreid zijn schaars. 
Immerzeel nam het werk op in zijn fondslijsten van 1809 en 1810, 
waarmee hij het direct onder de aandacht van andere boekverkopers 
bracht. Ook een vermelding in de Naamlijst van Nederduitsche boeken van 
Saakes was een manier om een groot aantal confraters te bereiken. Een 
apart prospectus is niet aangetroffen evenmin als een aanwijzing, dat het 
werk via intekening werd verkocht. Het publiek bracht hij op de hoogte 
middels advertenties in de kranten. In de Haagsche Courant van 10 maart 
1809 staat een lijst van werken bij Immerzeel & Comp. "in den Jare 1808, 
van de Pers gekomen" en onder no. XV prijkt het eerste deel van Tollens' 

Gedichten. 

Over de oplage van het eerste deel zijn mij geen concrete gegevens 
bekend; op grond van het feit, dat van het 2e deel 1.000 exemplaren zijn 
gedrukt, gaan we ervan uit, dat de oplage van deel 1 ook ca. 1.000 
exemplaren is geweest. Het opleggen van 300 exemplaren van een tweede 
druk in 1813 - ca. 4 maanden na het tweede deel - zou er ook op kunnen 
wijzen, dat er voor 1.000 tweede delen te weinig eerste delen waren 
gedrukt.(31) 

Aangaande de algemene situatie t.a.v. de verspreiding, wijs ik op een 
passage in de Bouwstoffen van A.C. Kruseman: 

Tot in het midden van deze eeuw, vOOr de invoering der spoorwegen, 
had de boekhandel al heel weinig, en dan nog wel zeer gebrekkige 
gemeenschapsmiddelen. Boekenlijsten om het uitgegevene bij het 
publiek bekend te maken, waren er bijna niet. Advertentien in de 
bestaande couranten waren te duur, en het uitzenden van 
commissiegoed werd eer tegengewerkt dan uitgelokt. Meestal eenmaal 
per maand kregen de kleinere boekverkoopers in de steden, en meest 
alien in de provinciesteden, een pak van hun hoofdcorrespondent te 
Amsterdam, die alles voor hen in ontvangst nam, verzond, weer terug 
ontving, in een woord de noodzakelijke midden-persoon was, door 
wiens tusschenkomst alle handel heen en weer gebeuren moest. Omdat 
er zoo weinig uitkwam en de vrachten zoo opliepen, zag men op 
tegen de kosten van vervoer, werd de langzame maar goedkoopste 
weg van beurtschip of pakschuit verkozen boven de diligence, en 


werden bestellingen verzameld dagen, soms weken lang, totdat er een 
pakje van bijeen was, niet om per post, maar om bij gelegenheid, of 
bij het zoogenaamde maandgoed, verzonden te worden.(32) 
Dat er aan de verspreiding van ToRens' Gedichten smokkelaars - een 
groep die ook door Darnton in zijn schema wordt genoemd - te pas zijn 
gekomen, lijkt mij niet waarschijnlijk. Daarvoor was de inhoud te braaf 
en de tijd nog niet streng genoeg. Postbeambten hebben waarschijnlijk 
wet een rol gespeeld; zoniet als "boekhandelaar-debitant" als bijbaan dan 
toch als postbeambte in eigenlijke zin. 
2f. De boekverkopers, colporteurs, rnarskrarners, groothandelaren, 
antiquaren, tweedehands boekverkopers etc. 
Aan wie Immerzeel precies heeft geleverd is helaas niet meer na te 
gaan. Zijn mogelijke afnemers staan vermeld in het al eerder genoemde 
"Boekverkoopersboek 1806-1807": het bevat de namen van ruim 200 
boekverkopers in den lande, hetgeen getuigt van het feit, dat Immerzeel 
niet alleen de lokale en/of regionale markt bediende, maar een nationaal 
afzetgebied had. Het zullen, 'n jaar later, nagenoeg dezelfde afnemers zijn 
geweest aan wie Immerzeel de Gedichten leverde. 
De Middelburgese boekverkoper Salomon van Benthem nam 6 exemplaren 
in commissie, maar zond ze alle 6 weer retour.(33) De Leidse 
boekverkoper-uitgever Luchtmans neemt 1 ex. af.(34) De Amsterdamse 
boekverkoper-uitgever J. ten Brink (35) nam in oktober 1808 een viertal 
exemplaren in commissie voor f 10,--; boekverkopersprijs is dus f 2,50, de 
klanten moesten f 3,-- neertellen. De boekhandel maakte dus een winst 
van 20 %. Dit komt overeen met de gemiddelde winstmarge op andere 
uitgaven die Ten Brink in 1808 van Immerzeel in commissie kreeg/nam: 
Korte titel / inkoop / verkoop / % winst 
Brieven eiland Walcheren / 2,00 / 2,40 / 20 % 
Fabelkundig kaartspel / 1,40 / 1,60 / 15 % 
Is de thee gezond? / 0,20 / 0,30 / 50 % 
Van Spaen, Proeve... / 0,90 / 1,10 / 22 % 
Bilderdijk, Treurzang 2e dr. / 1,50 / 1,80 / 20 % 
Bilderdijk, Odilde / 1,50 / 1,80 / 20 % 
De Bray, Reis in Tyrol / 0,75 / 0,90 / 20 % 
Bilderdijk, Treurspelen, 2e dl. / 3,30 / 3,90 / 18 % 
Daalberg, Steenbergsche fam., 3e dl. / 1,50 / 1,80 / 20 %(36) 
198

Op deze manier zullen veel boekverkopers het eerste deel van de 
Gedichten van Tollens in commissie hebben gekregen en of aan hun 
klanten verkocht, Of - bij de eindafrekening over 1808 - weer naar 
Immerzeel hebben teruggestuurd. Het Boekverkopersboek van Ten Brink 
vermeldt twee stuks retour, maar daar zou hij later op terugkomen. 

De tweedehands boekverkopers spelen op dit moment nog geen rol; 
mogelijk lag het eerste deel wel enkele jaren later bij een van de 79 
handelaren in oude boeken die Noord-Nederland in 1812 telde (hiervan 43 
in Amsterdam, waaronder veel joodse namen); of er met dit dure boek ook 
colporteurs liepen - in 1812 werden er in de Noordelijke Nederlanden 33 
geteld - weet ik niet. Evenmin of er leeskabinetten - daarvan werden er 
in 49 geteld in 1812 - tot aanschaf zijn overgegaan.(37) 

2g. De kopers/de lezers. 

Omtrent de lezers van de Gedichten valt vooralsnog weinig concreets te 
zeggen. Met betrekking tot het bezit van het boek - blijkens bijv. 
inboedelbeschrijvingen of veilingcatalogi van privebibliotheken - zijn op 
dit moment slechts schaarse gegevens bekend. Bewaard is, wederom van 
de firma Jan ten Brink Gz. een klantenboek, waaruit de volgende namen 
van kopers te halen zijn: 27-10-1809: P.Y. Vink; 02-01-1809: P.J. Heinbach; 
26-11-1808: J. van Ouwerkerk de Vries.(38) 

Maar deze drie namen geven nauwelijks inzicht in het feitelijke publiek. 
Ze hebben - en dat staat wel vast - niet behoord tot de derde stand, die 
zich volgens een rapport uit 1812 over Amsterdam 

voor het grootste deel (ontspant) op zaterdag en zondag; 'swinters in 
verschillende kroegen waar gezongen, gekaart en gedamd wordt. Bier 
en jenever worden in deze vermaakcentra het meest gedronken, 's 
Zomers bezoekt men uitspanningen die in grote aantallen bij de 
poorten en uitgangen van de stad gelegen zijn [enz.] 

Veeleer zullen we de lezers (en dat is iets anders dan kopers) moeten 
zoeken in de tweede stand die zich, net als de eerste stand, tijdens de 
winter vermaakt met schouwburgbezoek 

en in hun societeiten met kaarten, biljarten, dammen en schaken. 
Ook zoeken zij afleiding in letterkundige of natuurkundige 
genootschappen. De vrouwen houden van romanlektuur en andere 
nieuwigheden in de boekerijen van de boekhandelaren of men leent 
boeken per week, maand of jaar.(...)(39) 


De burgemeester van Amsterdam, Van Brienen, die deze observaties deed, 
zag als stand I 

voorname kooplieden en handelaren, bankiers, makelaars en personen 
die gerechtelijke funkties uitoefenen zoals advocaten en notarissen. In 
de tweede stand zijn opgenomen apothekers, chirurgijns, 
ambachtslieden en mensen die in een winkel of in de handel 
werken.(40) 

Het is - gezien de prijs van het eerste deel der Gedichten -duidelijk, dat 
alleen mensen met enige ruimte binnen hun budget zich deze dure luxe 
konden permitteren en we zullen de kopers waarschijnlijk in de eerste 
stand moeten zoeken. Maar zelfs als we met zekerheid - bijv. via 
intekenlijsten - zouden weten wie de kopers waren, zouden de namen met 
omzichtigheid geinterpreteerd dienen te worden: 

They do not tell us who read a book. They do, however, tell us who 
was sufficiently interested in a book to make a direct financial 
contribution to its publication, although even that assumption needs 
to be handled carefully, since some people subscribed from social or 
political considerations, rather than from intellectual or literary 
interest.(41) 

En of we onder Tollens' lezers bijv. veel lezeressen zouden hebben 
kunnen aantreffen is ook een vraag. Fenna Mastenbroek schreef in het 
voorbericht van haar in 1815 verschenen Lectuur voor vrouwen: 

Voor mannen te schrijven, is minder mijne task, dewijl daartoe veelal 
eene geleerdheid gevorderd wordt, welke ik niet bezitte, en die ook, 
volgens het algemeen oordeel, geen sieraad der vrouw is.(42) 

Was het gepast voor mevrouw Tollens zich met gedichten bezig te 
houden of was het literaire leven in feite een mannenzaak? "Kunt gij mij 
de onderstaande bagatellen, die mijn vrouw in haar Romannenkastje 
mankeert, niet bezorgen?" schrijft Tollens aan Immerzeel op 1103- en 
1807; het lijkt alsof ze afkomstig zijn uit Van Brienens tweede stand. 

Uiteraard zijn er wel reacties in de couranten en tijdschriften van de 
'professionele lezers'. De recensent van de Vaderlandsche Letteroefeningen 
kende reeds de dichterlijke verdiensten van Heer Tollens en hij kon zich 
niet voorstellen 


in de gewrochten van deze kieschen Zanger, vooral wanneer zij door 
openbare uitgave aan het algemeen oordeel onderworpen werden, iets 
ondichterlijks te zullen vinden, de heilige kunst onwaardig.(43) 

Maar tot Tollens' stomme verbazing verscheen er wel een vernietigende 
kritiek in de Schouwburg van in- en uitlandsche letter- en huishoudkunde, 
een door Immerzeel zelf uitgegeven en geredigeerd tijdschrift. Met 
nauwelijks ingehouden verontwaardiging schrijft hij, dat 

ik van Uwe vriendschappelijke betrekking te mywaarts nimmer had 
verwacht dat ge my zoo dringend, zoo yverig en zooveel herhaalde 
keeren tot uitgave van eenen bundel Gedichten zoudt hebben 
aangespoord, opdat ge in een by U zelf uitgegeven Journaal my 
deswegens vinnig zoudt doen hekelen en my ten toon stellen by ieder, 
die zich in dit opzigt aan de uitspraak van den opgeworpen 
kunstregter moet houden.(...) 
Wat u aangaat, myn vriend! die voorzeker met den beoordeelaar moet 
instemmen zonder hetwelk gy my aan zyne oordeelvelling in Uw 
Journaal niet zoudt gewaagd hebben, voor u kan het niet dan zeer 
ongeraden zyn immer een tweede deel van myne Swanenburgsche 
zangen uittegeven, waartoe ik anders voornemens was spoedige 
aanstalten te maken. (...) Ernstig gesproken: wat moet men'er van 
zeggen, dat gy kostbare tytels doet teekenen en graveeren en voor 
boeken doet plaatsen, die gy met aanpryzende advertenties aankondigt 
en uitgeeft, en die gy, een halfjaar daarna, in uwe eigen Journalen op 
eenen ironischen toon, die nimmer te pas komt dan by het 
beoordeelen van prulwerk, spitsvondig doet hekelen.(44) 

Immerzeel schrikt en haast zich in het openbaar middels een open brief 
in het daaropvolgende nummer om zich van deze recensie te 
distancieren.(45) En hij slaagt erin Tollens gunstig te stemmen, want de 
tweede bundel Gedichten zou ook door hem worden uitgeven. Het is 
vrijwel zeker niet het honorarium geweest, dat Tollens gunstig heeft 
gestemd. Behalve met "mooije presentexemplaren" is hij waarschijnlijk niet 
zoals bij deel 2 en 3 betaald, want in een brief van 20 februari 1835 aan 

G.T.N. Suringar lezen we: 
Wat het 2de en 3de deel betreft, daarvan is I. wettig Eigenaar, 
maar het 1ste deel is nooit door mij aan hem afgestaan. (46) 


3. Gedichten, Tweede deel, eerste druk (1813.11.1), eerste deel, tweede druk 
(1813.1.2) en derde deel, eerste druk (1815.111.1). 
We zijn 5 jaar verder, op het moment dat het tweede deel van de 
Gedichten verschijnt. De plannen ervoor die al dateren van 1809 krijgen 
in 1812 vaste vorm; bij Immerzeel zijn in 1809 nog een 2e druk van de 
Andromache en een bundel Minnedichtjes verschenen: 

In het voorbericht doe ik het werkje voorkomen als een aanhangsel 
tot de Gedichten, hetwelk niet anders kan dan het debiet bevorderen, 

schrijft Tollens nog op 30 oktober 1809.(47) Huygens schrijft over het 
tweede deel 


De eerste vellen werden reeds in 1810 gezet, en toch zou het werk 
pas in het voorjaar van 1813 uitkomen. Want terwij1 de zetters nog 
aan het werk waren gebeurden er elders ergere dingen en werd het 
Koninkrijk Holland van de kaart geschrapt. Het land werd een deel 
van Frankrijk en kreeg te maken met de Franse censuur.(48) 

Zakelijk gezien gaat het Tollens voor de wind, in tegenstelling tot de 
firma Immerzeel & Comp., die in 1811 failliet was gegaan. Hierdoor is de 
lange periode tussen de verschijning van het eerste en het tweede deel 
wellicht mede te verklaren, al neemt Tollens graag zijn tijd voor zijn 
'onverplichte' dichtwerk. 

Immerzeel komt langzamerhand het financiele debacle weer teboven, 
ondermeer - naar Tollens later schrijft (49) - dankzij de uitgave der 
Gedichten. Over de totstandkoming van de tweede (1813) en evenmin van 
de derde bundel (1815) is iets te vinden in de schaarse briefwisseling. Uit 
de periode 1809 - 1817 zijn weinig brieven bekend;(50) wel een tweetal 
kwitanties, waaruit we inlichtingen krijgen inzake het honorarium: van 27 
juni 1813 dateert een kwitantie, ondertekend door Tollens: 

Ontvangen van den Heer J. Immerzeel Junior, de Somma van 
Vierhonderd guldens, voor copyregt van het Tweede deel myner 
Gedichten. 

Eenzelfde voor het derde deel dateert van 8 april 1816.(51) 


Het contact tussen de beide Rotterdammers moet echter gedurende deze 
periode vriendschappelijk en hartelijk zijn gebleven. Op 4 februari 1817 
luidt het tenminste nog: 

Amice! Ik vind onze stedelyke correspondentie lastig en belaghelyk. 
Laat my maar eens weten, wanneer gy op den middag of des avonds 
by my komen wilt. (...) Hiernevens 

3 1ste tt 
3 2de deelen Tollens.(52) 


Jan Jacob Stuerman is opnieuw verantwoordelijk voor het drukken van 
het tweede deel. Als drukker heeft hij echter nu - wegens wettelijke 
maatregelen - de verplichting voordat hij begint met drukken toestemming 
daarvoor te vragen. Want een Keizerlijk Decreet van 9 april 1811 had het 
reglement op de drukkerijen en de boekhandel van 5 februari 1810 
executoir verklaard in de Hollandse departementen. Op het drukken en 
uitgeven van boekwerken werd voortaan censuur uitgeoefend. Op 17 
oktober 1812 verklaart hij dan ook schriftelijk via een standaardformulier 
voor rekening van Immerzeel voornemens te zijn te drukken: Gedichten 
van H. Tollens C.z. 2e deel "lequel je me propose de tirer a 1.000 
exemplaires en un volume, format in 8vo de 12 feuilles d'impression."(53) 

En de censor te Parijs oordeelt: 

Poemes de Henrich Tollens (En hollandais) Ce poete est un de ceux 
qui peuvent compter dans la Pleiade hollandaise. Il brille surtout dans 
la romance qu'on y appele ballade du nom francais d'une espece de 
poeme a laquelle nous avons renonce et qui n'avait rien du genre de 
la romance. Les hollandais s'en sont empares du mot et l'ont applique 
a une chose tout a fait differente.(54) 

De toestemming zal verleend zijn, want op 30.4.1813 zendt Stuerman aan 
de Prefect van het Departement van de Monden van de Maas de 5 
wettelijk voorgeschreven exemplaren, (55) die 4 ervan doorstuurt naar 
Baron de Pommereul, de Directeur-general de l'imprimerie et de la 
librairie te Parijs.(56) Maar eerst had Tollens toch een gezuiverd 
handschrift gemaakt, waaruit niet mochten worden opgenomen de beide 
lierzangen 'Aanblik op de Noordzee' en 'Aan de vaderlandsche 
dichters'(57): zij circuleerden in afschriften en moesten wachten op het 
derde deel, maar vooral op het vertrek van Napoleon. 


Het derde deel kon, na het verdwijnen van de Napoleontische censuur 
weer zonder de papieren rompslomp worden gedrukt. Ook bij het derde 
deel is Stuerman verantwoordelijk voor het drukwerk, waarbij we er 
stilzwijgend vanuit gaan, dat de oplaag Kier ook ca. 1.000 exemplaren zal 
zijn geweest. 

De door Vinkeles gegraveerde en door de inmiddels overleden J. Kuijper 
getekende titelplaat wordt met aangepast impressum wederom gebruikt. 

Op 11 januari 1814 lezen we in de Rotterdamsche Courant, dat Immerzeel 
heeft verzonden 

het 2de Deel der Gedichten van H. Tollens Cz., en den Tweeden Druk 
van het 1ste Deel derzelve 

Blijkbaar voorzag Immerzeel, dat de verschijning van het tweede deel de 
vraag naar het eerste deel tot gevolg zou hebben. Mogelijk is ook, dat 
van het eerste deel veel minder dan 1.000 exemplaren waren gedrukt en 
Immerzeel nu bij moest drukken, want er werden 300 exemplaren 
opgelegd.(58) 

De recensent van de Vaderlandsche Letteroefeningen schrijft bij de 
bespreking van het tweede deel 

thans verblijden wij ons in deszelfs zoo vereerende ontvang bij het 
letterminnend Publiek, dat de Uitgever tot eenen herdruk is verpligt 
geworden, waardoor hij aan de herhaalde aanvrage in staat is to 
voldoen.(59) 

Een andere verklaring is een toenemende populariteit van Tollens' 
Gedichten. Dezelfde recensent schrijft ook 

Tollens, door Apollo geheel bezielde Tollens! ontvang onzen dank voor 
dit geschenk uwer bevallige kunst! Elk van uwe bijdragen is eene eer 
voor het Godengeslacht, dat nog niet uit ons midden geweken is, 
maar integendeel, in de thans bij betere uitzigten herborende kunst, 
den Nederlandschen Zangberg in nieuwen luister zal doen bloeijen.(60) 

De afrekening in het Boekverkopersboek van Ten Brink over 1813 

vermeldt, naast andere titels: 
10 Mey I 6 Tollens Gedichten 2je] deel f.15.- .12 
-- I 3 dito f. 7.10.



 

17 July1 Tollens Gedichten2.10.

 


7 Sept2 Tollens Gedichten 1[e] deel 5.

 


22 --1 dito 2 delen5.

 


1 dito 2[e] deel 2.10.


En bij de afsluiting van het boekjaar - op 2 april 1814 - gaat er geen 
enkel deel van de Gedichten retour: Ten Brink verkoopt ze allemaal.(61) 

Ook nu nemen we aan, dat Immerzeel over het gehele land geleverd 
heeft: ondanks zijn faillissement zal hij de contacten met voormalige 
afnemers grotendeels hebben kunnen behouden of hernieuwen. 

Hetzelfde kunnen we zeggen over het derde deel: in de Rotterdamsche 
Courant van 4 mei 1815 lezen we, dat Immerzeel het derde deel der 
Gedichten van Tollens ter perse had gelegd. Op 5 december van hetzelfde 
jaar luidt een advertentie, dat het derde deel is verzonden: 

van de twee andere Deelen zijn nog maar slechts weinige Exemplaren 
overig, waarom dezelve niet meer in Commissie kunnen gezonden, 
maar voor rekening moeten ontboden worden.


We kunnen veronderstellen, dat de lezerskring van Tollens' Gedichten zich 
langzamerhand heeft uitgebreid. Temeer, daar Immerzeel, via advertenties, 
meedeelt, dat hij nog maar weinig exemplaren van het eerste en tweede 
deel heeft; op 30 juli 1816 kan hij melden, dat "weder (verkrijgbaar) zijn 
compleete exemplaren der Gedichten van den Heer H. Tollens Cz., 3 
Deelen, a f 9:-:- (62) 

Rijs op, to lang in smaad bedolven 
Rijs, Neerland! op,uit slijk en puin! 
Verhef, van uit het graf der golven, 
De laag - de langvertrapte kruin 

kon men lezen in het nieuw verschenen deel en ook in de inleiding werd 
nog aan de Franse tijd gerefereerd: 

Een paar stukjes, in dezen bundel voorkomende, waren reeds eene 
plaats in den vorige toegewezen, dock daaruit teruggenomen op gezag 
van de Fransche boekcensuur 

En dat - wegens ernstige papierschaarste - de kwaliteit van het papier 


zeer te wensen overliet was iets waar blijkbaar niemand zich druk om 
maakte. Het letterminnend publiek kon er niet genoeg van krijgen. 

4. Gedichten, derde druk (1817.1.11.111.3). 
Tollens is inmiddels Ridder geworden; hij is niet geheel trouw gebleven 

aan Immerzeel, want hij heeft ook bij de Amsterdamse uitgever Johannes 

Allart enig gelegenheidswerk laten uitgeven: voor f 520,- (zijnde 1,-- per 

regel) had hij o.a. de lierzang Bij de Verheffing van Zijne Koninklijke 

Hoogheid Willem Frederik Prins van Oranje en Nassau, op den troon der 

Nederlanden vervaardigd.(63) Ca. maart 1816 schrijft Tollens aan zijn 

uitgever, dat hij "geen titels by den herdruk der Gedichten" wenst, maar 

Immerzeel geeft geen gevolg aan zijn wens. Want "Ridder der order van 

den Nederlandschen Leeuw en Lid van het Koninklijk Nederlandsch 

Instituut" op de titelpagina zal de verkoop zeker bevorderen. En als op 

29 augustus 1817 Tollens hem schrijft: "Ik dacht, dat wy afgesproken 

hadden, dat er geen eertitels achter myn' naam staan zouden?" vervolgt 

hij: "Als mij iemant op die ijdelheid aanziet, zeg ik hem dat gy my geen 

proeven van de gravures getoond hebt en deze byvoeging uw werk en niet 

het myne is." 

Immerzeel liet koopmanschap gaan voor inwilliging van de wens van 

Tollens en had Stuerman te Delft de eretitels zonder meer laten drukken. 

Veel andere gegevens over de derde druk - en de benaming "derde" zal 

om praktische redenen gekozen zijn, want alleen van het eerste deel was 

immers een tweede druk opgelegd - zijn er in de correspondentie niet te 

vinden. Wel zijn er passages die wijzen op een aanvankelijk tekort aan 

exemplaren en een cryptisch briefje van 3 nov. 1817 doet vermoeden, dat 

er "onregelmatigheden" plaatsgrijpen bij de totstandkoming van de 3e 

druk: een zekere Amsterdamsche bibliomaan wil een nieuwe druk van de 

Gedichten op velinpapier. Tollens moest hem antwoorden, dat de 

velinpapieren druk nog niet compleet was: 

Hy kon zich, dat niet begrypen, dewyl de ordin. pap. druk 

verkocht werd. Nu, wy weten waar het zit!(64) 

schrijft Tollens aan Immerzeel. 
Vergelijking van het zetsel van een aantal exemplaren van deze 3e druk 
brengt een aantal opmerkelijke feiten aan het licht: 

-Van het eerste deel van de derde druk bestaan - bij vergelijking van 
posities van katernsignaturen - op het eerste gezicht twee verschillende 
drukken, waarvan het ex. UBL 1091 H 8 en UBL 1206 G 4 elk een 

representant zijn: het eerste is op ordinair mediaan, de laatste op 
velinpapier gedrukt. Uit de opmerking van Tollens kunnen we afleiden, 
dat de exemplaren op velin het laatste zijn gedrukt. De bibliomaan snapt 
bier niets van: de mooiste exemplaren (= op velin) worden immers altijd 
het eerst gedrukt?! 

Maar wat de bibliomaan niet weet, is dat Immerzeel voor de derde druk 
nog gebruikt maakt van vellen van de eerste druk van deel 1: er is dus 
in eerste instantie helemaal geen sprake van een nieuwe druk, maar van 
het opmaken van oude mediaan vellen: vergelijking van posities van 
katernsignaturen van exemplaren van deel 1808.1.1 met die van 1817.1.3 
maakt dat duidelijk. 

De vraag rijst, waarom Immerzeel nit pas gebruik maakt van deze vellen 
als hij van deel 1 al een tweede druk heeft moeten opleggen, nl. 1813.1.2. 

Een verklaring hiervoor is te vinden in het feit, dat hij in 1813 niet 
aan de nog overgebleven vellen had kunnen komen, omdat deze wegens 
zijn faillissement in 1811 in beslag waren genomen en pas in de loop van 
1813 (65) vrij kwamen. Dit is zeer waarschijnlijk ook de reden, dat 
Immerzeel een tweede druk van deel 1 moest opleggen. 

-Eenzelfde soort verschijnsel doet zich voor bij het derde deel der 
Gedichten uit 1817. Ook hier lijken er op het eerste gezicht twee 
verschillende "edities" te bestaan. Maar zetselvergelijking toont aan, dat 
er sprake is van een echte derde druk van 1817.111.3 (bijv. ex. UBL 711 
D 6 en KBH 9197 D14) en een 'issue', 'n titeluitgave van de le druk van 
het 3e deel uit 1815 (bijv. ex. KBH 9218 C 26 [1817] = UBA 1298 H 20 
[1815]). 
Blijkbaar zijn restant vellen van 1815.111.1 met een nieuwe titelpagina 
van de 3e druk op de markt gebracht, opdat Immerzeel oude voorraad kon 
opruimen. De vraag was echter zodanig, dat er toch 'n nieuwe druk van 
1817.111.3 gemaakt moest worden, temeer daar de vraag nog niet eerder 
gemaakte velinexemplaren betrof. Vandaar, dat de 3e druk op ordinair 
papier (hier: schrijfpapier of schrijfmediaan) al gereed en te koop was en 
de velinpapieren druk - van nieuwe zetsel te maken - nog niet.(66) 
Bovendien heeft Tollens van de gelegenheid gebruik gemaakt om 
correcties - aanzienlijke zoals is gebleken - aan te brengen. 

Op 18 oktober 1817 kunnen de lezers van de Rotterdamsche Courant het 
volgende bericht lezen: 

Bij J. Immerzeel Junior, Boek en Kunsthandelaar te Rotterdam, is van 
de Pers gekomen, de Derde Druk der Gedichten van H. Tollens C.Z., 
in drie Deelen compleet. Voor dezen, door den Dichter herziene 
uitgave zijn door J.C. Bendorp geteekend en gegraveerd drie nieuwe 


zeer uitvoerige Tytelplaten, waarvan de onderwerpen genomen zijn uit 
Jan van Schaffelaar, Herman de Ruiter en de Echtscheiding, en door 
Caspari en Marcus 's Dichters Afbeeldsel. De prijs der exemplaren, 
zindelijk gekartonneerd, is f 12:-:-. Van de Platen, zonder letters, 
en het Pourtrait zijn enkele Stellen, om in de vorige Drukken te 
kunnen worden ingevoegd, tegen f 3:-:-, of wel het Pourtrait 
afzonderlijk, a f 1:-:- verkrijgbaar.(67) 

De prijsverhoging had alles te maken met het gebruik van het dure 
velin papier (68) en voor de echte liefhebbers adverteert Immerzeel op 13 
en 18 maart in dezelfde courant: 

Eenige exemplaren worden op zwaar Velinpapier gedrukt, en daarin 
zullen proefdrukken, zoo van het Pourtrait als van de Vignetten, 
geplaatst worden. De geenen, die zoodanige exemplaren zouden 
wenschen te acquireren, worden verzogt zulks ten spoedigsten aan 
voormelden Uitgever op te geven. 

J.C. Bendorp tekende en graveerde de titelplaten, het portret werd 
getekend door H.W. Caspari en gegraveerd door Jacob Marcus.(69) 
Concrete gegevens over de oplage zijn niet bekend. Het is niet 
onwaarschijnlijk, dat ook deze keer een aantal van 1.000 is opgelegd. 
Mogelijk van het eerste en derde deel wat minder, gezien het feit, dat 
een restant van de vellen van de eerste druk van beide delen ook bij de 
derde druk zijn gebruikt. 

"Ook behoort van de honnorering my nog geen penning," schrijft 
Tollens op 3 febr. 1818 over de afrekening inzake het jaar 1817 aan 
Immerzeel. Hoeveel Tollens heeft gekregen, wordt niet vermeld: een 
onverplicht cadeautje van de kant van Immerzeel (hij bezat nu het 
kopijrecht) of een vooraf overeengekomen honorarium voor de 
werkzaamheden aan de derde druk? We weten het niet. 

Evenmin hebben we veel gegevens inzake de verspreiders van de derde 
druk: in de Maasstad bijv. was - in vergelijking met de situatie in bijv. 
1806 en 1811 - het aantal boekdrukkers ongeveer gelijk gebleven; het 
aantal boekverkoperijen was van 26 teruggelopen tot 19.(70) Anno 1817 
was de toestand volgens het Naarnregister der kooplieden als volgt:(71) 

boekdrukkers en boekverkopers 
boekverkopers 



Arrenberg, B. + Baalen, J. van * + 
Cornel, Nicolaas * + Dries en Zoon, C. van den + 
Demeline, J.D. + Flas, Jan 
Hendrikse, J. + Gent, J. van 
Hendrikse en Ulrich, J.Haak, [C.R.] + 
Locke en Zoon, de Wed. * + Immerseel jr. J. + 
Scheffers, J. + Krieger, F.W. * + 
Thompson, J.J. + Linneman, H.J. + 
Waesbergen, P. van Meer, P. van de 


(stadsdrukker) Mensing en van Westreenen 
Romein, J. (alleen ) Pols, de erven J. * + 
boekdrukker) + Reyden, D. van der + 


Santen, J. van * + 
boekverkopers/ Schuuring, B. + 
boekbinders Tuinzing, P. * + 


Vis, D. * + 
Dijk, P. van + Vliet, C. van * + 
Koert, Jan Cornelis + Westerkappel en 
Krak, J. + Groenendijk * + 
Verboon, G. + Wyt, M. * + 


(De namen met een * komen ook voor in Immerzeels Boekverkopersboek 
1806-1807; die met een + bestonden als firma ook al in 1811) In totaal 
11 drukkers/boekverkopers, 19 boekverkopers en 4 boekverkopers/binders 
op een bevolking van ruim 60.200 zielen. 

Om de verhoudingen enigszins in een min of meer hanteerbaar 
perspectief to zien, gaan we uit van de bevolking van Noord-Nederland 
die in 1815 - volgens Hofstee (72) uit ruim 2.202.000 zielen bestond. 
Gaan we uit van een oplage van 1.000 exemplaren dan schafte een op de 

2.200 Nederlanders de Gedichten van Tollens aan of, anders gezegd, 
ongeveer 0,5 % van de Noord-Nederlandse bevolking kocht Tollens' 
Gedichten uit 1817. 
Voor een stad als Rotterdam met ruim 60.000 inwoners zou zo'n 
berekening betekenen, dat er ca. 67 exemplaren afgezet zouden kunnen 
zijn. 

Gezien de verhoogde prijs van deze derde druk f 12,00 heeft 
Immerzeel net als bij de vorige delen eenzelfde soort kopersgroep op het 
oog gehad als bij de vorige drukken in groot 8vo. Voor bibliofielen 
maakte hij nog kostbaardere exemplaren. De constatering van een luxe 
uitgave ligt eerder voor de hand dan de gedachte, dat hij een uitgave op 


de markt wilde brengen die een zo groot mogelijk aantal lezers (kopers) 
beoogde. Maar dat laatste was ook in het geheel niet de bedoeling. 
Van de ambtenaren - om eens een beroepsgroep te noemen - in de 
provincie Groningen kon de gouverneur (f 9.000,- per jaar) de derde druk 
wel kopen; een lid van gedeputeerde staten ontving f 2.000.- en de 
griffier f 2.800,-- per jaar. Een militiecommissaris f 1.200.-, een ingenieur 
f 2.800, een opzichter le klasse f 1.100,-, zijn collega 2e klasse f 1.000,-, 
een 3e-klasser f 700,-, een adjunct-opzichter verdiende f 4 A 500,-. De 
Meere, aan wie deze cijfers zijn ontleend, merkt ook op: 

Onderwijzend personeel werd in veel gevallen van een toelage 
voorzien en moest door het uitoefenen van een tweede beroep aan 
een acceptabel jaarinkomen zien te komen. De hoogte van de rang 
van de onderwijzer bepaalde uiteraard de hoogte van de toelage 
respectievelijk het salaris. Plattelandsonderwijzers hadden in doorsnee 
een inkomen dat niet of nagenoeg niet boven dat van een 
ambachtsman uitkwam en ook deze salarissen ondergingen gedurende 
de eerste helft van de negentiende eeuw geen nominale veranderingen. 
In een provinciaal verslag van Friesland over 1851 wordt 
opgemerkt dat: "er nog 125 onderwijzers zijn, die met minder dan f 
300.- 's jaars in hunne behoeften en die van hunne vaak talrijke 
huisgezinnen moeten voorzien". Soortgelijke berichten deden zich ook 
elders in den lande voor.(74) 

Het is duidelijk: ook in 1817 zijn de Gedichten van Tollens voor een prijs 
van f 12.- een luxe voor het overgrote deel van de bevolking. 

Afzet vond ook plaats naar het buitenland, want langzamerhand raakte 
Tollens' naam ook daar bekend, hetgeen in ca. september 1821 blijkt uit 
een brief van Tollens 

Reeds in het midden van de vorige week is mij van Hamburg gevraagd 
door een huis waarvoor wij bezig zijn eenige honderden vaatjes verw 
voor de West gereed te maken, of er tot een aannemelijken prijs 100 
A 150 exemplaren van mijne Gedichten in 3 deelen zouden te krijgen 
zijn, en zoo ja, wat men zou moeten besteden (75) 

Al eerder had hij aan Immerzeel geschreven 

Indien gij, zoo als ik, van tijd tot tijd de Duitsche journalen inziet, 
zult gij opgemerkt hebben, dat onze litteratuur in Germanien meer en 
meer bekend raakt. (76) 


Maar de grote verspreiding zou pas komen in 1821, toen Immerzeel zich 
waagde aan een vierde, goedkope druk. 

5. Gedichten, vierde druk. ( 1822.1.11.4). 
In augustus 1821 schrijft Tollens aan Immerzeel: 

Intusschen zei my een Brussels professor, die my kwam opzoeken, dat 
het zoo onaangenaam was, op reis, geen Hollandsche boeken te 
kunnen medenemen, om hunne grootte, en pastte dit alweder op mijne 
Verzen toe. Zondag kreeg ik een boodschap van Do. Molenaar te 
Crevelt, dat ik toch zorgen moest voor een zakuitgave myner 
gedichten, opdat men die ook aldaar zou mogen lezen. Gisteren kwam 
Reesema van een drieweeksreisje uit Belgie met het berigt te huis, 
dat hem honderd menschen om een onkostbare uitgave ervan 
aangemaand hadden. Dergelyke boodschappen kryg ik by de vleet, 
maar ik hield ze voor my, want het was de stem van een roepende in 
de woestyn. 1k ben dus bly, dat gy zelf eindelyk met dat plan uit den 
hoek komt. (...) Ik wilde by zoodanige uitgave in twee deeltjes (op 
post- of dun velin papier, in 12vo met een kleine letter, en niet op 
de drukkery van Romyn, hoop ik) wel een andere rangschikking in de 
Gedichten maken (...)(77) 

Ook passages uit een brief van J.F. Willems aan Immerzeel van 15 januari 
1819 zijn verhelderend: 

Dat den hollandschen boekhandel in deeze provintien niet wel vat, is, 
dunkt mij, toch het meest aen de hollandsche boekhandelaren te 
wijten. Men is bier volstrektelijk met al wat in holland het licht ziet 
onbekend. (...) Ook is alles te schrikkelijk duer; fransche 
lettervrugten overstroomen ons; men heeft ze bijkans voor niets. (...) 
Waarom geeft men in holland geen eene goedkoope druk? ook niet 
van stukken die moesten populair gemaeckt worden, zoo als de 
hollandsche natie van helmers, de gedichten van Tollens en van meer 
andere? (...) Voor de gemeene de gewoone burger is de litteratuur een 
tijdverdrijf; men verkiest natuurlijk het goedkoopste.(...) 'T ware te 
wenschen, Mijnheer, dat Ued bijvoorbeeld, een editie van Tollens ter 
persse legde, die deezen uijtmuntenden dichter voor iedereen 
verkrijgbaar maekte.(78) 


In de Rotterdamsche Courant van 8 september 1821 kunnen we meer over 
Immerzeels plan lezen: 

Menigvuldige keeren heeft de ondergeteekende, zoo wel uit de 
Zuidelijke als Noordelijke Gewesten dezes Lands, zelfs uit 
Duitschland, voor en na, aanzoek ontvangen om eene goedkoope 
uitgave der Gedichten van den Heer Tollens te bewerkstelligen, uit 
hoofde de tegenwoordige prijs van f 12:- te aanmerkelijk was, dan 
dat ieder, die belang in het bezit derzelve stelde, zich dit Dichtwerk 
konde aanschaffen. Bovendien verlangden zelfs velen, die den druk 
van drie Deelen in groot 8o bezitten, naar eenen meer beknopten 
druk, om die op reis gemakkelijk te kunnen mede nemen. Ook Ouders 
en Onderwijzers wenschten eene zoodanige onkostbare uitgave, om ze 
tot geschenken en prijzen aan hunne Kinderen en Leerlingen in 
handen te geven. Men weer, bij deze aanzoeken, dikwijls op 
Frankrijk, Duitschland en Engeland, alwaar men, van beste schrijvers, 
even zoo wel goedkoope drukken, als prachtuitgaven aantreft, zonder 
dat de eene het vertier der andere schaden; doch hoe zeer de 
ondergeteekende de waarheid dezer laatste opmerking als 
onbetwistbaar aannam, bleef hem nogtans de toepassing op ons eigen 
beperkt Land, en onze, binnen deszelfs grenzen bepaalde, taal als 
verkeerd aangewend voorkomen. Immers om eene onkostbare uitgave 
te kunnen goed maken, wordt er een zeer aanmerkelijk vertier 
vereischt; en een zoodanig vertier kan alleen verwacht worden van 
letterkundige voortbrengselen, in eene taal geschreven, die de landtaal 
is van eene zeer groote bevolking en nog bovendien ook in andere 
wereldoorden verstaan en beoefend wordt. En het was dan wel 
voornamelijk deze zwarigheid, door welke de ondergeteekende steeds 
terug gehouden werd van het besluit tot het opleggen van eenen 
onkostbare druk. Daar nu echter de derde oplage der Gedichten van 
den Heer Tollens ten einde is, en de aanvragen om eenen goedkoopen 
druk bestendiglijk vermenigvuldigen, is de ondergeteekende op de 
gedachte gekomen, om te beproeven, of er dan inderdaad een 
zoodanig algemeen verlangen naar het bezit van dit werk bestaat, als 
men hem van alle kanten op het stelligst verzekert, (...) 

En voor de prijs van f 1,20 per deeltje kan er worden ingetekend. 
Middels een apart prospectus richt hij zich tot zijn confraters: 


Op de menigvuldige aanzoeken, om eene goedkoope editie te 
bewerkstelligen van Tollens Gedichten, heb ik besloten, om door 


middel eener opengestelde Inteekening te beproeven, of zich een 
genoegzaam getal liefhebbers mag opdoen, tot het goedmaken der 
opoffering, die ik inderdaad doen zou door het opleggen dier 
onkostbare uitgave, alzoo deze ontwijfelbaar ook door velen zal 
aangeschaft worden, die anders, van tijd tot tijd, besluiten zouden tot 
het aankoopen van den Octavo-druk in drie Deelen. Uwe vriendelijke 
medehulp is in dezen mij onmisbaar. Een berigt, in de Couranten 
geplaatst, zal uwe pogingen om Inteekenaren te bekomen gemakkelijk 
maken. Lijsten, ter invulling, gaan hiernevens. Berigten van 
Inteekening heb ik, om de kosten der Zegeling mis te gaan, niet doen 
drukken. Ook meen ik dat het berigt in de Couranten tot mijn 
oogmerk voldoende zijn zal, te meer daar de Gedichten van Tollens 
aan een ieder genoegzaam bekend zijn en de geringe prijs van f 2-8 
in plaats van f 12-:- in het oog vallen en allerwaarschijnlijkst de 
liefhebbers wel uitlokken zal. 1k verzoek u, mij de lijsten van 
Inteekenaren voor den 15den November aanstaande toe te zenden. Op 
de 12 exemplaren zal UEd. eene halve, op de 24 eene geheele en op 
de 100 exemplaren 6 premies genieten. Op den 3lsten October wordt 
de Inteekening gesloten. Na dien tijd zullen geene exemplaren voor 
minder dan f 3-:- verkrijgbaar zijn. (...)(79) 

We kunnen ons de vraag stellen waarom Immerzeel het aandurfde een 
oplaag van 10.000 exemplaren (80) op te leggen van een werk, waarvan 
het normale debiet allang was behaald. Er moet groots zijn ingetekend 
anders was de goedkope druk er nooit gekomen. En de boekhandelaar die 
intekende verbond zich ook voor het ingetekende aantal: terugzending bij 
niet-verkoop was er nu niet bij. Toch - en dat voorbeeld hebben we nam 
de Middelburgse firma van Salomon van Benthem van elk deel 100 
exemplaren of en verdiende daarmee 6 stel Gedichtetz. Het vermoeden, dat 
hij ze allemaal verkocht heeft is niet geheel ongegrond, want hij bestelde 
in de periode tot in het jaar van de vijfde druk (1831) nog 14 stellen 
bij.(81) 

Het was een groot succes, want op de fondsveiling van Immerzeel 
blijken er nog "slechts" een kleine 800 exemplaren over te zijn. Van de 
vijfde druk zijn nog 568 x 3 delen over.(82) De Haagse drukkers Pierre 
Frederic en Nicolas Giunta d'Albani, die deze vierde druk voor Immerzeel 
hadden verzorgd, konden eveneens tevreden zijn (83) alsmede de fa. 
Krantz de Charro, die - getuige het watermerk - het papier had 
vervaardigd. Maar ook de recensent van de Vaderlandsche 
Letteroefeningen was enthousiast en uit zijn reactie kunnen we een 
indruk krijgen omtrent motieven, smaak en eisen die het kopend publiek 


tot nu toe stelde: 

Och, dat alle onze Dichters en Schrijvers, niet bij eenen vierde, maar 
bij eene eerste uitgave, op deze wijze hunne werken aan het licht 
bragten! Het formaat is gemakkelijk en gepast van grootte, het papier 
helder en van goede dikte en fijnte, de letter zwart en zuiver, en, 
naar het gevulder der bladzijden, te klein noch te groot, de regels 
zijn geschikt van wijdte; alles is zindelijk, en het verdient lof van 
die spaarzaamheid en eenvoudigheid, welke als kenmerken van het 
goede, ware en schoone, toch maar op den duur alle pracht en luister 
te boven streven. Wanneer men de rijke, dikke en weidsche 
kwatrijnen van vorigen, en de als zwemmende regels op de breed 
gerande octavo's van onze tijd vergelijkt met die zuinigheid, netheid 
en volheid, die bier zoal welstaan, en dan denkt aan het verschil van 
den prijs, die toch maar ons alien, en ook onze letteren, de wet 
stelt, zoo zou men vergeten, dat Boekverkoopers in plaats van 
Schrijvers.... Wat wilden wij daar ook zeggen? - Wij meenden, zoo 
zou men wenschen, dat men meer dacht aan de letteren dan aan het 
geld. Eigenlijk moesten pracht en weidsche praal eene eerste 
eenvoudige, onkostbare uitgave volgen. De zaak toch zou op deze 
wijze immers natuurlijker en beter loop erlangen. Men had dan eerst 
de algemeene behoefte vervuld, en dus, die op innerlijke 
voortreffelijkehid zagen, geholpen; maar, daar het kunstbegeerig oog 
ook, en te regt, iets vordert, zoo kon pracht van plaat en drukwerk 
den begeerigen naar het uiterlijke en innerlijke tevens, wien het eene 
goede opoffering waard was, daarna helpen.(84) 

En last but not least Tollens zelf, aan wie - volgens zijn eigen zeggen 
de hele onderneming eigenlijk te danken was: "Ik heb", schrijft bij op 12 
januari 1822 in de voorrede tot de vierde druk 

toen mijn Uitgever mij aankondigde, dat hij een vierden druk moest 
doen opleggen, hem ernstig aangezocht om het mij meermalen te 
vleijend geuit verlangen naar eene onkostbaarder uitgave ter wille te 
zijn, en met deze bundels eene proeve te nemen ter meerdere 
verspreiding onzer vaderlandsche dichtwerken ook in de mindere 
standen der maatschappij. Een uitslag, die alle verwachting 
overtroffen, en eene oplage van tien duizend afdrukken gevorderd 
heeft, is het gevolg dezer proefneming geweest, en alle standen bijna 
der volksmenigte hebben, bij des Uitgevers eerste aankondiging, 
getoond welk eenen prijs zij stelden - niet voorzeker op het bezit 


van deze Gedichten in het bijzonder, die hun even onbekend waren 
als zoo veel uitnemender zangen onzer voortref felijkste dichters maar 
op dat der voortbrengselen van eigen letterkunde in het 
algemeen, zoo ras slechts het genot daarvan hun niet door eene to 
kostbare opoffering wierd verboden (blz. 2) 

En er volgden van de kant van Immerzeel goedkope drukken van werk 
van o.a. Helmers (Gedichten), Bilderdijk (Poezij, Mengelpoezy, Vertellingen 
en Rornancen), Feith (Dicht en Prozaische Werken) en van zijn eigen nog 
nooit gedrukte bundels -Gedichten. Van Helmers' Gedichten in 
postoctavoformaat bestelt de eerder genoemde Van Benthem bij intekening 
75 x 3 delen met premie van 4 x 3, van Bilderdijks Poezy 26 a 25 x 2 
delen en van Immerzeels Gedichten 26 a 24 x 2 delen.(85) Alle deeltjes 
kosten op best postpapier bij intekening f 1,20 voor particulieren. 

Als de Middelburgse Van Benthem indicatief genoemd mag worden dan 
slaan wij hem aan voor 1 % van de vierde druk van Tollens Gedichten. 
Trekken we deze lijn door, dan zou Helmers een oplaag van 7.500 hebben 
gehad, Bilderdijk 2.500 en Immerzeel 2.400. Helaas beschikken we niet 
over excacte cijfers en blijven ze indicaties.(86) 

In Immerzeels voetspoor volgt de wed. J. Allart en Comp. met een 
goedkope herdruk van De Hollandsche Natie "in het Tollens-formaat" en 
uitgeverboekverkoper J.C. van Kesteren adverteert met De Oudhollandsche 
Kermis-Parnas, "hetwelk in het formaat der nieuwe uitgave van Tollens 
etc. is gedrukt"(87) Ook vinden we ze in 1825 netjes op een rij op de 
planken in de boekwinkel van J.L.A. Immerzeel, de oudste zoon 

1 x 11 deeltjes Feith "octodecimo" 

2 x 2 deeltjes Immerzeel 

2 x 3 deeltjes Helmers 

2 x 4 deeltjes Bilderdijk 

3 x 2 deeltjes Tollens 

1 x dito ( op velin papier) (88) 

Het lijkt erop, dat met deze uitgave in 1822 de geboorte van het 
goedkope literaire werk een feit is en Tollens schrijft, als ware het een 
tewaterlating van een nieuw schip 

En hiermede geef ik den uitgebreider druk dezer bundels aan een 
talrijker kring van lezers over, in hoop dat daardoor de lust tot het 
leeren kennen onzer treflijker dichters opgewekt en algemeener worde, 
en de grond moge gelegd zijn om in ons vaderland, even gelijk zulks 


bij onze nageburen plaats heeft, de werken van smaak, kosteloozer, ook 
in de mindere standen der maatschappij, te verspreiden.(89) 

Maar de uitgave van de goedkope druk leidt tot een verwijdering tussen 
Tollens en Immerzeel, want de laatste wil het succes, dat hij met de 
Gedichten van zijn vriend heeft behaald verder te gelde maken. Immerzeel 
heeft nog ander werk van de gevierde Apollo op de plank liggen en wil 
dit ook in goedkope vorm uitgeven. Maar Tollens verbiedt het hem op de 
markt te brengen; hij vond de eerste intekening al 'winderig' genoeg. In 
een brief aan W.H. Suringar lucht hij zijn woedende hart 

Toen ik zulks [d.i. de schande van de intekenlijsten bij de buren!] den 
intrigant op een fatsoenlijke wijze en op billijke motieven belette, 
wierp hij het masker van bescheidenheid af, en vermeette zich in een 
billet, dat ik als een document van onbeschoftheid bewaar, de 
ergerlijkste uitdrukkingen, als ware ik een hongerende broodschrijver, 
dien hij den mond openhield. Zelfs ging zijn onbescheidenheid daarin 
zoo verre, dat hij mij verweet, hem nadeel door mijne verzen te 
veroorzaken, omdat hij (N.B.) door het verkoopen van duizenden der 
mijnen, zoo weinige van die anderen verkocht. En dit is een man, die 
zijn geheele rehabilitatie aan mij te danken heeft; die ik en minste f 

30.000 heb doen gewinnen, en van wien ik nooit gehad of begeerd heb 
dan een huiselijk presentje, die zeker gezamentlijk naauwelijks f 2.000 
bedragen en die ik minder heb aangenomen om mij te verrijken dan om 
hem van de verplichting te ontslaan om mij te bedanken.(90) 
In een brief van 20 oktober 1832 aan G.T.N. Suringar komt Tollens pier 
nog op terug 

de boekverkopers zullen de straten en gragten laten plat loopen om 
inteekenaren op te zamelen, en ik zal bij mijne buren ter linker en ter 
regter zijde de rondloopers zien aanschellen, met de lijsten in de hand. 
Gij kunt U niet verbeelden, hoe mijn gevoel daar tegen opkomt. 
Vroeger heb ik Immerzeel dergelijke manoevres volstrekt verboden; en 
toen onlangs, bij de uitgave van den nieuwen herdruk der Romancen 
&c., de Boekverkooper Jacob alhier aan bruggen en gebouwen liet 
aanplakken, dat het werkje bij hem te bekomen was, heb ik hem door 
Immerzeel doen verpligten, van alle die plakkaten dadelijk te laten 
afscheuren, zoo als geschied is. 

En nog later, in 1854, herinnert Tollens zich in een brief van 31 januari 


aan G.T.N. Suringar, hoe hij 

beschaamd elken boekwinkel voorbij sloop, toen er de inteekeningslijsten 
van Immerzeel op de kleine editie voor de glazen hingen - nog 
gezwegen van het ten toon leggen in koffijhuizen en societeiten en 
het uitreiken aan de huizen. 't Was mij, of er bedelbrieven ten 
mijnen profijte rondgingen, schoon ik er geen penning profijt van had 
of begeerde.(91) 

Maar de breuk wordt weer gelijmd, als Immerzeel de juiste snaar weet te 
raken bij een condoleance na het overlijden van Tollens' oudste zoon 
Karel. (92) 

En na de uitgave van het tweede deel der Nieuwe Gedichten in 1828 
(oplaag 1.500 ex; prijs f 3,60) wordt er weer gesproken over de 
Gedichten, de vijfde druk. 

5. Gedichten, vijfde 
Uiteraard konden zij die wat meer geld te besteden hadden, alle 
genoemde werkjes in klein octavo ook kopen, gedrukt op het betere 
velinpapier: het formaat bleef echter postoctavo. En dat was wennen. De 
echte verzamelaar wilde liever toch groot octavo en 

In 1830 schrijft J. Immerzeel Jr. in een circulaire aan den boekhandel, 
dat hem nog altijd exemplaren besteld worden van de groot 8vo uitgaaf 
van Tollens' Gedichten 3e druk, die bijna uitverkocht was toen hij zijn 
klein 8vo editie ter perse legde. Niettegenstaande deze kleine, 
goedkooper uitgaaf, meent hij een 4e druk te moeten opleggen van de 
groot 8vo voor den ouden prijs van f12.-.(93) 

Gezien de drukgeschiedenis van de vijfde druk zal deze circulaire eerder 
eind dan begin 1830 moeten worden gedateerd, want er is in een brief 
van 28 november 1829 pas voor het eerst sprake van plannen voor een 
nieuwe druk. Tollens schrijft aan Immerzeel: 

Een nieuwe druk in gr. 8vo van de oude Gedichten zou mij niet 
onverschillig zijn, maar dan moeten wij daarover eens corresponderen 
of praten. Jammer dat in het 1ste deel een paar Gedichten 
voorkomen, die het toppunt van erbarmelijkheid bereiken. Van den 
titel had ik gaarne de titels weg, en kon Jan van Schaffelaar, in het 
caracter van een koorddanser, uitgeslepen worden, 't zou mij 


aangenaam zijn. Met die titelplaten heb ik nooit veel opgehad. - Maar 
wij spreken deswegens dan nader, en als gij er toe overgaat, zendt 
gij mij een exemplaar om het naar den kleinen druk te corrigeren en 
er hier en daar nog in te verbeteren wat mij invallen mogt.(94) 

En als Tollens een exemplaar heeft ontvangen stelt hij - naast enkele 
kleinigheden - als condities: 

-hij wil 12 exemplaren, waarvan enkele op velinpapier 
-hij wil hier en daar stukken schrappen 
-behalve titulatuur wil hij de versregels die onder de vignetten staan 
wegggeslepen hebben: "Dat zal er meer ruimte op geven; t is alles te vol. 
Men kan volstaan door onder de vignetten in een enkelen regel het 
opschrift van de stukken te laten snijden, waartoe zij behoren."(95) 
Tollens zal drukker C.A. Spin te Amsterdam niet laten wachten. Op 22 
juli schrijft hij dan ook aan Immerzeel: 

Het eerste deel der Gedichten is nu gereed. Van het Voorwerk moet 
ik nog slechts eene revisie zien. De copie van het 2de deel is reeds 
sederd veertien dagen opgezonden. De trage voortgang ligt dus niet 
aan mij. - De omplaktitels had ik gaarne ook overeenkomstig die van 
de N. Gedichten. Ik zal zeker ook daarvan wel eene proef zien. Als 
portret en titels gereed zijn, wacht ik daarvan ook een kijkje.(96) 

"-Jan van Schaffelaar springt nu veel beter uit den toren", schrijft 
Tollens twee dagen later, en het laat zich aanzien, dat ook aan al zijn 
andere wensen zal worden voldaan. Op 29 oktober luidt een postscriptum: 

Er zijn van de Gedichten nog vier bladen te drukken, zoo dat wij 
spoedig gereed zullen zijn, maar ik denk niet dat gij in deze 
omstandighede zult uitgeven. Ik ben nieuwsgierig om een proefje van 
't portret te zien.(97) 

Of de troebelen van de Belgische Opstand nu vertragend hebben 
gewerkt, zoals Tollens suggereert, laat zich niet meer reconstrueren, in 
elk geval gooide het slecht gegraveerde portret ook roet in het eten. Het 
lijkt nergens naar, volgens Tollens: 

Niemand mijner huisgenooten kon dan ook raden wie het voorstellen 
moest, en toen eindelijk mijn oudste dochter vroeg of ik het 
misschien moest verbeelde, ging er, op mijn affirmatie een luid gelach 
van allen op. (...) Behalve het teekeningetje van Casparie, is er nog 


geen beter portret van mij gemaakt dan door Netscher, dat in mijn 
binnenkamer hangt.(98) 

Maar ook hierin krijgt Tollens zijn zin, want op 8 december luidt het 

Amice! Het is zeer naar mijn genoegen dat gij de teekening van 
Casparie nogmaals door Velijn laat graveren. (...) ik (proponeer) U om 
mijn fac simile onder het portret te doen snijden, waartoe ik mijne 
handteekening in sluit.(99) 

Met het eindresultaat is Tollens zeer tevreden: met de "zeer zuivere 
velinbladen van mijne Gedichten", met zijn facsimile en het portret. Maar 
het lettergraveren had dan ook f 7.-.-. per titel gekost, zoals blijkt uit 
een nota voor Immerzeel van de kunst-, kaart- en lettergraveur Daniel 
Veelwaard (Amsterdam 14.08.1766 - ald. 27.02.1854(100) 

Op 20 juni kunnen de lezers van het Dagblad van 's-Gravenhage zien, 
dat de boekhandelaar J. Immerzeel, Junior, te 's-Gravenhage heeft 
uitgegeven en verzonden 

Gedichten van Tollens, 3 din. gr. 8vo. 5e dr., met fraaie titelvignetten 
en een nieuw portret. Gedrukt bij Spin op groot schrijfmediaan f 
12.-.-. 

En van deze druk is een akte van inzending aan het Ministerie van 
Binnenlandsche taken bewaard gebleven, gedateerd 13 april 1831 en 
ondertekend door J. Immerzeel Jr. en drukker C.A. Spin, wonende te 
Amsterdam. Hiermee voldeden zij aan artikel 6, par. c van de wet van 25 
jan. 1817, dat deze inzending voorschreef.(101) 

De f 12.- doet vermoeden, dat de markt er voor het dure boek nog 
steeds was en het valt te bezien, of de doorbraak die Immerzeel met de 
Tollens-uitgave heeft kunnen/willen bewerkstelligen is gelukt. Want nog in 
1856 kon men lezen: 

Onze Nederlandse boekwerken zijn in het algemeen te duur, en men 
moest meer op eenen grooten afzet met kieine winsten dan op een 
beperkten afzet met groote winsten bedacht zijn. De werken van 
onzen geliefden volksdichter Tollens zijn eerst door de goedkooper 
uitgaven meer algemeen bekend geworden, en deze vorm vond 
onmiddellijk navolging voor de werken van andere dichters.(102) 


Maar de uitgever-boekhandelaar kon zich de politiek van kleine oplage 
en hoge prijzen nog lange tijd permitteren, omdat zijn handelswaar 
nergens anders werd geproduceerd. De prikkels die andere takken van 
nijverheid vanuit het buitenland ondervonden, dat op zoek was naar een 
grotere afzetmarkt, heeft de Nederlandse boekhandel niet of nauwelijks 
gekend. Of het moest de grote concurrentie zijn van de franstalige 
werkjes ten nadele van het nederlandstalige werk. Maar dat had vrijwel 
zeker meer met mode dan met geld te maken. 

7. Nabeschouwing. 
Aan het voorlopige einde gekomen van onze speurtocht naar de 
'histoire' van de Gedichten van Tollens, kunnen we een aantal dingen 
constateren. Op de vraag, of het toepassen van een schema a la Darnton 
vruchten heeft afgeworpen, kan m.i. een voorzichtig positief antwoord 
worden gegeven. Hoewel het hierboven gegeven feitenmateriaal per 
onderdeel op zichzelf interessant genoeg is, dient daarnaast ook gevraagd 
te worden, of de onderdelen in de totale context aan waarde/diepte 
hebben gewonnen. Alvorens we tot een beantwoording van deze vraag 
overgaan willen we opmerken, dat van begrippen als "histoire totale" en 
"totale context" aanvankelijk een stimulerende suggestie van volledig 
kunnen en vooral willen begrijpen uitgaat. In de praktijk blijkt het 
evenwel een vrijwel onhanteerbaar concept te zijn, waaraan de 
onderzoeker zelf slechts een door hem geconstrueerde inhoud kan geven, 
die - welke inhoud hij er ook aangeeft - onvolledig en verminkt blijft. De 
hiervoor geschetste geschiedenis is opgebouwd uit een aantal gegevens, 
die - gecombineerd met en volgend op elkaar - een bepaald beeld 
oproepen. Aanvulling met andere gegevens en verdere uitbreiding zal dit 
beeld in meer of mindere mate wijzigen. In dat opzicht kunnen we 
zeggen, dat verandering in onderdelen invloed heeft op het, of liever, een 
totaalbeeld. Vooral de inhoudelijke (bijv. poeticale, ethische, filosofische, 
religieuze), sociale (bijv. onderwijs), economische (bijv. lonen en prijzen) 
en politieke aspecten onttrekken zich nog grotendeel aan onze 
waarneming en moeten onderwerp blijven van aparte studies. We dienen 
ons ook te realiseren, dat we hier een geschiedenis van slechts een boek 

-letterkundig van aard - in kaart hebben willen brengen. Het is maar 
een titel uit een genre, dat binnen een discipline (de 
literatuurwetenschap) bekeken pleegt te worden, niet gerelateerd aan 
andere genres of andere disciplines. We kunnen verwachten, dat bijv. 
theologische, medische, geografische, juridische, filosofische, biologische 
of technische werken een ander beeld opleveren inzake oplage, lezers, 

verspreiding, productie, advertentiebeleid, etc. dan werken van 
letterkundige aard. Romans zullen zeker andere reacties hebben opgroepen 
dan poeziebundels. Van het aanwijzen van een meetbare invloed van de 
Gedichten als 'agents of change' kan in dit stadium geen sprake zijn. Te 
weinig is er nog bekend over de receptiegeschiedenis: 

In short, when we speak of the influence of the book, we are 
speaking, so far as direct influence is concerned, of the reactions of 
a small intellectual elite, through whom knowledge and concepts are 
transmitted, often transmuted, to the mass of the people.(103) 

In het licht van deze opmerking, kunnen we de gedachte opperen, dat 
de vierde goedkope druk mede door de positieve reacties die de kopers 
van de negen- en twaalfgulden druk ten toon spreidden tot stand is 
gekomen. Maar zonder lets of te dingen op de hierboven uitgesproken 
reserves kunnen we constateren, dat - en nu neem ik een aantal feiten 
uit het materiaal - de totstandkoming van de eerste druk van de drie 
delen Gedichten zich heeft afgespeeld in drie verschillende politieke 
constellaties: deel een (1808) verscheen toen Nederland nog onder 
betrekkelijk gunstige omstandigheden verkeerde tijdens de regering van 
koning Lodewijk Napoleon, deel twee (1813) zag het licht, toen de franse 
censuurwetten van kracht waren in Nederland als provincie van Frankrijk 
en deel drie (1815) kon onder koning Willem I in voile vrijheid 
verschijnen. De inwerking van politieke factoren en wettelijke sancties op 
de boekproduktie in die tijd is evident: het tweede deel had er in een 
ander tijdsgewricht inhoudelijk zeker anders uitgezien - Tollens schrijft 
het zelf in zijn voorrede tot het derde deel. De politieke constellatie 
heeft als vanzelf diepe invloed op vrijwel alle onderdelen van het in de 
inleiding gegeven communicatiecircuit. Maar voor wat betreft de drie 
omcirkelde onderdelen lijkt te gelden, dat de andere onderdelen inderdaad 
beter te begrijpen zijn met behulp van elkaar. Uitspraken doen over de 
lezersgroep c.q. doelgroep is mede afhankelijk van de prijs van het boek 
en dus van economische factoren die de prijs bepalen. De prijsverhoging 
van 9.-.- in 1815 naar 12.-.- in 1817 heeft alles te maken met de 
introductie van velinpapier, dat aanzienlijk duurder is dan 
schrijf(mediaan)papier. Dat een boek pas gedrukt kan worden als papier 
beschikbaar is lijkt een platitude, maar de Napoleontische maatregelen 
inzake het Continentaal Stelsel, de handelsbelemmeringem van en naar 
Frankrijk, waaronder bijv. oneerlijke concurrentie door belasting op 
papier naar en niet vanuit Frankrijk, zijn evenzeer van invloed op de 
kwaliteit van het papier geweest als het gebrek aan goede lompen. Maar 


ook: als er voor het duurdere velinpapier geen kopers zijn te vinden, zijn 
kwalitatief goede lompen evenmin van belang. Niet alleen van de prijs van 
het papier is de verkoop afhankelijk gebleken. Want we hebben kunnen 
zien, dat de prijs nauw gerelateerd was aan oplaag: de vierde druk toont 
aan, dat het kooppubliek aanzienlijk kon worden uitgebreid, indien de 
prijs van het boek lager was. Belangstelling was er zeker voor de 
Gedichten, maar de prijs bleek voor velen onoverkomelijk. Juist omdat het 
een literair werk betrof, dat als pure luxe werd beschouwd. Het is in dit 
verband niet verbazingwekkend, dat precies de boekhandelaar en de 
wijnhandelaar hun status in de sociale stratificatie ontleenden aan hun 
handelswaar, die door met name - en nu volg ik Van Brienen weer - de 
eerste stand gekocht konden worden. Wat eveneens naar voren is gekomen 
uit het onderzoek naar de geschiedenis van de Gedichten, is de diversiteit 
aan bronnen die nodig is om zo'n 'histoire' alleen nog maar te schetsen. 
Wie zich als literatuur-historicus tevens richt op het (literaire) bedrijf, 
dus o.a. producenten, verspreiders, lezers en kopers vindt op deze 
terreinen weinig materiaal gepubliceerd; hij zal de archieven in moeten 
om een antwoord op zijn vele vragen te zoeken: 

-welke boekverkopers waren waar en wanneer gevestigd en met welke 
confraters deden zij zaken en hoe boekverkopers-of correspondentieboeken, 
antwoorden op enqu�tes, statistieken); 
-bij wie liet men drukken/binden, hoeveel, hoe, welke uitvoering 
(drukkerij-inventarissen, onkostenboeken, calculaties); 
-waar kwamen het papier en de inkt, de letters, etc. vandaan (papiermakers 
en -verkopersadministraties, idem van lettergieterijen); 
-wie kochten wat, wanneer en voor hoeveel (klantenboeken, genealogische 
gegevens met betrekking tot bijv. beroep, religie, inkomen en sexe 
van kopers, catalogi van boekenbezitters, inboedelbeschrijvingen, intekenlij 
sten) 
-wanneer was wat te verkrijgen in een boekwinkel (inventarissen van 
boekwinkels, fondscatalogi, magazijncatalogi); 
-wie las wat (uitleenadministraties van leesgezelschappen, inzicht in 
genootschapsleven); 
-wie konden boeken kopen (inkomensstatistieken, veilingcatalogi van 
particulieren); 
-hoe werden boeken verspreid (advertenties in kranten en andere 
periodieken, besprekingen in tijdschriften, prospectussen, boekenlijstjes in 
boeken zelf); 
-wat was de omloopsnelheid van boeken (winkelboeken); 
-enz. enz. enz.(104) 

Tenslote komen we nog terug op de in de inleiding geschetste tweedeling 
in de bibliologie. Tanselles opvatting, die in de 'histoire du livre' een 
volwaardige plaats voor de analytische en tekstuele bibliografie wil zien 
ingeruimd, dient gesteund te worden: het raadplegen en vergelijken van 
een aantal exemplaren op een aantal materiele aspecten helderheid heeft 
gebracht in enkele - aanvankelijk nog - cryptische passages in de 
correspondentie tussen auteur en uitgever: zonder bestudering daarvan zou 
begrip van deze passages moeilijk, zo niet onmogelijk worden. Maar ook 
het verder toepassen van kennis aangaande drukkerijen en binderijen vooral 
in methodische zin - geeft inzicht in processen van 'livre et 
societe'. Terecht merkt John Feather op: 

The relationship between text and object is a complex one, which has 
rarely been considered, and yet it could be argued that our understanding 
of a text is ultimately influenced by the physical form of its 
presentation. (105) 

Ik ben mij er van bewust, dat in bovenstaande bijdrage lang niet alle 
verbanden zijn gelegd die er te leggen zijn en dat er meer en ook andere 
lijnen te trekken zijn; inhoudelijke aspecten, literaire stromingen, etc. 
zijn in het geheel niet of nauwelijks aan de orde geweest evenmin als de 
beantwoording van de vraag waarom juist deze Gedichten zo populair 
werden en bleven (ook na 1831). De vraag stellen betekent in dit geval 
niet haar beantwoorden, want dit antwoord moet meer inhouden dan een 
voor de handliggende opmerking dat ze zo aansloten bij en bevestigend 
werkten op de gevoelens, de normen, de zelfgenoegzaamheid en de ideeen 
van "het (door de boekhandelsroutine steeds min of meer gefatsoeneerde) 
publiek." (106) En voorzichtig doen we een suggestie, nl. dat Tollens in de 
negentiende eeuw zo populair is geworden en gebleven, mede doordat zijn 
Gedichten in zo grote oplage zijn verspreid en dat prijs en inhoud samen 
de populariteit hebben bepaald. 

Bijlage: bibliografische beschrijving. 

In bet kader van deze bijdrage zijn in de bibliografische beschrijving 
van de Gedichten van H. Tollens nu en dan extra gegevens toegevoegd, 
die in nauwe relatie staan tot opmerkingen die in het artikel zijn 
gemaakt. Ook zijn - om de gang van het verhaal niet nodeloos te 
onderbreken - hier enige bibliografische overwegingen ondergebracht die 
een beter licht kunnen werpen op de drukgeschiedenis van de drie delen 
Gedichten. 


Om op een eenvoudige manier te kunnen verwijzen zijn de delen 

zodanig genummerd, dat de eerste vier cijfers het jaar van uitgave 

aangeven, het romeinse cijfer het deel en het daaropvolgende arabische 

cijfer de drukaanduiding. Bij het raadplegen van de werken zijn steeds 


in navolging van de STCN-methode - posities van katernsignaturen 

genoteerd. Hoewel geen "klopjacht" op zoveel mogelijk exemplaren is 

opgezet (U.B. (Amsterdam), K(oninklijke) B(ibliotheek) (Den) H(aag), U.B. 

L(eiden) en U.B. V(rije) U(niversiteit) heeft dit beperkte aantal niettemin 

belangwekkende resultaten opgeleverd. 

De KBH bezit uit de Tollens-collectie van Bogaers een aantal correctie


exemplaren bestemd voor de 3e, 4e en 5e druk.(107) Ze zijn veelal samen


gesteld uit losse bladen van eerdere drukken, maar ook bevat in elk geval 

een deel (KBH 9198 C 5) door Tollens gecorrigeerde drukproeven voor de 

vijfde druk. Hoewel ik deze exemplaren buiten de hierna volgende biblio


grafische beschrijvingen heb gehouden vormen ze prachtig materiaal voor 

o.a. stilistisch en druktechnisch onderzoek. 
1808.1.1 

Gedichten Van H. Tollens, Cz. Eerste deel. In 's Hage, bij Immerzeel en 

Comp., 1808. 

gr. 8o: . 4, A-M8; < * 1 en *2 > een ingeplakte titelplaat 

Ex. KBH 9202 E 19; UBA 1298 H 18 

In het papier is duidelijk het watermerk en de naam van J. Honig en 

Zoon te zien. De naam van drukker J.J. Stuerman wordt niet vermeld. 

Opm.: in de Naamlijst van A.B. Saakes wordt de verschijning van het 

eerste deel in november 1808 vermeld met daarbij de aantekening: "met 


een Tytelplaat, naar de laatste Tekening van wijlen J. Kuijper, door 


Vinkeles" en de verkoopprijs: f3.-- (108) 


1813.11.1 
Gedichten Van H. Tollens, Cz. Tweede deel. Te Rotterdam, bij J. Immerzeel, 
Junior, 1813. 
gr. 8o: Tr 2, A-M8; <Tr1 en 11-2 > een ingeplakte gegraveerde titelpagina 
Ex. KBH H 9202 E 19; UBA 1298 H 19; UBA 227 F 16 
Papier afkomstig van J. Honig en Zoon en ??edeboer?? 
De naam van J.J. Stuerman op fol. 1v 
Opm.: de Naamlijst van A.B. Saakes heeft ook nu: "met een tytelplaat, 
door Kuyper en Vinkeles" en de verkoopprijs f 3.-- (109) 


1813.1.2 
Gedichten Van H. Tollens, Cz. Eerste deel. [Tweede Druk] Te Rotterdam, 



bij J. Immerzeel, Junior, 1813. 
gr. 8vo: * 4, A-M8 
Ex. BN Parijs Yi.2145; op de franse titelpagina de vermelding tweede druk. 
Dit exemplaar is via een aantal xeroxen gedetermineerd. Waar het papier 
vandaan kwam is daarom onbekend. 


1815.111.1 
Gedichten Van H. Tollens, C.z. Derde Deel. Te Rotterdam, bij J. Immerzeel, 
Junior 1815. 
gr. 8o: Tr 2, A-M8N2; <Tr1 en 2 > een ingeplakt gegraveerd titelblad. 
Ex. KBH H 9202 E 19; UBA 1298 H 20; UBA 227 F 07 
Papier afkomstig volgens watermerk van Krantz De Charro & Comp. 
Opm.: in de Naamlijst van A.B. Saakes staat nog vermeld "op Schrijfpapier; 
met een gegraveerde titel en vignet" De verkoopprijs is f 3.-.-. en 
"De prijs van dit werk, in 3 Deelen, Compl. f 9.-.-." (110) 


1817.1.3/1. 
Gedichten Van H. Tollens, Cz. Ridder der orde van den Nederlandschen 
Leeuw en Lid van het Koninklijk Nederlandsch Instituut. Eerste Deel. 
Derde Druk. [gravure met onderschrift "Daar hebt gy Jan van Schaffelaai 
Weergalmt by in zijn' val: Bl. 45. J.C. Bendorp, del. et sculp.] Te Rotterdam, 
Bij J. Immerzeel, Junior. 1817


Tr 47 A-M8

gr. 8vo: 
Ex. KBH 9218 C 24; < Tr 2 en Tr 3 > een portret van Tollens + de geheel 
gegraveerde titelpagina. In ex. UBL 711 D 4 ontbreekt het portret. 
Ex. KBH 70 F 66 heeft de originele tekening van gravure en portret. 
Ex. UBL 1206 G 4 bevat een extra proefdruk van het portret ("H.W. 
Caspari, ad. viv. del. 1816 J.E. Marcus, sculp 1817"), een ongeletterde 
titelpagina en een ongeletterd portret ("H.W. Caspari, ad.viv.de1.1820 P. 
Velijn, sculp.") 
Het ex. UBVU TV 21234.- heeft < Tr 2 en Tr3 > een geletterde proefdruk 
van het portret + titelpagina; het geheel op ord. schrijfmediaan, waarin de 
naam van de papiermaker Krantz De Charro en Comp. zichtbaar is. 


1817.1.3/2 [ 180811] 
Ex. UBL 1091 H 8 heeft een andere titelpagina dan alle voorgaande 
exemplaren. Daarnaast is er in de Gedichten zelf behalve zetselverschil 
ook tekstverschil ten opzichte van alle voorgaande exemplaren van 
181713/1 geconstateerd. Er lijken dus twee drukken binnen het als derde 
druk aangemerkte deel 1 to zijn. Het betreft hier echter vellen van de 
eerste druk uit 1808 van deel 1 en dit exemplaar is dus een titeluitgave 



daarvan. 

1817.11.3 
Idem, Tweede Deel. Derde Druk. [gravure met onderschrift "Hij wijkt...in 
't kruid. Bl. 120." J.C. Bendorp, del. et sculp.] Te Rotterdam, Bij J. 
Immerzeel, Junior. 1817 
gr. 8o:'rr 2, A-M8 (M8 blanco) 
Ex. KBH 9218 C 25 <in1 enTr2> de geheel gegraveerde titelpagina. 
Idem ex. UBL 711 D 5 
Ex. KBH 9197 D 13: ontbreekt'rr2 en M8 
Ex. UBL 1091 H 9 (op ordinair papier); UBL 1206 G 5 op mooi glad papier 
(zonder kettinglijnen = velin); UBVU TV 21234.- op ordinair papier 
(ontbreekt M8) met watermerk van Krantz De Charro en Comp. 

1817.111.3/1 
Idem, Derde Deel, Derde Druk. [gravure met onderschrift "Toen greep...
weder. Bl. 158." J.C. Bendorp, del. et sculp.] Te Rotterdam, Bij J. 
Immerzeel, Junior. 1817 

gr. 8o: Tr 4, A-M8N2 (- Tr3) 
Ex. KBH 9218 C 26 


1817.111.3/2 
Idem als 1817.111.3/1, maar er zijn verschillen tussen posities van katernsignaturen 
tussen het vorige ex. en de exx. UBL 711 D 6, KBH 70 F 68, 
KBH 9197 D 14, UBL 1206 G 6 en UBVU TV 21234.-. We hebben hier met 
nieuw zetsel to maken. Het ex. UBVU heeft als watermerk P. Schut. Het 
vloeipapier in UBL 1206 G 6 is afkomstig van de Zaanse firma J. Kool. 
Andere ex. op velin papier. 

1822.1.4 
Gedichten Van H. Toliens, C.z. Eerste Deel. Vierde Druk. [vignet] Te 
Rotterdam, bij J. Immerzeel, Junior. MDCCCXXII 
kl. 8o: Tr6, A-N806 
Ex. UBL 709 G 31, KBH 197 M 20, KBH 9200 F 24 en UBA 1223 F 31, 
waarin 1 ontbreekt en UBVU TV 17480.-, waaruit blijkt, dat dit ontbrekende 
folium een lijstje bevat met uitgaven van Immerzeel. 
Het papier heeft het watermerk Krantz De Charro & Comp. 

1822.11.4 
Idem, Tweede Deel. Vierde Druk. [vignet] Te Rotterdam, bij J. Immerzeel, 
junior. MDCCCXXII 


kl. 8o: Tr 2, A-P8[Q2]; op Q1v-A2v: lijstje van bij Immerzeel verkrijgbare 
werken. 
Ex. UBL 709 G 32, KBH 9200 F 24, KBH 197 M 20, UBA 1223 F 32 en 
UBVU TV 17480.


1831.1.5 
Gedichten van H. Tollens, C.z. Eerste deel. Vijfde Druk. [gravure Jan van 
Schaffelaar, "J.C. Bendorp, del. et sculp."]] Te 'S Gravenhage, bij J. 
Immerzeel, Junior. MDCCCXXXI 
gr. 8o: Tr 4, A-M8; < Tr1 en Tr 2 > portret van Tollens + titelpagina Ex. UBL 
Tiele's kamer V-B 66; KBH 9201 E 18; KBH 9202 E 11; UBA 1227 C 27; 
UBA 1298 H 3. 
De portretten met en zonder facsimile; de titelpagina ook ongeletterd. 


1831.11.5 
Idem, Tweede Deel. Vijfde Druk. [gravure Herman de Ruiter, "J.C. 
Bendorp, del. et sculp.1 Te S'Gravenhage, bij J. Immerzeel Junior 
MDCCCXXXI 
gr. 8vo: Ti 2, A-M8 (M8 Blanco) 
Ex. KBH 9201 E 19, KBH 9202 E 12, UBA 1227 C 28 en UBA 1298 H 4. 


1831.111.5 
Idem, Derde deel. Vijfde Druk. [gravure de echtscheiding, "J.C. Bendorp, 
del. et sculp."]. Te 'S Gravenhage, bij J. Immerzeel, Junior. MDCCCXXXI 
gr. 8o: Tr 2,A-M8; < Tr 1 en Tr 2 > titelplaat; op M8r-v: lijstje met bij 
Immerzeel verkrijgbare werken. 
Ex. UBL Tide's kamer V-B 68; UBA 1227 C 29; UBA 1298 H 5; KBH 9202 
E 13. 
Het Haagse ex. heeft < Tr 1 en Tr 2 > een geletterde proefdruk portret + een 
ongeletterde titelpagina extra. 


Noten. 

1. In: Daedalus Summer 1982 [ = Proceedings of the American Academy of 
Arts and Science, Vol. 111, no. 3], p.68. Ook in: Books and Society in 
History, Papers of the Association of College and Research Libraries Rare 
Books and Manuscript Preconference 24-28 June, 1980 Boston, Massachusetts. 
Ed. by Kenneth E. Carpenter. New York [enz.], 1983, p. 3-26 
2. Zie noot 1, p. 7 
1 John Feather: 'Cross-Channel Currents: historical bibliography and 
l'histoire du livre'. In: The Library 1980, Sixth Series, Vol. II, No. 1, p. 4 

4. Zie bijv. Roger Chartier et Daniel Roche: 'Le livre, Un changement 

de perspective.' In: Faire de l'histoire. Sous la direction de Jacques le 

Goff et Pierre Nora. Dl. 3 (Paris, 1974), p.115-136. Ook Louis Trenard: 

'Diffusion du livre et de la culture: conclusions.' In: Studies on Voltaire 

and the eighteenth century 193 (1980), p. 1864-1877 

Voor de franse literatuurgeschiedenis heeft deze richting tot nu toe 
geresulteerd in de in drie delen geplande Histoire de redition francaise. 
Onder redactie van Henry-Jean Martin, Roger Chartier en Jean-Pierre 
Vivet. Dl. 1- ..., 1982 


5. Zie bij noot 3, p. 5 
6. Het schema is een weinig aangepast, o.a. op grond van het overzicht 
in P.J. Verkruijsse: Mattheus Snzallegange (1624-1710) Zeeuws historicus, 
genealoog en vertaler, Descriptieve persoonsbibliografie. Met een verantwoording 
van de gevolgde methode van partiele interne collatie. Nieuwkoop, 
1983, p.34-35 
7. Paul Raabe: BOcherlust und Lesefreuden, Beitrage zur Geschichte des 
Buchwesens im 18. und fruhen 19. Jahrhundert. Stuttgart, 1984, p. 7. Het 
artikel had bij eerste publikatie in 1976 de titel 'Was ist Geschichte des 
Buchwesens? 
8. Zie G. Thomas Tanselle: 'From bibliography to histoire totale: the 
history of books as a field of study'. In: Times Literary Supplement 5 juni 
1981. 
Ook afzonderlijk verschenen Chapel Hill, 1981. Zie John Feather: 'The 
History of Books as a Field of Study. A review essay'. In: Journal of 
Library History 17 (1982), p. 463-467 

9. G.W. Huygens: Hendrik Tollens, De dichter van de burgerij. Een 
biografie en een tijdsbeeld, Rotterdam [enz.], 1972. (Historische werken 
over Rotterdam 12) 
10. Zie over hem uitvoeriger mijn bijdrage: 'Johannes Immerzeel Junior, 
een veelzijdige negentiende-eeuwer.' In: Voortgang 4 (1983), p. 141-164 
11. De datering 10 maart 1806 impliceert in elk geval een kennismaking 
die in 1805 als heeft plaatsgevonden. Maar zeer waarschijnlijk heeft hun 
wederzijds frequenteren van de vergaderingen van de in 1800 opgerichte 
Bataafsche Maatschappij voor Taal- en Dichtkunde (sinds 1806 Hollandsche 
Maatschappij voor fraaije kunsten en wetenschappen) hun kennismaking 
bewerkstelligd. Immerzeel was in 1802 bekroond, Tollens was in 1801 lid 
geworden. 
Deze en andere brieven, waarnaar wordt verwezen, bevinden zich in de 
KB Den Haag, signatuur 133 C 11, tenzij anders vermeld. 

12. Brief 2, d.d. 05.01.1807 
13. Brief 4 
14. Brief 5, d.d. 07 juli 1807 

15. Ibidem 
16. Brief 6, d.d. 21.07.1807 
17. Brief 8 
18. Jan Jacob Stuerman (Bergen op Zoom, 5 mei 1772 - Delft, 1 juli 1849) 
was in 1794 bij prof. Luzac gepromoveerd in de rechten. Woonde tot 1804 
in Den Haag. Verhuisde in mei van dat jaar naar Delft, alwaar hij 
stadscourantier werd met de Delftsche Courant, die hij eerder in Den 
Haag drukte. (Gegevens ontleend aan Gemeentearchief Delft) 
19. Gegevens over de drukkerij van Stuerman in Archief van de gemeente 
Delft 1795-1815, 2e afdeling, inv. nr. 9, dl. III 
20. Dit boekverkopersboek wordt bewaard in de Bibliotheek van de 
Vereeniging ter bevordering van de belangen des boekhandels (VBBB), UB 
Amsterdam. 
21. Het aantal is vastgesteld op grond van de antwoorden op een enquete 
in 1812 naar het voorkomen van boekbinders in dit Departement. Zie: 
Algemeen Rijksarchief Den Haag (in het vervolg ARA), Gewestelijke 
Besturen Holland 1807-1815, inv. nr. 486 
22. Vgl. brief 212 
23. Gemeentearchief Den Haag, Not. arch., inv. nr. 5444, no. 1271 
24. Gegevens omtrent beide heren in Pieter A. Scheen: Lexicon Nederlandse 
beeldende kunstenaars 1750-1880. Herz. door P. Scheen. 's-Gravenhage, 
1981, p. 295 en 551 
25. Vgl. voor het dillemma kwaliteit en formaat Zetten en drukken in 
de achttiende eeuw, David Wardenaar's Beschrijving der boekdrukkunst 
(1801). Tekstverzorging, inl. en aantek. door Frans A. Janssen. Haarlem, 
1982, p. 318-319n 
26. Zie Benjamin Willem de Vries: De Nederlandse papiernijverheid in de 
negentiende eeuw. 's-Gravenhage, 1957. Dissertatie Univ. van A'dam, p. 
88-89. Vgl. ook: H. Voorn: De papiermolens in de provincie Zuid-Holland, 
als mede in Zeeland, Utrecht, Noord-Brabant, Groningen, Friesland, 
Drenthe. Wormerveer, 1973. (De geschiedenis der Nederlandse papierindustrie 
II), p. 147: "De twee Rotterdamse papierkopers [waaronder 
Kloppenburg, BPMD] onderhielden nauwe betrekkingen met alle Nederlandse 
produktie-centra: met de Zaanstreek, met de Veluwe, maar ook met 
de Waddinxveense en andere Zuidhollandse pakpapiermolens. Het schrijfen 
drukpapier dat zij in de handel brachten, draagt vaak hun naam of 
initialen als watermerk. Van Kloppenburg zijn riemkoppen bekend van het 
Pro Patria-merk, waarbij het traditionele wapen van Amsterdam is 
vervangen door het wapen van Rotterdam. Uit een enqu�te van 1808 
blijkt, dat papier met het watermerk 'J. Kloppenburg' (oa.) werd vervaardigd 
door Carel Kamphuis to Epe." In het tweede en derde deel uit 1813 

en 1815 troffen we het watermerk van de haagse fa. Krantz de Charro 
aan. Zie over deze firma ook H. Voorn, a.w., p. 182 

27. Zie Naamregister van alle kooplieden [enz.] der stad Amsterdam 
Lenz.] voor het jaar 1809. Te Amsterdam, by G.S. Leeneman van der Kroe, 
Boekverkoper op den Dam 1809 
28. Vgl. Rijksarchief Noord-Holland, Gewestelijke Bestuursarchieven, 
Departementaal bestuur 1810-1815, inv. nr. 621 
Zie ook het overzicht in G.W. Ovink: Honderd jaar lettergieterij in 
Amsterdam. Amsterdam, 1951, p. 11. De door Ovink genoemde Utrechtse 
lettergieter Altheer goot in deze tijd alleen nog voor eigen gebruik. 

29. Een overzicht van de drukkerijen in het Departement van de Monden 
van de Maas, waartoe Delft behoorde, over 1811, geeft voor Delft een 
viertal drukkerijen op, waar 7 arbeiders werkzaam waren voor gemiddeld 
2.10 francs [ = f 1.--] per dag. Vgl. ARA, Gewestelijke Besturen Holland 
1807-1815, inv. nr. 578, no. 82. Als conclusie wordt gegeven: Les principeaux 
imprimeurs sont Vosmaer a la Haye, Herding & du Mortier et Brill 
a Leiden, Locke, Arrenberg a Rotterdam, Stuerman a Delft et Blusse et 
fils a Dor- drecht. 
Vgl. J.L. van Zanden: 'Lonen en arbeidsmarkt in Amsterdam, 1800-1865.' 
In: Tijdschrift voor sociale geschiedenis 9 (1983), p. 8, die voor de jaren 
1816 - 1819 als weekloon voor drukkerijen f 5.- tot f 7.- opgeeft. 
30. Zie voor de gegevens over de loonsom en de inkt-olie handel bij 
noot 19 
31. Zie voor de oplage cijfers de Bibliographie de l'empire frangais. Tome 
2 (Paris, 1813). Reprint Nendeln, 1966, p. 239 (21 mei 1813) 1.000 exemplaren 
tweede deel en p. 427 (1-10-1813) 300 exemplaren eerste deel. 
Ook is nog voorstelbaar, dat een grote groep kopers van het tweede deel 
het eerste nog niet had, m.a.w. dat de kopersgroep zich duidelijk 
uitbreidde. Voor een andere verklaring zie verderop. Het aantal van 1.000 
voor een bundel gedichten was i.h.a. al aan de hoge kant, maar stond in 
geen enkele verhouding tot bijv. schoolboekjes die bij duizenden werden 
gedrukt. Ik noem ter vergelijking uit 1812: 
D. du Mortier, Letterkunst voor de jeugd 2000 ex. 
J. van Dobben: De Bijbelsche geschiedenissen 3000 ex. 
N. Anslijn: Nieuw spel- of leesboekje, 3 stukjes 3000 ex. 
N. Anslijn: Raadgevingen en onderrigtingen voor kinderen, 3e leesboek 
3000 ex. 
J. van Bemmelen: Het nieuw verrnakelijk Spel- en leesboek 6600 ex. 
maar: 
J.H. v.d. Palm: Salomo, 5e deel, le afi. 500 ex. 
M. Siegenbeek: Laudatio Jani Dousae 400 ex. 

32. A.C. Kruseman, Bouwstoffen voor een geschiedenis van den Nederlandschen 
boekhandel, gedurende de halve eeuw 1830-1880. Dl. 1 (Amsterdam, 
1886), p. 90-91 
33. Een reeks boekverkopersboeken (beginnend in 1801 en lopend tot 
eind 19e eeuw) van de fa. Van Benthem worden eveneens bewaard in de 
VBBBB 
34. De Luchtmans-collectie boekverkopersboeken ook in de VBBB. Voor 
het Tollens ex. zie deel 23, fol. 96r 
35. Van hem worden twee boekverkopersboeken (lopend van ca. 1807 ca. 
1817) bewaard in de VBBB 
36. De inkoopprijzen zijn op basis van het Boekverkopersboek van Ten 
Brinks vastgesteld (zie fol. 123v); de verkoopprijzen zijn ontleend aan de 
Naamlijst van Saakes 1808 en 1809. 
37. Volgens de enqu�te uit 1812 naar het voorkomen van allerlei 
beroepen, die met de boekhandel to maken hadden. De resultaten van en 
de gegevens uit deze enquetes (ook uit 1810 en 1811) heb ik inmiddels 
verzameld voor Noord-Nederland en hoop deze - aangevuld met ander 
materiaal - ter gelegener tijd publiceren in de vorm van een naamlijst 
van boekverkopers, uitgevers, drukkers etc. in Noord-Nederland 1801-1850. 
Zie voorlopig Jeremy D. Popkin: 'The Book Trades in Western Europe 
during the Revolutionary Era'. In: The Papers of the Bibliographical 
Society of America 78 (1984), 403-445. De cijfers op p. 413 
38. Het leespubliek op basis van klantenboeken van de Middelburgse 
boekverkoper S. van Benthem is onderwerp van een onderzoek aan de RU 
Utrecht door J.J. Kloek en W. W. Mijnhardt; zie hun 'Het lezerspubliek 
als object van onderzoek. Boekaanschaf in Middelburg in het begin van de 
negentiende eeuw'. In: De nieuwe taalgids 79 (1986), p. 14-32 
Van een soortgelijk onderzoek wordt ook verslag gedaan door Gunter 
Berger: 'Litterature et lecteurs a Grenoble aux XVIIe et XVIIIe siecles. 
Le public litteraire dans une capitale provinciale.' In: Revue d'histoire 
modeme et contemporaine 33 (1986), p.114-132 

39. J.M.M. de Meere en L. Noordegraaf: 'De sociale gelaagdheid van 
Amsterdam in de Franse Tijd - het beeld van een tijdgenoot'. In: 
Jaarboek van het Genootschap Amstelodamum 69 (1977), p. 162-163 
40. Ibidem, p. 168. Vgl. ook I.J. Brugmans: 'Standen en klassen in 
Nederland gedurende de negentiende eeuw'. In: Economische ontwikkeling 
en sociale emancipatie, 18 opstellen over economische en sociale geschiedenis. 
Samengesteld door P.A.M. Geurts, F.A.M. Mensing. Dl. 2 (Den 
Haag, 1977), p.115. (Geschiedenis in veelvoud 2): "Slechts enkele soorten 
van winkeliers maakten deel uit van den deftigen stand, zoals wijnhandelaars 
en de boekhandelaars. De handelaar stond van oudsher in Neder

land in hoog aanzien, zodat ook de wijnkoper en de boekhandelaar het 

aureool van den handel kreeg." 

Met het gebruik van de term 'stand' en de inhoud daarvan sluit ik mij 

aan bij de contemporaine bron. Ik houd mij Kier buiten discussies 

aangaande demografische en sociale stratificaties inzake 'stand' en 'klasse' 

zoals die sedert het midden van de jaren '70 in Nederland worden gevoerd 

in bijv. het Tijdschrift voor sociale geschiedenis 

41. Zie John Feather: 'The Book in History and the History of the Book'. 
In: The Journal of Library History 21 (1986), p. 15 
42. Geciteerd naar Fragmenten vrouwengeschiedenis. Samengesteld door 
Wantje Fritschy. Dl. 2: Thematisch. (Den Haag, 1980), p. 15. (Geschiedenis 
in veelvoud 11) 
43. Zie jaar 1809, dl. I, bl. 26 
44. Brief 14, 02.07.1809 
45. Zie de Schouwburg van in- en uitlandsche letter- en huishoudkunde 
1809, II, blz. 405. Vriendelijke mededeling van mevr. E. Krol, die ik dank 
voor deze aanvulling na lezing van een eerdere versie van dit artikel. 
46. Brief in de VBBB, collectie Suringar 
47. Brief 16 
48. Zie Huygens 1972, p. 142-143 
49. Zie Huygens 1972, p. 177 
50. Enkele ongedateerde (wsch. uit 1809), een van 1 jan. 1811, een van 
26 mei 1813 en een ongedateerde uit 1816. Het onfortuinlijke faillissement 
van Immerzeel en diens verhuizing naar Rotterdam vormen wellicht ook 
een gedeeltelijke verklaring voor het geringe aantal brieven. 
51. Beide kwitanties gevoegd achter de correspondentie Tollens -
Immerzeel in de KB Den Haag, 133 C 11. Een kwitantie van 7 maart 1813, 
groot f 50,-- is door Tollens van Immerzeel ontvangen "om nader to 
verrekenen." Niet duidelijk is om welke verrekening het bier gaat. 
52. Brief 24 
53. ARA, Gewestelijke Besturen Holland 1807-1815, inv. nr. 490, d.d. 
17.10.1812 
54. Archives Nationales Parijs, F18 149-2, no. 592. Zie over andere 
censuurpraktijken Emile Roche: La censure en Hollande pendant la 
domination frangaise (9 juillet 1810 - 16 novembre 1813). La Haye [enz.], 
1923. 
Zie ook A.C. Kruseman: De Fransche wetten op de Hollandsche drukpers 
1806 tot 1814. Amsterdam, 1889. 

55. ARA, Gewestelijke Besturen Holland 1807-1815, inv. nr. 495, d.d. 30.4. 
1813 
56. Ibidem, inv. nr. 456, d.d. 06.05.1813 

57. Zie Huygens 1972, p. 143 en 144 
58. Zie voor een andere verklaring bij de bespreking van 1817.1.3 
59. Zie deel I uit 1814, blz. 76 
60. Ibidem, blz. 85 
61. Deze afrekening staat op naam van Immerzeels schoonzuster Sophie 
Cera, die bij de Immerzeels inwoonde. Gedurende de afwikkeling van 
zijn faillissement heeft Immerzeel waarschijnlijk om reden van wettelijke 
aard enige tijd op naam van deze schoonzuster handel gedreven. Zie het 
Boekverkopersboek over 1813-1817, fol. 30v 
62. Zie Rotterdamsche Courant 30.07.1816 en 06.08.1816 
63. Vgl. hierover en over de boekverkoper/uitgever Allart het artikel van 
Ton Broos: 'Boeken zijn zo goed als geld maar geld is beter: Johannes 
Allart (1754-1816)'. In: Spektator 9 (1979-1980), p. 14-25. Het gegeven 
over de 520,- op p. 15. Ook in Huygens 1972, p. 153 
64. Brief 26 
65. Officieel werd de opheffing van het faillissement op 9 juli 1813 
geregistreerd, toen de herdruk van deel 1 al in gang was gezet. Zie 
Gemeente Archief Rotterdam, Rechtbank van koophandel, inv. nr. 5, no. 
34 
66. In brief 31, d.d. 13.01.1818 wijst Toilens' vraag: Hebt gy al nieuwe 
drukken van het 3e deel gecartonneerd? eveneens op een nieuwe druk van 
het 3e deel. 
67. Vgl. ook Naamlijst van Saakes 1817, p. 347, no. 12. 
68. Het velinpapier, waarin de vergeure der schepvorm niet meer 
zichtbaar was werd in 1807 door de Zaanse papiermaker J. Kool in ons 
land geintroduceerd vanuit Engeland. Dit egaal gladde papier zorgde 
ervoor, dat men ter drukkerij geen last meer zou hebben van dikteverschillen 
in het papier (b.v. bij het watermerk of de kettinglijnen) bij het 
gebruik van allerlei fijnere verschillen tussen dikke en dunne drukletters. 
Zie H. Voorn: De papiermolens in de provincie Noord-Holland. Haarlem, 
1960 (De geschiedenis der Nederlandse papierindustrie I), p. 59 
69. Johannes Christiaan Bendorp (Dordrecht 01.01.1766 - ald. 13.11.1849) 
etser, graveur o.a. van boekprenten, kaarten en portretten (Pieter A. 
Scheen, Lexicon, p. 32-33); Hendrik Willem Casparie (Wezel 28.01.1770 Amsterdam 
08.09.1829) maakte vnl. portretten in miniatuur en in O.I. inkt 
(Ibidem, p. 90); Jacob Ernst Marcus (St. Eustatius 19.03.1774 - Amsterdam 
02.10.1826), leerling van Vinkeles, tekenaar etser, graveur en lithograaf. 
(Ibidem, p. 332) 
70. Zie voor de situatie in 1806 en 1811 ARA, Gewestelijke Besturen 
Holland 1807-1815, inv. nr. 908, d.d. 23 juli. De werkgelegenheid was in de 
11 boekdrukkerijen anno 1806: 55 werklieden, 6 jongens en 2 leerlingen; 
233 


anno 1811 waren de aantallen 41, 5 resp. 2. In de 26 boekhandels anno 

1806: 14 arbeiders, 2 jongens, 10 leerlingen, anno 1811 waren de aantallen 

9, 5 resp. 14. 

Zie ook ibidem, inv. nr. 905, d.d. 2 juli 1811. 

71. Naamregister der Kooplieden [etc.] der stad Rotterdam op eene 
alphabetische orde [etc.J.0] Waarin met een opslag van het oog de namen 
en woonplaatsten der handelaren en neringdoende gevonden werden. 1817 
-1820. Rotterdam, [z.j.] Het Voorbericht is gedateerd "September 1817". 
De lijst op p. 107 
72. E.W. Hofstee: De dernografische ontwikkeling van Nederland in de 
eerste heift van de negentiende eeuw, Een historisch-dernografische en 
sociologische studie. Z.p., [1978]. (NIDI-publikaties 2), p. 190 geeft precies 
2.202.191 inwoners op. 
73. Vergroten we het afzetgebied en rekenen we er het huidige Belgie 
ook bij dan komen er nog ruim 2.875.000 zielen bij en wordt de rekensom 
grofweg een op de 5.000 of 0,2 % van de inwoners van Noord- en 
Zuid-Nederland tesamen. De afzet naar Zuid-Nederland was echter in het 
algemeen minimaal. 
Hofstee, p. 192 geeft voor Belgie - exclusief Limburg en Luxemburg een 
aantal van 2.876.407 inwoners. 

74. J.J.M. de Meere: Economische ontwikkeling en levensstandaard in 
Nederland gedurende de eerste helft van de negentiende eeuw, Aspecten 
en trends. 's-Gravenhage, 1982. (Cahiers Sociale Geschiedenis no. 1), p. 70 
75. Zie brief 147 
76. Zie brief 106 (wsch. najaar 1820) 
77. Brief 144 
78. Zie de brieven van J.F. Willems aan J. Immerzeel Jr. in de K.B Den 
Haag 133 C 11, brief 1 
79. Prospectus in de VBBB, collectie Cahais/Suringar 
80. Vgl. hiermee de oplagecijfers uit 1823 van bijv. J.G. Tobler, De 
christenleeraar 550 ex.; Colenbrander, Gedenkstukken 525 ex.; Jan ten 
Brink, Gedichten 550 ex.; La Toobe, Dagboek 550 ex. en uit 1824 van bijv. 
G.J. Bartels, Homilien 550 ex.; Nieuwland, Gedichten 1650 ex. en 125 op 
velin (De 1650 ex. echter in klein 8vo. voor f 1,20); Cats, Het tnensch 
begin, midden en einde 1100 ex.; G.A.L. Hanstein, Lazarus 550 ex. en 
J.M.L. Roll, Uren aan de godsdienst gewijd, dl. 9 1650 ex. 
Al deze oplagecijfers zijn ontleend aan een Onkostenboek van J. ten 
Brink in de VBBB 

81. Zie de Boekverkopersboeken van Van Benthem in de VBBB onder 6 
dec. 1824: 2 x 2; 25 aug. 1825: 1 x 2; 21 juli 1829: 1 x 2; 3 nov. 1829: 2 x 
2; 29 mrt. 1830: 2 x 2; 28 febr. 1831: 2 x 2; 10 juni 1831: 2 x 2 en 7 okt. 

1831: 2 x 2 

Waarschijnlijk maakte het uitkomen van ander werk van Tollens (bijv. 
het 2e deel van de Nieuwe Gedichten of de vijfde druk van de Gedichten) 
de vraag steeds weer actueel. 

Aan wie hij ze heeft verkocht zal nader kunnen worden onderzocht aan 
de hand van de klantenboeken van deze boekverkoper. Vgl. noot 38. De 
vraag, of er een totaal ander publiek voor de vierde dan voor de derde 
en later de vijfde druk kan worden gereconstrueerd, kan bier alleen 
gesteld worden. 

82. Zie Catalogus....J. Immerzeel. Amsterdam, [1835], blz.45. 
83. Ze staan vermeld in deel 1 van de Gedichten, fol. 06v, zie voor deze 
firma Commissie voor het verzamelen van bouwstoffen voor de geschiedenis 
van de boekhandel te 's-Gravenhage. 's-Gravenhage, 1963 - ��., 
p. 32 e.v. 
84. Zie deel I uit 1822, p. 340 
85. Zie voor zijn bestellingen de eerder genoemde boekverkopersboeken 
van Van Benthem 1822 en 1824 
86. Op de fondsveiling van Immerzeel in 1835 waren er nog over van 
bijv. Bilderdijks Mengelingen in 2 din. kl. 8vo: 210 ex. + 24 op velin; van 
zijn Mengelpoezy: 1521 ex. + 307 op velin; van zijn Poezy 2 dln.: 1261 ex. 
+ 230 op velin; van Feith's 11 deeltjes nog 125 ex. + 25 op velin; van 
Helmers Gedichten 3 dln. nog 1638 ex. + 125 op velin; van Immerzeels 
Gedichten 2 dln. nog 1118 ex. Zie bij noot 82. 
87. Zie de Rotterdamsche Courant 13 mei 1823 
88. Zie de inboedelbeschrijving van zijn winkel in Gem. Archief Rotterdam, 
Nieuw notarieel archief, inv. nr. 349, p. 647 
89. Voorrede tot de vierde druk, blz. 8 
90. In Bibliotheek van de Vereeniging, collectie Suringar, d.d. 22 maart 
1822 
91. Beide brieven in de VBBB, collectie Suringar 
92. Vgl. brief 155, d.d. 31.03.1823 
93. Geciteerd naar A.C. Kruseman, Bouwstoffen, di. 1, p. 29. Een vierde 
druk van de groot 8vo impliceert een vijfde druk van de Gedichten. 
94. Brief 198 
95. Zie brief 199, 21.03.1830. In een brief van 24 juli 1830 schrijft hij 
wederom "ik geef U in bedenking om onder het vignet van het 1ste deel 
te zetten: Jan van Schaffelaar, onder dat van het 2de Herman de Ruiter, 
en onder dat van het 3de, De Echtscheiding. Dit zou met een niet te 
groot kapitaal-lettertje moeten zijn en gezorgd moeten worden dat dit 
Onderschrift niet met het addres des Uitgevers warde." Zie brief 203. 
96. Brief 202. Met de term omplaktitels wordt gedoeld op de papieren 
235 


titeltjes, die op de rug van een boek geplakt kunnen worden, bijv. de 
auteursnaam of het deelnummer 

97. Brief 205 
98. Brief 206, d.d. 01.11.1830 
99. Brief 209 
100. De nota achter de correspondentie Tollens-Immerzeel in KB Den 
Haag 133 C 11. De gegevens over Veelwaard in Pieter A. Scheen, Lexicon, 
p. 534 
101. In map personalia Immerzeel in de VBBB. Zie voor de wettekst 
Vincent Loosjes: Geschiedenis van de Vereeniging ter bevordering van de 
belangen des boekhandels 1815 - 1915. Amsterdam, 1915, p. 147 
102. N.N.: 'Over de uitbreiding van den handel in Nederduitsche boeken'. 
In: Tijdschrift voor staathuishoudkunde en statistiek 13 (1856), p. 104 
Ook toen gold: "Publishers were apparently not prepared to risk large 
editions and offer them to a wide reading public at a cheap price, but, on 
the contrary, were willing to accept a limited profit from selling the bulk 
of their editions, not many of which exceeded 500 copies, to the cirulating 
libraries." Zie E.W. Padwick: Bibliographical method, An introductory 
survey. Cambridge [enz.], 1969, p. 221 

Vgl. ook Eug. de Bock die opmerkt: In 1845 zijn er in Noord-Nederland 
ruim 800 belangrijke leesgezelschappen, 100 leesbibliotheken en 100 
leesinrichtingen, samen zeker meer dan 1.000 regelmatige afnemers voor 
de uitgevers. Zie zijn Het Nederlandse boek, Overzicht van zijn geschiedenis. 
Brussel, 1939, p.102. 

103. Zie John Feather, noot 41, p. 13 
104. In VBBB wachten bijv. - en ik beperk me tot de periode eind 18e 
eeuw tot midden 19e eeuw de boekverkopersboeken van bijv. Jan ten 
Brink, Sal. van Benthem en S.J. Luchtmans op bestudering alsmede hun 
particulierenboeken (voor die van Van Benthem zie bij noot 38). Ook de 
correspondentieboeken van Suringar tesamen met de ingekomen brieven 
bevatten veel interessant materiaal. Het Gemeentearchief Amsterdam bezit 
zgn. Koopmansboeken van de firma Stichter (Enkhuizer Almanak) en van 
de Amsterdamse papierhandelaar Zacharias Zegelke. In de Rechterlijke 
Archieven 1811-1838 (Archiefno. 5074), inv. nr. 1454 en 1455 trof ik een 
boekverkopersboek en een particulierboek aan van de Amsterdamse 
boekverkoper D.F. Berntrop alsmede (inv. nr. 1529) papieren van de boeken 
papierverkoper J.H. Moeleman, enz. enz. 
105. Vgl. noot 41, p. 14 
106. Zie Eug. de Bock, bij noot 102, p. 103 
107. Zie Koninklijke bibliotheek, Werken en handschriften van H. Tollens 
Cz. en Mr. A. Bogaers. 's-Gravenhage, 1896 

108. Naamlijst van Nederduitsche boeken, als mede van Fransche en 
Latijnsche werken...1-enz.] gedurende de jaaren 1790-1848 in ons vaderland 
uitgekomen . Amsteldam [enz.], 1794-1848. Dee! 1808, p.470-71 
109. Naamlijst 1813, p. 361 
110. Naamlijst 1815, p.157, no.8 

238 


CONRAD BUSKEN HUET EN WILLEM BILDERD1JK 

Olf Praamstra 

INLEIDING 

Elf jaar lang, van 1851 tot 1862, is Conrad Busken Huet predikant 
geweest en het grootste deel van die tijd werd al zijn doen en laten 
daardoor beheerst, ook zijn schrijven. Zijn verhalen uit die tijd hebben 
een godsdienstige strekking en zijn literaire kritiek richtte zich tot 1860 
met name op de stichtelijke lectuur. 1 In 1860 verandert dat. De invloed 
van de christelijke godsdienst in zijn leven is geleidelijk minder geworden 
en dat heeft zijn weerslag op zijn literaire kritiek. Huet is in de theologie 
een uitgesproken voorstander geweest van de nieuwe opvattingen, 
die bekend stonden onder de naam van moderne theologie. In de praktijk 
betekende de moderne theologie, met haar verwerping van het openbaringsgeloof 
en haar twijfel aan de letterlijke waarheid van de bijbel en de 
geldigheid van de kerkelijke dogma's, voor velen een eerste stap op weg 
naar ongodsdienstigheid en buitenkerkelijkheid, Zo ook verging het Huet: 
in toenemende mate raakte hij los van de christelijke religie om tenslotte 
uit to komen bij een a-religieus scepticisme. Van die ontwikkeling in zijn 
theologisch denken hield hij zijn gemeente trouw op de hoogte. Tot 
ergernis van een groot deel van de lidmaten van de Waalse kerk in 
Haarlem verkondigde hij 's zondags zijn modern-theologische ideeen van 
de kansel, herhaalde diezelfde denkbeelden, in eenvoudiger bewoordingen, 
voor de kinderen van zijn gemeenteleden op de wekelijkse catechisaties 
en liet tenslotte heel Nederland ervan kennis nemen in diverse publikaties, 
waarvan de Brieven over den bijbel (1857-1858) het bekendst zijn 
geworden. 


De moderne theologie werkte voor Huet en zijn gemeente als een 

tweesnijdend zwaard: zij leidde bij hemzelf tot groeiende twijfel aan het 

christendom en de leer van de Hervormde kerk, terwij1 zijn gemeente 

vaak niet gediend was van deze openlijk door hem beleden twijfel. 

Trouwens, moderne predikanten waren, op een enkele uitzondering na, 

niet populair: ze waren voor de doorsnee-gemeenteleden te rationalistisch 

en hadden te weinig religieus gevoel.2 

Het resultaat van een en ander was dat Huet, die in 1851 zijn prediking 

onder grote toeloop was begonnen, geconfronteerd werd met een 

leeglopende kerk. Er ontstond in Haarlem een uitzichtloze situatie: aan de 

ene kant een dominee die zich niet langer thuis voelde in zijn gemeente, 

maar die, gezien zijn reputatie, van geen enkele andere gemeente een 

beroep had te verwachten, en aan de andere kant een gemeente die dit 

'enfant terrible' liever vandaag dan morgen kwijt was. En wat de 

kerkeraad bovendien dwars zat, was dat het in een lege kerk slecht 

collecteren is: de inkomsten liepen drastisch terug. Conflicten tussen Huet 

en de kerkeraad bleven dan ook niet uit. Begin 1860 gingen er al 

geruchten dat Huet zijn ontslag zou nemen als predikant 3 en in 1861 

schreef Huet zelf, dat het ergste noodlot dat hij zich denken kon, was te 

sterven als emeritus-predikant van de Waalse kerk. 4 Vijf maanden na deze 

bekentenis wist hij de dreiging van een dergelijk noodlot eigenhandig weg 

te nemen door het indienen van zijn ontslagaanvraag. Op 13 januari 1862 

was zijn positie zo onhoudbaar geworden, dat hem niet veel meer restte 

dan de eer aan zichzelf te houden. De kerkeraad aarzelde geen moment 

om hem dat ontslag te verlenen.5 

Terecht heeft J.W. Enschede opgemerkt dat niet Huet ontrouw werd aan 

de kerk, maar de kerk aan hem. 6 Er zijn verschillende redenen te 

noemen, waarom het nog zo lang geduurd heeft voor Huet zijn ontslag 

nam. In de eerste plaats was er een financiele reden: hoe moest hij geld 

verdienen, als hij geen predikant was? Maar de tweede reden woog zeker 

zo zwaar: hij was nog lang niet uitgepraat in de theologie! Er is in zijn 

laatste predikantsjaren (1860-1862) niet in het minst sprake van een 

tanende belangstelling in de theologie: behalve zijn Kanselredenen (1861) 

en een open brief Aan Mevrouw Bosboom-Toussaint (1862), waarin hij de 

moderne theologie verdedigt, schrijft hij zeker zoveel theologische als 

literaire kritieken.7 Wel is er in vergelijking met de voorafgaande periode 

in zijn loopbaan als criticus (1855-1859) dit opvallende verschil, dat hij 

literatuur en theologie nu strikt gescheiden houdt: of hij bespreekt 

theologische werken en dan beperkt hij zich tot de inhoud ervan, of hij 

bespreekt literatuur en daarbij gaat zijn aandacht niet langer uit naar 

stichtelijke lectuur of bellettrie met een godsdienstige strekking. 


VOOr 1860 heeft Huet er bij herhaling op gewezen dat de literatuur 
voor hem tot taak had het uitdragen van wat hij verstond onder een 
waarachtig christendom. Wel tekende hij nadrukkelijk aan, dat daarbij de 
literaire eisen die een kunstwerk stelde, nooit in het gedrang mochten 
komen. Literatuur was allereerst literatuur en moest op grand van 
esthetische criteria beoordeeld warden. Maar als eenmaal aan de schoonheidseisen 
voldaan was, dan was de inhoud van een kunstwerk niet minder 
belangrijk. Kunst om de kunst wees hij beslist af. De functie van de 
literatuur was naast het teweegbrengen van een schoonheidservaring, het 
verschaffen van geestelijk voedsel aan de lezers om zo een bijdrage te 
leveren aan hun zedelijke beschaving. Om die reden was literatuur in zijn 
ogen niet minder belangrijk dan godsdienst. Beide, godsdienst en kunst, 
zijn voor hem openbaringsvormen van het schone, terwijl in God de 
schoonheid zich in haar ideale vorm manifesteert. Zo redenerend verhief 
Huet de literatuur tot het niveau van de godsdienst.8 

Met het verliezen van zijn geloof in het christendom, verloor Huet ook 
de behoefte aan een kunst die specifiek christelijke waarden bevorderde. 
In later jaren zou hij als functie aan de literatuur toekennen: het geven 
van inzicht in de samenleving en het bieden van troost voor de teleurstellingen 
opgedaan in diezelfde samenleving. 9 Veranderde dus de functie 
van de literatuur van christelijk-idealistisch naar humanistisch-sceptisch, 
zijn eerbied voor de letterkunde werd er niet minder om. Werden vroeger 
door hem godsdienst en kunst als het ware samengesmeed tot een nieuwe 
religie - al naar gelang men wil, een esthetische christendom of een 
christelijk estheticisme langzamerhand maakten die twee zich van 
elkaar los en ontstonden er twee religies: een christelijke en een 
esthetische. Nu hij niet langer geloofde in de eerste, ontwikkelde hij een 
nieuw en vaster geloof in de eredienst van het schone. In 1880 vat zijn 
vrouw die ontwikkeling alsvolgt samen: "in de kunst [heeft hij] het ideaal 
teruggevonden [...L hetwelk onder de puinhoopen der kerk begraven en 
vernietigd werd." 1 Bij het bestuderen van zijn kritisch werk dient men 
steeds rekening te houden met deze religieuze eerbied voor de literatuur. 
Het verklaart voor een groot deel de feiheid waarmee hij optrad: onbekwame 
of luie schrijvers, slecht geschreven boeken, onverdiende en 
overdreven bewondering, het waren voor hem even zoveel gevallen van 
heiligschennis. Met de ijver van een nieuw bekeerde stort Huet zich in 
1860 op de literatuur en Willem Bilderdijk is zijn eerste slachtoffer. 

C.G.N. de Vooys heeft de kritiek op Bilderdijk gekenschetst als een 
requisitoor. 11 Daar heeft hij gelijk in. De kritiek was bedoeld, om Huets 
eigen woorden te gebruiken (zij het geuit in een andere recensie) als de 
'executie' van een 'geusurpeerde reputatie'. 12 Het is een van de vaste 

kenmerken van zijn kritiek, dat Huet zich verzet tegen overwaardering en 

zich inspant daaraan een eind te maken. Beroemd geworden in dat opzicht 

is zijn opstel over Jacob Cats uit 1863, maar in de Bilderdijk-kritiek van 

1860 is de latere beul van Cats al volop aanwezig. 

Niet alleen om die reden verdient de kritiek op Bilderdijk bijzondere 

aandacht. Het is een van de eerste kritieken, waarin hij de 'man achter 

het werk' zoekt, iets wat hij later zelf het kenmerk van de nieuwere li


teratuurkritiek zal noemen. Bovendien geeft deze bespreking inzicht in 

zijn opvattingen over de podzie en tenslotte kan men haar beschouwen als 

het geluid van een nieuwe generatie in de Nederlandse letterkunde van de 

negentiende eeuw; een generatie die overigens als groep nooit echt is op


getreden. 

EEN LITE.RAIRE GENERATIE 

Er is in de Nederlandse literatuurgeschiedenis van de negentiende eeuw 

sprake van twee afgetekende generaties: 66n in het begin van de eeuw, de 

tweede aan het eind ervan. De laatste is het invloedrijkst geweest: de 

'tachtigers' en hun tijdschrift De Nieuwe Gids hebben een prominente 

plaats gekregen in de Nederlandse literatuurgeschiedenis en zijn onder


werp van aanhoudende studie. 

De eerste generatie, die in de jaren dertig van de negentiende eeuw 

optrad, is min of meer in de vergetelheid geraakt. Niet de afzonderlijke 

leden ervan, want de namen van J.P. Heye, A. Drost, R.C. Bakhuizen van 

den Brink, E.J. Potgieter, N. Beets en J.P. Hasebroek klinken redelijk 

bekend, maar als groep worden zij bijna nooit besproken. Toch hebben zij 

gedurende enkele jaren gemeenschappelijk gewerkt; zij kenden elkaar, zij 

correspondeerden met elkaar, ze spraken samen over hun werk en ze 

verenigden zich rondom tijdschriften, waarin ze zich afzetten tegen hun 

voorgangers en het peil van de Nederlandse letterkunde uit hun tijd. 

Kortom zij voldoen in alle opzichten aan de kenmerken die volgens J. 

Kamerbeek jr. noodzakelijk zijn om het begrip literaire generatie te 

kunnen toepassen: het 'anders dan' en het samen optrekken vanuit 

een gevoel van lotsverbondenheid'.1-5 

Het begon allemaal toen Heye in 1832 de zeggenschap kree over het 

literaire deel van het tijdschrift De Vriend des Vaderlands.1' Al snel 

betrok hij Drost hierbij, die in 1833 de leiding van hem zou overnemen.15 

In datzelfde jaar werd Potgieter, toen net terug in Amsterdam van zijn 

reis naar Zweden, door Heye en vooral Drost bij De Vriend des Vader


lands betrokken. Heye en Drost, die regelmatig kritieken schreven in het 

tijdschrift, spoorden hem aan hetzelfde te doen en begin 1834 verscheen 


zijn eerste letterkundige kritiek. 16 Bij Drost thuis, op een zomeravond in 
1833, zag Potgieter voor 't eerst Bakhuizen van den Brink, die in 1833 
ook meewerkte aan De Vriend des Vaderlands. 17 Het was Bakhuizen van 
den Brink die begin 1834 Beets wist over te halen om recensent te 
worden voor De Vriend des Vaderlands18 en in zijn kielzog kwam J.P. 
Hasebroek mee. 19 Daarmee was het contact gelegd tussen de Amsterdamse 
en de Leidse jongeren. Zo ontstond rond De Vriend des Vaderlands een 
beweging van jonge schrijvers die zich in hun kritieken afzetten tegen 
het letterkundig klimaat in Nederland en welwillend stonden tegenover de 
'nieuwe' romantische literatuur. 

Bij Drost ontwaakt als eerste de behoefte aan een eigen tijdschrift, dat 
in tegenstelling tot De Vriend des Vaderlands uitsluitend aan letterkunde 
en schone kunsten zou zijn gewijd.20 Samen met Heye zou Drost de 
redactie van het nieuwe tijdschrift op zich nemen en zij verzekerden zich 
van de medewerking van Potgieter, Bakhuizen van den Brink, Beets en 
Hasebroek.21 Het eerste nummer van De Muzen verscheen 1 september 
1834.22 Het derde nummer was net uit toen Drost, op 5 november 1834, 
overleed. Dat betekende de doodsteek voor het nieuwe tildschrift, dat in 
maart van het volgend jaar definitief ophield te bestaan. L3 Potgieter en 
Bakhuizen van den Brink schreven veel voor De Muzen en met het 
verdwijnen ervan staakten zij hun kritische arbeid tot er een nieuw 
tijdschrift zou worden opgericht. Beets, gevolgd door Hasebroek, bood 
begin 1835 zijn medewerking weer aan aan De Vriend des Vaderlands.24 
Pas wanneer in 1837 De Gids begint te verschijnen zullen de genoemde 
auteurs, met uitzondering uiteraard van de betreurde Drost, voor het 
laatst en voor korte tijd weer in een tijdschrift verenigd zijn. 

Ondanks het feit dat het verschijnen van De Muzen een belangrijke 
manifestatie was van de jongeren in de literatuur en ook door de 
'dertigers' zelf zo beschouwd werd25, duurde het ruim anderhalf jaar voor 
De Muzen een opvolger vond in De Gids. Die tijd was te lang. Al zou De 
Gids literatuurgeschiedenis schrijven, het was meer het tijdschrift van 
Potgieter en Bakhuizen van den Brink dan dat van een hele generatie. 
Drost was overleden, Heye was buiten de oprichting van De Gids gehouden 
en voelde zich daardoor gekwetst26, Beets en Potgieter konden steeds 
slechter met elkaar opschieten, iets wat ook Hasebroek niet onberoerd liet 
en tenslotte zouden Beets en Hasebroek hun medewerking aan De Gids 
opzeggen.27 Bovendien had Beets toen zijn 'zwarte tijd' haast achter de 
rug; hij nam steeds meer afstand van de romantiek en de kritieken die hij 
schreef voor De Vriend des Vaderlands zijn feller, programmatischer en 
daardoor belangrijker dan de paar oppervlakkige boekbeoordelingen die hij 


in De Gids publiceerde. Toen De Gids werd opgericht, viel de generatie 

van dertig al uit elkaar.28 

Vanaf 1840 ging ieder van hen zijn eigen weg. Heye wierp zich op het 

schrijven van gedichten voor kinderen, Beets en Hasebroek blonken uit in 

het genre van de huiselijke podzie en werden vooraanstaande 

vertegenwoordigers van dat typisch Nederlandse genus poeticum, de domi


nee-dichter; Bakhuizen van den Brink vluchtte naar Belgie en in de 

archieven en liet Potgieter alleen achter als redacteur van De Gids. 

Zo was de situatie begin jaren veertig en zo was ze nog steeds in 1860. 

De Nederlandse literatuur leek dringend aan vernieuwing toe. De genres 

die in de jaren dertig waren geintroduceerd, de historische roman en de 

humoristisch-realistische novelle (waarvoor Beets in 1839 onder het pseu


doniem Hildebrand met zijn Camera obscura de toon had gezet) bepaalden 

dertig jaar later nog altijd het beeld van het literaire proza. In de podzie 

waren typisch romantische genres als het historisch en romantisch dicht


verhaal alweer pass� en gaf de huiselijke podzie naar het in het begin 

van de eeuw door Tollens gegeven voorbeeld de toon aan, terwijl de in de 

jaren dertig gecanoniseerde Bilderdijk gold als een van de grootste, zo 

niet de grootste dichter die de Nederlandse literatuur had voortgebracht. 

Vernieuwing was nodig en vernieuwing bleef niet uit. In 1860 verscheen 

Multatuli's Max Havelaar, een unieke gebeurtenis in de Nederlandse 

letteren en in juist dat jaar leek zich een nieuwe generatie to presente


ren; een generatie die Jan ten Brink later in zijn Geschiedenis der 

Nederlandsche letterkunde zou omschrijven als 'Jong Holland II', als 

opvolger van de generatie van dertig, die hij 'Jong Holland I' en als 

voorloper van de tachtigers, die hij 'Jong Holland III' noemde.29 

Op zondag 1 januari 1860 verscheen bij de bekende Haarlemse uitgever 

A.C. Kruseman het eerste nummer van het vernieuwde Zondagsblad. 
Kruseman die het weekblad kort daarvoor had gekocht, wilde van het tot 
dan toe onbeduidende blad een periodiek van niveau maken, dat een 
overzicht zou geven van de belangrijkste voorvallen op maatschappelijk, 
wetenschappelijk en cultureel gebied. Redacteur werd J.T. Buys, die na 
tiers maanden werd opgevolgd door H.P.G. Quack. Beiden waren toen rond 
de dertig jaar en zij trokken voor het literaire deel van hun blad als 
vaste medewerkers leeftijdgenoten aan als P.A.S. van Limburg Brouwer, 
Cd. Busken Huet, P.A. de GOnestet en A. Pierson. Zij behoorden tot de 
meest belovende onder de jongere schrijvers, al schreven ze in het 
Zondagsblad niet in het genre waarin ze later zouden uitblinken. Van 
Limburg Brouwer schreef boekbesprekingen, Busken Huet zorgde voor een 
vertaling van 0. Feuillets Dalila (voor het feuilleton) en De Genestet 
schreef 'Brieven aan het publiek over de letterkundige "dingen van den 

dag"'. Het blad trok dus niet optimaal profijt van zijn medewerkers en 
misschien daarom, en hoogstwaarschijnlijk ook, omdat het te weinig 
literair gericht was, kon het niet het blad van een nieuwe literaire 
generatie worden. Voor de uitgever werd het evenmin een succes. Het 
telde nooit meer dan 200 abonnees en in maart 1861 voelde Kruseman zich 
gedwongen de uitgave te staken.3� 

Eerder dan het Zondagsblad leek het gelijktijdig beginnende weekblad 
De Nederlandsche Spectator in aanmerking te komen als het tijdschrift 
van een nieuwe literaire generatie.31 In het eerste nummer, dat op 7 
januari 1860 verscheen, publiceerde de redactie een verklaring onder de 
titel 'Wat wij willen'. Daarin valt een veel sterker op de literatuur 
gerichte aandacht te signaleren dan bij het Zondagsblad. Wat het nieuwe 
blad in de eerste plaats wilde, was het bewaren van 'het schoone verband 
tusschen Wetenschap, Kunst en Schoone Letteren'. Als redacteur van De 
Nederlandsche Spectator staat op het eerste nummer vermeld M.P. Lindo, 
maar hij was dat slechts in naam. De werkelijke redactie beyond zich in 
Den Haag, onder de vaste medewerkers van het tijdschrift daar.32 Tot 
hen behoorden in 1860 o.a. Cd. Busken Huet, J.J. Cremer, G. Keller en C. 
Vosmaer. Eevenals bij het Zondagsblad een groep jonge (hun gemiddelde 
leeftijd was 31 jaar), talentvolle auteurs. 

Door het gevestigde tijdschrift De Gids werd het blad zuur ontvangenwat 
op zichzelf als een teken beschouwd kan worden dat een nieuwe 
generatie zich aandiende. Met name een opmerking van Gids-redacteur 

J.C. Zimmermann in het november-nummer van 1860 wijst daarop. In een 
recensie van Graaf Pepoli van A.L.G. Bosboom-Toussaint schrijft hij: 
"Mevrouw Bosboom-Toussaint behoort tot de jongere school, de school van 
1840, niet tot de allerjongste school, die geene school is en alleen uit 
vrijbuiters en geestgetuigen bestaat."34 
Maar ondanks dit hoopvolle begin zou De Nederlandsche Spectator niet, 
evenmin als enig ander tijdschrift in deze jaren, het verzamelpunt worden 
van een nieuwe literaire generatie. De vernieuwingen die de Nederlandse 
literatuur in de periode 1860 tot 1880 zou beleven, waren het werk van 
eenlingen: van Multatuli, die tot geen enkele letterkundige coterie behoorde, 
en van Busken Huet, die zich evenmin in een gezelschap ooit echt 
op zijn gemak zou voelen. Voor het feit dat er ondanks de behoefte aan 
vernieuwing en ondanks de aanwezigheid van een groep jonge, aankomende 
auteurs toch geen 'beweging van zestig' ontstond, zijn wel enkele 
verklaringen te bedenken. De belangrijkste daarvan is ongetwijfeld het 
gebrek aan artistieke kwaliteit: auteurs als Vosmaer, Keller, Cremer en 
toch ook De Genestet zijn zelfs naar Nederlandse maatstaven tweederangs 
schrijvers. Een rol speelt zeker ook, dat deze jongeren in 1860 al niet zo 


jong meer waren. Als dertigers misten zij het jeugdig �lan om zich 

nadrukkelijk of te zetten tegen een vorige generatie. Veelzeggend in dat 

opzicht is de positie van R.C. Bakhuizen van den Brink bij De Neder


landsche Spectator. Vanaf het eerste nummer behoort hij tot de vaste 

medewerkers en in de kring van Hagenaren die de eigenlijke redactie van 

het tijdschrift vormen, is hij de onbetwiste leider.35 In Amsterdam 

vervult zijn vroegere bentgenoot Potgieter een soortgelijke rol in de 

redactie van De Gids. 

'Zestigers' bestaan dus niet in de literatuurgeschiedenis van de ne


gentiende eeuw. Toch, als het er even op geleken heeft dat dit wel zo 

zou zijn, dan was dat in 1860, en met name de kritiek van Huet op 

Bilderdijk werd ontvangen als het geluid van een nieuwe generatie. Nog 

voor Huet zijn artikel had voltooid - de Bilderdijk-kritiek verscheen in 

negen afleveringen in De Nederlandsche Spectator van 14 januari tot en 

met 23 juni 1860 - stelde De Genestet in het Zondagsblad enthousiast 

vast, dat "Busken Huet - in de Bilderdijk-kwestie, nu geen kwestie meer 


alreede zijn zaak, de zaak van het jonge Nederland, zoo goed als 

gewonnen had".36 De GOnestet begreep dat Huet zich in zijn kritiek op 

Bilderdijk ook afzette tegen een vorige generatie. Vandaar zijn en


thousiasme, want voor 't overige was hij niet zo'n bewonderaar van Huet 

als podzie-criticus.37 Hem zal aangesproken hebben het feit dat en de 

manier waarop Huet een einde maakte aan de overdreven waardering die 

de dichter Bilderdijk sinds zijn dood in 1831 ten deel was gevallen, mede 

door toedoen van de generatie van dertig. 

BILDERDLIK-WAARDERING TOT 1860 

Willem Bilderdijk is altijd een omstreden figuur geweest. Dat was al zo 
tijdens zijn leven, maar voor zijn poezie hadden zijn tijdgenoten alom 
bewondering. Als twintigjarige won hij gouden en zilveren medailles met 
zijn gedichten en in het Koninkrijk Holland fungeerde hij als hofpoeet 
van Lodewijk Napoleon. Ook na het herstel van de Oranje-dynastie bleef 
Bilderdijk gemakkelijk de eerste onder de dichters uit zijn tijd. 38 Omstreden 
was Bilderdijk wegens zijn godsdienstige, politieke, historische en 
wijsgerige opvattingen. Hij had gezworen vijanden, maar ook een kring 
van volgelingen die hem in alles bewonderden. In zijn latere levensjaren 
had hij als privaat-docent te Leiden een aantal leerlingen, die afkomstig 
waren uit de hogere kringen van de Nederlandse samenleving. 39 Na zijn 
overlijden wisten zij zijn opvattingen op met name godsdienstig en 
politiek gebied ingang te doen vinden bij een veel grotere groep mensen 
dan Bilderdijk zelf ooit tijdens zijn leven had bereikt. Het ligt voor de 


hand en zo gebeurde het ook, dat zijn volgelingen, met Isaac da Costa 
voorop, zijn reputatie als dichter zo hoog mogelijk opschroefden. Vergelijkingen 
met Homerus, Shakespeare en Goethe ging men niet uit de 
weg; integendeel, Bilderdijk doorstond zulke vergelijkingen glansrijk. Het 
toppunt van de Bilderdijk-verering van deze kant is de biografie van Da 
Costa, De mensch en de dichter Willem Bilderdijk, die in 1859 verscheen.


40 
De bewondering voor de dichter Bilderdijk bleef niet beperkt tot de 
kring van zijn discipelen. In De Vriend des Vaderlands en De Muzen 
getuigen de dertigers onmiddellijk na het overlijden van hun kolossale 
achting voor het 'onuitputtelijke genie', door Potgieter ook wel eerbiedig 
'vader Bilderdijk' genoemd. Drost vindt hem 'onvergelijkelijk' en voor 
Bakhuizen van den Brink is Bilderdijk in 1833 de 'beroemdste onzer 
dichters' en hij noemt hem in een adem met Goethe. Beets, Hasebroek en 
Heye doen voor hen in bewondering niet onder. 41 Na de oprichting van 
De Gids in 1837 wordt de bewondering van Potgieter en Bakhuizen van 
den Brink voor Bilderdijk minder. Nog steeds hebben ze veel lof voor zijn 
poezie, maar Goethe is nu voor hen de ideale dichter42 en in 1842 
waarschuwt De Gids voor al te trouwe navolging van Bilderdijks poezie.43 
Maar naast deze kritische bewonderaars staat dan weer Beets, die in 
1856 een essay over Bilderdijk publiceert, dat bestaat uit een lang 
aangehouden lofzang op de grote meester.44 
Datzelfde jaar, 1856, beleeft de Bilderdijk-waardering een tastbaar 
hoogtepunt in de verschijning van de eerste aflevering van de verzamelde 
gedichten. A.C. Kruseman zet zijn uitgevelij op het spel om de 'kompleete 
dichtwerken' van Bilderdijk uit te geven.4D De uitgave was een waagstuk, 
want Bilderdijk is wel een buitensporig geprezen, maar nooit een populair 
dichter als bijvoorbeeld Tollens geweest. Under toezicht van Da Costa 
verschenen van 1856 tot 1859, in 45 maandelijkse afleveringen, 15 delen 
van elk zo'n 500 bladzij den. Voor Kruseman werd de uitgave een succes, 
voor Bilderdijk niet.46 Uitgerekend dit hoogtepunt in de Bilderdijk-waardering 
werd, mede door toedoen van Da Costa zelf, het keerpunt in die 
waardering. 
Als deel zestien verscheen in november 1859 de al genoemde biografie 
van Da Costa. Voor Da Costa vormde dit deel de kroon op het hele 
project. Ter afsluiting van de 'kompleete dichtwerken' zou hij een 
'apologetischbiografische proeve' geven, waarin noch de tijdgenoten van 
Bilderdijk, noch de ondankbaren van zijn eigen tijd zouden worden 
gespaard. In dit boek richtte hij, bovenop de nu voltooide uitgave, een 
erezuil voor Bilderdijk op.47 

247 


Nog geen twee maanden later schopt Huet zo hard tegen deze zuil aan, 
dat Bilderdijk onherstelbare schade wordt toegebracht. De direkte 
aanleiding voor zijn Bilderdijk-kritiek is de biografie van Da Costa, en in 
1860 slaagt Huet erin om Bilderdijk als mens en als dichter te ontluisteren 
en zorgt daarmee voor een keerpunt in de Bilderdijk-waardering. Deze 
vaststelling is niet nieuw48, maar wel belangrijk, omdat hieruit blijkt hoe 
verstrekkend Huets oordelen voor de literatuurgeschiedenis konden zijn. 
Het is dus onjuist, zoals J. Goedegebuure onlangs in zijn artikel over de 
canonvorming na Knuvelder beweerde, dat de "knik in de waardering [van 
Bilderdijk] werd veroorzaakt door het optreden van de Tachtigers; met 
het kritische en herijkende werk van Kloos en Van Deyssel begint de 
verguizing van Bilderdijk en de appreciatie van Multatuli." 49 Dat is een 
verkeerde voorstelling van zaken die, afgezien daarvan, dat het niet goed 
is om de betekenis van de tachtigers groter te maken dan zij is geweest, 
daarom betreurenswaardig is, omdat zij Huet zijn welverdiende loon 
onthoudt: het was immers zijn bedoeling om door het schrijven van deze 
kritiek Bilderdijk van zijn voetstuk te stoten. Bovendien wordt zo afbreuk 
gedaan aan zijn rol als wegbereider van tachtig en daarmee aan zijn 
betekenis voor de Nederlandse letterkunde. Het is een van de blijvende 
verdiensten van zijn kritisch werk dat hij een eind gemaakt heeft aan de 
overschatting van een aantal auteurs. 

HUET VERSUS BILDERDIJK 

De aanval van Huet op Bilderdijk in zijn kritiek van 1860 vindt zijn 
oorsprong in de verschijning van de 'kompleete dichtwerken'. Naar mate 
de uitgave ervan vordert, voelt Huet zijn weerzin tegen de mens en de 
dichter Bilderdijk groeien. In 1856, in een recensie van Beets Verpoozingen 
op letterkundig gebied, waarin is opgenomen het al genoemde 
kritiekloze opstel over Bilderdijk, twijfelt hij, zij het nog voorzichtia, aan 
de rechtmatigheid van de lof door Beets aan Bilderdijk toegezwaaid pu; een 
jaar later laat hij weten niet te geloven, dat de als gevolg van Krusemans 
uitgave 'ontwaakte sympathie voor Bilderdijk' gunstig zal werken op de 
veredeling van de literaire smaak in Nederland: "De schoonheidszin des 
grooten dichters zelven schijnt niet van de zuiverste. Zal men ons van 
heiligschennis beschuldigen, indien wij verklaren in Bilderdijks teekeningen, 
meer bepaald in zijne behandeling van het vrouwenbeeld, eene 
vleeschhouwers-, eene spekslagersnatuur te voelen doorschemeren, wier 
invloed alles behalve geschikt is om den kunstzin onzer natie te veredelen?"
51 En in datzelfde jaar moet J.J. van Oosterzee het ontgelden, 
omdat hij Bilderdijk met Goethe heeft vergeleken. Dat ging te ver: "Wat 


men ook doe om Bilderdijk tot Goethes hoogte op te hijschen, het gaat 
niet aan; de afstand is te groot en Bilderdijk te log; hij breekt onderweg."
52 

Huet kende het werk van Bilderdijk goed. Niet alleen behoorde hij tot 
de intekenaren op de 'kompleete dichtwerken', hij werkte er zelfs aan 
mee: hij was belast met de correctie van het Grieks.53 Hij heeft dus alle 
tijd en gelegenheid gehad om in de drie en een half jaar dat deze uitgave 
verscheen, de gedichten van Bilderdijk te lezen. Het gevolg was een 
toenemende teleurstelling in zijn poezie en zijn karakter, die zou 
resulteren in een gevoel van ontgoocheling en de overtuiging dat de 
"jonge Nederlander van den tegenwoordigen tijd, voor zoo ver hij 
aanspraak maakt op kennis en beschaving" op een gegeven ogenblik zal 
moeten "afrekenen met Bilderdijk." 54 Huet heeft dat voor eens en voor al 
gedaan, niet alleen voor zichzelf, maar voor vele generaties na hem. 

De direkte aanleiding voor de kritiek was Da Costa's biografie over 
Bilderdijk. Deze 'hartstogtelijke studie', om Huets woorden te gebruiken, 
prikkelde hem tot een niet minder emotionele kritiek. In 1863 heeft Huet, 
schrijvend over Da Costa, onthuld dat "wat mij tegen het boek meest 
innam was dat, Bilderdijk daarin [...] werd voorgesteld als een Messias, 
door het Nederland der 19de eeuw miskend, verworpen, doorstoken, en 
zoo niet gekruisigd dan toch langzaam doodgehongerd." 55 Na de ontgoocheling 
over Bilderdijk als mens en dichter was het laatste waar Huet 
behoefte aan had een heiligverklaring van juist die dichter. In zijn kritiek 
zet hij zich dan ook of tegen Da Costa's biografie. Uitgangspunt is de 
door Da Costa opgeworpen vraag: vanwaar Bilderdijks miskenning? Voor 
Da Costa is het antwoord niet moeilijk: "De miskenning van Bilderdijks 
grootheid ligt eenvoudig in de vooroordeelen zijner natie."56 Huet is het 
daar niet mee eens. Van miskenning is in zijn ogen geen sprake: "Bilderdijks 
grootheid als mensch en dichter [is] aan geen redelijken twijfel 
onderhevig". (Bilderdijk, 1860, p. 11) 57 Miskenning is het woord niet, 
maar wel geeft hij toe dat Bilderdijk impopulair is. Ondanks het betrekkelijke 
succes van de uitgave van zijn verzamelde dichtwerken moet Huet 
toegeven: "geen dichter bier te lande zoo impopulair als deze." (Bilderdijk, 
1860, p. 11) 58 Maar in tegenstelling tot Da Costa zoekt hij de reden van 
die impopulariteit niet bij het Nederlandse yolk: "Onzes inziens ligt de 
schuld dier impopulariteit niet in de eerste plaats aan de natie, maar aan 
Bilderdijk-zelven; aan de gebreken van diens poesie, aan de gebreken ook 
van het karakter dat uit die poesie ons toespreekt." (Bilderdijk , 1860, p. 
11) 

In het vervolg van zijn kritiek zal Huet de gebreken van Bilderdijks 
poezie en karakter breed uitmeten. Daarbij maakt hij om de lezer van 


zijn gelijk te overtuigen gebruik van dezelfde aanhalingen uit de gedich


ten als Da Costa had gekozen ten bewijze van Bilderdijks literair 

vermogen. Om de lezer onmiddellijk duidelijkheid te verschaffen over zijn 

mening omtrent Bilderdijk, vervolgt hij bovenstaand citaat, in scherpe 

tegenstelling tot Da Costa's verheerlijkte bewondering, met deze karak


teristiek: "Bijna grenzeloos ijdel, hartstogtelijk zonder teederheid, scherp, 

maar grof, log en laborieus van humor, een onvermoeibaar versifex, een 

bezinger van het onbezingbare, onkiesch, smakeloos, duister, onnaauw


keurig, breedsprakig, is het niet mogelijk dat Bilderdijk de dichter zij of 

worde naar het hart eener natie als de onze." (Bilderdijk, 1860, p. 11) Op 

deze manier heeft Huet niet alleen zijn plaats in de Bilderdijk-waardering 

bij het begin van de kritiek bepaald, hij heeft ook meteen het vonnis 

geveld. In het vervolg van zijn kritiek zal hij punt voor punt de ar


gumenten geven die hem tot deze slotsom hebben gebracht. In de eerste 

aflevering nog zal hij uitleggen waarom Bilderdijks humor log en laborieus 

is, in de tweede, een week later, is Bilderdijks ijdelheid aan de beurt, in 

de vierde aflevering legt Huet uit wat hij heeft bedoeld toen hij Bilder


dijk 'hartstogtelijk zonder teederheid' noemde, enz. Zo probeert hij het 

door hem in de aanvang van zijn kritiek gevelde vonnis voor de lezers 

aannemelijk te maken. 

Deze methode werkt en dezelfde methode zal hij later ook gebruiken 

als hij Jacob Cats een soortgelijke executie laat ondergaan. Cats immers 

was naar zijn smaak precies zo'n overgewaardeerde dichter als Bilderdijk. 

Ook in ander kritieken, zij het in mindere mate, maakt Huet gebruik van 

deze manier van kritiseren. Bijvoorbeeld als hij de reputaties van dichters 

als Bernard ter Haar en H.K. Poot tot redelijke proporties wil terugbren


gen, of als hij wil afrekenen met een roman als Jacob van Lenneps 

Klaasje Zevenster.59 Het is een sterk retorische manier van kritiseren: 

met een stortvloed van oordelen, die hij pas achteraf zal motiveren, 

probeert hij in Oen klap de positie van een auteur of boek te vernietigen. 

Zo'n felle en ook zo'n persoonlijke aanval op een zo beroemd auteur als 
Bilderdijk was in de Nederlandse literatuur ongekend. De kritiek wekte 
in- en ontstemming6� en Huet, die tot dan toe vooral bekend was als 
theoloog, behoorde van nu of aan voorgoed tot de bekendste letterkundigen 
van zijn tijd. En Da Costa? Zijn familie wist te verhinderen dat hij 
de nummers van De Nederlandsche Spectator onder ogen kreeg. Er waren 
zes van de negen afleveringen van de kritiek verschenen, toen Da Costa, 
op 28 april 1860, stierf, in de gelukkige onwetendheid van wat Huet zijn 
verafgode leermeester had aangedaan.61 


NIEUWE LITERATUURKRITIEK 

Dat de kritiek opschudding verwekte, kwam ook hierdoor dat Huet zijn 
kritiek niet beperkte tot de podzie van Bilderdijk, maar evenzeer zijn 
karakter, zoals dat 'uit die poesie ons toespreeke (Bilderdijk, 1860, p. 11) 
in het geding bracht. Dat was een nieuwe manier van kritiek bedrijven 
voor Nederland. 

Het is niet de eerste keer dat Huet van een dergelijke opvatting over 
de literaire kritiek blijk geeft. Twee jaar eerder had hij in de voorrede 
van Uit Fanny Fern (een vertaling van fragmenten uit Fanny Ferns Fern-
leaves) duidelijk verband gelegd tussen de levensloop van de schrijfster 
en haar literaire werk.62 Maar nog niet eerder heeft Huet zo uitvoerig en 
consequent studie gemaakt van werk en schrijver in hun onderlinge samenhang 
als in dit stuk over Bilderdijk. 

Voor Huet is, zoals hij acht jaar later in de voorrede van zijn eerste 
bundel Litterarische Fantasien zal verklaren, de aandacht voor de persoon 
van de schrijver het criterium dat de nieuwe literaire kritiek van de oude 
onderscheidt: "De moderne literaire kritiek onderscheidt zich van die van 
de 18de eeuw voornamelijk hierdoor, dat zij in elk auteur van eenige beteekenis 
een belangwekkend menschelijk wezen ziet. Hare leer is, dat een 
schrijver juister gewaardeerd wordt naarmate men zijn werken meer als 
een uitvloeisel van zijnen aard en hemzelf nadrukkelijk als het produkt 
beschouwt van de maatschappelijken toestand, te midden waarvan hij 
geboren is en geleefd heeft, of voortgaat te leven."63 

Wat Huet hier, in 1868, in deze zeldzame theoretische beschouwing over 
de literaire kritiek schrijft over het kenmerk van de moderne kritiek, 
doet, met uitzondering van de passage over de schrijver als het produkt 
van zijn maatschappelijke toestand, sterk denken aan wat hij tien jaar 
eerder, in 1858, heeft geschreven n.a.v. Beets Verpoozingen op letterkundig 
gebied over de noodzaak van een methode in de kritiek; een methode 
die inhield dat een schrijver bestudeerd moest worden in zijn gehele 
persoonlijkheid, in zijn ontwikkeling en in zijn verhouding tot zijn 
tijdgenoten. Zonder een dergelijke methode zou de literatuurkritiek nooit 
het stadium van 'het dilettantisme' ontgroeien. 64 Die werkwijze, die Huet 
zijn 'even fang trouw zal blijven, wordt hier, in zijn kritiek op Bilderdijk, 
voor het eerst toegepast. 

Zo'n op de persoon gerichte literaire kritiek loopt het gevaar, dat 
zaken die niets met de literatuur van doen hebben, ja zelfs roddel, achterkiap 
en kwaadsprekerij in de plaats komen van serieuze literatuurstudie. 
Huet was zich van dat gevaar bewust: "Die methode heeft ongetwijfeld 
hare schaduwzijden. Zij stelt de kritiek bloot aan het verwijt, 


in den loop des tijds mauvaise langue te zijn geworden; en die beschuldi


ging is dikwijls verdiend." 65 Toch heeft Huet zijn redenen aan deze 

methode vast te houden. In 1861, in een opstel over Henry Murger, 

verdedigt hij zijn kritische werkwijze aldus: "Elks persoonlijkheid [...] 

concentreert zich in zijne levensbeschouwing. Gelijk deze is, zoo is 

hijzelf. Is hij dichter en romanschrijver, zooals Henry Murger, het zal 

niet alleen des te gemakkelijker vallen hem uit zijne levensbeschouwing te 

leeren kennen - want veel nadrukkelijker en herkenbaarder dan bij 

gewone stervelingen verraadt zich zijn inwendige mensch door zijne 

werken - maar het zal ook billijk wezen hem daarnaar te beoordeelen. 

Sommigen beweren dat men zoodoende den mensch en den kunstenaar 

wederregtelijk met elkander verwart, de fouten van den een verhaalt op 

den ander, en in een woord op het gebied van het schoone een maatstaf 

overbrengt die alleen te huis behoort op dat van moraal en kerkgeloof." 

(Murger, 1861, p. 228) Zijn manier van kritiseren betekent dus, dat hij bij 

de totstandkoming van een oordeel over een auteur of werk zich niet 

alleen laat leiden door esthetische principes, maar evenzeer door principes 

die voortvloeien uit zijn 'zedelijkheidsleer'. Huet erkent dat, maar brengt 

hiertegen in, dat het een dwaasheid is om de mens en de kunstenaar van 

elkaar te scheiden, om te beweren dat er 'geen gemeenschap hoegenaamd' 

tussen deze twee is. En dat wat het hanteren van 'de maatstaf van 

moraal en kerkgeloof op het gebied van de schone kunsten aangaat: 

"Nimmer wel is waar zal ons bijzonder kerkgeloof, nimmer onze overleve


ringsmoraal, onze toetssteen mogen zijn bij het beoordeelen van den kun


stenaarsarbeid zoo min van andersdenkenden als van geloofsgenooten; 

doch wanneer gij mij het regt betwist onderzoek te doen naar de 

levensbeschouwing eens dichters, eens schilders, eens toonkunstenaars 

[...], indien gij niet gedoogt dat ik aan hem en aan zijnen arbeid dien 

maatstaf aanlegge en des noods beide daarnaar vonnisse, dan zeg ik dat 

gij buiten de menschelijkheid en mitsdien buiten de waarheid staat." 

(Murger, 1861, p. 228) 

Belangrijker dan de vraag of dit nu wel of niet een overtuigend 

antwoord is, is de constatering dat deze opvatting Huet stempelt tot een 

moralist. In die zin dat hij weliswaar een benepen moralisme afwijst, maar 

zijn morele opvattingen wel degelijk van invloed zijn op zijn esthetisch 

oordeel. 

In de kritiek op Murger is de moralist volop aanwezig; zozeer, dat mis


schien dit de reden is, dat hij haar zelf nooit heeft laten herdrukken.66 

Deze kritiek laat zien dat overwegingen van morele aard grote invloed 

kunnen hebben op zijn esthetisch oordeel. Het levensbeginsel' dat Huet 

bij Murger ontdekt en veroordeelt, is zijn fysiologische kijk op de liefde 


tussen man en vrouw. De redenering van Murger is, dat men in zijn jeugd 
door hartstochten wordt beheerst en dat het tegennatuurlijk is daar niet 
aan toe te geven. Hij verheerlijkt de ongebonden liefde en zijn boodschap 
aan de jongeren luidt: "Le premier devoir de la jeunesse c'est le plaisir, 
et l'amour en est la premiere vertu." Huet keurt deze frivole levensbeschouwing 
volstrekt af. Een dergelijke liefde 'vormt huisgezin noch 
maatschappij' is zijn eerste bezwaar en tegenover Murgers vrije liefde 
stelt hij, nog geen twee jaar getrouwd, het huwelijk: "Onze door de 
maatschappij gewettigde huwelijksliefde [...] opent tevens eene gelegenheid 
tot grooter levensvreugde dan anders op eenigerlei wijze verwezenlijkt 
kan worden; grooter, in elk geval, dan tangs den weg van tijdelijke 
verbindtenissen te bekomen is." Wat Huet bovendien mishaagt in de door 
Murger voorgestane vrijblijvende liefdesverhoudingen, is dat er vaak 'eene 
aanmerkelijke hoeveelheid zelfzucht en hardvochtigheid' onder schuilt. De 
manier waarop Murger meent dat de wens moet omgaan met zijn hartstochten 
deugt niet: "Wat is moet zijn: aldus onze hartstogten. Niet 
evenwel onze hartstogten op zichzelve; niet onze hartstogten buiten 
verband met onzen wil, hun tegenwigt en correctief. Harmonische 
ontwikkeling is de eisch van ons wezen." Beheerste harstochten, dat is de 
kern van Huets levensbeschouwing en die "levensbeschouwing staat 
ongetwijfeld hooger. Gelijk zij een waarborg is van duurzamer en reiner 
geluk, gelijk zij noopt tot edeler en heldhaftiger inspanning, desgelijks is 
zij dichtelijker dan ieder ander." (Murger, 1861, p. 238-239) En met die 
laatste zinsnede legitimeert hij zijn moralistische kritiek, als het gaat om 
te oordelen over de kunst. 

De kritiek op Murger is een extreem voorbeeld van Huet als moralist. 
Zo'n kritiek heeft Huet niet meer gepubliceerd en stellig spelen er in dit 
betoog over de beteugeling van de hartstochten persoonlijke elementen 
mee67, maar zijn vrouw heeft geen ongelijk als ze in 1880 als ha punt 
van overeenkomst tussen haar echtgenoot en Ch.A. Sainte-Beuve noemt 
"dat ook Huet's kritieken het werk van een moralist zijn."68 

Leidt dus de nieuwe literatuurkritiek met haar grote aandacht voor de 
persoon van de dichter in het werk gemakkelijk tot oordeelvellingen over 
die persoon en zijn morele opvattingen, deze nieuwe kritiek vereist ook 
een grondige studie, wil zij tenminste recht doers aan een auteur of werk. 
Om een afgewogen oordeel te geven over het karakter van een schrijver 
is het noodzakelijk zijn werk en levensloop goed te kennen, terwijl 
daarnaast historische kennis en psychologisch inzicht niet gemist kunnen 
worden. Zo'n methode vraagt nogal wat van de criticus. En waar Huet er 
zo vaak op uitmuntende wijze in is geslaagd, is het heel begrijpelijk dat 


zijn vrouw vol bewondering uitroept, dat hij "eene wetenschap gemaakt 

heeft van hetgeen in ons land nog geene wetenschap was."69 

Wat betekent deze nieuwe literaire kritiek voor het geval Bilderdijk? 

Behalve dat uit alles blijkt dat Huet leven en werk van Bilderdijk grondig 

heeft bestudeerd, worden er in deze kritiek regelmatig morele oordelen 

uitgesproken, met name waar Bilderdijks karakter, zoals dat uit diens 

werk spreekt, aan de orde wordt gesteld. Zo schort het hem bijvoorbeeld 

aan oprecht gevoel (Bilderdijk, 1860, p. 92-94) en brengt een vergelijking 

tussen zijn levensgeschiedenis en zijn poezie zijn eigenliefde, ijdelheid en 

zelfverheerlijking aan het licht. (Bilderdijk, 1860, p. 28-29). Dergelijke 

oordelen richten zich meer tegen de maker van het werk dan tegen het 

werk zelf, maar op andere momenten in deze kritiek zijn morele en es


thetische opvattingen zo met elkaar vervlochten, dat ze veel direkter in


vloed hebben op Huets waardeoordeel over Bilderdijks podzie. Een nadere 

analyse van zijn kritiek kan dat uitwijzen. 

POEZIE-OPVATTINGEN 

(a) Welvoeglijkheid 
Een argument, waarin morele en esthetische normen door elkaar heenlopen, 
hanteert Huet bijvoorbeeld in zijn kritiek op Bilderdijks satirische 
podzie. Die podzie, stelt Huet, is scherp, maar grof: zijn satire ontaardt 
soms in een 'mateloos schimpen', dat 'gansch en al op de 's Gravenhaagsche 
vischmarkt' thuishoort. Ook de literatuur kent haar regels voor 
goed fatsoen: "Men mag - te weten uit het oogpunt der bellettrie; dat der 
zedelijkheid nemen wij hier slechts in zoover op als deze laatste met de 
kunst zamenhangt - men mag onwaardige tegenstanders ook in het 
openbaar ten toon stellen en hekelen; maar men mag hun niet toevoegen: 
"Kwaakt u te barsten!" Men mag spotten met eene verachtelijke camaradie 
die meent dat niemand geest heeft behalve zij en hare vrienden; maar 
wanneer men haar begroet gelijk Bilderdijk doet in zijne "Letterklubs 
onzes tijds" (1820): 

Ga, laf gebroed van eeuwige uitvaartzingers, 
Dat by dien lof, van eigen hoogmoed zwelt; 
Maar 's Hemels vloek verstijve u tong en vingers, 
Zoo ge ooit een woord van mijn verscheiden meldt! 


dan heeft men opgehouden satiricus te wezen, want men is dan niet 


langer een fatsoenlijk man." (Bilderdijk, 1860, p. 122) Zo vonnist Huet 

Bilderdijks satirische poezie. 

Dergelijke kritiek op slechte manieren in de letterkunde komt veelvuldig 

voor in Huets recensies: in 1857 bijvoorbeeld berispt hij J.J. van Oos


terzee, omdat deze in een redevoering had verwezen - en niet meer dan 

verwezen! - naar een tekst uit het boek Ezechiel. Dat kon er niet door: 

"De door den redenaar bedoelde plaats uit Ezechiel is eene vieze historie, 

misschien bij ongeluk aan deze of gene onzer beschaafde vrouwen bekend, 

doch waaraan de welvoegelijkheid ten strengste verbiedt eene vergadering 

van welopgevoede lieden, als aan een lijfstukje te herinneren."7� 

Huet heeft zo zijn opvattingen over wat wel en niet kan in de letterkunde.
71 Daarbij hanteert hij argumenten als 'onkiesch', 'ruw', 'boersch', 
'onwelvoegelijk', e.d.; argumenten die voortvloeien uit zijn opvattingen 
over hetgeen wel en niet betamelijk is. Bilderdijk overschrijdt herhaaldelijk 
de grenzen die Huet aan het fatsoen stelt, vooral in zijn erotische 
en echtelijke poezie. Tegen het genre van de erotische poezie op zichzelf 
heeft Huet geen bezwaar. "Alle poesie is rein, mits zij den naam van 
poesie verdiene" (Bilderdijk, 1860, p. 50), formuleert hij cryptisch; en 
enkele weken later, als de huwelijkspoezie aan bod komt, schrijft hij: "Na 
de godsdienst nu is er geen huldebetoon dat aan het dichterlijk gemoed 
liefelijker toonen pleegt te ontlokken dan de eeredienst der vrouwen." 
(Bilderdijk, 1860, p. 163) 

Aan het onderwerp ligt het dus niet. Maar de manier waarop Bilderdijk 
de vrouwen bezingt en toezingt, gaat alle perken te buiten. "Groot is bier 
de verlegenheid der welopgevoede kritiek. Zal zij den vinger zetten op 
hetgeen zij aanstootelijk acht? Doch reeds door naar het onkiesche met 
naam en toenaam te verwijzen zou zij zelve in het oog van velen, inzonderheid 
de keurigsten en beschaafdsten, een steen des aanstoots worden 
en ergernis geven." En de oorzaak van die verlegenheid is: "Bilderdijk 
toch dwingt in zijne gedichten, ook en telkens in zijne niet-erotische 
poesie, tot eene soort van intimiteiten door, waarover nu eenmaal geen 
fatsoenlijk man zich in fatsoenlijk gezelschap durft uitlaten." (Bilderdijk, 
1860, p. 50) 

Wat Huet met dit laatste bedoelt, wordt zichtbaar in zijn kritiek op een 
fragment uit een van Bilderdijks gedichten voor zijn tweede vrouw. Het 
gaat om het begin van 'Aan mijne Egade' 72, dat dateert van 1822. Dat 
jaartal is van belang, omdat het Huet in staat stelt te constateren, dat 
Bilderdijk 66 jaar was, toen hij het volgende vers voor zijn vijfenveertigjarige 
vrouw schreef: 

'k Heb dan niet vergeefs gebeden, 


Als ik op mijn Egads borst 
En omstrengeld van haar leden, 
In 't gevoel dier zaligheden 
Tot u opzag, Levensvorst! 
'k Hief dan in de Huwelijksweelde 
't Hart niet vruchteloos tot mijn God, 
En het uitzicht dat ons streelde 
(Gy die mijn vervoering deelde!) 
Was waarachtig zielsgenot -
Dierbre, de Engel van het leven 
Daalde neer op ons gebed. 
Ja, ons hart tot God geheven, 
Heeft Zijn adem voelen zweven 
Over 't eens weer vruchtbaar bed. 
Dankend smolten we en verzonken 
In de zwijmeling der lust; 
En ontwaakten, hemeldronken, 
Gloeiende van liefdevonken 
Die geen zielsverzading bluscht ... " 


Een merkwaardig gedicht, dat is zeker. Voor Huet is het aanleiding om 

te verklaren, dat "de "ongoddellijke wildzang" van Byron, van Alfred de 

Musset [...] een minder groote wanklank [is] in onze ooren, en eene 

minder zware proef voor onzen al of niet zuiveren smaak, dan de 

huisvaderlijke weelderigheid van dien bejaarden burgerman, die niet-alleen 

alles bezingt, tot de verborgenste uitingen van zijn dierlijk leven toe, 

maar die ook bovendien, godvreezend wellusteling, op de zinnelijkste 

wijze en te midden van het snikken der hartstogtelijkheid den naam en 

de gedachte van zijnen God onder deze zangen mengt. Waarbij nog komt 

dat het ons onmenselijk toeschijnt dat een man, hij zij sjouwerman of 

dichter, de vrouw die hij lief heeft, en die hem acht kinderen schonk, na 

voile vijf en twintig jaren huwelijk aldus in het openbaar prostitueert." 

(Bilderdijk, 1860, p. 94-95) 

Zo'n oordeel zegt net zoveel over Huets gevoel voor betamelijkheid, ais 

het gedicht een curieus inzicht biedt in de verstrengeling van sexuele en 

godsdienstige gevoelens bij Bilderdijk. Voor Huet ging wat Bilderdijk hier 

had geschreven om verschillende redenen over de schreef: het sexuele 

verkeer tussen man en vrouw (en dan nog met z'n eigen vrouw), door Bil


derdijk hier zo openlijk bezongen, acht hij geen onderwerp van be


schaafde podzie en het leggen van een verband hiertussen met God keurt 

hij geheel en al af. 


Met argumenten die voortvloeien uit zijn opvattingen over wat wel of 
niet behoort, veroordeelt Huet deze podzie. Dat is jets anders dan het 
oordelen over een levensbeschouwing op morele gronden. Het is, om Huets 
woorden te gebruiken, geen 'moraal' of 'kerkgeloor dat hem bier tot zijn 
oordeel brengt, maar veeleer een gevoel van walging, waarin onuitgesproken 
fatsoensnormen een verbinding zijn aangegaan met zijn gevoel 
voor schoonheid: vanwege de inhoud van dit gedicht kan Huet het niet 
mooi vinden. 

Voor zulke fatsoenskritiek geldt hetzelfde als voor zijn kritiek op de 
stijl van een literair werk: het intuitieve van dergelijke kritiek is 
onmiskenbaar. Nergens staat dat, wat de stijl betreft, duidelijker te lezen 
dan in zijn kritiek op A.L.G. Bosboom-Toussaint in De Gids van november 
1864. In haar werk komen uitdrukkingen voor "waarvan men met den 
vinger het verkeerde aanwijzen kan", maar hij heeft niet zozeer jets 
tegen deze bijzonderheden als wel tegen het geheel, al weet hij niet goed 
hoe hij dat onder woorden moet brengen: "Cela ne se dit pas. Willekeuriger 
en tirannieker kan het niet; en toch [...] weet ik mijne 
bedenkingen tegen een aantal van mevrouw Bosboom's volzinnen, inzonderheid 
wanneer zij voor zichzelve spreekt, niet beter in te kleeden 
dan door het overnemen van die magtspreuk."73 

Is evenzo Huets fatsoens-kritiek een subjectieve aangelegenheid, ten 
dele kan zij intersubjectief genoemd worden, inzover zijn opvattingen 
over wat wel en niet betamelijk is, overeenstemmen met die van zijn 
tijdgenoten.74 En dat dat zo is, moge blijken uit de volgende opmerking 
van Huet, gemaakt naar aanleiding van de bruiloftsverzen van de achttiende-
eeuwse dichter H.K. Poot: "Wij kinderen van een beschaafder 
geslacht schamen ons onder het lezen dier verzen de oogen uit het hoofd, 
en het denkbeeld alleen dat de bruiloft van onze eigen kinderen zou 
kunnen opgeluisterd worden door soortgelijke liederen, is genoeg om ons 
eene rifling aan te jagen." En daarop laat hij deze veelzeggende toelichting 
volgen: "Doch vergeten wij niet dat de geschiedenis van elke 
humaniteit uit den aard der zaak en met andere woorden die eener allengs 
aan zichzelve ontwassende ruwheid is."75 Hier bereikt het vooruitgangsgeloof 
van de negentiende eeuw de zedelijkheid van alle dag. 

De fatsoens-kritiek bekleedt een belangrijke plaats in Huets kritische 
praktijk, met name in zijn beoordeling van oudere letterkunde: in het algemeen 
geldt, dat de letterkunde van de zeventiende en de achttiende 
eeuw in zijn ogen vaak de perken van de welvoeglijkheid te buiten gaat; 
en dat heeft gevolgen voor zijn waardering ervan. i� Met andere woorden, 
zijn negentiende-eeuwse opvattingen over fatsoen beInvloeden zijn 
esthetisch oordeel over de oudere letterkunde. 


Tot slot nog den opmerking over deze soort van kritiek: afgezien van 
het subjectieve element herinnert de fatsoenskritiek in nog een opzicht 
aan Huets stilistische kritiek, namelijk door de stelligheid waarmee zij 
gebracht wordt. Een stelligheid die verbazing wekt, omdat juist Huet zelf 
door zijn tijdgenoten vaak een gebrek aan distinctie en een al te ruw 
woordgebruik werd verweten.77 

(b) Realisme 
Verwant aan de kritiek op Bilderdijks ongemanierdheid in de letteren is 

Huets kritiek op het realisme in zijn podzie. In de weergave van de wer


kelijkheid wist Bilderdijk vaak geen maat te houden. Dat heeft gevolgen, 

is de mening van Huet, voor het dichterlijk gehalte van zijn podzie. In 

zijn poezie wordt "te veel geschilderd, te weinig geeffleureerd; de toetsen 

zijn niet fijn genoeg om dichterlijk te heeten." Podzie moet iets te raden 

overlaten: "Dan zou de voorstelling poesie zijn geweest, want zij zou iets 

te vermoeden hebben gegeven." (Bilderdijk, 1860, p. 95) Er moet over de 

uitbeelding van de werkelijkheid in de podzie als het ware een waas 

worden geworpen. Gebeurt dat niet, dan gaat dat ten koste van de podzie. 

Zo maakt bijvoorbeeld niemand zich een illusie over de dichterlijke 

waarde van de verzen van J.F. Helmers, schrijft Huet in 1859, want deze 

dichter "toont aan de poesie reeds daardoor de dienst te hebben opgezegd, 

dat hij door de overdreven forschheid zijner uitdrukkingen onze verbeel


ding op non-activiteit stelt, haar niets te doen overlaat, en aldus dien 

liefelijke demi-jour onmogelijk maakt, die de eigenaardige lichtgloed is 

van het tooverland der poesie. Om waarlijk dichter te zijn moet men als 

Goethe ontvangen hebben 

Aus Morgenduft gewebt and Sonnenklarheit, 
Der Dichtung Schleier aus der Hand der Wahrheit."78 


Het betekent dat de podzie, zonder zichzelf te verloochenen, niet te 

ver het pad van het realisme kan opgaan. Bij het uitbeelden van de 

werkelijkheid, verlangt Huet terughoudendheid. Hij betwist niet dat de 

werkelijkheid uitgangspunt voor de podzie is, maar de werkelijkheid mag 

niet onverhuld worden uitgebeeld: zij moet, zoals Huet het noemt 'geklea


liseerd' worden. Iemand die zich een meester toont in het 'idealiseren' 

van de werkelijkheid is voor hem De Genestet.79 

Deze eis de werkelijkheid verhuld weer te geven, houdt niet in dat 

Huet tegen realisme is. Integendeel, op zijn manier is hij een realist, 

zoals blijkt uit zijn beschouwing over J. Bellamy. Korte tijd nadat de 


laatste aflevering van zijn Bilderdijk-kritiek in De Nederlandsche Spectator 
was gepubliceerd, zette Huet zich aan het schrijven van een 
geschiedenis van de Nederlandse literatuur in de laaste jaren van de 
achttiende eeuw. Opmerkelijk genoeg werd deze geschiedenis niet gepubliceerd, 
tenminste niet tijdens zijn leven, maar door Huet voorgelezen in 
negen zittingen, gehouden in de winter van 1860-1861 in Amsterdam, 
Haarlem en Utrecht.8� Huet zag in de literatuur uit de laatste jaren van 
de achttiende eeuw een voorbereiding op de negentiende-eeuwse literatuur. 
Het nieuwe dat hij waarnam en waardeerde, was het opkomend realisme, 
het zich losmaken van classicistische regels en dichterscholen. Exponenten 
van die nieuwe beweging waren de broers Willem en Onno Zwier van 
Haren en vooral Bellamy: "Bellamy is de vaderlandsche dichter in wiens 
persoon onze podzie den overgang gemaakt heeft van het conventionele 
en leugenachtige der achttiende tot het waarachtige en natuurlijke der 
negentiende eeuw." (Lezingen, 1887 I, p. 135) Een treffend voorbeeld van 
deze ontwikkeling ziet Huet in Bellamy's romance Roosje. De romance 
namelijk was een achttiende-eeuws, aan vaste regels gebonden genre, 
maar als Bellamy in dit genre iets probert te leveren, dan gaat bij hem 
de natuur boven de leer: "Bellamy kon niet; hij kon met zijne romance 
niet gereed komen, en daarom gaf hij "Roosje" in de plaats; "Roosje", dat 
hij in zijne eenvoudigheid slechts "eene Vertelling" durfde noemen, en dat 
juist voor onze negentiende eeuw de Oenig mogelijk vorm der romance is." 
(Lezingen, 1887 I, p. 139) Roosje is "met een kunstenaarsoog aan de 
werkelijkheid [...] afgekeken", het is een voorbeeld van realisme dat een 
hogere plaats in de nieuwere literatuurgesclaiedenis verdient dan de 
traditionele romances. (Lezingen, 1887 I, p. 139) Bellamy "was hetgeen 
men in onze dagen een realist noemt." (Lezingen, 1887 I, p. 141) 

Na deze veelzeggende constatering vervolgt Huet met de in dit verband 
belangrijke beperkende toevoeging: men moet evenwel Bellamy niet zien 
als een rechtstreekse nakomeling van de zeventiende-eeuwse realistische 
schilders Adriaan Brouwer en Jan Steen, "want er is in Bellamy's verzen 
niets dat aan de tooneelen van Steen en Brouwer herinnert." Wel is er 
verwantschap in die zin dat Bellamy evenals Steen en Brouwer "de 'kunst 
verstond om de werkelijkheid als het ware op heeter daad te betrappen 
en de Naar eigenaardige podzie in het licht te stellen." (Lezingen, 1887 I, 

p. 141) Maar het realisme van Bellamy onderscheidde zich van dat van de 
zeventiende-eeuwers, doordat hij de werkelijkheid niet alleen wist te 
betrappen, maar bovendien te idealiseren. "In dit betrappen en idealiseren 
van de werkelijkheid was Bellamy een meester, en zijne les aan de 
schilders verdient ook door de dichters behartigd te worden: 

O schilders weest toch schilders! 
En maakt op uw tafreelen 
Geen misdruk van de Schepping!" (Lezingen, 1887 I, 


p. 142)81 
Huet is dus een aanhanger van een realisme dat in enkele opzichten 

begrensd is: de literatuur mag zich niet met elk onderwerp inlaten en 

evenmin is het haar toegestaan om de werkelijkheid te nauwgezet uit te 

beelden: al te ruwe tonelen moeten om aanst000t te vermijden, versluierd 

worden weergegeven; het is aan de verbeelding om het ontbrekende aan 

te vullen.82 

Deze houding ten aanzien van realisme doet sterk denken aan Huets op


vattingen over welvoeglijkheid in de letteren. Op gelijke wijze als bij


voorbeeld Bilderdijks poezie de grenzen van het fatsoenlijke overschrijdt, 

gaat hij te ver in zijn beschrijving van de werkelijkheid; te ver, gemeten 

naar soortgelijke, grotendeels onuitgesproken normen als Huet hanteert 

ten aanzien van de literaire wellevendheid. 

Huets kritiek op Bilderdijks poezie bereikt een hoogtepunt in een aanval 

op het leerdicht De ziekte der Geleerden, een gedicht dat door Bilderdijk


vereerders als Beets, Da Costa en de Leuvense hoogleraar J. David werd 

gehouden voor een meesterwerk, maar voor Huet "eene daad [...] van 

pyramidalen wansmaak" was. (Bilderdijk, 1860, p. 170) De voornaamste 

reden daarvoor is het realisme in dit gedicht. 

De ziekte der Geleerden is een 3000 regels tellend gedicht over ziekte 

en genezing, waarin Bilderdijk zijn (vele) ervaringen als zieke en zijn te 

hooi en te gras vergaarde kennis van de medische wetenschap uitstort. Al 

moet Huet toegeven dat er in dit gedicht mooie passages voorkomen, zijn 

oordeel over het geheel is, dat Bilderdijk bier de poezie heeft vermoord. 

Niet zozeer, omdat het een 'kunstmatige tour de force' is, waaraan de 

ware inspiratie ontbreekt, maar vanwege de vele 'ruwheden' in het 

dichtwerk, omdat Bilderdijk zich had opgehouden met "de schildering van 

bijzonderheden, van jammeren en elenden, waarvan het de taak der poezie 

is ons te troosten, niet ze voor onze oogen uit te stallen en ons als bij 

de haren doorheen te slepen". (Bilderdijk, 1860, p. 171) Huet heeft ook 

kritiek op de vorm van het gedicht, op de compositie ervan, op de 

aaneenschakeling van de verschillende delen, op de indeling van de stof, 

e.d., maar het monstrueuze van dit dichtwerk zit 'm in de uitbeelding van 

wat in de poezie niet uitgebeeld behoort te worden: "De ziekte der 

geleerden - zij is even onbezingbaar, onbezingbaarder nog, dan de 

aardappelen- of de hondenziekte. Geene kwalen zoo vunzig als die der 

letterzwoegeren, die van het geconstipeerd en expectorerend geslacht der 


kamergeleerden. Wie deze walgelijke stemmingen der pschychiesche natuur 

tot het onderwerp van een leerdicht kiest en verheft, zondigt hiermede 

tegen den goeden smaak, vergrijpt zich aan de poesie, en kan te dezen 

aanzien slechts als voorbeeld tot waarschuwing bij de nakomelingschap in 

aandenken blijven." (Bilderdijk, 1860, p. 195-196) 

Bilderdijk als afschrikwekkend voorbeeld, op dat eindoordeel is Huet 
tenslotte uitgekomen en met de verzekering dat het hem niet aan 
bewijzen ontbreekt om die conclusie te staven, besluit hij zijn kritiek. 
Een kritiek die ruwweg in twee delen uiteenvalt. Het eerste deel opent 
met de hierboven geciteerde aanval op de mens en de dichter, waarna 
Huet vervolgens met behulp van citaten uit Bilderdijks gehele dichterlijke 
oeuvre de juistheid van dit vonnis aannemelijk probeert te maken, met 
ander woorden, dat Bilderdijks humor niet deugt, dat hij ijdel is, ongeloofwaardig, 
dat zijn podzie getuigt van een 'hartstogtelijkheid zonder 
teederheid' etc. Het is kritiek die zich hoofdzakelijk richt tegen het 
karakter van Bilderdijk, maar ook afgezien van het betreurenswaardige 
karakter dat uit die podzie spreekt, kan Huet weinig waardering opbrengen 
voor Bilderdijks dichtkunst: "konden Bilderdijks kompleete dichtwerken 
in een vijzel worden fijngestampt, men zou geen gruis van denkbeelden, 
van gevoel, van fantasie bekomen, van hetgeen bij uitnemendheid 
de dichtkunst kenmerkt, maar hoofdzakelijk gruis van verzen." (Bilderdijk, 
1860, p. 162) De kritiek op de poezie van Bilderdijk staat centraal in het 
tweede deel van Huets opstel, waar hij zich beperkt tot een (lang) 
gedicht: De ziekte der Geleerden. Ook nu is de kritiek voor Bilderdijk 
desastreus. 

In een noot bij de laaste aflevering van deze kritiek wordt een vervolg 
aangekondigd, waarin het portret van Bilderdijk voltooid zou worden en 
waarin Huet zou terugkomen op 'sommige blijvende schoonheden van 
Bilderdijks poesie'. Dat vervolg is nooit verschenen, maar de aankondiging 
op zichzelf is al interessant. Huet vond Bilderdijk, ook al klinkt dat 
misschien verrassend na al deze kritiek, in 't geheel geen slecht dichter; 
zeker niet gezien binnen Nederlandse verhoudingen. In deze zelfde kritiek 
noemt hij hem zelfs "een groot dichter, de grootste misschien op wien 
onze letterkunde te wijzen heeft". (Bilderdijk, 1860, p 66) Aileen was 
Bilderdijk niet de Nederlandse Homerus of de Nederlandse Goethe, 
waarvoor Da Costa, Beets en anderen hem hielden. Om de waardering voor 
Bilderdijk tot normale proporties terug te brengen zag Huet zich gedwongen 
om allereerst het monument van Da Costa, zoals hij dat voor 
Bilderdijk had opgericht in zijn De rnensch en de dichter, omver te halen. 
Aan de welhaast mythologische verering van Bilderdijk in die jaren moest 
een einde gemaakt worden en pas daarna, als Bilderdijk van alle over



in Huets ogen onmiskenbaar was (Bilderdijk, 1860, p. 11, 66, 122-123, 

161-162, 170), in het licht gesteld worden. In die zin is er dus ook geen 

tegenspraak tussen Huets kritiek op Bilderdijk en zijn bewering dat 

Bilderdijk een groot dichter was, zoals wel is beweerd.83 

Toch is het beloofde vervolg op deze Bilderdijk-kritiek nooit versche


nen. De reden is, dat Huet er nu eenmaal niet de man naar was om 

Bilderdijks podzie te kunnen waarderen. Drie belangrijke redenen daarvoor 

zijn al genoemd: zijn afkeer van Bilderdijks karakter, van zijn on


gemanierdheid en van het grensoverschrijdend realisme in zijn podzie. En 

dan is er nog een belangrijke, meer strikt literaire reden die verhindert 

dat Huet Bilderdijks podzie recht kan doen: namelijk zijn onontvankelijk


heid voor wat hij zelf noemde de 'subjectieve podzie'. 

(c) Subjectiviteit en objectiviteit 
De tegenstelling die Huet maakt tussen subjectieve en objectieve podzie 

is gelegen in het wel of niet op de voorgrond treden van de dichter. In 

de subjectieve podzie is er sprake van 'regstreeksche uitboezemingen', van 

podzie waarin de dichter zijn gedachten, gevoelens en ook persoonlijke 

omstandigheden direct aan de lezer openbaart. In de objectieve podzie 

wordt een denkbeeld of emotie van de dichter via een omweg onder 

woorden gebracht: aan het idee of gevoel wordt vorm gegeven in een 

voorstelling die bij de lezer dat gevoel of idee weer moet opwekken. 

Voor de laatste manier van poezie bedrijven reserveert Huet de term 

'objectief'. Een term die problematisch is, wanneer men de nadruk legt op 

de tegenwoordige betekenis van 'zich bepalend tot de feiten, niet bein


vloed door eigen gevoel of door vooroordelen'. 84 Wat Huet met objec


tiviteit in de podzie bedoelt, wordt duidelijker als we het vergelijken met 

wat hij verstaat onder objectiviteit in het proza: namelijk, dat de 

literatuur moet uitbeelden en door middel van uitgebeelde objecten de 

lezer denkbeelden en emoties moet laten ervaren. Daarbij moet de 

schrijver achter het werk verdwijnen. omdat pas dan de uitgebeelde 

objecten hun eigen, scherpere omtrekken krijgen. Elke keer dat de 

schrijver zich tussen de door hem opgeroepen voorstelling en de lezer 

plaatst, gaat dat ten koste van de aanschouwelijkheid. Objectiviteit is 

derhalve een voorwaarde voor aanschouwelijkheid. Waar het 'subjectieve' 

doorbreekt, dat wit zeggen, waar de auteur op de voorgrond treedt, wordt 

die aanschouwelijkheid verstoord, omdat de auteur ten nadele van de 

uitgebeelde voorstelling de aandacht op zichzelf vestigt. Om het heel kort 

en simpel te zeggen: het verhaal moet voor zichzelf spreken.85 


Voor de poezie geldt hetzelfde. Ook bier moet de auteur naar de achtergrond 
verdwijnen. In de hiervoor genoemde voorlezingen over de 
letterkunde in de achttiende eeuw komt het probleem van objectiviteit en 
subjectiviteit herhaaldelijk ter sprake. Zo prijst Huet Bellamy behalve om 
zijn 'realisme', om de 'aanschouwelijkheid' van zijn poezie en het 
voorbeeld daarvan is de romance Roosje. Daarentegen kritiseert hij de 
dichter P. Nieuwland, omdat die zich in zijn poezie wel eens te rechtstreeks 
tot de lezer richt, met andere woorden te subjectief is. Als 
voorbeeld daarvan noemt Huet zijn Ter gedachtenisse van rnijn[e] 
echtgenoote, dat weliswaar mooi genoemd mag worden, omdat het in 
welsprekende bewoordingen een zekere algemene menselijke gemoedstoestand 
uitdrukt, maar dat Huet voor 't overige alle dichterlijke waarde 
ontzegt: "dat schoone gedicht van Nieuwland aan zijne vroeg gestorven 
vrouw behoort niet tot de eigenlijk gezegde orde der poezie, en wel 
daarom niet, omdat de indirekte opvatting der dingen tevens de alleen 
poetische, en Nieuwland's dichtstuk daarentegen niet meer is dan eene 
louter subjectieve ontboezeming." (Lezingen, 1887 I, p. 275) Om deze 
verstrekkende uitspraak toe te lichten, citeert Huet twee gedichten van 
Nieuwlands tijdgenoot O.C.F. Hoffham, "een dichter en schrijver van 
middelbare dock deugdelijke grootte". (Lezingen, 1887 I, p. 275) Terwijl 
het gedicht van Nieuwland 'eenvoudig tot de klasse der uitboezemingen 
behoort', heeft Hoffham een "gedachte weten te objectiveren, van ter 
zijde aan te grijpen, in een lijstje te zetten, en in een woord te brengen 
onder een vorm waarmede zijne persoonlijkheid alleen in zoover te maken 
had als hij zelf dit wilde" en heeft zich derhalve "meer kunstenaar en 
daardoor beter dichter getoond" dan Nieuwland. (Lezingen, 1887 I, p. 287) 

Wat Huet bedoelt met dat 'van ter zijde aangrijpen', dat 'in een lijstje 
zetten' licht hij, onbedoeld, drie jaar later toe in een bespreking van de 
poezie van Ludwig Uhland. Hij herhaalt allereerst zijn afkeer van de 
subjectieve poezie: "de regtstreeksche uitboezemingen van berooide echtgenooten 
of troostelooze gelieven [laten] ons koud, of werken [...] hoogstens 
alleen op onze zenuwen" 86, om daarna daarvan de volgende rationalisatie 
te geven: het geheim van de dichter schuilt in zijn conceptie, 
daaruit blijkt zijn kunstgevoel. Om dat te verduidelijken komt Huet met 
het bedoelde voorbeeld: een schilderij van Paul Delaroche, voorstellende 
de kruisiging, waarbij de toeschouwer geacht wordt vanuit een laag 
vertrek in de Jeruzalemse stadsmuur op Golgotha uit te zien. Huet: "Aan 
zulk eene vinding herkent men den dichterlijken kunstenaar. De poezie 
van een groot aantal toestanden vooral die ons gemeenzaam bekend zijn, 
wordt dan alleen op nieuw voelbaar aan ons gemoed wanneer die toestanden 
ons om zoo te spreken voorgesteld worden van ter zijde. En face 


gezien is het menschelijk leven bijna zonder uitzondering vulgair, en zelfs 

het lot van een jongeling die zijne eerste liefde ter garde helpt bestellen 

kan ons niet roeren, tenzij het ons geschilderd wordt de profil."87 Dat 

bedoelt Huet dus met het van terzijde aangrijpen en in een lijstje zetten: 

een idee of gevoel mag niet rechtstreeks onder woorden worden gebracht, 

maar moet in een voorstelling uitgebeeld worden. In het vinden van die 

voorstelling - in de conceptie - en in de uitwerking ervan in zijn gedicht 

kan de dichter zijn kunnen tonen. En dat betekent dat alleen de objec


tieve poezie de dichter een kans biedt om zijn waarachtig kunstenaar


schap te demonstreren.88 

Het afwijzen van de subjectieve poezie heeft aanzienlijke consequenties, 

niet alleen voor Huets waardering van de poezie van Bilderdijk, maar voor 

zijn poezie-kritiek in het algemeen. Door deze poezie-opvatting zet hij 

een groot deel van de poezie buiten spel en wel die poezie, waarin op een 

onmiddellijke manier gevoelens en gedachten onder woorden worden 

gebracht: dat wil zeggen een belangrijk deel van de lyrische poezie. 

Voor Bilderdijk komt dat slecht uit, getuige deze uitspraak van Huets 

tijdgenoot, de literatuurhistoricus W.J.A. Jonckbloet: "Waar zijne sub


jectiviteit op den voorgrond mag treden, daar blinkt hij uit als Dichter. 

Geen wonder, dat hij zich als zoodanig vooral doet kennen in dien schat 

van lyrische zangen, die hij in allerlei vorm, als ode, lied, lierdicht, 

ontboezeming, toespraak, verzuchting, vervloeking, gebed, heeft 

uitgestort."89 Dit oordeel wordt door latere literatuurhistorici gedeeld. De 

laatste twee geschiedschrijvers van de Nederlandse letterkunde in de 

negentiende eeuw, C.G.N. de Vooys en G.P.M. Knuvelder, waarderen 

Bilderdijk bijna uitsluitend vanwege zijn lyrische kwaliteiten. 90 Een 

oordeel dat overigens mede beInvloed zal zijn door de ontwikkeling van 

de poezie-opvatting sinds de romantiek, die daarin heeft geresulteerd dat 

in onze tijd het begrip poezie nagenoeg synoniem geworden is met 

lyrische poezie.91 Veelzeggend in dat opzicht is Knuvelders oordeel over 

Bilderdijks Ziekte der Geleerden: "Om dit werk werd Bilderdijk door zijn 

kunstgenoten als de grootste dichter van zijn tijd beschouwd. Ons zegt 

het, als poezie, weinig. [...] Het heeft, als dichtkunst, evenveel waarde als 

talrijke middeleeuwse werken op rijm, namelijk geen."92 

Huet staat volkomen naast deze ontwikkeling in de waardering van 

poezie. Wanneer hij in zijn tijd een toename signaleert van lyrische 

poezie, reageert hij afwijzend: "Men spreekt met afkeuring van de al te 

subjectieve poezie onder dagen, men verzoekt, en niet zonder regt, 

verschoond te blijven van dien overvloed aan persoonlijke mededelingen 

omtrent den zielstoestand, inzonderheid omtrent het zielelijden, van zoo 

menigen dichter; men noemt dit met billijk verwijt expectoration van 


ijdelheid en zelfbehagen." (Bilderdijk, 1860, p. 28) Door dit te schrijven, 
laat Huet zien dat hij niet slechts blind is voor de lyrische kwaliteiten 
van Bilderdijks poezie, maar dat die kwaliteiten door hem als even zoveel 
negatieve aspecten van diens poezie worden ervaren. 93 Hij was gezien 
zijn poezie-opvatting niet in staat om Bilderdijks poezie recht te doers. 

Diezelfde poezie-opvatting, die hij een leven lang trouw is gebleven, 
zou hem ook verhinderen de poezie van een nieuwe generatie naar waarde 
te schatten. Als hij in 1882 een herdruk bezorgt van het eerder genoemde 
opstel over Uhland, voegt hij een noot toe, waaruit blijkt dat hij nog 
steeds niets op heeft met 'regtstreeksche uitboezemingen' en waarin hij 
Uhlands objectieve poezie aan 'onze jonge nederlandsche sonnetdichters' 
ten voorbeeld stelt.94 

SLOT 

Huet heeft deze kritiek op Bilderdijk nooit herdrukt. Volgens zijn 
biograaf De Vooys "getuigt [het] van zelfkennis dat hij dit opstel zelf 
niet heeft willen laten herdukken of omwerken en zich later niet meer 
aan Bilderdijk gewaagd heeft." 95 Daarmee suggereert De Vooys dat Huet 
deze kritiek beneden de maat zou hebben gevonden, een suggestie die 
echter door niets anders ingegeven lijkt te zijn dan dat De Vooys zelf dit 
een ondermaatse kritiek vond. Bovendien vergist De Vooys zich, als hij 
beweert dat Huet later nooit meer over Bilderdijk heeft geschreven: hij 
heeft dat meer dan eens gedaan. G. Colmjon, die vijf jaar eerder een 
biografie over Huet had gepubliceerd, is daarentegen bijzonder enthousiast 
over deze kritiek en noemt het een uitstekend stuk.96 

Beiden hebben wel en niet gelijk. De Vooys heeft gelijk, als hij stelt 
dat het geen evenwichtige studie is die Bilderdijk recht doet - en zo bekeken 
is het natuurlijk geen uitstekend stuk. Aan de andere kant was het 
niet Huets bedoeling - tenminste niet in het gedeelte van zijn Bilderdijkstudie 
dat hij heeft voltooid - om een evenwichtige studie te schrijven: 
primair was zijn streven om Bilderdijk van zijn overwaardering te 
ontdoen; en vanuit dat oogpunt bezien is het een uitstekend stuk. 

Wat overblijft is de vraag, waarom Huet het stuk nooit een plaats heeft 
gegund in zijn verzamelde kritieken. Een voor de hand liggend antwoord 
is: omdat het stuk onvoltooid is gebleven. Het aangekondigde vervolg, 
waarin hij de schoonheden van Bilderdijks poezie nader in het licht zou 
stellen, is nooit verschenen. Dat dat vervolg nooit verschenen is, kan 
verklaard worden uit de analyse van het wel geschreven en gepubliceerde 
deel van de kritiek. Huets nieuwe kritische methode, met zijn grote 
aandacht voor de auteur, resulteerde in een ontluisterend beeld van 


Bilderdijks karakter. Bovendien waren Huets opvattingen over wat wel en 

niet mocht in de literatuur onverenigbaar met de opvattingen zoals die 

bleken uit Bilderdijks dichterlijke praktijk. Zijn verwerping van de 

subjectieve poezie beroofde hem van het vermogen om de schoonheid van 

een groot deel van Bilderdijks poezie te zien. En tenslotte schort het 

Bilderdijk aan het juiste gevoel. Het gevoel dat uit zijn poezie spreekt is 

'hartstogtelijk zonder teederheid' en niet bij machte ontroering op te 

wekken, aan zijn poezie ontbreekt "dat roerende en teedere, dat man


nelijk-vrouwelijke, dat ook de steenen weet te doen uitbarsten in tranen." 

(Bilderdijk, 1860, p. 66-67); Huet ,Rrefereert de kalmere emoties in de 

gedichten van zijn vriend De Genestet?' 

Het gevolg van een en ander was, dat uit Huets kritiek wel een 

bijzonder negatief beeld oprijst van de mens en de dichter Willem 

Bilderdijk. Niet slechts gezien zijn literatuuropvatting was dat onver


mijdelijk, maar het was ook Huets opzet. Toen zijn zoon Gideon Busken 

Huet twee jaar na zijn overlijden de kritiek liet herdrukken, kwam hij in 

een hoot terug op het beloofde vervolg. Hij erkende dat dat vervolg nooit 

verschenen was, maar troostte hij de lezers, een "dergelijke schets 

leverde de auteur sedert in zijne Voorlezingen over de letterkunde der 

Bataafsche Republiek (Litt. Fantasien en Kritieken, dl. XXIV) en in eene 

studie over Geel (Litt. Fant. en Krit., dl. X)".98 

Het is waar dat Huet in de door hem in 1860 en 1861 gehouden 

lezingen over de achttiende-eeuwse letterkunde ruim aandacht besteed aan 

Bilderdijk, maar wat hij daar over hem meedeelt, kan moeilijk gelden als 

een studie waarin de schoonheden van Bilderdijks poezie nader in het 

licht worden gesteld. In de eerste lezing komt een vergelijking voor 

tussen Bilderdijk en Bellamy, waarin de laatste als initiator van een 

nieuwere letterkunde gunstig afsteekt bij de in het classicisme gevangen 

Bilderdijk. De invloed van het classicisme ervaart Huet als schadelijk: 

daardoor ontbreekt het Bilderdijks gedichten aan de eenvoud en natuur


lijkheid die eigen zijn aan Bellamy's verzen. (Lezingen, 1887 I, p. 136-139) 

Niet alleen in deze lezingen signaleert Huet in Bilderdijks poezie een 

gemis aan eenvoud en natuurlijkheid - voor hem kenmerken van de ware 

poezie -, maar ook in de kritiek uit 1860 ergert hij zich bij herhaling aan 

het 'geforceerde', 'gewrongene', 'gezochte' en 'kunstmatige' in Bilderdijks 

gedichten, in welk verband hij termen als 'rhetorijkerskunst' en 'pseudo


-klassicisme' laat vallen. (Bilderdijk, 1860, p. 161-162, 171, 193, 196)99 

In de derde lezing, die helaas niet is overgeleverd, heeft Huet de 

nodige kritiek geuit op de editie door Bilderdijk van O.Z. van Harens 

dichtbundel De Geuzen; zoveel kritiek, dat J.A. Alberdingk Thijm, die bij 

alle lezingen aanwezig was, twaalf bladzijden nodig had om die kritiek te 


weerleggen en de verzuchting slaakte: "Als ik mij vermeten mocht den 
spreker een raad te geven, dan moet hij van zijn parti-pris tegen 
Bilderdijkk te-rugkomen. 't Is beter inkonsequent dan onrechtvaardig te 
z 

zijn. 

In de vierde lezing wordt Bilderdijk als auteur van erotische podzie 
vergeleken met J. Kinker, Nieuwland en Bellamy, een vergelijking die 
evenmin gunstig voor hem uitvalt. (Lezingen, 1887 I, p. 278-280). In de 
vijfde lezing is Bilderdijk samen met J.H. van der Palm de hoofdpersoon. 
101 In tegenstelling tot wat Gideon Busken Huet, maar ook P. Geyl 
denkt102, is het oordeel over Bilderdijk niet wezenlijk veranderd. 
Bovendien stelt Huet zelf al enkele beperkingen aan wat hij bier over 
Bilderdijk zegt. Hij behandelt hem slechts voor de periode tot 1800 en hij 
besteedt de meeste aandacht aan zijn rol als tegenstander van de 
denkbeelden van de Franse revolutie. Waar de dichter Bilderdijk ter 
sprake komt, is het oordeel nagenoeg hetzelfde. Wel noemt Huet hem 
ergens 'den grootsten der dichteren uit zijnen tijd' (Lezingen, 1887 I, p. 
393), maar zo'n uitspraak is niet in tegenspraak met de eerdere kritiek. 
Ook daarin erkende hij dat Bilderdijk een groot dichter was, alleen 
maakte hij onmiddellijk duidelijk dat die grootheid wel gezien moest 
worden binnen Nederlandse verhoudingen. 103 Bovendien al het positieve 
dat hij over Bilderdijk zegt, doet hij in dezelfde lezing even later weer 
te niet. Beter dan Gideon en Geyl heeft Alberdingk Thijm deze lezing op 
zijn juiste waarde getaxeerd. Hij schreef naar aanleiding van de vijfde 
lezing: "Maar Bilderdijk is en blijft de bete noire. Wel wordt hij de 
grootste nederlandsche dichter van zijn tijd genoemd - maar het blijkt 
dat de grond, waarop hij staat slechts een hoogte genoemd wordt, wiji de 
aarde rondom hem door onzen kritikus wordt wechgegraven. Inderdaad, 
wat moeten de andere dichters, in zijne schatting geweest zijn, als aan 
Bilderdijk alle konceptie ontzegd wordt, zijn dichterlijk gevoel in twijfel 
getrokken, zijn dichtform zelf verklaard wordt zich volstrekt door geene 
oorspronkelijke schoonheden aan te bevelen?"104 

Zo is het. Toch is er Oen opmerkelijk verschil tussen de eerste kritiek 
en de lezing en dat is de aandacht die Huet heeft voor Bilderdijk als bestrijder 
van de geest des tijds. Daarin, in die rol, schuilt volgens hem het 
geheim van Bilderdijks voortdurende aantrekkingskracht en invloed. Als 
mens was Bilderdijk een 'monster' (Lezingen, 1887 I, p. 390, 393), zijn 
verzen waren voor het grootste deel 'verbiage en schrijfoefeningen', maar 
aan zijn onbuigzame, hartstochtelijke strijd tegen "al het moderne [...] is 
het toe te schrijven dat nog na zoovele jaren, in een tijd van reactie als 
de onze, de geest van Bilderdijk zulk eene groote macht uitoefent." 
(Lezingen, 1887 I, p. 397) Hier, in deze verschuiving van zijn aandacht 


naar dit aspect van Bilderdijks leven en werk, ligt de kiem van Huets 

latere bewondering voor hem. Een bewondering waaraan hij kon toegeven, 

zonder iets aan zijn oordeel over Bilderdijk als dichter te hoeven ver


anderen. 

Het duurde bijna 10 jaar voordat Huet weer over Bilderdijk zou 

schrijven. In 1869 liet Johannes van Vloten een opmerkelijke bloemlezing 

uit Bilderdijks dichtwerken het licht zien, waarin hij in een doorlopend 

commentaar op de door hem gekozen gedichten een medogenloze aanval 

deed op de mens Bilderdijk. Die bloemlezing lokte een uitvoerige recensie 

uit van Simon Gorter in De Gids van dat jaar. Gorter probeerde tot een 

meer afgewogen oordeel over Bilderdijk te komen. Zonder de inhoud van 

Van Vlotens kritiek te weerleggen, vroeg Gorter ook om erkenning van 

Bilderdijks verdiensten. 105 De kritiek van Gorter bracht Huet ertoe een 

artikel over Bilderdijk te schrijven, dat op 7, 9 en 12 februari 1870 in de 

Java-Bode werd gepubliceerd. In de eerste aflevering uit hij zijn ontevre


denheid over zowel de bloemlezing van Van Vloten als de recensie van 

Gorter: beiden laten Bilderdijk geen recht wedervaren. Gorter ontbrak het 

aan kennis om iets nieuws te zeggen over Bilderdijk, terwij1 zijn kijk op 

Bilderdijk werd belemmerd door de vooroordelen van de moderne theolo


gie. Vier jaar eerder had Huet, ooit een van de vurigste propagandisten 

ervan, de moderne theologie in het openbaar afgezworen. 1u6 Gorter was 

die richting nog steeds toegedaan en vanuit dat standpunt in het gods


dienstige sprak hij zijn afkeer uit van Bilderdijks religieuze gevoelens. 

Huet: "En die afkeer is te onbillijker, omdat sommige zeer wezenlijke en 

zeer verheven aandoeningen van het godsdienstig gemoed, voor zoo ver ik 

de Nederlandsche letteren ken, door niemand ooit in onze taal zoo uit het 

diepst der borst of zoo welsprekend geschilderd zijn, als door dien 

zelfden Bilderdijk."107 

Op soortgelijke wijze had het werk van Van Vloten te lijden van dog


matische denkbeelden, nu niet afkomstige uit de theologie, maar een 

gevolg van zijn geloof in de wijsbegeerte van Spinoza. Het resultaat was 

een zeer eenzijdige bloemlezing die Bilderdijk in veel opzichten tekort 

deed. 

In de tweede aflevering stelde hij tegenover deze tekortschietende stu


dies de lezing die Jacob Geel in 1832 over Bilderdijk had gehouden en die 

in 1838 in druk verschenen was. 108 Wat Huet aansprak in Geels lezing 

was dat hij zonder Bilderdijks tekortkomingen te verdoezelen, recht deed 

aan zijn grootheid en hem de eer waardig keurde op te treden als 

evenknie van Schiller. 

In de derde aflevering komt Huet, in reactie op de andere drie auteurs, 

tot een eigen oordeel over Bilderdijk. En dat wordt een positief oordeel. 


Dat was ook de bedoeling. In de tweede aflevering had hij zich al 
gekeerd tegen het al te gemakkelijk veroordelen van Bilderdijk, waarvoor 
zijn kritiek uit 1860 overigens zelf de grondslag had gelegd, dat hij bij 
velen waarnam en dat hij verfoeide: "onder Bilderdijks haters [worden] er 
velen gevonden [...], die niet waardig zijn, zijnen ketel te lappen of 
zijnen schoorsteen te vegen". 109 Om deze stroom van Bilderdijk-verguizing 
tegen te gaan, komt Huet in de Java-Bode met een oordeel over 
Bilderdijk dat even positief uitvalt als het vroegere in De Nederlandsche 
Spectator negatief. Om dat te kunnen, moet Huet, wil hij zijn eerder 
kritiek niet herroepen - en dat wil hij niet -, zijn ogen sluiten voor de 
toen door hem gesignaleerde gebreken in Bilderdijks karakter en podzie. 
Dat duet hij zo: "Als men al de feilen in Bilderdijks leven uitgewischt, uit 
zijne dichtwerken al het onbeduidende of gerekte of geraakte verwijderd, 
in zijne brieven alle onwaardige klagten geschrapt, zijne historische en 
linguistische schriften van al hunne personaliteiten en hunne magtspreuken 
gezuiverd heeft, houdt men een geest over, die geheel alleen op de 
vijf fakulteiten eener hoogeschool gelijkt."11� 

Nadat hij zo de weg heeft vrijgemaakt voor een positief oordeel, 
spreekt hij zijn bewondering uit voor een facet van Bilderdijks persoonlijkheid: 
voor Bilderdijk als boetgezant, voor de onheilsprofeet die in de 
opkomst van de ideeen van de Verlichting de ondergang aangekondigd zag 
van de hem zo dierbare waarden van de vroegere samenleving. Bilderdijk 
was een van de zeer weinigen uit zijn tijd, die zich ervan bewust was te 
leven op het breukvlak van twee beschavingen en die voorzag dat de oude 
beschaving, waarin het christendom het bindend element was, moest plaats 
maken voor een maatschappij met een positivistisch-materialistische 
levensbeschouwing, waarin het christendom niet meer dan een antiquiteit 
zou zijn. Die ontwikkeling - die Huet zelf overigens beschouwde als 
onvermijdelijk en die hij betreurde 111 - had Bilderdijk niet alien voorzien, 
maar hij had er zich ook met al zijn krachten tegen verzet. Voor 
Bilderdijk in die herofsche rol als bestrijder van de geest van zijn tijd, 
was Huets bewondering schier onbeperkt. 

Evenals in 1860, toen hij (in de lezing over Bilderdijk) voor de eerste 
keer de aandacht vestigde op deze kant van Bilderdijk, verandert zijn be-
wondering hiervoor niets aan zijn eerder uitgesproken oordeel over het 
karakter en de poezie van Bilderdijk. Verwijzend naar zijn stuk in De 
Nederlandsche Spectator van tien jaar geleden, herhaalt Huet nog eens 
dat hij ten aanzien van de mens en de dichter Bilderdijk voorgoed 
ontgoocheld is. 112 De opvatting van H.J. Polak, dat Huet in juist dit 
opstel uit 1870 als criticus tot grote hoogten stijgt, nadat twee eerdere 
pogingen om Bilderdijk te bevatten, waren mislukt berust op een verkeer



de voorstelling van zaken. 113 En ten onrechte heeft Knuvelder, die in 

zijn behandeling van Huet sterk op de studie van Polak steunt , deze 

opvatting overgenomen in zijn literatuurgeschiedenis. 114 Ook het oordeel 

van Geyl, dat Huet in zijn kritiek van 1872 [bedoeld is 1870] blijk geeft 

van 'onvastheid' ten aanzien van Bilderdijk, is er geheel naast.115 

In 1873 schrijft Huet voor de laaste keer uitvoerig over Bilderdijk. Dat 

jaar ondernam Van Vloten een tweede aanval op Bilderdijk. Een veel


besproken kwestie in Bilderdijks leven is altijd zijn eerste huwelijk ge


weest; een ongelukkig huwelijk dat uiteindelijk in een scheiding zou ein


digen. Vereerders van Bilderdijk wezen zijn echtgenote, Katharina Rebecca 

van Woesthoven, aan als de oorzaak van alle ellende en rampspoed die dit 

huwelijk teisterde. Van Vloten nu had beslag weten te leggen op de brief


wisseling van Bilderdijk met zijn eerste vrouw en zijn dochter. Daaruit 

bleek zijns inzien het omgekeerde. De uitgave van die briefwisseling zou 

dat openbaar maken en zou tevens een nieuw bewijs zijn voor het 

monsterachtige karakter van Bilderdijk. En dus verscheen: Mr. W. 

Bilderdijk's eerste huwelijk naar zijne briefwisseling met vrouw en 

dochter (1784-1807), uitgegeven door J. van Vloten. Leiden, 1873. In zijn 

ijver om Bilderdijk overal de schuld van te geven, ontzag Van Vloten zich 

niet om uit de brieven passages weg te laten, die belastend zouden 

kunnen zijn voor Katharina Rebecca. Maar zelfs met deze retouches is het 

voor de lezer van de brieven duidelijk, dat Van Vloten hier lijdt aan een 

overeenkomstige blindheid als de Bilderdijkianen: het is zonneklaar dat zij 

beiden schuld hebben gehad aan de mislukking van het huwelijk.116 

In het Algemeen Dagblad van Nederlandsch Indie van 30 mei t/m 2 juli 

1873 publiceert Huet een lang artikel, in elf afleveringen, over Van 

Vlotens uitgave. Het grootste deel ervan bestaat uit uittreksels uit de 

brieven. Zo laat Huet zijn Indische lezers op een goedkope manier kennis 

maken met deze tot dan toe onbekende brieven. In het commentaar bij 

deze uittreksels neemt Huet Bilderdijk in bescherming tegen Van Vlotens 

partijdigheid. Hij tilt niet zwaar aan Bilderdijks misdragingen als echtge


noot en hij slaakt de verzuchting dat men eens zou moeten ophouden 

Bilderdijk tot in zijn graf met zijn huwelijksperikelen te vervolgen. 

Bovendien is de opzet van Van Vloten om Katharina Rebecca als de grote 

onschuldige in dit huwelijksdrama op te voeren, falikant mislukt: zij was 

geen engel, constateert Huet na lezing van de brieven. 

Het enige opmerkelijke in deze boekbespreking is dat Huet Bilderdijk 

tegen Van Vloten verdedigt. Dat trok ook de aandacht in Nederland. Van 

Vloten ging bij Potgieter langs om de nummers van het Algemeen Dagblad 

van Nederlandsch Indie te leven, waarin de kritiek stond. In de Levens


bode reageert Van Vloten op Huets kritiek en daarop antwoordt Huet hem 


weer, als de Levensbode in Batavia aankomt. Het is dan december 
geworden en Huets repliek verschijnt in het Algemeen Dagblad van 
Nederlandsch Indie van de tiende van die maand. Ze blijven het uiteraard 
oneens. Potgieter kijkt bij hun discussie geamuseerd toe: "Over Bilderdijk 
is tusschen U en hem de strijd nog niet ten einde, - het gaat wonderlijk 
in de wereld, eerst vielt Gij Bfilderdijkl in den Spectator aan, - thans 
heeft dat weekblad geen medearbeider die niet op dat aanbeeld beukt, en 
Gij neemt het voor den echtgenoot als voor den vader, Gij neemt het 
misschien ook voor den dichter op!" 117 Wat dat laatste betreft, vergist 
Potgieter zich, zoals Huet, ten overvloede, nog eens duidelijk maakt in 
het Algemeen Dagblad van Nederlandsch Indie van 12 december 1873: "De 
werkelijke schoone en onsterfelijke verzen van Bilderdijk vullen niet meer 
dan een of twee boekdeelen. Het overige is onvoldragen proza, door den 
aan het rijm verslaafden auteur gemakshalve in dichtmaat gebragt." 

Niet het oordeel van Huet over Bilderdijk is in de loop der jaren veranderd, 
maar dat van zijn tijdgenoten, mede door zijn eigen kritiek uit 
1860. Die wijziging in de publieke opinie veroorzaakt bij Huet een verandering 
van optiek ten aanzien van Bilderdijk. Dit verklaart het verschil 
in toon tussen de eerdere en latere kritieken. Het verklaart ook waarom 
Huet zijn kritiek uit 1860 nooit heeft laten herdrukken. 

NOTEN 

1 O.J. Praamstra, 'Stichtelijke lectuur, een analyse van het vroege kri


tische werk van Conrad Busken Huet (1855-1859)', In: Tijdschrift voor Nederlandse 
Taal- en Letterkunde, 102 (1986), p. 21-54 
2 D. Chantepie de la Saussaye, La crise religieuse en Hollande, souvenirs 
et impressions, Leyde, 1860, p. 186-187. Een uitzondering was iemand als 
Allard Pierson, die wel voile kerken trok. Chantepie verklaart dat door te 
wijzen op het diep-religieus gevoel dat Pierson van huis uit eigen was en 

dat hij op een in Chantepie's ogen onnatuurlijke wijze wilt te scheiden 
van zijn wetenschappelijk denken; vandaar 'plus de chaleur, plus d'onction, 
qu'on trouve d'ordinaire dans la predication dite liberate'. (Chantepie, 
a.w., p. 170) De moderne predikant P.H. Hugenholtz jr. herinnert 
zich, dat Pierson vaak door zijn warme gevoeligheid werd meegesleept 
tegen zijn wijsbegeerte in. (P.H. Hugenholtz jr., Indrukken en herinneringen, 
Amsterdam, 1904, p. 96) 
3 Praamstra, a.w., p. 45 
4 S.A. Naber, 'Conrad Busken Huet, 28 December 1826 - 1 Mei 1886', in: 

S.A. Naber, Vier tijdgenooten, Haarlem, 1894, p. 29-30. 

5 J.W. Enschede, A.C. Kruseman, dl. I, Amsterdam, 1899, p. 581-587; A.G. 
van Hamel, 'Conrad Busken Huet', in; Mannen van beteekenis in onze 
dagen, Haarlem, 1887, p. 12-22; Huets eigen lezing van zijn ontslag en de 
redenen daarvoor heeft hij onthuld in het artikel 'Herinneringen' in de 
Java-Bode van 29 januari 1870, welk artikel is herdrukt in Cd. Busken 
Huet, Tijgergenoegens, een bloemlezing uit zijn werk, uitgeg. door Olf 
Praamstra, Amsterdam, 1986, p. 117-125. 
6 Enschede, a.w., dl. I, p. 583 
7 Zie bijlage 
8 Praamstra, a.w., p. 24-28 
9 M.H. Schenkeveld, 'Inleiding', in: Cd. Busken Huet, Lidewyde, ed. M.H. 
Schenkeveld en werkgroep Lidewyde, Den Haag, 1981, p.1-35; Cd. Busken 
Huet, 'Jets over het lezen', in: Java-Bode, 28 en 29 april 1971 
10 C. Hasselaar [ps. van A. Busken Huet-Van der That 'Een schrijversleven', 
in: De Gids, 1880, p. 448 
11 C.G.N. de Vooys, Conrad Busken Huet, 's-Gravenhage/Antwerpen, 1949, 

p. 45 
12 Cd. Busken Huet, '[Recensie van] S. Hoekstra Bz., Godsdienst en kunst; 
de afhankelijkheid der laatste van de eerste, Amsterdam, 1859', in: Wetenschappelijke 
Bladen, Bijblad, 1859 II, p. 26 
13 J. Kamerbeek jr., 'Over het begrip literaire generatie', in: J. Kamerbeek 
jr., Creatieve wedijver, Amsterdam, 1962, p. 7-31; zie ook 
Sicking: "Naar mijn mening moet een literaire generatie allereerst 
onderscheiden en gekenmerkt worden op grond van de wil tot het 
bewerkstelligen van poeticale vernieuwingen ten opzichte van de opvattingen 
en praktijken van oudere voorgangers." J.M.J. Sicking, 'Periodiseren 
door middel van generaties', in: Forum der Letteren, 23 (1982), p. 51. Het 
raadplegen van de kritieken van de genoemde auteurs in De Vriend des 
Vaderlands en De Muzen leert dat ze ook aan dit criterium van Sicking 
voldoen. 
14 J.H.J. Willems, Joh. Pettus Hasebroek, bijdrage tot de kennis van het 
letterkundig leven, voomamelijk in de jaren + 1830-1840, Eindhoven, 1939, 
p. 55 
15 J.M. de Waal, 'Briefwisseling van Aernout Drost met Potgieter en 
Heye', in: Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde, 37 (1918), p. 
86-94, 103 
16 J.H. Groenewegen, Everhardus Johannes Potgieter, Haarlem, 1894, p. 
79-83; De Waal, a.w., p. 107 
17 E.J. Potgieter, Leven van R.C. Bakhuizen van den Brink, 3e dr., 
Haarlem, 1904, p. 14-28, 383; De Waal, a.w., p. 112, 128 

18 N. Beets, Het dagboek van de student Beets, ed. P. van Zonneveld, 
's-Gravenhage, 1983, p. 67-68 
19 Willems, a.w., p. 56-57 
20 De Waal, a.w., p. 122, 127, 128, 138; W.H. Staverman, 'De Muzen', in: 
De Nieuwe Taalgids, 28 (1934), p. 241-242 
21 Beets, a.w., p. 90; De Waal, a.w., p. 128, 138-139, 149-151; Willems, 
a.w., p. 56-57 
22 Beets, a.w., p. 95 
23 Groenewegen, a.w., p. 101-102 
24 Willems, a.w., p. 58 
25 Willems, a.w., p. 57-58, III; R.C. Bakhuizen van den Brink, De studietijd 
van R.C. Bakhuizen van den Brink door brieven toegelicht, ed. L. 
Brummel, 's-Gravenhage, 1969, p. 126 ; Beets, a.w., p. 95, 123, 138 
26 Groenewegen, a.w., p. 118-119 
27 M. Mathijsen, De kring van Heiloo, Heiloo, 1982, p. 43 
28 Bovenstaande berust behalve op de in de noten genoemde publikaties 
op de resultaten van een werkcollege over literaire generaties in de negentiende 
eeuw voor doctoraal-studenten Nederlandse letterkunde aan de 
Vrije Universiteit to Amsterdam, in het cursusjaar 1984-1985, onder 
leiding van prof. dr. M.H. Schenkeveld en Olf Praamstra. 
29 J. ten Brink, Geschiedenis der Nederlandsche letterkunde, Amsterdam, 
1897, p. 639-670 
30 E.H. Krelage, 'A.C. Kruseman's Zondagsblad', in: Haerlem jaarboek, 
1947, p. 43-64 
31 Het blad ontstond uit de vereniging van de (oude) Nederlandsche Spectator, 
De Tijdstroom en de Algemeene Konst- en Letterbode . Nop Maas, 
'De Gids in De Nederlandsche Spectator', in: Voortgang jaarboek voor de 
Neerlandistiek, V (1984), p. 103 
32 J. ten Brink, Geschiedenis der Noord-Nederlandsche letteren in de 

XIXe eeuw, in biographien en bibliographies, 1830-1880, dl. II, Amsterdam, 
1888, p. 282 
33 Maas, a.w. , p. 104-105 
34 Bern. Koster jr. [ps. van J.C. Zimmermann], 'Fictie en historie', in: De 
Gids, 1860 II, p. 693; geciteerd naar Maas, a.w., p. 105 
35 Ten Brink, a.w., p. 282 
36 P.A. de Genestet, 'Brieven aan het publiek over de letterkundige 
"dingen van den dag"', in: Zondagsblad, 22 april 1860 
37 Vgl. de herinnering van Ch. Boissevain: "Ik hoorde van De Genestet 
eens op een souper ten huize van mijn ouders - men at destijds om 
halfvijf en soupeerde om 10 uur - een opmerking betreffende Huets 
lezingen over Bellamy, welke wij aankomende jongelingen toen - ik geloof 


dat het in 1858 was [Boissevain bedoelt hier de lezingen over de Neder


landse literatuur in de tijd van de Bataafse republiek, gehouden in de 

winter van 1860-1861] - met zoveel bewondering volgden. De Genestet 

zeide: "Koentje kan proza beoordeelen beter dan iemand, maar voor podzie 

mist hij het ware gevoel, het instinkt." [Ch. Boissevain], 'Van dag tot 

dag', in: Algerneen Handelsblad, 29 november 1902 

38 C.G.N. de Vooys, De letterkunde van de negentiende eeuw tot ongeveer 

1885 in Noord-Nederland, in: F. Baur [red], Geschiedenis van de let


terkunde der Nederlanden, dl. X, 's-Hertogenbosch [etc.], [1948], p. 52 

39 W.J.C. Buitendijk, 'De jonge Da Costa, romanticus in Biedermeiertijd', 

in: J. van den Berg, P.L. Schram, S.L. Verheus [red], Aspecten van het 

Revell, opstellen ter gelegenheid van het vijftigjarig bestaan van de 

Stichting Het Reveil-Archief, Kampen, 1980, p. 66-67 

40 G. van Elring [ps. van A.T.A. Heyting], Willem Bilderdijk, eene dich


terstudie, 's-Gravenhage, 1908, p. 1-72 

41 Zie voor het Bilderdijk-oordeel van de dertigers de volgende plaatsen 

in De Vriend des Vaderlands en De Muzen. Tussen haakjes staat, indien 

bekend, de naam van de recensent. De Vriend des Vaderlands, 6 (1832), p. 

612-613, 710, 862; 7 (1833), p. 513, 764-765 (Bakhuizen van den Brink), 

773 (Heye); 8 (1834), p. 15-19 (Potgieter), 244 (Drost), 340-341 (Drost), 

434-435, 638 (Beets); 9 (1835), p. 158 (Beets), 278 (Hasebroek). De Muzen, 

1 (1834-1835), p. 46 (Drost), 345-346, 447, 491, 502 en 515 (Potgieter). 

42 Lof voor Bilderdijk hebben ze in De Gids, 1 (1837), p. 102, 104, 633 

(Potgieter); 2 (1838), p. 472 (Bakhuizen van den Brink) en 652 (Potgieter). 

In De Gids 1 (1837), p. 571 spreekt Potgieter duidelijk zijn voorkeur uit 

voor Goethe boven Bilderdijk. In deze beginjaren van De Gids is Goethe 

de onbetwiste autoriteit. Beets ergert zich daar aan. Op 6 december 1837 

schrijft hij aan Potgieter: "Tot de idees fixes van den Gids behoort ook 

GOthe. C'est l'homme. Eenige zijner phrases keeren eeuwig weer. En hij 

helpt alle recensies maken en is het pis-aller voor 't Mengelwerk. Gy zult 

het my ten kwade duiden zoo ik u op deze dingen attent maak." Brief van 

N. Beets aan E.J. Potgieter, dd. 6-12-1837, aanwezig UB Amsterdam. 
43 '[Recensie van] J. van Lennep, De Bouwkunst', in: De Gids, 1842, 
boekbeoordeelingen, p. 503-505. 
44 N. Beets, 'Bilderdijk', in: N. Beets, Verpoozingen op letterkundig 
gebied, Haarlem, 1856, p. 253-292 
45 J.W. Enschede, A.C. Kruseman, dl. I, Amsterdam, 1899, p. 346-347, 389; 
zie ook Kruseman zelf: "Deze koop [van de rechten op de uitgave van 
Bilderdijks dichtwerken] werd door menigeen in en buiten den handel een 
roekelooze, dwaze daad geheeten, een daad die men voor zijn gezin niet 
verantwoorden kon en die, met den nasleep eener hopelooze uitgaaf van 

een hoogst kostbaar boek, op belangrijke schade moest uitloopen. Het is 
niet to ontveinzen, dat de angst voor die mogelijke waarheid gegrond 
was." A.C. Kruseman, Bouwstoffen voor een geschiedenis van den Nederlandsche 
boekhandel, gedurende de halve eeuw 1830-1880, dl. I, Amster


dam, 1886, p. 428 
46 Uitvoerig over deze uitgave schrijft Enschede in a.w., dl. I, p. 392-402 
47 Enschede, a.w., di I, p. 340-341 
48 Zie by. Van Eking, a.w., p. 4, 85, 87; G. Colmjon, Conrad Busken 
Huet, een groot Nederlander, Den Haag, 1944, p. 39-47; P. Geyl, 'Een 
eeuw strijd om Bilderdijk', in: P. Geyl, Van Bilderdijk tot Huizinga, 
historische toetsingen, Utrecht [etc.], [1963], p. 7-81; en De Vooys, a.w., 

p. 106: "Een aanval op de overschatting van Bilderdijk als dichter werd 
het eerst gedaan door Busken Huet, in een van zijn eerste kritieken (De 
Spectator, 1860; herdrukt in Litt. Fant. XXIV); daarna door Multatuli 
(Ideeen V). In die lijn ligt de latere kritiek van Kloos en Verwey." 
49 J. Goedegebuure, 'Canonvorming na Knuvelder', in: Spektator, tijdschrift 
voor Neerlandistiek, 15 (1985-1986), p. 32-33 
50 Cd. Busken Huet, '[Recensie van] N. Beets, Verpoozingen op letterkundig 
gebied' , in: Wetenschappelijke Bladen, Bijblad, 1856 III, p.21-22 
51 Cd. Busken Huet, '[Recensie van] C. Vosmaer, Eene studie over het 
Schoone en de Kunst' ,in: Wetenschappelijke Bladen, Bijblad, 1857 I, p. 46 
52 Cd. Busken Huet, '[Recensie van] J.J. van Oosterzee, Redevoeringen, 
Verhandelingen en Verspreide Geschriften' , in: Wetenschappelijke Bladen, 
Bijblad, 1857 II, p. 55 
53 Enschede, a.w., dl. I, p. 356 
54 Java-Bode, 12 februari 1870. Drie dagen eerder, in de Java-Bode van 9 
februari, schreef Huet, verwijzend naar zijn kritiek uit 1860: "Tien jaren 
geleden, in den Spectator van Januarij 1860 en volgende maanden, heb ik 
eene reeks artikelen geschreven, die, zoo ze iemand mijner tegenwoordige 
lezers bij geval in handen mogten komen, hem het bewijs zullen leveren, 
dat ik ten aanzien van Bilderdijk, als mensch en dichter, sedert lang 
ontgoocheld ben." 
55 Cd. Busken Huet, 'Letterkunde, Kronijk en Kritiek' [over I. da Costa], 
in: De Gids, 1863 I, p. 526. Zo diep was de weerzin van Huet jegens dit 
boek, dat het gedurende enige tijd ingrijpende gevolgen had voor zijn 
houding tegenover Da Costa; zie M.H. Schenkeveld, 'Busken Huet tegenover 
Da Costa', in: M. van Hattum, L. Strengholt, P. van Zonneveld 
[red], Folia Bilderdijkiana, bladen voor Bosch, Amsterdam, 1985, p. 95-102 
56 I. da Costa, De mensch en de dichter Willem Bilderdijk, eene bijdrage 
tot de kennis van zijn leven, karakter en schriften, Haarlem, 1859, p. 363 

57 In de tekst wordt op deze manier verwezen naar de kritieken van Huet 
die in de bijlage zijn opgenomen 
58 N.a.v. het succes van de uitgave merkt Huet op: "Van de drie en 
twintig honderd inteekenaren hebben minsten twee duizend - wij zouden 
er op durven zweren - de vier en veertig laatste afleveringen van 
Bilderdijks kompleete dichtwerken wrevelig en zonder opensnijden in 
hunne boekenkast te slapen gezet, regt overeind. En de eerste aflevering? 
Zij lazen haar en getuigden: Goed voor eens, maar niet weder. En 
Nederland achtte zich bekocht, en de oogst was groot maar de arbeiders 
weinigen, en wederom had de een eenen akker gemijnd, de ander eene 
vrouw getrouwd, de derde eene erfenis gebeurd, maar niemand had moed 
noch lust om de verzen van Bilderdijk te lezen." (Bilderdijk, 1860, p. 11) 
Enschede bevestigt dit: "De inteekenaars hebben zich laten verschalken 
door Kruseman's exploitatie-middelen en Bilderdijk's grooten naam; veelal 
gingen de afleveringen onopengesneden in de kast." Enschede, a.w., dl. I, 

p. 376-377. Huet overschat overigens het aantal intekenaren, dat bedroeg 
1681, geen 2300. Kruseman, a.w., dl. I, p. 429 
59 Over de podzie van Ter Haar: "Van dichterlijk gevoel is in zijnen 
eersteling niets te bespeuren, en de beelden waarmede het vers gestoffeerd 
is konden niet ouderwetscher zijn. Belangstelling kan dit gedicht 
alleen bij de zoodanigen wekken, die zich een oordeel wenschen te 
vormen over de ontwikkeling des auteurs. Het getuigt tot op zekere 
hoogte van een onafhankelijken geest, maar van een geest zonder kracht 
en zonder diepte. Het gelijkt een beker vol aangelengde wijsbegeerte, met 
een scheut orthodoxie erin." In: De Gids, 1864 III, p. 124. Over de podzie 
van Poot: "De verveling waarmede men zich onder het volgen zijner 
pseudo-arkadische Veld- en Zeezangen als overgoten gevoelt is moeielijk 
onder woorden te brengen. Een niet minder grooten triomf viert meermalen 
de wansmaak in zijne Bijbelstoffen. In zijne Brieven ontmoet men 
bier en ginds sommige meesterlijke trekken; dock tevens treft men er in 
overvloed, gelijk somtijdsch in zijne beste gedichten, sporen van valsch 
vernuft. "Varen, maar met groot gevaar", in het beroemde Akkerleven, is 
bij hem een voorbeeld uit honderd van zeker wanluidend spelen met 
woorden. Aan vergelijkingen, die geene uitbreiding gedoogen, wordt vaak 
geruimen tijd door hem voortgesponnen. Ook heeft de zucht om zich 
ongemeen en sierlijk uit te drukken hem een aantal woorden doen 
smeden, die den toets onmogelijk kunnen doorstaan." , Etc. In: Nederland, 
1866 I, p. 37. Over Klaasje Zevenster: "Zie bier een roman, de slordigste 
dien de beer Van Lennep ooit geschreven heeft, een aan de genade van 
den zetter overgeleverde brouillon, een ellenlang verhaal met niet een 
weldoordacht hoofdstuk erin, niet een fijne of welsprekende bladzijde, 

krielend van onwaarschijnlijkheden, krakend aan den gang gehouden door 
de grove mechaniek eener poppenkast-intrigue, voor de eene haft 
gestoffeerd met monsters en duivelinnen, voor de andere helft met 
huisbakken engelen van beiderlei geslacht, een roman uit de werkelijkheid 
doch waarin de werkelijke dingen en de werkelijke menschen te eenemaal 
gemist worden, vijf deelen vol onbeduidendheden en gemeenplaatsen." In: 
Dietsche Warande, 1866, p. 485 
60 Zie de hierboven aangehaalde instemmende reactie van De Genestet en 
voor de verontwaardigde reactie van de Bilderdijkiaan J.A. Alberdingk 
Thijm zie Enschede, a.w., dl. I, p. 356 noot 5 en 382 noot 3 en ook A. 
Gildemeester, 'Uit de herinneringen van Adriaan Gildemeester', in: De 
Gids, 1925 III, p. 214 
61 Enschede, a.w., p. 382 noot 3 
62 Cd. Busken Huet, 'Voorrede' [dd. 9 juli 1858], in: Uit Fanny Fern, door 
Cd. Busken Huet, Leeuwarden, 1858, p. I-VI 
63 Cd. Busken, 'Voorrede', in: Cd. Busken Huet, Litterarische Fantasien, 
dl. I, Arnhem, 1868, p. III 
64 Praamstra, a.w., p. 30-31 
65 Cd. Busken Huet, Litterarische Fantasien, dl. I, Arnhem, 1868, p. III 
66 Na zijn dood gaf zijn zoon Gideon Busken Huet deze kritiek een plaats 
in zijn verzamelde kritieken, in het in 1888 verschenen vijfentwintigste 
deel van de Litterarische Fantasien en Kritieken. 
67 Zie by. wat zijn vrouw over hem schreef, toen zij haar indruk gaf van 
de in 1858 verschenen verhalenbundel Overdrukjes: "School er, vragen wij 
onszelven af, in den bijna puriteinsch gestrenge jeugdigen schrijver dezer 
eerste novellen, toch niet wellicht "eene zeer warme jongelingsnatuur, een 
broeder van Byron naar het vleesch?" Zoo al, dan waren zijne passies te 
slapen gelegd onder het ongerepte sneeuwkleed van een vasten wil, onafgebroken 
arbeid, onverzettelijke zelfbeheersing." C. Hasselaar jps. van 

A. Busken Huet-Van der Tholl], 'Een schrijversleven', in: De Gids, 1880 I, 
p. 415. Zie voor haar opvatting over Huets hartstochtelijkheid en de 
tweestrijd in hem ook p. 430, 433, 436 en 445-447 in hetzelfde artikel. In 
overeenstemming met wat zijn vrouw schrijft, is Huets verzuchting in een 
brief aan haar uit 1859: "Hoe moeilijk is het om goed te leeven!" Cd. 
Busken Huet, Brieven, uitgegeven door zijne vrouw en zijn zoon, dl. I, 
Haarlem, 1890, p. 89. Dat het Huet moeite kostte om zijn hartstochten 
onder controle te houden, valt ook te lezen in twee eerdere brieven aan 
zijn ooms D.Th. Huet en J. Teissedre l'Ange, op p. 27 en 30-34 van 
dezelfde brievenuitgave. 
68 Hasselaar, a.w., p. 442. Juist in 1861, het jaar waarin zijn kerkelijke 
loopbaan naar zijn einde loopt, lijkt het alsof hij in een bijna kramp

achtige poging nog eenmaal al zijn ethisch-religieuze krachten mobiliseert. 
Zo geeft hij aan het eind van dat jaar zijn Kanselredenen uit, waarin hij 
door middel van een keuze uit zijn preken, zijn opvatting van het christendom 
uiteenzet, terwijl hij in december in een open brief Aan Mevrouw 
Bosboom-Toussaint (verschenen in 1862) een aanval pareerde, door haar 
gedaan op de moderne theologie en predikanten die die leer waren 
toegedaan. 
69 Hasselaar, a.w., p. 437 
70 Cd. Busken Huet, '[Recensie van] J.J. van Oosterzee, Redevoeringen, 
Verhandelingen en Verspreide Geschriften, in: Wetenschappelijke Bladen, 
Bijblad, 1857 II, p. 48. In zijn lezing 'Nineveh en de heilige schrift' 
verwees Van Oosterzee naar Ezechiel XXIII:14,15. In: J.J. van Oosterzee, 
Redevoeringen, Verhandelingen en Verspreide Geschriften, Rotterdam, 
1857, p. 24 
71 Huets kritiek op het onwelvoeglijke en een tevergaand realisme 
beperkt zich niet tot de literatuur. In zijn kritiek op J. Michelet, Louis 
XIV et la Revocation de l'Edit de Nantes verwijt hij de auteur: "In zijne 
geschiedenis des konings en van diens omgeving, glijdt hij niet behoedzaam 
over het aanstootelijke been, maar drukt er op en kiest, om het to 
schilderen, overal bij voorkeur de onteerendste uitdrukking." (Michelet, 
1860, p. 60; zie ook p. 61, 62, 65-66) 
72 Het gedicht is door Da Costa gerangschikt onder de gelegenheidsgedichten 
en staat in zijn geheel afgedrukt in W. Bilderdijk, De dichtwerken 
van Bilderdijk, dl. XI, Haarlem, 1858, p. 289-290 
73 Cd. Busken Huet, 'Letterkunde, kronijk en kritiek' [over A.L.G. Bosboom-
Toussaint], in: De Gids, 1864 IV, p. 300 
74 Zie voor een analoge redenering t.a.v. zijn stilistische kritiek: 
Praamstra, a.w., p. 39 
75 Cd. Busken Huet, 'Hubert Korneliszoon Poot (1689-1733)', in: Nederland, 
1866 I, p. 38 
76 Zie by. Huet over Cats: "Geen fatsoenlijk meisje van onzen tijd kan 
een gedicht van Cats ten einde toe lezen; geen onzer opgeschoten knapen 
straffeloos bladeren in de dichterlijke nalatenschap van den women Raadpensionaris. 
Het is er mede als met de vertellingen van Lafontaine en met 
de romans van Voltaire". In: De Gids, 1863 IV, p. 106. En ook: "Zijne 
groote fout is dat hij het leven schier uitsluitend opgevat heeft van 
sensuele zijde, de betrekking van man en vrouw nimmer uit het oog 
verliezend en daaraan tot in zijn ouderdom al zijn aandacht wijdend. Dit 
maakt zijne gezamenlijke dichtwerken tot een door zijnen omvang 
gedrochtelijken bundel erotische poesie. Dit heeft hem gebracht tot die 
somtijds koddige en meestentijds walgelijke vermenging van de deftigheid 


eens zede- en godsdienstleeraars met de dubbelzinnigheid van een 
plattelands-minnedichter." In: De Gids, 1863 IV, p. 122. Over de Duytse 
Lier van Jan Luyken: "De Duitsche Lier, indien men wil, is een dartel 
boekje. Van het zestigtal gedichtjes die het bevat, kunnen er niet meer 
dan een half dozijn ten overstaan van een gemengd publiek voegzaam 
aangehaald worden." In: De Gids, 1863 IV, p. 110. Van J.J. Starters 
erotische podzie wordt het goed recht door Huet erkend, maar hij durft 
in De Gids een door hem uitgekozen fragment niet volledig te citeren. In: 
De Gids, 1862 II, p. 942, 944-945. Ook in de achttiende eeuw signaleert 
Huet menige ongemanierdheid; b y. t.a.v. P. van Woensel: "Met noord-nederlandsch 
gemak zet hij zich heen over de voorschriften der betamelijkheid, 
noemt een aantal onfatsoenlijke dingen stoutweg bij hunnen naam." 
In: De Gids, 1863 IV, p. 504. Zowel voor A. Fokke Simonsz als voor 
Simon Stijl geldt dat hun humor te grof is, en voor de parodieen van J. 
Kinker dat zij "door geen fatsoenlijke vrouw van den tegenwoordigen tijd 
kunnen gelezen worden". (Lezingen, 1887 I, p. 258 en 1887 II, p. 24 en 
374-375) 
77 Zie by. D. Chantepie de la Saussaye: "ne m�nageant pas des scrupules 
respectables, it effarouche les gens honnetes par des excentricites qui des 
lors ne sont pas toujours de bon gout". Chantepie, a.w., p. 173. Zie ook 

A.C. Kruseman: "Dat Huet in zijne Brieven [= Brieven over den Bijbel] en 
vooral in zijne kritieken de humorist of nog erger ten toon wil hangen 't 
stuit me tegen 't hart gelijk 't u doet." Brief aan Fred. Muller, dd. 
27-10-1859; geciteerd naar Enschede, a.w., dl. I, p. 480. En dezelfde n.a.v. 
'Een avond aan het hof': "Men prijst zijn stijl, men lacht om zijn 
grappen, maar wie, die O�nig gevoel van kieschheid en betamelijkheid 
heeft, is tegen zulke morele grofheden bestand?" Kruseman ergert zich in 
het bijzonder aan het feit dat een hofdame in dit opstel jegens de 
koningin gewaagd heeft van 'een vrouw uitgezakt van het kinderen 
krijgen'. Brief aan Fred. Muller, dd. 7-01-1865; geciteerd naar Enschede, 
a.w., dl. II, p. 77. Voor de gewraakte plaats, zie De Gids, 1865 I, p. 122. 
Het is dezelfde uitdrukking die, volgens de overlevering, de woede van 
koningin Sophie heeft opgewekt. Zie J. l'Ange Huet, 'Het "Soerab. 
Handelsblad" in den war', in: Algemeen Dagblad van Nederlandsch Indie, 
12 mei 1886. Voor J. Kneppelhout is 'Een avond aan het hot' reden om 
een brochure tegen Huet te schrijven, waarin hij hem toeroept: "Welk 
eene erreur de goat in den veelbesproken smaakregter! [...] Bij al de 
onmiskenbare verdiensten van uwen geest en van uwe pen is het kenschetsende, 
waardoor uw streven zonder invloed blijft, dat gij ieder 
onderwerp met ongewassen handen aanroert". [J. Kneppeihout], Aan C. 
Busken Huet, naar aanleiding van zijn opstel: "Een avond aan het hof', 's 


Gravenhage, 1865; het citaat komt voor op p. 10. Dat Huet zelf zich 

ervan bewust was dat zijn manier van schrijven mensen aanstoot kon 

geven, bewijst het feit dat hij Krusemans hulp inroept bij de correctie 

van zijn brochure Aan Mevrouw Bosboom-Toussaint (1862): "Hoe zorg


vuldig ik ook tegen de verzoeking daartoe gewaakt heb, het kan zijn, dat 

mij hier en daar ongepaste uitdrukkingen zijn ontsnapt." Brief aan A.C. 

Kruseman, dd. [eind] 1861; aanwezig UB Leiden, Ltk 1795 (nr. 191). Ook 

zijn vriend S.A. Naber "miste bijwijlen - nergens meer dan in de beruchte 

recensie der Aurora van 1865 - een zeker iets, dat wij met het onver


taalbare woord "distinctie" plegen aan te duiden." Naber, a.w., p. 53. Tot 

in de twintigste eeuw zijn er mensen die zich aan zijn 'toon' ergeren: 

"ondanks zijn losse toon, die soms verloopt in een gewilde familiariteit, 

niet zelden vervalt tot grofheid en platheid". W. Kramer, 'De stijl van 

Busken Huet's "Litterarische Fantasien en Kritieken', in: W. Kramer, 

Litterair-stilistische studien, Groningen [etc.], 1950, p. 76; zie ook p. 79; 

deze studie is gedateerd 1947. 

78 Cd. Busken Huet, '[Recensie van] I. da Costa, De slag bij Nieuwpoort, 

in: Wetenschappelijke Bladen, Bijblad, 1859 II, p.4 

79 Huet: "wie als hij het leven van een aanzienlijk deel zijner land- en 

tijdgenooten zoo onnavolgbaar idealiseerde, van het stil en huiselijk 

binnenleven of tot het verborgen en vaak onrustig zieleleven toe". (De 

Genestet, 1861, p. 218) 

80 O.J. Praamstra, 'De voorlezingen van Busken Huet in de winter van 

18601861, in: De Negentiende Eeuw, 6 (1982), p. 49-58. Gepubliceerd 

werden deze lezingen voor het eerst, een jaar na zijn dood, onder de 

titel 'De Nederlandsche Letterkunde onder de Bataafse Republiek' in 

Nederland ; zie bijlage. 

81 Ook als Huet in 1875 erkent dat er overeenkomsten bestaan tussen het 

werk van Wolff en Deken en Jan Steen, haast hij zich om tegelijkertijd 

te wijzen op hetgeen de schrijfsters, en naar zijn mening in gunstige zin, 

van de schilder onderscheidde: "Wil men tegelijk op een treffend verschil 

de aandacht gevestigd hebben, hier is er een: Jan Steen stond voor niets; 

jufvrouw Wollf daarentegen, weigerde standvastig hare Beemster Kermis in 

het licht te zenden, en daardoor wellicht sommigen aanstoot te geven. Zij 

hield er wel niet van dat men over Gods wereld een kwaad gerucht 

bracht, maar achtte het daarom niet noodzakelijk de boere-kermis-lit


teratuur door Naar voorbeeld stelselmatig aan te moedigen." Cd. Busken 

Huet, 'Sara Burgerhart en Willem Leevend, 1782-1785, III', in: Algemeen 

Dagblad van Nederlandsch Indie, 25 januari 1875. In 1883 voegt hij, ter 

ondersteuning van deze bewering, een hoot toe, waarin hij citeert uit een 

brief van Betje Wolff aan J.E. Grave: "Dat men schildert (een podet 


schildert) moet natuurlijk zijn; maar men moet geen dingen schilderen die 
de welvoegelijkheid stooten. Niet is natuurlijker dan een dronke boer die 
spuugt, of een matroos die een meisje lompe caresses doet. 1k durf u 
echter verzekeren, dat ik zou bedanken om die vuiligheden te schilderen." 
Cd. Busken Huet, Litterarische Fantasien en Kritieken, dl. XIX, Haarlem, 
[1883], p. 99. Overigens is de brief, door Huet geciteerd uit Nederland, 
1879 II, p. 152, hier fout gedateerd: 2 februari 1871 moet zijn 8 februari 

1877; ook de spelling is aangepast. Zie E. Wolff-Bekker en A. Deken, 
Brieven, ed. J. Dyserinck, 's Gravenhage, 1904, 205-206 
82 Zie voor een soortgelijke houding van Huet t.a.v. realisme in het proza 

M.H. Schenkeveld, 'Inleiding', in: Cd. Busken Huet, Lidewyde, ed. M.H. 
Schenkeveld en werkgroep Lidewyde, Den Haag, 1981, p. 12-13 
83 De Vooys, a.w., p. 45; Eking, a.w., p. 85-86, Geyl, a.w., p. 92 
84 Van Dale, 9e dr., p. 1288 
85 O.J. Praamstra, 'Stichtelijke lectuur, een analyse van het vroege 
kritische werk van Conrad Busken Huet (1855-1859)', In: Tijdschrift voor 
Nederlandse Taal- en Letterkunde, 102 (1986), p. 37-38 
86 Cd. Busken Huet, 'Letterkunde, Kronijk en Kritiek' [over L. Uhland], 
in: De Gids, 1863 III, p. 515 
87 Cd. Busken Huet, 'Letterkunde, Kronijk en Kritiek' [over L. Uhland], 
in: De Gids, 1863 III, p. 515 
88 In tegenstelling tot Gert-Jan Johannes zie ik daarom geen onverenigbaarheid 
tussen de eisen van Huet aan de dichter gesteld om tegelijkertijd 
'zichzelf te zijn' en niet-subjectief. In de conceptie en in de uitwerking 
daarvan kan de dichter zonder subjectief te zijn zoveel hij maar wil 
zichzelf zijn: originaliteit in dit opzicht wordt door Huet zelfs hoog 
gewaardeerd. Johannes lijkt dat zelf overigens al te vermoeden, waar hij 
schrijft: "Niettemin is de algemene strekking van Huets uitspraken wel 
duidelijk: de dichterlijke persoonlijkheid spreekt niet in de eerste plaats 
uit de subjectiviteit van datgene wat in het gedicht wordt medegedeeld, 
maar uit de wijze waarop de dichterlijke mededeling wordt gedaan." 
Gert-Jan Johannes, 'Poezie is mannetaal, Conrad Busken Huets visie op de 
dichtkunst', in: Maatstaf, 34 (1986), p. 28 
89 W.J.A. Jonckbloet, Geschiedenis der Nederlandsche letterkunde, dl. VI, 
3e geh. omgew. dr., Groningen, 1886, p. 58 
90 C.G.N. de Vooys, De letterkunde van de negentiende eeuw tot ongeveer 
1885 in Noord-Nederland, in: F. Baur [red.], Geschiedenis van de letterkunde 
der Nederlanden, dl. X, 's-Hertogenbosch [etc.], [1948], p. 41-54. 
G.P.M. Knuvelder, Handboek tot de Geschiedenis der Nederlandse letterkunde, 
dl. III, 5e geh. herz. dr., Den Bosch, 1973, p. 208-217 en 
246-264 

91 P.J. Buijnsters, Wolff & Deken, een biografie, Leiden, 1984, p. 48 
92 Knuvelder, a.w., dl. III, p. 246 en 260 
93 Zie by. "zeldzaam heeft een dichter in dezelfde mate als Bilderdijk het 
publiek gedwongen kennis te nemen van zijne persoonlijkheid, zijn uit- en 
inwendig lijden, zijne levensgeschiedenis, ja van zijne maag en ingewanden 
toe." (Bilderdijk, 1860, p. 28); "Waarlijk, wanneer een dichter 
dusdanig verzot is op zijn eigen persoon en hare importantie dat hij de 
natie lastig valt met particulariteiten als deze, dan is die natie tot op 
zekere hoogte geregtigd niet naar hem te luisteren. Uw thee zij slap of 
sterk, uw tweebak droog of eenigzins bezuiveld, wat gaat ons dat aan? 
Wij hebben niet met uw beschuit, maar met uw muze van doen." (Bilderdijk, 
1860, p 28); "Steeds herinneringen aan een ander leed als hetgeen 
bezongen moest worden. Steeds eene zich ongevraagd op den voorgrond 
dringende subjectiviteit." (Bilderdijk, 1860, p. 94) 
94 Cd. Busken Huet, Litterarische Fantasien en Kritieken, dl. VIII, 
Haarlem, [1882], p. 70 
95 C.G.N. de Vooys, Conrad Busken Huet, 's Gravenhage/Antwerpen, 1949, 

P. 45 
96 G. Colmjon, Conrad Busken Huet, een groot Nederlander, Den Haag, 
1944, p. 40 
97 In 1861 bij de begrafenis van De Genestet schetst Huet een beeld van 
hem, dat bijna een spiegelbeeld vormt met dat van Bilderdijk. De Genestets 
afkeer van woordenpraal, zijn eenvoud en natuurlijkheid, zijn 
vermogen om de werkelijkheid te idealiseren, zijn bijna vrouwelijk teeder 
gemoed, zijn, in weerwil van bittere ervaringen, levenslust en blijmoedigheid; 
al deze eigenschappen staan lijnrecht tegenover de in Huets 
ogen negatieve kenmerken van Bilderdijks podzie. (De Genestet, 1861, p. 
217-218) Ook na 1861 geeft Huet blijk van zijn hoge waardering van De 
Genestet: in 1864 stelt hij Potgieter, die hij 'onze vruchtbaarste en 
daarbij dichterlijkste dichter' noemt, op een lijn met Da Costa en De 
Genestet (De Gids, 1864 II, p. 148) en een paar maanden later valt een 
uitvoerige vergelijking tussen Beets en De Genestet in het voordeel van 
de laatste uit. (De Gids, 1864 II, p. 471-474) 
98 Cd. Busken Huet, Litterarische Fantasien en Kritieken, dl. XXV, 
Haarlem, [1888], p. 95 
99 Zie ook noot 97 
100 J.A. Alberdingk Thijm, 'Voorlezingen van den Heer C. Busken Huet, 
III', in: Zondagsblad, maandelijkse editie, januari 1861, p. 16 
101 De vijfde lezing verscheen in Nederland, 1887 I, p. 365-404; mn. p. 
389-404 gaan over Bilderdijk. 

102 Geyl volgt Gideons voorstelling van zaken, als hij n.a.v. Huets eerste 
Bilderdijk-kritiek schrijft: "Het is geen goede kritiek, en Huet kon beter. 
Hij deed beter, nog in hetzelfde jaar '60, in een van zijn voordrachten 
over de letteren tijdens de Bataafse Republiek, waarin hij de echtheid en 
ook de bekoring van Bilderdijk's poetisch talent deed uitkomen." Geyl, 
a.w., p. 18 
103 Zie by. Bilderdijk, 1860, p. 66; zie ook p. 122, waar Huet hem de 
'betrekkelijke kroon' opzet: "hij was ongemeten de voortreffelijkste 
dichter van zijnen tijd, een nachtegaal onder de bastaard-nachtegalen." 
Aan een vierderangs dichter als J.M.E. Dercksen wordt Bilderdijk zelfs tot 
studie aanbevolen. Cd. Busken Huet, 'Letterkunde, Kronijk en Kritiek' 
[over J.M.E. Dercksen en Quos Ego], in: De Gids, 1864 I, p. 561. In 1869, 
schrijvend over de poezie van Potgieter gaat hij zelfs zover te beweren: 
"Na Bilderdijk en Staring heeft in Nederland geen dichter geleefd van 
wien zoo veel te leeren is als van hem [ = Potgieter]. Cd. Busken Huet, 
'Florence, door E.J. Potgieter. III', in: Java-Bode, 3 juli 1869 
104 J.A. Alberdingk Thijm, 'Voorlezingen van den Heer C. Busken Huet, 
V', in: Zondagsblad, maandelijkse editie, januari 1861, p. 41-42 
105 Geyl, a.w., p. 22-28 
106 Cd. Busken Huet, Ongevraagd advies, in de zaak van Pierson tegen 
Revak c.s., Haarlem, 1866 
107 Cd. Busken Huet, 'Bilderdijk I', in: Java-Bode, 7 februari 1870 
108 In 1838 werd de lezing onder de titel lets opgewondens over het 
eenvoudige' opgenomen in de bundel Onderzoek en phantasie. W. van den 
Berg, 'Een 'vergeeld' Bilderdijk-portret uit 1832', in: De Nieuwe Taalgids, 
79 (1986), p. 299-312 
109 Cd. Busken Huet, 'Bilderdijk II', in: Java-Bode, 9 februari 1870 
110 Cd. Busken Huet, 'Bilderdijk III', in: Java-Bode, 12 februari 1870 
111 Cd. Busken Huet, 'De toekomst', in: Java-Bode, 11, 12 en 13 mei 1871 
112 Cd. Busken Huet, 'Bilderdijk II', in: Java-Bode, 9 februari 1870 
113 De eerste aflevering van het opstel uit 1870 is nooit herdrukt. De 
tweede en derde aflevering werden later toegevoegd aan een essay over 
Jacob Geel, dat in de Java-Bode van 29 en 30 december 1871 en 3 en 5 

januari, en 2 en 3 februari 1872 was verschenen. In 1878 herdrukt Huet 
het essay over Geel, gevolgd door de tweede en derde aflevering van het 
Bilderdijkstuk, in de bloemlezing Landjuweel, dl. III, Amsterdam, 1878, p. 
153-192 en hij dateert het geheel 1872. Later volgt een herdruk in deel X 
van de Litterarische Fantasien en Kritieken. Daar trok het de aandacht 
van Polak, die in De Gids van 1891 uitvoerig over Huet schreef. Zijn 
stelling is dat Huet machtige persoonlijkheden niet ten voile aankan, maar 
dat zijn stuk over Bilderdijk uit 1870 op deze regel een uitzondering is: 


"Van alle geweldige persoonlijkheden die Huet aandurft komt alleen 
Bilderdijk tot zijn recht." Maar, vervolgt Polak, het lukt Huet niet in een 
keer. "Eerst de derde maal komt een voortreffelijk gelukte schets [...] het 
onvolkomene der beide vorige opstellen welsprakend aanvullen." Polak gaat 
daarmee voorbij aan de verschillende bedoelingen die Huet had met het 
stuk uit 1860 en dat uit 1870. Bovendien vergist hij zich, als hij het stuk 
uit 1870 Huets derde poging noemt. In de telling van Polak namelijk is de 
kritiek van Huet uit 1873 op de door Van Vloten uitgegeven briefwisseling 
van Bilderdijk met zijn dochter en zijn eerste vrouw, Huets tweede 
poging! De lezing van Huet over Bilderdijk uit 1860 is Polak ontgaan. H.J. 
Polak, Tweeerlei letterkundige kritiek, Potgieter en Huet, ed. G.P.M. 
Knuvelder, Zwolle, 1956, p. 190-191 
114 Knuvelder, a.w., p. 483. Hij volgt de opvatting van Polak geheel, 
inclusief de vergissing in de chronologische volgorde van Huets Bilderdij 
k-kritieken. 
115 Geyl, a.w., p. 29 
116 Geyl, a.w., p. 22-23 
117 De volledige briefwisseling van E.J. Potgieter en Cd. Busken Huet, ed. 

J. Smit, dl. II, Groningen, 1972, p. 641-642 
BIJLAGE 

Overzicht van de kritieken 1860-1862. De kritieken die door een * worden 
voorafgegaan, zijn niet herdrukt. Van de kritieken die uiteindelijk in de 
Litterarische Fantasien en Kritieken zijn gebundeld, is alleen de 
vindplaats in deze verzameling gegeven en niet die van eerdere herdrukken. 


*Bisschop 1860 "w. Bisschop. Justus van Effen geschetst in zijn leven en 
werken. Bijdrage tot de geschiedenis der letterkunde in de 18de eeuw. 
Uitgegeven door het Provinciaal Utrechtsche Genootschap van Kunsten en 
Wetenschappen. Utrecht, C. van der Post, 1859". In: Wetenschappelijke 
Bladen, Bijblad, 1860 I (jan), p. 13-28 

Bilderdijk 1860 Bilderdijk I - IX. In: De Nederlandsche Spectator, 1860 (14 
jan-23 juni), p. 10-12, 28-29, 50-52, 65-67, 92-95, 121-124, 161-164, 
169-172, 193-196. Herdrukt: LFK, XXV, p. 1-95 
*Reuss 1860 "Ed. Reuss. Histoire de la theologie chr�tienne au siecle 
apostolique, 2me ed. Strassbourg, 1860". In: Wetenschappelijke Bladen, 
Bijblad, 1860 I (mrt), p. 45-60 


Kneppelhout 1860 "J. Kneppelhout. Mijne zondagen in het Vereenigde Koningrijk; 
gemeenzarne brieven uit Engeland, Wales en Schotland. Amsterdam, 
1859". In: Wetenschappelijke Bladen, Bijblad, 1860 II (mei), p. 17-32. 
Herdrukt: LFK, XIV, p. 84-101 

Lang/Biedermann 1860 "Eene kerkelijke beweging in Duitsch-Zwitserland", 
[recensie van: H. Lang, Versuch einer christlichen Dogmatik. 1858. -Ein 
Gang durch die christliche Welt. 1859. -Zeitstimmen aus der reformirten 
Kirche der Schweiz. 1859-1860. A.C. Biedermann. Leitfaden fair den 
Religionsunterricht an heihem Gymnasien. 1859.] In: De Gids, 1860 I (mei), 

p. 577-636. Herdrukt (twee fragmenten): Verspreide polemische fragmenten, 
Haarlem, 1864, p. 155-159 [ = p. 584-587] en 160-167 1= p. 608-6121 
Jorissen 1860 "Toegepaste logica" [recensie van: S.E. Jorissen, Bedenkingen 
op het gebied der godgeleerdheid, naar aanleiding van brieven in 
brievenj. In: De Gids, 1860 II (aug), p. 270-287. Herdrukt: Verspreide 
polemische fragmenten, Haarlem, 1864, p. 124-154 

Michelet 1860 "J. Michelet. Louis XIV et la Revocation de l'Edit de 
Nantes. Paris, 1860". In: Wetenschappelijke Bladen, Bijblad, 1860 II (mei), 

p. 17-32. Herdrukt: LFK, XXV, p. 129-149 
*Voorrede 1860 "Voorrede". In: H. Lang, Eene wandeling door de 
christelijke wereld, Amsterdam, 1860, p. V-VIII 

Lezingen 1887 "De Nederlandsche Letterkunde onder de Bataafse 
Republiek I - IX". In: Nederland, 1887 I, p. 3-28, 121-154, 245-286, 
365-404; II, p. 3-34, 109-149, 235-272, 353-380. Herdrukt: LFK, XXIV, p. 
1-247. NB. Deze lezingen zijn gehouden in de winter van 1860-1861. 

De Ruyter 1861 "Een borstbeeld van den admiraal De Ruyter". In: Volksalmanak, 
voor het jaar 1862, uitgegeven door de Maatschappij tot nut van 
't algemeen, p. 72-78. Herdrukt: LFK, VI, p. 88-96. NB. Het is een 
bewerking van een deel van de achtste van de negen voorlezingen uit 

1860-1861. 

*Oosterzee 1861 "Eene kroon betwist" [recensie van: J.J. van Oosterzee, 
Geschiedenis onder Theologie? Proeve van historische kritiek, Utrecht]. 
In: De Nederlandsche Spectator, 1861 (6 jul), p. 209-212 


De Genestet 1861 "P.A. de Genestet". In: De Nederlandsche Spectator, 
1861 (13 jul), p. 217-218. Herdrukt: LFK, VII, p. 165-170 

Murger 1861 "Henry Murger I - III". In: De Nederlandsche Spectator, 
1861 (20 jul-30 aug), p. 226-228, 236-239, 242-244. Herdrukt: LFK, XXV, p. 
96-128 

Malou/Veratti 1861 "De Thomas-kwestie" [recensie van: J.B. Malou, 
Recherches historiques et critiques sur le veritable auteur du livre de 
JesusChrist, 3me Edit., 1858. B. Veratti, Disquisizioni filologiche e critiche 
intorno all' autore del libro de Imitatione Christi, 1857. -nuovi stud] 
filologici e critici cet., 1858]. In: De Gids, 1861 II (okt), p. 438-476. 
Herdrukt: Litterarische Fantasien, Nieuwe Reeks, dl. I, Amsterdam, 1878, 

p. 1-35 
*White 1861 "Eene goede dienst" [recensie van J. White, De Achttien 
Eeuwen der Christenheid, naar den 3den druk bewerkt voor Nederland, 
door Mr. J.J. Bergsma, Theol. Doct., Haarlem, A.C. Kruseman, 1861]. In: 
De Nederlandsche Spectator, 1861 (dec), p. 406-408 

*Kuenen 1861 "Wetenschappelijke theologie" [recensie van: A. Kuenen, 
Historisch-kritisch onderzoek naar het ontstaan en de verzameling van de 
Boeken des Ouden Verbonds, dl. I, Leiden, P.Engels, 1861]. In: De Nederlandsche 
Spectator, 1861 (dec), p. 416-419 

Hooft 1862 "Drostelijke teederheid" [N.a.v. P.C. Hooft, Gedichten, eerste 
volledige uitgave naar des dichters eigen handschrift, met aant. van P. 
Leendertz Wz. Haarlem, De Erven F. Bohn. - Prospectus]. In: De Gids, 
1862 I (feb), p. 206-243. Herdrukt: LFK, I, p. 5-29 

De Jong/Hooykaas 1862 "Hebreeuws scepticisme" [recensie van: P. de 
Jong, De Prediker vertaald en verklaard, Leiden, E.J. Brill, 1861; J. 
Hooykaas, Geschiedenis der beoefening van de wijsheid onder de Hebreen, 
Leiden, P. Engels, 1862]. In: De Gids, 1862 I (jun), p. 777-800. Herdrukt: 
LFK, VIII, p. 1-17 

Rauwenhoff 1862 "Leydsche beginselen" [recensie van: L.W.E. Rauwenhoff, 
Heroen in de geschiedenis, toespraak bij de opening miner Academische 
lessen, Leiden, S.C. van Doesburgh, 1862]. In: De Tijdspiegel, 1862 II 
(dec), p. 393-408. Herdrukt: Verspreide polemische fragmenten, Haarlem, 
1864, p. 168-185 [ = p. 399-408] 


"ZOO'N BEETJE NIET TE ERG BESCHADIGD 

WRAKHOUT VAN DE MAATSCHAPPIJ" 

Een onderzoek naar een aantal romanhelden uit de jaren 
negentig van de 19de eeuw 


R.J.M. van de Schoor 
Inleiding 

Het moderne proza uit het laatste decennium van de 19de eeuw 
bediende zich van personages met een 'nerveus' gestel: dat is een van de 
bevindingen van Ton Anbeek (De naturalistische roman in Nederland, p. 
49). Er waren ook 19de-eeuwers die deze observatie deden; zij verbonden 
daaraan evenwel zeer specifieke conclusies omtrent de morele waarde van 
de moderne literatuur of meenden in het verschijnsel van de zwakke held 
een voorafschaduwing to zien van wat zich in de maatschappij zou 
voltrekken. Wie bijvoorbeeld enkele jaargangen van De Tijdspiegel uit het 
einde van de vorige eeuw doorbladert, kan dat snel vaststellen (1). In 
deze bijdrage wordt een verslag gepresenteerd van een onderzoek naar 
voorkomen en aard van deze 'zwakke karakters' in modern proza uit de 
jaren negentig (2). Daarbij is een methode gekozen die zoveel mogelijk de 
contemporaine kritiek tot uitgangspunt maakt. Aan de specifieke 
problemen die dat met zich meebrengt, wordt eveneens aandacht 
geschonken. 

Taco H. de Beer 

Een van degenen die zich in wat algemenere zin uitlaat over de kwestie 
van de moderne zwakke romanheld en daarbij documentatie verschaft, is 
Taco de Beer. In zijn eigen periodiek Noord en Zuid publiceert hij in 


1898 een artikel, getiteld 'Moderne mannenkarakters in den Hollandschen 

roman' (3). Volgens De Beer bestaat er een discrepantie tussen de 

mannenkarakters uit de boeken en die uit de werkelijkheid. Hoewel de 

moderne schrijvers voorgeven realistisch te zijn, weigeren zij hun helden 

te kiezen uit de rangen van hen, die met grote daad- en denkkracht de 

negentiende eeuw haar aanschijn hebben gegeven: "'t Liefst houdt de 

hedendaagsche roman zich bezig met kunstenaars; hun ziekelijke 

overspanning, hun grilligheid, hun uiterst gevoelig gemoedsleven, hun 

gebrek aan wilskracht en levensmoed, ziedaar! wat hun vooral een 

vruchtbaar veld van observatie toeschijnt." (4) 

De Beer noemt enkele gedaantes waarin deze moderne zwakke held kan 

optreden. Behalve een kunstenaar is hij een dromer, een peinzer over de 

"essence van het leven". Moedeloos en willoos wordt hij het slachtoffer 

van wat hij beschouwt als het Noodlot. Hij is van pathologische 

gesteldheid, behept met zelfmoordneigingen en "onnatuurlijke driften". 

Zijn overgevoeligheid maakt dat hij het leven niet aankan. Hij lijdt aan 

verveling en is daarbij ook een zelfkweller, die piekert en nooit handelt. 

Hoewel hij zijn afkeuring uitspreekt over dit type helden, heeft De Beer 

toch bewondering voor het letterkundig talent waarmee deze karakters 

geschilderd en geanalyseerd worden. Als voorbeelden van zwakke helden 

noemt hij Johan Rekker uit Frans Coenen's Een zwakke, Othomar uit 

Couperus' Majesteit en Hugo Aylva uit diens Metamoifoze. De precieze 

analyse van een edel en verfijnd gemoed, dat van een kunstenaar als 

Aylva, die zich bezighoudt met het overdenken van levensvragen, maakt 

dat De Beer Aylva de tegenpool vindt van de burgerjongen Bernard Bandt, 

de held van Robbers' Roman van Bernard Bandt. De stemmingen van deze 

jeugdige Amsterdamse koopman acht hij een zo zorgvuldige analyse 

onwaardig. "Er gebeurt letterlijk niets, niets belangrijks om of in hem, 't 

is alles wanhopig banaal en dat wordt nu een roman genoemd!", aldus De 

Beer (5). "Ellendiger, lamzaliger creatuur" dan Willem Termeer uit Emants' 

Een nagelaten bekentenis valt wel niet te bedenken, zo vervolgt hij. Het 

zijn al "lage, misselijke geniepigheden" waarmee Termeer de lezer 

confronteert. 

Schrijvers als Couperus, Robbers, Coenen en Emants geven met hun 

zwakke romanhelden het voorbeeld aan "een geheel leger van meer of 

mindere talentvolle navolgers". Dit soort mannenkarakters wordt 

ontworpen door mannelijke schrijvers; zo zien de mannen zichzelf. De 

door vrouwen geconcipieerde mannelijke personages zijn meestal "egoist, 

ruw, genotzuchtig, ware bruten, die niets begrijpen van de hun 

toevertrouwde vrouwenzielen" (6). 

De Beer besluit zijn artikel met de opmerking dat hij niet zal ingaan op 


de gevolgen van het door hem gesignaleerde verschijnsel in de letteren. 

Toch bevatten de laatste twee alinea's een indicatie waar een uitwerking 

voelbaar zou kunnen worden: buiten de literatuur, in de samenleving. 

Na actie komt reactie. Het kan niet anders, of na het geweldige, 
onvermoeide werken op elk gebied, dat overal om ons heen geschiedt, 
moet een tijdperk van vermoeienis, van soezerigheid volgen; als dit 
aanbreekt, zal het hoogstwaarschijnlijk zijn voorbereid door de boeken 
onzer hedendaagsche mode-schrijvers. 
Wat zij ons schetsten zijn niet de karakters van heden, maar die van 
morgen. Wellicht schuilt hierin het geheim van hun anders 
onbegrijpelijke bekoring voor de lezers, maar hoe zwaar is dan niet 
tevens de verantwoordelijkheid der schrijvers, die aan dit geslacht het 
aanschijn schonk! (7) 

Probleemstelling en werkwijze 

Is een zwakke romanheld, zoals Taco de Beer die beschrijft, inderdaad 
een kenmerkend verschijnsel in de 'moderne' roman van de jaren 
negentig? Dit is de vraag waarop in deze bijdrage door een steekproef 
geprobeerd wordt een (voorlopig) antwoord te formuleren. 

Allereerst moest dan zo eenduidig mogelijk bepaald worden wat het 
'moderne' van een moderne roman uitmaakt. Wat de 19de-eeuwse kritiek 
opmerkte aan de zes boeken die De Beer noemt als typische voorbeelden 
van het moderne proza, is daarvoor tot leidraad genomen. Het betreft 
deze boeken: Marcellus Emants, Een nagelaten bekentenis, Herman 
Robbers, De Roman van Bernard Bandt, Frans Coenen, Een Zwakke en van 
Louis Couperus Majesteit, Metarnolfoze en de novelle 'Eene illuzie' uit de 
gelijknamige bundel. Om tot een ordening van gegevens uit de kritieken 
te komen, werden zij onderworpen aan een aantal vragen, die tot stand 
kwamen op grond van intuities omtrent de kwesties die in de kritieken 
zoal ter sprake worden gebracht. Uit de antwoorden op deze vragen, in 
een enkel geval nader geinterpreteerd met behulp van de betreffende 
boeken, blijkt wat tijdgenoten van belang achtten voor het moderne 
proza. Samen vormen deze opmerkingen een 'profiel', een hypothese van 
de moderne roman in de jaren negentig. Hieronder volgen de vragen met 
de bevindingen uit de kritieken. 

1. Worden er algemene caracteristica gegeven van 'de roman' (of 'de 

novelle'), of van 'de moderne roman' ('moderne novelle'(8))? Wordt 
aangegeven in welke opzichten deze moderne roman zich onderscheidt van 
de oudere roman? 
Caracteristica van de moderne roman: a. De moderne roman onderscheidt 
zich door karakteranalyse en beschrijving; het belang van een 
ingewikkelde intrige raakt op de achtergrond. b. Doordat in de moderne 
roman overboord wordt gezet wat wezenlijk wordt geacht voor het genre 
van de roman, de intrige, luidt zijn verschijnen de ondergang van het 
genre in. De moderne roman is niet meer van de novelle te onderscheiden. 

c. Er worden wel twee typen moderne romans onderscheiden: de 
naturalistische roman en de psychologische analyse. Heeft in 
eerstgenoemde objectiviteit de overhand, de tweede kenmerkt zich door 
subjectiviteit. Deze subjectiviteit is ervoor verantwoordelijk dat de 
psychologische analyse neigt naar autobiografie en autopsychografie. 
(Objectiviteit en subjectiviteit hebben betrekking op de positie die de 
auteur inneemt tegenover zijn stof; op de betrokkenheid van de schrijver 
bij zijn personages.) d. In de moderne roman wordt niet meer 
geklealiseerd zoals in de oudere roman. De moraal is uit de moderne 
roman geweken. e. De moderne roman is realistisch. 
2. Worden er opmerkingen gemaakt over de 'letterkundige vorm' (in de 
wijdste betekenis van het woord)? 
Vormkwesties van de moderne roman: a. De taal heeft een gekunsteld 
karakter (neologismen e.d.). b. De vorm is betrokken op de inhoud. c. Er 
wordt met taal 'geschilderd': er is opmerkelijke en gedurfde beeldspraak 
en er wordt veelvuldig gebruik gemaakt van adjectieven. 
3. Wat wordt gezegd over stofkeuze en werkelijkheidsbehandeling? 
In de moderne roman worden bij voorkeur alledaagse voorvallen, 
gedachtes enz. tot onderwerp van analyse gekozen. 
4. Op grond van welke argumenten wordt de roman geprezen danwel 
verworpen? 
De waardering richt zich op de volgende punten: a. Is de roman 
realistisch? b. Wordt in de roman rekening gehouden met de 
waarschijnlijkheid; wordt de stof logisch en consistent ontwikkeld? c. Is 
de roman objectief in de gegeven voorstelling van zaken? d. Is de roman 
harmonisch opgebouwd; wordt overdaad vermeden? e. Zijn er geen voor 
het zedelijk gevoel kwetsende voorstellingen in de roman? f. Verschaft de 
roman de lezer inzicht in wat de personages beweegt; wordt hun gedrag 
verantwoord? 
5. Wat wordt opgemerkt over de verhouding romanpersonage - lezer? 
Het zal de lezer van de moderne roman moeilijk vallen zich in te leven in 
de held; meer in het algemeen blijft de verbeelding van de lezer 

werkeloos. 

6. Hoe wordt de held gekarakteriseerd? 
De moderne romanheld manifesteert zich als: a. kunstenaar, of peinzer 
over de dingen des levens (het kunstenaarschap van de held kan 
aanleiding geven tot een spel met de fictie: zo kan het gebeuren dat er 
een roman binnen de roman wordt geschreven); b. scepticus of juist het 
tegendeel daarvan: gedrevene, strevend naar het absolute en uitzonderlijke 
(hiermee verbonden is het thema van de val uit de illusie); c. sensualist 
of geperverteerde, zich overgevend aan homoseksualiteit, sadisme en 
platonische liefde; d. gedegenereerde (of moedeloze); e. willoze; f. 
gespletene; g. eenzame; h. cerebraal (ten prooi aan zelf-analyse). 
7. Worden vergelijkbare helden genoemd, of tegenvoeters? Wordt een 
vergelijking gemaakt met enig ander prozawerk? 
De moderne roman van de jaren negentig vertoont verwantschap met die 
richting in de Franse literatuur, waarin de karakteranalyse centraal thema 
is (Paul Bourget, die als de vertegenwoordiger van deze stroming wordt 
gezien, analyseerde in zijn psychologische romans "etats de l'ame"). 
8. Wordt enig onderdeel van de inhoud van de roman gerelateerd aan de 
'buiten-literaire werkelijkheid'? 
Oorzaken voor het optreden van de moderne zwakke held worden gezocht 
in de maatschappij en het kunstenaarschap, en de wrijving tussen deze 
beide. 
9. Wat wordt gezien als thema; is dit 'typisch modern'? 
Thema's van de moderne roman zijn erfelijke degeneratie en zelfmoord. 
10. Wat wordt opgemerkt over de verhouding romanpersonage - auteur? 
De moderne roman, waarin karakteranalyse zo'n belangrijke rol speelt, 
neigt naar het autobiografische en verwerft zo een sterk subjectief 
karakter. 
Dit profiel van de moderne roman heb ik vervolgens geconfronteerd met 
een nieuw corpus romans. Dit corpus bestond in principe uit de 
romanproduktie van een jaar uit het laatste decennium van de 19de eeuw. 
De keuze is daarbij gevallen op 1895 (9). Het doel van deze confrontatie 
was tweeledig: ik wade weten of er zwakke romanhelden optreden in de 
romans van 1895 en of de boeken waarin dat het geval is, ook op andere 
punten beantwoorden aan het geschetste profiel, dat wil zeggen lijken op 
de prozawerken die De Beer noemt. Maar daarnaast was het de bedoeling 
de validiteit van het profiel te toetsen en dit zo mogelijk te nuanceren 
en bij te stellen. Hiervoor zou de contemporaine kritiek andermaal 
uitkomst moeten bieden. 

Uit de lijst van romans die volgens het Repertorium op Brinkman's 


catalogus van boeken en tijdschriften (sub voce: roman) in 1895 in 
Nederland verschenen, is een selectie gemaakt. Allereerst vielen 
herdrukken en historische romans af. (Men kan verwachten dat nieuwe 
ontwikkelingen niet op de eerste plaats in historische romans hun beslag 
zullen krijgen.) Vervolgens werden boeken die in Indie spelen geschrapt 
(met hun niet-Europese entourage Loch een apart 'type' binnen de 
romankunst van de 19de eeuw). Uit wat resteerde zijn die boeken 
gekozen, die in tenminste een van een aantal min of meer belangrijke 
tijdschriften korter of langer werden besproken (10). De veronderstelling 
is dat dit boeken waren, die men beduidend genoeg achtte om onder de 
aandacht van de lezers van een letterkundig periodiek te brengen. Voor 
de opzet van het onderzoek was het overigens ook noodzakelijk te 
beschikken over althans enige gedachte-ontwikkeling over het boek door 
tijdgenoten. Tenslotte moesten ook nog boeken van de lijst verwijderd 
worden die niet aanwezig bleken in de Centrale Catalogus van de 
Koninklijke Bibliotheek, danwel vermist werden in de bibliotheken waar 
zij volgens deze zelfde catalogus aanwezig zouden moeten zijn. Bij de 
verzameling van de kritieken die verschenen over de resterende dertig 
boeken is uiteraard gestreefd naar volledigheid. Om te kunnen werken met 
het profiel bleek de noodzaak het 'operationeel' te maken: na enige 
interpretatie werden rond de verschillende punten vragen geconstrueerd, 
die deels aan de romans, deels aan de kritieken uit 1895 gesteld konden 
worden. Dit is het resultaat van deze bewerking: 

1. Hoe verhouden zich karakteranalyse, beschrijving en intrige ten 
opzichte van elkaar? (onder karakteranalyse moet bier verstaan worden: 
het laten zien van iemands psyche en drijfveren (en de ontwikkeling 
daarvan). De kwalifikatie 'beschrijving' wil ik reserveren voor de 
schildering van 'uiterlijkheden': zintuiglijk waarneembare fenomenen.) 
Is er veel of weinig dialoog, en dient hij om het karakter van een 
personage te doen uitkomen? 
De kritieken zijn op de volgende punten ondervraagd: Wordt er een 
vervaging van de grens tussen roman en novelle vastgesteld? Wordt er 
verschil gemaakt tussen naturalistische roman en psychologische analyse, 
of worden beide onder een noemer gebracht? Is er sprake van dat de 
roman neigt naar autobiografie en autopsychografie, of merkt men juist 
objectiviteit op? (Deze vraag correspondeert met punt 10 uit het profiel.) 
Wordt er een moraal of een tendens in de roman onderkend? 
2. Hoe is het met de stijl in de roman gesteld? Is er sprake van 
gekunsteldheid of 'moderne' beeldspraak? Kent het boek een 
'bekentenis-vorm' (waarmee bedoeld is dat de roman, of een deel daarvan, 
gepresenteerd wordt als de ontboezeming van een personage)? 

3. In welk milieu speelt de roman? Is er sprake van analyse van 
alledaagse gebeurtenissen; zijn de personages volgens de kritiek 
'onbeduidend'? 
4. Hoe wordt de roman door de kritiek gewaardeerd? 
5. Hoe staat de lezer, volgens de criticus, tegenover de held? 
6. Welke van de gevonden karakteriseringen van de moderne held zijn van 
toepassing op de held, of een ander personage, van dit boek? 
7. Welke (betekenisvolle) literaire verwijzingen doen zich voor in de 
roman? Welke in de kritieken? 
8. Geeft de roman of de kritiek in voorkomende gevallen oorzaken voor 
de zwakte van de held? 
9. Welke thema's worden er behandeld? 
10. Komen in de roman of in de kritieken nog kwesties aan de orde die 
niet door een van bovenstaande vragen bestreken worden? 
Bespreking van een viertal romans uit 1895 

Omdat een bespreking van alle onderzochte boeken weinig zinvol zou 
zijn, wil ik mij Kier beperken tot vier boeken, die in verband met de 
uitkomsten van het onderzoek illustratief zijn (11). Ze zijn zo gekozen 
dat ze in afnemende mate aansluiten bij het profiel. Felicia Beveridge van 
Vosmeer de Spie beet ook in de kritiek een produkt van de moderne 
school, waar Mevrouw van Westrheene's Alles kornt terecht de meer 
conventionele roman vertegenwoordigt. Lapidoth's Ironisch en tragisch is 
een roman die oud en nieuw in zich verenigt. Zusterzielen van Egb. van 
der Mandele, dat bier de derde plaats inneemt, stelt moderne en 
niet-moderne aspecten op zodanige wijze naast elkaar dat men bijna zou 
kunnen zeggen dat het een polemiek aangaat met de moderne roman. Dit 
type roman, waarvan zich in 1895 er nog een aandient: Esjee, Kinderen 
van hun tijd, is interessant in receptie-historisch opzicht: men kan eruit 
lezen hoe twee, meer traditionele schrijfsters (Esjee is een pseudoniem 
van mevr. S.J. Modderman-Gratama) dachten over zekere, soms zeer 
bepaalde moderne romans. Immers, zij hebben gemeend een boek daar 
'tegenin' to moeten schrijven. 

Uitspraken van de literaire kritiek moeten bezien worden tegen de 
achtergrond van de vraag wie het boek recenseerden, en vooral ook wie 
het niet recenseerden. Dit is voor een juiste afweging van een oordeel of 
opmerking van belang. Een overzicht van alle kritieken die het 
betreffende boek opleverde dient daarom in de beschouwing meegenomen 


te worden (12). 

Vosmeer de Spie, Felicia Beveridge. Analyse van een gemoedstoestand; Amsterdam: 
S.L. van Looy & H. Gerlings. 

Felicia Beveridge is de analyse van een gemoedstoestand; het boek 

bevat de karakteranalyse van het hoofdpersonage (13). In veel mindere 

mate wordt er aandacht geschonken aan beschrijvingen van 

'uiterlijkheden'. Alles wat er zich aan handeling aandient in het boek, is 

ondergeschikt gemaakt aan de studie van hoe Felicia's liefde opbloeit en 

weer vergaat. De scene-vvisselingen - de hoofdpersonen Felicia Beveridge 

en Patrick de Foyle vertoeven kortere of langere tijd in New York, 

Berlijn, Den Haag en Florence - dienen slechts om het verloop van de 

liefdesrelatie kleur bij te zetten. Er is betrekkelijk weinig dialoog, en wat 

er is heeft tot functie Felicia's gemoedsstemming in beeld te brengen. 

Het boek is volgens Frans Coenen in De Kroniek "bijna ploertig-modern, 

met een schandelijk weten van nieuwere termen en wijzen van zeggen"; 

citeren uit dit boek is als "baggeren": "niet anders dan het slappe gib van 

deze woordenmorsboel komt er naar boven" (14). Ook Modderman in De 

Kunstwereld (15) laakt de "ultra-moderne" woordkeus. Volgens Netscher 

(in De Hollandsche Revue (16)) heeft Vosmeer de Spie "een tik te pakken" 

van Couperus. 

De roman speelt in de hoogste kringen van New York; Felicia is een 

miljonairsdochter en Patrick de Foyle is een Ierse lord. Van een 

nauwgezet registreren van alledaagsheden is geen sprake. Geen 

onbelangrijke, maar 'abnormale', 'zieke' personages zijn onderwerp van 

analyse. De recensent in De Gids vraagt zich of of in deze roman wel een 

gemoedstoestand (en niet veeleer een ziektetoestand) aan de orde wordt 

gesteld, en of deze dan wel het analyseren waard is (17). Modderman, in 

De Kunstwereld, vindt het spel van aantrekken en afstoten tussen deze 

geliefden, en de werkingen van eigenliefde en jaloezie te banaal voor een 

analyse. Hierin staat hij echter nagenoeg alleen. Meerdere critici wijzen 

erop, dat Vosmeer de Spie met de keuze van zijn personages en de 

analyse hunner liefde veel te hoog gegrepen heeft. De schrijver zou er 

volgens hen beter aan gedaan hebben zich toe te leggen op de 

bestudering van minder ge&et.xalteerde gevoelens, bij wat minder 

excentrieke personages (18). 

Netscher geeft in De Hollandsche Revue een karakterisering van de 

ontvangst die Vosmeer de Spie's boek te beurt is gevallen (19): 


Met een eensluidendheid van argumenten, een eenstemmigheid van 
nijdige pikanterieen, een booze woede en een onbegrijpelijke 
verscheurbehoefte zijn de penvoerders onzer tijdschriften op zijn 
jongste werk aangevallen. Het had iets van een "lange jacht" op groot 
wild, zonder vuurwapenen maar met spitstandige drijfhonden. 

In ieder geval is het den van de drukstbesproken boeken uit 1895. 
Inderdaad zijn de meer gezaghebbende critici vrijwel zonder uitzondering 
afkeurend in hun besprekingen. Een knappe studie geeft J. de Koo in De 
Amsterdammer: hij probeert het boek te benaderen, uitgaande van de 
opvattingen over de moderne roman, die Vosmeer de Spie had uiteengezet 
in zijn Kleine Studies van 1892 (20). Op grond van de opmerking die 
Vosmeer de Spie maakt in zijn opstel 'Over den modernen roman' dat het 
de taak is van de romanschrijver door analyses van het menselijk 
karakter inzicht te verschaffen in het 'zijn' van de wens, constateert De 
Koo dat "de roman der toekomst, gelijk de Spie zich die denkt, (...) de 
tendenz-roman bij uitnemendheid (zal) wezen; zijn leerdicht moet de 
"dommen en oppervlakkigen", die aan de daad hechten, bekeeren (...)". 
Vosmeer de Spie heeft met zijn analyse nets overtuigend aangetoond, zo 
luidt De Koo's conclusie. 

Hiermee wordt het belangrijkste discussiepunt in de kritiek aangeroerd: 
de vooraf gegeven 'strekking' van de roman. Wagenvoort had aan zijn 
boek een brochure laten voorafgaan, die een brief van hem aan een 
vriend bevatte, waarin hij schrijft dat boeken met "een vooraf bedoelde 
strekking" hem een gruwel zijn. Toch zegt hij van mening te zijn dat 
ieder kunstenaar een levensopvatting moet hebben, en dat hij die in zijn 
werk moet verwoorden. En zijn levensovertuiging is, dat liefde lijden is. 
Hij zegt dit in Felicia Beveridge te hebben willen demonstreren aan twee 
mensen, die door meer dan "het bedaarde, vriendelijke, burgerlijke gevoel 
van Jan voor Neeltje en omgekeerd" bewogen worden. Dat de schrijver 
zijn levensovertuiging wil 'bewijzen' door een analyse van een 
gemoedstoestand - hiermee wordt immers gepretendeerd dat er iets als 
een objectieve waarheid wordt ontdekt - te ondernemen bij exceptionele 
personages schiet menigeen in het verkeerde keelgat. Een veel gehoorde 
mening is dat de schrijver er beter aan zou hebben gedaan om toch maar 
Jan en Neeltje als onderzoeksobjecten te nemen. Het zou nog te bezien 
zijn of hij dan dezelfde balans, liefde is lijden, zou hebben moeten 
opmaken. 


Volgens Wolfgang in De Nederlandsche Spectator (21) kan Felicia 
Beveridge niet veel sympathie opwekken bij de lezer. Analyses zijn in het 
algemeen minder geschikt om medeleven gaande te maken: 

Is in deze liefde "begeeren" de stuwende kracht, zoo vermag "Felicia" 
alleen die sympathie op te wekken, welke ieder aan Teed en ellende 
verschuldigd is. Ook de bewerking draagt veel tot scherpe begrenzing 
dier sympathie bij. "Analyse" is iets abstracts. Haar inwerking op de 
verbeelding is beperkt. 

Patrick de Foyle voelt een gespletenheid in zich, die samenhangt met 
zijn afwisselend verblijf op land en op zee. Aan land gedraagt hij zich als 
cultuurmens, die zich nolens volens conformeert aan de "factice" 
samenleving; op zee ontwaakt in hem de natuurmens, eenzaam en vrij, 
vervuld van een ongekunstelde vriendschap voor Frank, zijn matroos. Daar 
is hij de "hoogepriester van het Heelal" (22): 

Het was hem genoeg geweest te weten, dat hij de Maatschappij met 
haar dwang van zedenlooze zeden, haar onnatuurlijke vormen, haar 
flauwe en nare vermaken haatte, om haar te ontvluchten. Want zijn 
zoeken en willen-leven op de zee, met enkel een goed maar ruw en 
onontwikkeld natuurmensch naast zich, was niets anders geweest dan de 
drang van afkeer om in die samenleving te leven waarin anderen zich 
zoo wel gevoelden en waarin hij onderging. Op zee was hij altijd heel 
anders dan aan land. Op zee voelde hij zich goed en sterk en hoog; op 
zee zag hij het ideaal van het leven, voelde hij liefde en mededoogen 
voor die groote menschheid die zoo bitter lijdt en zoo fel moet strijden 
om een enkele schrede voort te komen. 

Hij is zwak, in die zin dat hij steun zoekt voor zijn beter-ik bij 
Felicia, niet ongelijk Taco Quaerts dat doet bij Cecile van Even in 
Couperus' Extaze. Maar willoosheid kan hem wel niet verweten worden, 
getuige zijn zelfbewuste uitspraak: "Wat ik eenmaal voorgenomen heb, 
voer ik uit en niemand kan zich tegen mij verzetten, want naarmate het 
verzet sterker wordt, wordt ook mijn lust sterker om het te doen" (23). 
Hoe Felicia hem ook onder druk zet, hij gaat voort met andere vrouwen 
het hof te maken. 


Evenals in Aletrino's Martha, vertoont ook pier een vrouwelijk 
personage enige trekken van de zwakke held van het profiel. De kunst 
neemt een tijdlang in Felicia's leven een overheersende plaats in. 
Aanvankelijk gewapend met de scepsis van een moderne geemancipeerde 
Amerikaanse vrouw, ruilt ze al spoedig haar reserves in voor een 
hunkering naar de absolute liefde. Ze wordt slavin van haar eigen 
sensualiteit. Een "gloeiing die haar prikkelde op den rug" bevangt haar als 
ze hoort spreken van de omvang van Patrick's borst; later blijft ze alleen 
nog bij hem omdat ze haar zinnelijkheid moet kunnen bevredigen. In 
Florence neemt ze zelfs koude baden en maakt ze lange wandelingen om 
haar zinnen te bedwingen (24). 

Thema's in de roman zijn: de vrije liefde versus de huwelijkse liefde; de 
voorschriften die de maatschappij uitvaardigt waar het de liefde betreft 
versus de behoeften en verlangens van de meas. Zo komt Patrick er 
bijvoorbeeld toe de institutie monogamie te verwerpen: 

Inderdaad was monogamie een gedrochtelijke, onnatuurlijke instelling. 
De gedwongen onthouding, die zij den gehuwden man herhaaldelijk, en 
voor langen tijd soms, oplegde, streed met alle wetten van de natuur 
(...). (25) 

"Waar verder die "Alziel", dat "astraal licht" en al die d's apostrophe 
vandaan komen, is ook maar beter niet te onderzoeken, als men zijn 
christelijke kalmte bewaren wil", zo zegt Frans Coenen in De Kroniek 
(26). Of Wagenvoort te rade is gegaan bij Emerson's Essays -een 
tafelgesprek in het boek handelt over Emerson - of dat hij zich heeft 
laten inspireren door Couperus' Extaze: men moet wel vaststellen dat 
Felicia Beveridge op enkele punten sterk doet denken aan Couperus' 
roman, en wel op die punten, waar Couperus heeft geschreven in de trant 
van Emerson's filosofie (27). 

Als Felicia Patrick de Foyle voor het eerst ziet, heeft zij een sterke 
"d�j�-vu"-sensatie: haar vorige man was jaren eerder op zee verdwenen en 
deze Ierse lord, letterlijk uit de zee verrezen (hij is met een roeiboot 
vanuit Ierland de oceaan overgestoken), is zijn evenbeeld. Het lijkt of de 
zee hem aan haar heeft teruggegeven (28). Ook Cecile van Even uit 
Extaze heeft het gevoel dat ze Quaerts al lang kent. Door Jan Fontijn 
wordt dit "d�j�-vu"-effect in verband gebracht met Emerson's opvattingen 
over reIncarnatie, zoals die zijn neergelegd in diens essay 'The 
Over-Soul'. 


De extatische liefdeservaring van Felicia en Patrick in hoofdstuk II 
lijkt sterk op wat Cecile en Taco meemaken. Bij de beschrijving hiervan 
hanteert Wagenvoort een stijl die sterk doet denken aan die van Extaze: 

Dien tijd leefde Felicia een nieuw ongekend leven: 't was alsof haar 
ziel in een spiraalwentel van extase hoog en hooger steeg, licht en 
lichter werd. Zij overzag het leven, als van den top van een berg: wat 
zij zag in het rond en omlaag was klein, vaag, onduidelijk. (29) 

Evenals Quaerts heeft Patrick de Foyle een beest in zich. Deze dualiteit 

in het karakter van de held uit Couperus' roman wordt door Fontijn 

eveneens teruggevoerd op een essay van Emerson, 'Compensation'. 

Enige relativering van de overeenkomsten tussen Felicia Beveridge en 

Extaze is bier ook wel op zijn plaats: de extatische, bovenzinnelijke 

liefde is in Wagenvoort's boek slechts van voorbijgaande aard; een 

ontwikkelingsfase in de verhouding tussen Felicia en Patrick. 

F. Lapidoth, Ironisch en tragisch. -Leiden: S.C. van Doesburgh. 
De meer 'tragische' novellen uit dit werk van Lapidoth benaderen het 
dichtst het profiel: in 'Een vader', 'Zielemoord', 'Op de grenzen' en 'Een 
begrafenis' gaat het om de verbeelding van het innerlijk leven van steeds 
den personage. In 'Zielemoord' gebeurt dat op indringende wijze: de 
hoofdpersoon, een vrouw, verhaalt hier zelf de geschiedenis van haar 
ondergang. We herkennen hier het proc�de van Emants' Nagelaten 
bekentenis: de 'ik'-persoon, aan het eind beland van zijn levenstragedie, 
stelt zijn geschiedenis te boek in een diepgaande zelfanalyse. De vrouw 
uit 'Zielemoord' doet dat "om allen te waarschuwen, die lijden aan mijne 
kwaal, genezing zoeken waar ik zielegif vond en zwak zijn als de 
gefolterde, uit wier uitgewoond gemoed naklinken de woorden, die men zal 
Koren" (30); Willem Termeer schrijft zijn Bekentenis in de eerste plaats 
om zijn gemoed te ontlasten, maar toch ook met de overweging: "mogelijk 
zijn er mensen, of zullen er mensen komen, wie mijn levensproces belang 
inboezemt. Wie weet hoevelen net als ik zijn, die 't pas beseffen zullen, 
wanneer zij zich aan mij hebben gespiegeld" (31). Blijft het een onbesliste 
vraag of Willem Termeer zijn bekentenis afsluit met een zelfmoord, de 


schrijfster die in 'Zielemoord' aan het woord is, laat daarover geen 
twijfel bestaan. Zij spreekt over "het einde, waarheen het beetje, dat ik 
nog aan wil over heb, mij drijft" (32), en, als zij haar verhaal gedaan 
heeft, zegt zij (met een wat merkwaardige verwijzing naar Piet Paaltjens): 

Nog een schrede verder naar het Niet en, als mij daartoe maar 
wilskracht overblijft, zal ik mij laten glijden in het lauwe water, 
tusschen hoog-bloeiende waterlelies en groote, groene bladeren, die 
dodijnend deinend, mijn afzichtelijk gestorven lichaam zullen bedekken, 
opdat geen lieve vogels er van schrikken en geen enkel kozend paar er 
door worde ontzet.... (33) 

Beschrijvingen van 'uiterlijkheden' zijn in deze novellen nauwelijks 
aanwezig; waar zij zich voordoen staan zij geheel in dienst van de 
karakteranalyse. 

De overige novellen zijn meer anecdotisch van karakter: ze hebben een 
'verhaal' (intrige zou hier een te groot woord zijn) en een 'pointe'. Toch 
is het niet zo dat deze groep ouderwets en de andere modern is: de 
vermenging van oud en nieuw doet zich ook voor in de 'tragische' 
novellen. Zo valt er in de behandeling van het generatieconflict in 'Een 
vader' zeker een moraal te bespeuren: er is geen 'waarde-vrije' analyse 
van het misverstand tussen vader en zoon, iets dat meer in de lijn der 
modernen zou hebben gelegen. Ook tegen hypnotisme en morfinisme wordt 
in 'Zielemoord' gewaarschuwd. 

Van den Oude in het Nieuws van den dag en Q.N. in De Nederlandsche 
Spectator merken beide de vermenging van modern en ouderwets op in 
Lapidoth's boek (34). "Nieuwerwets" blijkt voor Q.N. te zijn "het 
gecomprimeerde"; voor Van den Oude bestaat het uit de behandeling van 
"het eigenst leven onzer dagen, vrijmoedig schier tot op den uitersten 
zoom". En eerstvermelde typeert "het goedgevonden, bevredigend slot" van 
een der novellen als ouderwets; de tweede de stijl, waarin affectatie en 
"verwildering" ontbreken. 

De personages stammen allemaal uit de 'kleine burgerij'; ze worden in 
de kritiek niet onbeduidend genoemd. Van de gevonden recensies is alleen 
De Tijdspiegel (35) afkeurend. De bezwaren van de recensent betreffen 
voornamelijk de wijze waarop de stof wordt behandeld; er is gebrek aan 
'objectiviteit'. Dit zou blijken uit bespiegelingen van personages, die 
"beuzelachtig door overdreven sentimentaliteit in de allerhoogste mate" 
heten. 

Op de helden en heldinnen uit de novellen van meer ouderwetse 
signatuur - doorgaans vertegenwoordigen zij het 'ironische' uit de titel 



is geen der karakteriseringen uit het profiel van toepassing. Anders is dat 

met de personages uit de 'tragische' novellen. Hein, de ontaarde zoon uit 

'Een vader', valt met zijn liederlijk gedrag niet zo gemakkelijk te 

plaatsen. Hij heeft geen normbesef meer. Hij treedt op in een 

tingeltangel, gekleed in "rooden rok en zwartzijden kuitbroek"; achter zijn 

boeken bewaart hij foto's van gemene vrouwen, die zijn vader, als hij ze 

ontdekt, het schaamrood op de kaken jagen. Het verlies van de eigen wil 

is de tragedie van de 'ik'-persoon uit 'Zielemoord' - opnieuw een zwakke 

vrouw - en Herman ('Op de grenzen') lijdt aan een overgeerfde neiging 

tot zelfmoord. 

Deze Herman, door zijn ziekte een soort gedegenereerde, lijkt veel op 

Willem Termeer. Als hij zich zijn erfelijke belasting volledig bewust 

wordt, gaat hij peinzen over de zin van het leven. Hij overdenkt "de 

groote verantwoording, die geen mensch kan ontgaan en die wij 

meebrengen bij onze geboorte om haar te dragen tot het einde" (36); hij 

beseft een lammeling en een onvermogende te zijn. Wat de liefde betreft 

is hij nogal blas�: enige tijd heeft hij "den loomen geest" weten of te 

leiden met "vunzig scharrelen" (37). Over zijn moedeloosheid en 

willoosheid denkt hij veel na; met zijn zelfanalyse maakt hij zich het 

leven ondraaglijk. Hij redeneert zichzelf de dood in: 

Onbewust van den drang, die hem daartoe aanzette, zocht hij redenen 
om het Leven ondraaglijk - en zich zelf verfoeilijk te vinden. Het 
einde, dat aan zijn aardsch wezen zou worden opgedrongen, moest voor 
zijn bewustzijn worden het logisch besluit, het materieele gevolg van 
redeneerings- en gevoelsresultaten. 
Zijne persoonlijkheid ging zich zoo wijzigen, dat het gevolg van een 
duisteren drang, van eene ziekte der ziel of van het lichaam, zich aan 
zijn bewustzijn zou voordoen als de uiting van zijn vrijen wil en dit 
geschiedde zoo geleidelijk als de plant zich keert naar de zon, die haar 
zal verschroeien. (38) 

In een aantal novellen is het lezen oorzaak of katalysator van het 
aftakelingsproces van de protagonist. De studie voor haar MO-Frans 
examen heeft juffrouw Van der Weel, de 'ik'-figuur uit 'Zielemoord', 
geknakt. Volkomen uitgeput begint ze dan veel te lezen, vooral "de 
allermodernste Nederlandsche schrijvers", maar ook "werkjes en brochures" 
over hypnotisme (39). Herman's moeder ziet haar kind wegkwijnen "van 
ergernis en verdriet en weerzin van het bestaan", 


(...) want zij zag dat hij geene andere boeken las dan die, waarin het 
Leven werd voorgesteld als een eindelooze reeks van jammeren en de 
Maatschappij als een monsterverbond tusschen veinzaards en dieven en 
uitzuigers van zwakken. (40) 

Opmerkenswaard is ook dat de 'ik'-figuur uit 'Zielemoord' in haar 
verzwakte toestand iets van de kunstenaar in zichzelf meent te 
herkennen. Wat geduid zal moeten worden als symptomen van haar ziekte 
onderkent zij als trekken van een kunstenaarsgenie: hetzelfde doet ook 
Willem Termeer uit Een nagelaten bekentenis (41). Door de grote 
inspanningen die zij zich getroost wat op papier te brengen, verergert zij 
haar ziekte: 

Helaas, enkele malen, terwijl ik wat minder moe was van mijne studie 
dan gewoonlijk, had ik ook gevoeld, vaag nog, heel vaag, dat er iets in 
mij leefde van het hooge zijn der dichters. Mijne hevige antipathieen 
en hartstochtelijke sympathieen, die ik mij enkele malen bewust werd hooge 
genietingen, die mij gelukkig maakten gedurende een uur hadden 
mij gewaarschuwd. En nu, nu ik de boeken had weggesloten, 
beproefde ik met groote schuchterheid een vorm te vinden voor mijn 
gedachten en gevoelens, die mij soms kwelden, soms vervulden met 
hooge fierheid. Maar ik leed onbeschrijfelijk, telkens wanneer ik, des 
anderen daags, overlas wat ik, in een vorig etmaal, met de grootste 
inspanning, waartoe ik nog in staat was, had neergeschreven. (42) 

Thema's die in de novellen aan bod komen zijn: de ouder-kind relatie 
en de generatiekloof, hypnotisme, morfmisme, kunstenaarschap, verlies van 
de eigen wit, zelfmoord. 

E.C. van der Mandele, Zusterzielen. -Amsterdam: H.J.W. Becht. 
Ook in deze roman gaat het minder om intrige, als om karakteranalyse 
en beschrijving (43). Maar het boek heeft een heldere moraal, en wel een 
die zich verzet tegen de verheerlijking in Couperus' Extaze van de 
platonische liefde. Willem en Louise, de hoofdpersonen, houden er 
aanvankelijk een soortgelijke relatie op na als Taco Quaerts en Cecile van 
Even, maar de 'zielevriendschap' wordt hier voorgesteld als een 
overgangsfase: iets wat men doormaakt voor men aan werkelijke liefde toe 


is. In twee kritieken wordt opgemerkt dat Van der Mandele een boek 

heeft geschreven dat wel doet denken aan Extaze (44). De 

N.R.C.-recensent meent: "(Het lijkt soms) of haar heele verhaal niets is 

dan een navolging en omwerking van.... Extaze, met een - onvoldoend 

toegelichte - conclusie van wel zich vereenigen....?" 

Ook de 'vorm' van het boek ontleent een en ander aan de moderne 

school. De Amsterdammer vindt in de stiji lets opgeschroefds, jets 

ik-doe-aan-de-moderne schrijfwijs-achtigs" en De Telegraaf herkent 

"eenige termen uit de litt�rature en 'iste" (45). 

Ondanks de conformistische strekking van het boek, wordt Zusterzielen 
door De Tijdspiegel afgekeurd, omdat er platonische liefde in voorkomt 
(46). Het Algemeen Handelsblad en De Amsterdammer trekken de 
waarschijnlijkheid van de wending in twijfel. De N.R.C.-bespreker vindt de 
roman mislukt. In het weergeven van vrouwelijke gevoelens is de 
schrijfster naar zijn oordeel niet zonder succes; waar zij als vrouw niet 
kon navoelen, schoot zij tekort. Zij had er daarom beter aan gedaan geen 
'objectieve' verteltrant te kiezen, maar alles te vertellen vanuit Louise's 
gezichtspunt. Uit de N.R.C.-recensie van Robbers' Roman van Bernard 
Bandt (47) bleek zonneklaar dat objectiviteit in de roman hoger 
gewaardeerd werd dan subjectiviteit. Kennelijk is de redenering: als mej. 
van der Mandele er niet in slaagt weer te geven wat buiten haar 
(vrouwelijke) verbeelding ligt, moet ze minder hoog grijpen en de wereld 
voorstellen zoals ze wordt ervaren door een vrouwelijk personage. 
(Hetzelfde blijkt ook uit de kritiek die Netscher schreef over mew. 
Snijder van Wissenkerke's Zwarte vlinders: De Hollandsche Revue 1 (1896), 

p. 61.) 
Wat de held van de roman, Willem de Beughe, betreft: hij is een 
kunstenaar. Onder invloed van Louise voelt hij zich geestelijk en artistiek 
aansterken. Hij schrijft een novelle, Een Liefde van Zielen, waarin hij de 
platonische liefde die hij en zijn vriendin voor elkaar voelen, verheerlijkt: 

Het boek was uitgekomen. Overal lag het voor de winkelglazen met den 
artistiek-eenvoudigen band, waarin de titel met dunvergulde letters, een 
kuische, hoog-reine titel; een Liefde van Zielen, waardoor alleen het 
boek reeds de wijding kreeg van zuiver platonisme, verheven kunst. 
Kranten en tijdschriften wijdden lange artikels aan de beoordeeling. Zij 
waren niet alle even goed, sommige geestdriftig over zooveel echte en 
diep-gevoelde, hoog-mooie kunst, andere verweten den schrijver, dat hij 
een onbestaanbaren toestand had geschilderd, dat hij behoorde tot de 
decadenten, die het ziekelijke, het nevrose in den mensch verheerlijken. 

(48) 

Willem verdedigt in een twistgesprek de moderne richting in de 
letterkunde: "Het realisme treft den schrijver en hij schildert het na, als 
een brok natuur, dat hem frappeerde. Een auteur ziet in het meisje niet 
de malloot, doch zijn medelijden idealiseert haar en wat nets dan 
misschien zwakheid van karakter is, schept hij zich als eene ziekte." (49) 

In het karakter van Willem de Beughe is een zelfde gespletenheid als 
bij Taco Quaerts uit Extaze aan te treffen (50). Willem onderkent in 
zichzelf een "zwakke ikheid" en "een beter wezen", en Louise doet hem 
zijn beter ik ontwikkelen. Maar er zijn meer tegenstrijdigheden in 
Willem's inborst: uitgelatenheid en ernst; levenslust en melancholie; 
energie en willoosheid. 

Mevrouw van Westrheene, Alles komt terecht. Amsterdam, P.N. van 
Kampen & Zoon. 

Dit boek kent een ingewikkelde 'knoop', bij de ontrafeling waarvan wat 
onwaarschijnlijkheden te pas komen, 'onnatuurlijke' personages en een 
moraal ("Gelukkig! Er zijn nog zulke menschen, in onzen tijd van 
zeldzaamheid van hooge deugd; eene zeldzaamheid die zelfs - beet het onlangs 
een kind deed vragen: "Zijn er nog brave menschen, papa?""). 
Waarmee de kwestie van de objectiviteit in een keer van de baan is. Ook 
verder blijken er maar weinig 'moderniteiten' uit het profiel op dit boek 
toepasbaar. Opmerkelijk is evenwel, hoe in een zonder twijfel ouderwetse 
roman van de hoogbejaarde mevrouw Van Westrheene, die alleen door een 
aantal critici van de oude stempel wordt opgemerkt, toch een aantal 
actuele thema's en motieven zijn plaats vindt. Zo komt er een 
"vriendschapshuwelijk" in voor, wat inhoudt dat de beide echtelieden 
overeenkomen dat zij "met volkomen handhaving van den status quo ante" 
hun huwelijk zullen beleven (51). Aan hun platonische verhouding, hun 
"broeder- en zusterband" beloven ze elkaar een eind te maken als een van 
beiden meent een ander lief te hebben (52). Aan tafel wordt een keer het 
vrouwenvraagstuk besproken. Met zijn behandeling van het thema van de 
platonische liefde, die volstrekt wordt verworpen, is de roman een echo 
van Zusterzielen van E.C. van der Mandele. 


Conclusies 

Het onderzoek naar de boeken uit 1895 wijst uit dat in de romans die 

op belangrijke punten overeenkomen met het profiel, ook een zwakke held 

optreedt; dat wil zeggen dat hij te beschrijven is met de 

karakteriseringen uit het profiel. Maar daarnaast treedt dit type held ook 

nog op in boeken die veel minder aan het profiel beantwoorden (53). Er 

zijn klaarblijkelijk meer zwakke helden dan moderne romans. Ook blijkt 

een zwakke held geen onmisbaar ingredient voor het nieuwere proza te 

zijn (54). 

Juist in samenhang met thema's, door 19de-eeuwers als typisch modern 

gekenschetst, laten zich toch onmiskenbaar trekken van de moderne held 

herkennen: zijn zelfmoordneiging, ingegeven door een erfelijke belasting 

en een gespletenheid tussen platonische 'ziele'-liefde en extreme, 

ziekelijke zinnelijkheid; tussen vrije liefde en huwelijkse liefde. 

De wijze waarop een moderne karaktertrek gerealiseerd is in de helden 

kan evenwel sterk verschillen, wat veroorzaakt dat er op de 

overeenkomsten tussen de betreffende romanpersonages wel een en ander 

valt of te dingen, al zou De Beer ze wellicht zonder onderscheid 'zwak' 

noemen. Met enig recht zou men zich immers, alles overwegende, kunnen 

afvragen wat iemand als Willem Termeer uit Een nagelaten bekentenis nu 

feitelijk te maken heeft met Anton van Breughel, de held van Van 

Nouhuys' Zijn kind of met Patrick de Foyle uit Felicia Beveridge van 

Vosmeer de Spie. Karaktertrekken die bij Willem Termeer als 

ziekteverschijnselen moeten worden aangemerkt, dienen bij Van Breughel 

tot verbeelding van een algemeen-menselijke tragiek en in het geval van 

Patrick de Foyle tot adstructie van een 'strekking'. Dit laat zich 

illustreren aan de hand van de gespletenheid die zich in hun karakters 

voordoet, hun cerebraliteit en sterke zelfanalyse en het verlammend besef 

van machteloosheid, waaronder zij gebukt gaan. Bij Willem Termeer zijn 

dit alle symptomen van een erfelijke degeneratie; bij Van Breughel 

openbaart zich in deze trekken een vervreemding van het leven, waar het 

bij Patrick de Foyle eerder zo is dat hierin gezocht wordt naar een 

verklaring voor de onmogelijkheid van duurzame liefde. 

Dat de helden die nog het meest op Termeer, prototype van de moderne 

zwakke, lijken - Meindert van Oudenaerde uit Esjee's Kinderen van hun 

tijd en Herman uit de novelle 'Op de grenzen', in de bundel Ironisch en 

tragisch van Frits Lapidoth - optreden in romans van hybridisch karakter 

(waarin moderniteiten worden gevarieerd met traditionele kenmerken), 

geeft een begrip van de complexiteit van de problematiek. Opmerkelijk is 

in elk geval dat in sommige boeken waarin zwakken optreden, het 


probleem dat De Beer signaleert aan de orde wordt gesteld. In 
Zusterzielen wordt een schrijver van het type boeken waarin een 
"malloot" wordt geanalyseerd in beeld gebracht; in Ironisch en tragisch 
worden personages bedorven door het lezen van boeken waarin alom 
somberte heerst en karakterzwakte en pessimisme schering en inslag zijn: 
het type boek waarin zij zelf figureren. De zwakke romanheld lijkt zo 
een amalgaam van waarschuwing en fictie; 'moraal' en 'naturalisme'. Wie 
genoemde boeken leest, kan gemakkelijk tot de conclusie komen dat zij 
De Beer's artikel overbodig maken. 

Samenvattend zou men de veronderstelling kunnen opperen dat De Beer 
met zijn artikel in Noord en Zuid het concept van de zwakke romanheld 
min of meer aan de moderne roman opdringt. De morele afkeuring, 
waarmee hij het verschijnsel tegemoet treedt, lijkt hem het zicht op de 
onontbeerlijke nuances te ontnemen. De bestudering van de prozakritieken 
van een heel jaar leert dat er een tendens is 'overal' zwakke helden te 
zien. Zelfs als er zich in een roman personages aandienen, geheel van 
moderne smetten vrij, wordt nog wel verzucht dat Kier nu eens gelukkig 
ge�n zwakke helden zijn (55). 

Een opvallende uitkomst van het onderzoek is dat er ook vrouwen 
blijken te bestaan - Martha, Felicia Beveridge, mej. Van der Weel - die 
gelijkenis vertonen met de moderne mannenkarakters. De vraag dringt 
zich dan op waarom De Beer zijn opmerkingen niet het romanpersonage in 
het algemeen heeft laten gelden. Zijn overtuiging dat schrijfsters andere 
mannen op papier zetten dan hun mannelijke collega's - "egoist, ruw, 
genotzuchtig, ware bruten, die niets begrijpen van de hun toevertrouwde 
vrouwenzielen" - vindt in 1895 nergens bevestiging. Mevrouw Snijder van 
Wissenkerke, Esjee, Egb. C. van der Mandele: zij hebben alien aan 
'zwakken' het aanschijn gegeven. Maar ook Virginie Loveling, Mevrouw 
van Westrheene, Vera, Therese Hoven, Cornelie Huygens, Cornelie 
Noordwal en Daisy E.A. Junius zijn niet verantwoordelijk voor "bruten". 
Misschien wordt De Beer deze stelling ontlokt door de actualiteit van het 
'vrouwenjaar' 1898. 

Wat betreft de toetsing van het profiel: een heuristische weg 
waarlangs men tot bijstellingen kan geraken bestaat in een confrontatie 
van de contemporaine kritiek met het in het profiel vervatte. Een tweede 
mogelijkheid ligt in bestudering van de boeken zelf, waar bijvoorbeeld 
niet alle aspecten van een zwakke held door het profiel worden 
beschreven. De kans dat het bier gaat om een correctie van enige 
levensduur wordt natuurlijk groter naarmate het betreffende aspect in 
meerdere boeken kan worden aangetroffen. 

Dat de oogst aan aanvullingen - en weglatingen - niet groot is, kan 


deels worden toegeschreven aan het relatief beperkt aantal onderzochte 
boeken, deels aan een methodologisch probleem. Men zou namelijk de 
tegenwerping kunnen maken dat twee hypotheses ten opzichte van elkaar 
getoetst worden: de stelling van De Beer en het ontworpen profiel. 
Daarop valt niet veel of te dingen: dergelijke zwakke plekken lijken 
evenwel onvermijdelijk in een receptie-historisch onderzoek naar het 
moderne proza uit het laatste decennium van de 19de eeuw. Het houvast 
van de contemporaine kritiek biedt hiervoor enig soelaas. Toch zouden op 
grond van de bevindingen onderstaande aanvullingen en accenten kunnen 
worden aangebracht. Ze zijn opgenomen in een kort overzicht van de 
voornaamste punten van het profiel. 

1. De moderne roman in de jaren negentig van de 19de eeuw kent twee 
verschijningsvormen: de naturalistische roman, objectief-beschrijvend van 
aard (geInspireerd op Zola), en de psychologische analyse, 
subjectief-analyserend (geInspireerd op Bourget). In verhouding tot 
beschrijving en karakteranalyse is de intrige in beide gevallen nog maar 
van ondergeschikt belang. Mogelijk is het zo dat de psychologische 
analyse eerder de (wat omvangrijker) roman als uitdrukkingsvorm bezigt, 
waar de naturalistische schetsen als novellen gepresenteerd zullen worden. 
2. Een gekunstelde stijl (met neologismen e.t.q.) lijkt met name in de 
psychologische roman niet onontbeerlijk te zijn. 
3. In tegenstelling tot de naturalistische roman zoekt de psychologische 
analyse zijn personages juist in de hogere kringen van de samenleving. 
4. Bij de waardering van het werk van vrouwelijke auteurs wordt erop 
gelet of de schrijfster erin geslaagd is iets van haar vrouwelijke visie in 
het boek te leggen. Hier wordt dus subjectiviteit verlangd. 
5. De psychologische analyses bieden de lezer geen kans sympathie te 
gaan voelen voor het 'onderzoeksobject'. 
6. Er bestaan niet alleen zwakke mannenkarakters, maar ook zwakke 
vrouwelijke personages. Zij kunnen optreden in moderne romans, maar ook 
wel daarbuiten, in proza waarin oud en modern hand in hand gaan. Lezen 
is een oorzaak van karakterzwakte van romanhelden of wakkert deze aan. 
Door lezen vervaagt de grens tussen droom en werkelijkheid (zoals in 
Aletrino's Martha) of wordt bewustzijn en zelfanalyse juist tot het 
uiterste aangescherpt (zoals in Lapidoth's 'Zielemoord'). 
7. De psychologische analyse werd geinspireerd door Paul Bourget. Diens 
feitelijke invloed op de Nederlandse literatuur van de jaren negentig 
verdient stellig de aandacht. 
8. Oorzaken voor de karakterzwakte van moderne romanhelden zijn: lezen, 
de spanning tussen kunstenaarschap en maatschappij, sociale ontworteling 
en degeneratie. 

9. Moderne thema's zijn de ouder-kind-relatie, de spanning tussen 
zinnelijkheid en zieleliefde, zelfmoord, kunstenaarschap, erfelijke 
belasting, vrije liefde en huwelijkse liefde. 
Tot slot wil ik nog even stilstaan bij de problemen die een benadering 
van 19de-eeuws proza vanuit de contemporaine kritiek aankleven. 

Het interpreteren van uitspraken van critici blijkt een lastige 
aangelegenheid, ook als gedurende het onderzoek steeds dezelfde 
boekbesprekers aan het woord komen, zodat hun 'kritisch idioom' aan 
duidelijkheid wint. Men kan vaststellen dat een term als 'analyse' in de 
letterkundige kritiek een ontwikkeling doorloopt. Meermaals spreken 
critici over analyse in een roman, waar deze naar ons gevoelen volstrekt 
afwezig is: een term die aanvankelijk gebruikt wordt in een zeer 
specifieke betekenis, slijt gaandeweg en blijkt uiteindelijk niet veel meer 
te beduiden dan dat er 'diepgang' in het boek is. (Hetzelfde doet zich 
voor met de begrippen 'objectief' en 'subjectier.) Het blijkt daarom ook 
niet altijd even gemakkelijk uit te maken waar in een bepaald boek het 
zwaartepunt ligt: bij de 'intrige' of bij de 'analyse'. Het gaat in ieder 
geval steeds om een relatieve bepaling: meer analyse dan intrige, of 
andersom. 

Het is zeer wel denkbaar dat critici bepaalde ontwikkelingen in het 
proza niet signaleren. ook is het mogelijk dat sommige verschijnselen pas 
na een meer voltooide ontwikkeling juist geduid kunnen worden. 

Het is problematisch hoe vanuit veelal incidentele uitspraken van critici 
tot algemeenheden te geraken. Wanneer kan men een verzameling losse, 
op een boek betrokken opmerkingen, samenbundelen tot een kenmerk van 
modern proza? Hangt dit of van het aantal opmerkingen, of zelfs van wie 
het zegt? In dit verband kan worden opgemerkt dat aan de literaire 
kritiek in dagbladen in de 19de eeuw kennelijk een geheel andere funktie 
wordt toegekend dan aan die in week- en maandbladen (56). 

Noten 

(1) Voorbeelden uit Brie geheel verschillende tijdschriften zijn: Maurits 
Smit, 'Het spook van onzen tijd' in: De Tijdspiegel, (1892), II, pp. 151-163 
Therese Hoven, 'De zelfmoord in onze letterkunde'; in: De Amsterdarnmer 
van 23 februari 1896 en de bespreking van Emants' Een nagelaten 
bekentenis door Frans Coenen in De Kroniek van 29 september 1895, pp. 
317-318. 

(2) Dit artikel is een bewerking van een doctoraalscriptie, geschreven 
onder begeleiding van Nop Maas (K.U. Nijmegen). De titel van dit artikel 
werd ontnomen aan de bespreking die Frans Netscher Herman Robbers' 
Roman van Bernard Bandt wijdde in De Hollandsche Revue 2 (1897), pp. 
680-688. 
(3) Noord en Zuid 21 (1898), pp. 333-344. 
Taco H. de Beer (1838-1923) richtte een aantal tijdschriften op, waaronder 
Noord en Zuid (1876), het weekblad De Amsterdammer (1877) en De 
Portefeuille (1879). 
(4) t.a.p., p. 336. 
(5) t.a.p., p. 341. 
(6) t.a.p., p. 344. 
(7) t.a.p., p. 344. 
Het verschijnsel van de moreel-ondermijnde, zwakke romanpersonages 
wordt vaker door De Beer ter sprake gebracht: 'Frank Westhove van 
Couperus en Graaf Pepoli van Mevrouw Bosboom'; in: Noord en Zuid 18 
(1895), pp. 430-434 en 'Karakters in onze nieuwe literatuur'; in: Noord en 
Zuid 24 (1901), pp. 571-573. De Beer verwoordt met zijn artikel uit 1898 
een in wijdere kring levend oordeel. 
(8) 1k wil er bier op wijzen dat waar ik 'proza' varieer met 'roman', er 
uiteraard 'novelle' dient bijgedacht to worden. 
(9) Geen der zes boeken waarop De Beer zijn beweringen baseert, dateert 
uit dat jaar, dat wel valt in de periode door zijn artikel bestreken 
(1892-1898). 
(10) Deze tijdschriften zijn: De Gids, De Nieuwe Gids, De Tijdspiegel, De 
Nederlandsche Spectator, De Hollandsche Revue, De Kroniek, Elsevier's 
Geillustreerd Maandschrift, De Amsterdammer, Tweemaandelijksch 
Tijdschrift, Nederland en Het Leeskabinet. 
(11) De vragen worden in de onderstaande besprekingen niet puntsgewijs 
afgehandeld, maar de bevindingen zijn tot een leesbaar geheel 
gerangschikt. Wat niet genoemd wordt, is op het betreffende boek niet 
van toepassing. 
Het gehele onderzoek omvatte de volgende titels: A. Aletrino, Martha 
en Novellen; Joh. H. Been, Zeemansbloed; F.A. Buis, Binnenskamers en 
buitenshuis; C. Buysse, Wroeging; H.Th. Chappuis, Monsieur Paljas; L. 
Couperus, Wereldvrede; Esjee, Kinderen van hun tijd; Aug.P. van 
Groeningen, Een nest menschen; Th. Hoven, Een Engelsch binnenhuisje; en 
Op eigen verantwoording; C. Huygens, Zomer; Daisy E.A. Junius, Kapellen; 

W.P. Kops, Eduard de Kllemare; F. Lapidoth, Ironisch en tragisch; V. 
Loveling, De Bruid des Heeren en Mijnheer Connehaye; E.C. van der 
Mandele, Zusterzielen; J. Morgan de Groot, Bouton de Rose; C. van 

Nievelt, Motieven; C. Noordwal, Kleine Trees; W.G. van Nouhuys, Zijn 
kind; Phocius, Een kalverliefde. De verloren zoon. Een vreemde plant; H. 
Rutgers, Een sterkere macht. Verschroeiende vlamrnen; A. Smit, Dokter 
Duquesnes; M. Snijder van Wissenkerke, Zwarte vlinders; W.G.F.A. van 
Sorgen, Mr. E. de Breul van Oosthuijzen; Vera, Adolf Kncia; Vosmeer de 
Spie, Felicia Beveridge en Mew. van Westrheene, Alles komt terecht. 

(12) De ruimte ontbreekt om hier een overzicht van alle gevonden 
kritieken to geven. Wel kan worden opgemerkt dat in het algemeen 
'moderne' boeken juist ook de aandacht trekken van de jongere 
tijdschriften, en romans, geschreven door de grijze eminenties van de 
romankunst als Mevrouw van Westrheene of H.Th. Chappuis, of boeken 
van Vera en Daisy E.A. Junius, alleen worden besproken door bijvoorbeeld 
De Tijdspiegel, Het Leeskabinet of Het Nieuws van den dag. 
(13) Ook Vosmeer de Spie's roman Een passie (1891) en de novelle 
'Verwachting' in Kleine Studies (1892) dragen als ondertitel "Analyse van 
een gemoedstoestand". 
Vosmeer de Spie is een pseudoniem van Maurits Wagenvoort. 
(14) De Kroniek 1 (1895), 48 (24 november), p. 381. 
(15) De Kunstwereld 3 (1896), 1 (4 januari), p. 7. 
(16) De Hollandsche Revue 1 (1896), p. 132. 
(17) De Gids (1896), I, pp. 404-405. 
(18) Bijvoorbeeld Van den Oude (Nieuws van den dag, 6 november 1895), 
J. de Koo (De Amsterdammer, 1 & 8 december 1895) en F. Netscher (zie 
noot 15). 
(19) De Hollandsche Revue 1 (1896), p. 126. 
(20) In zijn essays 'Over den modernen roman' en 'Litteratuur van 1890'. 
(21) De Nederlandsche Spectator (1895), 46 (16 november), p. 373. 
(22) Felicia Beveridge, p. 224 pp. 54-55. 
(23) Felicia Beveridge, p. 40. 
(24) Felicia Beveridge, p. 82 pp. 166-167 pp. 281-282. 
(25) Felicia Beveridge, p. 216. 
(26) De Kroniek 1 (1895), 48 (24 november), p. 381. 
(27) Cf. Jan Fontijn, 'Leven in extase: Louis Couperus en Ralph Waldo 
Emerson'; in: Leven in extase, pp. 138-152. 
(28) Felicia Beveridge, pp. 23-25. 
(29) Felicia Beveridge, p. 69. 
(30) Ironisch en tragisch, p. 181. 
(31) Een nagelaten bekentenis (ed. Van Oorschot, z.j.), p. 6. 
(32) Ironisch en tragisch, p. 181. 
(33) Ironisch en tragisch, p. 210. 
(34) De Nederlandsche Spectator (1896), 12 (21 maart), p. 92 & J. van den 

Oude, Litterarische Interludien II, p. 181. 

(35) De Tijdspiegel (1895), I, p. 447. 
(36) Ironisch en tragisch, p. 216. 
(37) Ironisch en tragisch, p. 215. 
(38) Ironisch en tragisch, p. 218. 
(39) Ironisch en tragisch, pp. 186 & 188. 
(40) Ironisch en tragisch, p. 223. 
(41) Een nagelaten bekentenis, p. 61. 
(42) Ironisch en tragisch, p. 185. 
(43) Cf. De Tijdspiegel (1895), I, p. 443. 
(44) N.R.C., 5 december 1895; Algemeen Handelsblad, 27 november 1895. 
(45) De Amsterdam-11er, 1 december 1895, p. 9; De Telegraaf, 8 februari 
1896. 
(46) De Tijdspiegel (1895), I, p. 444. 
(47) N.R. C., 3 oktober 1897. 
(48) Zusterzielen, p. 266. 
(49) Zusterzielen, pp. 68-70. 
(50) Louis Couperus, Extase (ed. Veen, 1980), pp. 69-70. 
(51) De Tijdspiegel (1895), I, p. 424. 
(52) Alles komt terecht, pp. 236 & 240. 
(53) Bijvoorbeeld Ironisch en tragisch en Zusterzielen. 
(54) Bijvoorbeeld Van Groeningen's Een nest menschen. 
(55) Het Leeskabinet Bibliografisch Album (1896), p. 15. 
(56) Het lijkt soms of recensenten in couranten zelf wat met hun taak 
verlegen zijn. Zo leidt de criticus van Het Vaderland op 25 november 1897 
zijn stukje over Couperus' Metarnorfoze in met de volgende woorden: "De 
literaire dagbladkritiek heeft het hard te verantwoorden. De uitgevers 
plukken uit die beoordeelingen wat ter wile van de reclame daaruit dienst 
kan doen en brengen ze aldus meestal verminkt voor het publiek, dat er 
nog geen kennis van nam. En 't publiek, dat ze leest, ziet ze voor half 
vol aan, omdat de recensent verplicht is zijn oordeel in evenveel regels 
samen te vatten, als de weekbladen in kolommen en de tijdschriften in 
bladzijden." Soms ook beperkt men zich tot een samenvatting van een 
kritiek uit een der literaire tijdschriften. Dagbladrecensenten die 
boekbesprekingen van wat grotere omvang en wat fellere toon schrijven 
(zoals Johan de Meester in de N.R.C. en J. van den Oude aan de leestafel 
van Het Nieuws van den dag) worden daarom wel gekapitteld (F.M. 
Jaeger, 'Boekbeschouwing in dagbladen'; in: De Nederlandsche Spectator 
van 7 december 1895; Taco de Beer, 'Kritiek'; in: Noord en Zuid 23 
(1900), pp. 401-419). 

DE STRUCTUUR VAN DE GOD DENKBAAR 
DENKBAAR DE GOD; EEN NIEUW ONDERZOEK 
NAAR DE VERTELTECHNIEK 


Bavo van den Idsert 

O. Inleiding 
De roman De God Denkbaar De God (in het vervolg afgekort tot DGD) 
is niet den van de toegankelijkste teksten van de Nederlandse romanliteratuur. 
De uiteenlopende waardering voor en meningen over deze 
roman toners dat de auteur Hermans erin geslaagd is een boek te schrijven 
dat bij de lezers verschillende gevoelens oproept en, in nauwe 
samenhang daarmee, sterk uiteenlopende inzichten met zich meebrengt. Of 
dat ook de bedoeling van de auteur geweest is, daar durf ik geen 
uitspraak over te doen, maar zeker is dat hij het zijn critici met deze 
roman niet makkelijk gemaakt heeft. 

Een van de problemen waarvoor DGD zijn lezers stelt is de enorme 
heterogeniteit in de opbouw van het verhaal. Men treft een bonte 
verzameling verwijzingen naar vrijwel alle gebieden van ons culturele 
erfgoed aan, zoals namen van bestaande of bestaand hebbende personen 

(b.v. Olfert Dapper, Anna Blaman), culturele stereotypen (b.v. de politic-
agent, de ambtenarij, de wetenschapper), niet-literarie tekstgenres (b.v. de 
reclametekst, het wetenschappelijk betoog), literaire tekstgenres (het 
sprookje, het detective-verhaal), specifieke teksten (b.v. de stadskaart van 
Parijs, de Verzamelde Werken van Th.Jorissen, de Guide Bleu, de Bijbel, 
de Tractatus logico-philosopicus van Wittgenstein), e.a. Een belangrijk 
aspect van een groot aantal van de verwijzingen is de manier waarop de 
taal gehanteerd wordt. 
Ondanks (of misschien wel dankzij) deze heterogeniteit valt toch een 
duidelijk verhaalgebeuren uit de tekst of te leiden. Denkbaar blijkt niet in 
het bezit te zijn van de geheime papieren die zijn goddelijkheid zouden 


moeten bewijzen. In een wanhoopspoging ze te bemachtigen springt hij 

tot twee maal toe uit een raam, waarna zijn zoektocht een aanvang 

neemt. Hij brengt het weliswaar daadwerkelijk tot godheid en verwerft 

zich als zodanig een grote aanhang, maar de geheime papieren die dat feit 

moeten bewijzen, blijven onvindbaar. 

Het verhaalgebeuren rond Denkbaar heeft een allegorisch karakter. De 

belangrijkste elementen daarvan zijn: I. het streven naar inzicht (orde); 2. 

blindelings handelen (chaos). Alle personages en gebeurtenissen mani


festeren zich als ideeen die terug te voeren zijn op het spanningsveld 

tussen deze twee polen van de menselijke psyche. Zo treden een aantal 

personages op als wijzen van taalhanteren die Denkbaar terzijde staan bij 

zijn poging om de geheime papieren te bemachtigen (b.v. Faema-Milano 

als een bedrieglijke manier van spreken die van de reklametekst is 

afgeleid, of de wetenschapper Mirabella Blom die ieder woord van zijn 

oorspronkelijke betekenis loszingt). Een personage als Afschuwelijke Baby 

vertegenwoordigt het blindelings handelen. Denkbaar zelf draagt beide 

aspecten van de menselijke psyche in zich: enerzijds verbeeldt de 

zoekactie naar de geheime papieren zijn zucht naar inzicht (orde), 

anderzijds manifesteert hij zich in zijn daden onder andere als een wreed 

heerser. 

Merk op dat in ieder geval een deel van het heterogene tekstmateriaal 

dat ik hierboven heb opgesomd een aanwijsbare rol speelt in het al


legorische verhaal, b.v. de van de reklametekst afkomstige wijze van 

taalhantering die achter Faema-Milano schuilgaat. Ik kan het in dit 

verband niet nalaten er op te wijzen dat de kern van het verhaal


gebeuren, de onvindbaarheid van de geheime papieren, een directe 

verwijzing is naar de gedachte van Wittgenstein dat de zin (waarde) van 

de wereld waarvan wij deel uitmaken noodzakelijkerwijs buiten de wereld 

zelf gelegen moet zijn. Aangezien wij onszelf niet buiten de wereld 

kunnen opstellen waarvan wij deel uitmaken, kunnen wij de zin (waarde) 

van die wereld ook niet doorgronden. Wittgenstein formuleert het in de 

Tractatus logico-philosophicus aldus: 

De zin van de wereld moet buiten haar liggen. In de wereld is alles als 
het is en gebeurt alles zoals het gebeurt; er is in de wereld geen 
waarde en als deze er was, zou zij geen waarde hebben. 
Als er een waarde is die waarde heeft, moet zij buiten alles wat er 
gebeurt en buiten alle zo-zijn liggen. Want alle gebeuren en zo-zijn is 
toevallig. 
Wat het niet-toevallig maakt, kan niet in de wereld liggen, want anders 
zou dat weer toevallig zijn. 


Het moet buiten de wereld liggen." (Satz 6.4) 

Hetzelfde geldt mutatis mutandis voor een godheid: de zin (waarde) van 
zijn god-zijn moet noodzakelijkerwijs buiten de wereld liggen waarvan hij 
deel uitmaakt. Iedere poging om de zin (waarde) van de wereld te 
doorgronden, of in taal uit te drukken, is tot mislukken gedoemd. 

De uiteindelijke ondergang van Denkbaar toont de onmogelijkheid van 
zijn poging om tot een zinvolle ordening van de hem omringende werkelijkheid 
te komen, waarmee Hermans' bekende thema van de chaos 
zichtbaar wordt. Tot zover mijn introductie op de tekst zelf. 

Als we nu de literaire en wetenschappelijke kritiek bekijken, dan valt 
op dat de bovengenoemde heterogeniteit weliswaar door vrijwel iedereen, 
zij het impliciet, wordt opgemerkt, maar dat niemand in staat is een ordening 
aan te brengen waarbij een dergelijke tekstopbouw logisch, of in 
ieder geval betekenisvol voor het thema van de roman is. Sommigen 
brengen op grond van een aantal tekstelementen een ordening aan die 
onverenigbaar is met andere tekstelementen, of een ordening waarin 
andere tekstelementen tegen wil en dank worden ingepast. Anderen 
brengen op grond van een onderscheiden thema (en/of structuur) een 
strikte tweedeling aan tussen 'zinvol' en 'zinloos' tekstmateriaal. Als 
belangrijkste exponent van de laatste categorie noem ik Dupuis (1985). Hij 
stelt dat een experimentele roman als DGD, die bovendien in een zeer 
korte tijdsspanne (drie maanden) geschreven is, 'niet tegelijkertijd een 
netwerk van weldoordachte bedoelingen kan zijn'. Om de juiste toon te 
vinden dient volgens hem 'het kaf van het koren' gescheiden te worden. 
Onder het kaf verstaat hij allerhande surrealistische procOdes (woordherhaling, 
associatietechniek, e.d.) en de realiteitsverwijzingen (naar bestaande 
personen, culturele instellingen, etc.) die hij aanduidt als 'woekerelementen' 
en 'vreemde, redundante elementen' afkomstig uit de wereld 
van 'de maker'. Onder het koren verstaat hij 'de globale betekenis van, 
Denkbaars lotgevallen'. Hij spreekt in dat verband van 'de psychofilosofische 
problematiek' die men gewoonlijk in Hermans' werk aantreft. 
Hieronder verstaat Dupuis de vergeefse poging van Denkbaar om zijn 
goddelijkheid te bewijzen, en daarmee de zogenaamde 'orde' in de wereld. 
Door het falen van zijn poging om zinvolle informatie over zichzelf en de 
wereld te ontdekken, en door zich in zijn handelen als toonbeeld van het 
dynamische spontaan uit te drukken, vestigt Denkbaar juist de aandacht 
op het kunstmatige karakter van iedere stelselmatige opvatting van de 
natuur en het wereidgebeuren, en bewijst daarmee impliciet de enige 
echte kant van zijn psyche, de 'chaos'. 


De strikte tweedeling ten aanzien van de inhoud gaat bij Dupuis 

gepaard met een scheiding op het structurele niveau tussen het hal


lucinerende personage Denkbaar, een auctoriele verteller en de auteur 

Hermans, die verder geen semantische invloed op elkaar zouden hebben. 

Deze structuurordening komt in paragraaf 2 nog uitvoerig ter sprake. 

Noch de tweedeling op het inhoudelijk niveau, noch de scheiding op het 

structurele niveau kan mij bekoren. Ik hoop met deze inleiding enigszins 

zichtbaar te hebben gemaakt dat op z'n minst een deel van het heteroge


ne tekstmateriaal niet zomaar los te koppelen valt van het allegorische 

verhaal en het thema daarvan. In dit artikel zal echter de nadruk liggen 

op het herstellen van de structurele eenheid. Inhoudelijke tekstgegevens 

worden daarbij natuurlijk niet uit de weg gegaan, maar het is niet mijn 

doel om op deze plaats een nieuwe inhoudelijke interpretatie te geven. Zo 

zal de lezer opgemerkt hebben dat hetgeen ik het allegorische verhaal 

noem, grote overeenkomst vertoont met wat Dupuis onder de psycho


filosofische problematiek verstaat. 

Het onderzoek naar de structuurorganisatie dat men in paragraaf 4 aan


treft, wordt voorafgegaan door een bespreking van twee recente studies 

waarin de structuurorganisatie van andere teksten van Hermans een 

belangrijke plaats inneemt (par. 1); een bespreking van een drietal 

artikelen over de structuurorganisatie van DGD zelf (par. 2); en een 

overzicht van het instrumentarium dat ik in mijn onderzoek zal hanteren. 

In paragraaf 5 volgen enkele conclusies. 

Alvorens mijn programma ten uitvoer te brengen dien ik melding te 

maken van het feit dat ik vlak na de voltooiing van dit artikel kennis 

genomen heb van Vermeirens studie naar de overeenkomsten tussen 

Hermans' en Wittgensteins kijk op de relatie taal, denken en wereld. Deze 

studie, Willem Frederik Hermans en Ludwig Wittgenstein (1986), kan 

misschien het best getypeerd worden als een gedeeltelijke herontginning 

van de romanwereld van Hermans in het licht van Wittgensteins denken. 

'Gedeeltelijk' omdat zijn onderzoek ten aanzien van het primaire materiaal 

zich beperkt tot een (jammer genoeg niet beargumenteerde) keuze uit het 

verhalend proza van Hermans. 'Herontginning' omdat hij met zijn onder


zoek naar de romanwereld van Hermans in het voetspoor treedt van 

Dupuis. 

Vermeiren gaat er in zijn onderzoek van uit dat er een realiteitsstruc


tuur ( = Hermans' beeld van de werkelijkheid) of te leiden valt uit de taal


structuren ( = tekenelementen binnen de diverse romans en verhalen) die 

Hermans ontwerpt. 


Steeds zal (...) via een analyse van de taalstructuur getracht worden om 
Hermans' visie op mens en werkelijkheid te reconstrueren, waarbij de 
aandacht in hoofdzaak zal gaan naar de tegenstelling die bestaat tussen 
het idealistische denken (waaruit een aantal taalspelen voortkomen) en 
de feitelijke realiteit. (blz. 53) 

De graad van herkenbaarheid van de realiteitsstructuur (en daarmee de 
mate van conventionaliteit) is in de onderzochte teksten niet gelijk. Met 
name de minder toegankelijke teksten Lotti Fuehrscheim, DGD en Het 
Evangelie van 0.Dapper Dapper onderscheiden zich in dat opzicht. 

In deze drie teksten gaat het niet alleen meer om een werkelijkheidsonderzoek 
, maar om een formeel onderzoek van een werkelijkheid(
sstructuur) via een taal(structuur), waarbij de relatie tussen taal, 
denken en wereld nu centraal staat. Men zou het ook zo kunnen stellen 
dat het verband tussen taal- en realiteitsstructuur hier het hoofdthema 
is geworden. In hoeverre kan taal (elementen van) de werkelijkheid in 
woorden vatten? 
Want alhoewel de bekende thema's, zoals: de onkenbaarheid van mens 
en realiteit, het anti-idealisme, het fatalisme en de tegenstelling or-
de/chaos nog steeds belangrijk zijn, is nu de benadering of methode 
gewijzigd. De mogelijkheden en grenzen van het taalgebruik z�lf worden 
immers in de eerste plaats doorgelicht. (blz. 123) 

Wat betekent dit voor DGD? Centraal in Vermeirens opvatting van deze 
roman staat de onmogelijkheid om via een taalstructuur tot een zinvolle 
ordening van de werkelijkheid te komen. 

De talrijke woordcombinaties, hoofdzakelijk ontstaan uit klankassociaties 
en betekenisovereenkomsten zijn een poging om via een taalcode of 
structuur een aansluiting te vinden bij een werkelijkheidsstructuur. De 
zinledigheid die juist ontstaat door het ontoelaatbaar en arbitrair 
verbinden van uiterlijke vorm en inhoud toont echter de onmogelijkheid 
om door middel van een codificering de realiteit te verklaren of te 
doorgronden. (blz. 132) 

De verdere uitwerking van zijn inhoudelijke interpretatie, waarin belicht 
worden: een aantal interne verwijzingen naar Wittgenstein, de rol van een 
aantal personages die zich schuldig makers aan een vorm van onzinnig 
taalgebruik, en enkele belangrijke motieven, laat ik achterwege. Wel 


citeer ik een opmerking die aan een van mijn bezwaren tegen Dupuis 
(1985) in belangrijke mate tegemoet komt: 

Het associatieve karakter van De God Denkbaar overstijgt daarom wel 
degelijk het niveau van loutere taalgrapjes (in tegenstelling tot wat 
Dupuis beweert, 1985, p. 286) en moet geplaatst worden binnen de 
hogervermelde, ruimere context. (blz. 143) 

Vermeiren heft met deze uitspraak Dupuis' (inhoudelijke) tweedeling 

tussen het kaf en het koren voor een belangrijk deel op, al blijft het 

heterogene tekstmateriaal opvallend genoeg grotendeels buiten zijn 

analyse. Wat geheel niet in ogenschouw wordt genomen is de structuuror


ganisatie, zodat een onderzoek naar de verteltechniek nog altijd vol


doende bestaansrecht heeft. 

Ik heb, gezien de uitsluitend inhoudelijke analyse van Vermeiren, be


sloten verder geen wijzigingen aan to brengen in mijn artikel. Elders zal 

ik zeker nog terugkomen op zijn studie omdat zij nogal wat weerstanden 

bij mij oproept. 

I. Twee recente studies over de structuuroiganisatie van andere teksten 
van Hermans 
Recente studies als die van Smulders(1983) en Raat(1985) hebben ieder 

op hun eigen manier inzichtelijk gemaakt dat de structuur van Hermans' 

literaire vruchten uiterst complex kunnen zijn en de (concrete) lezer voor 

moeilijke problemen kunnen plaatsen. 

Smulders heeft zich in zijn studie over De donkere kamer van Damokles 

(in het vervolg afgekort tot DKD) voornamelijk gericht op een niveau van 

literaire communicatie tussen auteur en lezer dat meestal als vanzelfspre


kend onbesproken blijft; het zogenaamde prealabel niveau, waar diep ver


ankerde vooronderstellingen van kracht zijn. Basis van dit niveau wordt 

gevormd door een tweetal conventies (afgeleid van den grondconventie) 

die zorg dragen voor een coOrdinatie-evenwicht tussen auteur en lezer: 

beiden koesteren op grond van de conventies een aantal wederzijdse 

verwachtingen van elkaar, wat literaire communicatie mogelijk maakt. 

Smulders omschrijft de twee conventies en de daarmee gepaard gaande 

verwachtingen als volgt: 

1. Auteur en lezer verwachten van elkaar dat de ander de hele werkelijkheid 
-die zij met elkaar delen- zal impliceren (?,B.v.d.I.), ook al wordt 
per definitie slechts een gedeelte (of aspect) van de werkelijkheid 

beschreven.(blz.88) 

2. (...)auteur en lezer verwachten van elkaar dat voor de ander zonder 
restrictie geldt dat de beweringen in de tekst ten aanzien van de romanwerkelijkheid 
waar zijn. (blz.90) 
De belangrijkste begrippen waarmee Smulders het onderzoek naar het 
prealabele niveau verricht, zijn: 
-auteur en lezer: Hoewel Smulders deze termen nergen expliciet definieert, 
is het duidelijk dat hij er zeer concrete modellen mee op het oog heeft. 
De term 'auteur' gaat herhaalde malen vergezeld van, of wordt geheel 
vervangen door 'Hermans'. Zo schrijft hij in het 'Woord Vooraf dat hij 
zal aantonen 'dat Hermans de lezer dwingt zelf de chaos in de interpretatie 
aan te richten'. (blz. II) 
-leeswerkelijkheid: 'De leeswerkelijkheid speelt zich of tussen het moment 
waarop de lezer de eerste zin van de roman begint te lezen en het 
moment waarop hij de laatste zin gelezen heeft. Zij betreft de opeenvolging 
van denkconstructies die de lezer in de loop van de lectuur maakt.' 
(blz. 99) 
-romanwerkelijkheid: 'De romanwerkelijkheid is datgene waarop die denkconstructies 
betrekking hebben: de keuze van een voortdurend toenemende, 
maar steeds anders geordende hoeveelheid standen van zaken(...). (blz. 
99) 
-geheugenbeeld: het geheugenbeeld is een constructie die de lezer zich 
tijdens het lezen maakt. 'Het resultaat van deze constructieve mentale 
activiteit is een geheugenbeeld waarin informatie is samengevat die ik uit 
de passage heb opgepikt.' (biz. 102) 

Naast het opbouwen van een geheugenbeeld doet de lezer nog iets 
anders: hij selecteert een reeks van mogelijke situaties, door Smulders 
aangeduid als: 
-semantisch model: 'het semantisch model van een passage kunnen (we) 
beschouwen als potentiele geheugenbeelden, als de reeks nog beschikbare, 
maar (nog) niet gerealiseerde geheugenbeelden, of beter nog als de reeks 
van alle mogelijke voortzettingen van de passage.' (blz. 105) 
-tegenmodel: 'De reeks van alle denkbare standen van zaken die buiten de 
selectie ( = semantisch model, B.v.d.I.) vallen, vormt het tegenmodel van 
deze passage: al hetgeen noodzakelijk onwaar is in het geselecteerde 
model.' (blz. 105) 

Langs deze weg heeft Smulders op een overtuigende manier zichtbaar en 
aannemelijk gemaakt hoe de lezer van DKD, als gevolg van een principiele 
onverenigbaarheid van verschillende gegevens uit de romanwerkelijkheid, 


door de auteur misleid wordt. De verwachtingen die de lezer koestert op 

grond van het semantisch model dat hij zich van de eerste driehonderd 

bladzijden gevormd heeft (Osewoudt is een verzetsheld), worden gefru


streerd doordat de auteur hier middels een 'buitenstaander', inspecteur 

Selderhorst, een tegenmodel naast plaatst (Osewoudt is een verrader). Dit 

tegenmodel, onverenigbaar met het semantisch model van de lezer, is voor 

de lezer onaantastbaar, omdat het opgebouwd is uit gegevens die opge


slagen zijn in de voor hem ontoegankelijke dossiers van Selderhorst. De 

lezer staat machteloos: keer op keer wordt zijn model trefzeker onder


mijnd door Selderhorst, die op deze manier fungeert als instrument in de 

hand van de auteur, want als romanpersonage kan hij onmogelijk op de 

hoogte zijn van de denkconstructies van de lezer, waartoe de auteur 

krachtens de genoemde conventies wel toegang heeft. 

Toch kan men met recht wel enige ernstige kritiek leveren op de 

nieuwe benaderingswijze van Smulders, zoals inmiddels in een aantal 

besprekingen van zijn studie gebeurd is. In de eerste plaats heb ik 

bezwaar tegen de manier waarop Smulders de termen auteur en lezer ban


teert. Hij heeft daarbij zeer concrete modellen op het oog: de auteur 

Hermans en de concrete lezer. Het is echter maar de vraag in hoeverre 

een bepaalde structuurorganisatie overeenkomt met de auteursintentie; 

evenzeer is het discutabel in hoeverre iedere concrete lezer (onbewust) 

reageert en ordent zoals Smulders dat stipuleert. Ik zou daarom de voor


keur hebben gegeven aan abstracte modellen van auteur en lezer; een ide


ale instantie die verantwoordelijk is voor de interne structuur van de 

tekst, en een ideale instantie die de noodzakelijke conclusies trekt uit die 

structuurorganisatie. Dergelijke ideale modellen kunnen dan uiteraard 

worden afgezet tegen concrete uitspraken van zowel auteur als lezers. 

Het tweede punt van kritiek, de vrij beperkte benaderingswijze van 

Smulders waarbinnen nauwelijks aandacht besteed wordt aan de literaire 

inkleding van de roman die het semantisch model van de lezer mede 

bepalen (hierop is reeds gewezen door Raat (1984) en Herder en Sanders 

(1986)), vloeit min of meer logisch voort uit het hanteren van dergelijke 

concrete modellen. Door het postuleren van een concrete, vrij naieve 

lezer die niet gevoelig is voor de literaire inkleding van de roman, treedt 

een vertekend beeld op van de mate waarin de (abstracte) lezer nood


zakelijkerwijs gedesorienteerd moeten rakers. Betekenisvolle elementen als 

het bord 'INHALEN VERBODEN' en de droom van de Duitser Kriigener 

waarin Osewoudts einde wordt voorspeld, zijn twee, met talloze uit to 

breiden, voorbeelden die genegeerd worden in de communicatie tussen 

auteur en lezer, zoals Smulders die beschrijft. Ten onrechte, want zij 

instrueren de lezer over de afloop van het verhaal. 


Raat op zijn beurt heeft zich bij de ontginning van de verhalenbundel 
Paranoia op het meer gangbare niveau van de literaire communicatie 
gericht; bij hem treffen we een keuze aan uit het vertrouwde instrumentarium 
van de verteltheorie dat de afgelopen decennia ontwikkeld is door 
mensen als Todorov, Booth, Stanzel, Genette en Schmid. Een niet 
onbelangrijk aspect van zijn studie is het aantonen dat de kennistheoretische 
denkbeelden uit de Preambule (met als voornaamste element 
de onkenbaarheid van de werkelijkheid) in belangrijke mate ten grondslag 
liggen aan de positie waarin de abstracte lezer van de novellen uit 
Paranoia wordt gemanoeuvreerd. Weliswaar heeft de abstracte lezer, 
gedirigeerd door de abstracte auteur, altijd een ander blikveld dan de 
gestalten die de vertelde wereld bevolken, toch is er sprake van een 
zekere analogie tussen de abstracte lezer en de personages, wat betreft 
de mogelijkheid hun verbeelde, respectievelijk vertelde wereld to kennen: 
in drie van de vijf verhalen krijgt de onkenbaarheid van de vertelde 
wereld voor de verhaalfiguren een tegenhanger in een gedeeltelijk 
onbegrip van de abstracte lezer ten aanzien van de verbeelde wereld. 

Men zou kunnen zeggen dat de studies van Smulders en Raat elkaar 
goed aanvullen: zij tonen beide het belang van de structuurorganisatie van 
de literaire vruchten van Hermans. Dat is ook het aspect waartoe mijn 
onderzoek ten aanzien van DGD zich hier beperken zal. Toch wekken hun 
verschillende benaderingswijzen de indruk dat de problematiek van de 
structuurorganisatie in de door hen geanalyseerde teksten van een 
verschillende orde is. Beiden versterken deze indruk: Smulders doordat hij 
zijn onderzoek naar het prealabele niveau van een andere orde acht dan 
de traditionele verteltheorie ('In dergelijke modellen ligt het accent 
vrijwel uitsluitend op datgene wat de activiteiten van de auteur aan de 
ene kant en die van de lezer aan de andere kant onderscheidt. In mijn 
betoog over conventie ligt het accent vrijwel uitsluitend op datgene 
waarin de activiteiten van de auteur en de lezer overeenkomen.' blz. 79); 
Raat doordat hij op den opmerking na (blz. 194) nergens op de bevindingen 
van Smulders ingaat. Ik heb stellig de indruk dat de structuurorganisatie 
van DKD niet z� wezenlijk anders is dan die van Paranoia, 
dat zij onmogelijk in geljksoortige termen van de traditionele verteltheorie 
uitgedrukt zou kunnen worden. De formulering dat de onkenbaarheid 
van de vertelde wereld voor de personages een tegenhanger krijgt in 
een gedeeltelijk onbegrip van de abstracte lezer ten aanzien van de 
verbeelde wereld, lijkt mij in beginsel ook van toepassing op DKD. 

Voorzover er sprake is van een niveau verschil tussen Smulders en. 
Raat, vloeit dat voort uit de gehanteerde benaderingswijzen zelf. Smulders' 
onderzoek naar de tekstorganisatie van DKD, en het daarbij 


gehanteerde instrumentarium, berust in feite op het zoeken naar een 

verklaring voor concrete leeservaringen, zoals die zich in de literaire en 

wetenschappelijke kritiek gemanifesteerd hebben. Raats onderzoek naar de 

structuur van de verhalenbundel Paranoia, en zijn instrumentarium, berust 

op de veronderstelling dat uit iedere tekst een abstracte ( =ideale) 

structuurorganisatie afgeleid kan worden die omgekeerd evenredige 

consequenties met zich meebrengt voor de manier waarop de abstracte 

( = ideale) lezer zich ten aanzien van de tekst kan orienteren. 

Mijn onderzoek naar de structuur van DGD bouwt voort op de bena


deringswijze van Raat (1985), gebruik makend van het instrumentarium uit 

de traditionele verteltheorie. 

2. Studies over de structuurorganisatie van DGD 
Sinds het verschijnen van DGD is inmiddels een tiental artikelen aan 

deze roman gewijd. Slechts een gering deel daarvan is voor het onderwerp 

van dit onderzoek van belang; namelijk de bijdragen waarin nadrukkelijk 

op de structuur van de roman wordt ingegaan. Ik zal een korte bespre


king van de relevante artikelen geven. 

Het eerste wetenschappelijk artikel over DGD, 'Chinese wijsheid' van 

Oversteegen 2) is tevens de eerste poging om tot een totaalordening van 

het boek te komen; het is in eerste instantie een vormonderzoek, een 

onderzoek naar de structuur van de romanwerkelijkheid, en niet zozeer 

interpretatief. Door middel van een structuurordening probeert hij de 

lichtschakelaars in het duistere vertrek te vinden. Deze ordening houdt 

kort samengevat in dat er in DGD sprake is van twee werkelijkheden, 

de geleefde en de gedachte werkelijkheid; het verhaal vangt aan met de 

geleefde werkelijkheid (blz. 5-8, door Oversteegen als 'inzet' aangeduid), 

maar na Denkbaars tweede sprong uit het hoge raam neemt de gedachte 

werkelijkheid zijn aanvang, dit is: een gedachtenreeks tijdens of na 

Denkbaars tweede sprong uit het raam. De beleefde werkelijkheid duidt 

Oversteegen aan als het ondergrondverhaal, de gedachte werkelijkheid als 

het oppervlakteverhaal. 

Als belangrijkste beweegredenen voor een dergelijke ordening noemt 

Oversteegen: 1. de strikte scheiding tussen de aan wetten van tijd en 

ruimte gebonden inzet en de rest van het verhaal, waarin inbreuk op de 

logische gang van zaken schering en inslag is; 2. het voorkomen van 

verwijzingen in het oppervlakteverhaal naar het ondergrondverhaal, zoals 

de opmerkingen over het vallen van Denkbaar, het zoeken naar de 

geheime papieren, de diplomaat, de benzinegeur, honger en dorst, het 

vliegtuig, het avondrood, etc. Het voorkomen van dergelijke verwij



zingselementen in het oppervlakteverhaal zou men volgens hem logischerwijs 
kunnen terugvoeren op het principe van de vrije associatie tijdens of 
na Denkbaars val. Impliciet houdt dat in dat hij de rest van het verhaal, 
vanaf Denkbaars tweede sprong uit het raam dus, opvat als een bewustzijnsstroom 
van de vallende of de op de grond liggende Denkbaar. 
Bladzijden lang speurt Oversteegen naar dergelijke verwijzingselementen 
om zijn ordening kracht bij te zetten, om vervolgens vast te stellen: 

Zelfs met de theorie van de twee werkelijkheden blijft er nog genoeg 
raadselachtigs in De God Denkbaar, maar toch geloof ik dat verreweg 
het leeuwendeel van de duisterheden nu verklaard kan worden. (blz. 46) 

Hiermee gaat Oversteegen al te gemakkelijk voorbij aan de tekstelementen 
die zich aan zijn ordening onttrekken. 

Interessant is zijn constatering dat in de slotpassage van het verhaal 
(het sterven van Denkbaar, blz. 138-151) oppvervlakte-en ondergrondverhaal 
weer samenvallen. Dit is een logische gevolgtrekking vanuit zijn 
theorie der twee werkelijkheden, want als Denkbaar in 'werkelijkheid' ligt 
te kreperen terwijl hij hallucineert, moet hij ook in 'werkelijkheid' 
sterven, en dienen geleefde en gedachte werkelijkheid noodzakelijkerwijs 
weer samen te vallen. Een logische gevolgtrekking vanuit zijn theorie, die 
echter niet in overeenstemming is met de gegevens in de roman zelf. In 
de eerste plaats ziet Oversteegen over het hoofd dat de inzet en de 
slotpassage qua realiteitswaarde allerminst met elkaar in overeenstemming 
zijn, en dat lijkt mij toch noodzakelijk als zij van den en hetzelfde 
etiket (geleefde werkelijkheid) voorzien worden. In de tweede plaats is 
het vanuit zijn theorie technisch onmogelijk dat het verhaal na Denkbaars 
dood zijn voortgang heeft: de gedachtenstroom zou met zijn dood moeten 
afbreken, of er zou een duidelijk waarneembare verandering van vertellersperspectief 
dienen op te treden, hetgeen niet het geval is. Oversteegen 
signaleert dit probleem aan het slot van zijn artikel overigens wel 
(blz. 54). Zonder vraagtekens te plaatsen bij zijn eigen theorie, draag hij 
enkele suggesties aan hoe dit daarbinnen verklaard zou kunnen worden. 
Zo oppert hij het idee dat het misschien 'de laatste levensgeesten' van 
Denkbaar zijn die wegsluipen. Dit lijkt mij onverenigbaar met zijn eigen 
voorstelling van zaken dat de beleefde en gedachte werkelijkheid in de 
slotpassage weer samenvallen. Een andere suggestie is dat 0. Dapper 
Dapper 'als hallucinerende' omfantasering' door Denkbaar van een 
passerende visboer (...) heel goed (kan) doorleven als Denkbaar gestorven 
is.' (blz. 54) Dit is weliswaar niet in strijd met zijn eigen theorie, maar 
het stuit op dezelfde bezwaren die ik hierboven onder punt twee gegeven 


heb. 

Moeite heeft Oversteegen met de Geheim-passages van Kassaar. Hij ziet 

geen verband tussen de Geheim-passages en het oppervlakteverhaal en 

neemt ze daarom in zijn structuurschema als losstaande enclaves op, die 

de verbeelde werkelijkheid in drie delen doen uiteenvallen, resp. opkomst, 

macht en ondergang van Denkbaar. 

Naast de 'verwijzingen' naar de inzet (het ondergrondverhaal) en de 

grotendeels daarop gebaseerde theorie der twee werkelijkheden, besteedt 

Oversteegen overigens ook aandacht aan de verwijzingen 'naar elementen 

van de werkelijkheid waar wij alien in mindere of meerdere mate deel aan 

hebben'. Op dit punt komt hij tot een groot aantal interessante bevin


dingen, zoals de anekdote over de Sint Jakobsschelp, die tevens het 

Shellsymbool is, A. Leconte als uitgever van de kaart van Parijs, en vele 

andere (zie Oversteegen (1982), blz. 48-50). Deze verwijzingen naar 

elementen van de werkelijkheid probeert Oversteegen te verklaren met 

alweer zijn theorie der twee werkelijkheden. Hij stelt dat de auteur door 

deze opzet zich de vrijheid verschaft 'tegelijkertijd een satire te maken 

op onze samenleving, op de Nederlandse literatuur, op de stijl van onze 

geleerden en wat niet al'. 

Het tweede artikel dat voor ons van belang is, is de bijdrage van 

Zuiderent (1971). Zijn probleemstelling luidt, vergelijkbaar met Over


steegen: 'Hoe is De God Denkbaar Denkbaar De God opgebouwd ?' (blz. 

299). Ook verder gaat hij voornamelijk uit van Oversteegens resultaten en 

bevindingen, met name diens stelling dat DGD een bewustzijnsstroomroman 

is, alsmede diens schematische weergave van de tekst met een onder


grond- en een oppervlakteverhaal. Het eerste neemt hij onvoorwaardelijk 

over, het tweede probeert hij aan te passen door de romanopbouw vanuit 

een andere invaishoek te benaderen. Is Oversteegens ordening van de 

romanstructuur voornamelijk gebaseerd op inhoudelijke gegevens uit de 

tekst, Zuiderent daarentegen wil zich richten op de vormkant, dat wil 

zeggen een onderzoek naar de verteltechniek A la Stanzel, in de hoop 

daarmee de roman als totaliteit geschikt te maken voor interpretatie, 

zoals Stanzel voorstaat. Hij vangt echter aan met een inhoudelijk 

onderzoek naar de Geheim-passages van Kassaar. 

Zoals we gezien hebben staan de geheim-passages volgens Oversteegen 

los van de rest van het verhaal. Zuiderent zoekt terecht naar een 

mogelijk verband, eerst tussen de geheim-passages onderling, vervolgens 

tussen de geheim-passages en de rest van het verhaal. Naast enkele te 

verwaarlozen Oversteegenachtige verbanden constateert hij een thematisch 

verband: zowel Kassaar als Denkbaar zijn op zoek, de eerste naar zijn 

complement (zijn zus, op wie hij als 'zijn spiegelbeeld' lijkt), de tweede 


naar datgene wat hem volmaakt zal makers (de geheime papieren). 

Hij merkt op dat de twee Geheim-passages binnen de redenering van 
Oversteegen (die immers een thematisch verband tussen de inzet en de 
rest van het verhaal, met uitzondering van de Geheim-passages, constateert 
niet los van de rest vanhet verhaal staan. 

Vervolgens presenteert Zuiderent de resultaten van zijn vertellersonderzoek. 
Zijn conclusie luidt dat de Geheim-passages een personele ik-verteller 
hebben, terwijl in de rest van het verhaal een auctoriele en personele 
verteltrant door elkaar lopen. Op grond hiervan komt hij tot een 
vereenvoudigd schema, waarin het verschil tussen inzet + slot en de rest 
van het verhaal, en daarmee het verschil tussen ondergrond- en oppervlakteverhaal, 
is opgeheven. Er is nu sprake van 66n verhaallijn, die 
door de twee verteltechnisch afwijkende Geheim-passages in drie delen 
wordt verdeeld. 

Ten opzichte van Oversteegen betekent dit een belangrijke precisering, 
maar het valt to betreuren dat Zuiderent niet onderzoekt welke consequenties 
zijn verteltechnische bevindingen hebben voor de bewustzijnsstroomvorm. 
Daarmee mist hij een belangrijke slag. E�n van zijn constateringen 
luidt namelijk: 

De auctoriale verteller geeft niet alleen informatie over wat Denkbaar 
ervaart, maar hij geeft ook verscheidene malen informatie waar 
Denkbaar geen weet van kan hebben: over het waarschuwende bericht 
van Kassaar aan Denkbaar zegt de verteller bijvoorbeeld: 'Maar 
Denkbaar las deze woorden niet. Zij werden gelezen door Mirabella 
Blom.' (121). De tocht van de vier getrouwen maakt Denkbaar niet mee; 
toch wordt deze tocht beschreven (141-151). (blz. 314) 

Dit echter is regelrecht in tegenspraak met de door hem niet betwijfelde 
stelling van Oversteegen dat DGD een bewustzijnsstroom vanuit 
Denkbaar is; immers, hoe is het mogelijk dat binnen de structuur van een 
bewustzijnsstroom vanuit een personage door een auctoriele verteller 
informatie over datzelfde personage gegeven wordt en er dingen verteld 
worden naar het hallucinerende personage zelf niets van of weet ? 

De laatste die ik over de structuur van DGD aan het woord laat is 
Dupuis. 3) Dupuis (1976) bespreekt DGD als een van de exponenten van de 
paranoia-vorm (of psychomachiastructuur) binnen Hermans' oeuvre: dit is 
een verhaalvorm waarin het vertelde 'als geheel van fantasieproducten 
(verwijst) naar de scheppende vertelinstantie, naar het karakter van de 
verteller als de schepper van het verhaal. Dit karakter kan pas volledig 
worden gereconstrueerd, wanneer alle romancomponenten tot een psycho



logische inhoud zijn teruggebracht-net op dezelfde manier als bij de 

droomanalyse.' (blz. 171). Wordt de paranoiavorm in Glas en Manuscript in 

een kliniek gevonden gerealiseerd middels een hallucinerende ik-verteller 

op wie alle romancomponenten 'als geheel van fantasieproducten' betrok


ken kunnen worden, in DGD gebeurt dat in een haast louter episch


dramatisch hij-verhaal, waarin een aantal tekstelementen optreden zonder 

psychologische inhoud, zoals een aantal details in verband met een garage. 

Ter 'verklaring' van deze elementen roept Dupuis Oversteegens theorie 

der twee werkelijkheden te hulp (p. 172-173); het overgrote deel van de 

heterogene tekstelementen verkrijgen 'samenhang(...) doordat zij in 

verband kunnen worden gebracht met bepaalde psychologische thema's, 

bijvoorbeeld de regressie, de expansiedrang, de begripsvorming enz., of 

verder ook met de taalproblematiek' (gestalte gevend aan de innerlijke 

wereld van het hallucinerende personage Denkbaar), terwij1 door een 

aantal andere tekstelementen 'het bestaan verondersteld (wordt) van een 

andere realiteit dan die waarin Denkbaar gewoonlijk handelt'. Dit is de 

objectief waarneembare realiteit waarin de hallucinatie ingebed zou zijn: 

'een man is uit een venster gevallen, komt door zijn val terecht voor de 

open poort van een garage en ligt daar op straat (zwaar gewond, of 

alleen maar bewusteloos?) een hallucinatie te beleven'. 

'Hoe dan ook, 'concludeert Dupuis kennelijk met enige reserve ten 

aanzien van Oversteegens theorie der twee werkelijkheden, 'van het 

grootste belang is dat wij ons realiseren dat de romanwerkelijkheid 

slechts psychische projecties bevat, die er zoals in de droom of in de 

(onder-)bewustzijnsstroom ongeremd en in de vorm van concrete voorstel


lingen in blootgelegd worden.' 

Het idee dat de bewustzijnsstroomvorm, getransponeerd van een ik-ver


teller naar een episch-dramatisch hij-verhaal, op DGD van toepassing is, 

brengt Dupuis tot de volgende interessante, doch onjuiste uitspraak ten 

aanzien van de verteller: 

de verteller zwijgt omtrent de portee of de betekenis van de vertelde 
feiten; dit is fictie zonder commentaar, de vertelinstantie wordt uit de 
romanwereld verbannen en blijft daarin slechts als vertelfunctie 
aanwezig. (blz. 174) 

Men vergelijke deze woorden met de hierboven geciteerde uitspraak van 

Zuiderent. 

Als we vervolgens Dupuis (1981) onder de loep nemen, dan blijkt dat 

zijn oorspronkelijke ordening een niet onbelangrijke mutatie heeft 

ondergaan. Wederom spreekt hij van een 'psychomachia' en wederom haalt 


hij in dit verband Oversteegens theorie der twee werkelijkheden aan als 
zou Hermans 'aan een welomschreven, concrete basistoestand hebben 
gedacht waaraan de roman zowel zijn algemene droomkarakter als 
bepaalde leidmotieven en details zou ontlenen.' Andere motieven, zoals 
een boomvaren of een gietijzeren schelp en vele andere merkt Dupuis nu 
in tegenstelling tot zijn eerdere betoog op, laten zich echter niet door 
zo'n opvatting van de roman compositie verkiaren, 

en precies dadr dient het zoeken naar een 'betekenis' het te laten 
afweten: formeel experiment en zingeving zijn voortaan niet meer 
overeen te brengen. Het aanvankelijk tot stand gebrachte verwijzingssysteem 
wordt door vreemde, redundante elementen overwoekerd.(284285) 


Deze 'vreemde, redundante elementen' zijn de surrealistische vormen en 
proced�s die hij onderscheidt, en de realiteitsverwijzingen naar bestaande 
personen, etc. Hij bestempelt deze 'vreemde, redundante elementen' tot 
'woekerelementen' die afkomstig zijn uit de wereld van de maker. Zij 
vallen via de auctoriele verteller het verhaal binnen, waardoor twee ervaringsniveaus 
door elkaar heen lopen: 

over de oppervlakte van een van binnen gave verbeeldingswereld (...) 
schuiven herhaaldelijk elementen waar van de levensechtheid met de 
oorspronkelijke fantastische samenhang contrasteren (...) (blz. 286). 

Deze twee ervaringsniveau's werken, volgens Dupuis, op elkaar in 
zonder een echte semantische eenheid te vormen. De 'woekerelementen' 
hebben dan ook in zijn ogee geen verstrekkende gevolgen voor de diepere 
betekenis, zin van het verhaal; zij zijn er uitsluitend als parodie met het 
oog op kritiek en spot. De parodie richt zich op een aantal instellingen, 
literaire genres of strekkingen en de bijbel en godsdienst. 

De Geheim-passages van Kassaar tot slot bestempelt Dupuis als 
losstaande 'enclaves', waarin Hermans zich verhuld als scheppend en 
denkend mens laat zien. 

Ter afsluiting van de bespreking van Dupuis wijs ik er met nadruk op 
dat zijn gewijzigde ordening niet met een ingrijpende verandering van de 
organisatiesstructuur gepaard gaat. Ten behoud van zijn 'psychomachiastructuur' 
koppelt hij de verdere activiteiten van de auctoriele verteller 
(en Hermans zelve in de Geheimpassages) los van de fantastische vertelling 
rond het personage Denkbaar, dat daarmee zijn status van een 
bewustzijnsstroomvorm, getransponeerd van de ik-verteller naar een 


episch-dramatisch hijverhaal, kan behouden. 

Tijd voor een overzicht. Oversteegen geeft dus in het structuuronderzoek 
de eerste aanzet door een onderscheid te maken tussen de 
beleefde en de gedachte werkelijkheid. Impliciet poneert hij dat DGD een 
bewustzijnsstroomroman is. Zuiderent richt zich voornamelijk op de 
vertelinstantie, maar een essentiele wijziging in de stuctuuropvatting van 
Oversteegen levert dat niet op. Beiden zien over het hoofd dat een 
dergelijke structuuropvatting problematisch is vanwege het voortgaan van 
het verhaal na de transmutatie van Denkbaar tot vleermuis en de 
nadrukkelijke aanwezigheid van een auctoriele verteller boven het 
bewustzijn van Denkbaar. Dupuis tracht deze problemen in tweede 
instantie het hoofd te bieden door een scheiding aan te brengen tussen 
een van binnen gave verbeeldingswereld die uitdrukking geeft aan de 
psychische toestand van Denkbaar (hetgeen hij een 'psychomachia' noemt) 
en een serie vreemde, redundante elementen (surrealistische procedes en 
de zgn. 'woekerelementen') afkomstig uit de wereld van de maker. Op die 
manier ontstaat een organisatiestructuur waarin twee ervaringsniveaus 
(Denkbaar en maker, c.q. auctoriele verteller) door elkaar lopen, zonder 
overigens een echte semantische eenheid te vormen. Door deze strikte 
scheiding stelt hij zichzelf in staat de bewustzijnsstroomvorm voor een 
deel te handhaven. Hij voegt daar tenslotte nog een derde ervaringsniveau 
aan toe; de Geheim-passages van Kassaar (de zgn. losstaande 'enclaves') 
waarin Hermans zich als scheppend en denkend mens zou laten zien; alsof 
een auteur zich niet in iedere zin van zijn gehele oeuvre als scheppend 
en denkend mens manifesteert! 

Dupuis heeft zich nooit in door hemzelf nauw omschreven verteltechnische 
termen van het literaire communicatiemodel uitgelaten, maar op 
grond van het bovenstaande kunnen wij ons toch wel een voorstelling 
maken van de organisatieniveaus die hij onderscheidt, en hun onderlinge 
relaties. Schematisch zou zijn structuurordening er ongeveer als volgt uit 

moeten zien: 
Denkbaar Maker(abstracte auteur?) 
l/ 
auctoriele verteller 
Auteur 
I/ 
Geheim-passages 

psycho-filosofische 

li 
elementen woeker-elementen 


Deze stand van zaken lijkt mij weinig bevredigend. Dupuis handhaaft in 
feite de structuurordening van Oversteegen die hij het etiket 'psychomachia' 
meegeeft, en koppelt de verdere activiteiten van de auctoriele 
verteller en de auteur Hermans daarvan los. Zodoende ontstaan drie 
organisatieniveaus (Denkbaar, auctoriele verteller en auteur) die volstrekt 
los van elkaar staan. 

Zuiderent heeft er reeds op gewezen, zoals wij hebben gezien, dat er 
thematische verbanden bestaan tussen de Geheim-passages van Kassaar en 
de speurtocht van Denkbaar. Op grond daarvan lijkt het mij niet wenselijk 
dat de Geheim-passages zo gefsoleerd worden van de rest van het 
verhaal als bij Dupuis het geval is. Voor wat de 'woekerelementen' betreft 
die via de auctoriele verteller het verhaal binnen zouden vallen, wijs ik 
er op dat bijvoorbeeld het aspect van de surrealistische proced�s zeer 
nauw in samenhang valt te brengen met het psycho-filosofische thema dat 
Dupuis onderscheidt: als wijze van taalhantering die er op uit is om het 
onderbewuste bloot te leggen en door te dringen in het rijk der 
verlangens, past zij perfect binnen het relaas over een personage dat er 
op uit is zijn goddelijkheid te bewijzen. Een zeer groot deel van de 
'woekerelementen' valt op een vergelijkbare manier in verband te brengen 
met het psycho-filosofische thema van DGD, maar op dit aspect ga ik niet 
dieper in. Het is immers niet mijn doel de structuurordeningen van 
Oversteegen, Zuiderent en Dupuis op grond van interpretatieve bevindingen 
te weerleggen, maar met behulp van een nieuw onderzoek naar de 
verteltechniek, hoewel een en ander niet strikt van elkaar gescheiden kan 
worden. 

3. Instrumentarium 
De terminologie waarvan ik gebruik zal waken, heb ik ontleend aan 
Chatman (1980). Ik zal de termen kort bespreken en daarbij, indien nodig, 
een vergelijk trekken met de wijze van bantering zoals we die bij 
R aat (1985) aantreffen. 

De abstracte auteur en de abstracte lezer 

Chatman baseert zich bij zijn bespreking van deze termen voornamelijk 
op Booth. De abstracte auteur beschouwt hij als het principe dat verantwoordelijk 
is voor de structuur van de tekst en de waarden en normen 
die de tekst uitdraagt. Aan de ene kant mag de abstracte auteur niet 
verward worden met de verteller. Het geval van een onbetrouwbaar 
verteller maakt het verschil tussen beider activiteiten goed zichtbaar, wat 
een verteller onbetrouwbaar maakt is dat zijn waarden en normen 


duidelijk afwijken van die van de abstracte auteur. Later zal ik hier nog 

uitvoeriger op terugkomen (par. 4.4). Aan de andere kant dient de 

abstracte auteur strikt gescheiden to worden van de concrete auteur. 

Immers, de concrete auteur kan zijn abstracte auteur om het even welke 

waarden en normen laten postuleren. Het best blijkt dit wanneer we 

verschillende romans van een en dezelfde auteur bekijken. Zo maakt 

Chatman met behulp van een aan Booth ontleend voorbeeld zichtbaar dat 

Henry Fielding in drie romans drie duidelijk verschillende abstracte 

auteurs creeert. Vermeldingswaardig tot slot is dat de abstracte auteur 

geen stem heeft (in tegenstelling tot de verteller); hij instrueert de 

(abstracte) lezer met het geheel. 

De tegenhanger van de abstracte auteur is de abstracte lezer. Chatman 

spreekt in dit verband over het publiek dat voorondersteld wordt door de 

tekst zelf. 

De omschrijving van bovengenoemde termen komt zeer nauw overeen 

met die van Raat, al is hij op het punt van de abstracte lezer aanzienlijk 

duidelijker dan Chatman. De abstracte lezer wordt bij hem gedefmeerd 

(zich baserend op Rimmon) als de mentale constructie die gebaseerd is op 

de tekst in zijn geheel. De abstracte auteur en de abstracte lezer hangen 

zodanig samen dat, in termen van Link, de reconstructie van de com


petentie van de abstracte auteur uit de tekst precies de van de abstracte 

lezer vereiste competentie oplevert. 

'Viet-vertelde' verborgen en openlijke vertelling 

Chatman behandelt de verteller naar de mate waarin hij meer of minder 

duidelijk aanwezig is. Hij spreekt in dat verband over het onderscheiden 

van verschillende graden van vertellerschap en het vaststellen van 

vertellingskenmerken, waarvan er meer dan een in een en hetzelfde 

verhaal kunnen voorkomen als mengeling van onafhankelijke kenmerken. 

Men kan zich de door Chatman behandelde 'graden van vertellerschap' 

misschien het best voorstellen als de verschillende markeringsstreepjes op 

een meetlat die begrensd wordt door een negatieve pool van 'pure' 

mimesis en een positieve pool van pure diegesis. De negatieve pool van de 

vertellersaanwezigheid wordt gerepresenteerd door verhalen die zich doen 

voorkomen als ongewijzigde weergaven van het gedrag van personages. De 

positieve pool van de vertellersaanwezigheid wordt gevormd door ver


tellers die hun eigen stem laten horen, interpreteren, algemene of morele 

observaties doen, etc. 

In het eerste geval, de zgn. 'niet vertelde' weergave, kan men zich de 

verteller voorstellen als een stenograaf die het gesproken woord of de 

onuitgesproken gedachten van de personages noteert op papier, wiens 


handeling door conventie ontkend wordt met de aanname van pure 
mimesis. De handeling van het schrijven wordt al meer zichtbaar (en 
daarmee minder puur mimetisch) bij de weergave van niet-gesproken 
handelingen, zoals fysieke beweging of innerlijke processen. Ook hierbij 
speelt de conventie een rol dat een verteller dergelijke handelingen en 
processen neutraal kan weergeven. Chatman bespreekt vervolgens de 
verschillende vormen van 'niet-vertelde' representatie, zoals de dialoog, de 
monologue int�rieur en de bewustzijnsstroom. Op deze plaats kom ik na 
de bespreking van de verteller nog terug. 

Het midden van de meetlat wordt ingenomen door de verborgen 
verteller. Hij geeft de woorden en gedachten van personages weer in de 
indirect aangehaalde rede (v.b.: zij zei dat ze moest gaan) en in de vrije 
indirecte rede, ook vaak erlebte Rede genaamd (v.b.: zij moest gaan.) Een 
dergelijke indirecte representatie impliceert weliswaar een interpreterend 
oordeel of een medium dat kwalitatief verschilt van de eenvoudige 
stenograaf van de niet-vertelde vormen,maar met name de vrije indirecte 
rede heeft een hoge graad van autonomie en klinkt meer als de woorden 
en gedachten van het personage dan als een weergave van de verteller, 
hoewel ambiguiteit kan optreden. 

Elementen die de hand van de verteller zeer duidelijk verraden zijn de 
ruimtebeschrijving, de temporele samenvatting, de weergave van wat personages 
niet zeggen of denken, ethos, en allerlei vormen van commentaar. 
Daarmee zijn we beland bij representatievormen waarin een openlijk verteller 
zich manifesteert. Ook bier zijn weer verschillende gradaties in 
aan te brengen. Zo kan een verteller zowel impliciet als openlijk commentaar 
leveren op handelingen en/of gedachten van zijn personages. 

Chatman wijst er bij de bespreking van de verteller nadrukkelijk op dat 
de vertelstem en de point of view goed gescheiden dienen te worden. 
Point of view is de fysieke plaats, de ideologische situatie of de praktische 
levensorientatie waarmee de verhalende gebeurtenissen in relatie 
staan; de vertelstem refereed aan de uitspraak of andere openlijke 
manieren waarop de gebeurtenissen aan het publiek worden meegedeeld. 
Point of view betekent niet uitdrukking in woorden, maar het perspectief 
dat in iedere uitdrukking van woorden vervat zit. Perspectief en vertelstem 
hoeven niet in dezelfde persoon samen te vallen; vele combinaties 
zijn mogelijk. 

Raat opereert in zijn studie met de termen niet-personage-gebonden 
verteller of vertelinstantie (dit is het vertellende medium dat nergens in 
de tekst expliciet naar zichzelf als personage verwijst) en de personagegebonden 
verteller (dit is de verteller die qua identiteit gelijk te stellen 
is met een personage uit het verhaal dat bij vertelt). 1k heb met opzet 


niet van deze terminologie gebruik gemaakt omdat zij impliceert dat een 
verteller ofwel buiten het verhaal staat, ofwel als personage aan de 
handeling deelneemt. Hiermede zou men ten aanzien van DGD hooguit een 
vertelinstantie kunnen onderscheiden die naar zichzelf verwijst als 
verteller. Ik vermoed echter dat de betekenis van de verteller van DGD 
aanzienlijk verder reikt. Om de juiste verhouding te bepalen tusssen de 
verteller en de vertelde wereld heb ik gekozen voor de meetlat van 
Chatman, waarmee een duidelijke en betekenisvolle verglijding van nietvertelde 
naar verborgen en openlijke vertelling zichtbaar kan worden 
gemaakt. Evenals Chatman maakt Raat onderscheid tussen de vertelstem 
en de point of view, hetgeen hij focalisatie noemt. Ook ik zal dit 
onderschied hanteren, maar niet zo nadrukkelijk als Raat. 

Bewustzijnsstroom (en monologue interieur) 

Bij de bespreking van deze term geeft Chatman eerst een historisch 

overzichtje van de betekenissen die er zoal aan gehecht zijn. In eerste 

instantie beschouwde men bewustzijnsstroom als een synoniem van 

monologue interieur; en zo wordt er door veel critici nog steeds over 

gedacht. Beide termen dienen in dit geval ter aanduiding van alle 

weergegeven gedachten en onuitgesproken indrukken der personages. Later 

zijn er onderscheidingen aangebracht, bij voorbeeld door Bowling. 

Chatman toont zichzelf ook een voorstander van een verdergaande 

distinctie tussen verschillende soorten gedachten, en daarmee tussen beide 

termen. Monologue interieur wil hij reserveren als overkoepelende term 

voor zowel de geverbaliseerde gedachten als de ongeverbaliseerde indruk


ken die in een bepaalde richting met een bepaald doel gaan. Bewustzijns


stroom kan dan dienen ter aanduiding van een willekeurige ordening van 

gedachten en impressies; een ongemotiveerde gedachtenstroom volgens het 

principe van de vrije associatie. 

Tot slot benadruk ik het gemeenschappelijk kenmerk dat beide termen 

dragen. Voor zowel de bewustzijnsstroom als de monologue interieur geldt, 

getuige het feit dat Chatman ze beide tot de categorie van niet-vertelde 

weergave rekent, dat het perspectief volledig bij het personage ligt: de 

conventie erachter is dat er geen tussenkomst plaatsvindt van een 

verteller die de gedachten ordent of selecteert. 

Ik dien er op te wijzen dat bovengenoemd onderscheid bij Oversteegen, 

Zuiderent en Dupuis niet gemaakt wordt; bij hen treffen we de term 

monologue interieur niet aan en over een distinctie tussen verschillende 

soorten gedachten spreken zij niet. 

In de studie van Raat komt de term bewustzijnsstroom niet voor. 


4.1 Na de val (blz. 8-27) 
We hebben in paragraaf 2 gezien dat de bewustzijnsstroom een belangrijke 
plaats inneemt in het structuuronderzoek van DGD tot nu toe. Laten 
we derhalve eerst een bekijken in hoeverre deze term van toepassing is 
op de tekstorganisatie. 

De bewustzijnsstroom vanuit Denkbaar zou na diens tweede srpong uit 
het raam (blz.8) zijn intrede moeten doen. We treffen na de beschrijving 
van deze handeling eerst een overgangsscene aan, waarvan in eerste 
instantie onmogelijk gezegd kan worden van wie uit dit verteld wordt: 

Koud werd de lucht. Koud was de sneeuw die dagenlang viel. Het was 
zo koud dat verliefden met hun monden aan elkaar vastvroren. Dagenlang 
sneeuwde het op (...) de planten en mossen die groen zouden 
blijven onder de sneeuw en in het voorjaar als groen glas te voorschijn 
komen om in twee minuten te verwelken. (biz. 8-9) 

Hierop volgt in een nieuwe alinea de zin: 

Deze koffiemachine werkte met stoom (blz. 9) 

die het begin zou kunnen zijn (en ook is, naar dadelijk zal blijken) van 
een verhaal rond een personage in de hij-vorm (eventueel ook ik-vorm), 
waarbij de verteller zich relatief op de achtergrond stelt ten gunste van 
zijn personages (verborgen verteltrant). Dit wordt echter onmiddellijk 
onderbroken door een commentaar van een naar zichzelf verwijzende 
verteller: 

Toch, ik weet het, er zijn in Italie ook koffiemachines die zonder 
stoom espresso maken. Infuso idrocompresso di caff�. Bij zulke toestellen, 
die zonder stoom werken, plaatsen de fabrikanten kleine 
aanbevelingen van fluorescerend celluloid. Funziona Senza Vapore. (...) 
De koffie die in zulke machines wordt gebrouwen, moet wel beter zijn 
dan koffie gemaakt door machines die werken met stoom; Faema-Milano. 
Zonder stoom. Meer staat er niet geschreven, maar hun koffie moet 
beter zijn. Waarom anders die vermelding senza vapore? (blz. 9) 

Met dit commentaar manifesteert een openlijke verteller zich nadrukkelijk. 
Hierop volgt in een nieuwe alinea een mededeling in verborgen 
verteltrant over een hij-personage: 

Hij vroeg direct om een tweede kopje, al werkte deze koffiemachine 


dan ook met stoom. (blz. 9) 

Qua inhoud en verteistiji is dit een vervolg op het tweede citaat. Ook 

deze zin wordt onmiddellijk gevolgd door nieuw vertellerscommentaar over 

koffiemachines. 

Dit procede van een in verborgen verteltrant weergegeven verhaal, 

onderbroken door openlijk vertellerscommentaar herhaalt zich op blz. 10 

nog enkele malen. 1k ben geneigd ook de overgangsscenes tot het 

vertellerscommentaar te rekenen. 

Ik dien er voor alle eerlijkheid op te wijzen dat de behandelde passage 

tot nu toe ook een andere ordening toelaat. De structuuropvatting van 

Oversteegen volgend zou men met evenveel recht kunnen verdedigen dat 

een in verborgen verteltrant weergegeven hij-verhaal doorspekt wordt met 

niet-vertelde representatie van een bewustzijnsstroom dan wel een 

monologue interieur van het personage. In dit geval onderbreekt de 

verteller het verhaal niet met openlijk commentaar, maar verschaft hij 

een directe weergave van het innerlijk van zijn personage Denkbaar. 

Verderop in de tekst volgen er echter passages waarin wel duidelijk 

sprake van expliciet vertellerscommentaar. Bijvoorbeeld: 

Deze vereiste (...) kan de onbevooroordeelde waarnemer een kleine 
indruk geven van de overstelpende hoeveelheid werk die hier verzet 
moest worden en van de enorme krachtinspanningen die Denkbaar zich 
getroostte, (blz. 23) 

De verborgen verteltrant blijft vervolgens, slechts zeer incidenteel 
onderbroken door nieuw vertellerscommentaar ('(...) en dat komt er juist 
op aan, want, zoals iedereen weet is de tombe van Doll niet veel groter 
dan een dobbeisteen.' blz. 16), gehandhaafd tot biz. 23 ('...had gebroken.'). 
Het manifest dat Denkbaar in de etalage leest , valt daarbij inhoudelijk 
uit de toon: het bevat een klaagzang over toestanden die naar de realiteit 
verwijzen (opnieuw het bedrieglijke element in de reclametekst, cf. het 
openlijke vertellerscommentaar op de koffiemachines !), hetgeen contrasteert 
met de fantastische opzet van het in verborgen verteltrant 
weergegeven hij-verhaal. Als tekst die de lezer via de ogen van Denkbaar 
gewaar wordt, is het manifest echter 'logisch' in het hij-verhaal opgenomen, 
dit in tegenstelling tot de hierboven geconstateerde vormen van 
vertellerscommentaar. We komen op het manifest nog terug (par. 4.2). 1k 
wil nu eerst iets zeggen over de inhoud van het hij-verhaal en de rol van 
de verteller daarin (blz. 8-23, uitgezonderd het openlijk vertellerscommentaar 
en het manifest). 


Wat de verteller betreft kunnen we opmerken dat hij in dit tekstgedeelte 
relatief op de achtergrond blijft ten gunste van de handeling rond 
het personage Denkbaar. Hij registreert de gesprekken van Denkbaar met 
andere personages: 

-Liggen jullie daar zo in de kou, elke nacht ? 
-Wij slapen. Laat ons met rust om te slapen. Trouwens, ook praten 
doen doen wij allang niet meer. (b.z 13) 


Hij geeft de gedachten en gevoelens van uitsluitend Denkbaar in de 
indirect aangehaalde rede weer: 

Hij voelde het binnenste van haar hand op het binnenste van zijn eigen 
hand. blz. 15) 
Hij besloot niet tegen de vrouw te zeggen waarom hij niet had opgebeld 
(...)." (blz. 17) 


Hij noteert de handeling en ruimte van en rond het personage Denkbaar, 
waarbij het perspectief (focalisatie) enkele keren door middel van de 
indirecte aangehaalde rede expliciet bij Denkbaar gelegen is: 

Maar de tranen sprongen hem in de ogen toen hij zag dat de telefooncel 
bijna geheel ingenomen werd door het wortelstelsel van een enorme 
boomvaren.(blz. 17) 

en den keer bij de verteller: 

"De vrouwelijke geleerden barstten daarbij soms in lachten uit, klapten 
zelfs zo nu en dan in de handen. Maar hij, hij luisterde daar niet 
naar, hij hoorde alleen het hoge suizen van de elektrische tatoueernaald."(
blz. 23) 

terwijl het in de veelvuldig voorkomende gevallen waarin de vrije 
indirecte rede gehanteerd wordt, onduidelijk is wie van beiden focaliseert: 

"Inderdaad, toen hij opstond, warrelde de sneeuw in een dichte vlaag 
omhoog en keerde terug naar de zwarte hemel, waarin een enkele 
sneeuwvlok een ogenblik glinsterde als een kortstondige ster." (blz. 15) 

Chatman merkt op dat het gebruik van de vrije indirecte rede een 
grotere graad van autonomie heeft dan de indirecte aangehaalde rede, 


hoewel ambiguiteit kan optreden: de afwezighied van de aanhaling wekt 

meer de suggestie alsof het personage denkt of waarneemt. Dit geldt ook 

voor het gebruik van de vrije indirecte rede in deze passage: door het 

afwisselen van de indirecte aangehaalde rede en de vrije indirecte rede 

wordt de suggestie gewekt dat Denkbaar in de meeste van deze gevallen 

focaliseert. 

Ik heb zojuist reeds enkele malen gesproken over een hij-verhaal in 

verborgen verteltrant. Dat is, zoals we nu kunnen constateren, niet geheel 

juist, of in ieder geval ongenuanceerd. De aangehaalde citaten varieren 

van niet-vertelde representatie (gesprekken) tot verborgen vertelling (het 

weergeven van gedachten en gevoelens in de indirect aangehaalde rede en 

het noteren van handeling en ruimte zowel in de indirect aangehaalde 

rede als de vrije indirecte rede), en zeif een enkel geval van openlijk 

vertelling (de vermelding van iets dat Denkbaar niet hoort). Ondanks deze 

nuancering stel ik voor deze passage toch voorlopig als relatief verborgen 

vertelling te typeren om het contrast tussen het hij-verhaal en het open


lijke vertellerscommentaar nog even in stand te houden. 

De inhoud van de gebeurtenissen die ons medegedeeld worden in dit 

tekstgedeelte (m.u.v. het openlijke commentaar en het manifest) draagt 

een uitermate fantastisch karakter. Dupuis heeft terecht geconstateerd dat 

deze gebeurtenissen pas betekenis krijgen als we ze opvatten als gebeur


tenissen met een droomkarakter die uitdrukking geven aan de psychische 

toestand van het personage Denkbaar. Daarnaast heeft hij er op gewezen 

dat achter de weergave van die fantastische gebeurtenissen een werkelijk 

beleefde tocht door nachtelijk Parijs lijkt schuil te gaan: de locatie van 

Parijs blijft, zij het soms vervormd weergegeven (b.v. de Blazerijstraat 

(blz. 10) = Rue Soufflot), herkenbaar; de oude mensen doen denken aan 

clochards; de politievrouw in bont zou een hoer kunnen zijn, etc. 

Hierdoor krijgt dit tekstgedeelte een onmiskenbaar hallucinatoir karakter. 

Verderop in het verhaal treffen we nog enkele passages aan met een 

dergelijk karakter, waarachter mogelijk 'werkelijk' beleefde gebeurtenissen 

schuil lijken te gaan; soms met psychische inhoud (blz. 124-128), soms 

zonder (blz. 52-63). 

Een ander aspect dat tot het hallucinatoire karakter van dit tekstge


deelte bijdraagt is de gebezigde taal. De associatie speelt daarin een 

belangrijke rol. Als voorbeelden citeer ik: 

Het moet wel van de kou. 

-Liggen jullie daar zo in de kou, elke nacht ? (blz. 13) 

(...)alsof zij over hen drieeen de wacht Meld. 

-Wacht dan, riep Denkbaar (...) (blz. 14) 


Daarnaast treffen we een aantal onlogische taalspelletjes aan, zoals de 
dialoog tussen Denkbaar en de oude mensen, de dialoog tussen Denkbaar 
en de in bont geklede vrouw (blz. 14), en het gebruik van het woord 
'inderdaad' op blz. 15 (r.3). Ik wijs er nu alvast op dat het associatieve 
en onlogische taalgebruik dwars door de vertellers- en personagetekst 
been loopt. Ik kom bier nog uitvoeriger op terug (par. 4.2 en 4.3). 

De verteller manifesteert zich opnieuw zeer openlijk vanaf blz. 23 
('Deze vereiste...') tot en met blz. 27, waarin hij een commentaar geeft op 
de tatoueringsdaad van Denkbaar in het bijzonder en het tatoueren in het 
algemeen, stilistisch vervat in een parodie op het wetenschappelijk taalgebruik. 
Ten aanzien van deze passage kan niet de eventuele dualiteit optreden 
die ik ten aanzien van de eerdere fragmenten van openlijk vertellerscommentaar 
gesignaleerd heb (vgl. blz. 23). De verteller spreekt bier 
in de derde persoon over Denkbaar, wat uitsluit dat deze zelf aan het 
woord is. 

Geeft nu de tekstpassage die direct volgt op Denkbaars tweede sprong 
uit het raam aanleiding om van een bewustzijnsstroom vanuit Denkbaar te 
spreken? 

Naar de maatstaven van Chatman zeker niet. Een deel van deze passage 
kenmerkt zich als een uitermate fantastische vertelling in wat ik voor 
deze gelegenheid een relatief verborgen verteltrant heb genoemd. Hoewel 
deze term vatbaar is voor nuancering kan in het algemeen ten aanzien 
van het fantastische hij-verhaal opgemerkt worden dat de vertelhandeling 
per conventie zichtbaar blijft: de verteller is in meer of mindere mate 
aanwijsbaar op de achtergrond aanwezig (m.u.v. de dialoog die Chatman 
tot de niet-vertelde vertelling rekent). De bewustzijnsstroom echter 
kenmerkt zich door een 'volstrekte' afwezigheid van de verteller: technisch 
registreert hij alleen datgene wat het personage zich bewust 
wordt. 

Aan de andere kant dragen deze passages een onmiskenbaar hallucinatoir 
karakter. Door de relatieve afwezigheid van de verteller ten gunste 
van het personage Denkbaar treedt een zekere identificatie met dat 
personage op, zodat het enigszins voor de hand ligt de hallucinatie (en 
daarme de psychische elementen) op hem te betrekken. 
Misschien dat dit gegeven, gecombineerd met de aanvankelijke verwarring 
die ten aanzien van het openlijke vertellerscommentaar kan optreden en 
de concrete basistoestand die aan de roman ten grondslag lijkt te liggen 
(een man valt uit het raam en beleeft een halluciantie), er toe geleid 
heeft om van een bewustzijnsstroom vanuit Denkbaar te spreken. 

Naast deze passages met een relatief verborgen verteller treffen we 


echter onverbloemd vertellerscommentaar aan dat zich kenmekrt door een 

zekere verwijskracht naar elementen uit de ons alien in meer of mindere 

mate bekende realiteit, met name bepaalde wijzen van taalhantering 

(reclametekst, wetenschappelijk betoog). Voor nadere nuanceringen van 

deze formulering verwijs ik naar paragraaf 4.2. 

Op grond van dit tekstgedeelte zou de organisatiestructuur er schema


tisch als volgt uitzien: 

verteller 

)1/ 
Denkbaar 

 

politie-agent ee.a. personages en gebeurtenissen 

Een verteller die in een aantal passages zeer duidelijk op de voorgrond 

treedt, waardoor zijn structurerende en ordenende activiteiten zichtbaar 

worden, maar aan de andere kant meer naar de achtergrond verdwijnt bij 

het vertellen van de belevenissen van het personage Denkbaar. De 

personages die verder aan die belevenissen deelnemen staan niet los van 

Denkbaar, maar zijn duidelijk ondergeschikt aan hem: zij krijgen beteke


nis als elementen die uitdrukking geven aan diens innerlijke psyche. Ik 

besluit hiertoe, naast het inhoudelijke aspect, op grond van de relatief 

verborgen vertelling van het hij-verhaal ten gunste van Denkbaar. 

Hierdoor treedt identificatie met dit personage op, zodat het voor de 

hand ligt de hallucinatie (en de psychische elementen) op hem to betrek


ken. Ik merk nu alvast op dat er andere tekstgegevens zijn die dat 

ondergraven, maar deze houd ik voorlopig achter de hand. 

Deze organisatiestructuur komt ten dele overeen met die van Dupuis. De 

overeenkomst is hierin gelegen dat de personages en gebeurtenissen rond 

Denkbaar voorlopig opgevat worden als elementen die uitdrukking geven 

aan zijn innerlijk. Het verschil is dat de verteller daar niet los van staat: 

hij vertelt, zij het relatief verborgen, dat verhaal, en hij doorspekt het 

met openlijk commentaar. Daarmee ontstaat geen breuk in de vertelhan


deling (verteller versus Denkbaar), maar een kwalitatieve verglijding; van 

openlijk naar relatief verborgen vertelling. 

Laten we vervolgens onderzoeken in hoeverre deze organisatiestructuur 

op het vervolg van het verhaal van toepassing is. 

4.2. Na de tatoueringsdaad (blz. 28-eind) 
De eerste twee alinea's van blz. 28 bieden fraai illustratiemateriaal voor 


een vertelstructuur die wij ook in het vorige tekstgedeelte hebben aangetroffen 
en die voor meerdere passages opgaat: 

Rose is het vierde arrondissement, geel het vijfde, het zesde is grijs en 
lichtblauw is het derde, maar bruin is het eerste en even bruin is het 
zestiende, waar, achter een hoog raam, de papieren liggen in een oud 
herenhuis in Passy. 
Toen de morgen, een halfnaakte kunstschaatsenrijdster op haar radiator, 
begon te gloren, stond hij op en bracht de elektrische tatoueernaald tot 
zwijgen met gevoelens van triomf. 

A. Leconte-Editeur (blz. 28) 
In de eerste alinea is een openlijke verteller aan het woord die de 
kleuren van een aantal arrondissementen van Parijs noemt. De nadruk ligt 
op de kleur van het arrondissement Passy, waar, in een oud herenhuis, de 
papieren liggen; daarmee appeleert hij aan het verhaal dat hij vertelt. In 
de tweede alinea keert hij terug tot de vertelling van dat verhaal, maar 
niet zonder zelf nog twee openlijke opmerkingen te plaatsen: 'een 
halfnaakte....radiator' en 'A.Leconte-Editeur, Paris.' Oversteegen (1982, 
biz. 37-38) heeft er op gewezen dat de kleuren van de arrondissementen 
die genoemd worden, overeenkomen met die van de stadskaart van Parijs, 
uitgegeven door A.Leconte, terwiji een halfnaakte kunstschaatsenrijdster 
een veel voorkomend vignet is op de radiatoren van vrachtauto's. 

In de direct hierop volgende passage doet de verteller weer een stag 
achteruit en kan men opnieuw spreken van een relatief verborgen 
verteller die de handelingen van en rond, en soms gevoelens van Denkbaar 
weergeeft, nu zonder een hallucinatoir karakter. 

Interessant is dat we het .openlijke, en daarmee min of meer buiten het 
in relatief verborgen verteltrant weergegeven hij-verhaal staande vertellerscommentaar 
in de zojuist geciteerde openingszinnen van deze passage 
elders als elementen binnen dat hij-verhaal aantreffen: op biz. 36 
vernemen we dat Denkbaar met een 'stadsplan' over straat gaat; op biz. 
34 spreekt het personage M. Santiago als haar diepste wens 'een halfnaakte 
kunstschaatsenrijdster op mijn radiator!' uit. Nog een opmerkelijk 
feit in dezelfde passage op biz. 34 is M. Santiago's uitspraak over de 
Nederlandse roman Eenzaam Avontuur van Anna Blaman. 

Dit laatste verschijnsel is niet incidenteel. Ten aanzien van dit nieuwe 
tekstgedeelte kan geconstateerd worden dat zowel uitspraken als handelingen 
van personages kunnen refereren aan voor ons alien in meer of 
mindere mate bekende elementen uit de omringende werkelijkheid: de 
aanhouding van Denkbaar (biz. 28-29) en de demontage van zijn motor



driewieler (blz. 36-37) als parodie op het ambtelijk bestel; de woorden van 
een ambtenaar van politie in Schierbeekachtige taal (blz. 37), waaraan ook 
Denkbaar, zowel in de daarop volgende bladzijden als in het daaraan 
voorafgaande tekstgedeelte (blz. 15,21), zich bezondigt; Denkbaars 
vermomming als berenleider (blz. 38) zou zeer wel een toespeling op 
Raspe's Baron van Manchhausen kunnen zijn, zoals de Vree (1985, blz. 49) 
heeft opgemerkt, etc. In ditzelfde kader hoort ook het manifest uit het 
vorige tekstgedeelte thuis: zoals gezegd staat het verteltechnisch binnen 
het hij-verhaal, terwijl het inhoudelijk onomstotelijk refereert aan reele 
toestanden (bedrog van de consument door middel van misleidende 
reclameteksten). 

De bevindingen uit deze nieuwe gegevens laten zich in twee punten 
samenvatten: 

1. de openlijke opmerkingen van de verteller (die vaak een realiteitsverwijzing 
bevatten) kunnen even later binnen het in verborgen verteltrant 
weergegeven hij-verhaal optreden (de kaart van Parijs en de naakte 
kunstschaatsenrijdster op de radiator); 
2. in weergegeven uitspraken of beschreven handelingen van personages 
kunnen zowel concrete verwijzingen opduiken (Eenzaarn Avontuur van 
Anna Blaman), als verhulde verwijzingen schuilgaan (de parodie op het 
ambtelijk bestel en de allusie op Baron van Miinchhausen). 
Op grond hiervan kunnen we concluderen dat de verteller niet alleen 
door middel van openlijk commentaar zeer nadrukkelijk aanwezig is. Het 
verschijnsel dat elementen uit openlijk commentaar even later optreden 
binnen het in relatief verborgen verteltrant weergegeven hij-verhaal (punt 
1), wijst op de handeling van de verteller als vormgever van dat verhaal, 
evenals het verschijnsel dat al dan niet verhulde verwijzingen kunnen 
schuilgaan in weergegeven uitspraken en beschreven handelingen van 
personages (punt 2). Dit laatste aspect, voor wat betreft de verhulde 
verwijzingen, zou overigens mogelijk ook kunnen wijzen op de activiteit 
van de onzichtbare vormgever achter het verhaal, de abstracte auteur, 
omdat het nog de vraag is in hoeverre de verteller zich daarvan bewust 
is. Op een specifieke categoric van de verwijzingen wil ik nog wat nader 
ingaan. 

In DGD komt een groot aantal verwijzingen naar literaire en niet-literaire 
tekstgenres en specifieke teksten voor. Een deel daarvan speelt, 
gekoppeld aan een personage, een aanwijsbare rol binnen het verhaal 
Denkbaar, terwij1 er anderzijds verwijzingen naar diezelfde of andere 
tekstgenres en specifieke teksten, los van een personage, in de vormgeving 
van het verhaal opduiken die verteltechnisch eenvoudig buiten het 
bereik van Denkbaar liggen. Een voorbeeld: 


Ik zegen je Denkbaar, ik hoop dat je deze dag de goede geheimen zult 
vinden, ach, niemand hoopt vuriger dan ik, dat je ze vinden zult, met 
heel mijn zegen ik je hart en ook degenen die minder vurig hopen dan 
ik en zelfs de zegeningen die helemaal niet hopen. Hart zegent hoop, 
Denkbaar! Vuur is er in mijn hart dat hoopt. Zul je de geheimen vinden 
en vuur is er in mijn zegen. Goedemiddag! (blz. 78-79) 

De verteller neemt zijn toevlucht tot dezelfde vorm van taalgebruik als 
hij verslag doet van het 'jammerlijk' omkomen der sauriers in de modder: 

Jammerlijk is het woord, want zij jammerden en modder is het woord, 
want baren waren er niet om in om te komen, peen, juist geen baren, 
juist baren er niet en omkomen is het woord, en waarom kwamen zij 
anders om. (blz. 136) 

In het eerste geval vertegenwoordigt M.Blom als drager van een 
(experimentele) taalhanteringsstrategie een idee dat Denkbaar een 
mogelijke oplossing aan de hand doet om de geheime papieren te bemachtigen. 
Ook andere personages vervullen een dergelijke functie in het 
verhaal, b.v. de van de reclametekst afgeleide taalhanteringsstrategie 'A 
zeggen door over B te praten' van Fatima-Milano (blz. 114, 136-137), de 
wetenschapper M.Santiago die Denkbaar als aanhangster van de ideeen van 
Spinoza aanspoort tot het verrichten van daden (blz. 33, 87), en de 
diplomaat beroepshalve als verdoezelaar van de ware stand van zaken (blz. 
115-117). Je zou daardoor op een betekenisniveau kunnen zeggen dat 
Denkbaar, die zelf zeer nadrukkelijk naar Wittgenstein verwijst, als 
personage en idee het middelpunt vormt van een netwerk van personages 
die voor ideeen staan. 

In het tweede geval hebben wij met dezelfde taalhanteringsstrategie van 
doen, en dus zal de zin ervan voor het allegorische verhaal wet geen 
andere zijn; geen redundant woekerelement derhalve. Het speelt zich 
alleen boven de hoofden van Denkbaar en de hem omringende personages 
af: op het niveau van het vertellen. 

Het probleem dat hierdoor ontstaat is overduidelijk een structuurprobleem: 
het gaat in beide gevallen om tekstmateriaal dat inhoudelijk zinvol 
is voor het allegorische verhaal, alleen bevinden zij zich op verschillende 
niveau's. In het eerste geval duikt de taalhanteringsstrategie waarneembaar 
voor Denkbaar in de vertelde wereld op; in het tweede geval ligt zij 
verteltechnisch buiten diens bereik, op het niveau van het vertellen, in de 
verbeelde wereld. (4) 


Dit voorbeeld toont tevens dat een volstrekte breuk tussen verteller en 

personage, zoals Dupuis die lijkt voor te staan, niet alleen om ver


teltechnische maar ook inhoudelijke redenen ongewenst is. 

Een laatste aspect dat ten aanzien van dit tekstgedeelte nog belicht 

dient te worden is de aard van het taalgebruik. Ook Kier treffen we weer 

volop associatief (woordherhaling, e.d.) en soms onlogisch (foutieve rede


neringen, e.d.) taalgebruik aan, zowel in de personage- als in de vertel


lerstekst. Men vergelijke bijvoorbeeld de redenering van de portier over 

het verband tussen de hitte, zijn omvang en zijn costuum (blz. 60) met 

het quasi-wetenschappelijke commentaar van de verteller op het voortbe


wegen van een walvis in water (blz. 65-66). 

De drie gesignaleerde aspecten maken overigens zichtbaar dat een 

scherpe scheidslijn tussen het openlijke vertellerscommentaar en het in 

verborgen verteltrant weergegeven hij-verhaal niet wenselijk is; de nauwe 

interactie tussen de tween en overeenkomsten als taalgebruik en reali


teitsverwijzingen vragen om een vereniging van beide. 

Terug naar de vraag die aan het onderzoek van dit tekstgedeelte ten 

grondslag ligt: Kan de organisatiestructuur die ik ten aanzien van blz. 8


27 heb aangebracht (schema 2, par. 4.1) gehandhaafd worden? 

Naar mijn oordeel niet. Inhoudelijk is het weliswaar duidelijk dat de 

personages (en gebeurtenissen) een netwerk van ideeen rond Denkbaar 

vormen, maar verteltechnisch is er geen enkele reden de andere per


sonages ondergeschikt aan hem te maken, in die zin dat zij geen uitdruk


king geven aan diens innerlijke verbeeldingswereld. Dit kan met een enkel 

voorbeeld geillustreerd worden: 

Op blz. 9 doet de openlijke verteller bericht van de bedrieglijke manier 

van spreken die achter het 'Funziona Senza Vapore' op de koffiemachine 

van het merk Fatima-Milano schuilgaat. Op blz. 114 en 136-137 duikt 

Fatima-Milano vervolgens als 'tastbaar' personage in het hij verhaal op als 

drager van dezelfde manier van spreken. 

Een manier van spreken, een taalhanteringsstrategie afkomstig uit het 

openlijke vertellerscommentaar, die verderop als personage in het hij


verhaal wordt ingevoerd, kan verteltechnisch moeilijk opgevat worden als 

voortspruitend uit en uitdrukking gevend aan de innerlijke verbeeldings


wereld van een ander personage uit het verhaal, Denkbaar in dit geval. 

Dit voorbeeld toont wel opnieuw de nauwe interactie tussen de openlijke 

verteller en het in relatief verborgen verteltrant weergegeven hij-verhaal: 

de openlijke verteller als vormgever van dit verhaal. Ander verteltech


nisch materiaal dat pleit tegen de structuuropvatting dat de personages 

(en handelingen) rond Denkbaar uitdrukking geven aan diens innerlijk is: 


-de verteller die zich aanvankelijk (m.u.v. het openlijke commentaar) beperkt 
tot een relatief verborgen weergave van de handeling rond (en soms 
gevoelens van) Denkbaar, neemt gaandeweg onafhankelijk van Denkbaar 
toegang tot andere personages, b.v. de uitgebreide introducties van 
M.Blom (blz. 77-78) en O.Dapper Dapper (blz. 99-100), en de informatie 
over het succes van Afschuwelijke Baby (blz 132-134); 
-hij overziet situaties waar Denkbaar geen weet van heeft en die toch 
zeer belangrijk voor hem zijn, b.v. Kassaars geheime mededeling waarin 
hij Denkbaar tevergeefs waarschuwt voor het bedrog van O.Dapper Dapper 
(biz. 120-121), en zeer belangrijk, het bedrog van de walvis die Denkbaar 
met een list (het onware bericht dat er vijandelijke troepen uit het Zuidpoolgebied 
naderen, hetgeen door Denkbaar als waar wordt opgevat, 
waarmee het ook een daadwerkelijk feit in de romanwerkelijkheid wordt!) 
om de tuin leidt en daarmee tevens het begin van zijn ondergang inluidt 
(blz. 119-120); 
-het voortbestaan van O.Dapper Dapper na de verandering van Denkbaar 
in een vleermuis. 

Verteltechnisch is er dus geen reden de personages (en handelingen) 
rond Denkbaar als dragers van diens innerlijke verbeeldingswereld op te 
vatten, hoewel het op een betekenisniveau duidelijk is dat hij het 
middelpunt vormt van een staketsel van ideeen. Verteltechnisch is er wel 
alle reden toe een nauwe relatie te leggen tussen de personages (en 
gebeurtenissen) en de verteller, omdat we een drietal aspecten op beide 
niveaus (vertellerstekst en personagetekst) aantreffen. Maar ik zou nog 
verder willen gaan. Op grond van de nauwe interactie tussen openlijk 
vertellerscommentaar en het hij-verhaal in relatief verborgen verteltrant 
(punt 1); op grond van verwijzend tekstmateriaal, zowel in de personagetekst 
als in de vertellerstekst (punt 2); en op grond van het feit 
dat ook het aspect van associatief en onlogisch taalgebruik dwars door de 
vertellers- en personagetekst been loopt (zowel in openlijk commentaar, 
als in verborgen en niet-vertelde weergave), besluit ik tot een structuurordening 
waarbij alle personages (en handelingen) uitdrukking geven aan 
de innerlijke verbeeldingswereld van een hallucinerend of bedenkend 
verteller. 

Ik geef nu een schematische weergave van mijn structuurordening 
die zowel rekening houdt met het semantische als verteltechnische aspect: 


abstracte auteur 

1 

verteller 

/if

4 Denkbaar \ 

psycho-filosofische 4. 
elementen 

Een allegorisch hij-verhaal, gecentreerd rond het personage Denkbaar, 
dat niet alleen duidelijk verteld wordt door een verteller, maar ook , 
gezien de activiteiten van de verteller buiten (openlijk commentaar) en in 
de vormgeving (verwijzingen en taalgebruik) van dat verhaal, nauw in 
samenhang staat met de verteller. De rol van de abstracte auteur en een 
nadere bepaling van de aard van de innerlijke verbeeldingswereld van de 
verteller (een ongeordende gedachtenstroom of een georganiseerde 
innerlijke monoloog) worden in paragraaf 4.4 belicht. 

Deze organisatiestructuur acht ik ook van toepassing op het tekstgedeelte 
blz. 8-27. Motivatie daarvoor is het feit dat we twee van de drie 
aspecten die uiteindelijk tot deze structuur geleid hebben, ook in dit 
tekstgedeelte voorkomen, te weten: 

de interactie die elementen uit het openlijke commentaar aangaan met 
het hij-verhaal: b.v. Faema-Milano, maar ook de wetenschappers S. 
Aramiris en M.Santiago treffen we zowel in openlijk commentaar als in 
het hij-verhaal aan. 

het feit dat het aspect van het associatieve en onlogische taalgebruik 
dwars door vertellers- en personagetekst been lopen. 

Een ander argument is dat de psychische elementen die zich in het 
tekstgedeelte blz. 8-27, zoals wij in paragraaf 4.1 gezien hebben, verteltechnisch 
nog wel ondergeschikt laten maken aan het personage Denkbaar, 
in de rest van het verhaal (m.u.v. blz. 52-63 en 124-128) als gelijkwaardige 
personages optreden: b.v. Afschuwelijk Baby die Denkbaar als blinde 
(natuur)kracht (wezen zonder bewustzijn) tegenstreeft en overwint. Mooi 
voorbeeld vormen ook de Geheim-passages van Kassar. Zuiderent heeft 
gewezen op de thematische overeenkomst tussen deze passages en de rest 
van het verhaal: zowel Kassaar als Denkbaar zijn op zoek. Zelf zou ik het 
iets anders willen formuleren: zowel Kassaar als Denkbaar vertonen twee 
belangrijke aspecten van de menselijke psyche: 1. het willen weten/tot 
inzicht komen: men vergelijke Denkbaars speurtocht naar de geheime 
papieren met Kassaars (vergeefse) poging een volledige autobiografie 
samen te stellen; 2. het willen vergeten/blindelings handelen: vergelijk 


Denkbaars jacht op de politievrouw met Kassaars jacht op zijn zus 
Focaly. Hoewel er thematisch en dus inhoudelijk belangrijke parallellen te 
trekken vallen tussen Kassaars ontboezemingen en Denkbaars avonturen, 
behoren beide Geheim-passages verteltechnisch aan Kassaar toe, die, 
eveneens verteltechnisch, onmogelijk ondergeschikt aan Denkbaar kan 
worden. Vereniging op een hoger niveau, namelijk dat van een hallucinerend 
of bedenkend verteller, ligt dan ook in dit geval voor de hand. 

Met name het aspect van de taal en de vraag in hoeverre de structuurordening 
van een hallucinerend of bedenkend verteller als concrete basistoestand 
aan de hele roman ten grondsiag kan liggen, makers het interessant 
de inzet van DGD in ons onderzoek te betrekken. 

4.3 Voor de val (blz. 5-8) 
De bewustzijnsstroomopvatting vanuit het personage Denkbaar zoals we 
die bij Oversteegen, Zuiderent en Dupuis aantreffen, gaat gepaard met de 
opvatting dat er aan de roman een concrete basistoestand ten grondslag 
ligt, te weten: Denkbaar springt uit een raam, waarna zijn hallucinatie 
een aanvang neemt. De opvatting van een dergelijke concrete basistoestand 
impliceert dat de bladzijden die aan de val voorafgaan realistisch 
van aard zijn. 

De bestudering van het tekstgedeelte dat volgt op Denkbaars val heeft 
reeds inzichtelijk gemaakt dat er moeilijk van een bewustzijnsstroom 
vanuit Denkbaar gesproken kan worden. Het zal ons dan ook niet 
verbazen dat er aan die val geen realistische werkelijkheidsbeschrijving 
voorafgaat die een dergelijke opvatting ondersteunt. Integendeel, hoewel 
er voor wat de gebeurtenissen betreft in dit tekstgedeelte, in tegenstelling 
to de rest van het verhaal, niets voorvalt dat in strijd is met de 
gangbare werkelijkheidsopvatting, constitueren de summiere tijd- en 
ruimtebehandeling, de geringe uitwerking der personages als psychyischfysieke 
eenheden en de opeenvolging van niet-alledaagse gebeurtenissen 
geen romanwerkelijkheid van een hoog realistisch gehalte. Daarnaast 
komen er een aantal zinswendingen in voor die de aandacht vestigen op 
een wijze van taalhantering (door de verteller) die wij reeds eerder zijn 
tegengekomen, met name: 
- ondeugdelijke redenaties: b.v. 'Hij had geen tijd om te drinken, te eten 

of te slapen, maar de geheime papieren waren nog niet in zijn bezit.' 

(blz.5); in tegenstelling tot wat er gesuggereerd wordt is er geen enkel 

tegenstellend verband tussen de twee zinswendingen. 

-taalspelletjes op een betekenisniveau: b.v. 'het hoge raam' (blz. 7-8): dit 
blijkt geen raam te zijn dat zich hoog boven de grond bevindt, maar 
een raam dat hoog van afmeting is. 

Zeer sprekend over de (talige) aard van de romanwerkelijkheid waarin 
Denkbaar figureert zijn de volgende zinnen: 

Alles werd met ieder woord onzekerder. Op het laatst kon Denkbaar 
nergens meer gaan zitten. (blz. 6-7) 

Alsof de meubelen van Denkbaars wereld bestaan uit 'outer woorden! De 

naam Denkbaar geeft in dit verband toch ook wet to denken; hij is, zoals 

ik reeds eerder opgemerkt maar nog niet toegelicht heb, een verwijzing 

naar de denkbeelden van de filosoof Wittgenstein. 

Het denkbaar-zijn van een gebeurtenis houdt volgens Wittgenstein in 

dat zij ook mogelijk is, dat wil zeggen zich als feit in de werkelijkheid 

kan voordoen. Indien dat ook daadwerkelijk gebeurt, spreekt hij van een 

waar feit, dit is een feit dat zich heeft voorgedaan. Als Denkbaar zegt 

dat hij verloren is, maar dat 'in feite' alle stukken van overtuiging in 

zijn bezit waren en dat dat 'de waarheid, de hele waarheid' is, laat de 

verteller daar ironisch genoeg op volgen: 

De waarheid, de hele waarheid, op een zondagavond in een straat waar 
nooit iets gebeurt. (blz. 7) 

In dit vertellerscommentaar klinkt de gedachte van Wittgenstein door 

dat een feit pas een waar feit is als het zich in de werkelijkheid heeft 

voorgedaan. 

Met de zinspeling op Wittgenstein zijn we reeds beland bij een tweede 

aspect dat wij ook al eerder in werking hebben gezien: het verschijnsel 

dat achter weergegeven handelingen en uitspraken van personages 

verhulde realiteitsverwijzingen schuil kunnen gaan. Een ander voorbeeld 

hiervan is de dubbele verwijzing die Denkbaars week van niet-slapen 

bevat (blz.5): het Genesisverhaal uit de Bijbel en het Gilgamesh epos, 

zoals De Vree (1985, blz. 50) geconstateerd heeft. 

De hierboven gegeven voorbeelden van zowel het aspect van de taal als 

van de (verhulde)verwijzing vallen alle binnen de vertellerstekst. 

Bieden ook deze tekstgegevens geen grond voor een bewustzijnsstroom


vorm vanuit het personage Denkbaar, zij passen uitstekend binnen de 

structuuropvatting van een hallucinerend of bedenkend verteller. De 

aspecten van de taal en de (verhulde)verwijzing die in niet onaanzienlijke 

mate bijdragen aan de kunstmatige aard van de romanwerkelijkheid in dit 

tekstgedeelte, attenderen op de aanwezigheid van de verteller en bieden 

een voorafschaduwing van de manier waarop deze ook de rest van het 

verhaal vormgeeft. 


De hardnekkigheid waarmee vastgehouden is aan het idee dat er aan het 
verhaal een concrete basistoestand ten grondslag ligt, maakt het interessant 
tot slot te bekijken in hoeverre je op grond van tekstgegevens een 
dergelijke basistoestand ten aanzien van de verteller kunt reconstrueren. 
Anders geformuleerd: zijn er tekstgegevens binnen de romanwerkelijkheid 
die verwijzen naar de 'realiteit' van de verteller? 

Laat ik vooropstellen dat dit binnen mijn structuuropvatting zonder 
meer mogelijk zou moeten zijn. Op een vergelijkbare wijze als het 
allegorische hij-verhaal uiteindelijk uitdrukking geeft aan de psychofilosofische 
problematiek van de verteller, zouden er ook tekstelementen in dat 
verhaal (en/of vertellerscommentaar) kunnen voorkomen die verwijzen 
naar diens 'realiteit'. 

Nu komen er in DGD een aantal passages voor waarachter mogelijk 
werkelijk beleefde gebeurtenissen schuil lijken te gaan: de omzwerving 
door nachtelijk Parijs (biz. 10-23); bezoeken aan metrostations (blz. 53-56, 
124-128); meer in het algemeen de locatie Parijs, met name het centrum 
(Notre Dame, Rue Soufflot) en het metrostation La Muette in de buurt 
van de Rue en de Place de Passy; en verder een aantal motieven rond 
ambassade en garage (zie Dupuis (1985), blz. 284-285). 

Enigszins problematisch is dat dergelijke elementen vrijwel uitsluitend, 
gekoppeld aan het personage Denkbaar, binnen het hij-verhaal voorkomen. 
Slechts een maal heb ik een mogelijke verwijzing naar de verblijfplaats 
van de verteller binnen openlijk commentaar aangetroffen (zie laatste 
citaat hierboven). Maar ook in dit geval is het twijfelachtig in hoeverre 
de tijd-en plaats-bepalingen betrekking hebben op zijn eigen omgeving, 
dan wel op de gefingeerde omgeving van zijn personage Denkbaar. 

In de eerste plaats kun je je afvragen of het wel gewettigd is dergelijke 
tekstelementen op de realiteit van de verteller te betrekken. Op 
grond van de drie aspecten die we zowel in het allegorische hij-verhaal 
als in openlijk vertellerscommentaar aantreffen, kunnen wij echter zonder 
meer stellen dat het vormgeven van dat verhaal met elementen uit het 
bewustzijn van de verteller als systeem in de roman verankerd ligt, en 
derhalve volgens een analogiewerking ook op elementen uit zijn directe 
leefomgeving van toepassing is. 

Een wezenlijker probleem is in hoeverre wij de realiteit van de 
verteller kunnen reconstrueren. Bevindt de verteller zich in Parijs? Heeft 
hij een omzwerving zoals die uit blz. 10-23 ten aanzien van het personage 
Denkbaar gereconstrueerd kan worden, ook zelf daadwerkelijk meegemaakt? 
Berust de sprong uit het raam van Denkbaar op een werkelijk 
beleefd feit in de realiteit van de verteller? Dergelijke vragen zijn 


principieel onoplosbaar omdat de abstracte lezer nergens informatie krijgt 
over de consistentie van dergelijke mogelijke realiteitsverwijzingen. Op 
grond van de meer en minder concrete verwijzingen naar ons culturele 
erfgoed die de verteller in zijn verhaal distribueert, kan de abstracte 
lezer hooguit afleiden dat er meer en minder concrete verwijzingen naar 
diens werkelijk beleefde realiteit achter bepaalde tekstelementen kunnen 
gaan. Een consistent beeld daarvan kan hij zich door de constructie van 
de roman principieel niet vormen. Daarmee zijn wij gekomen bij het 
laatste onderdeel van het onderzoek naar de structuur van DGD. 

4.4 De abstracte auteur 
Tot slot van het onderzoek dienen wij de rol van de abstracte auteur 

en diens verhouding tot de verteller wat nader te bepalen. Per conventie 

is er altijd een abstracte organisator boven de verteller aanwezig: hij 

draagt de bouwstenen voor het te vertellen verhaal aan, maar heeft zelf 

geen stem in het verhaal, en kan dus niet direct communiceren met de 

abstracte lezer. Hij instrueert de abstracte lezer stilzwijgend met het 

geheel. 

Het verschil tussen de abstracte auteur en de verteller wordt vooral 

goed zichtbaar in het geval van een onbetrouwbare verteller. Wat een 

verteller onbetrouwbaar maakt is dat zijn woorden (normen, waarden, 

verwachtingen, etc.) duidelijk verschillen van de ordening die de abstracte 

auteur in het verhaal aanbrengt: feiten, gebeurtenissen, normen, etc. 

komen in conflict met de weergave van de verteller. Fraai voorbeeld 

hiervan biedt Hermans' Herinneringen van een engelbewaarder, waarin de 

verteller (de engelbewaarder van Alberegt) middels de loop der gebeur


tenissen voortdurend 'overruled' wordt door de abstracte auteur. 

Raat (1985) heeft onder andere ten aanzien van Conserve op treffende 

wijze nog eens het belang van het begrip (c.q. instrument) abstracte 

auteur geillustreerd. Ik citeer: 

Als Dolores in Conserve Ferdinand vraagt, hoe zij hem gelukkig kan 

maken, antwoordt hij als volgt. 

-Neem een maatglas van vijf liter, (...) als je mij dan met alle 
geweld gelukkig maken wilt. Neem een maatglas van vijf liter, snijd 
je keel open, hou die erboven en meet na hoeveel bloed je hebt. 
Dan kan het meteen wat afkoelen ook. Dan zal ik gelukkig wezen, 
weet je, dan zal ik lachen. (...) 
Hij sprong op, lachte, belde om ijs, liep de kamer op en neer, maar 
had, voor het ijs gekomen was, zijn glas al leeg. (p. 180) 

Het guizige drinken van Ferdinand vormt in combinatie met het bevel 
aan Dolores een indicatie voor zijn bloeddorst, in een zeer letterlijke 
zin van het woord. Dit is een partiele interpretatie van Conserve, een 
bestanddeel van de betekenisstructuur. Maar wie kan verantwoordelijk 
gehouden worden voor het verband tussen woorden en handeling van 
Ferdinand? De concrete auteur Willem Frederik Hermans ? Het is niet 
met zekerheid te zeggen, in andere gevallen nog veel minder, dat de 
interpretatie met zijn (bewust? onbewuste?) intenties strookt. De 
verteller dan? Het staat niet vast dat hij de besproken samenhang 
doorziet in datgene wat hij vertelt. Dus is de betrouwbaarste oplossing: 
de auteur, zoals die door de lezer uit de roman geconstrueerd wordt, 
met zijn normen en waarden, inclusief zijn vormgevend vermogen. (blz. 
27) 

Met name Raats opmerking over de verteller en de noot die hij daaraan 
wijdt, is voor ons van belang. In noot 39 (blz.46) deelt hij ons mede dat 
de betrekkingen tussen een verteller van het type dat in Conserve 
rondwaart en de abstracte auteur onduidelijk kunnen zijn; ook de mate 
waarin een dergelijk auctoriele verteller als organisator zijn stempel drukt 
op de tekst is vaak moeilijk te bepalen. 

De problemen die Raat hier signaleert in het geval van een auctoriele 
verteller, gaan in belangrijke mate op VOOT de verhouding abstracte 
auteur-verteller van DGD. Zo kun je je afvragen in hoeverre de verteller 
zich bewust is van de verhulde verwijzingen die achter weergegeven 
personages en gebeurtenissen schuil kunnen gaan. De betrouwbaarste 
oplossing zou inderdaad zijn om dit toe te schrijven aan de abstracte 
auteur, hoewel de verteller op grond van onverhulde verwijzingen in 
zowel openlijk commentaar als in het allegorische hij-verhaal daar ook 
zelf voor in aanmerking komt. Misschien moeten we de abstracte auteur 
verantwoordelijk stellen voor het feit dat binnen de structuur van een 
hallucinerende of bedenkende, maar in ieder geval sterk associatief 
gerichte verteller een betekenisvol geheel ontstaat, met als belangrijkste 
aspect de psycho-filosofische problematiek van de roman. Het sterk 
wisselende karakter van de gehanteerde taal (vergelijk b.v. de heldere en 
realistische anecdote over de koffiemachine (blz. 9) met het chaotische en 
hallucinatoire karakter van de daarop volgende gebeurtenissen (blz. 10-23), 
de manier waarop de verteller het allegorische hij-verhaal soms vormgeeft 
(het inpassen van Faema-Milano als handelend personage in bet allegorische 
hij-verhaal), en, bovenal, de mate van inzicht die de verteller 
enkele malen toont te hebben in het verhaal dat hij vertelt (b.v. het 


commentaar op de list van de walvis (blz. 120, vgl. blz. 91), en het 

commentaar op het afscheid van Faerna-Milano (blz. 137, vgl. blz. 9 en 

114), maken het evenwel aannemelijk dat de verteller ook zelf voor deze 

organisatie verantwoordelijk gesteld zou kunnen worden. 

De niet eenduidig te bepalen betrekkingen tussen de abstracte auteur en 

de verteller (met name het gevolg van de mate van inzicht die de ver


teller heeft in het verhaal dat hij vertelt) maken overigens zichtbaar dat 

het moeilijk is om van een hallucinerende verteller te spreken. Het lijkt 

mij dan ook voldoende om op te merken dat de abstracte auteur hem 

karakteriseert als zowel een associatief en op de vrije inval vertrouwend 

medium, als een scherp waarnemer. 

S. Conclusies 
Ik hoop te hebben aangetoond dat de structuuropvatting van een 
hallucinatie vanuit het personage Denkbaar, geheel dan wel gedeeltelijk, 
niet houdbaar is: er is in de gehele roman een duidelijk waarneembare 
verteller aanwezig. Op grond van een drietal aspecten die we zowel in het 
openlijk vertellerscommentaar, als in het allegorische hij-verhaal in 
relatief verborgen verteltrant aantreffen (interactie tussen beide, realiteitsverwijzingen 
en gehanteerde taal), ben ik zelfs zover gegaan om dat 
gehele verhaal op te vatten als uitdrukking gevend aan de innerlijke 
verbeeldingswereld van een hallucinerende of bedenkende verteller. 
Tekstelementen die lijken te verwijzen naar een concrete basistoestand 
kunnen binnen deze structuuropvatting verklaard worden als afkomstig uit 
de 'werkelijk' beleefde realiteit van de verteller, als valt deze principieel 
niet te reconstrueren; de abstracte lezer krijgt nergens informatie over de 
consistentie van dergelijke elementen. 

De betrekkingen tussen de abstracte auteur en de verteller vallen niet 
eenduidig te bepalen. Zo is het bijvoorbeeld onduidelijk wie voor de verhulde 
verwijzingen naar de realiteit verantwoordelijk gesteld moet worden, 
en wie zorg draagt voor het feit dat binnen de constructie van een hallucinerende 
of bedenkende verteller een zinvol geheel ontstaat. Het meest 
voor de hand liggend is om dergelijke organisatorische aspecten aan de 
abstracte auteur toe te schrijven, maar gezien de structurerende activiteiten 
van de verteller en de mate van inzicht die hij heeft in het 
verhaal dat hij vertelt, komt de verteller daar ook zelf voor in aanmerking. 
Zijn organisatorische kwaliteiten maken het moeilijk om van een 
hallucinerende verteller te spreken. Het lijkt mij dan ook beter om het 
aldus te formuleren: de abstracte auteur karakteriseert hem als een 
verteller die enerzijds vertrouwt op de associatie en de vrije inval, maar 
anderzijds scherp kan waarnemen. 


Noten 

1. Dit artikel vormt een reader uitgewerkt onderdeel van mijn doetoraalscriptie 
De God Denkbaar Denkbaar de God, een recept vol 
veelsoortige ingredienten. Centraal hierin staat het onderzoek naar 
de heterogeniteit van DGD. Voor belangstellenden ligt een exemplaar 
ter image op de studierichting Nederlandse Taal- en Letterkunde 
van de V.U. te Amsterdam. 
2. Oorspronkelijk verschenen in Merlijn I (1963); ongewijzigde herdruk 
in Voetstappen van WFH (1982), waarvan hier gebruik gemaakt is. 
3. Dupuis heeft twee bijdragen over DGD op zijn naam staan: 1. de 
verspreide opmerkingen in Eenheid en versplintering van het ik 
(1976); 2. het artikel 'Een post-surrealistisch romantweeluik van 
W.F. Hermans', in: Spiegel der Letteren (1981) Beide zijn resp. 
ongewijzigd en enigszins bewerkt opgenomen in Hermans' Dynamiek 
(1985). Om de twee publikaties uit elkaar te houden bespreek ik ze 
achtereenvolgens als Dupuis (1976) en Dupuis (1981), hoewel ik voor 
beide gebruik gemaakt heb van Dupuis (1985). 
4. Dupuis (1986) blz. 297-299) geeft een uitvoerige, zij het nog lang 
niet complete opsomming van dergelijke verwijzingen, die zowel in 
de vertelde als in de verbeelde wereld verwerkt zitten, zoals het 
detectivegenre, toneelscenario, griezelliteratuur, e.a. 
Bibliografie 

A. primaire literatuur 
Hermans, W.F., De God Denkbaar Denkbaar De God, (4e gecorrig. druk) 
Amsterdam, 1972. 

B. Overige gebruikte literatuur 
Chatman, S., Story and Discourse, Narrative Structure in Fiction and 
Film, 2e dr., Londen, 1980. 
Dupuis, M., Hermans' Dynamiek, Den Haag, 1985. 
Herder, P. de en D.J. Sanders, (bespreking van) W.H.M.Smulders, De 
literaire misleiding(...), 1983, in: Spektator 15 (1985-1986), p. 296-298. 
Oversteegen, J.J., Voetstappen van WFH, Utrecht, 1982. 
Raat, G.F.H., De vervalste wereld van Willem Frederik Herrnans, Amsterdam, 
1985. 
Raat, G.F.H., (bespreking van) W.H.M. Smulders, De literaire misleiding 
(...), 1983, in: De nieuwe taalgids 77 (1984), p. 462-465. 
Smulders, W.H.M., De literaire misleiding in De donkere kamer van 

Damokles, Utrecht, 1983. 
Vermeiren, K. Willem Frederik Hermans en Ludwig Wittgenstein, Utrecht, 
1985. 
Vree, F.de, De God Denkbaar Denkbaar De God, in: BZZLLETIN 126 
(1985), p.49-57. 
Wittgenstein, L., Tractatus logico-philosophicus, vert. en van nawoord en 
aantek. voorz. door W.F. Hermans, 3e opn. herz. dr., Amsterdam, 1982. 
Zuiderent, A., De berg, de olifant en de muis, in: Raster 5 (1971), p. 297


316. 
Met dank aan Theo van Loon voor het kritisch lezen van een eerdere 
versie van dit artikel. 


DE FUNCTIE VAN DE LITERATUUR EN DE 

LITERATUURWETENSCHAP VANUIT EEN 
HERMENEUTISCH EN EMPIRISCH GEZICHTSPUNT* 

Dick Schram 

In een ter gelegenheid van de herdenking van de 40 jaar geleden 
beeindigde Tweede Wereldoorlog verschenen overzicht van de wijze 
waarop die oorlog in de Nederlandse roman is weergegeven, trekt de 
auteur de konklusie dat in de literatuur de negatieve visie op de oorlog 
de positieve veruit overheerst inzoverre zij een ironiserend en relativerend 
beeld te zien geeft, idealen ontmaskert en tegenbeelden aanbiedt 
voor een al te rooskleurige visie op de houding van de Nederlanders 
tijdens de Tweede Wereldoorlog en voor de wijze lessen die uit de periode 
te trekken zouden zijn (Anbeek, 1985). 

Ook al gaat het hierbij niet om werken uit een ver van ons afliggend 
verleden en betreft het niet de analyse en interpretatie van een afzonderlijk 
literair werk, toch kan men volhouden dat met deze studie aan het 
programma van de literaire hermeneutiek, zoals dat door Jauss wordt geschetst 
(Jauss, 1981), uitvoering gegeven is. Het gaat immers niet alleen 
om analyse en interpretatie van literaire teksten, maar Jauss wil ook dat 
de betekenis van de tekst voor de lezer van nu wordt aangegeven. 

Hij tracht op deze manier, daartoe o.a. geinspireerd door Gadamer, de 
komponent 'Anwendung' of 'Applikation' naast die van het 'Verstehen' en 
'Auslegen' een plaats te verzekeren in de literaire hermeneutiek: "Wenn 
die literarische Hermeneutik wie die theologische oder juristische vom 
Verstehen fiber das Auslegen zum Anwenden gelangen soli, kann Applikation 
hier zwar nicht in praktisches Handeln einmiinden, dafiir aber 
das nicht weniger legitime Interesse befriedigen, in der literarischen 
Kommunikation mit der Vergangenheit den Horizont der eigenen Erfahrung 
an der Erfahrung des andern zu messen und zu erweitern." (p.479) Dat 
deze hermeneutische 'Vermittlung von Fremderfahrung und Selbsterfahrung' 
van belang is, zal wel niemand willen bestrijden, maar het is 


moeilijk aan te geven waar dat belang nu precies in schuilt, wie eigenlijk 

de ervaring van bewustwording en bewustzijnsverrijking ondergaat en 

welke doeleinden de literaire hermeneutiek met haar aktiviteiten denkt te 

dienen. 

Niettegenstaande deze vragen bestaat er onder de receptie-esthetisch 

geOrienteerde hermeneutici, zoals Jauss, Iser, Hebel, Steinmetz en Stierle, 

een grote mate van consensus over de zogenaamde innovatieve funktie die 

literaire teksten juist op grond van hun esthetisch karakter bezitten, 

waarbij Kier onder funktie van de tekst de betekenisrealisering, 

esthetische waardering en het daaropvolgend effekt bij een lezer verstaan 

wordt. Zo spreekt Iser over het lezen als het leren kennen van een ten 

opzichte van de gewone, bekende werkelijkheid vervreemde en 

veranderde wereld van de tekst tegen de achtergrond van de dispositie en 

orienteringen van de lezer, die door de leeservaring beinvloed zullen 

worden. Literaire teksten waaraan deze innovatieve funktie wordt 

toegekend zijn meestal gekanoniseerde, voor kanonisering in aanmerking 

komende of experimentele teksten, die bij verschijnen van heersende 

literaire en niet-literaire konventies afwijken en deze doorbreken. Vaak 

wordt de funktie van triviale teksten er diametraal tegenover ingevuld. 

Vanuit een empirisch-analytisch literatuurwetenschappelijk standpunt 

kan de consensus die er heerst ten aanzien van de funktie van bepaalde 

literaire teksten, hoe belangrijk die ook wordt voorgesteld, niet zonder 

meer worden geaccepteerd. Wetenschapstheoretische punten als de 

scheiding van wetenschappelijke onderzoeker en onderzochte lezer, in.


tersubjektieve toetsing en kontrole in plaats van consensus en evidentie 

blijven de partijen scheiden, ook al kunnen er verschillende konsekwenties 

uit deze situatie worden getrokken voor wat betreft de wetenschappelijke 

status van de literatuurwetenschap. 

Als men de funktie van literatuur wil onderzoeken, betekent dit dat de 

hermeneutische opvattingen als heuristiek fungeren voor een onderzoeks


opzet en -vraag die in vergelijking met de hermeneutische voorstelling 

van zaken wel een fragmentarische, reduktionistische en gesimplificeerde 

indruk moet maken. Niet zelden wordt dan ook de kwestie van de 

wetenschappelijke motivering van de empirische literatuurwetenschap 

direkt verbonden aan de waardering van haar resultaten. In een recent 

overzicht van de situatie met betrekking tot de literatuurwetenschap aan 

de Nederlandse universiteiten wordt beweerd dat de universitaire 

beoefening van de letterkunde niet ontsnappen kan aan dit dilemma:"(...) 

of ze aanvaardt een zwak wetenschappelijk statuut en komt tot 

interessante inzichten of ze aanvaardt een streng wetenschappelijke 

statuut en komt tot weinig opmerkelijke maar wel goed gefundeerde be



weringen." (Mertens, 1986) Renate von Heydebrand (in Groeben, 1981) 
stelt in haar reaktie op Groebens empririsch receptie-onderzoek dat 
moderne hermeneutici "immer primar im Dienst der Literatur und nicht 
einer Wissenschaftlichkeit schlechthin" werken (p. 248) en dat een 
"LOsung des Problems adaquater 'Konstruktion des Werksinns' (waarop ik 
hier niet inga), die diesen dialektisch-lebenspraktischen Sinn alien 
Interpretationsbemuhens aus dem Blick verlOre, eine wesentliche Aufgabe, 
die im 'alten' Paradigma impliziert war, nicht mit abernehmen wiirde." (p. 
250) Hintzenberg, Schmidt en Zobel (1980) billijken dit 'Trivialitasverdache 
in die gevallen waarin "Problemstellungen bearbeitet werden, deren 
theoretische wie gesellschaftliche Relevanz nicht reflektiert worden ist 
und nicht plausibel gemacht werden kann." (p.4) Volgens Finke (1985), die 
de metatheoretische basis van de empirische literatuurwetenschap van 
Schmidt c.s. heeft gelegd, komen die gevallen nog veel te vaak voor. 

Net als Hintzenberg, Schmidt en Zobel vindt hij dat de 
methodologische motivering van de empirische literatuurwetenschap alleen 
niet automatisch een 'fiberzeugendere, relevantere und niitzlichere 
Disziplin' oplevert en dat empirische literatuurwetenschappers zich te 
weinig aam 'praxisbezogenen Reflexionen' overgeven. Bij hem treft men 
echter niet de gedachte aan dat de traditionele literatuurwetenschap op 
dit punt ten opzichte van de empirische in het voordeel is: " (...) der 
eigentliche Mange! dieser etablierten Konzeptionen ist die Tatsache, dass 
sie nichts zustande bekommen haben, was in einem klaren und einleuchtenden 
Sinne zur Losung praktischer Probleme taugte", merkt hij 
dienaangaande op (p. 93). 

Finke heeft in zijn 'Konstruktiver Funktionalismus' (1982) een 
metatheoretisch nivo der 'Politizitat' gepostuleerd, gedefmieerd door een 
zogenaamde Pmatrix, een systeem van praktische waarden op grond 
waarvan aan het literatuurwetenschappelijk onderzoek richting kan worden 
gegeven. Naast praktische waarden als 'Wissenszuwachs', 'emanzipatorische 
Kraft', 'Demystifizierbarkeit', 'Kreativitde en 'Okonomischer Nutzen' 
postuleert Finke als elementaire praktische waarde "die Niitzlichtkeit der 
in ihrem (die Literaturwissenschaft) Rahmen vollzogenen Thigkeit fur die 
LOsung praktischer Probleme innerhalb des Literatursystems." (p. 73) 
Fundamentele en praktische taak van de literatuurwetenschap volgens 
Finke is dan de verandering van het literaire proces. Deze taak is te 
rechtvaardigen omdat zich in dat proces niet-acceptabele deelprocessen 
kunnen voordoen. De receptie van triviale teksten die bepaalde normen 
van de lezer bekrachtigen, is er een voorbeeld van; ik kom er nog op 
terug. 

De reflexie over het doel van de literatuurwetenschap heeft Finke 


gemeen met de kritische hermeneutiek. Aan het historische 'Verstehen als 

Horizontverschmelzung', de praktische 'Erkenntnisinteresse' van de her


meneutiek, moet de dimensie van de reflexie, de kritiek en emancipatie 

voorafgaan. Taak is het transcendentale doel, de ideale kommunikatie


gemeenschap, naderbij te brengen; 'Aufklarung' door middel van ideolo


giekritiek. Theorie en praktisch engagement behoren voortdurend aan 

reflexie te worden onderworpen. De maatschappelijk binding van de 

wetenschap ook wat betreft haar resultaten is in deze visie expliciet op


genomen. Mecklenburg en Muller (1974) geven de implikaties van deze op


vatting van wetenschap als een empirisch - interpretatief-normatieve 

'Verstandigungswissenschaft ' als volgtaan: "Die Literaturwissenschaft 

leistet in Kooperation mit anderen historisch-hermeneutischen 

Wissenschaften, die an der 'Rekonstruktion der Geschichte' arbeiten, fiber 

Literaturhistorie, Textinterpretation und Kritik einen Beitrag zur 

kommunikativen Selbsterklarung und in Parallelitat zu anderen 

systematischen Handlungswissenschaften, die an der Veranderung der 

Gegenwart arbeiten, iiber Literaturdidaktik, -kritik und -technologie einen 

Beitrag zu aufklarerisch-emanzipatorischem gesellschaftlichen Handeln." (p. 

107) Specifieker, het levend houden van de literaire traditie voor de 

kulturele gemeenschap in kritische zin, d.w.z. deze op haar 'auf


klarerische' mogelijkheden onderzoeken, waarbij onder kritiek "das 

Interesse an dem Sinn (literarischer Phdnomene) so praxisbezogen wie 

moglich in reflexiven Sdtzen zu artikulieren" (p. 87-88) wordt verstaan. 

De emotionele komponent van de esthetische ervaring wordt niet vergeten. 

Kortom, het genieten van kunst mondt uit in politieke praxis. 

Opvattingen over de funktie van literatuur, de funktie en relevantie 

van de literatuurwetenschap en ideologische doelstellingen, verschillende 

wetenschapstheoretische uitgangspunten, verschillende kategorieen 

betekenistoekenningen en lezers zijn impliciet of expliciet in de bier 

exemplarisch genoemde stellingnamen met betrekking tot receptievraag


stukken vertegenwoordigd. Ik zie bier of van allerlei schakeringen en 

onderscheid drie groepen. 

Gemeenschappelijk voor de reeds genoemde hermeneutische receptiees


thetici is dat zij bepaalde teksten op grond van hun esthetisch karakter 

-een polyvalente struktuur, het niet verwijzen naar de werkelijkheid, het 
doorbreken van literaire en niet-literaire normen - in staat achten een 
bekend werkelijkheidsmodel vreemd te maken en/of een nieuw aan te 
bieden. Aan de funktie van literatuur wordt de funktie van de literatuurwetenschap 
vastgemaakt: door het interpreteren en beschikbaar maken 
en houden van dit snort teksten bezit de literatuurwetenschap maatschappelijke 
relevantie. De interpretator staat uiteindelijk centraal; soms 

wordt daarnaast de mogelijkheid van empirisch onderzoek naar nietprofessionele 
lezers opengelaten, soms ook afgewezen. In het eerste geval 
fungeren de interpretaties hetzij als norm, hetzij als middel voor 
beschrijving en vergelijking. 

Empirisch onderzoek vormt geen vervolg op de ideologiekritische interpretatie 
binnen de kritische hermeneutiek. Hiertegenover staat dat deze 
richting de enig juiste vorm van maatschappelijke relevantie claimt, mede 
omdat men over een bron van normen en kennis beschikt met behulp 
waarvan de inhoud van een tekst kan worden beoordeeld. 

De empirici ontzeggen bij monde van een limner elke variant van de 
hermeneutische literatuurwetenschap iedere maatschappelijke relevantie. 
Pas empirisch gekontroleerde en niet de in de hermeneutische aktiviteit 
verkregen kennis kan de basis voor het maatschappelijk gebruik van die 
kennis vormen. Verschillende lezerstypen, zowel de professionele als de 
niet-professionele lezers, en betekenistoekenningen zijn voorwerp van 
onderzoek. De maatschappelijke relevantie van de literatuurwetenschap 
wordt niet vastgeknoopt aan een bepaalde funktie van literatuur, maar in 
de onderzoekspraktijk, in de adviezen voor wetenschappelijk onderzoek en 
de literatuurdidaktiek lijkt het voornamelijk te gaan om de funktie die 
komplexe en als literair in engere zin erkende teksten kunnen hebben. 
Door alien wordt de literatuurdidaktiek als voornaamste toepassingsgebied 
genoemd. 

Ik orden al de genoemde claims vanuit het perspektief van de empirische 
literatuurwetenschap als volgt: de funktie van de onderzoeker is 
het verzamelen van betrouwbare, intersubjektief gekontroleerde kennis 
omtrent de literaire receptie van niet-professionele lezers; als deze kennis 
aangewend is om werkelijke veranderingen in het literaire systeem tot 
stand te brengen, is er sprake van maatschappelijke relevantie. 

Pogingen van bijvoorbeeld Truchlar (1981) om de literatuurwetenschappelijke 
aktiviteit om te vormen tot een sociale strategie door literatuur 
van zwarte, in zijn geval Amerikaanse, schrijvers en vrouwen niet met de 
traditionele esthetische norm te benaderen maar door de eraan ten 
grondslag liggende sociale konflikten te expliciteren, brengen op zichzelf 
een 'liebevollere Gesellschaft' niet naderbij. Interpretaties alleen zijn niet 
voldoende om de literatuurwetenschap maatschappelijk relevant te doen 
zijn. Kan de literatuurwetenschap op grond van empirische kennis omtrent 
de innovatieve funktie van literatuur maatschappelijk relevant worden ? 

Uit de met betrekking tot deze kwestie relevante empirische onderzoeken 
kies ik dat van Heuermann, Huhn en ROttger (1982), dat voor 
de resultaten ervan exemplarisch is. In hun Werkstruktur and 


Rezeptionsverhalten gaan ze o.a. na in hoeverre een historische tekst, een 

verhaal van Schiller waarin een liefdesprobleem in overeenstemming met 

de normen van het achttiende-eeuwse kultuurmodel wordt opgelost, in 

vergelijking met de funktiebepaling van dergelijke teksten, 'eine 

horizontstiftende und - erandernde Wirkung auf das Bewusstsein' (Jauss), 

door leerlingen van nu wordt gekonkretiseerd. Hun konklusie is dat er 

sterk normaliserend en adapterend gelezen wordt: "Der Zwang zur 

Projektion heutigen Rollenbewusstseins oder das Vorherrschen von 

Verstdndnislosigkeit interferieren betrdchtlich. Sie fiihren zu Umdeutingen, 

die im Extremfall sogar Umkehrungen des Wertmassstabe zur Folge haben 

kOnnen." (p. 69) Naar aanleiding van de receptie van een modern verhaal, 

waarin de 'kleinburgerliche Konfliktverdrangung' impliciet wordt 

gekritiseerd en een appel op de lezer wordt gedaan deze kritiek serieus to 

nemen door middel van de doorbreking van de genrekonventie van het


sprookje en de ironische attitude van de verteller, wordt gekonkludeerd: " 

(...) so zeigen sich, interessante psychologische Versuche, von der alther


gebrachten Mdrchenkonvention zu retten, was noch zu retten ist, indem 

dem realistischen Sujet durch den mdrchenhaften Rahmen eine gleichsam 

'ddmpfende' Wirkung zugesprochen wird. Die Diskrepanz zwischen Rahmen 

und Sujet wird also nicht im Sinne von Ironie semantisiert, sondern in 

seiner Bedeutung gemildert und entscharft, wenn nicht gar ignoriert. Das 

atypische Marchen-Sujet wird dadurch gleichsam rekonventionalisiert." (p. 

305) 

In het algemeen, zo stellen Heuermann, Hahn en ROttger vast, lezen de 

leerlingen niet 'universalierend', dat wil zeggen zij veralgemenen de 

thema's van de teksten niet, zodat van 'Anwendung' of 'Applikation', het 

betrekken van het gelezene op vele andere situaties als individuele 

gevallen van het algemene patroon, wel niet plaats zal hebben. 

De receptie-esthetici hebben hun opvatting niet als hypothese gefor


muleerd; daarom zouden deze en andere onderzoeken niet als weerlegging 

beschouwd behoeven to worden. Zo acht Berginz-Plank (1981) een inte


gratie van de receptietheorie in kommunikatietheoretisch perspektief 

nadelig, omdat daarmee de specifieke kenmerken van de literaire teksten, 

waartoe zij met name Isers opvatting van tekstkonstitutie rekent, uit het 

oog verloren zouden worden. De konklusie die op grond van de resultaten 

van het door haar verrichte onderzoek naar de konkretisering van een 

potentieel vernieuwende tekst - het gaat om een narratief proced� en de 

beschrijving van gedragspatronen - getrokken wordt, geeft aan haar 

opvatting echter weinig steun. 

Misschien kan onderzoek naar wat zich feitelijk tijdens het leesproces 

afspeelt (cf. Van Assche, z.j. en ook Steinmetz, 1977) mijn standpunt 


nuanceren, dat er voor de innovatiehypothese alsmede voor de ideologiekritische 
hypothese weinig empirische steun is. De vanzelfsprekende 
legitimering van de literatuurwetenschap komt daarmee op losse schroeven 
to staan. 

Het literatuurwetenschappelijk georienteerde empirisch receptie-onderzoek 
dat voor de vraag naar de mogelijkheden die literatuur biedt 
relevant is, betreft meestal betekenisrealisering. De vanuit het perspektief 
van een innovatieve funktie van literatuur inadekwaat gerealiseerde 
tekstbetekenis zal ook wel Been vernieuwende invloed op de lezer hebben. 
Naast het meer kognitief gerichte onderzoek naar betekenisrealisatie 
wijzen resultaten van ander getint onderzoek in dezelfde richting. De 
innovatiehypothese kan bijvoorbeeld voor de rol van de identifikatie van 
hoofdpersoon en lezer bij niet-triviale en triviale teksten uitgaande van 
overwegingen van Jauss en anderen zo gevarieerd worden: in het 
identifikatieproces dat tijdens het lezen van een literaire tekst plaats 
vindt, wordt op grond van de overeenkomst van personage en lezer eerst 
een emotionele binding bewerkstelligd, die gevolgd wordt door een 
kritische distantie en vernieuwing van literaire en niet-literaire normen 
(normdoorbreking en normvorming); het identifikatieproces bij het lezen 
van triviale teksten daarentegen kenmerkt zich door een grotere 
emotionele betrokkenheid van lezer en personage waarbij de kritische 
vermogens van de lezer worden uitgeschakeld, hetgeen uiteindelijk in een 
bevestiging van bestaande normen resulteert. In het onderzoek dat ik naar 
het identifikatieproces verrichtte, werd de veronderstelling dat 
identifikatiekomponenten als herkenning, aansluiting bij de ervaring van 
de lezer en empathie minder sterk bij de receptie van literaire dan van 
triviale zijn vertegenwoordigd, bevestigd. Dat gold niet voor de bewering 
dat daarmee een groter begrip bij de lezer voor de ervaring van de 
hoofdpersoon, een groter inzicht in personen als de hoofdpersoon of 
zichzelf en een hogere esthetische waardering korrespondeert. Deze resultaten 
impliceren dat de algemene veronderstelling over de rol van identifikatie 
bij het lezen van triviale en literaire teksten onhoudbaar zijn. 
Met andere woorden, het zich inleven in andere, nieuwe ervaringen, deze 
verkennen en overnemen, een kritische relfexie ('Fremdgenuss', ironische 
of kritische identifikatie) komen niet zonder meer tot stand bij de 
receptie van literaire teksten, als ook niet ruimschoots de mogelijkheid 
van 'Selbstgenuss' wordt geboden (Schram, 1985). 

Het onderzoek naar het effekt van een gerealiseerde tekstbetekenis is 
weliswaar, evenals de hiervoor genoemde typen onderzoek, schaars, maar 
de resultaten geven aan dat zo'n effekt in het algemeen gering is en van 
tijdelijke aard. Ook in dit opzicht is scepsis ten aanzien van de 


vernieuwende funktie van literatuur op zijn plaats (cf. Klemenz-Belgardt, 

1982, p. 171-172). 

De vraag of de literatuurwetenschap maatschappelijk relevant kan 

worden, kan op grond van deze onderzoeksresultaten alleen niet afdoend 

beantwoord worden. Wel lijkt enige scpesis gerechtvaardigd ten aanzien 

van de haalbaarheid en zinvolheid van een eventuele poging vanuit de 

literatuurwetenschap het literaire systeem te veranderen in de zin van een 

sterkere realisering van de innovatieve funktie van literatuur. 

De diskussie omtrent de maatschappelijke relevantie van de literatuur


wetenschap speelt zich nog geheel op reflexief nivo af. De literatuu


rwetenschap is nog niet maatschappelijk relevant, de vraag is hoe zij het 

kan worden. Ik keer terug naar Finke. Zoals gezegd rechtvaardigt hij de 

centrale taak van de literatuurwetenschap als het veranderen van literaire 

processen, omdat die processen "vermOge begriindeter Systeme praktischer 

Werte in einem intersubjektiv verbindlichen Sinne" (Finke, 1982, p. 78) 

inacceptabel zijn. Een rechtvaardiging van het veranderen van het 

receptiegedrag met betrekking tot literaire teksten van de proefpersonen 

in mijn identifikatie-onderzoek in de richting van veronderstellingen die 

daaromtrent bij literatuurwetenschappers hebben post gevat, een 

'Vermittlung von Fremderfahrung and Selbsterfahrung', is moeilijk te 

verdedigen door een beroep te doen op het waardensysteem van die 

proefpersonen zelf. Wanneer men vraagt naar de receptiewensen van de 

groep, blijkt dat men personages (en teksten) prefereert waar men zich in 

kan leven, waar men zich in kan herkennen en die aansluiting bij de 

eigen ervaring mogelijk maken. In de terminologie van Finke heet dat, dat 

deze recipienten hun 'Akzeptabilitatsentscheidung', dat wil zeggen het 

accepteren van de genoemde realisering van het receptieproces, recht


vaardigen. Ik denk echter dat Finke toch wel in zou willen grijpen. Hij 

zegt namelijk: "Die literaturwissenschaft aber hat genau dort die Chance 

praktisch zu werden, wo sie theoretische un empirische Grande dafiir hat, 

solche meist impliziten Rechtfertigbarkeitsvermutungen der Aktanten 

selber far unbegriindet zu halten." (p. 82) 

Als Finke het maatschappelijk relevant worden van de literatuurweten


schap omschrijft als het aanbieden van empirisch getoetste theorieen als 

strategieen om praktische problemen in het literaire systeem op te lossen, 

kan men zich afvragen wie nu eigenlijk wat als probleem ervaart en wat 

er eigenlijk onderzocht dient te worden. Het perspektief moet daarbij niet 

te eng worden. Schmidt en Finke betogen voortdurend en volkomen 

terecht dat met het wetenschappelijk onderzoek bepaalde algemeen 

geaccepteerde normen ten opzichte van maatschappelijk-kulturele 

verhoudingen (vrijheid, tolerantie, en dergelijke) en individuele eigen



schappen (ontplooiingsmogelijkheid, kreativiteit, en dergelijke) gerealiseerd 
zouden dienen te worden. In het geval van de literatuurwetenschap lijkt 
het stellen van deze normen problemen op te leveren. Ook is het 
vooralsnog nog niet precies duidelijk welke recepties of welke funkties 
van literaire teksten daarmee in strijd zijn en dus moeten worden 
aangemerkt als een situatie die veranderd moet worden. Lezen als middel 
tot herstel van emotioneel evenwicht bijvoorbeeld is een te weinig 
onderzocht probleem zowel naar aard als naar samenhang ervan met de 
persoonlijke ontwikkeling. Wellicht denkt Fokkema (1985) in deze richting 
als hij het onderzoek naar de esthetische ervaring als potentieel 
maatschappelijk relevant aanmerkt. De esthetische ervaring, volgens 
Fokkema ten onrechte als een luxe beschouwd, "is een in principe voor 
ieder toegankelijke bron van levensvreugde, een remedie tegen saaiheid, 
verveling en onlust" (p. 259). Kennis ervan zou lezers en recipienten van 
andere kunsten ten goede kunnen komen. 

Een en ander neemt niet weg dat er effekten van literaire teksten bestaan 
die zonder meer als negatief te bestempelen zijn; het gaat in deze 
gevallen dus om een niet-acceptabel deelproces in het literaire systeem 
(een voorbeeld geef ik onder in punt 3). De funktie van literatuur, 
vervolgens, moet niet met de kritische en/of de innovatieve gelijk gesteld 
worden. Finke geeft enkele voorbeelden van 'Veranderungsmoglichkeiten 
von Literaturprozesse'. Uit empirisch onderzoek kan worden opgemaakt 
dat de receptiekwaliteit afhankelijk is van de komplexiteit van literaire 
teksten. Hij konstateert dan het volgende probleem: "Auch dies benachteiligt 
wiederum sowohl die Autoren anspruchsvoller Texte, wie die 
Rezipienten, letztere insofern, als ihnen offenbar der Gehalt 
anspruchsvollerer Texte weniger zuganglich ist, als der trivialerer 
Textsorten". (Finke, 1982, p. 94) Een verandering zou kunnen worden 
nagestreefd door in het literatuuronderwijs de angst voor moeilijke 
teksten te reduceren door de interpretatieaktiviteit, die z.i. toch op 
verkeerde vooronderstellingen is gebaseerd, door "eine Erziehung zu 
abstrakt-spielerischen Fahigkeiten and Erlebnismoglichkeiten zu ersetzen." 

(p. 94; cf. ook Schmidt en Zobel, 1980, p. 207) Ik noem dit voorbeeld -er 
zijn er nog meer - te geven - omdat het erop lijkt dat de opvattingen 
met betrekking tot de funktie van literatuur zoals die in de 
hermeneutische diskussie een rol spelen als poetikale norm onverkort 
worden aangehouden. De mogelijke hedonistisch-individuele, kognitief-reflexieve 
en moreel-sociale funkties die Schmidt (1980) aan literatuur toeschrijft, 
worden dan onnodig ingeperkt en als men hypothetisch het specifieke 
van literatuur ziet in een optimale kombinatie van die funkties, dan 
nog moet er met verschillende optima rekening worden gehouden. 

Tot slot wijs ik nog op de centrale rol die de wetenschapper in de 

visie van Finke blijft vervullen. Deze zou m.i. signalen van aktanten in 

het literaire systeem en daarbuiten moeten opvangen die een bepaalde 

onderzoeksvraagstelling suggereren en op 'Veranderungsbereitschaft' 

(Hauptmeier en Schmidt, 1985, p. 185) van die aktanten kunnen wijzen. 

Daarnaast zijn er nog de literatuurinterne en -externe belanghebbenden 

die om kennis kunnen vragen, een verschijnsel dat zich althans in gefn


stitutionaliseer de vorm nog maar zelden in de literatuurwetenschap 

voordoet. 

Ondanks deze overwegingen lijkt er voldoende aanleiding te bestaan de 

diskussie over de maatschappelijke relevantie van de literatuurwetenschap 

met enige scepsis te bezien. De weg naar de praktijk via theoretische dis


kussie en empirische toetsing (Finke, 1982, p. 100) lijkt ontmoedigend 

lang, zeker als men denkt aan de - inmiddels trouwens gekritiseerde 

(Groeben, 1985) - pretentie van de theorie het hele literaire systeem te 

modelleren. De keuze voor een bepaalde onderzoeksvraag lijkt vaak 

enigszins onzuiver, omdat bij elk onderzoek gemakkelijk de 

toepassingsmogelijkheden (achteraf) bedacht kunnen worden. Theoretisch 

en praktisch is vrijwel alles plausibel te maken. Het postuleren van de 

'Anwendungsorientiertheit' - voor de empirische literatuurwetenschap niet 

zo exklusief als Finke wel voorstelt (cf. bijv. Groeben, 1974 en 1979; 

Groeben en Scheele, 1975) - lijkt weleens een even zelfreproduktief 

karakter te krijgen als de aan de traditionele literatuurwetenschap 

verweten aanspraak op 'Bildung', 'Kulturvermittlung' en 'Erhaltung eines 

historischen Bewusstseins' (Finke, 1982, p. 76). Toch kan de vraag of de 

literatuurwetenschap praktisch relevant kan worden niet vervangen worden 

door die of zij het moet worden, als men het morele uitgangspunt en de 

waarde van empirische kennis erkent. Ik noem zes strategieen met behulp 

waarvan wellicht geprobeerd kan worden het genoemde doel enigszins 

naderbij te brengen. Ze hangen onderling nauw samen en overlappen 

elkaar gedeeltelijk; ze betreffen vooral het gebied van de literaire re


ceptie, maar deze inperking is niet principieel. 

1. 
De empirische literatuurwetenschap moet er toe over gaan haar pretentie 
als 'Problemlosungsinstanz' (cf. Schmidt, 1982) te kunnen fungeren daadwerkelijk 
op eigen initiatief te realiseren. In het overigens aan konflikten 
niet zo rijke Nederlandse literaire leven werd dit jaar naar aanleiding van 
het verschijnen van de roman 'Mystiek lichaam' van Frans Kellendonk de 
kwestie van het anti-semitische boek weer volop aktueel. De literatuurwetenschap 
kan op minstens twee manieren aan de diskussie bijdragen: 

door in overweging te geven dat de vraag of een boek nu wel of niet 
anti-semitisch is verkeerd is gesteld op grond van een polyfunktioneel 
tekstbegrip, waarmee betekenisgeving een bijvoorbeeld groepsspecifieke 
aangelegenheid is geworden. Vervolgens door empirisch onderzoek te 
verrichten naar de betekenisgeving, de waardering en het werkelijk effekt 
van een dergelijke tekst. Bepaalde argumenten in de diskussie kunnen zo 
ontkracht worden op grond van empirische kennis. 

2. 
Ik wil hier slechts enkele opmerkingen maken over de literatuurdidaktiek 
dat als een toepassingsgebied bij uitstek van receptie-onderzoek 
beschouwd wordt door literatuurwetenschappers van uiteenlopende 
herkomst. 
De verhouding tussen de literatuurwetenschap en de literatuurdidaktiek 
is meestal als volgt. De dominante stroming in de literatuurwetenschap 
verschaft een norm, die als leerdoel of als centrale komponent van een 
komplex leerdoelen fungeert. Op grond van de receptiegeorienteerde 
literaire hermeneutiek of de kritische hermeneutiek bijv. wordt de 
realisering van de innoverende en bewustmakende funktie van literatuur 
als norm gesteld (cf. de verschillende bijdragen in de bundel van Mainusch, 
1979). Schmidt (1979, 1982) stelt als norm de optimale, kritische en 
kompetente deelneming aan - en ook de analyse van- het handelen in het 
literaire systeem en hij hoopt dat de leerlingen daartoe gemotiveerd 
kunnen worden door hen over de 'gesellschaftliche Stellenwert' van 
literatuur, lees de potentieel innoverende funktie van literatuur, te 
informeren. 

Empirische kennis kan worden ingezet om de realisering van de 
leerdoelen naderbij te brengen. De facto blijft het onderzoek steken in 
een face die een optimaal gebruik van die kennis belemmert. 

Zo noemen Heuermann, Huhn en ROttger (1982) de dysfunktionaliteit 
van receptieproces en leerdoel als aanleiding van hun grootschalige onderzoek 
dat als diagnosestelling beinvloedbaarheid en veranderbaarheid 
van de receptie 'prognostizierbar' moet maken en het formuleren van 
leerdoelen realistisch funderen kan. De didaktische konsekwentie van hun 
onderzoek houdt echter niets anders in dan dat als norm de ideale, 
adekwate receptie en het kennisnemen van de 'ungewohnte Sichtweise' die 
literatuur biedt blijft fungeren en dat aanbevolen wordt de 'motivationale 
Anreize von dsthetischen Texten zu verstarken, um die Rezeptionsqualitat 
zu fOrdern' (p. 583). N.a.v. mijn identifikatie-onderzoek doe ik ook niet 
meer dan suggesties leveren (bijv. het ter diskussie stellen van de 
identifikatie-ervaring bij het lezen van triviale en literaire teksten om 


het inzicht in het eigen leesgedrag te vergroten) om een receptiewijze te 

realiseren, waarbij zowel emotionele en kognitieve komponenten volledig 

tot hun recht komen. 

Empirisch vervolgonderzoek naar effekt van methoden, werkvormen, en 

dergelijke, waarin als eerste stap konidusies uit het empirisch receptie


onderzoek zijn verwerkt, ontbreekt voorzover ik zie, nagenoeg. Ook m.b.t. 

de vanuit specifiek didaktische hoek komende voorstellen, zoals 

bijvoorbeeld de dialogische methode waarmee M" er-Michaels (1985) de 

'Dialog zwischen rezipierendem Subjekt and rezipiertem literarischem 

Objekt' tracht te openen, ontbreekt te zeer empirisch onderzoek naar het 

effekt van de methode en naar het effekt van verschillende methoden. 

3. 
Een taak van de literatuurwetenschap is zeker de resultaten van reeds 
verricht empirisch onderzoek, waartoe ook relevant psychologisch en 
sociologisch en algemeen-esthetisch onderzoek te rekenen valt, op grond 
van een bepaalde probleemstelling te verzamelen en te evalueren (cf. 
Groeben, 1982; Klemenz-Belgardt, 1982). De konceptie van de empirische 
literatuurwetenschap mag dan nieuw zijn, dat wil niet zeggen dat er al 
niet een groot reservoir aan empirische kennis is, dat met het oog op 
veranderingen in het literaire systeem kan worden ingezet. 
Zo heeft bijvoorbeeld Landwehr (1981) gewaarschuwd tegen literaire 
teksten waarin de oorlog wordt misbruikt door hem te heroiseren. Door 
een scheiding van oorlog enerzijds en politiek en ethiek anderzijds wordt 
het mogelijk de oorlog voor te stellen als een situatie waarin positieve 
deugden (kameraadschap, en dergelijke) worden geaktiveerd. Als voorbeeld 
noemt Landwehr de triviale reeks van de zgn. Landser-romans. 

De uit een inhoudsanalyse afgeleide veronderstellingen met betrekking 
tot de funktie van deze romans toetste Geiger (1975) met "positief' 
resultaat. Volgens Geiger kunnen de Landser-romans hun invloed slechts 
uitoefenen, als er sprake is van "gunstige" receptievoorwaarden. Zo stelt 
hij bijvoorbeeld vast, dat de leerlingen de Landser-romans erg 
geloofwaardig vinden; het toekennen van deze kwalifikatie zou verband 
houden met de geringe historische kennis van de leerlingen. Volgens 
Geiger is gebleken uit onderzoek naar massa-kommunikaite, dat de invloed 
van geloofwaardige teksten groter is dan die van niet-geloofwaardige. 1k 
hoef bier niet verder op in te gaan. Richtlijnen voor een didaktisch 
experiment, waarin getracht wordt de beslist als negatief te beoordelen 
receptiesituatie te veranderen, worden door Geiger reeds gegeven. 

4. 

Stel dat studenten Nederlands geestdriftig geraakt zijn door een interpretatie 
van de roman 'Pastorale 1943' van Simon Vestdijk, waarin aangetoond 
wordt dat in de roman het verzet ironisch wordt teruggebracht 
tot menselijke proporties en stel dat hun visie op bepaalde historische 
verschijnselen daardoor is gewijzigd. Stel dat deze studenten, eenmaal 
leraar geworden, hetzelfde effekt op hun leerlingen weten over te brengen, 
die ook nog eens in hun leesmotivatie zouden worden versterkt. Deze 
veranderingen in het literaire systeem zouden dan geheel zonder 
inmenging van welke empirisch literatuurwetenschappelijke aktiviteit dan 
ook maar tot stand zijn gekomen. De hermeneutische literatuurwetenschap 
heeft Naar funktie gerealiseerd, die erin bestaat literaire teksten 
beschikbaar te maken en te houden, 'ohne den gesellschaftliche 
Kommunikation verkummern muss', zoals Stierle (1975) het uitdrukt. 

Het verwijt dat Finke de traditionele literatuurwetenschap doet, namelijk 
dat zij niets tot het maatschappelijk nut heeft bijgedragen, is 
onhoudbaar en ook onnodig en inkonsekwent. Immers, het sterke punt van 
Finke is dat hij een onderscheid maakt en handhaven wil tussen degenen 
die het literaire systeem analyseren en degenen die erin handelen. Als de 
traditionele literatuurwetenschap niet aan Naar funktie voldoet, zou Finke 
dat moeten beschouwen als een probleem dat om een oplossing vraagt. Uit 
mijn eerdere overwegingen dat bij het zoeken naar een oplossing de 
aktanten zelf betrokken dienen te worden volgt, dat verandering in deze 
situatie het streven betekent naar een verbetering in de uitvoering van de 
taken die de traditionele literatuurwetenschap zichzelf stelt, 'Kulturvermittlung', 
en dergelijke. 

Laten we in dit geval spreken van kulturele relevantie. De eerder ingevulde 
maatschappelijke relevantie van de empirische literatuurwetenschap 
zou er dan in kunnen bestaan dat er een nieuw type onderzoek 
wordt verricht naar het funktioneren van de traditionele literatuurwetenschap, 
zodat uitsluitsel kan worden verkregen over de vraag of zij 
kultureel relevant is. Zo kan bijvoorbeeld worden nagegaan of de 
aandacht die in de interpretatiepraktijk aan een auteur wordt besteed en 
de inhoud van bepaalde interpretaties enige korrelatie vertoont met de 
plaats van die auteur in zijn werk 'im Horizont der Welt', alweer volgens 
Stierle. 

Mijn vierde aanbeveling met betrekking tot hermeneutische en 
empirische posities houdt dus in feite niets anders in dan dat er een 
eerlijke afweging komt van elkaars sterke en zwakke kanten in het 
netwerk van wetenschappelijke, kulturele en maatschappelijke relevantie, 
zonder dat men elkaar bij voorbaat een louter heuristische rol of slechts 
het produceren van triviale feiten toedenkt. 


5. 
Het vijfde en zesde punt betreffen elk de noodzakelijke inhoudelijke koncentratie, 
elk met een ander accent. Van belang voor het bereiken van 
maatschappelijke relevantie lijkt mij de erkenning van het bestaan van 
werkelijke kumulatieve onderzoeks-tradities. Het thema daarvan zou het 
nu in aansluiting bij de kognitieve psychologie beginnend onderzoek naar 
het literaire 'Verstehen' kunnen zijn, omdat met de beweerde specifieke 
kenmerken daarvan een belangrijke funktie van de literatuur en de 
literatuurwetenschap in het geding is. Het gaat daarbij om empirisch 
onderzoek naar de werkzaamheid van de esthetische konventies (Schmidt, 
1980), waardoor het lezen van literaire teksten zich onderscheidt van het 
lezen van niet-literaire teksten. 
6. 
Men behoeft wel geen beroep te doen op Adorno's roep om een 'Aufarbeitung 
der Vergangenheit' of op zijn uitspraak "die Forderung, dass 
Auschwitz nicht noch einmal sei, ist die allererste an Erziehung" (Adorno, 
1970, p. 92), om het belang van het onderzoek naar de receptie van de 
Tweede Wereldoorlog in de literatuur te verdedigen. Talrijke tekenen zijn 
waar te nemen die de keuze van het thema verder rechtvaardigen: de 
konflikten in het literaire systeem betreffen nogal eens de verwerking van 
de oorlog in de literatuur; enerzijds is er op sommige scholen een grote 
belangstelling voor oorlogsliteratuur te konstateren, anderzijds zeggen 
literatuurdidaktici de behoefte te ervaren de periode van de Tweede 
Wereldoorlog via de literatuur in het bewustzijn te roepen (voor het 
Duitse taalgebied de reeds genoemde Muller-Michaels; w.b. Nederland kan 
gewezen worden op bijv. 'De universiteit van Auschwitz', een projekt van 
het Algemeen Pedagogisch Studiecentrum. Natuurlijk zijn er verschillen 
met betrekking tot de Duitse en Nederlandse houding ten opzichte van de 
oorlog.) 
Ook buiten het literaire systeem doen zich verschijnselen voor die 
onderzoek naar het thema rechtvaardigen en er wordt zelfs expliciet om 
kennis daaromtrent gevraagd (cf. De Swaan, 1985). De kans bruikbare 
kennis te verzamelen bestaat wellicht, wanneer zo'n aspekt van literatuur 
en maatschappij zo uitvoerig mogelijk bestudeerd wordt, dat wil zeggen 
met aandacht voor zoveel mogelijk tekstsoorten en het receptiegedrag van 
zeer uiteenlopende groepen lezers, alsmede voor de rol van de 
letterkundestudie. Bij het streven theoretische, empirische en praktische 
'Erkenntnisinteressen' van meet of aan parallel te laten lopen, behoeft de 
noodzakelijk lange fase van theoretisch en empirisch onderzoek door het 


steeds op hetzelfde probleem georienteerde uitgangspunt niet als 
frustrerend te worden ervaren. Zelf heb ik gekozen voor deze 
onderzoeksstrategie aan de hand van het thema van de Tweede Wereldoorlog 
- vanzelfsprekend zijn andere thema's mogelijk - en ik heb de 
mogelijkheid van het gebruik van kennis in enkele voorbeelden reeds 
aangeduid. Het gaat daarbij in feite telkens om het bepalen van de 
waarden van de variabelen in de volgende reeks: welke selektie teksten 
kan het beste op welke wijze aan wie worden doorgegeven om een 
bepaald doel te bereiken? Ik geef nog twee voorbeelden uit lopend 
onderzoek. 

(1) In een literatuurdidaktisch experiment wordt nagegaan welke lesmethode 
een beoogd effekt, namelijk het bewustmaken van de gekompliceerde 
schuldvraag aan de hand van teksten over kollaboratie en verzet, 
het meest nabij brengt. 
(2) Hoe is het mogelijk aan de subjektieve wensen met betrekking tot 
de funktie van literatuur die door het overgrote deel van de Joodse 
gemeenschap wordt geuit - namelijk binding met de traditie, kennis 
doorgeven aan de tweede generatie, troost, uitingsmogelijkhedentegemoet 
te komen? Middelen lopen uiteen van therapeutische aktiviteiten 
via literair-historisch onderzoek tot het informatie verstrekken in de 
media. Theoretische relevantie verkrijgt deze vraagstelling o.a. door het 
erin geimpliceerde onderzoek naar de esthetische ervaring. Zo is 
bijvoorbeeld al gebleken dat de door Schmidt gepostuleerde konventies om 
de receptie van esthetische teksten te beschrijven voor deze groep - en 
trouwens ook voor de leden van het voormalige verzet - maar gedeeltelijk 
bruikbaar en ook gedeeltelijk onjuist zijn. Ik ga bier verder niet op in, 
omdat ik mijn betoog vooral programmatisch-praktisch heb bedoeld. 
Van de maatschappelijke relevantie van de literatuurwetenschap kan op 
dit moment nog geen overtuigend beeld worden geschetst. De aanklacht 
van Finke kan slechts met een pleidooi beantwoord worden. Desondanks 
mag de vraag naar de maatschappelijke relevantie bij een gesprek tussen 
'Empirik' en 'Hermeneutik' niet vergeten worden. 


* Tekst van een lezing gehouden op de ZWO-workshop 'Rezeptionsforschung 
zwischen Hermeneutik und Empirik', Amsterdam, Vrije 
Universiteit, 18-20 september 1986. 
Bibliografie 


Th.W.Adorno, Erziehung zur Miindigkeit. Vortrage und Gesprache mit 
Hellmut Becker 1959-1969 (Hrsg.G.Kadelbach). Suhrkamp: Frankfurt a.M., 
1970. 
T.Anbeek, Idealisme, cynisme, ironie. De Tweede Wereldoorlog in de 
Nederlandse roman. VN-boekenbijlage 11 mei 1985. 
A.van Assche, Gevoelservaring en podzie. Een experimenteelpsychologischonderzoek. 
In: R.T. Segers (red.), Receptie-esthetika. 
Grondslagen, theorie en toepassing. Amsterdam: Huis aan de drie grachten, 
z.j., p. 139-166. 
G.Berginz-Plank, Literaturrezeption in einer Kleinstadt: Leseverhalten und 
Mediennutzung. Eine empirische Untersuchung. Stuttgart: Heinz, 1981. 
P.Finke, Konstruktiver Funktionalismus. Die wissenschaftstheoretische 
Basis einer empirischen Theorie der Literatur. Braunschweig en Wiesbaden: 
Vieweg, 1982. 
P.Finke, Empirizitdt allein geniigt nicht. Kritische Uberlegungen zu 
Konzeptionen empirischer Wissenschaft. SPIEL 4 (1985) 1,p. 71-97. 
D.W.Fokkema, Empirische literatuurwetenschap. In: R.T. Segers (red.), 
Vormen van literatuurwetenschap. Moderne richtingen en hun mogelijkheden 
voor tekstinterpretatie. Groningen: Wolters-Noordhoff, 1985, p. 249


272. 
K.F.Geiger, Jugendliche lesen 'Landser'-Hefte. Hinweise auf Lektilrefunktionen 
und -wirkungen. In: G. Grimm (Hrsg.), Literatur und Leser. 
Theorien und Modelle zur Rezeption literarischer Werke. Stuttgart: Re-
clam, 1975, p. 324-341. 
N.Groeben, Wissenspsychologische Dimensionen der Rezeptionsforschung. 
Lili 15 (1974), p. 61-79. 
N.Groeben, Literaturrezeption zwischen Genuss und Erkenntnis. In: H. 
Mainusch (Hrsg.), Literatur im Unterricht. Munchen: Fink, 1979, p. 116129. 
N.Groeben (Hrsg.), Rezeption und Interpretation. Ein interdisziplindrer 
Versuch am Beispiel der 'Hasenkatastrophe' von Robert Musil. Tubingen: 
Ndarr, 1981. 

N. Groeben, Leserpsychologie: Textverstdndnis-Textver standlichkeit. 
Munster: Aschendorff, 1982. 
N.Groeben, Empirisierung der Literaturwissenschaft: Theorie-oder methodenzentriert? 
SPIEL 4(1985)1, P. 117-133. 
N.Groeben en B.Scheele, Zur Psychologie des Nicht-Lesens . Richtungen 
und Grenzen der Lesemotivation. In: H.G. Gopfert et al. (Hrsg.), 
Lesen und Leben. Frankfurt a.M.: Buchhandler-Vereinigung, 1975, p. 82114. 
H.Hauptmeier en S.J.Schmidt, Einfiihrung in die Empirische Literaturwissenschaft. 
Braunschweig en Wiesbaden: Vieweg, 1985. 
H.Heuermann, P. Huhn en B.ROttger, Werkstruktur und Rezeptionsverhalten. 
Empirische Untersuchungen iiber den Zusammenhang von Text-, 
Leser-und Kontextmerkmalen. Gottingen: Vandenhoeck en Ruprecht, 1982. 
D.Hintzenberg, S.J.Schmidt en R.Zobel, Zum Literaturbegriff in der Bundesrepublik 
Deutschland. Braunschweig en Wiesbaden: Vieweg, 1980. 
H.R.Jauss, Zur Abgrenzung und Bestimmung einer literarischen Hermeneutik. 
In: M. Fummann, H.R.Jauss en W. Pannenberg ('Hrsg.), Text und 
Applikation. Theologie, Jurisprudenz und Literatur 
E.Klemenz-Belgardt, Amerikanische Leserforschung. Tubingen: Narr, 1982. 
J.Landwehr, Der Krieg als Darstellungsmittel und seine groteske Entlarvung. 
In: H.-J.Horn en H. Laufhiitte (Hrsg.), Ares und Dionysos. Das 
Furchtbare und das Ldcherliche in der europaischen Literatur. Heidelberg: 
Winter, 1981, p. 259-275. 
H.Mainusch (Hrsg.), Literatur im Unterricht. Munchen: Fink, 1979. 
H.Mecklenburg en H.Miiller, Erkenntnisinteresse und Literaturwissenschaft. 
Stuttgart: Kohlhammer, 1974. 
A.Mertens, Theorie, empirisch onderzoek en ambacht. Universiteit en 
literatuur. In: T.van Deel, N.Matsier en C.Offermans(red.), Het literaire 
klimaat 1970-1985. Amsterdam: De Bezige Bij, 1986, p. 46-66. 
H.Miiller-Michaels, Dialog der Perspektiven. Ein Unterrichtsversuch mit 
Texten iiber das Dritte Reich. In: J.Kolckenbrock-Netz, G.Plumpe en H.J.-
Schrimpf (Hrsg.), Wege der Literaturwissenschaft. Bonn: Bouvier, 1985. 
S.J.Schmidt, Literatur und Schule: Ein Essay. In: H.Mainusch(Hrsg.), 
Literatur im Unterricht. Munchen: Fink, 1979, p. 298-310. 
S.J.Schmidt, Grundriss der Empirischen Literaturwissenschaft. Deel 1: Der 
gesellschaftliche Handlungsbereich Literatur. Braunschweig en Wiesbaden: 
Vieweg, 1980. 
S.J.Schmidt, Die empirische Literaturwissenschaft ELW: Ein neues Paradigma. 
SPIEL 1(1982), p. 5-25. 
S.J.Schmidt en R.Zobel, Textkomplexita und Leserverhalten. Braunschweig 
en Wiesbaden: Vieweg, 1980. 

D.H.Schram, Norm en normdoorbreking. Empirisch onderzoek naar de 
receptie van literaire teksten voorafgegaan door een overzicht van 
theoretische opvattingen met betrekking tot de funktie van literatuur. 
Amsterdam: VU uitgeverij, 1985. 
H.Steinmetz, Suspensive Interpretation. Am Beispiel Franz Kafkas. 
Gottingen: Vandenhoeck en Ruprecht, 1977. 
K.Stierle, Was heisst Rezeption bei fiktionalen Texten? 
Poetica 7(1975), p. 345-387. 
A.de Swaan, De maatschappelijke verwerking van oorlogsverledens. In: 
J.Dane (samenst.), Keerzijde van de bevrijding. Deventer: Van Loghum & 
Slaterus, 1984, p. 54-66. 
L.Truchlar, Literaturwissenschaft als soziale Strategie. Salzburg en 
Munchen: Pustet, 1981 (Antrittsvorlesung, 16 juni 1981). 



PERSONALIA 

S.D. Bierling, neerlandica te Amsterdam, is werkzaam als pr-functionaris bij 
Ahold n.v. te Zaandam. 
G.R.W. Dibbets, verbonden aan de Katholieke Universiteit te Nijmegen, publiceert 
op het gebied van de tekstinterpretatie en van de geschiedenis van de 
Nederlandse taalkunde. 
B.P.M. Dongelmans, verbonden aan de Vrije Universiteit te Amsterdam, publiceert 
voornamelijk over 19e-eeuwse boekgeschiedenis. 
B. van den Idsert is neerlandicus te Amersfoort. 
Th. A.J.M. Janssen, verbonden aan de Vrije Universiteit te Amsterdam, publiceert 
op het gebied van de Nederlandse taalkunde. 

J.A. van Leuvensteijn, verbonden aan de Vrije Universiteit te Amsterdam, 
publiceert op het gebied van de 17e-eeuwse taalkunde en tekstinterpretatie 
J. Noordegraaf, verbonden aan de Vrije Universiteit te Amsterdam, publiceert 
op het gebied van de geschiedenis van de taalkunde. 
J. Pardoen, taalkundige te Amsterdam, neemt deel aan het VWF-programma 
Functioned taalonderzoek van de Faculteit der Letteren van de VU. 
0. Praamstra, verbonden aan de Vrije Universiteit te Amsterdam, publiceert 
over Conrad Busken Huet. 
F. Riem Vis, neerlandica te Amsterdam, heeft binnen een faculteitsproject 
aan de UvA onderzoek gedaan naar de conjuncties in het Nederlands. 
R. van der Schoor is neerlandicus te Nijmegen. 
D. Schram, verbonden aan de Vrije Universiteit te Amsterdam, publiceert op 
het gebied van de Algemene Literatuurwetenschap. 
L. Strengholt, verbonden aan de Vrije Universiteit te Amsterdam, publiceert 
op het gebied van de zeventiende-eeuwse Nederlandse letterkunde. 
A. Verhagen, verbonden aan de Vrije Universiteit te Amsterdam, publiceert 
op het gebied van de Nederlandse taalkunde.