VOORTGANG JAARBOEK VOOR DE NEERLANDISTIEK VOORTGANG AARBOEK VOOR DE NEERLANDISTIEK XVII Stichting Neerlandistiek VU Amsterdam Nodus Publikationen Munster 1998 Colofon VOORTGANG, Jaarboek voor de Neerlandistiek XVII, 1997 en 1998 Redactie: prof.dr. C. van Bree (UL) prof.dr. G.R.W. Dibbets (KUN) dr. E. F. A.J. Ensink (RUG) prof.dr. Anja de Feijter (KUN) prof.dr. J.D.F. van Halsema (VUA) prof.dr. Th.A.J.M. Janssen (VUA) dr. J. Noordegraaf (VUA) prof.dr. Gisela Redeker (RUG) prof.dr. Margaretha H. Schenkeveld (VUA) prof.dr. Marijke Spies (VUA) prof.dr. Johanna Stouten (Sorbonne) prof.dr. A. Verhagen (UL) prof.dr. H.T.M. van Vliet (Huygens-Instituut, VUA) Redactiesecretariaat: p/a Opleiding Nederlands Faculteit der Letteren Vrije Universiteit De Boelelaan 1105 NL-1081 HV Amsterdam i-U 4 Çm Abonnement op aanvraag mogelijk. m ^^ Tekstverzorging: Douwe van der Meulen ISSN 0922-7865 ISBN 3-89323-431-4 (Nodus Publikationen, Postfach 5725, D-48031 Munster) ISBN 90-72365-57-7 (Stichting Neerlandistiek VU, De Boelelaan 1105, NL-1081 HV Amsterdam) © Voortgang 1998 Auteursrechten voorbehouden. Overnemen van artikelen of van (een) gedeelte(n) daaruit mag alleen geschieden met schriftelijke toestemming van de redactie, met inachtneming van de bepalingen uit de Auteurswet. Inhoud Etienne Britz, Inskripsies in 'n "gaapsing". 'n Interpretasie van die pentekening op die omslag van Breyten Breytenbach se digbundel Soos die so (1990) 7 Petra Beij-Sutmuller, G.C. Mulder, een schrijvende onderwijzer 17 G.R.W. Dibbets, Het Redelijk Gezelschap van Joannes Vollenhove 37 G.J. Johannes, "Elk weet wat dichtkunst, wat welsprekendheid is". Retorica en de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1780-1830 65 Suzanne Kooij, Enargeia -het beeld in de taal in de retorische traditie van de klassieke oudheid en de Renaissance 97 Wouter de Leeuw, Het postmoderne van Gerrit Krols beschouwend werk. Een voetnoot bij `De abstracte roman' 117 Jaconelle Schuffel, `Gomt alle menschen, schept consten'. De Zeven Vrije Kunsten in de spelen van de Olijftack en de Goubloeme op het Landjuweel van 1561. 141 Frits Smulders, Gorter als vissertje; de geschiedenis van een gedicht en het gedicht van een geschiedenis 169 Dick Wortel, Het woordenboekcitaat in de oudste WNT-delen 191 Lida Zutt, J.H. Halbertsma en de taalkundige opvattingen van Willem Bilderdijk en Jacob Grimm 207 Voortgang, Jaarboek voor de Neerlandistiek, 17 (1997 en 1998), 7-16 Inskripsies in 'n "gaapsing" 'n Interpretasie van die pentekening op die omslag van Breyten Breytenbach se digbundel Soos die so (1990) Etienne Britz Abstract - Because of his enigmatic style of writing, often consisting of unusual combinations of words and syllables, the South African poet and painter Breyten Breytenbach compels the reader to engage in a questioning mode of reading. The reader marvels at the variety of sometimes contradictory answers following from this questioning. It often appears that one and the same expression conveys opposite thoughts in a polar relationship, and that the central thought fluctuates according to shifts in the reader's imagination. Thus meaning is decentralized; meaning is scattered and recollected in multiple ways in the void created by the poet's creative destruction of conventional language. The drawings which Breytenbach inserts into his collections of poems or uses as designs on the cover, function in the same ambiguous manner. If these pictures are read in the context of Breytenbach 's Zen-Buddhist views, they convey a sense of existence in which opposites - e.g. spiritual versus physical matters - appear as complimentary and equal aspects of reality, however radically they might have been juxtapositioned by Western metaphysical thought. A good example of such a polysemous design is the drawing on the cover of the collection Soos die so, published in 1990. (The drawing is reproduced in this article.) Die Suid-Afrikaanse digter Breyten Breytenbach skryf sedert sy debuut in die vroeë sestigerjare onder invloed van Zen-Boeddhistiese nosies, hoewel ondersoek ook die neerslag van onder meer die Marxistiese ideologiekritiek en van die anargisme in sy essays, verhale en poësie kon aantoon. Vandag vind sy werk aansluiting by die diskoerse van die "post-isme": die poststrukturalisme, postmodernisme en postkolonialisme. Daar was nooit werklik 'n breuk in Breytenbach se ontwikkeling nie. Onder invloed van veral die Zen-Boeddhisme het hy byvoorbeeld in 'n " anti-logosentriese" of "dekonstruktiewe" modus begin dink lank voordat hierdie name bekend was. En in die jare sestig het hy reeds gewerk met die nosie van 'n leë of afwesige Syn, 'n "niet" wat met geen ideologie korrespondeer nie maar wat wel verlange opwek en voortdurend nuwe inskripsies na sig aantrek. 8 Etienne Britz In sy digbundel Soos die so uit 1990 skryf Breytenbach nog oor dieselfde "niet", wat vir die manlike minnaar byvoorbeeld gelokaliseer kan wees in die vroulike skede, die "gaapding" (volgens die gedig " 10 Oktober 1988"). Sy eie poësie is vir die digter vergelykbaar met die "saad ... wat die gaapding genees" . Dit is vlugtige, verganklike inskripsies van die begeerte, heftige skrif wat uitwaaier of verskiet in 'n ontvanklike vakuum. Die geslagsdaad kom inderdaad neer op 'n beoefening van "poes-modernisme" ("kut-modernisme") soos Breytenbach dit stel in die genoemde gedig. Die "gaapding" sing in hierdie poes-modernistiese kuns mee. Sedert die dood van God - so skryf Breytenbach in een van twee kunsteoretiese essays in Soos die so -ken ons die verskynsel van die "gaapsing", die leë maar resonante sentrum, die gaping of "gaapding" wat sing. (Die dood van God het in die Weste ook meer begrip gebring vir die Taoïstiese nosie van die "kreatiewe leegte "; 'n mens moet Breytenbach se Zen-Boeddhistiese agtergrond nie uit die oog verloor nie . ) 'n Belangrike rede waarom Breytenbach die begrip "postmodernisme" in die gedig "10 Oktober 1988" vulgariserend herskryf tot "poes-modernisme", is waarskynlik dat hierdie begrip teen 1988 al reeds gekleur was - seker in die Suid-Afrikaanse literatuur - met die ydelheid van 'n nuwe waarheidsbesef, of 'n toonaangewende nuwe stylrigting. Die postmodernisme was besig om 'n nuwe institusie te word, om die stilte te begin oorstem met 'n nuwe, anti-ideologiese "ideologie". Parodiërende aanhaling is een van die maniere waarop Breytenbach soms die outoriteit van gesaghebbende uitdrukkings ondermyn. Breytenbach is ook bekend vir die kripties-assosiatiewe manier waarop hy skryf. Die kreatiewe manier waarop die leser neologismes soos "gaapding" en "gaapsing" moet ontwikkel om sin daaraan te gee, is 'n goeie voorbeeld van die uitdaging wat hierdie soort skryftrant voortdurend aan die verbeelding stel. Breytenbach versteur die normale leesbaarheid van taal, die situasie waarvolgens 'n taaluiting deur sy konvensionaliteit 'n referensiële indruk wek en 'n bepaalde inhoud "voorskryf" aan die leser. Hy maak sy woorde en sinne vreemd om die leser daarvan bewus te maak dat taal - of altans sy eie taalgebruik! -bestaan uit inskripsies wat "die niet struktureer" na gelang van die manier waarop dit die verbeelding aanspreek. (Die uitdrukking "die niet struktureer" kom uit sy essay "Soos die so - gebruiksaanwysings vir 'n skryfdaad" waarmee die bundel Soos die so ingelei word.) Die kripties-assosiatiewe trant van die gedigte hou trouens in dat hulle sélf "gaapdinge" of "gaapsinge" is waarin die leser uit begeerte "skryf", waarin hy inskripsies projekteer. Inskripsies in 'n "gaapsing" Breytenbach is nie slegs 'n woordkunstenaar - 'n digter, verhaalskrywer en essayis - nie, maar ook 'n kunsskilder en tekenaar. Die illustrasies op die omslag van sy digbundels word byvoorbeeld altyd deur homself geteken of geskilder. Sommige digbundels bevat pentekeninge wat tussen gedigte of groepe gedigte geplaas is en wat 'n spel van woord en beeld skep. Die kunsgrepe waarmee Breytenbach as digter probeer ontsnap aan manifeste betekenisgewing, aan repressiewe leesbaarheid, vind 'n mens ook in sy skilderye en tekeninge terug. Ook sy illustrasies kan beskou word as veelduidige kriptogramme sonder 'n evidente of "sentrale" betekenis. Die tekeninge is dikwels "skryfbare tekste" wat vir die vindingryke kyker of leser verskillende waardes kan aanneem, ook in soverre hy soek na verbande tussen die gesketste ontwerpe en motiewe uit die digter se poësie. Die enigmatiese sketse prikkel die leser dus om dekonstruerend te dink en hulle hou verband met die produktiewe verganklikheid van die werklikheid soos Breytenbach dit sien: die vernuwing, verandering, metamorfose (en dus ook vernietiging en verdwyning) waaraan die werklikheid voortdurend onderhewig is. 'n Denkbeeld uit Breytenbach se Zen-Boeddhistiese poëtika wat 'n mens help om sommige van sy tekeninge beter te begryp (of beter te laat funksioneer) is die polêre eerder as binêre koëksistensie van teenoorgesteldes. Die teenstellings man-vrou, gees-liggaam, noord-suid (of westers-oosters), kultuur-natuur, abstrak-konkreet, skryf-lees, geskrewe-gesproke taal, hoë-lae kultuur, sublimiteit-obseniteit ensomeer word deur Breytenbach polêr aangebied in die sin dat hy 'n bepaalde beginsel nooit in 'n oorheersende of sentrale posisie plaas nie. Niks is heilig in Breytenbach se wêreld nie, en alles is heilig, anders as in die wêreld van bmêre teenoorgesteldes waar een van die twee opponerende beginsels gewoonlik 'n bevoorregte posisie geniet. Die destabilisering van interpretasie wat deur Breytenbach se getekende kriptogramme in die hand gewerk word, kom onder meer neer op 'n korreksie van die binêre opposisie teken-betekenis, die tradisionele westerse denk tekens "in diens staan" van die betekenisse wat hulle aan-wyse waarvolgensdui . Breytenbach ontwerp 'n artistieke teken wat sy eie produktiwiteit, sy mag by die ontstaan en uitwissing van betekenis, kragtig demonstreer. 'n Goeie voorbeeld van 'n omslag-illustrasie wat op bogenoemde wyse funksioneer, is die ingekleurde penskets op die voorblad van die bundel Soos die so. Hierdie tekening word gevolg deur die kunsteoretiese essay getitel "Soos die so - gebruiksaanwysings vir 'n skryfdaad" wat Breytenbach op 31 Desember 1973 geskryf het, ter voorbereiding van die poëtiese "dagboek" wat hy in Inskripsies in 'n "gaapsïng" Dit is asof dit 'n sakrale, mitiese figuur is, maar terselfdertyd 'n figuur gekenmerk deur lyding, verval en ontwyding. Die figuur is geïllumineerd, omgeef van strale. Of is hier eerder sprake van krullerige, uitwaaierende hare of selfs van skaamhare? Is dit 'n ironiese aureool vir die vooraanstaande Zen-Boeddhistiese digter Breytenbach soos hy daaruitsien na sewe jaar van aftakeling in 'n Suid-Afrikaanse gevangenis? Die verskillende assosiasies, byvoorbeeld die outobiografiese assosiasie in verband met Breytenbach se gevangeniskap, word natuurlik gevoed deur wat 'n mens later in die bundel lees, en deur ander tekeninge in die bundel wat op 'n soortgelyke manier geïnterpreteer kan word. Soos vermeld, is daar 'n intertekstuele en dus 'n prospektiewe en retrospektiewe spel tussen woord en beeld in Soos die so. Hoewel dit nie op 'n swart-wit fotokopie van die ingekleurde pentekening op die voorblad van Soos die so duidelik sigbaar is nie, verskyn die "beskermengel ter versiering" op 'n vierkantige, oopgevoude stuk bruinpapier. Bruinpapier is goedkoop winkelpapier waarmee pakkies toegedraai word. Kinders in Suid-Afrika gebruik dit dikwels ook om hulle skoolboeke mee oor te trek. Die tekening staan op 'n stuk bruinpapier wat kennelik van 'n oorgetrekte boek afgehaal is: 'n mens kan die gevoude rand van die oortreksel selfs op 'n swart-wit fotokopie sien. In sy inleidende essay "Soos die so - gebruiksaanwysings vir 'n skryfdaad" verwys "Al Skrywende" na hierdie bruinpapier as die "stuk bruinerige winkelpapier" waarmee hy sy poëtiese dagboek uit 1974 oorgetrek het. Die doel van die oortreksel was om sy "verserige notaboek" ... "te bewaar teen roes en klammigheid en kwaad. 'n Mens sien in werklikheid twee voorblaaie op die omslag van Soos die so: enersyds die oortreksel en voorblad van die "verserige notaboek" waarop die bundel gebaseer is, en andersyds die voorblad van die gepubliseerde Soos die so, waarop die voorblad van die dagboek in 'n ingekleurde pentekening weergegee word. Om die dubbele voorblad te beklemtoon, word die titel Soos die so herhaal: in drukskrif (op die gepubliseerde boek) en in handskrif (op die voorgestelde oortreksel) . Daar is 'n boek-binne-'n-boek op die geïllustreerde voorblad, en die twee boeke is in werklikheid dieselfde boek. Vertolking: Soos die so is 'n selfre flektiewe teks; die bundel verwys uit die staanspoor na sigself-as-teks. Die spel met die dubbele voorblaaie beklemtoon ook die onderlinge wisselwerking 12 Etienne Britz tussen ervaring en tekstualisering waaraan Breytenbach as nie-essensialistiese denker glo. Soos die so is immers "uit die lewe gegrepe" as outobiografiese dagboek, maar hierdie "werklike lewe" -waaraan die bruinpapier ons help herinner - was kennelik al 'n soort teks, wat kunsmatig herskryf is tot die gepubliseerde bundel Soos die so. Daarmee het ons nog nie aan die einde gekom van die implikasies van die bruinpapier as oortreksel en tekenpapier nie. Een van die motiewe van Soos die so is die verganklikheid. 'n Dagboek is 'n gebaar gerig teen die verganklikheid, en om daardie rede het "Al Skrywende" dan ook sy "verserige notaboek" met bruinpapier oorgetrek: om dit so lank moontlik "te bewaar teen roes en klammigheid en kwaad. " Maar nou is "n stuk bruinerige winkelpapier" natuurlik geen effektiewe verweer teen die verderf nie; dit beklemtoon juis dat elke verweer teen die dood haglik en futiel is . Die bruinpapier is dus 'n ironiese teken binne die pentekening. Volgens Breytenbach se visie kan die kuns nog die digter, nog enige ervaring of gedagte wat hy wil neerpen, werklik "verewig" ; alles is uiteindelik weerloos en armoedig en blootgestel aan ontbinding soos goedkoop pakketpapier. Juis in die skamelheid van bruinpapier is egter ook 'n kwaliteit van lewensegtheid opgesluit. As Zen-Boeddhis skryf en teken "Al Skrywende" daarop omdat dit nie die ydel pretensies het van "kwaliteitspapier" nie. Reeds in die heel eerste gedig wat Breytenbach in sy debuutbundel die ysterkoei moet sweet in 1964 gepubliseer het, het hy geposeer as 'n proletariese of nie-elitistiese digter op weg na sy graf, 'n sogenaamde "maer man met 'n groen trui" wat weet dat "sluwe eende op my graf sal kak. " Vir so 'n prin - sipieël arm en deemoedige digter/skilder is "bruinerige winkelpapier" uiteraard die geskikte skryf-of tekenpapier, en die aangewese boek-oortreksel. Indien 'n mens die figuur in die pentekening op die omslag van Soos die so as 'n gekruisigde of opvarende Christus (of as 'n ander spirituele figuur) sien, val dit jou op dat hy op 'n soort heuweltjie of mishoop oordek of gevul met woorde verskyn. Dit is asof die figuur opdaag en sweef oor (of uit) die top van 'n klein Golgotha. Die "graffiti" (woorde) waarmee dié heuwel oordek is, laat jou vermoed dat met hierdie Golgotha of mishoop 'n derde aansig gegee word van die poësiebundel Soos die so, en dat die selfrefleksiewe spel geleë in die "verdubbelde voorblad" dus verder ontwikkel word. Hierdie vermoede word bevestig as jy die pentekening op 'n heeltemal nuwe manier betrag; as jy die kriptogram dus dekonstruerend herskryf. 14 Etienne Britz Glashelder is dit alles uiteraard nie. 'n Mens kan selfs nie met volle sekerheid beweer dat dit hier om 'n soort pornografiese frontaansig van iemand se onderlyf gaan nie: die tekening suggereer immers ook iets van "boude" (billen). Ook voor en agter word deur Breytenbach nie as binêre opposisie voorgestel nie! Die ontwyding van die beskermengel/ Christus/Boeddha/egghead/portret-van- Breytenbach wat plaasvind indien 'n mens 'n groteske penis of vagina en 'n "poephol" in die tekening sien, hoef die leser nie oormatig te onthuts nie want eintlik is "Al Skrywende" hier bloot besig om sy polêre denkwyse en sy besondere soort deemoed te demonstreer. Vir iemand wat vertroud is met begrippe uit die poststrukturalisme soos die "seksualiteit" van die teks of die "plesier" van skryf en lees, hoef hierdie "pornografie" ook nie al te verbasend wees nie. Selfs die Marxistiese ideologie- kritikus wat sensitief is vir die vervreemding tussen kuns en natuur, tussen gees en liggaam of tussen idee en praktyk, mag hom hier tuisvoel. Want wat "Al Skrywende" hier doen, is om metafisiese gestaltes radikaal met fisiese gestaltes te vereenselwig. In soverre die mitiese figuur in die tekening Breytenbach sélf voorstel, word die hoë begrip "digter" of "kunstenaar" byvoorbeeld met die lae begrip "skyter" of "doos" (kut) verbind: hierin is die deemoed van die konstruksie juis geleë. Breytenbach neem stappe in sy inleidende essay "Soos die so - gebruiksaanwysings vir 'n skryfdaad" om seker te maak dat sy leser die vulgêre aspekte van sy omslag-ontwerp the sal miskyk nie. Hy skryf byvoorbeeld dat sy "verserige notaboek" (dit wil sê sy poëtiese maar ook vieserige, morsige dagboek) in 1974 gevul sal word met 'n daag "ontlasting van strepies en vlekke" of met 'n "kotsketting van woorde".-likse Hy sal elke dag "n hap uit die tyd byt, dit kou en insluk en verteer en aan papier afvee. " Sy boek sal daarby "ook nagemmer" wees; dit wil sê sy notaboek sal vergelykbaar wees met 'n armsalige, geimproviseerde kamerpot waarin sy gedigte snags soos uitwerpsels sal val. Die klein Golgotha op die pentekening is dus inderdaad (ook) 'n mishoop, en 'n beeld van 'n digbundel wat opgevul is met woorde soos met stoelgang. Daar is the 'n binêre teenstelling en 'n hiërargiese verhouding tussen 'n gewone mens wat snags in 'n noodgedwonge sfeer van sy "nagemmer" gebruik moet maak, en 'n digter wat die wemelende kompaksie van sy "taalvoedsel" in die vorm van 'n "kotsketting van woorde" of 'n "ontlasting van strepies en vlekke" loslaat the. Dít is die punt van die klein Golgotha wat ook as mishoop gesien kan word. Inskripsies in 'n "gaapsing'' Die woorde van die "graffiti" op die donker heuwel kan 'n mens met 'n sekere inspanning min of meer lees: "soos", "ewenas" , "net soos", "opsommend", (en?) "insluitend", "dié" , "hierdie", "aldus", "op hierdie manier" ,"genoeg" en "in orde". "Uitblus is ons aller voorland" skryf Breytenbach in sy inleiding. En ook alle inskripsies word uiteindelik uitgeblus. Uitings bly op papier agter soos uitwerpsels. Ook van die toereikende en inklusiewe opsommings van ons lewens kry ons later wel genoeg, soos van voedsel wat reeds metabolies verwerk is. In sy inleidende essay ontluister Breytenbach die digterlike inspirasie of skeppende drang deur dit die digter se "máákbehoefte" te noem. Sy Muse is dus, enersyds, 'n primitiewe natuurdrang, en sy dagboek-roetine vloei letterlik voort uit 'n daaglikse behoefte. As 'n mens daarop let dat die "beskermengel" 'n infantilistiese aspek het -dit lyk effen na 'n baba of waterhoof - word jy herinner aan 'n bekende nosie uit die kontemporêre Franse psigo-analise dat ontlasting die baba se "eerste produk" is. Die groter figuur met oopgespreide bene op die voorblad van Soos die so gee hom oor aan 'n seëvierende maar terselfdertyd gruwelike en infantilistiese bevrediging van 'n "máákbehoefte" . In soverre die figuur 'n outobiografiese simbool is, is Breytenbach kennelik besig met selfdekonstruksie, en met 'n parodiëring van die outobiografie as egosentriese skryfwyse. 'n Ontluisterende dekonstruksie van die oënskynlik sakrale tekens in die "gaapsing" op die voorblad van Soos die so moet 'n mens nooit laat vergeet dat jy steeds polêr moet dink in jou interpretasie van Breytenbach se werk nie. Die neologisme "gaapsing" is byvoorbeeld al reeds 'n polêr-saamgestelde woord, want "gaap" is 'n lelike manier vir 'n leegte of holte - 'n mond -om oop te gaan, en "sing" is 'n mooi, estetiese manier. Die kuns wat Breytenbach se leser moet aanleer, is jufs om sy inskripsies in die gaapsing gelyktydig of ten minste alternerend te voltrek, om te lees met die besef dat elke inskripsie 'n wankelbare gebaar is. Wie hoogmoedig lees, kan die moontlikhede van Breytenbach se werk nooit snap nie. Literatuur Die artikel hierbo het ontwikkel uit 'n studie wat ek saam met 'n magisterstudent van die Universiteit van Stellenbosch, me. Madeleine Huysamer, van 16 Etienne Britz die digbundel Soos die so en van die toepaslike sekondêre literatuur gemaak het. Hierdie studie is verwerk in me. Huysamer se magistersverhandeling Breyten Breytenbach se digbundel Soos die so: 'n ondersoek (Stellenbosch, Januarie 1997; studieleier E.C. Britz) . Me. Huysamer is tot 'n sekere hoogte mede-skrywer van hierdie artikel. Tydens die studie is werke van onder meer Roland Barthes, Jacques Derrida, James Olney, Douwe Fokkema, G.G. Harpham, Linda Hutcheon, Ann Jefferson, David Robey, W. Liebenberg, U. Musarra-Schroeder, Ryan Rory, Alan Watts, Patricia Waugh, K. Weintraub en Ernst Wood geraadpleeg om insig te verkry in begrippe wat toepaslik is op die werk van Breyten Breytenbach en op Soos die so; soos die begrippe teks, poststrukturalisme, postmodernisme, outobiografie, metafiksie, parodie en Zen-Boeddhisme. Hoewel hierdie bronne in die agtergrond van my interpre pentekening op die omslag van Soos die so speel, kan hulle the-tasie van die in hierdie kort artikel ter diskussie gestel word soos in die vermelde magistersverhandeling nie. Die verband of wisselwerking tussen die kontemporêre literatuurteorie en Breytenbach se persoonlike poëtika is 'n onderwerp wat eenvoudig te veel ruimte verg om hier aan die orde te stel. Uit die bronnelys van die magisterstudie kan wel vier langer werke vermeld word wat vir 'n oningewyde leser 'n goeie introduksie tot Breyten Breytenbach se werk bied: Breytenbach, Breyten 1990. Soos die so. Johannesburg: Taurus. Brink, André P. 1971. Die poësie van Breyten Breytenbach. Kaapstad: Academica. Ferreira, Jeanette 1985. Breyten: die simbool daar. Kaapstad: Saayman en Weber. Galloway, Francis 1990. Breyten Breytenbach as openbare figuur. Pretoria: HAUM-Literêr. Viljoen, Louise 1988. Breyten Breytenbach se (`yk'): 'n semiotiese ondersoek. Ongepubliseerde proef Universiteit van Stellenbosch.-skrif. Voortgang, Jaarboek voor de Neerlandistiek, 17 (1997 en 1998), 17-35 G.C. Mulder, een schrijvende onderwijzer Petra Beij-Sutmuller Abstract - G. C. Mulder (1810-1859), headteacher of the First City Primary School in Nijmegen, combined his teaching with writing textbooks for teachers as well as pupils. Especially his Nederlandsche Spraakkunst voor Schoolgebruik (1847) was a great success and went through many editions. With this work Mulder has made a real contribution to the improvement of the teaching ofDutch in the Netherlands. This article offers biographical details and a bibliography of his writings. Inleiding In de bijna twintig jaar dat Gerard Christiaan Mulder (1810-1859) (hoofd)onderwijzer te Nijmegen was, heeft hij een groot aantal schoolboeken voor onderwijsgevenden en leerlingen gepubliceerd. Deze boeken gebruikte hijzelf bij het lesgeven, maar ze hebben ook behoord tot het standaardmateriaal op andere scholen. De Nederlandse spraakkunsten van Mulders hand zijn een groot succes geweest, met name de Nederlandsche spraakkunst voor schoolgebruik (1847); dit werk werd vele malen herdrukt. In de geschiedschrijving van de Nederlandse spraakkunst en grammaticastudies worden Mulder en zijn spraakkunsten regelmatig genoemd. Volgens Bakker (1977:128) was Mulder een volgeling van de Duitse grammaticus Becker:' Mulder neemt van hem de leer van de bepaling over. Maar, zegt Van Driel (1982:135), voor de bepaling van gesteldheid bevat Mulders Nederlandsche Spraakleer (1852) geen nieuwe gegevens. Ook Noordegraaf (1982:107) vermeldt Becker als degene die Mulder navolgt. Daarnaast noemt hij Mulders tweedeling van de kernzin "een stap in de ontwikkeling van het naamwoordelijk gezegde ". Wat betreft de inhoud van de Nieuwe Nederlandsche Spraakleer (1846) blijkt Mulder een volgeling van Bilderdijk, aldus Boersma (1960:70). Van Driel (1988:45-47) betrekt het werk van Mulder bij zijn onderzoek naar de ontwikkelingen van het taalkundig denken in de 19e eeuw. Wie was G.C. Mulder, de onderwijzer en auteur die met zijn werk het niveau van het lager onderwijs in Nijmegen op een hoger plan heeft proberen te brengen en wiens werk nog steeds onderwerp van studie is? Hieronder volgt eerst de biografische schets van G.C. Mulder (1), daarna wordt zijn loopbaan als onderwijzer beschreven (2), en tot slot volgt een overzicht van zijn werk (3). Met deze bijdrage hoop ik een belangrijk en succesvol onderwijsman wat uit de vergetelheid te halen. 18 Petra Beij-Sutmuller 1. Biografische schets De uit Kleef afkomstige katholieke koopman en winkelier Jan Mulder en de gereformeerde Utrechtse Maria Heemink waren op 18 februari 1810 in ondertrouw gegaan en op 4 maart van dat jaar hadden ze in de Jacobikerk in Utrecht hun huwelijk bevestigd. Op 7 oktober 1810 kreeg het echtpaar, dat in de Utrecht in de Lange Jansstraat woonde, een zoon: Gerard Christiaan, die drie weken later in de Domkerk gereformeerd werd gedoopt. Al spoedig na de geboorte van Gerard verhuisde het gezin naar Vuilsteeg no 31, een pand dat Jan kort tevoren had gekocht. Op dit adres bleef de familie wonen, in ieder geval tot de vader, op 47-jarige leeftijd, overleed op 13 november 1824. De zaken van Jan Mulder zullen goed gegaan zijn, want de nog jonge Gerard, enige erfgenaam van zijn vader, erfde " [...] Eene huizinge, erve en grond, staande en gelegen binnen Utrecht, in de Vuilsteeg, Wijk F, nommer 31. En eene dito, mede aldaar staande, Wijk F, nommer 17 [...]";2 in het voikstellingsregister van 1824 wordt dit laatste pand omschreven als een pakhuis. Maria Heemink heeft het bedrijf voortgezet. In hetzelfde register staat namelijk vermeld dat in de Vuilsteeg (of Annasteeg) no 31 de weduwe van Jan Mulder woonde, Maria Heemink, winkelierster, samen met Gerard Christiaan Mulder (14 j aar) en een kostganger: Jan Walter (19 j aar), student aan de Utrechtse universiteit. Welke scholen Gerard heeft bezocht is mij onbekend; in ieder geval bereidde hij zich voor op een onderwijzersloopbaan. Toen hij in 1829 te Utrecht werd ingeschreven voor de Nationale Militie -als enig kind hoefde hij overigens niet in dienst -gaf hij als beroep `ondermeester' op. Rond 1830 vertrok Gerard Mulder naar Boxtel om daar als onderwijzer te gaan werken bij Hendrik van der Velden (1796-1872), hoofd van de openbare lagere school en kostschoolhouder. Op 21 en 28 juni 1840 vonden in Boxtel de afkondigingen plaats van het voorgenomen huwelijk tussen Gerard Christiaan Mulder en Aletta Craan. De aanstaande bruid was de dochter van Cornelis Craan en Aletta de Visscher. Zij was op 12 september 1810 gedoopt in de Catharijnenkerk te Utrecht en zal dus enkele weken ouder zijn geweest dan haar (aanstaande) echtgenoot. Kort nadat het huwelijk in Utrecht op 8 juli 1840 werd gesloten, vestigde het echtpaar zich mét de weduwe Mulder, Maria Heemink, in Nijmegen, waar Gerard zich zou wijden aan het onderwijzen van kinderen; daarnaast zou hij zich er ontpoppen als schrijver van diverse schoolboeken. Het gezin ging wonen in wijk B no 676, in de Molenstraat, dicht bij de Wiemel- of Windmolenpoort. Gerard ging aan de slag als hulponderwijzer op de school van de Maatschappij tot Nut van het Algemeen die gevestigd was op de hoek van de Broerstraat (Broederstraat) en de Kaaskorvergas. De erg slechte salariëring dwong hem ertoe een bijverdienste te zoeken om te voorzien in het levensonderhoud. Hij kon zijn inkomen vergroten door het geven van huisonderwijs, waarvoor hij overigens niet de vereiste toestemming van het stadsbestuur bezat. G. C. Mulder, een schrijvende onderwijzer Op 7 november 1842 werd bij het echtpaar Mulder een zoon geboren: Johan Gerard Christiaan; anderhalf jaar later, op 2 maart 1844, kwam dochter Aletta Maria ter wereld. In datzelfde jaar verscheen het eerste schoolboekje van de hand van Mulder: Recueil d'exercices, ou premier livre de lecons et de thèmes destiné a faciliter aux commencants 1 'étude de la langue francaise dat geen enthousiast onthaal kreeg.' Inmiddels was het gezin Mulder verhuisd naar wijk A no 371 in de Broederstraat, hoek Kaaskorvergas, naar de woning die bij de Nutsschool hoorde. Deze verhuizing heeft ongetwijfeld een verbetering betekend wat betreft ruimte en wooncomfort, maar een gelukkige tijd heeft het gezin hier niet gekend. Vier weken na de geboorte van de kleine Aletta overleed Johan Gerard Christiaan, datzelfde jaar op 1 oktober stierf ook Aletta Craan slechts 34 jaar oud. Gerard Mulder, zijn dochter, zijn moeder Maria Heemink en de inwonende Adriana Smoor, verlieten het huis bij de Nutsschool en gingen wonen in wijk A no 352 in de Ziekerstraat. Kort daarop, op 19 juli 1845, trouwde Gerard in Nijmegen met Adriana, afkomstig uit Maassluis, geboren op 28 december 1819 als dochter van Cornelis Smoor en Jozijntje Zonderwijk. In dat trouwjaar verscheen Mulders boek Herinne ringspunten en verstandsoefeningen, hoofdzakelijk bestemd voor de middelste klasse der lagere scholen. Ook op dit werk was de reactie in Nieuwe Bijdragen (1845)4 niet erg gunstig. Het volgende werk kwam al een jaar later op de markt. D.J. Haspels, uitgever en boekhandelaar aan de Grote Markt in Nijmegen, gaf in 1846 uit: Nieuwe Nederlandsche spraakleer, naar de beste bronnen bewerkt en gestaafd door het gezag der voornaamste hedendaagsche schrijvers waarin de invloed van Nederlandse en buitenlandse taalkundigen aangewezen is . 5 Wellicht waren de vermelde negatieve beoordelingen van zijn eerdere boeken een reden voor de auteur om dit anoniem te laten verschijnen: het voorberigt was ondertekend met G. C . M . , de initialen van Gerard Christiaan Mulder. Maar het lijkt of in 1846 een succesvolle periode voor Mulder inzette, niet alleen op het gebied van zijn schrijverswerk, ook in zijn onderwijzerscarrière traden verandering en verbetering op In 1846 overleed de hoofdonderwijzer van de Eerste Stadsschool te Nijmegen, Antonie Schouhamer Immink. Deze Immink was een goede bekende van de familie Mulder. Bij de aangifte van de twee eerste kinderen van Gerard Mulder was hij aanwezig; bovendien werd het overlijden van Aletta Croon mede door hem aangegeven. Door Imminks dood kwam de betrekking van hoofdonderwijzer vacant, een baan waar Mulder wel interesse voor had. Hij was een van de eersten die solliciteerden, en hoewel de procedure niet zonder slag of stoot verliep (zie § 2.3), werd Mulder in 1847 het nieuwe hoofd van de Stadsschool. Dit bracht mee dat het echtpaar, op 1 juni 1847 verblijd met dochter Maria Josina, de woning van de school ging betrekken: wijk A no 370 in de Broerstraat (Kaaskorvergas). In deze woning heeft de familie een gelukkige tijd gekend, waarin het gezin werd uitgebreid met vijf kinderen: Cornelis Gerard (30 december 1848), Josina Adriana (22 februari 1850), 20 Petra Beij-Sutmuller Adriana Cornelia (24 maart 1852), Johan Christiaan (26 augustus 1854) en Cornelis (9 december 1856). Toen de familie Mulder goed en wel in het nieuwe huis woonde en Gerard zijn nieuwe functie had aanvaard, bleek dat hij het voorbeeld van zijn leermeester Hendrik van der Velden ging volgen (zie § 2.3). Op 14 juli 1847 verscheen in de Provinciale Geldersche en Nijmeegsche Courant een advertentie waarin Mulder bekend maakte dat men op zijn school behalve in de gewone vakken van het lager onderwijs ook les kon krijgen in Frans, Duits en Engels en dat het schoolgebouw zodanig was ingericht dat kostschoolleerlingen geplaatst konden worden. Gerard Mulder werd dus tevens hoofd van een kostschool. Behalve als schoolhoofd bleef hij zeer actief als schrijver van schoolboeken. In 1847 verscheen bij J.F. Thieme in Nijmegen: Nederlandsche spraakkunst voor schoolgebruik. In Wegwijzer in de keus van schoolboeken en kinderwerkjesó schreef een recensent vol lof over dit boekje. Hij noemde het de eerste volledige Nederlandse spraakkunst voor schoolgebruik en zeer geschikt voor de hoogste klassen van de bijzondere scholen, voor de gymnasia en voor aankomende onderwijzers. De recensent zou aan de Nederlandsche spraakkunst "volgaarne den eerepalm onder alle voor de school geschrevene Nederlandsche Spraakkunsten toekennen" en het had hem genoegen gedaan "te zien, met welk eene vaste hand de Heer M. zijne pen heeft aangegrepen". Na dit werk duurde het tot 1851 voordat Mulders volgende boek op de markt kwam: Beknopte theorie der cijferkunst voor schoolgebruik. In 1852 verscheen Nederlandsche spraakleer, een vervolg op de Nederlandsche spraakkunst voor schoolgebruik. In datzelfde jaar stuurde Mulder de vierde druk van de Nederlandsche spraakkunst voor schoolgebruik aan de Leidse hoogleraar M. de Vries' met een begeleidende brief'aaruit duidelijk wordt dat Mulder een bijdrage leverde aan het Woordenboek der Nederlandsche taal (W,; hij deed met name onderzoek naar het taalgebruik van Hendrik Conscience. In de inleiding van het eerste deel van het W wordt Mulder genoemd als een van de medewerkers . In 1853 verscheen er weer een werk van Mulder: Handleiding tot het zuiver schrijven der Nederlandsche taal, gevolgd van eene woordenlijst voor de spelling. In 1854 kwamen zelfs twee boeken van zijn hand uit: Oefeningen tot toepassing van het geleerde in de Nederlandsche spraakkunst voor schoolgebruik en Syntaxis of woordvoeging der Nederlandsche taal; dit boek is een overdruk van het vierde hoofdstuk uit de vijfde uitgave van Nederlandsche spraakkunst voor schoolgebruik; dit hoofdstuk had Mulder ten opzichte van zijn werk uit 1847 gemoderniseerd onder invloed van de opvattingen van Becker. 1° Bijna ieder jaar verscheen er een werk van de hand van G.C. Mulder; bovendien werden zijn eerder geschreven boeken meerdere malen herdrukt, niet alleen bij Thieme maar ook bij andere uitgeverijen." Had de auteur zich tot dan toe bijna uitsluitend met taalkundige onderwerpen beziggehouden, nu begaf hij zich ook op het gebied van de letterkunde. In 1855 kwam de Beknopte geschiedenis derNederlandsche letterkunde voorschoolge G. C. Mulder, een schrijvende onderwijzer bruik op de markt dat in 1856 werd gevolgd door Leesboek over de geschie denis der Nederlandsche letterkunde voor schoolgebruik. In dat laatste jaar overleed zijn moeder Maria Heemink op 6 februari en zijn zoon Johan Christiaan op 13 mei. Ondanks deze droeve gebeurtenissen gingen op school de zaken naar wens. In de woning, annex kostschool, woonden in de vijftiger jaren 21 personen: de familie Mulder, de moeder van Adriana Mulder-Smoor: Jozijntje Zonderwijk, een paar dienstbodes en zeven scholieren. Bij al de drukke werkzaamheden van een schoolhouder en leerboekenschrijver vond Gerard Mulder nog tijd voor de functie van voorzitter van een onderwijzersgezelschap in Nijmegen. Misschien dat hij in dit kader het boek schreef dat in 1858 verscheen: Handleiding bij het onderwijs in de vormleer, ten dienste van aankomende onderwijzers. Deze Handleiding was eerder dat jaar in verkorte vorm verschenen in het Jaarboekje voor het lager- en middelbaar onderwijs in Nederland. 12 De beoordeling van dit werk in Nieuwe Bijdragen (1 859) was niet erg positief: "Ons kon zij echter niet bevredigen; aan den eenen kant misten wij er te veel in, dat wij voor het meest belangrijke houden; aan den anderen beviel ons de wijze niet, waarop dit leervak er in behandeld wordt. " 13 In 1859, Mulders laatste levensjaar, werd nog uitgegeven: Herinneringspunten en verstandsoefeningen ten dienste van de hoogste klasse der lagere scholen en een bijdrage voor het Jaarboekje (1859) 14 getiteld `Over het onderwijs in de Nederlandsche taal'. Zijn laatste werk: Mulders leesboekjes heeft hij niet kunnen afmaken. Het werk werd voltooid door S.L. Bruges en tussen 1859 en 1861 door Thieme op de markt gebracht. Dat de boeken die Mulder schreef in een behoefte hebben voorzien, blijkt niet alleen uit de vele herdrukken: niet alleen hijzelf heeft ze bij zijn onderwijs gebruikt, ook op andere scholen behoorden ze tot de schoolbenodigdheden. In november 1858 vond er een aanbesteding plaats voor de levering van school- en leerboeken en van schoolbehoeften ten dienste van het openbaar onderwijs in de gemeente Nijmegen voor het schooljaar 1859. Op de lijst van schoolboeken16 stonden onder andere zes werken van G.C. Mulder : Herinneringen, 10 exemplaren a 25 cent Beknopte theorie van cijferkunst [...], 5 exemplaren a 45 cent Vormleer, 6 exemplaren a 75 cent Beknopte spraakkunst, 11 exemplaren a 20 cent Nederl. spraakkunst, 9 exemplaren a 60 cent Geschiedenis der Nederl. letterkunde, 7 exemplaren a f 1,40 Belangstellende boekhandelaren konden formulieren in een bus deponeren die op de gemeentesecretarie geplaatst was. Degene die de meeste korting gaf, zou de opdracht van de levering krijgen. Op de aanbesteding werd gereageerd door C.A. V ieweg , H.C.A. Thieme en A. Cranendoncq. De uitgever H.C.A. Thieme kreeg de opdracht . 17 Op 28 november 1859 overleed Gerard Christiaan Mulder. Zijn overlijden werd aangegeven door H.C.A. Thieme, boekdrukker te Nijmegen, en Christiaan Nuij s , letterzetter, 22 Petra Beij-Sutmuller 2. Mulder als onderwijzer 2.1. Stand van zaken in het onderwijs Tot aan 1795, het jaar van de Bataafse omwenteling, heerste er in de Republiek der Verenigde Nederlanden grote verdeeldheid op velerlei terreinen. Op het gebied van onderwijs waren er diverse wetten en regelingen en van uniformiteit was geen sprake. Door de nieuwe staatsvorm kon hier verandering in komen: er kon een onderwijswetgeving ontstaan die voor het hele land geldend was. In 1801 kwam de eerste onderwijswet tot stand, gevolgd door een tweede in 1803. Op 3 april 1806 werd ook deze vervangen door een schoolwet die ruim een halve eeuw (tot 1857) van kracht zou blijven. De wet bestond uit artikelen waarin onder andere bepalingen voorkwamen ten aanzien van oprichten van scholen, het toezicht op de lagere scholen en de straffen die aan overtreders van de bepalingen opgelegd konden worden. Voordat de wet van 1806 van kracht werd, kreeg de scholing van onderwijzers nauwelijks aandacht. Van scholen die een opleiding tot het ambt boden, was geen sprake, een officiële onderwijsbevoegdheid bestond niet. Hierin bracht de nieuwe wetgeving verandering. Om als leerkracht werkzaam te mogen zijn diende een onderwijzer voortaan een `akte van algemene toelating' te bezitten. De vorming van de onderwijzer gebeurde voornamelijk in de praktijk. Een onderwijzer was de opleider van aspirant-onderwijzers. Daarnaast werden in de eerste helft van de negentiende eeuw onderwijzersgezelschappen opgericht die regelmatig samen kwamen en als doel hadden bij te dragen aan de vorming van de leerkrachten. Om de noodzakelijke bevoegdheid voor het geven van onderwijs te verkrij gen konden de aankomende leerkrachten zich aandienen bij de provinciale onderwijscommissie voor het afleggen van een examen waarvan er vier bestonden, oplopend van de vierde tot de eerste rang. Voor de vierde rang werd geëxamineerd in lezen, schrijven en rekenen, voor de derde rang kwam daar de Nederlandse taal bij. Het examen van de tweede rang toetste bovendien de kennis van aardrijkskunde en geschiedenis, en om de hoogste rang te verkrijgen werd men ook nog ondervraagd over wis-en natuurkunde. Voor alle rangen moest een praktijktoets worden afgelegd omdat het nieuwe klassikale onderwijs een andere vaardigheid vroeg dan het tot dan toe individuele onderricht. Ook voor het geven van huisonderwijs kon men een akte van bevoegdheid behalen; hierbij bestonden echter geen rangen. 2.2 Mulders leermeester In de gemeente Boxtel was op 19 juni 1822 door de Staatsraad Gouverneur in Noord-Brabant de Utrechtenaar Hendrik van der Velden (1796-1872) aangesteld als hoofdonderwijzer aan de openbare lagere school. Op deze school ging Gerard Mulder werken. In 1835 richtte Van der Velden een 'Fransche G. C. Mulder, een schrijvende onderwijzer en Nederduitsche' kostschool op; de school en de bijbehorende onderwijzerswoning waren gelegen in het centrum van de gemeente, binnen de grachten, op de plaats achter de huidige St. Petruskerk. In de woning woonden in 1840, behalve de familie van der Velden, ook ondermeester Gerard Mulder, een tweede ondermeester: Petrus Drabbe uit Tilburg, en twaalf leerlingen. Gerard heeft zijn beroep hier uitgeoefend tot aan zijn huwelijk in 1840. Het onderwijzersambt in de vorige eeuw was beslist geen functie die goed betaald werd. In 1822 bedroeg het jaarlijks traktement voor Hendrik van der Velden, Mulders leermeester, 200 gulden en uit het gemeentelijk jaarverslag over 1855 blijkt dat in dat jaar de hoogte van zijn salaris nog steeds hetzelfde was. Daarnaast ontving hij nog een toelage van 60 gulden per jaar voor het aangeven en bezorgen van lijken en verder een bedrag van 36 gulden per jaar voor het luiden van de klokken van de N.H. -kerk. Wellicht om zijn inkomsten wat op te vijzelen om in het levensonderhoud van zijn gezin te kunnen voorzien richtte Van der Velden in de dertiger jaren zijn `Fransche en Nederduitsche kostschool' op. Het was waarschijnlijk een strikt particulier initiatief van hem om het ambt van hoofdonderwijzer te combineren met het directeurschap van een klein internaat, dat zowel voor lidmaten van de N.H. -kerk als van de R.K. -kerk openstond. Hoe de `leer- en speeluren' op de Fransche en Nederduitsche kostschool te Boxtel verdeeld waren, vinden we uitgebreid beschreven in een brief van 8 november 1839 van leerling J.M. Martens aan zijn ouders: 18 [ ... ] Des morgens in den winter staan wij om half 7 uur op, en eere wij ons aangekleed hebben is het 7 uur, dan gaan wij van 7 tot 8 in de school, in dit uur rekenen wij en zeggen onze lessen op, om 8 uur gaan wij ontbijten, na het ontbijt spelen wij tot 9 uur. Van 9 tot 11 maken wij themas. Ik van het Duitsch in het Hollandsch des Dingsdag en Vrijdags maak ik opstellen van het Hollandsch in het Duitsch. Van 11 tot 12 rekenen wij en laten die themas, die wij gemaakt hebben corrigeren en dan spelen wij tot 1 uur, en eten zoodadelijk, dan spelen wij wanneer wij gegeten hebben tot 2 uur. Die themas, die wij van 9 tot 11 gemaakt hebben, schrijven wij dan van 2 tot 4 in het net en zien onze vertellingen na voor des avonds, dan spelen wij van 4 tot 5 uur en van 5 tot zeven moeten wij eene Hollandsche taalles opzeggen, ook hebben wij eene Duitsche vertaling en er wordt eene thema op het bord geschreven waarin fouten zijn, die wij daaruit zoeken moeten. Twee dagen in de week leer ik nu ook Engelsch, ik ben tegelijk met een ander begonnen en dan leeren wij te zamen, op de viool krijg ik ook les en ik wilde U vragen of ik ook dansen moet leeren, want daarmede zijn zij nu ook begonnen, twee urens in de week hebben wij Aardrijkskunde en eene keer geschiedenis, ook lezen wij tussen beide Hollandsch des avonds, en bij het ontbijt wordt ook gelezen, als mede des avonds als wij geen warm eten hebben. Wanneer wij dit gedaan hebben, spelen wij van 7 tot 8 uur en van 8 tot half 9 leren wij onze les, die wij den anderen morgen opzeggen moeten. Souperen van half 9 en gaan dan na het eten te bed. Zoo is het de andere dagen ook, maar wij zeggen alleen des maandags en des vrijdags eene Duitsche taalles op. [ ... ] 24 Petra Beij-Sutmuller Hendrik van der Velden stond als een bekwaam onderwijzer te boek, en als in 1844 de schoolopziener aan de Gedeputeerde Staten van Noord-Brabant advies moet uitbrengen over het voornemen van het Boxtels gemeentebestuur om een tweede openbare school te bouwen, adviseerde hij daarop negatief onder meer vanwege de kwaliteit van het onderwijs zoals dat door Van der Velden werd gegeven. Mulder heeft een goed voorbeeld gehad en hij heeft verschillende ideeën van Van der Velden overgenomen. 2.3. G. C. Mulder, onderwijzer in Nijmegen In de vergadering van "Heeren Burgemeesteren der Stad Nijmegen" op dinsdag 6 maart 1821 19 was aan de Maatschappij tot Nut van het Algemeen de vergunning verleend "tot oprigting binnen deze Stad van eene Bijzondere School van de Eerste klasse20 met één onderwijzer van den Eersten of tweeden Rang, mits dat de inrigting van deze School niet Strijde met de algemeene verorderingen op dat Stuk bestaande". In afwachting van de aankoop van een eigen gebouw was de school voorlopig ondergebracht in een lokaal in het 'Jodengaske' (thans: Jodenberg) . In januari 1823 is aan de ledenvergadering der Maatschappij meegedeeld dat de schoolcommissie een pand gekocht had op de hoek Broerstraat -Kaaskorvergas dat in de Broerstraat aan de kerk grensde. Na een verbouwing werden een schoollokaal, een onderwijzerswoning en een lokaal voor het departement van de Maatschappij tot Nut van het Algemeen ingericht. De school verwierf een zeer goede naam, zoals onder andere blijkt uit een rapport dat de hoofdinspecteur voor het niet-universitaire onderwijs, mr. H. Wijnbeek, in 1835 opstelde over het onderwijs in Gelderland. Hij prees daarin de school van het departement als een der beste scholen van Nijmegen. De hoofdonderwijzer J. Buurman had `met den besten uitslag' de leermethode van Prinsen2' in praktijk gebracht. Er waren hulponderwijzers, goede schoolvertrekken en ruim honderd leerlingen. Naar deze school is Gerard Mulder in 1840 vertrokken, zoals hierboven al is vermeld (§ 1) . Voor welke vakken hij zich heeft ingezet is onbekend. Dankzij het schoolreglement, dat opgesteld werd op 7 mei 184522 is bekend welke vakken op de departements- school gegeven werden: "Lezen, Schrijven, Rekenen en de beginselen der Stelkunst, de gronden der Nederduitsche, Fransche en Hoogduitsche talen, de Aardrijksbeschrijving, Bijbelsche, Vaderlandsche en Algemeene Geschiedenis, en zoo mogelijk, de Zangkunst, terwijl voor het wetenschappelijk onderwijs inde Natuurkunde, Natuurlijke Geschiedenis, Zedekunde enz. door de keuze van schoolboeken zal gezorgd worden". Na ruim zes jaar op de departements-school werkzaam te zijn als hulponderwijzer van de tweede rang en als leraar in de Franse taal ambieerde Mulder een andere onderwijzerspost. Naar aanleiding van een advertentie in de Haarlemsche Courant van 30 juli 1846 waarin de Curatoren van het Stedelijk Gymnasium te Leiden een onderwijzer in de Franse taal vroegen, schreef G. C. Mulder, een schrijvende onderwijzer 25 Mulder op 4 augustus 1846 een brief aan deze Curatoren waarin hij om inlichtingen vroeg.' Hij wilde onder andere weten of de betreffende leraar ook andere moderne talen mocht onderwijzen -blijkbaar had hij daar belang stelling voor - en of het was toegestaan om leerlingen in de kost te hebben. Het antwoord van de Curatoren zal bevredigend zijn geweest want op 29 augustus 1846 verzond Mulder een sollicitatiebrief. 24 Hij deelde hierin mede dat hij leservaring had in de Franse taal zowel aan beginners als aan gevorderden, dat hij een grondige kennis en een goede uitspraak van het Frans had door studie en door omgang met geboren Fransen. Bij de brief voegde Mulder een getuigschrift van de Schoolcommissie van het departement der Maatschappij tot Nut van het Algemeen. Zijn sollicitatie had geen resultaat: S.F. Groen26 werd benoemd als leraar Frans. Intussen was er een vacature ontstaan op de Eerste Stadsschool in Nijmegen door het overlijden van de hoofdonderwijzer Immink. Mulder was een van de 21 sollicitanten naar deze baan. Op 27 en 28 november 1846 vond een vergelijkend examen plaats dat de gegadigden moesten afleggen. Op de lijst van de zes beste kandidaten stond Mulder op de tweede plaats met 32 `goedkeuringstekens' , na een zekere J. de Boer. De heren Burgemeester en Wethouders vonden echter hun plaatsgenoot Mulder het meest geschikt om de vacante betrekking te vervullen en plaatsten hem boven aan de lijst. Tijdens de raadsvergadering van 2 maart 1847 bleek de raad het hiermee niet geheel eens te zijn. Er moest gestemd worden maar de stemmen staakten en daarom maakte de voorzitter gebruik van het recht van zijn doorslaggevende stem; het voorstel van B. en W. was daarmee aanvaard. Maar daarmee was de benoeming van Gerard Christiaan Mulder nog geen feit. Op 30 maart 1847 staat in de notulen van B. en W. dat er bedenkingen zijn "tegen de wijze waarop de Heer Mulder op de nota voor den vacanten Onderwijzerspost is geplaatst". De bedenkingen waren afkomstig van het raadslid jhr. mr. Schenck van Nijdeggen, hij was bereid zijn bezwaren in te trekken als de raad voorzieningen zou treffen ter vervulling van de post van "Stads R. C . [r. k.] Onderwijzer". De raad ging met het (handjeklap) voorstel accoord . 27 Op 9 april 1847 werden door de heren Gedeputeerde Staten weer vragen gesteld in verband met de gedane voordracht van G.C. Mulder boven J. de Boer. Op 12 april daaropvolgend vond in de raadsvergadering wederom een stemming plaats waar Mulder nu ruim de meerderheid van stemmen behaalde. Na veel geharrewar kwam voor Mulder op vrijdag 28 mei 1847 het verlos sende woord: "De Voorzitter brengt ter tafele een besluit van Heeren Gede puteerde Staten, dd 24 April 11, No 65, waarbij magtiging verleend wordt tot benoeming van G.C. Mulder tot Stads School Onderwijzer; met uitnoodiging aan Heeren Burgemeester en Wethouderen, om eventueel opgave te doen van den dag, waarop de nieuwbenoemde zal zijn in functie getreden. [...1 " 28 In de raadsbesluiten van dinsdag 8 juni 1847 lezen we dat een missive van de heer G.C. Mulder is voorgelezen waarin hij onder dankbetuiging voor de op hem uitgebrachte stemmen kennis geeft dat hij de benoeming van `Stads 26 Petra Beij-Sutmuller School Onderwijzer' aanvaardt. Bovendien wordt dan bepaald dat de heer Mulder op 1 augustus 1847 in dienst zal treden. Tijdens de benoemingsprocedure speelde voor Mulder nog een probleem. Op 9 februari 1847 werd geconstateerd dat er mensen in Nijmegen waren die zich bezighielden met het geven van huisonderwijs terwijl enkele raadsleden eraan twijfelden of deze heren daartoe wel gekwalificeerd waren. Op deze lijst kwam ook de naam van Mulder voor. De commissaris van politie werd verzocht om een onderzoek in te stellen. De conclusie luidde op 12 maart dat onder andere Mulder inderdaad huisonderwijs gaf zonder daarvoor gekwalificeerd te zijn. Daarom diende deze, met andere illegale huisonderwijzers, alsnog een verzoek daarvoor in. De schoolopziener zag geen reden om dit verzoek te weigeren, zij kregen op 14 mei 1847 van de plaatselijke Schoolcommissie officiële toestemming, die schriftelijk zou worden bekrachtigd. Gerard Christiaan Mulder ging voortvarend te werk als onderwijzer aan de Eerste Stadsschool, tevens kostschool (Openbare School nummer 1) . Nadat hij twee jaar in functie was, stuurde hij aan Burgemeester en Wethouders van de stad Nijmegen de nu volgende staat van de leerlingen en van het onderwijs.. Hij meende zulks te mogen doen, "naardien ik het genoegen had, om die Inrigting, welke door UWEd. Achtbaren aan mijne leiding is toevertrouwd, zoodanig in bloei te zien toenemen, dat bij het einde van het tweede schooljaar, al de aanwezige plaatsen bezet waren" .29 Staat van het getal der Leerlingen en van het Onderwijs aan de Eerste Stadsschool te Nijmegen van 10 Aug. 1847 tot ult ° July 1849. De Ondergeteekende, Hoofdonderwijzer aan bovengenoemde school begon als zoodanig zijne werkzaamheden, den 2e Augustus 1847. Van half jaar tot half jaar was het getal der Leerlingen als volgt: Dag- en Avond Totaal Avondschool School 10 Augs 1847 8 1 9 10 Feb` 1848 24 4 28 10 Augs 1848 30 4 34 10 Febr 1849 42 8 50 31 July 1849 74 10 84 Gedurende die twee jaren hebben op onderscheiden tijden de School verlaten 20 kinderen, te weten: Met der woon naar elders vertrokken ................... 8 Den leertijd volbragt hebbende ........................... 8 Zonder opgave van redenen ............................... 2 Overleden ..................................................... 2 Zoodat het getal Leerlingen, die het Onderwijs aan genoemde School hebben bij gewoond of nog bij wonen 104 bedraagt, te weten 67 Jongens en 37 Meisjes. G. C. Mulder, een schrijvende onderwijzer Naar hunne vorderingen zijn de Leerlingen in drie Klassen verdeeld. De eerste of hoogste Klasse telt 39 Leerlingen, die al de vakken van het Lager Onderwijs beoefenen, en waarvan er 24 onderrigt ontvangen in het Fransch en Hoogduitsch, en 15 in de Fransche taal alleen. De tweede of middelste Klasse telt 25 Leerlingen, die onderwijs ontvangen in het Lezen, Schrijven, Cijferen, Nederl. Taalkunde, de beginselen der Aardrijksbeschrijving en van de Geschiedenis des Vaderlands, benevens in de beginselen der Fransche taal. De derde of laagste Klasse telt 20 Leerlingen, die in het Lezen, Schrijven, de Getalleer en de beginselen der Nederl. Taalkunde onderwezen worden. Zoowel van het gedrag, als van de vlijt der Leerlingen wordt geregeld aanteekening gehouden, en worden hun daarna de bewijzen der verkregene goedkeuringsteekens uitgereikt. Hij, die de bewijzen van 500 zulke teekens inlevert, ontvangt een boekgeschenk als prijs. Aan zes leerlingen is reeds zulk een prijs uitgereikt. De Hoofdonderwijzer wordt geassisteerd sedert 10 January 1848 door den Onderwijzer J.W. Ont, bezittende den 3 rang en sedert 15 Juny 1849 nog door den Kweekeling L. Heinrichs, oud 17 jaren, zonder rang. Aldus opgemaakt door mij ondergeteekende den 31 July 1849. GC. Mulder De keuze van B en W van Nijmegen voor Mulder bleek een gelukkige geweest te zijn: Mulder was tot aan zijn dood een succesvol onderwijsman en met zijn schoolboeken heeft hij zeker een bijdrage geleverd aan de verbetering van het onderwijs in Nijmegen. 3. Het werk van G.C. Mulder Hieronder volgt een overzicht30 van het werk van G.C. Mulder in de volgorde van verschijnen van de eerste druk. De bibliografie is onderverdeeld in oorspronkelijk en vertaald werk. Oorspronkelijk werk Mulder G.C. Recueil d'exercices, ou premier livre de lecons et de thèmes destiné a faciliter aux commencants l 'étude de la langue francaise. Nijmegen, W. Menso, 1844. Mulder, G.C. Herinneringspunten en verstandsoefeningen. Hoofdzakelijk bestemd voor de leerlingen der middelste klasse. 31 Nijmegen, 1845. Eerste druk. Arnhem, J.F. Thieme, 1854. Tweede druk. Zutphen, A.E.C. van Someren, 1858. Derde druk. Zutphen, 1864. Vierde druk. 28 Petra Beij-Sutmuller [Mulder G.C.]32 Nieuwe Nederlandsche Spraakleer, naar de beste bronnen bewerkt en gestaafd door het gezag der voornaamste hedendaagsche schrijvers. 33 Nijmegen, D.J. Haspels, 1846. Eerste druk. Dordrecht, H. Lagerwey, 1848. Tweede druk. Mulder, G.C. Nederlandsche spraakkunst voor schoolgebruik. 3a Nijmegen (Arnhem), J.F. Thieme, 1847. Eerste druk. Nijmegen, J.F. Thieme, 1848. Tweede druk. Nijmegen, Arnhem, J.F. Thieme, 1851. Derde druk. Nijmegen, Arnhem, J.F. Thieme, 1852. Vierde druk. Arnhem, J.F. Thieme, 1854. Vijfde druk. Arnhem, J.F. Thieme, 1856. Zesde druk. Arnhem, J.F. Thieme, 1858. Zevende druk. [...], Achtste druk. Arnhem, J.F. Thieme, 1861. Negende druk. Arnhem, J. Voltelen, 1862. Tiende verbeterde druk. Arnhem, J. Voltelen, 1864. Elfde druk, herzien door J.A. van Dijk. Arnhem, J. Voltelen, 1866. Twaalfde druk. Herzien en met de spelling van het woordenboek der Nederlandsche taal van de Vries en te Winkel in overeenstemming gebracht door J.A. van Dijk. Zalt-Bommel, Joh. Noman en Zn., 1880. Dertiende druk. Mulder, G.C. Beknopte Nederlandsche spraakkunst voor schoolgebruik. 35 Nijmegen (Arnhem), J.F. Thieme, 1848. Eerste druk. Nijmegen (Arnhem), J.F. Thieme, 1852. Tweede vermeerderde druk. Sittard, Alberts [1853. Derde druk] Nieuwe uitgave. Nijmegen, J.F. Thieme, 1855. Vierde verbeterde druk. [...], 1858. Vijfde druk. Arnhem, J. Voltelen, 1862. Zesde druk onder de titel: G. C. Mulder's Beknopte spraakkunst, nagezien door H. Hemkes. Arnhem, J. Voltelen, 1864. Zevende druk, Nagezien door H. Hemkes Kz.; titel als zesde druk. [...], 1867. Achtste druk. Herzien en met de spelling van het woordenboek der Nederlandsche Taal van de Vries en te Winkel in overeenstemming gebracht door J.A. van Dijk. [...], Negende druk. Arnhem, J. Voltelen, 1874. Tiende omgewerkte druk. Titel: Mulders Beknopte Nederlandsche spraakkunst. Arnhem, J. Voltelen, 1875. Elfde druk; titel als tiende druk. [...J, Twaalfde druk. Zalt-Bommel, Joh. Noman en Zn. 1881. Dertiende en verbeterde druk. Mulder, G.C. Beknopte theorie der cijferkunst voor schoolgebruik. 36 Nijmegen, J.F. Thieme, 1851. Eerste druk. G. C. Mulder, een schrijvende onderwijzer Arnhem, J.F. Thieme, 1858. Tweede druk. [...I , 1864. Derde druk, herzien en vermeerderd door H. Kroeze Ramaker. Mulder, G.C. Nederlandsche spraakleer, een vervolg op de Nederlandsche spraakkunst voor schoolgebruik. 37 Nijmegen, J.F. Thieme, 1852. [Nieuwe titeluitgave: Arnhem, J. Voltelen, z. j .1 Mulder, G.C. Handleiding tot het zuiver schrijven der Nederlandsche taal, gevolgd van eene woordenlijst voor de spelling. Nijmegen, J.F. Thieme; Leiden, van de Heuvell en van Santen, 1853. Mulder, G.C. Oefeningen tot toepassing van het geleerde in de Nederlandsche spraakkunst voor schoolgebruik. 38 Arnhem, J.F. Thieme, 1854. Eerste druk. Arnhem, J.F. Thieme, 1858. Tweede druk. Arnhem, J. Voltelen, 1868. Derde verbeterde druk. Mulder, G.C. Syntaxis of woordvoeging der Nederlandsche taal, overgedrukt uit de vijfde uitgave der Spraakkunst voor schoolgebruik. 39 Arnhem, J.F. Thieme, J . Voltelen, 1854. Mulder, G.C. Beknopte geschiedenis der Nederlandsche letterkunde. 40 Arnhem, J.F. Thieme, 1855. Eerste druk. Zutphen, A.E.C. van Someren, 1859. Tweede druk. Zutphen, A.E.C. van Someren, 1865. Derde herziene en vermeerderde druk. Zutphen, A.E.C. van Someren, 1872. Vierde druk. Mulder, G. C. Leesboek over de geschiedenis der Nederlandsche letterkunde voor schoolgebruik. 41 Arnhem, J.F. Thieme; Zutphen, A.E.C. van Someren, 1856. Eerste druk. Zutphen, A.E.C. van Someren, 1865. Tweede druk. Mulder G.C. `Wat is vormleer en hoe moet zij behandeld worden?' In: Jaarboekje voor het lager- en middelbaar onderwijs in Nederland. Nijmegen, H.C.A. Thieme JFz . , 1858:3-26. Mulder, G.C. Handleiding bij het onderwijs in de vormleer, ten dienste van aankomende onderwijzers. 42 Arnhem, J.F. Thieme; Amsterdam, G . Th . Bom, 1858. Mulder, G.C. Herinneringspunten en verstandsoefeningen ten dienste van de hoogste klasse der lagere scholen. 43 Arnhem (Zutphen), J.F. Thieme, 1859. Eerste druk. [ ...] , Tweede druk. 30 Petra Beij-Sutmuller Zutphen, A.E.C. van Someren, 1864. Derde herziene druk. Mulder, G.C. `Over het onderwijs in de Nederlandsche taal . ' In: Jaarboekje voor het lager- en middelbaar onderwijs in Nederland. Nijmegen, H.C.A. Thieme JFz., 1859:10-19. Mulders leesboekjes, door G.C. Mulder (le deel), voortgezet door S.L. Brug (2e tot en met 8e deel)." Nijmegen, H.C.A. Thieme JFzn., 1859-1861. Eerste druk. Nijmegen, 1861. Tweede druk. Vertaald werk Nieritz, K.G. Het kind eens konings: historisch verhaal voor de jeugd. Ver uit het Hoogduitsch door G.C. Mulder .4s -taald Nijmegen, H.C.A. Thieme JFzn.; Amsterdam, Gebr. Koster, 1856. Heinze, A.A. Theoretisch praktisch leerboek voor het geregeld denken en uitdrukken der gedachten, als vooroefening van de verschillende soorten van schriftelijke en mondelinge voordragt. Vrij naar het Hoogduitsch door G.C. Mulder.' Tie!, H.C.A. Campagne, 1857. Diefenbach, L. Handleiding voor het onderwijs in het teekenen, voorzien van eene reeks geleidelijk opklimmende teekenvoorbeelden. Ten dienste van lagere scholen, inrigtingen voor volksonderwijs en huisgezinnen. Naar het Hoogduitsch door G.C. Mulder . 47 Nijmegen, D.J. Haspels; Leiden, O. Noothoven van Goor, 1859. Noten 1 Karl FerdinandBecker (1775-1849). Werken: SchulgrammatikderDeutsche Sprache, 18322 en Organism der Sprache, 1841 2. 2 RA Utrecht. Memorie van Successie, kantoor Utrecht. Nov. -dec. 1824, no 38, f. 45. 3 Een anonieme recensent gaf in Nieuwe Bijdragen (1846) zijn mening over dit werk: "Dit boekske, voor zoover het eene inleiding tot de eerste leerboeken der Fransche taal zijn moet, komt Rec. bijna overtollig voor, omdat het niets bevat, wat niet in meest alle schoolboeken gevonden wordt". Nieuwe Bijdragen, ter bevordering van het onderwijs en de opvoeding, voornamelijk met betrekking tot de lagere scholen in het Koningrijk der Nederlanden voor den fare 1846. Leiden, 1846:110-111. (hierna: Nieuwe Bijdragen) 4 Nieuwe Bijdragen (...) . Leiden, 1845:640-643. G. C. Mulder, een schrijvende onderwijzer 5 Zie L. van Driel, `Tussen attributief en predikatief' . In: Studies op het gebied van de geschiedenis van de taalkunde. L. van Driel en J. Noordegraaf (red.) Kloosterzande, 1982:110-137. 6 Wegwijzer in de keus van schoolboeken en kinderwerkjes. Amsterdam, 1847:262 269. 7 Matthias de Vries (1820-1892), taalkundige, hoogleraar te Leiden, begon met de Leidse gymnasiumleraar Lammert Allard te Winkel (1806-1868) aan de samenstelling van Het Woordenboek der Nederlandsche taal. (WNT) 8 Brieven van G.C. Mulder aan M. de Vries in de periode 27 september 1852 24 juni 1856. Bewaarplaats: Archief WNT, Leiden. Met dank aan dr. J. Noordegraaf, Alphen aan den Rijn. 9 Woordenboek der Nederlandsche Taal. Bewerkt door M. de Vries en L.A. Te Winkel. Eerste deel 1882: XV . G.C. Mulder wordt als medewerker van het WNT genoemd in: M. de Vries, Verslag der redactie van het Nederlandsch Woordenboek, omtrent den staat harer werkzaamheden, van 1 januari] 1852 tot 1 augustus 1854, Haarlem 1854:28; M. de Vries, Verslag der redactie [...J van 1 augustus 1854 tot 1 july 1856, Haarlem 1856:9; M. de Vries, Verslag der redactie [... ] van 1 july 1856 tot 1 juli 1860, Haarlem 1860:20-21. Met dank aan prof.dr. G.R.W. Dibbets die mij op deze `verslagen' attendeerde. 10 Zie L. van Driel, De zin van de vorm. Amsterdam 1988:46. 11 Voor een opgave van de herdrukken zie paragraaf 3. 12 Jaarboekje voor het lager- en middelbaar onderwijs in Nederland. Nijmegen, 1958:3-26. 13 Nieuwe Bijdragen (...) . 's-Gravenhage, 1859:430-436. 14 Jaarboekje voor het lager- en middelbaar onderwijs in Nederland. Nijmegen, 1859:10-19. 15 S.L. Brug (1807-1875) was hoofdonderwijzer te Koudum en Harlingen en auteur van een aantal leer- en leesboeken (NNBW deel III: 175-176). 16 GA Nijmegen. Secretarie-archief Nijmegen, inv.no. 19/3831. 17 Provinciale Geldersche en Nijmeegsche Courant, 16 november 1858. 18 GA Boxtel. Genealogische onderzoeken Q t/m Z: Van der Velden. 19 GA Nijmegen. Secretarie-archief Nijmegen, inv . no . 19/2142. 20 In 1806 werden alle bestaande scholen, met uitzondering van de universiteiten en de Latijnse scholen, in twee categorieën verdeeld: de (gesubsidieerde) openbare scholen en de (niet-gesubsidieerde) bijzondere scholen. Tot de tweede categorie behoorden de scholen van de eerste klasse (dit waren scholen die behoorden aan diaconieën, godshuizen, gestichten of aan de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen) en scholen van de tweede klasse, deze laatste werden in stand gehouden met het kost-en schoolgeld van de leerlingen (Boekholt 1978:81) . 21 P.J. Prinsen (1777-1854), timmerman, onderwijzer, directeur van de eerste rijkskweekschool te Haarlem en schoolopziener. Groot bewonderaar en navolger van de Zwitserse pedagoog J.H. Pestalozzi (1746-1827) . Prinsen introduceerde in Nederland een op Pestalozzi's ideeën gebaseerde leer- en leesmethode. De belang 32 Petra Beij-Sutmuller rijkste principes van deze methode waren: gelijdelijkheid, zelfwerkzaamheid en aanschouwelijkheid (Rombouts 1962:112-116, 204; NNBW 1912:1133-1134). 22 Instructie voor de School-Commissie en School-reglement van het departement Nijmegen der Maatschappij tot Nut van 't Algemeen. Vastgesteld den 7Mei 1845. GA Nijmegen. Secretarie-archief, Nijmegen inv . no . 19/38.338. 23 GA Leiden. Archief van Curatoren van de Latijnse School/het Stedelijk Gymnasium, inv.no. 633/68. 24 GA Leiden. Archief van Curatoren van de Latijnse School/het Stedelijk Gymnasium inv.no. 633/68. 25 GA Leiden. Archief van Curatoren van de Latijnse school/het Stedelijk Gymnasium inv.no. 633/68. 26 Simon Frederik Groen (1817-1869) studeerde letteren in Utrecht, werkte als gouverneur bij een adellijke Engelse familie in Parijs, werd maitre d'étude op een pensionaat in St. Germain en was van 1847 tot 1859 leraar Frans op het Stedelijk Gymnasium te Leiden (NNBW 1918:677; GA Leiden Archief van Curatoren van de Latijnse School/het Stedelijk Gymnasium inv.no. 633/91). 27 GA Nijmegen. Secretarie-archief Nijmegen. R.B. 30 maart N 19/550. 28 GA Nijmegen. Secretarie-archief Nijmegen. R.S. 28 mei 1847, f. 49-49v. 29 GA Nijmegen. Secretarie-archief Nijmegen. P.D. inv.no. 19/21669. 30 Dit overzicht is samengesteld aan de hand van gegevens uit Van der Aa (twaalfde deel, tweede stuk p. 1128), British Museum (deel 166), Brinkman's catalogus (p. 296, 824), Frederiks en Van den Branden (p. 531), NNBW (deel 3, kol. 884). Mols, M., De grammatica volgens G. C. Mulder [... ] . Amsterdam, 1988. De OPC van de UB in Amsterdam, de CC van de KB in 's-Gravenhage en de OPC en de kaartenbak in de cataloguszaal van de UB in Nijmegen. Bibliografie van geschriften op het gebied van de Nederlandse taalkunde uit de negentiende eeuw. Z.W.O. project 30-45: "Geschiedenis van de Nederlandse taalkunde". Amsterdam, 1977. Bronnen die wel geraadpleegd zijn maar die geen informatie opleverden zijn: de catalogus van de Bibliothèque Nationale, de NUC en het Repertorium voor psychologie, pedagogiek en didactiek op de afdeling bibliografische informatie van de UB te Amsterdam. Voor volledige titelbeschrijving zie: Literatuur. 31 Vindplaats: UB Amsterdam (ed. 1845, 1858 en 1864). 32 Dit werk is anoniem verschenen. In Vermomde Nederlandsche en Vlaamsche schrijvers van A. de Kempenaer (1928, kolom 170) wordt G.C. Mulder genoemd als auteur. Onder het voorberigt staan de initialen G.C.M. (ed . 1846) . 33 Vindplaatsen: UB Amsterdam (ed. 1846); UB Groningen (ed. 1848); UB Nijmegen (ed. 1846 en 1848). 34 Vindplaatsen: KB 's-Gravenhage (ed. 1852); UB Amsterdam (ed. 1847, 1851, 1852, en 1866); UB Nijmegen (ed. 1866). 35 Vindplaatsen: UB Amsterdam (ed. 1848, 1864, 1867, 1874 en 1875); UB Leiden (ed. 1881); UB Nijmegen (ed. 1853). 36 Vindplaats: UB Amsterdam (ed. 1858). 37 Vindplaatsen: THU Kampen (ed. 1852); UB Amsterdam (ed. 1852); UB Leiden (ed. 1852 en de nieuwe titeluitgave z. j .) . G. C. Mulder, een schrijvende onderwijzer 38 Vindplaats: UB Amsterdam (ed. 1854 en 1858). 39 Vindplaats: UB Amsterdam. 40 Vindplaatsen: Koninklijk Huisarchief 's-Gravenhage (ed. 1859); Stichting Theo logische Faculteit Tilburg (ed. 1865); UB Amsterdam (ed. 1859, 1865, en 1872); UB Leiden (ed. 1865); UB Nijmegen (ed. 1865 en 1872); UB Utrecht (ed. 1865). 41 Vindplaatsen: Koninklijk Huisarchief 's-Gravenhage (ed. 1865); UB Amsterdam (ed. 1856). 42 Vindplaats: UB Amsterdam. 43 Vindplaats: UB Amsterdam (ed. 1859 en 1864). 44 Vindplaats: UB Amsterdam. 45 Vindplaatsen: KB 's-Gravenhage; UB Amsterdam; Zeeuwse Bibliotheek Middel burg . 46 Vindplaatsen: Bibliotheeek 0 en W Zoetermeer; UB Amsterdam. 47 Vindplaats: UB Amsterdam. Geraadpleegde archieven en collecties Amsterdam, Universiteits Bibliotheek: Repertorium voor psychologie, pedagogiek en didactiek op de afdeling bibliografische informatie. Boxtel, Gemeentearchief : Genealogische onderzoeken Q t/m Z: Van der Velden. Staat van Bevolking, 16 maart 1840. 's Gravenhage, Koninklijke bibliotheek: Centrale Catalogus. Leiden, Gemeentearchief: Archief van Curatoren van de Latijnse school sedert november 1838 het Stedelijk Gymnasium, 1739-1982 (1984) Nijmegen, Gemeentearchief: Bevolkingsregisters 1829-1850, 1850-1860. Burgerlijke Stand Nijmeegsche Almanak voor het jaar 1851 en 1854. Provinciale Geldersche en Nijmeegsche Courant, jaargangen 1846, 1847, 1858 en 1859. Secretarie-archief Nijmegen (Personeel Dossiers, Raadsbesluiten en Raadssignaten) . Utrecht, Gemeentearchief: Burgerlijke Stand. Doop-, Trouw-en Begraafboeken. Stadsarchief III, transporten en plechten. Volkstellingsregister 1824. Utrecht, Rijksarchief: Burgerlijke Stand, huwelijksbijlagen 1840. Memorie van Successie, kantoor Utrecht. 34 Petra Beij-Sutmuller Literatuur Aa, A.J. van der, e.a. 1869 Biografisch Woordenboek der Nederlanden [...] . Twaalfde deel. Haarlem: J.J. van Brederode. Bakker, D.M. 1977 `De grammatica in de negentiende eeuw'. In: D.M. Bakker en G.R.W. Dibbets (red.), Geschiedenis van de Nederlandse taalkunde. Den Bosch: Malmberg, 113 161. Begheyn, P.J. en Peters, E.F.M. 1990 Gheprint te Nymeghen 1479-1794. Nijmegen: Nijmeegs Museum `Commanderie van Sint Jan' en Gemeentearchief Nijmegen. Begheyn, P.J. 1993 Welk eene kinderkennis! HetNijmeegs jeugdboek 1810-1910. Nijmegen: Nijmeegs Museum 'Commanderie van Sint Jan'. Bibliografie van de geschriften op het gebied van de Nederlandse taalkunde uit de negentiende eeuw. Z.W.O.-project 30-45 : "Geschiedenis van de Nederlandse taalkunde". Amsterdam, 1977. Boekholt, P.Th.F.M. 1978 Het lager onderwijs in Gelderland 1795-1858. Zutphen: De Walburg Pers. Boekholt, P.Th.F.M. en Booy E.P. de 1987 Geschiedenis van de school in Nederland vanaf de middeleeuwen tot aan de huidige tijd. Assen [etc.] : Van Gorcum. Boersma, U.J. 1960 De syntaxis in het moedertaalonderwijs op de lagere school. Groningen: J.B. Wolters. British Museum. General catalogue ofprinted books. London: British Museum, 1959 1966. Buylinckx, J. e.a. (red.) 1986 Ach lieve tijd. Twintig eeuwen Nijmegen en de Nijmegenaren. Nummer 9. Nijmegen: Waanders en boekhandel Kloosterman. Catalogue général des livres imprimés de la Bibliothèque Nationale. Paris, 18971981. Coebergh van den Broek, A.M. 1988 Meer dan zes eeuwen Leids Gymnasium. [Leiden] . Dasberg, L. en Jansing, J. 1978 Meer kennis, meer kans. Haarlem: Fibula-Van Dishoeck. Driel, L. van 1982 `Tussen attributief en predikatief . In: L. van Driel en J. Noordegraaf (red.), Studies op het gebied van de geschiedenis van de taalkunde. Kloosterzande: Duerinck- Krachten, 110-137. Driel, L. van 1988 De zin van de vorm. Roorda's logische analyse en de algemene grammatica. Am sterdam: VU Uitgeverij. G. C. Mulder, een schrijvende onderwijzer Frederiks, J.G. en Branden, F.J. van den 1891 Biographisch woordenboek der Noord-en Zuidnederlandsche letterkunde. Amsterdam: L.J. Veen. Kempenaer, A. de 1928 Vermomde Nederlandsche en Vlaamsche schrijvers. Leiden: A.W. Sijthoff. Meulen, R. van der (red.) Brinkman's catalogus der boeken, plaat-en kaartwerken (1850-1882) . Amsterdam: C.J. Brinkman. Facsimile-uitgave Leiden: A.W. Sijthoff, 1966. Molhuysen, P.C., Blok, P.J. e.a. (red.) 1911-1937 Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek. (NNBW) Leiden: A.W. Sijthoff. Mols, M. 1988 De grammatica volgens G. C. Mulder, Hoofdonderwijzer aan de Eerste Openbare School te Nijmegen. Doctoraalscriptie Nederlandse Taalkunde, Vrije Universiteit Amsterdam. The National Union Catalog, pre-]9561mprints [...] . (NUC) London: Mansell, 19681980. Nieuwe bijdragen, ter bevordering van het onderwijs en de opvoeding, voornamelijk met betrekking tot de lagere scholen in het Koningrijk der Nederlanden. Leiden: Du Mortier en zoon, 1845 en 1846; 's-Gravenhage: Van Cleef, 1859. Noordegraaf, J. 1982 `Traditie en vernieuwing in de taalwetenschap.' In: L. van Driel en J. Noordegraaf (red.), Studies op het gebied van de geschiedenis van de taalkunde. Kloosterzande : Duerinck-Krachten, 81-137. Pluym, R.E.C. van der 1984 Nijmegen Nutsstad. 200 Jaar tot Nut van 't Algemeen 1784-1984. [Nijmegen] Rombouts, Fr.S. 1962 Historische pedagogiek. Tilburg: Zwijsen. Wegwijzer in de keus van schoolboeken en kinderwerkjes. Amsterdam: J . D. Sybrandi, 1847. Voortgang, Jaarboek voor de Neerlandistiek, 17 (1997 en 1998), 37-64 Het Redelijk Gezelschap van Joannes Vollenhove G.R.W. Dibbets Abstract -The profile of a historical personality can be improved by the study of his collection of books. In this contribution the collection of the minister, influential poet and famous user of the mother tongue Joannes Vollenhove (1631-1708) is reviewed on the basis of the auction catalogue (1708). It appears that Vollenhove possessed a collection of about 2750 titles; over the half of them were theological. A great number of the contemporary Dutch literary books he possessed in an édition de luxe, as a gift of acknowledgment for a liminal poem. Compared with his disciple, friend and colleague Arnold Moonen (1644-1711) Vollenhove had not the disposal of a great number of linguistic books. 1. Inleiding Op 12 juni 1894 werd door E.J. Brill en Burgersdijk & Nierman in Leiden op verzoek van de Alkmaarse officier van justitie Dirk Francois van Leeuwen (1826-1895) de handschriftenverzameling geveild die grotendeels bijeen was gebracht door Joannes Vollenhove (1631-1708). Het betrof hier geen executorale veiling ten gevolge van een juridische procedure maar een die uit voorzorg geschiedde: de collectie was sinds het overlijden van de gerenommeerde Haagse predikant op 14 maart 1708 binnen de familie bewaard en op bescheiden schaal aangevuld, en de huidige beheerder: Dirk Francois van Leeuwen zelf, kinderloze en ongehuwde nazaat van Vollenhove en al enigszins op leeftijd, wilde voorkomen dat de stukken verloren zouden gaan ("il désire les voir, avant sa mort, passer en bonnes mains. De là la vente"; ml. tot Catalogue) . Ten behoeve van de auctie is de verzameling beschreven in de Catalogue d'une splendide collection de lettres autographes et de documents historiques et littéraires provenant de la succession de Johannes van Vollenhoven (Leiden, 1894) . Uit deze catalogus blijkt dat Vollenhove een verzamelaar is geweest van geschreven 'curiosa', een `eigenaardigheid' waarover de Dordse predikant David Flud van Giffen (1653-1701), met dezelfde verzameldrang behept, hem op 17 februari 1698 heeft geschreven: "Onse curieusheit is een van de prij selikste, en die best bij letteren past". De catalogus laat tevens zien dat Vollenhove lang niet alle brieven die aan hem gericht waren, aan het vuur heeft toevertrouwd of anderszins heeft vernietigd. De inhoud van de catalogus bevestigt de opmerking in Van Seim (1987:97) omtrent het bewaren van na gelaten correspondentie door de familie. In een aantal van de ongeveer 500 brieven van en aan Joannes Vollenhove die inmiddels mede op basis van de Catalogue o.a. via de electronische Cata logus Epistolarum Neerlandicarum (CEN) en archiefonderzoek zijn achter 38 G.R.W. Dibbets haald, is sprake van boekenbezit, boekenveilingen en boekenverwerving door koop of schenking. Ik geef daar enkele voorbeelden van. Als Vollenhove in de zomer van 1665 als predikant uit Zwolle naar Den Haag is beroepen, schrijft zijn goede vriend Johannes Coccius (1626-1678), dan nog rector van de Zwolse Latijnse school, op 15 oktober van dat jaar dat er een drietal boeken van Vollenhove bij hem is achtergebleven. Op 5 maart 1682 verzoekt de Amsterdamse remonstrantse leraar Geeraerdt Brandt (16261685) in een naschrift bij zijn brief zijn Haagse ambtgenoot om toezending van "de catalogus van den Heer van Kijfhoeks boeken" . Dat Vollenhove belangstelling koesterde voor boekenveilingen en daar ook zijn slag heeft geslagen, blijkt overduidelijk uit wat de al genoemde Coccius op 21 april 1666 aan Vollenhove heeft geschreven; hij wenst de Haagse predikant geluk `vanwege de prachtige boeken die u daar hebt aangeschaft' ("de libris egregiis ibi comparatis") en zegt hem te benijden want u bent in de gelegenheid zoveel grote verkopingen te baat te nemen, waarop u niet alleen boeken voor een zacht prijsje aanschaft, maar ook zeer zeldzame werken, die je bij boekhandelaren vergeefs zoekt ("[tu] cui tot mag -narum auctionum occasion licet uti, in quibus non solum pretio emas minore libros, sed & raros nimium, & quos frustra quxras apud bibliopolas") (Dibbets 1997) . Dit laatste citaat bevat de suggestie dat Vollenhove reeds in 1666 een boekenverzameling heeft bezeten, al dan niet bescheiden, maar zeker voor een deel begerenswaardig voor Coccius. Het vermoeden omtrent de aanwezigheid van een bibliotheek(je) in Vollenhoves woning aan de Haagse Prinsengracht wordt versterkt door diens antwoord van 4 april 1669 op Brandts verzoek van 19 november 1668 om Seize sermons sur divers textes de l 'Ecriture sainte (Genève: J.A. en S. de Tournes, 1660) van Raymond Gache te mogen lenen: Les Sermons de Mons[ieu]rRaymond Gache, zijn wel eertijds van mij gelezen en geprezen, onder en na het gebruik, maar ik hebze nu zelf niet. Ik blijve anders met mijne boeken tot veel groter diensten aan Uw Eerw. verplicht [...] . Dát er boeken door Vollenhove werden uitgeleend, kan worden opgemaakt uit een opmerking in de condoleancebrief van 9 oktober 1674, vanuit Londen aan Brandt geschreven, betreffende Seneca's "uitnemend werkje van de voorzienigheit" , ongetwijfeld diens De providentia: het boek heb ik hier niet by de haat, immers [althans] niet in mijn kamer, als [vermits] zyn Excell. den Heere van Beuningen geleent. Bleek hierboven al dat Vollenhove boeken kócht, hij kreeg er ook, vele, ten geschenke. Voor het eerst is daarvan in de teruggevonden brieven sprake in Brandts brief van 9 juli 1665. Brandt, dan nog predikant in Hoorn, doet Vol Het Redelijk Gezelschap van Joannes Vollenhove lenhove daarin het voorstel vriendschap te sluiten en zendt hem "dese Stichtelijke Gedichten tot een gering teeken mijner genegentheit t'uwaerts" : Brandts bundel Stichtelyke gedichten, vervaetende verscheide gebeden, plichten en opwekkingen ter Godtsaeligheit, in hetzelfde jaar voor Jan Rieuwertsz in Amsterdam gedrukt. Heel wat brieven, vooral van na ongeveer 1680, laten zien dat schrijvers een exemplaar van hun geesteskinderen aan Vollenhove toe hebben gestuurd; in vele ervan prijkt een Nederlandstalig gedicht van deze `zoon van Vondel' als eerste van de liminaria (Dibbets 1991) . Voor wie iemands schriftelijke nalatenschap bestudeert, kan het nuttig zijn de bibliotheek van zijn `object' te kennen. Die kan zicht bieden op (een deel van) de geestelijke, culturele achtergrond van de eigenaar, op de inhoud van diens teksten. Doorlichting van de Catalogus [...] librorum [...], quos magno studio & judicio collegit [...} Arnoldus Moonen (Deventer: Johannes van Wijk, 1713), na de dood van dominee Arnold Moonen (1644-1711) samengesteld ten behoeve van de veiling van diens boeken, liet o.a. zien dat deze auteur van de invloedrijke Nederduitsche spraekkunst (Amsterdam: Francois Halma, 1 1706) een respectabele collectie taalkundige werken tot zijn beschikking heeft gehad, en bracht nieuw bronnenmateriaal aan het licht (Dibbets 1992) . Een `catalogus-Vollehove' -zo was de verwachting -zou de intellectuele achtergrond van waaruit Vollenhove geschreven heeft, verduidelijken, concrete passages in brieven, gedichten, preken kunnen verhelderen, en laten zien over welke kennis en informatiebronnen op diverse terreinen de vermaarde Haagse predikant in de onmiddellijke omgeving van zijn schrijftafel heeft kunnen beschikken. Daarbij mag uiteraard niet worden veronachtzaamd dat Vollenhoves boekenbezit in de loop der jaren is gegroeid, zodat een (bij voorbeeld taalkundige) uitspraak uit 1686 niet met zekerheid mag worden verbonden met een taalkundig werk dat na Vollenhoves dood op een van zijn boekenplanken stond. En bovendien: Vollenhove zal, schrijvend, ook gebruik hebben gemaakt van boeken van elders; zo weten we uit een brief van 14 augustus 1673, geschreven door Coccius, die dan hoogleraar in Leiden is, dat Vollenhove in de Leidse universiteitsbibliotheek heeft laten zoeken naar de Latijnse of Griekse versie van de Opera van de vierde-eeuwse kerkvader Gregorius van Nazianze, gedrukt in 1550 voor Joannes Hervagius te Bazel, of naar De pauperibus amandis & benignitate complectendis oratio (Parijs: Vascosanus: 1550) van dezelfde schrijver: als Vollenhove er behoefte aan had, kon het boek hem worden toegezonden ("Qui si tibi usui sit futures, negotio facili transmittetur") . Dat de inhoud van Vollenhoves "boekkamere" -een term die Brandt gebruikt in zijn brief van 29 maart 1668 - was geveild en er ten behoeve daarvan een catalogus was vervaardigd, bleek uit een mededeling in de Oprechte Haerlemse Dingsdaegse Courant van 11 september 1708, herhaald in de editie van 18 september: 40 G.R.W. Dibbets Den 24 September sal men in 's Gravenhage by Abr. de Hont verkopen de treffelijcke Bibliotheek van Do. Joh. Vollenhove, in sijn Leven Predicant in 's Gravenhage; bestaende in schoone Theol. Auctores, Gr. Lat. , Hist. , Antiq. , Litterat. en Miscell.: De Catalogus is te bekomen t'Amsterdam by Boom en van Damme, Haerlem van Kessel, Leyden Boudesteyn en Dijkhuysen, Delft Beman, Rotterdam vander Veer, Dort Goris, Gouda Kloppenburg, Utrecht van de Water, Aernhem Smits, Nimwegen Meys, Antwerpen Verdussen, &c. Raadpleging van de microfiches van de Book Sales Catalogues of the Dutch Republic 1599-1800 bracht geen 'veilingcatalogus Vollenhove' aan het licht. Maar G.T. Hartong (Enschede) was zo vriendelijk, me te wijzen op Blogie (1992: kol. 6) waarin een exemplaar van de gezochte catalogus, bewaard in de Koninklijke Bibliotheek Albert Ier te Brussel, wordt beschreven (sign. VI 86.750 A 12). Kort daarop attendeerde dr. J.A. Gruys, van de Afdeling Bijzondere Collecties van de Koninklijke Bibliotheek te Den Haag, me op een ander exemplaar ervan,, in de Nationale Openbare Bibliotheek (eertijds de Keizerlijke of Saltykov-Scedrin Bibliotheek) te Sint-Petersburg (sign. 16.134. 7.23). Van dit exemplaar, deel uitmakend van de grote verzameling veelal unieke Nederlandse veilingcatalogi (Lankhorst 1992-1993) waartoe ook die van Moonen behoort (Dibbets 1995), kon een microfilm worden vervaardigd. Deze bijdrage is gebaseerd op een microfilm van het Sint-Petersburgse exemplaar, waarin op enkele plaatsen veilingprijzen genoteerd zijn. 2. Beschrijving van de catalogus Zoals we bij zeventiende-en achttiende-eeuwse veilingcatalogi regelmatig zien, is het boekwerkje verschenen in octavo-formaat. De titel ervan luidt: Catalogus selectissimorum in omni disciplinarum genere librorum, theologicorum, historicorum, litteratorum, antiquitorum aliorumque miscellaneorum, quos, dum viveret, usus est plurimum reverendus Joh. Vollenhove, ss. theologix doctor, ecclesiae Hagiensis pastor fidelissimus. De `toon' van dit titelblad mag de huidige lezer geen gouden boekenbergen beloven: de gekozen bewoordingen zijn zeker vanaf de tweede helft van de zeventiende eeuw een nagenoeg vaste formule (Van Selm 1987:78). De collatieformule van het boekje (verder CLV: Catalogus Librorum Vollenhove) luidt: ire A-H8 I4 (I1 + X). Na vier ongepagineerde bladzijdes volgen 130 genummerde waarop de boektitels zijn gedrukt. In het Sint-Petersburgse exemplaar is achter het G-katern (p. 112) de Catalogus van veel fraye papiere prent-kunst, zoo van Italiaanse, Franse, Hoog-en Nederduytse meesters ingevoegd, die "verkogt sullen werden op den 28. September 1708. des morgens ten 10. uuren in de boekwinkel van Abrah. de Hondt, op de Groote Zaal van 't Hof, in 's Gravenhage". Deze collectie prentkunst zou dus, gelijk we nog zullen zien, aan de man worden gebracht op dezelfde ochtend als de laatste Het Redelijk Gezelschap van Joannes Vollenhove portie van Vollenhoves bibliotheekinventaris. De catalogus ervan vormt een materiële eenheid met die van Vollenhoves boeken, zij het dat hij in dit exemplaar op de verkeerde plaats terecht is gekomen: de katernensignatuur ervan (I21) sluit op die van de CLV aan en het titelblad is ingevoegd. Het tweede signatuur- en nummerloze blad van CLV (ir2) bevat veilingcondities en mededelingen aan de kopers: Aen de Koopers. Den Kooper werdt bekent gemaekt, dat alle de Boeken voor compleet werden verkoft, dog onder conditie, dat den Kooper gehouden sal zijn, sijne gekofte Boeken te collationeeren aen des Verkoopers Winkel, binnen de tijdt van veertien dagen, en by gebreeke van dien, sal den Kooper gehouden wesen, de selve Boecken voor sijn reekening te houden; Edoch soo Baer buyten des Verkoopers weeten eenig Boek defect mogte wesen, soo sal den Verkooper voldoen kunnen, met het selvige Boek wederom [terug] te nemen, voor de gekofte Penningen [koopsom] . Wert gewaerschouwt dat men des voormiddags ten negen uyren, en naer de middagh ten twee uyren precijs sal beginnen te Vercoopen. Bevatte het titelblad van de catalogus al de informatie dat Abraham de Hondt (1659-1726) de auctie zou houden op 24 september 1708 "In aula magna (vulgo) de Groote Zaal van 't Hof', op de laatste van de vier ongenummerde bladzijdes vinden we een nadere precisering in de "ordre De welke gehouden sal werden in 't Verkoopen" Vijf dagen zijn er voor de verkoping uitgetrokken : [24 en 25 sept] Alle de Theologici in Folio, Quarto, Octavo, en Duodecimo [26 september] Alle de Miscellanei in Folio en eenige Miscellanei in Quarto [27 september] Het Restant van de Miscellanei in Quarto en eenige Octavo [28 september] Het Restant van de Miscellanei in Octavo en Duodecimo, ongetwijfeld gevolgd door enkele kavels, zonder lotnummer vermeld op p. 130, aan het einde van de CLV: Eenige curieuse Packetten Een silver Sackhorloge Een Note-Borne Tafel met een geslingerde voet, onder 't bladt een Schaak of Dambordt, daar toe seer curieuse stukken zoo van Yvoor als swart Ebbenhout. En om te Dammen 28. Schyven seer net geschroeft; aen weerzyde met inscripten, en beeltenisse van oude en latere tyden. Onder 't Bordt twee laatjes om de schyven of schaak stukken in te leggen. Eenige Boeckekasten Een Lessenaer. 42 G.R.W. Dibbets De Hondt, die een grote naam en ervaring als veilingmeester van boeken had (zie Kossmann 1937:189-190), rekende er dus op dat hij op 28 september maar weinig meer te veilen zou hebben van de boeken van Vollenhove: vanaf 10 uur zou de "Prent-kunst" onder de hamer komen, zoals we hierboven hebben gezien. De CLV kent twee afdelingen: theologie (p. 1-58) en diversen: "libri miscellanei" (p. 58-130). Binnen de afdelingen zijn de boeken, zoals gebruikelijk was, naar formaat ingedeeld: folio, kwarto, octavo en duodecimo. Elk formaat kent vervolgens nog een tweedeling: één categorie blijkbaar `normale' werken, en één die een `aanhangsel' vormen: "Libri Theologici in Folio" " Appendix. Libri Theologici in Folio", etc. Wie binnen één formaat de titels van de twee categorieën vergelijkt, stelt vast dat er nogal wat werken in de appendices vermeld zijn die al in de eerste categorie zijn genoemd. Bij de theologische folianten bij voorbeeld komen 8 van de 23 werken uit de appendix reeds in de eerste afdeling voor, bij de kwartijnen 32 van de 98, opnieuw ca. ½ deel; in veruit de meeste gevallen betreft het, gelet op het vermelde jaartal van uitgave, dezelfde editie van het werk. De vraag werpt zich op, wat die tweedeling te betekenen heeft. Ik neem aan dat De Hondt, zoals zijn collega's, in de appendices boeken heeft aangeboden die niet tot de bibliotheek van Vollenhove hadden behoord: winkel voorraden, niet (op tijd) opgehaalde restanten van eerdere veilingen (Van Selm 1987:96-97). Er valt geen andere verklaring te geven voor de afzonderlij ke annoncering: de inhoud geeft er geen aanleiding toe. In het onderstaande overzicht zijn afdelingen en formaten onderscheiden. Op de eerste regel van de beide afdelingen zijn de nummers van het boekenbestand van Vollenhove vermeld, op de tweede die van de toegevoegde boeken uit de appendix. folio kwarto octavo duodecimo theologie 1-127 1-455 1-512 1-205 228-252 456-553 513-529 206-209 diverse 253-407 554-816 530-1015 210-496 408-497 817-1005 1016-1347 497-686 Duidelijk wordt dat de drukker van de catalogus de nummering per formaat heeft laten doorlopen, hoewel bij voorbeeld de theologische werken in octavo beschreven zijn op p. 34-51 van de catalogus (nrs 1-529), de overige octavo boeken op p. 89-115 (nrs 530-1347). De aantallen te veilen loten wijken enigszins af van de hierboven gedane opgave: enerzijds zijn er bij het nummeren getallen overgeslagen -zo ont Het Redelijk Gezelschap van Joannes Vollenhove breekt bij voorbeeld nr. 28 op p. 35 -, anderzijds werden er nummers herhaald, voorzien van een of meer asterisken, zoals op p. 79 en p. 43: 781 Uytheemsse Oorlog of Roomse Min-triomfen, door Clootwyk *781 Zuylichem Zeestraat van 's Gravenhage 279 Mornay Mysterium Iniquitatis 1612. *279 Gutherius de Officiis Domus Auguste. **279 Litterx Societatis Jesu, 11 vol. ***279 Seldeni de Dis Syris Syntagmata, cum additamentis, 2 voll. Betrekken we deze overgeslagen nummers en toevoegingen binnen de berekening, dan betrof de veiling de volgende aantallen loten: folio kwarto octavo duod. theologie Vollenhove appendices 225 25 457 99 517 17 205 4 1404 145 1549 diverse Vollenhove 155 263 486 289 1193 appendices 91 189 333 190 803 1996 totaal 496 1008 1353 688 3545 2597 van deze 3545 loten (ruim 73 %) zouden dus tot het boekenbezit van Vollenhove hebben behoord. We zullen mogen aannemen dat het het grootste deel betreft van wat op Vollenhoves boekenplanken heeft gestaan. De erven hebben wellicht, behalve de boeken van de hand van hun vader die geen van alle in de catalogus voorkomen (zie Van Selm 1987:97), ook andere (bij voorbeeld dierbare, herinneringsvolle, kostbare) werken vooraf veiliggesteld. Ruim 54 % van de geveilde boeken van Vollenhove - de appendices blijven hier verder buiten de beschouwing -bestond uit theologie, waarvan met name onder die in folio en in kwarto nogal wat werken voorkomen waarbij opgegeven is dat ze uit meer volumina bestonden, zoals bij voorbeeld nr 21 op p. 2 van CLV (verder 2.21 etc.): 2:21 J . Coceii Opera, 8 vol!. Amst. 1677. 20:215 Augustinus de Civitate Dei cum notis Vivis & Coquxi, 2 voll. Francof. 1661. 44 G.R. W. Dibbets Behalve uit een werk van meer dan één band kon een lot ook uit meer werken bestaan, van één auteur of verschillende; ook zijn er wel meer exemplaren van hetzelfde werk in een lot opgenomen, waarbij het soms verschillende edities betreft. Het valt niet uit te sluiten dat deze soms één band hebben gevormd, maar zeker wanneer er in een nommer "bis" is vermeld, zullen we mogen aannemen dat de twee exemplaren afzonderlijk aan de man zijn gebracht (Van Selm 1987:91) : 5:98 Marloratus in Psalmos idem in Esaiam 1562, apud Stephanum. 46:365 Spanheim versameling van Predikatien. 55:125 Goethals Godtsalig overlyden van Frederik Hendrik en meer andere Tractaten. 27:392 G. Brandt 31. Predikatien. 49:461 57. Morale Zinnebeelden. 46:372 Daille 20. Feest-Predikatien. 4:79 A. Hyperius in Epistol. ad Hebrxos, item J. Wolphius in Nehemiam. 79:785 Verscheyde Polityke Tractaten van 't jaar 1612. tot 1649. 71:567 Horatius Lambini, Franc. 1596. bis idem 1605. 71:569 Horatius Cruquii, Lugd. Batt. 1597. bis idem 1579. Het totale aantal boeken uit het bezit van Vollenhove dat geveild werd, ligt dus hoger dan het aantal loten. Ruw geschat ging het om rond de 2750 werken. Daarmee gaf Vollenhove zijn adept en ambtgenoot Moonen het nakijken die zo'n 2000 werken tot zijn beschikking heeft gehad (Dibbets 1995:204), evenals zijn vriend, de Zwolse en Haagse rector en Leidse hoogleraar Coccius, wiens bibliotheek amper de 1700 boeken haalde (Dibbets 1997) . In de informatie die de catalogus omtrent de aangeboden boeken biedt, zitten duidelijke verschillen (zie Van Selm 1987:90). Zowel bij de theologische werken als bij die met diverse inhoud (inclusief de appendices) zijn bij de boeken in folio en — in wat geringer mate — in kwarto in de regel plaats en jaar van de uitgave opgegeven. Soms ontbreekt een van die beide, soms is van het impressum ook de naam vermeld van de (vooral vermaarde) uitgever/ boekhandelaar voor wiens rekening het werk gedrukt is: 2:38 Gatena Grxcorum patrum in beatum Jobum, Londini 1687. 3:47 Monumenta S. Patrum Orthodoxographia, 2 vol. Basilxa libr. Rar. 2:33 Theodoreti Episcopi Sermones, gr. lat. 1592. 3:58 Chemnitii & Gerhardi Harmonia Evangelica, 2 voll. 2:19 S. Hieronymi Opera, 9 tom. 4 volt. Basil. 1526 apud Froben. Bij de twee overige formaten is deze informatie hoogst zeldzaam. Wat de bibliografische verzorging betreft doet de CLV dus sterk onder voor de catalogus- Moonen, in 1713 door Johannes van Wijk in Deventer uitgebracht, die van het begin tot het einde nagenoeg steeds, behalve de naam van de auteur en de titel van het werk, plaats en jaar van uitgave heeft opgegeven. Er moet Het Redelijk Gezelschap van Joannes Vollenhove bovendien worden opgemerkt dat de gegevens in de CLV wel dikwijls maar niet steeds betrouwbaar zijn: onder 17:134 wordt Johannes Gerhardus' "In Epistolas ad Hebrxos, Jenx 1631 " genoemd. Het in mijn bezit zijnde exemplaar van Vollenhove, dat hij volgens een aantekening op het schutblad op 7 april 1667 heeft aangeschaft, vermeldt bij voorbeeld dat dit werk voor rekening van Christian Guth uit Hamburg in Jena is gedrukt in 1661. De titelbeschrijvingen uit de CLV behelzen ook andere inlichtingen. Bij lot 25:352 is aangegeven dat het om een handschrift gaat ("Synopsis der Resolutien zoo van de Nationale als particuliere Synoden der Provincien M[anu] S[criptum] ") evenals bij 42:242 ("S. van Till introductio Sciographica ad Systema antiquitatum Biblicarum Vet. & Nov. Testament. manuscript[um] nitid[issimum] ") . Enkele malen is vermeld dat het een doorschoten exemplaar betreft, zoals 42:241 ( "Novum Testamentum Grxcum cum charta pura") en 46:364 ("Het Nieuwe Testament van Hartsoecker, bis met schoon papier ") . Dit laatst genoemde lot omvatte twee exemplaren van hetzelfde werk: Christiaen Hartsoekers (1626-1683) Het Nieuwe Testament of Verbondt, uit het Grieksch op nieuws vertaelt (Amsterdam: Hendrik en Dirk Boom, 1680), waarvan het eerste door de vertaler met zijn brief van 28 september 1680 was aangeboden, het tweede volgens die van 11 augustus 1681 op verzoek van Geeraerdt Brandt, "om 'er volgens uwe toesegging uwe aenmerkingen bij te stellen". Met de één maal voorkomende toevoeging "libr[i] Rar[i]" : `zeldzame boeken' (3.47; zie boven) vroeg De Hondt de aandacht van potentiële kopers, evenals met aanduidingen als `zeer oud' (42.262: "Cassiodori Historia Ecclesiastica, Paris. exempl. vetustissim. ") . Speciale belangstelling (en betaling) werd ook gevergd door middel van toevoegingen als "charta major" of "gr[oot] pap[ier]", "fr[anse] bant] " , "en veau" die verschillende keren voorkomen, of "in jught leer met slooten" (1:3, 10:218), "met volkomen Annotatien, in jught leer" (10:219). Hetzelfde mogen we aannemen voor de `(curieus) afgesette' , d. i. (zorgvuldig) ingekleurde werken die onder 58:253 ("Braun Civitates orbis Terrarum, 6 vol!. afgeset") en 61:321 ("Tonneel des Aertrijcks of nieuwe Atlas, door Bleau, 6 deelen curieus afgeset") zijn opgenomen. Voor het zetsel van de catalogus is gebruik gemaakt van verschillende lettertypes. Maar vielen in de catalogus-Moonen Hebreeuwse en Griekse werken op doordat voor de titelbeschrijvingen Hebreeuwse resp. Griekse lettertekens zijn gebruikt, in de CLV is dat niet het geval. Toch heeft ook Vollenhove beschikt over enkele Hebreeuwse en Griekse werken, zoals blijkt uit 1:5 Biblia Grwca. Franc. apud Wechel. 1597. 63:348 Herodotus J. Camerarii, Item Thucidides cum Scholiis Ant. grace. 1:7 Biblia Hebraica, Sebast. Munsteri, Basilix 1546. De beschrijving van Nederlands-en Duitstalige boeken is gezet in een gotische letter, van Engelse, Franse, Spaanse en Italiaanse in een cursiva, terwijl de overige (Latijnse) titels in romein zijn gedrukt (zie Van Selm 1987:88-89). 46 G.R.W. Dibbets Dat maakt het gemakkelijk de boeken uit de bibliotheek van Vollenhove op grond van de lettertypen uit de catalogus naar talen in te delen, temeer omdat per afdeling en formaat de titels bijna geheel per talengroep en dus lettertype zijn geordend. Het onderstaande overzicht, opgesteld op basis van de typografie van de CLV, laat zien hoe groot het bestand aan loten in volkstalen bij Vollenhove is geweest: theologie Ned. Fr. Eng. Du. It. Sp. folio kwarto octavo duodecimo 32 152 152 90 5 19 76 34 3 4 1 5 - 1 3 - - - - 1 - - - - 426 134 13 4 1 - diverse folio kwarto octavo duodecimo 17 60 42 15 3 10 15 10 - - - - - - - - - 5 6 8 - - 2 1 134 38 - - 19 3 In totaal waren dus 560 van de loten (ruim 21 %) Nederlandstalig, 195 (nog geen 8%) geschreven in een van de romaanse volkstalen, Frans, Italiaans of Spaans. Allerminst spectaculair maar wel opmerkelijk in deze tijd waarin weinig Nederlanders het Engels beheersten, is het aantal Engelstalige theologische werken: maar Vollenhove had in 1674, toen hij in Engeland vertoefde, pogingen in het werk gesteld zich het Engels eigen te maken; in zijn interessante, eigenhandig geschreven `Reisjournael van een reis naar Engeland 17.V -30.X. 1674' (UBL Ltk hs 1644) zijn dienaangaande verschillende opmerkingen te vinden. En als hij zich al niet eigener beweging naar de Londense boekwinkels en -markten heeft begeven, dan werd hij daar wel door de Leidse theologiehoogleraar Frederik Spanheim (1632-170 1) heen gedirigeerd, die hem op 12 augustus 1674 schreef: Juist u doe ik met de grootste aandrang het verzoek om, als u weet dat er iets heel nauwkeurigs of geleerds in de wereld van het boek is verschenen dat op het terrein ligt van de vroege kerkgeschiedenis of op dat van de verklaring van de Heilige Schrift of met betrekking tot de gewijde filologie, dat aan mijn broer te bezorgen, die er zorg voor draagt dat dat soort aankopen bij mij terechtkomt. Ik heb onder ogen gehad wat Pearson met betrekking tot Dallaeus heeft geschreven over de brieven van Ignatius, en ik heb Chronicus canon van Marsham gezien. Wellicht zullen er u of de Londense boekhandelaren vele andere te binnen schieten. U zou werkelijk een daad verrichten die tot dankbaarheid stemt, wanneer u me op de hoogte brengt van de goede dingen die onder de pers liggen te zweten. Het Redelijk Gezelschap van Joannes Vollenhove 3. Onderdelen uit het boekenbezit Ruim 54 % van Vollenhoves boeken is bij de afdeling theologie ondergebracht, wat voor een predikant niet verwonderlijk mag heten; daaronder bevinden zich ook werken als "Handelinge van 't Synode van Dordregt" (11.227), een bundel als "Lodesteyn Uytspanningen" (47.415; 49.479), en "Bewys dat Paus Jutte een Vrouw geweest is" (23.297), waarmee Egbert Grims Pauselicke heiligheit, dat is Catholyck ende authentyck vertoogh, dat Johannes, gemeenlick Paus Jutte genoemt, een vrouwe geweest is (Wesel: Dirc Wylickx, 1635) bedoeld zal zijn. De titels van de afdeling "libri miscel wijzen niet in de richting van een speciale interessegebied zoals bij-lanei" Moonen, die een duidelijk historische belangstelling had en een relatief grote verzameling (vooral in Deventer gedrukte) incunabels en post-incunabels, bijeen had gebracht (Dibbets 1995:210-211). Vollenhove bezat naast verscheidene (Nederlandstalige) geschiedkundige (Van Aitzema, Bor, Hooft, van Reyd, Van Slichtenhorst etc.) ook medische (Van Beverwijck, Van Solingen e.a.), plantkundige en geografische werken, dicht-en liedbundels, reisbeschrijvingen etc . , tot zelfs twee kookboeken (103.987 en 988) en een "uitgesproken erotische bundel" en "libertijnse autobiografische avonturenroman in verzen", gevolgd door satyrische verzen (Schenkeveld-van der Dussen 1989), toe: de Uyt-heemsche oorlog, ofte Roomse Min-triomfen ('s-Gra [...] venhage: Isaac Burchoorn, 11651 of latere ed.; 79.781) van Matthijs van de Merwede, heer van Clootwijck (1613-1664). De CLV telt maar weinig werken waarbij een jaartal voor 1541 is opgegeven. Ik noteerde slechts: "Biblia Antiqua Latina, ex Editione Antonii Goinii, Antwerp. 1540" (1.8), "S. Hieronymi Opera, 9. tom. 4 voll. Basil. 1526 apud Froben" (2.19), "Biblia apud Steph. 1528" (7:150), "Bibl. Hebraic. Arise Montani, item nov, Test. Colonize Allobrog. 1519" (7:151), "Dialogus Creaturarum, dat is Samenspraak der Creaturen, door Gerart Leeu tot Gouda 1482" (29.454), "G. Budaei Commentar. in Linguam graecam, 1529" (63. 359), "Fabii Quintiliani Orationes, Additx Petri Mosellani, Paris 1538" (64. 372), "Erasmi Epistoler, Basil. 1529" (64.385), "Erasmi Adagia, Basil. 1520" (64.386), "Ciceronis ad Brutum Orator, 1539 apud Gryphium" (74.644). Maar dit overzicht is, bij het ontbreken van zoveel jaartallen in de catalogus, waarschijnlijk geenszins representatief. Ik beperk me hier verder liever tot een schets van Vollenhoves bezit aan boeken op het gebied van de Nederlandse letterkunde (3.1) en -gezien de grote waardering die men voor hem als `taalkundige' koesterde - de taalkunde (3.2). 3.1. Nederlandse letterkunde 1. P.C. Hooft. Vollenhove heeft zijn grote bewondering voor het werk van Pieter Cornelisz Hooft (1581-1647) en Joost van den Vondel (1587-1679) niet onder stoelen of banken gestoken. In de brieven die hij heeft gewisseld met Brandt, toen deze de uitgave voorbereidde van Hoofts Werken (Amsterdam: 48 G.R.W. Dibbets Jacob Lescailje, 1671) en Nederlandsche Historien (Amsterdam: Johan van Someren, Abraham Wolfgangh, Henrik en Dirk Boom, 1677) heeft hij van zijn belangstelling voor deze edities blijk gegeven, en voorin beide uitgaven prijkt een drempeldicht van zijn hand (Vollenhove 1686:468-472, resp. 475478). In het eerste prijst hij Hoofts voortreffelijk gebruik van de Nederlandse taal, met name zijn purisme; Vollenhoves uitroep daarbij : "Ja Vondel waar geen Vondel zonder Hooft" leidde bij de nazaten van de drost die het gedicht vóór de publicatie ervan lazen, tot de beduchtheid dat dit "aenstoot soude geven" (brief B randt aan Vollenhove, d.d. 12 juni 1671) . In het drempeldicht dat de Historien voorafgaat, stelt Vollenhove Hoofts taal ten voorbeeld aan iedere Nederlandstalige auteur die wenst dat zijn werk beklijft: "zoo uw pen zich eer en duur belooft,/ Begint toch niet in 't Neêrlantsch zonder Hooft". En toen Brandt na Vondels dood bezig was diens Poëzy of verscheide gedichten (Franeker: Leonard Strik, 1682) uit te geven, wendde hij zich verscheidene malen om advies tot zijn Haagse vriend. Diens 'Lykzang over den groten poeet Joost van den Vondel' uit 1679 (Vollenhove 1686:304-307) is van de lijkdichten die achterin deel 2 van Poëzy zijn opgenomen, de eervolle eerste. Evenals Hooft wordt Vondel ten voorbeeld gesteld: "dichters, wilt gy eer inleggen,! Met maatzang, die vermaakt, of sticht,! Leert Vondels taal, Parnastaal spreken". Evenals bij Moonen (Dibbets 1995:231-232) zijn Hooft en Vondel in Vollenhoves bibliotheek royaal aanwezig geweest. We treffen er twee uitgaven van Hoofts Hendrik de Grote aan: een in folio ( "Hendrik de Groote" ; 62.327) en een in duodecimo (T.C. Hoofs Hendrick de Groote"; 123.484) . Met de folio-uitgave moet de eerste (Amsterdam: Willem Jansz Blaeuw, 1626) of de tweede druk (Amsterdam: Willem en Johan Blaeu, 1638) bedoeld zijn, met de duodecimo-editie die van 1661 of 1664 (Amsterdam: Arent van den Heuvel). Op de planken stonden ook twee exemplaren van "Nederlantsche Historien, met het Vervolg, bis" (62.326). Hoofts Neederlandsche Histoorien was in 1642 voor het eerst verschenen (Amsterdam: Louys Elzevier) en aangevuld met Vervolgh der Neederlandsche Historien, dat twaalf jaar later verschenen is (Amsterdam: Joan Blaeu) . Ik veronderstel echter dat het in de CLV gaat om de hierboven al vermelde editie uit 1677, bezorgd door Brandt, waarvan de titel: P. C. Hoofts Nederlandsche Historien [...], met het Vervolgh tot het einde der Landtvooghdye des Graaven van Leicester strookt met de tekst uit de catalogus. Het komt me voor dat de vermelding "P.C. Hoofs Werken, groot pap[ier] met figuren] . Amst. 1631 " (62.325) een onjuistheid bevat. Allereerst is er geen bundeling van Hoofts werk in dat jaar verschenen. Vervolgens: Brandt had in een brief van 12 j uni 1671 Vollenhove welhaast gegarandeerd dat P.C. Hoofts zoon Arnout (1629-1680), in wiens opdracht Brandt de uitgave voorbereidde, Vollenhove een exemplaar van de Werken zou doen toekomen, alleen al als dankbetuiging voor het geboden drempeldicht: "Ik twijffel niet of UEerw. sal een exemplaer van 't boek t'huis komen. 'T waer een onbeleeftheit indien 't de Hte Hooft versuimde". Wanneer dat presentexemplaar Het Redelijk Gezelschap van Joannes Vollenhove niet naar Den Haag is gegaan, ligt het voor de hand dat Vollenhove een exemplaar heeft aangeschaft van dit door hem zo bezongen werk. Maar dat zal niet nodig zijn geweest: de catalogus spreekt immers van "groot pap[ier]", een uitvoering die voor vrienden-en relatiegeschenken zeer gebruikelijk was! Tot koop zal Vollenhove niet hebben hoeven overgaan, en het jaartal "1631" in de catalogus zal een van de slordigheden zijn die veilinghouder De Hondt of zijn werknemer ontglipten. Tot slot zien we nog "Hoofs Gedigten" (102.956) genoemd. Gelet op de titelaanduiding en het duodecimoformaat moet hiermee Gedichten bedoeld zijn, in 1644 te Amsterdam voor Joost Hartgers gedrukt: de uitgave van 1636, onder dezelfde titel voor Johan Blaeu tot stand gekomen, is in kwarto, en de edities van 1657 voor Jan van Duisberg en van 1668 voor Arent van den Heuvel werden weliswaar ook in duodecimo uitgegeven maar dragen de titel Dichtkunstige werken. 2. J. van den Vondel. Twee banden had Vollenhove volgens de catalogus in zijn boekenkast staan met hetzelfde drietal werken in kwarto van Vondel: Bespiegelingen van Godt en godtsdienst, Joannes de boetgezant en Altaergeheimenissen (78.761 en 78.766) . Het laatstgenoemde werk was slechts één maal separaat verschenen: in 1645, waarschijnlijk voor Abraham de Wees in Amsterdam. Van de Bespiegelingen én van Joannes de boetgezant was in 1662 voor de weduwe Abraham de Wees een kwarto-editie uitgekomen, terwijl er in 1696 voor de weduwe Gysbert de Groot in Amsterdam een dito uitgave van het laatstgenoemde werk tot stand was gebracht, in 1700 voor de Rotterdamse Barent Bos, eveneens op het aangegeven formaat. Gelet op het formaat (4°) zal met "[Vondels] Poezy, 2 deelen" de door Brandt bezorgde Poëzy bedoeld zijn, die in 1682 voor Leonard Strik te Leeuwarden werd uitgebracht; aan de totstandkoming ervan had Vollenhove het zijne bijgedragen zoals uit de brieven blijkt die hij in 1680-1682 met Brandt heeft gewisseld. Daarnaast beschikte Vollenhove over "Vondels Poezy" en "[Vondels] Schimpdichten en andere Poezy" in 8° (102.952 en 102.953) . De eerste bundel zou Vondels Poëzy of verscheide gedichten kunnen zijn, voor Joost Hartgers te Amsterdam in 1650 gedrukt, of de nadruk daarvan voor Gysbert Sybes te Leeuwarden uit 1651 en 1658. De tweede titel is hoogstwaarschijnlijk sterk verbasterd: een werk met een dergelijke titel is onbekend. Wellicht is het vervolg op de zojuist genoemde uitgave bedoeld, in 1660 in Schiedam verschenen: dit deel opent met een aantal hekel-of schimpdichten van Vondel. Moeilijk te identificeren is "Vondels Treurspeelen, 3 deelen" in 4° (78.760). Het formaat wijst in de richting van Alle de treur-spelen, in 1700 voor Joannes de Wees in Amsterdam in het licht gegeven. Deze uitgave, in feite een boekverkopersconvoluut dat uit 32 oorspronkelijke uitgaven is opgebouwd, is alleen in twee delen bekend, niet in drie (Unger 1888:9-10, Arpots 1987:7, Schuytvlot 1987:123). Maar Vollenhove of degene van wie hij het werk heeft gekocht. kan uiteraard de collectie naar eigen believen hebben 50 G.R. W. Dibbets laten binden zodat er drie delen ontstonden. Of zou er abusievelijk "3" in plaats van `2' zijn gezet? Onder de theologische werken in duodecimo wordt "Vondel Davids Harpzangen" vermeld (57.161); het zal hier de eerste druk van Koning Davids Harpzangen betreffen, in 1657 te Amsterdam voor Abraham de Wees gedrukt. Uiteraard ontbraken ook Vondels vertalingen van Ovidius, Vergilius en Horatius niet. "[Vondels] Ovidius Herscheppingen" (78.762), "[Vondels] Virgilius in Prose" (78.763) en "[Vondels] Virgilius in Rym" (78.764) stonden in een kwarto-uitgave onder handbereik. Het formaat laat zien dat we bij de twee eerste vermeldingen met de oudste drukken te maken hebben: Publius Ovidius Nazoos Herscheppinge uit 1671 voor de weduwe Abraham de Wees te Amsterdam, en Publius Virgilius Maroos wercken uit 1646 voor Abraham de Wees. Hoewel het bij Publius Virgilius Maaroos Wercken, in Nederduitsch dicht vertaelt ook om de Amsterdamse kwarto-uitgave voor het consortium Barent Visser, Willem de Coup, Willem Lamsvelt en Andries van Damme uit 1696 zou kunnen gaan, is het gezien Vollenhoves grote belangstelling voor Vondels werk waarschijnlijker, dat het hier de eerste druk betreft, in 1660 voor de weduwe Abraham de Wees in het licht gegeven. Onder de duodecimo boeken ten slotte staat "[Horatius] Door Vondel in Rym gebragt, lat. en Duyts" vermeld (115.215). Van Vondels hand verscheen, in 12°, Q. Horatius Flaccus lierzangen en dichtkunst (met de Latijnse tekst naast de vertaling), voor Luidewijck Spillebout te Amsterdam in 1654 en, ten tweeden male, voor Paulus Matthijsz. in 1656, eveneens in Amsterdam. Zoals het titelblad van deze uitgaven echter duidelijk aangeeft was Vondels vertaling "In het Rijmeloos". 3. Andere Nederlandse literatoren. In tegenstelling tot Moonen (Dibbets 1995:233) bezat Vollenhove literair werk van onze twee andere groten uit de Nederlandse letterkunde van de zeventiende eeuw: Gerbrand Az. Bredero (1585-1618) en Constantijn Huygens (1596-1687). Van de eerste -voor wie de belangstelling na 1680 gedurende een eeuw zeer gering was (Naeff 1960:42) -waren "Alle de Werken" in octavo aanwezig (102.95 1), waarmee of de voor Joost Hartgers te Amsterdam vervaardigde editie van 1644 bedoeld kan zijn of die welke Jan Claasz ten Hoorn uit Amsterdam in 1678 had laten verschijnen (Unger 1884:7-8). Beschikte Moonen alleen over Huygens' Momenta desultoria ('s-Gravenhage: Adriaen Vlacq, 1655), onder de te veilen boeken van Vollenhove bevond zich "Korenbloem van Nederlantsche Gedigten, groot] pap[ier]. Amst. 1672" (78.767), gedrukt voor Johannes van Ravesteyn; gelet op het aangegeven papierformaat betrof het het exemplaar van Koren-bloemen dat Huygens met het begeleidende, wat zurige versje 'Aen den predicant Vollenhove' d.d. 4 november 1672 heeft geschonken: Het Redelijk Gezelschap van Joannes Vollenhove Waer henen, Boeck, van als? wat derft ghij u beloven? Een groote Welkom, en veel dancks van Vollenhoven? Ik vrees, uw' hoop is los, en all' uw' gissing vals: Tot Vollenhoven is te Vollen hof van als. (Worp VIII:85). Boek en vers vormen ongetwijfeld de dankbetuiging voor Vollenhoves drempeldicht 'Aen den Heer van Zuilichem, op den tweeden druk van Sijn Edl Korenbloemen' (Vollenhove 1686:473; Worp VIII:361). Ook werd in 1708 ter veiling "Zuylichem Zeestraat van 's Gravenhage" in 40 te koop aangeboden (79.*781), de uitgave van Huygens' Zee-straet van 's Graven-hage op Schevening die in 1667 voor Johannes van Ravesteyn in Amsterdam was uitgekomen. Den herstelden Prins (Amsterdam: J.C. van der Gracht, 1663), door sommigen aan Huygens toegeschreven, is eveneens in de catalogus opgenomen (103.978). Behalve van Hoofts Werken en Huygens' Koren-bloemen blijkt Vollenhove ook van andere boeken een luxe-editie op groot papier te hebben bezeten. Vollenhoves correspondentie laat zien dat hij de meeste ervan in vriendschap ten geschenke heeft gekregen van de schrijvers; in verschillende werken siert een drempeldicht van de Haagse predikant het voorwerk. Geeraerdt Brandts postuum verschenen Poezy en Daghwyzer der geschiedenissen (Amsterdam: Aart Dircksz Oossaan, 1688 resp. 1689; 79.782 en 79.783) zullen Vollenhove als oude vriend van hun vader door Brandts zonen in een fraaie uitvoering zijn toegezonden; om dezelfde reden zal Johannes Brandt (1660-1708) zijn Paulus leven [...] ('s-Gravenhage: Daniel Gezelle, 1695 en 1696; 24.304) naar Den Haag op groot papier en in een Franse band gestoken hebben verzonden. Lukas Rotgans' (1654-1710) Wilhem de derde (Utrecht: Francois Halma en Willem van de Water, 1698, 1700; 79.771) bevat Vollenhoves `Op koning Willem den derden, in Nederduitsch heldendicht vertoont' en werd aan Vollenhove met een ongedateerde brief van Rotgans' hand toegestuurd (Strengholt 1989:82-83). In de correspondentie tussen Moonen en Vollenhove is geen brief bewaard die Moonens Poëzy (Amsterdam: Francois Halma, Utrecht: Willem vande Water, 1700; 79.768) naar Den Haag heeft begeleid, maar het spreekt vanzelf dat de trotse schrijver een fraai exemplaar heeft aangeboden aan zijn geestelijke vader, wiens `Op de Nederduitsche gedichten, in druk verwacht [.1' het voorwerk opluistert. In zijn brief van 10 juni 1704 presenteert David van Hoogstraten (1658-1724) Ezopischefabelen van Fedrus (Amsterdam: Francois Halma, 1704), onder dankzegging voor Vollenhoves gedicht `Op Fedrus Fabelen, in Nederduitsch dicht vertaalt [...1'; de catalogus (79.772) geeft als jaar van verschijning 1703 op. Zo zal ook het fraaie exemplaar van S. Schynvoets Muntkabinet der Roomsche keizers en keizerinnen, in vaarzen beschreven door Abraham Bógaert (Amsterdam: J. Lescailje, 1695; 102.964), toegezonden met Bógaarts (1653-1727) brief van 15 april 1695, te danken zijn geweest aan Vollenhoves lofdicht `Op het muntkabinet der Roomsche keizers en keizerinnen', waarom Bógaart op 27 oktober 1694 schriftelijk had verzocht. Nog andere werken uit Vollenhoves bibliotheek zijn op groot papier gedrukt. In sommige ervan staat een drempeldicht van Vol 52 G.R.W. Dibbets lenhove. Ik vermeld hier: Franciscus Burmannus' (1628-1679) Samuel, ofte uitlegginge ende betragtinge des boeken Samuels (Utrecht: Cornelis Noenaart, 1678; 24.307); op verzoek van de auteur (brief 15 april 1678) schreef Vollenhove zijn drempeldicht `Op de uitlegginge der boeken van Samuel, uitgegeven door den heer Franciscus Burmannus [...]' (Vollenhove 1686:136-140). Voorts: Manuale operatien der chirurgie, beneffens het ampt en pligt der vroedvrouwen (Amsterdam: Jan Bouman, 1684; 80.812) van Kornelis Solingen; voor dit werk schreef Vollenhove, naar we mogen veronderstellen op verzoek, `Op de heelkunstige hantwerken van den here Kornelis Zolingen [...]' en `Op het onderwys der vroedvrouwen en d' aanmerkingen van den zelven' (ook Vollenhove 1686:487-489). Maar ook boeken van schrijvers van wie het niet bekend is dat ze contact met Vollenhove onderhielden, stonden in een luxe-uitgave onder Vollenhoves handbereik, bij voorbeeld, Reizen door de vermaardste deelen van Klein Asia [...] (Delft: Hendrik van Krooneveldt, 1698; 62.324) van Cornelis de Bruyn (1652-1726/7), en de door C. van Diemerbroeck (1602-1679) en anderen gerealiseerde vertaling Verklaringe over het vierde boeck van Mosis genaemt Numeri (Amsterdam: J. Benjamin, 1667; 10.206) van een boek van William Attersoll. Sommige andere werken waar Vollenhove een drempeldicht voor vervaardigde, staan vermeld met een "fr[anse] bant", bij voorbeeld Pieter de Neyns Lust-hof der huwelyken [...] (Amsterdam: Jan Bouman, 1681; 103.976), waarin van Vollenhove `Op den Lusthof der Huwelyken van den Here en Mr Pieter de Nein' is opgenomen (ook Vollenhove 1686:482) . Van een aantal van de hierboven genoemde werken treffen we de titel ook aan in de catalogus-Moonen. Dat is ook het geval met andere, hier nog niet vermelde Nederlandse literaire uitgaven. Zo bezat Vollenhove, net als Moonen (Dibbets 1995:233), "Meles Stooke Hollantsche Rym-Kronyk" in folio (62.336). Maar terwijl in Moonens catalogus het jaar van uitgave (1620) is vermeld, ontbreekt dit gegeven voor Vollenhoves exemplaar, zodat onduidelijk is of we te maken hebben met de editie door Jan vander Does en Hendrik Laurensz Spiegel bij Barent Adriaensz te Amsterdam (1591) of bij Hillebrant Jacobssz in Den Haag (1620), of met het voor Johannes du Vivie en Isaak Severinus in Leiden gedrukte boek uit 1699, bezorgd door Cornelis van Alkemade; aangezien de naam van de schrijver is vermeld: "Meles Stooke", zou men kunnen concluderen dat de laatstgenoemde uitgave is bedoeld, maar evengoed zou men uit de onzorgvuldige schrijfwijze van deze naam kunnen afleiden dat de bezorger van de catalogus de auteursnaam `uit het geheugen' heeft toegevoegd en niet van een titelblad heeft afgelezen. Vollenhove had aan het einde van zijn leven thuis "Alle de Werken van de Bruyn" (103.970) en "Bankket Werk van de Bruyn" (103.971) in 8°, boeken waarover ook Moonen de beschikking had; van Alle de volgeestige werken was in 1665 de eerste kwarto-uitgave tot stand gebracht voor H. Galama te Leeuwarden. Johan de Brunes (1589-1658) andere werk was in 1657 en 1658 al in 8° uitgekomen, maar de eerste editie waarin die opvallende kk-spelling Bankket-werk Het Redelijk Gezelschap van Joannes Vollenhove van goede gedagten is gebezigd, is die uit 1660, voor Jaques Fierens te Middelburg. De Wetsteen der Vernuften in 4° (80.804) van Johan de Brune de Jonge (1616-1649), waarmee verscheidene edities vanaf 1644 aangeduid kunnen zijn, ontbreekt bij de Deventer dominee. Opmerkelijk is de afwezigheid van het verzameld werk van de nog zo populaire Jacob Cats (1577-1660), bij Moonen wel aanwezig. Dit wordt slechts ten dele gecompenseerd door de vermelding van "Cats Houwelyk, fig[ uren]" (79.774), "Minne en Zinnebeelden, fig[uren]" (79.775) in 4° en "Maegden-plicht ofte Ampt der Jongvrouwen" (124.490) in 12°. Cats' Houwelyck verscheen sinds de druk voor Jan Pietersz vande Venne in 1625 vele keren in kwarto, Proteus ofte Minne-beelden verandert in sinnebeelden in kwarto te Rotterdam voor P. van Waesberge in 1627, en zonder nader drukkersadres kwam zijn Maeghden-plicht verschillende keren in 12° sedert 1630 in het licht. Evenals Moonen beschikte Vollenhove over Dapes inempta, of de mouseschans, dat is de soeticheydt des buyten-levens (Leiden: Joris Abrahamsz. vander Marsce, 1621; 103.965) van een andere Zeeuw: Petrus Hondius (1578-162 1) . Ook staan in beider catalogus vermeld: Johan van Heems kerks (1597-1656) Batavische Arcadia in 8° (103.973), waarmee een druk van na 1662 bedoeld moet zijn, Jacob Westerbaans (1599-1670) Davids Psalmen ('s-Gravenhage: A. en J. Tongerloo, 1635; 48.433), David van Hoog Gedichten (Amsterdam: Jacobus van Hardenberg, 1697; 79.773),-stratens waarvoor Van Hoogstraten Vollenhove in een brief van 16 januari 1696 om een drempeldicht had verzocht (`Op de Nederduitsche poezy van David van Hoogstraten'); hij heeft hem de bundel met een brief van 13 augustus 1696 toegezonden. Moonen en Vollenhove beschikten voorts over Francois Halma's (1653-1722) Leven van B. de Spinoza [...1 (Utrecht: Francois Halma en Willem vande Water, 1698; 46.363) waarvoor Vollenhove een drempeldicht schreef, Kaspar Brandts (1653-1699) Poezy (Amsterdam: Jacob van Nieweveen, 1701/1702; 102.954), Gedagten en gedigten, geestelyke en zedelyke (Leiden: Pieter vander AA, 1707; 79.769) van Johan baron van Arnhem, heer van Roozendaal (1636-1716), en Cornelis Zweerts' (1670-1742) Zede zinnebeelden over Koning Davids Harpzangen [...] (Amsterdam: Johannes Ratelband, 1707; 46.369, 48.441, 102.960) waarvoor Zweerts in een brief van 6 oktober 1706 om een drempeldicht vroeg en Vollenhove `Op het stichtig gebruik van Davids Harpzangen [...]' schreef. Met een brief van 15 mei 1707 ontving Vollenhove de proef van zijn gedicht. Van andere literaire werken die tot Moonens boekenschat hebben behoord (Dibbets 1995:234-235), wordt in de CLV geen exemplaar vermeld. Francois Halma's Heilige feestgezangen (Amsterdam: Francois Halma, 1708), dat toch Vollenhoves `Op de Heilige feestgezangen en Geloofs zegepraal [...]' als drempeldicht bevat -- op 31 december 1707 stuurde Halma hem nog een zet proef ervan toe -, zal Vollenhoves bibliotheek niet meer hebben bereikt: hij overleed op 14 maart 1708. Maar ook andere boeken, waarvan het zeker is dat ze eigendom van Vollenhove zijn geworden, ontbreken in de CLV. Moo nens Kerszangh (Amsterdam: Joannes van den Bergh, 1663) was door Vollen 54 G.R.W. Dibbets hove ontvangen en geprezen, zoals blijkt uit een brief van Moonen van 17 maart 1664; zijn Verbastert Nederlant (Utrecht: Hendrik Versteeg, 1665) werd met een ongedateerde brief aan Vollenhove gestuurd. Deze werken bijvoorbeeld zijn in de catalogus niet genoemd. Wellicht waren ze verloren geraakt, misschien waren ze uit de verzameling gehaald voordat de boekverkoper aan het werk ging. Tegenover de enkele Nederlandse literaire werken die Moonen wél, Vollenhove niet bezat, staan er nogal wat waarbij het omgekeerde het geval is. Ik laat er een aantal van volgen, alfabetisch geordend op de schrijversnaam, met opgave van de boekformaten, die -bij het veelvuldig ontbreken van de verschijningsjaren -soms hulp bieden bij de identificatie van de aanwezige druk. Arnhem, Johan baron van, heer van Roozendaal tot Harslo, Jesus Christus in het bloed synes cruices. Arnhem: E. van Biesen, 1695 (79.770), in 4 0 ; Beeckman, Martin, Tresoir, van geestelijcke liederen [...] . Hoorn: S. Jansz, 1671 (49.460), in 8°. Beeckman verzocht in een brief van 21 december 1670 Vollenhove om een drempeldicht. Deze schreef `Op de Stichtelyke poezy van den Here Martinus Beekman' (zie ook Vollenhove 1686:148) en zal het werk daarna ongetwij feld ten geschenke hebben gekregen; Boot, Arent, Het leven en sterven van de Christelijckste Princes Johanna Gray [...] . Amsterdam: N. van Ravesteyn, 1649 (124.493), in 12°; Brandt, Geeraerdt, Stichtelyke gedichten [...] . Amsterdam: Jan Rieuwertsz, 1665 (50.485), in 8°, door de auteur met diens eerste brief aan Vollenhove van 9 juli 1665 toegezonden ter kennismaking; Brandt, Joannes, Mengeldichten. Amsterdam: Gerrit Slaats, 1701 (102.955), in 8°. In zijn brief van 9 maart 1701 verzocht Brandt Vollenhove om een drempeldicht. De proef van `Op de Nederduitsche gedichten van den Eerwaarden Heer Joannes Brandt' bereikte Vollenhove met Brandts brief van 17 juni 1701, waarna de bundel vóór Brandts brief van 17 augustus 1701 in Den Haag moet zijn aangekomen; Camphuysen, Dirck Rafaelsz. (1586-1627), Stichtelijcke Rymen, een editie van 1652 (Amsterdam: C. de Leeuw) of later (56.156; 57.181), in 12 0 ; Domselaar, Tobias van (17de eeuw), Hollantsche Parnas. Amsterdam: Jacob Lescailje, 1660 (102.959), in 80 ; van Dorp van Maesdam, Frederik (1612-1679), Stichtelycke gedichten. 's-Gravenhage: Jacobus de Putter, 1679 (28.421), in 4°. Vollenhove schreef voor deze bundel op 3 januari 1676 `Aan de Hoogedelen en Welgeboren Heer Frederik van Dorp [ ... ]' (zie ook Vollenhove 1686:150); Feylingius, Johannes (1629-1696), Bloem-hofje der Gedighten [...] . 's-Gravenhage: Barent Beeck, 1683 (124.491), in 12°; Heinsius, Daniel (1580-1655), Nederduytsche Poëmata (102.958), in 8°; waarschijnlijk is hier de oblong-uitgave van 1621 (Leiden: H. van Westerhuisen) bedoeld; Hofferus, Adrianus (1589-1644), Nederduytsche Poëmata. Amsterdam: Broer Jansz., 1635 (79.776), in 4°; Jonktys, Daniël (1609/ 10-1654), Toneel der jalouzyen . Rotterdam: Joannes Naeranus, 1666 of Amsterdam: Willem de Coup, Willem Lamsveld, Philip Verbeek, 1699 (2 exemplaren; 103.972), in 8°; van dezelfde schrijver bezat Vollenhove ook Het Redelijk Gezelschap van Joannes Vollenhove Verhandelingh der Toover-sieckten. Dordrecht: Hendrick van Esch, 1638 (103. 973), in 8°; Lodestein, Jodocus van (1620-1677), Weeg-schale der onvolmaacktheden [. . . ] . Utrecht: Henricus Versteegh, 1664 (57.192), in 12°; Lodestein, Jodocus van, Beschouwinge van Zion [...] . Utrecht: Willem Clerck, 16741677 (27.416), in 4°; Lodestein, Jodocus van, Uyt-spanningen [...], een uitgave van 1676 (Utrecht: W. Clerck) of later (47.414 en 49.479), in 8°; Lodestein, Jodocus van, Laatste gedachten over de zedelijkheid des vierden Gebodt. Utrecht: Willem Clerck, 1681 (27.417 en 28.427), in 4°; Pels, Marcus, Tydtmeting van christelijke gedachten [...] . 's-Gravenhage: Levyn van Dyck, 1680-1684 (56.154), in 3 delen 12°. Pels publiceerde dit werk onder de schuilletters L. D . W .: `Liefde der Waerheit'. Vollenhove bezorgde hem de drempeldichten `Op de tydtmetinge der christelijke gedachten' (ook Vollenhove 1686: 489-490) en `Op het twede deel der Tydtmetinge der christelyke gedachten' (Vollenhove 1686:791-792); Het Ryper liedtboecxken, De Rijp: C. Jacobsz., 1636 of een latere druk (57.180), in 12°; Six, Jan (1618-1670), Medea. Amsterdam: A. de Wees en Jacob Lescailje, 1648 (79.778), in 4°; in zijn brief van 15/25 juni 1671 aan Brandt schrijft Vollenhove: "De Medea van Six heb ik noit gezien, maar wel de Poëzy van Joan Six de Chandelier in 8°"; Six, Jan, Muider-berg. Amsterdam: Jacob Lescailje, 1676 (79.779), in 4°; Sluiter, Willem (1627-1673), Buiten-leven [...]. Z.p., z.n., z.j. (wsch. Delft: Jacobus van der Beek, 1668 (56.155), in 12°. Sluiter zond zijn boekje met een brief van 2 maart 1668 aan Vollenhove (Blokland 1965:362); Sluiter, Willem, Buiten - eensaem Huis. Somer- en Winter-leven [...] (47.415), in 8°. Onder deze titel zijn vanaf 1680 verschillende drukken in 8° van dit werk verschenen (Blokland 1965:304-308); van welke Vollenhove een exemplaar bezeten heeft, valt niet uit te maken; Sorgen, Philippus van (?-1677), Dicht-kundige ziele -zangen. Utrecht: Willem Clerck, 1677 (49.478), in 8°; Spiegel, Hendrik Laurensz. (1549-1612), Hartspiegel (124.496), in 12°; vanaf de eerste druk (Amsterdam: C.D. Cool, 1614) zijn alle edities beschreven als 8°, behalve een Amsterdam exemplaar uit 1614; De Geest van Mattheus Gansneb Tengnagel [...1(124.488), in 12°; gezien het vermelde formaat betreft het hier de uitgave van deze tekst met "Alle zijn [t.w. Tengnagels; G. D .1 Boertige Poëtische Wercken [ ... ] " . Haarlem: Arent Pietersz, 1653 of een van de vele herdrukken ervan (zie Overstegen 1969:621-626); Westerbaen, Jacob, Minnedichten. 's-Gravenhage: A. Meuris, 1626 (79.780), in 4°; Zweerts, Hieronymus (1629-1696), Innerlycke Ziel-tochten op 't H. Avontmaal [...] . Amsterdam, z.n., 1673 en latere drukken (48.416), in 8°; Zweerts, Cornelis, Inleiding tot de zang en speelkunst. Amsterdam: Cornelis Zweerts, 1698 (102.961), in 8°. Vollenhoves exemplaar was "curieus gebonde" ; Zweerts, Cornelis, Leerzame fabelen [...1. Amsterdam: Johannes Strander, 1704 (102.960), in 8°. 15 juni 1704 verzocht Zweerts Vollenhove schriftelijk om een drempeldicht; deze schreef `Op de Leerzame fabelen, gedicht en verklaart door den Heer Kornelis Sweerts' . 56 G.R.W. Dibbets Bovendien beschikte Vollenhove over verscheidene vertalingen, ook uit het Engels en het Frans; ik vermeld hier: Alle de werken van Lucianus, vertaald door S. Blankaart (1650-1704) . Amsterdam: J. ten Hoorn, 1679 in twee delen (123.483), in 120 ; [Nil Volentibus Arduum] D.J. Juvenalis Satyra X, of Tiende Berispdicht, in Neder vertaald, én mét Aantekeningen voorzien. Amsterdam: Albertus-duitsche Vaerzen Magnus, 1679 of Jacob Lescailje, 1700 (103.963), in 8 0 ; d' Engelsche Arcadia van de gravinne van Pembrock. Ghestelt door den Heer Philips Sidney, Engelsch Ridder. In de Nederduytsche tale overgheset door F[elix] V[an] S[ambix] (ca. 1573-na 1654). Delft: Felix van Sambix/Adriaen Gerritz, 16391641 of 21640-1642 (123.482), in 120 ; Ludlow, Edmond, Memorien, vertaald door Willem Sewel (1653-1720) . Amsterdam: D. Pain, 1698 (103.969), in 8°; Het toonneel ofte spiegel des aert-bodems [...], beschreven in de Fransche tale door P. Boystuau, anders Launay, ende nu op nieus overgeset in onse Nederlantsche spraeck. Utrecht: Herman Specht, 1648 (124.495), in 12°; Rampsalige geluksaligheden, of Geschiedenissen van sekere Cathaense Vrouwe [...], in de Fransche tale gestelt door Pierre Matthieu, overgestelt in de Neerduytsche door J. de Decker (1609-1666) . Amsterdam: Abraham van Blancken, 1660 (124. 494), in 120 ; Bokkalini, Trajano, Kundschappen van Parnas, vertaald door Nicolaas Jaarichides Wieringa. Amsterdam: F. Stechman, 1670 (103.975), in 8°. 3.2. Taalkunde Vollenhove werd door verschillende tijdgenoten geraadpleegd als `taalbeheerser' en als 'taalkundige'. Geeraerdt Brandt bij voorbeeld heeft heel wat malen gedichten aan zijn Haagse 'Aristarchus' toegestuurd en commentaar of correctie in ontvangst mogen nemen, zoals overigens ook Vollenhove graag deze Amsterdamse literaire vriend om adviezen heeft gevraagd. Dichter Arnold Moonen schreef aan Vollenhove op 17/27 augustus 1696: Mijne Moeien, met Neef Taling weder naar huis reizende, heb ik medegegeeven een pak mijner gedichten die U. Eerw., zoo ik meene, noch niet gezien heeft. U. Eerw. laete die zich gevallen, of neeme ook de moeite om mij de misgreepen, die haer schrander oordeel daer in zal ontmoeten, gunstigh aen te wijzen. Ik zal, zoo veel mogelijk, die in het toekoomende poogen te mijden [...]. Ook wanneer Moonen bezig is met het schrijven van zijn Nederduitsche spraekkunst, die in 1706 zal verschijnen (Amsterdam: Francois Halma), verzoekt hij zijn leermeester om raad (Dibbets 1992). Op 29 oktober 1699 schrijft Moonen: Ik ben tegenwoordigh [aanwezig] te Amsterdam; voor den Winter tot geen ander einde herwaert gekoomen, dan om met de liefhebberen over myne Spraekkunst te raetplegen. Wy, dat is, de Hren Francius en Hoogstraeten en Het Redelijk Gezelschap van Joannes Vollenhove ik, zullen dierhalve heden het middaghmael by den Heer Brant houden, en wenschten wel, dat U. Eerw . de vyfte Man en de Voorzitter in onzen Parnasraet moght zyn. Dewyl ondertusschen dit niet zyn kan, verlange ik naer Uwe Waerneemingen over onze tael, en hope die, zoo zy afgeschreven zyn, aenstaenden Zaturdagh te ontfangen t.. .]. Eveneens heeft Jacobus Nylöe (1670-1714) Vollenhove om commentaar gevraagd, na het verschijnen van de eerste druk van de Aanleiding tot de Nederduitsche taal, een boekje op het gebied van de taalkunde en de stilistiek dat hij anoniem had laten verschijnen (Amsterdam: G. Borstius, 1703): Indien Uw Eerw. mij de ere gelieft te doen om op dezen een lettertjes te antwoorden, verzoeke ik zeer gedienstig, dat Uw Eerw. niet verzwij ge hetgeen 'er Uw Eerw. in moght mishagen, het zij 'er iet qualijk in gestelt zij, of iet aan ontbreke dat naderhant daar kan bijgevoegt worden, of wat 'er Uw Eerw. anders van mogt oordelen. In brieven van Christiaen Hartsoeker, Joannes Kost (1644-1691), Frederik van Dorp van Maesdam en anderen is al evenzeer een beroep gedaan op het taalinzicht van Vollenhove. En diens taalkundige gedicht `Aan de Nederduitsche schryvers' (Vollenhove 1686:564-577), waarin een aantal `hot items' op het gebied van de Nederlandse spelling en grammatica behandeld is, wordt in de achttiende eeuw vele malen ten voorbeeld gesteld (Dibbets 1991) . Juist ook met het oog op dit laatste gedicht kan de CLV nuttig zijn: welke (Nederlandse) taalkundige werken hebben hem direct ter beschikking gestaan, en wordt de invloed die erin valt waar te nemen van Christiaen van Heules Nederduytsche grammatica ofte spraec-konst (Leiden: Daniel Roels, 1625) en Nederduitsche spraec-konst ofte tael-beschrijvinghe (Leiden: Jacob Roels, 1633) en Samuel Ampzings `Nederlandsch tael-bericht' in diens Beschryvinge ende lof der stad Haerlem in Holland (Haarlem: Adriaen Rooman, 1628), onderstreept door de aanwezigheid van deze werken in de boekerij van Vollenhove? Uiteraard moeten we daarbij ons realiseren dat de catalogus een momentopname biedt van de bibliotheek aan het einde van Vollenhoves leven, én dat Vollenhove ook voor taalkundige werken te leen kan zijn gegaan bij anderen. a) Woordenboeken Moonen en Vollenhove beschikten over een exemplaar van Commentarii linguce grcecce (63.359), een rijke verzameling lexicografische aantekeningen van de hand van Guilielmus Budeus; Vollenhove bezat bij zijn dood de postincunabel: de Parijse editie door Jodocus Badius uit 1529, Moonen de Bazelse uitgave uit 1556 bij Nicolaus Episcopius jr. Van het Lexicon grceco-latinum novum van Joannes Scapula bevond zich bij Vollenhove een exemplaar van de uitgave te Bazel voor Sebastian Henricpetri uit 1600 (65.391), bij Moonen een van de Condense publicatie voor John Norton en Richard Whitaker uit 58 G.R. W. Dibbets 1637. Niet bij Moonen maar wel bij Vollenhove stonden het Glossarium Graeco-barbarum (Leiden: Louis Elzevier, 1614; 72.582) van Joannes Meursius, Apparatus Latina linguce (Keulen, 1621; 73.604) van Marius Nizzoli, en twee exemplaren van Ambrosius Calepinus' Dictionarium octolingue (Genève: Mattheus Berjon, 1620 én Lyon: P. Prost, P. Borde, L. Arnaud, 1647; 65.392) . Bovendien staat in de CLV een aantal gespecialiseerde woordenboeken die bij Moonen eveneens ontbreken, als : Charles Estiennes Dictionarium historicum, geographicum, poeticum (Lyon: T. Soubron, 1595; 73.601), Michael Baudrands Novum lexicon geographicum (Isenach: Joh.P. Schmidt, 1677; 61.305), Joannes Fungerus' EtymologicumLatinum [...] (wellicht Frankfurt: Collegium Patthenianum, 1605; 98.799), Johannes Philippus Pareus' Lexicon Plautinum [...] (Frankfurt: Nicolaes Hoffmann, 1614 of Hannover: David Aubrius, 1634; 97.797), Aemilius Portus' Pindaricum lexicum (bij vb. Hannover: Claud. Marnius en erven Joannes Aubrius, 1606; 97.796), Martinus Rulandus' Synonymia Latino Graeca (bij vb. Keulen: Jacobus Stoer, 1612; 98.802), twee exemplaren van Lexicon iuridicum dat o.a. voor Jacobus Stoer te Genève is gedrukt (101.929). Voor het Hebreeuws had hij de beschikking over liefst drie exemplaren van Thesaurus linguae Sancta, sive Lexicon Hebraicum Latinum van Santes Pagninus (2.20; 5.93; 37.107), waarvan het eerste exemplaar de uitgave te Lyon bij Ant. Gryphius uit 1577 betreft; Moonens exemplaar was er een van de uitgave door Bartholomxus Vincentius te Leiden in 1575. Ook kon hij dagelijks, evenals Moonen, Johann Buxtorfs Lexicon Chaldaicum Thalmudicum & Rabbinicum (Basel: Ludwich König, 1639; 7.135) en Joh. Heinrich Hottingers Etymologicum orientale, sive Harmonicum Heptaglotton (Frank furt: Joh. Wilhelmus Ammonius en Wilhelmus Serlinus, 1661; 12.8) raadplegen. Tot de taal van de Talmud kreeg hij ook toegang via Clavis talmudica (Leiden: Elzevier, 1634; 13.41) van Constantinus l' Empereur d'Oppyck en Joma: Codex talmudicus (Londen: J. Junius, 1648; 28.441) van Robert Sheringham; beide boeken zijn niet in de catalogus-Moonen vermeld. Een aantal concordanties, onomastica en indices blijft hier verder ongenoemd. Ook stond Vollenhove een aantal meertalige woordenboeken ter beschikking waarin het Nederlands bron-of één van de doeltalen was. De Nederlandse betekenis van Latijnse woorden heeft hij kunnen opzoeken in het Dictionarium tetraglotton (99.856), het Latijn-Grieks-Frans-Nederlandse woordenboek dat in opdracht van Christoffel Plantijn (door Cornelis Kiliaen?) was samengesteld; of hij hiervan de eerste, in 1562 bij Joannes Stelsius in Antwerpen verschenen uitgave heeft bezeten of een van de vele zestiende-en zeventiende-eeuwse heruitgaven, valt niet na te gaan. Ook "Juni Nomenclator" (99.853) is vaag: misschien is de eerste druk bedoeld van Hadrianus Junius' veeltalige Nomenclator, omnium rerum propria nomina variis linguis explicata (Antwerpen: Christoffel Plantijn, 1567), dat in tegenstelling tot het vorige werk bij Moonen thuis stond, wellicht een van de herdrukken of ingekorte versies die als Nomenclator contractus het licht zagen. Geheel ongeïdentificeerd is "Verwey Nomenclator, lat. gr. belg." (99.834). Omgekeerd kon Het Redelijk Gezelschap van Joannes Vollenhove "Dictionarium Teutonico-latinum" (99.857) dienen bij het vertalen van Nederlands in Latijn. Ook hier is de lezer van de CLV niet duidelijk welk werk bedoeld is. Van Cornelis Kiliaen verscheen in 1574 Dictionarium teutonicolatinum (Antwerpen: Christoffel Plantijn), dat onder dezelfde titel in 1588 uitgebreid opnieuw werd uitgegeven. Dezelfde tekst bleef in de titel gehandhaafd toen in 1599 zijn sterk verbeterde en vermeerderde Etymologicum, sive Dictionarium teutonico-latinum uitkwam - Moonen had er een exemplaar van -dat veel herdrukken beleefde. Martin Binnart heeft zich ca. 1625 behalve een groot deel van de inhoud ook de titel van Kiliaans woordenboek toegeëigend. Slechts kort hebben Vollenhove en Moonen kunnen profiteren van het Lexicon Latino-Belgicum novum (Amsterdam: Francois Halma, 1704; 73. 603); voor dit woordenboek van Guido Tachard, bewerkt door Samuel Pitiscus, hadden beiden een uitvoerig drempeldicht geschreven, Vollenhove zelfs een dat 3 1h bladzijde beslaat: `Aan den heer Francois Halma, op het Woordeboek, door den hooggeleerden heer Samuel Pitiskus in Latyn, door hem in Nederduitsch uitgegeven'. Vol enthousiame spreekt Vollenhove van Een werk, in al zyn leen volwrocht, Een' schat, op 't keurigste uitgezocht. Hij zal dit boekwerk, uit dankbaarheid voor de uitvoerig toegezwaaide lof, als geschenk van de uitgever in ontvangst hebben mogen nemen in de "fr[anse] bant" die het in 1708 sierde. Voor het Frans had hij Le Grand Dictionaire Francois-Flamen aangeschaft (Rotterdam: Pieter van Waesberghe, 1663; 80.814) van Jean d'Arsy; gelukkig vermeldt de CLV bij deze titel het jaar van verschijnen, waardoor verwarring met het in 1708 door Halma te Amsterdam onder gelijkluidende titel uitgegeven werk waarover Moonen beschikte, uitgesloten is. Niet volledig duidelijk is het onmiddellijk volgende lot: "Schat der Nederduytsche taale fr. en duyts " . Ik veronderstel dat we hier met deel 2 van Jean Louis d'Arsy's werk te maken hebben: Het Groote Woorden-Boek vervattende den Schat der Nederlantsche Taele, met een Fransche uit-legginghe. Vollenhove blijkt ook geïnteresseerd te zijn geweest in het Italiaans: in tegenstelling tot Moonen bezat hij althans van Nathanael Dhuez Dittionario Italiano & Francese, dat o.a. voor J. Elzevier te Leiden in 1659-1660 is gedrukt (104.1006), en van Catharinus Dulcis Schola Italica innovata (Frank furt : P. Musculum, 1616) dat naast uitspraakregels en dialogen ook een woor denlijst bevatte. Een Italiaans-Spaans woordenboek uit Vollenhoves collectie is Vocabulario de las dos lenguas Toscana y Castellana van Christobal de las Casas, waarvan vooral Spaanse (Sevilla) en Italiaanse (Venetië) uitgaven bestaan (104.1009). Silva de varia lecion van Petro Mexia, in Antwerpen in 1603 voor Jan Bellerus gedrukt (104.1010) sluit hierbij aan. Met name ook tijdens zijn verblijf in Engeland in 1674 zal hij zich hebben bediend van A Copious English and Netherduytsch Dictionarie - Het Groot Woorden-Boeck, gestelt in 't Engelsch ende Nederduytsch (Rotterdam: Aer 60 G.R. W. Dibbets pout Leers, 1648; 80.816), samengesteld door de ex-militair Henri Hexham, dat in de CLV met jaartal is vermeld. b) grammatica's Onderzoek in de catalogus Moonen heeft aangetoond dat deze leerling en vriend van Vollenhove aan het einde van zijn leven een aardige verzameling grammaticale geschriften over het Nederlands had bijeengebracht (Dibbets1995:211-214); ook wat Hebreeuws, Grieks en Latijn betreft stond zijn bibliotheek er niet slecht bij; de volkstalen Duits, Engels en Frans kwamen er wat minder goed af. Ongetwijfeld was een deel van die verzameling benut bij het schrijven van de Nederduitsche spraekkunst (Amsterdam: Francois Halma, 1706), door Moonen in 1698 op verzoek van de uitgever aangevangen; maar ook na 1706 verschenen werken blijkt hij nog te hebben verworven, boeken van Verwer, Sewel, Van Hoogstraten, Ten Kate. Moonen was blijkbaar geïnteresseerd gebleven in de ontwikkelingen op het gebied van de grammatica van het Nederlands. Studies over oosterse talen - in zo ruime mate bij Moonen aanwezig (Dibbets 1995:216-222) -treffen we bij Vollenhove nauwelijks aan. Ik vond slechts Grammatica? Chaldaicce et Syriacce libri III van Johann Buxtorf (41.239), waarschijnlijk in een Bazelse uitgave. Wat het Grieks betreft blijft de oogst beperkt tot de postincunabel Commentarii linguce Grcecce (Parijs: Jodocus Badius, 1529; 63.359) van Gulielmus Budaeus die ook bij Moonen aanwezig was; bij deze ontbraken een van de waarschijnlijk zestiende-eeuwse edities van Institutionis grammaticce libri quatuor van Theodorus Gaza (99.852), Syntaxis Grceae linguce van Johannes Posselius (Amsterdam: Jan Jansz., 1636; 99.836) en Nicolaus Clenardus' schoolboekje Grammatica Grceca in een kwarto-editie (74.634). Het Latijn was uiteraard wat beter vertegenwoordigd. Naast Julius Scaligers De causis linguce Latince libri tredecim in een 8°-uitgave (95.733; 96.74 1) - Moonen had de Heidelbergse uitgave van 1605 voor Janus Commelinus - en twee exemplaren van Kasper Scioppius' Grammaticaphilosophica, die in Amsterdam voor Joost Pluimer (1659 en 1664) en te Franeker voor Francois Halma in 1704 was uitgegeven (97.788; 100.883) -deze laatste uitgave bezat Moonen -treffen we bij Vollenhove en Moonen Gerardus Vossius' uitvoerige synthese De ante grammatica in de Amsterdamse druk door Willem Blaeu uit 1635 aan (73.611), evenals een exemplaar van diens Latina grammatica van na 1625; Jacobus Gretserus Exercitatio grammatica, die eveneens verschillende malen is verschenen, was alleen bij Vollenhove aanwezig, evenals de detailstudie De particulis linguce Latince van Godescalcus Stewechius (Amsterdam: Henrik Wetstein, 1694; 97.780). Naast talrijke leesuitgaven en wetenschappelijke edities van Latijnse auteurs waren bij Vollenhove, evenals bij Moonen, werken te vinden als Auctores Latince linguce in unum redacti corpus [...]; ex veteribus grammaticis [...] excerpta (Genève: Het Redelijk Gezelschap van Joannes Vollenhove Guillaume Leimarius, 1595; 72.593) door Dionysius Gothofredus en Grammatice Latince auctores antiqui (Hanau: Claude de Marne, 1605; 72.594) van Helias Putschius. Voor de correcte uitspraak van het Latijn kon Vollenhove te rade gaan in Justus Lipsius' De recta pronuntiatione Latince lingum dialogus (74.540); welke kwarto-editie hem ter beschikking stond, is niet duidelijk. Vollenhoves taalkundige leerdicht ("uw Roskam tegens de quaadtduitsch schryvers, spreekers en prekers" , noemt Brandt het in zijn brief van 28 november 1684) werd gepubliceerd in de bundel Poëzy van 1686. Biedt de CLV wellicht inzicht in de bronnen ervan, laat hij zien dat Vollenhoves belangstelling voor de grammatica van het Nederlands hem tot aankopen dwong? Vreemd genoeg is de oogst gering, hebben de aangetroffen werken geen aanwijsbare sporen achtergelaten, en ontbreken zelfs de verwachte werken van Van Heule en Ampzing. Evenals Moonen blijkt Vollenhove te hebben beschikt over Lingua belgica (Leiden: Jan Commelin, 1612) van Abraham van der Mijle (76.708), die daarin de verwantschap tussen een aantal Nederlandse en Hebreeuwse, Griekse, Latijnse en Perzische woorden meende te kunnen aantonen. Evenals bij Moonen stond bij Vollenhove Kort begrip, leerende recht Duidts spreken (Wormerveer: Willem Symonsz. Bóógaart, 1649) inde boekenkast (103.989), waarin de triviumreeks uit de jaren 1584-1587 van de Amsterdamse rederijkerskamer `In liefde bloeyende' bijeen was gebracht. Ook David van Hoogstratens Aenmerkingen over de geslachten der zelfstandige naemwoorden (Amsterdam: Francois Halma, 1700; 103.991) en Adriaen Verwers Linguce belgicce idea grammatica, poetica, rhetorica (Amsterdam: Francois Halma, 1707; 103.992) komen voor in Moonens veilingcatalogus, evenals Petrus Francius' vertaling Van de mededeelzaamheidt (Amsterdam: Hendrik Wetstein, 1699) . In dit boek, door Francius met een brief van 29 juni 1699 aan Vollenhove toegestuurd, staan met name in `Aan den lezer' verschillende taalkundige opmerkingen, die voor een groot deel stroken met Vollenhoves opvattingen. Vollenhove beschikte uiteraard ook over Moonens Nederduitsche spraekkunst (103.990) . Terwij 1 Moonen verschillende werken blijkt te hebben bezeten die bij Vollenhove ontbreken, treffen we bij deze laatste het Bericht van een niewe konst, genaemt de Spreeckonst (Delft: Jan Pietersz. Waalpot, 1635) van Petrus Montanus aan (80.813), een boek dat hem niet aanwijsbaar heeft geïnspireerd. Ook bij de spraakkunsten treffen we boekjes aan over het Italiaans: Natha nael Dhuez' Guidon de la langue italienne, waar de Leidse en Amsterdamse Elzeviers verschillende uitgaven van hebben bezorgd (104.1007) en Gram maire italienne mise et expliquee en Francois van César Oudin, waarvan verschillende (Franse) octavo-uitgaven bestaan (104.1005). Ook hiervan vin den we bij Moonen geen spoor. De enige aanwezige spraakkunst van het Engels, Den Engelschen ende Ne'erduitschen onderrichter van Francois Hillenius (Rotterdam: Bastiaan 62 G.R.W. Dibbets Wagens, 1677 of latere druk) zal het studiewerkje zijn geweest waarvan hij in zijn 'Reisjournael van een reis naar Engeland 17.V - 30.X. 1674' (UBL Ltk hs 1644) verschillende malen gewaagt. Moonen behielp zich met The English schole-master (Amsterdam: s.n., 1646). 4. Slot Eén van zijn boeken: Adriaen van de Vennes Tafereel van de Belacchende Werelt [... ] (' s-Gravenhage, voor de auteur, 1635; 79.777), hield aan Vollenhove voor dat een kamer met boeken `redelijk gezelschap' was. Wie bijna drie eeuwen later via de CLV een blik werpt in de "boekkamer" aan de Prinsengracht, kan met verschillende betekenissen van dat `redelijk' instemmen. `Redelijk: behoorlijk' in kwantitatieve zin mag zijn boekenschat zeker worden genoemd, ofschoon hij onderdeed voor bij voorbeeld de bibliotheken van enkele tijdgenoten die Streng (1990) heeft geïnventariseerd. Maar tijden ambtgenoot, mededichter Arnold Moonen, die zich evenals Vollenhove in hoge mate heeft ingezet voor het correcte gebruik van de moedertaal, bezat toen hij in 1711 stierf, ca. 2000 boeken, Vollenhove in 1708 rond de 2750. Een kwantitatief onderzoek, gebaseerd op veilingcatalogi, naar de hoeveelheden boeken die Nederlandse predikanten (en andere bevolkingscategorieën) in de zeventiende en achttiende eeuw in hun particuliere bibliotheken hadden staan, zou meer inzicht verschaffen in de betekenis van Vollenhoves boekenbezit. Zo'n vergelijkende studie zou sterk aan waarde winnen wanneer tevens zou worden onderzocht welke vakgebieden, welke individuele werken van die collecties deel uitmaakten: de receptiegeschiedenis van bijvoorbeeld werken op het gebied van de Nederlandse taal-en letterkunde zou er mee zijn gediend, en we zouden een duidelijker beeld verwerven betreffende het intellectuele peil en de breedheid van de interesse van `de' Nederlandse predikant uit de betreffende periode. In dit artikel is gebleken dat Vollenhoves bibliotheek voor meer dan de helft theologisch georiënteerd was: 54 % van de aangeboden boeken zijn onder de categorie `theologie' samengebracht: Bijbels in allerlei talen en formaten, studies over delen van het Oude en Nieuwe Testament, bewerkingen van de Psalmen, etc. Voor alle andere onderwerpen te zamen restte dus ongeveer 46%; die kleine helft bevat vooral wetenschappelijke (`redelijke') werken, die getuigen van Vollenhoves brede intellectuele belangstelling: boeken over geschiedenis, vreemde talen, onbekende landen, de (vooral Latijnse) klassieken stonden band aan band in zijn bibliotheek. Zo'n 70 % van de boeken was niet geschreven in een van de `moderne' talen (incl. Nederlands); een zeer groot deel van die 70% was in het Latijn. In tegenstelling tot bij Moonen treffen we bij Vollenhove nauwelijks (post)incunabels aan. De grote literaire, stilistische en taalkundige waardering voor het werk van Hooft en Vondel die ook door Vollenhove verschillende malen onder woorden is gebracht, wordt onderstreept door de vermelding van hun werken Het Redelijk Gezelschap van Joannes Vollenhove in de CLV, evenals in de catalogus-Moonen. Daarnaast bezat Moonen ook literair werk van andere zeventiende -eeuwse Nederlandse literatoren. Hoewel enkelen daarvan ontbreken in de CLV, valt een vergelijking op dit terrein in het voordeel van Vollenhove uit. Voor een deel kan dat worden verklaard uit Vollenhoves 'netwerk': er pronken meer werken met een drempeldicht van zijn hand dan van die van Moonen, en het dankbetoon: een gratis luxeexemplaar van het betreffende boek, op groot papier en/of in Franse band, vinden we terug in de CLV. Op andere gebieden echter bleef Vollenhoves verzameling achter bij die van Moonen: deze was aanzienlijk beter toegerust waar het de taalkunde betreft, zowel met betrekking tot het Hebreeuws, het Grieks en het Latijn als het Nederlands: bij Vollenhove ontbreken op dit terrein zelfs boeken die hem sterk beïnvloed hebben. Daarentegen wint Vollenhove het ten aanzien van de eigentijdse Romaanse talen. Literatuur Arpots, Robert, 1987 Vondel in Nijmegen. Catalogus van Vondel-drukken tot en met 1855, aanwezig in de Bibliotheek van de Katholieke Universiteit te Nijmegen. Nijmegen. Blogie, Jeanne, 1992 Répertoire des catalogues de ventes de livres imprimés. T. IV: Catalogues Néerlandais appartenant a la Bibliothèque Royale Albert Ier. Brussel. Blokland, C., 1965 Willem Sluiter 1627-1673. Assen. Dibbets, G.R.W., 1991 Vondels zoon en Vondels taal. Johannes Vollenhove en het taalgebruik. Amsterdam. Dibbets, G.R.W., 1992 `Moonens 'Nederduitsche spraekkunst' (1706) in brieven aan Vollenhove'. In: Tijdschrift voor Nederlandse taal-en letterkunde 108: 256-275. Dibbets, G.R.W., 1995 `Books in the Background. A Peep in the Library of the Reverend Arnold Moonen, 1713'. In: Lias 22:197-241. Dibbets, G.R.W., 1997 `Johannes Coccius 1628 -1678. Portret uit brieven van een Zwollenaar'. In: Overijsselse Historische Bijdragen 1 12:79-108. Kossmann, E.F., 1937 De boekhandel te 's-Gravenhage tot het eind van de achttiende eeuw. 's-Gravenhage . Lankhorst, O.S., 1992-1993 `Vijftien pakketten catalogi teruggevonden. Nederlandse boekhandelscatalogi in Sint Petersburg'. In: De boekenwereld 9:66-76. Naeff, J . P . , 1960 De waardering van Gerbrandt Adriaenszoon Bredero. Gorinchem. Overstegen, J.J. 1969 Mattheus Gansneb Tengnagel, Alle werken [...] . Amsterdam. 64 G.R.W. Dibbets Schenkeveld-van der Dussen, M.A., 1989 `De poetica van een libertijnse zelf-voyeur'. In: De nieuwe taalgids 82:2-15. Schuytvlot, A. C . , 1987 Catalogus van werken van en over Vondel gedrukt vóór 1801 en aanwezig in de Universiteitsbibliotheek van Amsterdam. Nieuwkoop. Seim, B. van, 1987 Een menighte treffelijcke Boecken. Nederlandse boekhandelscatalogi in het begin van de zeventiende eeuw. Utrecht. Streng, J . C . , 1990 `Boeken en boekenbezit in Overijssel van circa 1570 tot 1830. Een inventarisatie'. In: Overijsselse historische bijdragen 105:97-115. Strengholt, L., 1989 'Rotgansiana'. In: Voortgang. Jaarboek voor de Neerlandistiek X: 67-90. Unger, J.H.W., 1884 G.Az. Brederoo; eene bibliographie. Haarlem. Unger, J.H.W., 1888 Bibliographie van Vondels Werken. Amsterdam. Vollenhove, Joannes, 1686 Poëzy. Amsterdam: Henrik Boom en wed. Dirk Boom. Worp, J.A., 1892-1899 De gedichten van Constantijn Huygens (9 dln) . Groningen. Voortgang, Jaarboek voor de Neerlandistiek, 17 (1997 en 1998), 65-96 "Elk weet wat dichtkunst, wat welsp rekendheid is" Retorica en de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1780-1830 G.J. Johannes Abstract -This article considers rhetorical theory and practice in Holland, 17801830. Around 1780, classical rhetoric seems on the wane. Modern ideas, from Rollin to Blair, are well received. Besides "modern " trends, however, the ensuing decades reveal strong tendencies towards a return to the ancients. Three basic explanations are offered. 1) In a time of crisis, some Dutch intellectuals came to regard the preservation of cosmopolitan Latin language and classical ideals as the only means of survi val for a small language community. 2) The small scale of Dutch culture prevented fundamental debates between the advocates of classicism and those of modern aesthetics. 3) Patriot struggles, the French occupation, reintroduction of the monarchy, and a nationalistic celebration of the glorious 1 7th-century past, all of this introduced new opportunities for political speech and eulogy, which had become obsolete in the bourgeois/republican consensus culture prior to 1780. Inleiding: een misverstand' In het tijdschrift Mnemosyne. Mengelingen voor wetenschappen en ftaaije letteren verscheen in 1830 een interessante verhandeling. De titel luidde: "Antwoord op de vraag: hebben de Dichtkunst en Welsprekendheid verband met de Wijsbegeerte? en welk nut brengt dezelve aan de eene en andere toe? " 2 Een criticus in De recensent, ook der recensenten was er enthousiast over. Natuurlijk is hij het "niet volstrekt in alle bijzonderheden" met de auteur eens. Maar hij vindt het betoog toch zeer lezenswaardig. De auteur is volgens de recensent "geenszins onbevoegd"; hij schrijft "op zulk eene wijze, dat wij verlangen, hem in eenen volgenden Bundel weder te ontmoeten" 3 . Met andere woorden: goed gedaan kerel, ga zo door! Het lijkt er echter op dat de recensent hier een complicatie over het hoofd zag. Zijn bemoedi gende woorden kwamen rijkelijk laat. Immers, de titel van de verhandeling was die van een prijsvraag van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, uitgeschreven in 1777. Al in 1780 waren twee ingezonden verhandelingen bekroond. De eerste prijs ging naar de jonge Bilderdijk4 en de tweede naar een anonymus die later is geïdentificeerd als Cornelius van Engelen.' Beide bekroonde verhandelingen verschenen in 1783 in de Werken van de Maat schappij der Nederlandse Letterkunde. De veronderstelling ligt voor de hand dat de verhandeling in Mnemosyne een, destijds niet bekroonde, inzending voor de prijsvraag van de Maatschap pij was. De redactie van Mnemosyne had deze inzending van het archiefstof ontdaan en opgepoetst voor publicatie na vijftig jaar.' In een eerdere afleve 66 G.J. Johannes ring was hetzelfde trouwens al gebeurd met een verhandeling over de vraag naar de algemene oogmerken van de dichtkunst.' Toen had de redactie in een toelichting de ouderdom en herkomst van de verhandeling vermeld. Zij motiveerde de publicatie daarvan met de mededeling dat de destijds niet bekroonde verhandeling "nog wel verdient het licht te zien, en ook thans nog met genoegen en met nut zal kunnen gelezen worden. 8 Deze keer had men " een dergelijke vermelding achterwege gelaten. Daardoor was de criticus in De recensent kennelijk op het verkeerde been gezet. Hij besefte waarschijnlijk niet dat de auteur, als deze na een halve eeuw nog leefde, inmiddels toch wel hoogbejaard moest zijn en niet om schouderklopjes verlegen zou zitten. Dit misverstand was overigens niet het enige. In een latere toelichting merkt Mnemosyne-redacteur H.W. Tydeman namelijk op (misschien juist om verdere misverstanden te voorkomen) dat de hem "geheel onbekende" auteur van de verhandeling "denkelijk reeds lang overleden" is. Het gaat hier, zo zegt Tydeman nu, inderdaad om een prijsverhandeling van een halve eeuw oud. Mede op advies van Bilderdijk, die het een interessante tekst vond en meende dat ze "der openlijke uitgave overwaardig" was, is het betoog alsnog gepubliceerd. Lovende recensies hebben inmiddels bewezen dat dit terecht gebeurde. 9 Uit deze toelichting blijkt dat de redactie werkelijk niet weet wie de auteur is. Bovendien meent ze kennelijk dat dit betoog dankzij haar nu voor het eerst gepubliceerd werd. Een nadere vergelijking leert echter dat de auteur van de verhandeling geen ander was dan de, in zijn tijd alom bekende en gewaardeerde, publicist, vertaler en genootschapper J. Lublink Jr. De tekst van de Mnemosyne-verhandeling is globaal gelijk aan die van Lublinks "Verhandeling over de onderlinge betrekking van wijsbegeerte, dichtkunst en welsprekendheid". Deze verhandeling was reeds in 1783 verschenen in de eerste van drie bundels verhandelingen van Lublink. 1° Het betoog wordt in deze bundel gepresenteerd als de tekst van een drietal lezingen voor het genootschap Concordia et Libertate in de jaren 1781-1782. Kennelijk had Lublink, toen bekroning door de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde uitbleef, zijn antwoord op de prijsvraag omgezet in een lezing-in-afleveringen. Nu was Lublink ten tijde van de publicatie in Mnemosyne inderdaad "reeds lang overleden", namelijk in 1816. Maar helemaal vergeten was hij niet. In 1823, zeven jaar na zijn dood, verscheen nog een heruitgave van de drie bundels verhandelingen die hij in de jaren 1783-1794 in eigen beheer had uitgegeven. Deiderlandsche letteroefeningen begroetten deze heruitgave met enthousiasme: te lang hadden de liefhebbers op veilingen tevergeefs moeten zoeken. i l Een van de zeer geprezen, met name genoemde betogen was Lublinks verhandeling over de onderlinge betrekking van wijsbegeerte, dichtkunst en welsprekendheid. Wie de uitgave van 1783 gemist had, kon hier dus sinds 1823 alsnog van kennisnemen.12 "Elk weet wat dichtkunst, wat welsprekendheid is" Mensen van zijn eigen generatie hadden in 1781-1782 Lublinks voordracht in Concordia kunnen horen of de publicatie in de eerste Zeven verhandelingen kunnen lezen. En een latere generatie had kunnen kennisnemen van de tekst in de heruitgave van die verhandelingen. Toch kon het gebeuren dat de Mnemosyne- redactie er onbedoeld voor zorgde dat deze verhandeling -een halve eeuw oud en al op drie verschillende manieren openbaar gemaakt - nu voor de vierde keer gerecycled werd en zelfs door sommigen als verse waar werd ontvangen. Hoe was dit mogelijk? 13 Moeten we het cliché dat in Nederland alles vijftig jaar later gebeurt dan elders, misschien bijstellen in die zin, dat in Nederland alles vijftig jaar later gebeurt dan in Nederland zelf? Of zijn er redenen aan te wijzen waarom Lublinks ideeën uit 1780 in 1830 nog als interessant werden ontvangen? Wat waren die ideeën eigenlijk? In dit artikel probeer ik een eerste antwoord op zulke vragen te geven. Daarbij concentreer ik me, niet op de wijsbegeerte en de dichtkunst, maar op theorie en praktijk van de welsprekendheid. De afgelopen decennia hebben een hernieuwde belangstelling voor de geschiedenis van de retorica te zien gegeven. Naast de van oudsher bestaande interesse voor de klassieke retorica van de "Ouden" is er tegenwoordig ook weer aandacht voor de retorica in middeleeuwen en renaissance. Latere ontwikkelingen zijn tot dusverre minder uitgebreid aan bod gekomen, maar er bestaat toch al een respectabele onder zoeksliteratuur over de achttiende en negentiende eeuw. Daaruit blijkt dat de retorica in deze periode vitaler was dan vaak is aangenomen. Voor Nederland is pas onlangs een begin met het onderzoek naar de 18deen 19de-eeuwse retorica gemaakt. E. Sjoer heeft in haar dissertatie pionierswerk verricht, door het retorica-onderwijs van de eerste generatie hoogleraren "Neerlandistiek" onder de loep te nemen. 14 Daardoor hebben we nu een indruk van de academische retorica in de eerste helft van de 19de eeuw. Maar hoe stond het met de retorica in de voorafgaande periode? En wat gebeurde er buiten de universiteit? De prijsvraag van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde over het verband tussen wijsbegeerte, dichtkunst en welsprekendheid biedt een aardig uitgangspunt voor verkennend onderzoek naar de retorica rond 1780. Het feit dat we beschikken over de gedrukte tekst van drie verschillende inzendingen, geeft enige vergelijkingsmogelijkheden. Bij deze vergelijking wil ik ook het antwoord op een iets eerdere prijsvraag van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde betrekken: H. de Bosch' verhandeling over de vereisten van de lofrede, in 1781 gepubliceerd in deel V van de Werken der Maatschappij. Tenslotte maak ik enkele opmerkingen over een uitgebreide "Rederykkonst" die in 1782 verscheen in het periodiek Algemeens oefenschoole van konsten en weetenschappen. Tezamen kunnen deze teksten een eerste indruk bieden van de opvattingen over retorica in Nederland rond 1783, het jaar dat H. Blairs beroemde Lectures on rhetoric and belles lettres verschenen. Het is echter niet mijn bedoeling hier een volledig overzicht te geven. Ik signaleer 68 G.J. Johannes slechts enkele vragen die door de teksten worden opgeroepen, en die uitnodigen tot nader onderzoek. De prijsvragen van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde bieden bovendien een eerste aanknopingspunt voor onderzoek naar de institutionele context. De Maatschappij valt immers te zien als voorbeeld van een institutioneel kader waarbinnen niet alleen literatuuropvattingen gestalte konden krijgen, maar waar ook de beoefening van de literatuur zelf gestimuleerd kon worden. Ik ga nu eerst in op enkele knelpunten in de retorica-opvattingen uit de genoemde teksten. Vervolgens maak ik opmerkingen over de plaats van de retorica binnen de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde. Tenslotte presenteer ik enige -uiterst speculatieve -gedachten over de vraag waarom ideeën uit de jaren rond 1780 nog actueel konden worden gevonden rond 1830. Retorica in drie verhandelingen "Elk weet wat Dichtkunst, wat Welsprekendheid is", zegt Lublink in zijn verhandeling. '5 Maar als er één ding duidelijk wordt uit de hier besproken teksten, dan is het wel dat de definitie van de retorica rond 1780 minder vanzelfsprekend is dan hij het hier voorstelt. Zo is er nogal wat spraakverwarring rond het onderscheid tussen welsprekendheid als theorie en als praktijk, het onderscheid tussen kunst, kunde en wetenschap. Lublink wijst nog eens op het verschil tussen "de Theorie dier kunst (de Retorica)" en "de oefening derzelven (ars oratoria), het zij voor de balie, of op den kansel, of in eenige opstellen en proeven van wat natuur ook" . 16 Maar in de verhandelingen is lang niet altijd duidelijk over welk van beide de auteur spreekt. Ook zien we wel dat de termen eloquentia en welsprekendheid op twee verschillende manieren worden gebruikt: als neutrale aanduiding voor theorie of praktijk der welsprekendheid, dan wel als kwaliteitsaanduiding voor bepaalde uitingen, die "wel-sprekend", in de letterlijke zin van de term, worden genoemd. Waar het mij om gaat is niet zozeer dat de auteurs onderling van mening verschillen, maar vooral dat we regelmatig bij één en dezelfde auteur allerlei vormen van terminologische verwarring aantreffen. Bilderdijk bijvoorbeeld wil dichtkunst en welsprekendheid, opgevat als "fraaie kunsten" of "schoone wetenschappen" 17, zien "als deelen van een geheel, 't welk den algemeenen naam van Wetenschap der REDE zou mogen dragen, en alles bevatten, wat tot het samenstel van willekeurige klanken, het welk wij een rede (oratio) heeten, behoort. " 18 In deze omschrijving omvat dus de "wetenschap der rede" zowel de poëzie als de welsprekendheid. Maar elders in zijn verhandeling plaatst hij telkens weer "Dicht-en Redekunde" tegenover wijsbegeerte, waarbij de "redekunde" dus de welsprekendheid of oratoria vertegenwoordigt, zonder de poëzie: "de REDEKUNST (Oratoria) of WELSPREKENDHEID" •19 "Elk weet wat dichtkunst, wat welsprekendheid is" Die koppeling van "redekunde" en oratoria zien we ook waar Bilderdijk stelt dat de ouden "alle kundigheden in driën verdeelden", te weten: wij sgeerte (philosophia), redekunde (oratoria) en wiskunde (mathesis). 2° Maar elders merkt hij op dat de dichter "eene diepe ervarenis in de moeilijke kunst van Redenkavelen" moet bezitten, waarna hij vervolgt met de woorden: "Zo is dan de Redenkunst den Dichter noodzakelijk" . 21 Hier wordt de term "redenkunst" dus gebruikt in de specifieke zin van dialectica. 22 Bereik van de retorica In overeenstemming met deze terminologische fluctuaties heerst er ook enige onduidelijkheid over het bereik van de retorica. Lublink zegt bijvoorbeeld: "Wat is het werk der Poëzij? - den lezer te vermaken. Wat is het werk der Welsprekendheid? - den toehoorder te bewegen. " 23 Poëzie richt zich hier dus tot lezers, welsprekendheid tot toehoorders. Maar eerder zagen we dat hij het heeft over de oefening der welsprekendheid, "het zij voor de balie, of op den kansel, of in eenige opstellen en proeven van wat natuur ook". De laatste zinsnede wijst erop dat Lublink, zoals velen in zijn tijd, naast de definitie van welsprekendheid als kunst of kunde van de gesproken redevoering, ook een veel ruimere definitie hanteert. Een omschrijving waarin de welsprekendheid zich uitstrekt tot "opstellen en proeven van wat natuur ook". In Van Engelens klacht over de gebreken van de praktische welsprekendheid in zijn dagen ligt een aanzet tot een terreinafbakening besloten: Nader ik de Raadsvergaderingen, ik hoor de flaauwe stem van den ongeoeffenden Regent door konstenary of vrees te vaak verdooven; Koom ik in de pleitzaalen, daar knarsen my gestadig barbaarsche woorden, en brokken van uitheemsche wetten, in de ooren; In de kerken! Helaas! [...]24 De welsprekendheid is hier onmiskenbaar een kwestie van spreken en horen. Maar elders richt Van Engelen zich tot "u, o Dichter en Redenaar! even als [...] elk ander Schryver" .^ Evenzo spreekt Bilderdijk over de invloed van "den Dichter en Redenaar [...] op den Lezer van hunne werken. "26 In zulke opmerkingen over sprekers en schrijvers, hoorders en lezers, lopen twee opvattingen door elkaar: de opvatting van retorica als theorie of praktijk van de gesproken redevoering, en die van retorica als theorie of praktijk van het gesproken of geschreven proza in de ruimste zin. De laatste opvatting heeft de neiging het gebied van de retorica sterk uit te breiden in vergelijking met de klassieke traditie. Het klassieke drietal typen redevoeringen, ' d.w.z. de juridische rede (iudiciaal/dikanisch), de politieke rede (deliberatief/ symbouleutisch) en de feestrede (demonstratief/epideiktisch), werd al sinds jaar en dag in sommige beschouwingen uitgebreid met allerlei schriftelijke prozagenres zoals de brief, het historisch verhaal of de biografie. In zijn programmatische opmerkingen over de oprichting van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde had Van Goens in 1765 zelfs al gewezen op de roman als nieuw genre van welsprekendheid. Hij kende dat genre een vol 70 G.J. Johannes waardige plaats toe als onderdeel daarvan. De welsprekendheid omvat in zijn visie dan ook "alles wat niet in gebonden stijl geschreven wordt" • 28 Overigens is ook het werkingsgebied van de welsprekendheid in engere zin, opgevat als gesproken redevoering, in de verhandelingen natuurlijk enigszins uitgebreid ten opzichte van de klassieken. Men volgt immers de, al uit de 16de eeuw daterende, gewoonte om de preek -een niet-klassiek type redevoering -als "leerrede" te incorporeren in het bereik van de retorica. Daar staat echter tegenover dat twee van de drie typen uit de klassieke trits in deze verhandelingen sterk op de achtergrond zijn geraakt: de politieke rede en de feestrede. In een zojuist weergegeven passage spreekt Van Engelen inderdaad nog over de "regent" en diens rede in de "raadsvergaderingen". Maar veel vaker zien we in zijdelingse opmerkingen over retorica een vaste, tweeledige indeling in welsprekendheid "voor den balie, of op den kansel". De feestrede en, in mindere mate, de politieke rede zijn in de beschouwingen tamelijk ver uit het zicht verdwenen. De poëzie centraal Interessant zijn de pogingen van de auteurs om het formele onderscheid tussen poëzie als "gebonden rede" enerzijds, en het proza als "niet-gebonden rede" anderzijds, ook meer inhoudelijk te definiëren. De prijsvraag van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde leidt tot allerlei beschouwingen over de mate waarin de respectieve kunsten "nuttig" dan wel "vermakelijk" zijn, en over het onderscheid tussen behagen, overtuigen en overreden. De verschillen tussen dichtkunst en welsprekendheid blijken telkens niet absoluut maar gradueel. Zo zegt Van Engelen, Trublet citerend: De Philosoof [...1 spreekt tot de rede, de Dichter tot de verbeelding, de Rede Dus behoort, zoo alles goed zal gaan, de Redenaar Wijsgeer-naar tot het hart; en ook wat Poëet, en de Poëet ook Wijsgeer en Redenaar te zijn.29 Er is dus sprake van wat Lublink noemt een "naauwe vermaagschapping der Welsprekendheid en Dichtkunst" . 30 Van Engelen spreekt van een "zachte overgang" tussen beide. 31 En Bilderdijk stelt: ... dat deze beide kunsten elkanderen onderling ten dienste staan, en de eene als een deel van de andere beschouwd mag worden, het zij men om de ziel te vermaken, de overreding te hulp' roepe, of om haar te overreden, zich van de kunst bediene om haar vermaak aan te doen: zo vertrouwe ik, al het gene van de eene gezegd is, ook op de andere toepasselijk te zijn. 32 Nu is zo'n "zachte overgang" tussen welsprekendheid en dichtkunst op zichzelf alles behalve opmerkelijk. Het traditionele arsenaal aan middelen voor de stofvinding, de ordening en de versiering via stijlfiguren was in principe ook toepasbaar op de poëzie. Het gedicht wordt in zo'n optiek al snel een soort van berijmde of uitbundiger versierde redevoering, dan wel een rede 'Elk weet wat dichtkunst, wat welsprekendheid is" voering waarin het accent wat meer op vermaak en wat minder op overreding of overtuiging ligt. Al in de klassieke oudheid bestond er dan ook een nauwe band tussen dichtkunst en welsprekendheid. Maar alle drie de verhandelingen leggen nu juist bijzonder weinig nadruk op inventio, dispositio en elocutio in traditioneel-klassieke zin. Weliswaar moeten dichters en redenaars volgens de auteurs veel, zo niet alles weten. Zij vatten de "wijsbegeerte" uit de vraagstelling op als algehele kennis van natuur, mens en wereld. De welsprekendheid is bij hen echter een fraaie kunst geworden, waarin regels en algemeen toepasbare principes van minder essentieel belang zijn dan het persoonlijke talent. Hun verhandelingen monden dan ook op veel plaatsen uit in poëticale analyses van stijlkritische en esthetische aard. Centraal staat niet de retorica, als wetenschap van regels en principes die ook in de poëzie toepasbaar zijn. De aandacht gaat veeleer naar de poëtische uitingen van grote dichters, die voorbeelden opleveren van de manier waarop het genie zijn kennis van natuur, mens en wereld omzet in fraaie kunstuitingen. Lublink kan dan ook al op eenderde van zijn verhandeling opmerken dat hij zich verder "bijzonderlijk tot de Dichtkunst [zal] bepalen" . 33 Van Engelen maakt tal van opmerkingen over dichters met de aantekening "dat de bygebragte aanmerkingen, hoe zeer de Poëeten betreffende, evenveel echter op de Redenaars [...] toepasselijk zijn" . 34 En Bilderdijk verantwoordt, zoals we zagen, een vrijwel exclusieve aandacht voor de dichter met de redenering dat "al het gene van de eene [de dichtkunst] gezegd is, ook op de andere [de welsprekendheid] toepasselijk" is. "35 Waar het gaat om het verband tussen dichtkunst en welsprekendheid vertonen deze verhandelingen daarom een tendens die afwijkt van de traditionele opvatting. Terwijl de poëzie lange tijd beschouwd was als een soort van redevoering -maar dan op rijm, of in dichtmaat, of met weelderiger versiering, etc. -bestaat in deze verhandelingen veeleer een zekere neiging de welsprekendheid te zien als een afgeleide van de poëzie. Bilderdijk, sprekende over de "verknochtheid" van dichtkunst en welsprekendheid, stelt zelfs expliciet: 't Is uit dien hoofde, dat ik de kunst der Welsprekendheid als een gedeelte der Poëzije heb aangemerkt, der Dichtkunst' den voorrang gevende, als eereen hogeren trap van volmaaktheid bestijgende" .36 De welsprekendheid is volgens hem "afhangkelijk" van de dichtkunst, kan "niet zonder haar bestaan" en is "een gedeeldte derzelve" . 37 De andere twee auteurs gaan niet zover. Maar bij hen is toch een tendens in dezelfde richting aanwezig, al was het alleen maar omdat hun voorbeeld veel vaker aan dichters dan aan redenaars ontleend zijn. Mogelijk zien-teksten we hier mede een invloed van het achttiende-eeuwse "primitivisme". De ge dachte dat de poëzie de vroegste, meest oorspronkelijke taal van de mensheid is, was op zichzelf niet nieuw. Maar rond het midden van de achttiende eeuw begon men dit in toenemende mate geen bezwaar maar een aanbeveling te vinden. Zo werd de aanzet gegeven tot een denkwijze waarin veeleer de poë 72 G.J. Johannes zie te beschouwen viel als basis voor de retorica, dan de retorica als basis voor de poëzie. Marginalisering van de retorica In overeenstemming met het verwachtingspatroon bij prij svraagbeantwoordingen, zien we dat de auteurs enige moeite doen om de drie onderdelen van de vraagstelling gelijkelijk en systematisch aan bod te laten komen: wijsbegeerte, dichtkunst en welsprekendheid. Van Engelen slaagt hier nog het beste in. Maar ook bij hem zijn opmerkingen over de welsprekendheid verre in de minderheid. Alle drie de verhandelingen gaan primair over het verband tussen wijsbegeerte en dichtkunst. De aandacht voor welsprekendheid is nogal marginaal . Dit gebrek aan aandacht is enigszins merkwaardig, omdat met name Van Engelen en Lublink steen en been klagen over de gebreken van de beoefening der welsprekendheid in hun tijd. De "eigenlijke proeven van Welsprekendheid" die de laatste twee eeuwen hebben opgeleverd, zegt Lublink, zijn "naauwlijks noemenswaardig" . 38 Een uitzondering maakt hij alleen voor "de bekende Prijsverhandelingen der Fransche Academie", de Recueils des pièces d'Eloquence. Toch spreekt hij ook over "treffende pleidoijen en mannelijke aanspraken van sommige Parlementen in Frankrijk" en over "vurige en krachtige redevoeringen in de beide Huizen van Engeland" . 39 Maar kennelijk zijn die onvoldoende algemeen toegankelijk gemaakt om als voorbeeld te kunnen dienen. Ook Van Engelen roemt de parlementaire welsprekendheid van onze "eilandsche nabuuren". Beide auteurs zijn het er over eens dat de politieke welsprekendheid in Nederland sinds de tachtigjarige oorlog ver te zoeken is.` 0 Voor wat betreft de kanselwelsprekendheid in Nederland beperkt Van Engelen zich globaal tot een "Helaas! ",41 terwijl Lublink opmerkt dat de geestelijkheid zich er veel te weinig om bekommert. 42 En wat de juridische welsprekendheid aangaat, meent Lublink dat die in Nederland "door den ingevoerden kanselarij-stijl ", de ingesleten, geformaliseerde juridische formules en zinswendingen, verdwenen is.43 Van Engelen heeft waarschijnlijk diezelfde kanselarij stij l op het oog, wanneer hij zegt dat hem in de pleitzalen voortdurend "barbaarsche woorden, en brokken van uitheemsche wetten" in de oren knarsen. Het is opmerkelijk dat beide schrijvers hier een vrijwel totale afwezigheid van praktische welsprekendheid vooronderstellen, zo niet in heel Europa, dan toch in elk geval in ons land. De welsprekendheid blijft in zulke opmerkingen eigenlijk beperkt tot "wel-sprekendheid" in de evaluerende zin. Bovendien beperken de auteurs in hun negatieve taxaties deze welsprekendheid alsnog tot de traditionele, mondelinge typen. De redevoering in eigenlijke zin is toch nog steeds uitgangspunt en norm op de achtergrond. "Elk weet wat dichtkunst, wat welsprekendheid is " In de tweede plaats valt op dat de auteurs weliswaar een nijpend gebrek aan goede welsprekendheid van de kansel en de balie vooronderstellen, maar dat ze weinig of geen opmerkingen maken over de middelen ter verbetering van deze situatie. Het is alsof men de juridische welsprekendheid geheel had opgegeven, gezien de heersende "kanselarijstijl" . Maar kennelijk hadden ook de pogingen tot vernieuwing van de kanselwelsprekendheid nog weinig indruk op deze auteurs gemaakt . 45 Van Goens rekende al in 1765 een handboek voor kanselwelsprekendheid tot de desiderata van een op te richten Maatschappij der Nederlandse Letterkunde. Maar ondanks het verschijnen van allerlei publicaties op dit gebied beoogde J.M. Schrants bewerking van Féneions Gesprekken over de welsprekendheid -een boek dat in zijn tijd vernieuwend was geweest, maar dat inmiddels wel al een eeuw oud was - nog in 1817 kennelijk een lacune op dit terrein te vullen. 47 Ten derde blijkt dat de beide auteurs de, toch zeker in ons land nog steeds wel aanwezige, "eigenlijke proeven van welsprekendheid" in de vorm van school- en academieredevoeringen, lof-en herdenkingsredes, op een min of meer vanzelfsprekende wijze kunnen afdoen als een quantité negligeable. In dit verband is het aardig te bedenken dat Siegenbeek, die in zijn oratie van 1797 eveneens klaagt over het gebrek aan prijzenswaardige uitingen van welsprekendheid, een zeker optimisme put uit het feit dat er toch ook in ons land volop gelegenheden zijn om de welsprekendheid te beoefenen. Hij noemt dan drie terreinen: de rechtspleging, de kansel en de politiek. Maar daarmee plaatst hij een oratie zoals hij die op dat moment zelf uitspreekt, in feite buiten het domein van de welsprekendheid. Het "demonstratieve" genre valt in deze indeling immers buiten de boot . 48 In het bovenstaande signaleerde ik enkele punten van verwarring of onduidelijkheid in de prijsvraagdiscussies. Naar mijn mening zijn ze te zien als onzekerheden over aard en functie van de retorica, zoals die ook elders heersten. Ik ga hier kort op in. Vier trends In haar eerder genoemde dissertatie heeft E. Sjoer oer gewezen op een, in het angelsaksische taalgebied gebruikelijke, onderverdeling in vier "bewegingen" of "trends" binnen de 18de-eeuwse retorica. Met D. Ehninger kunnen we ze als volgt omschrijven:` (1) classicistische benaderingen. Rond het midden van de 18de eeuw verschijnen er nog steeds retoricale geschriften, maar ook complete retorica's, waarin de klassieken de voornaamste of zelfs enige bron vormen. Inmiddels zijn dan echter ook een drietal nieuwere benaderingswijzen in opkomst: (2)psychologisch-epistemologische benaderingen. Hierbij valt te denken aan de invloed van de Britse associatiepsychologie van Locke, Berkeley, Hume en vooral Hartley, de Duitse faculteitenpsychologie van Wolff, en de 74 G.J. Johannes "common sense" filosofie van Thomas Reid. Deze "psychologische" benaderingen zorgen er onder meer voor dat de aandacht verschuift van vaste, normatief bepaalde genre-indelingen, naar empirisch-psychologisch te bepalen effecten. (3) elocutionistische benaderingen. Binnen deze trend komt de nadruk te liggen op de feitelijke presentatie van de redevoering: stemgeluid, gebaar, houding, frasering, etc. (Overigens is het Angelsaksische spraakgebruik hier enigszins misleidend. Het gaat hier immers niet om de elocutio in de zin van stijlleer, maar om de actio, de presentatie. )so (4) belletristische benaderingen. Deze trend neigt ertoe, de retorica uit te breiden tot een totale wetenschap der literatuur. Retorica houdt zich bezig met literatuurtheorie en literatuurkritiek. Zij beperkt zich niet tot redevoeringen, maar breidt haar gebied uit tot poëzie, geschiedschrijving, verhandelingen, etc. Na het midden van de 18de eeuw, zo kunnen we Ehningers betoog samenvatten, verliezen de zuiver-classicistische retorica's snel terrein. Retoricale geschriften vertonen nu dikwijls een mengvorm van de verschillende benaderingen, met wisselende accenten. De meer psychologiserende benadering en het loslaten van de klassieken als enige bron van voorbeelden en normen, heeft verschillende consequenties. Meer aandacht voor de moderne literatuur bijvoorbeeld, waardoor de retorica als vanzelf een actueel-kritische functie krijgt. Meer aandacht voor psychologische effecten dan voor logische opbouw. De inventio wordt ofwel gebaseerd op nieuwe inzichten over de werking van het verstand, ofwel geheel naar de achtergrond geschoven ten gunste van beschouwingen over stijl en presentatie. En bij die stijl en presentatie wordt minder aandacht geschonken aan vaste, genregebonden stijl-en presentatiemiddelen, zoals de stijlfiguren, en meer aan psychologische effecten en contextgebonden bedoelingen. In de zojuist besproken Nederlandse verhandelingen rond 1780 vinden we deze tendenties terug. De auteurs kennen en gebruiken hun klassieken wel degelijk. Maar het valt op dat geen van de verhandelingen ook maar in de verste verte als "classicistisch" in de hierboven bedoelde zin is op te vatten. De klassieken vormen nog slechts een onderdeel, hoezeer ook gewaardeerd, van het internationale letterkundig pantheon. We vinden talloze verwijzingen naar moderne literatoren en naar theoretisch-"menskundige" werken van auteurs als Shaftesbury, Priestley, Hartley, d'Alembert, De Buffon, Marmontel, Helvetius, Mendelssohn, Sulzer en Riedel. Deze "psychologisch-epistemologische" tendens gaat dan ook gepaard met een sterke neiging tot "belletristisch" denken: de retorica vormt een onderdeel van de schone letteren, de bewoording is minstens zo belangrijk als de compositie, en het "schrijven" neemt dikwijls de plaats in van het "spreken". Van "elocutionistische", op de feitelijke presentatie gerichte, tendenties daarentegen is in de drie verhandelingen weinig te bespeuren. Dit hangt waar "Elk weet wat dichtkunst, wat welsprekendheid is" schijnlijk samen met het karakter van deze uiteenzettingen; ze zijn primair bedoeld als analyse van het verband tussen wijsbegeerte, dichtkunst en welsprekendheid, en niet als compleet overzicht van een der gebieden afzonder Juist in Nederland kon men enige kennis vooronderstellen van het werk-lijk. van de beroemde Petrus Francius, die zich al vroeg intensief had beziggehouden met het probleem van de presentatie. Dat de presentatie sommigen ook in deze jaren wel degelijk bezighield, blijkt bijvoorbeeld uit een artikel van Lublink in de Algemeene oefenschoole van konsten en weetenschappen uit 1782. De titel luidt "Aanmerkingen over de uiterlijke welsprekendheid" . 51 Lublink klaagt hier over het gebrek aan aandacht voor de uiterlijke welsprekendheid, vergeleken met die voor de inwendige. Een "elocutionaire" tendens vertoont dit opstel tevens, in zoverre de auteur erop wijst dat de presentatie vaak belangrijker voor het effect is dan de woordkeuze. In dit verband is het bijvoorbeeld ook de moeite waard te vermelden dat Bilderdijk, die zich als pas benoemd lid van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde aanvankelijk uiterst actief betoont, in 1782 onder meer het volgende voorstel voor een prijsvraag indient: "Welke zyn de wijsgeerige gronden der uiterlyke welsprekendheid, zoo ten opzichte van stemleiding als gebaarmaking, voornamelyk met toepassing op het Character en de taal onzer Natie?" a 52 Een Rederrykkonst In de Algemeene oefenschoole -een periodiek waar Lublink nauw bij betrokken was als redacteur, auteur en vertaler -verscheen in 1782 een uitgebreide Rederykkonst van ruim 250 bladzijden, gevolgd door een Aanleiding tot de Nederduitsche digtkunst. 53 Het eerste geschrift, de Rederykkonst, kon ik identificeren als een vertaling-bewerking van het retorica-gedeelte uit Charles Rollins befaamde "Traité" van 1726. alleen de keuze van Rollins Traité als uitgangspunt voor een Neder lands retoricahandboek, maar ook de wijze van inkorting en bewerking van deze bron, sluit aan bij het globale beeld dat oprijst uit de eerder besproken verhandelingen. Als vernieuwend in Rollins geschrift, vergeleken met classi cistische rhetorica's, valt met name zijn belangstelling voor het lezen van goede schrijvers te beschouwen. Het accent ligt op (stijl)beoordeling, eerder dan op voorschriften voor stofvinding, opbouw, etc. De Rederykkonst drukt het als volgt uit: Wy zullen ons voornaamelyk met deeze aangeroerde zaaken bezig houden, en onze aanmerkingen over het verstandig leezen van goede schryveren, die voorbeelden van de waare Welspreekendheid zyn, voordraagen, waarna wy met weinige moeite de andere deelen der Rederykkonst zullen afhandelen." Deze, naar het "belletristische" standpunt tenderende, 56 visie wordt in de Nederlandse bewerking nog versterkt. Bijvoorbeeld doordat vele voorbeelden 76 G.J. Johannes uit klassieke redevoeringen hier vervangen zijn door moderne poëzievoorbeelden, en doordat de voetnoten met Latijnse citaten worden weggelaten of vervangen door vertalingen in de tekst. Daar staat tegenover dat de passages over stijlfiguren sterk zijn uitgebreid. Maar al met al maakt ook dit geschrift geen strikt-"classicistische" indruk. De vereisten van de lofrede Uit de zojuist besproken teksten krijgt men de indruk dat de zuiver classicistische retorica rond 1780 op de achtergrond geraakt is. Nieuwere trends hebben gezorgd voor belangrijke aanvullingen en accentverschuivingen. Van de prescriptieve klassieke normen naar de psychologie van de waarneming. Van de klassieke teksten naar de eigentijdse. Van de inventio naar de stijlleer, met een sterke verschuiving van aandacht in de richting van de poëzie. Van een leer over de klassieke drie typen redevoeringen naar een algemene prozaleer, die enerzijds breder is, maar waarbinnen anderzijds enkele bij uitstek klassieke genres als de politieke rede en de lofrede hun prominente plaats hebben verloren. Zo bezien is het beslist niet verwonderlijk dat de Lectures van Blair hier gewaardeerd werden en al binnen vijf jaar in Nederlandse vertaling konden worden uitgebracht. Ze sloten goed aan bij bestaande tendensen in het Nederlandse denken over retorica. Des te merkwaardiger lijkt het, dat nog in 1781 - in het vijfde deel van de Werken van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde -een prijsverhandeling met een heel andere benaderingswijze had kunnen verschijnen. De verhandeling van Jeronimo de Bosch over de vraag "Welke zijn de vereischten van een lofreden?" vertoont een sterk "classicistische" denkwijze. Als vanouds zijn het vrijwel uitsluitend klassieke auteurs die fungeren als bron en uitgangspunt. Het is dan ook veelzeggend dat deze verhandeling een van de zeer weinige in de Werken is die in het Latijn werd gesteld. 57 Het desbetreffende deel van de Werken der Maatschappij bevat zowel de oorspronkelijke, Latijnse tekst als een Nederlandse vertaling daarvan. Hier geen speculatief- psychologische uiteenzettingen, maar een normatieve verhandeling over de klassieke functies en voorwaarden van een bij uitstek klassiek genre. Cicero, zo zegt De Bosch bijvoorbeeld, heeft in De oratore zeer goed over de lofrede gesproken: ... en dewijl de geheele leer wegens de Lofredenen in de aanmerkingen door hem bygebragt, begrepen is, heb ik geoordeeld dat zy in deze Verhandeling niet slegts behoorden plaats te vinden, maar dat zy in dezelve ook moesten opgehelderd worden. 58 Ook uit zijn bekende prijsverhandeling over de regels van de dichtkunst geschreven in antwoord op een prijsvraag van Teylers' Genootschap uit 1780 "Elk weet wat dichtkunst, wat welsprekendheid is " en gepubliceerd in 1783 -weten we dat De Bosch bijzonder weinig vertrouwen had in de moderne, psychologische denkwijze, en dat hij het voorbeeld van de Ouden boven alles stelde. 59 Het is verleidelijk een auteur als De Bosch te typeren als laatste der mohikanen van een humanistisch-latinistisch, universitair geleerdendom, zich verzettend tegen het moderne verlichtingsdenken. Maar deze tegenstelling is in hoge mate vals. De Bosch was evenmin aan een universiteit verbonden als Lublink, Bilderdijk of Van Engelen. En hij opereerde evenzeer als zij binnen verlichte genootschappen, zoals de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde en Tey- Iers Genootschap. Bij nadere beschouwing blijkt De Bosch bovendien in veel mindere mate een die-hard in het classicisme dan het op het eerste gezicht lijkt. Hij stelt heel nadrukkelijk niet de klassieke regels maar het klassieke voorbeeld centraal. Zo kan het gebeuren dat zijn aanbeveling van het lezen der "Ouden" ook de "oude" vaderlandse schrijvers uit de zeventiende eeuw omvat, voorzover die zich oriënteerden op de klassieken. Omgekeerd waren de auteurs met meer "moderne" opvattingen bepaald geen felle tegenstanders van de klassieke traditie. Ook bij de niet-universitair geschoolde Lublink vinden we nogal wat klassieke citaten. En Bilderdijk is zijn hele leven een groot bewonderaar van de klassieken geweest en heeft altijd een grote achting voor De Bosch gehouden. In 1807 schrijft hij aan diens neef Jeronimo de Vries bijvoorbeeld: "... de beste Theorie is die van uw braven Oom: zie hoe de Ouden deden. "60 De vrijwel gelijktijdige bekroning van twee sterk uiteenlopende typen verhandelingen door één en dezelfde Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, toont aan dat het hier niet zonder meer gaat om een "vroeger" of meer "achterhaald" stadium van ontwikkeling versus een "later" of meer "bij de tijd" behorend stadium. Wat we rond 1780 zien, is het gelijktijdig bestaan van twee min of meer gelijkwaardige strategieën ter oplossing van hetzelfde probleem. Beide strategieën hadden dezelfde doelstelling, een doelstelling die ook ten grondslag had gelegen aan de oprichting van genootschappen als de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde. Het ging om de bestrijding van het vermeende "verval" van de Nederlandse cultuur sinds de zeventiende eeuw. Dat culturele verval had zich, als we de klaagzangen van de verhandelaars mogen geloven, ook uitgestrekt tot de welsprekendheid. Maar over de middelen tot bestrijding van dit verval liepen de meningen uiteen. Terug naar de Ouden, zoals De Bosch wilde, of juist verder voorwaarts in de richting van de moderne, psychologische kunsttheorie? Genootschappelijke actie Nu was het, gezien de klachten over de toestand van de welsprekendheid (klachten die we ook al bij Van Goers aantreffen), te verwachten dat de 78 G.J. Johannes Maatschappij der Nederlandse Letterkunde zich actief zou richten op verbetering van de bestaande situatie. Een aparte afdeling voor welsprekendheid zou prijsvragen op het gebied van de theorievorming kunnen uitschrijven, maar tevens via prijsvragen meer praktische proeven van welsprekendheid kunnen uitlokken ter publicatie in de Werken. In het kader van de theorievorming zou de uiterst belangrijke vraag naar de verhouding tussen de klassieke en de moderne welsprekendheid een plaats kunnen krijgen. Daarnaast zouden vragen als die naar de verhouding tussen dichtkunst en welsprekendheid, of die naar de plaats van nieuwere prozagenres als de roman, kunnen worden gesteld. Dergelijke kwesties waren immers door de nieuwere ontwikkelingen urgent geworden. En inderdaad is dit in grote lijnen het streven zoals we dat in de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde kunnen terugvinden. Binnen de Maatschappij was er een prijsvraagcommissie voor de welsprekendheid; in de wandeling werd vaak gesproken over de "klasse" der welsprekendheid, naast die der taalkunde, dichtkunde en oudheidkunde. Bij die commissie of klasse circuleerden in de periode tot 1830 vele tientallen prij svraagconcepten voor theoretische of praktische bijdragen op het gebied van de welsprekendheid. We vinden er tal van belangrijke thema's in terug.` Wat de theorievorming betreft, stelt Van Goens bijvoorbeeld in 1766 een vraag naar de specifiek- Nederlandse stijl voor. Verder vinden we vragen over de onderlinge betrekking van wijsbegeerte en letterkunde, over "de beste middelen om de Welsprekendheid in ons Vaderland te bevorderen", en over de kwestie "In hoe verre zyn de Dichtkunst en Welsprekendheid in Aart, Vereischtens, Bedoeling en Uitwerking van elkander onderscheiden?". Bilderdijk dient in 1782 onder andere voorstellen in over de "wysgeerige gronden der uiterlyke wel vraag of "de bloei der Welsprekendheid aan dien-sprekendheid" en over de der Dichtkunst, en die der Dichtkunst aan dien der Welsprekendheid verknocht" is. Latere vragen betreffen onder meer het probleem "waarom de Franschen, de Engelschen en Duitschers ons in 't gemeen zeer verre vooruit zijn in de stijl der welsprekendheid", de vraag naar de "verachteringen" van de Nederlandse welsprekendheid na het midden van de zeventiende eeuw, en het verschil tussen de welsprekendheid van de kansel en die van de balie. De verhouding tot de klassieke welsprekendheid wordt in 1782 door Bil derdij k aan de orde gesteld in een voorstel voor een vraag over "het onder scheidend verschil tusschen den aard der Hedendaagsche Europische Welspre kendheid, en dien der oude Grieksche en Romeinsche" . Naast deze theoretische vragen zien we ook tal van voorstellen voor prak tische "proeven van welsprekendheid". Het valt op dat de welsprekendheid in die voorstellen zeer beperkt wordt gedefinieerd. Het gaat allereerst om lofredenen op vaderlandse helden als Michiel de Ruyter, Piet Hein en Johan van Oldenbarneveldt . Daarnaast zijn er voorstellen die vaderlandse deugden als godsdienst, vrijheid en gezelligheid betreffen. Naar mijn idee rekent men ook hier niet op verhandelingen, maar op lofredenen. "Elk weet wat dichtkunst, wat welsprekendheid is" De meeste belangrijke theoretische onderwerpen worden vroeg of laat wel degelijk aan de orde gesteld in een officieel uitgeschreven prijsvraag. Daarbij is het opmerkelijk dat veel vragen tientallen jaren kennelijk voldoende actueel blijven. Zo kan het door Bilderdijk in 1782 ingediende voorstel om te vragen naar de verhouding tussen klassieke en hedendaagse welsprekendheid, na enkele herformuleringen nog in 1807 een officiële prijsvraag worden: "Doet er zich, bij vergelijking van de oude Welsprekendheid [...] met de nieuwe, eene voortreffelijkheid op van de eerste boven de laatste? [...1". Maar ook deze vraag behoort tot de vele die kennelijk niet of onvoldoende beantwoord blijven. Onder de ruim zestig gepubliceerde bijdragen in de Werken tot 1830 zijn er in feite slechts twee die rechtstreeks voortkomen uit voorstellen van de "commissie" of "klasse" der welsprekendheid. In 1781 Jeronimo de Bosch' verhandeling over de vereisten van de lofrede, en in 1819, als praktische proeve van welsprekendheid, een lofrede van Siegenbeek op Simon van Slingelandt. Daarnaast worden vraagstukken die de welsprekendheid betreffen slechts indirect aan de orde gesteld. Dit gebeurt in sommige taalkundige bijdragen, in een aantal bijdragen over de ontwikkeling der rederijkerskamers, en in enkele dichtkundige prijsvragen, zoals die welke in 1788 resulteerde in gepubliceerde verhandelingen van Van Alphen en Hottinger over de "kenmerken van waar en valsch vernunft" • 62 Ook de prijsvraag over het verband tussen dichtkunst, welsprekenheid en wijsbegeerte behoorde tot de dichtkundige afdeling. Pas in 1831 verschijnt in de Werken weer een antwoord op een vraag uit de afdeling welsprekendheid: N.G. van Kampens verhandeling over de vraag "Welk is het wezenlijk kenmerkend onderscheid der Welsprekendheid van den Kansel, van de Pleitzaal, van de Raadsvergadering en van de Gehoorzaal?" . 63 Genootschappelijke kleinschaligheid De Maatschappij der Nederlandse Letterkunde rekende het bevorderen van theorie en praktijk der welsprekendheid tot haar taken, en maakte daarbij gebruik van het beproefde middel der prijsvragen. Dat publicaties op dit gebied zo'n kleine plaats in de Werken innemen, kan op verschillende manieren worden verklaard. Ten eerste mag niet worden vergeten dat de Maatschappij oorspronkelijk was ontstaan uit een fusie van enkele dichtgenootschappen van studenten. Die aanvankelijke gerichtheid op de dichtkunst zou misschien een verklaring kun nen vormen voor het gegeven dat de plaats van de retorica binnen de Maat schappij enigszins onduidelijk was. In de officiële omschrijving van de doel stellingen door de oprichtingsvergadering is sprake van taalkunde, dichtkunde en oudheid-of historiekunde. Elk lid wordt geacht ieder jaar een verhandeling op een van deze gebieden te leveren.' Een jaar later wordt de verplichting om jaarlijks een verhandeling in te sturen, afgezwakt tot de verplichting dat 80 G.J. Johannes men iets moet bijdragen "zoo dikwijls zyne omstandigheden dit zullen toelaten". Tot de mogelijke inzendingen behoren nu ook "enige Proeve van Welsprekendheid, of enig Dichtstuk" . 65 En onder de, in 1768 ingestelde, vier commissies voor de prijsvragen bevindt zich een commissie "Over de proeven van Welsprekendheid". Daarmee is aan de welsprekendheid dus alsnog een plaats toegekend. De welsprekendheid is in de prakijk het domein van een aparte commissie. Maar er is een zeker verschil met de dichtkunst. Deze wordt in de doelstellingen van de Maatschappij uitdrukkelijk genoemd als een van de drie aandachtsgebieden. En de benaming van de commissie "Over de Dichtstukken en Verhandelingen over de Dichtkunst" wijst expliciet op de mogelijkheid van praktische proeven en theoretische verhandelingen. Met recht heeft Kossmann geconstateerd: Opmerkelijk is de plaats van de welsprekendheid onder de werkzaamheden van de Maatschappij. [...j Nadat in de aanhef toch eigenlijk maar drie wetenschappen genoemd zijn, komt dan pas veel verder uit, dat bij de gecommitteerden in de vier klassen ook wel gerekend wordt op oratorische taalkunst, waarbij in het midden blijft of dit een afzonderlijke wetenschap is, dan wel alleen een vorm van letterkundige toepassing. Is dit slimheid of onbeholpenheid? Eerder misschien een aanwijzing van nog onzekere en tegenstrijdige inzichten over het doel van de Maatschappij. Zo kon onzekerheid over de verhouding tussen dichtkunst en welsprekendheid zelf al een rol spelen in de doelstellingen van de Maatschappij waarbinnen men de discussie over dit soort onderwerpen wilde voeren. Iets dergelijks zien we overigens ook in de Bataafsche Maatschappij van Taal- en Dichtkunde. De naam van de maatschappij , die eveneens was ontstaan uit een fusie van dichtgenootschappen, vermeldt bij de oprichting in 1800 de welsprekendheid niet. Pas in 1806 besluit de algemene vergadering "den kring harer werkzaamheden uit te breiden, en, overeenkomstig daarmede, den titel aan te nemen van Hollandsche Maatschappij van Fraaije Kunsten en Wetenschappen . " De consequentie daarvan is dat nu ook de welsprekendheid (naast de beeldende kunsten en de wijsbegeerte van de kunst) expliciet gaat behoren tot "de voorwerpen van hare aanmoediging en beoefening" . 67 Zoals gezegd: in de praktijk fungeerde de welsprekendheid binnen de Maat schappij der Nederlandse Letterkunde wel degelijk als een van de vier "klas sen" of afdelingen. Die afdeling schreef theoretische en praktische prijsvragen uit. Dat hier zo weinig van terechtkwam, vormt een interessante demonstratie van de problemen waarmee dergelijke genootschappen in Nederland te kam pen hadden. 68 In haar opzet weerspiegelde de Maatschappij de pretentie van een natio naal, geleerd genootschap met internationale allure. Een genootschap dat in zijn verschillende afdelingen het gehele gebied van de letterkunde bestreek. Maar binnen het, uiterst kleinschalige, Nederlandse taalgebied bleek het tel "Elk weet wat dichtkunst, wat welsprekendheid is" kens weer erg lastig de genootschappelijke werkzaamheden de gewenste omvang of het gewenste niveau te laten behouden. Hierboven signaleerde ik het feit dat de aanvankelijke verplichting om jaarlijks een verhandeling in te zenden, al binnen een jaar moest worden omgezet in de aansporing iets in te zenden zo vaak de persoonlijke omstandigheden dit toelieten. En het hoefde nu niet langer een theoretische verhandeling te zijn. Ook een dichtstuk of "proeve" van welsprekendheid volstond. Verder blijkt dat al in een vroeg stadium het voorstel verworpen wordt om een grens te stellen aan het aantal leden "wier Uitmuntendheid bestaat, niet in de beoefening van Letterkunde, maar in het zien oefenen, en in het toejuichen van dezelve ". 69 Bij gebrek aan een substantieel overheidsmecenaat financierden de leden van een genootschap als de Maatschappij hun eigen werkzaamheden. Dit vormde een belangrijk verschil met vergelijkbare genootschappen in het buitenland, waar "een voornaam aantal [...] Leden Jaarlijksche Pensioenen trekt, voor welke zy tot dienst hunner Maatschappyen werken" . 70 In een klein land als Nederland betekende dit, dat men zich niet kon beperken tot mensen "wier uitmuntende Verrichtingen, allen, de Eeuwigheid [...] waardig zijn" . 71 Tot de regelmatig terugkerende punten in de jaarvergaderingen behoren dan ook klachten over het gebrek aan activiteiten van de deelnemers, zonder dat men middelen ziet om de leden tot bezigheden te verplichten. Ook wordt telkens weer teleurstelling uitgesproken over de geringe "toevoer, die [...] van buiten kon aangebragt worden" . 72 Kleinschaligheidsfactoren, in combinatie met het ontbreken van een krachtig mecenaat, maakten dat het binnen dit "uit zijn verhoudingen gegroeide studentenbedrijf" , 73 moeilijk bleek om aard en omvang van de werkzaamheden bewust te sturen. In de praktijk was men afhankelijk van de toevallige belangstelling en kwaliteiten van de leden. Soortgelijke factoren gelden, zoals ik elders heb betoogd, niet alleen voor tal van genootschappen, maar ook voor de contemporaine tijdschriften. 74 De mogelijkheden om theoretische discussies te entameren en voor langere tijd te continueren, waren in Nederland uiterst beperkt. Dit gold ook voor de discussies over de welsprekendheid . De positie van "de Ouden" Een element in die discussies was de uiterst belangrijke, principiële vraag naar de verhouding tussen klassieke en moderne retorica. Deze kwestie bracht het wel tot een officiële prijsvraag, maar de Werken bevatten geen antwoord. Uit debatten elders valt af te leiden dat de verhouding tussen klassieke en moderne cultuur de hele periode door een onopgelost probleem bleef. Dit is niet de plaats om hier uitgebreid op in te gaan. Wel wil ik wijzen op enkele factoren die in deze kwestie mogelijk een rol hebben gespeeld. 82 G.J. Johannes In de periode tussen 1780 en 1830 werd de positie van de klassieken in Ne veel mindere mate en in een veel minder hoog tempo ondermijnd-derland in dan men, gezien de situatie zoals die reeds rond 1780 bestond, zou verwachten. De speculatieve verklaring die ik hiervoor zou willen geven, is dat de "beoefening van de Ouden" hier kon worden gezien als redmiddel uit kleinschaligheidsproblemen zoals ik die hierboven schetste. In de loop van de periode tussen 1780 en 1830 begon naar mijn idee het besef te groeien dat het "verval" van de Nederlandse cultuur niet een uitsluitend morele aangelegenheid was. Vooral tijdens het Franse regime begonnen Nederlandse cultuurcritici in toenemende mate in te zien dat de kleine schaal van het Nederlandse taal-en cultuurgebied een factor van cruciaal belang vormde. In die context kon het bewaren of herstellen van de internationale, latinistisch-humanistische geleerdencultuur de gedaante aannemen van een heel reële overlevings- of herstelstrategie. Een klein taalgebied leek in internationaal verband alleen te kunnen overleven door vast te houden aan een internationale taal, of deze weer in ere te herstellen. Niet alleen versterking van het "typisch nationale" in de Nederlandse cultuur was geboden. Ook het "typisch internationale" behoefde versterking. Nederlandse geleerden moesten weer, of eens te meer, datgene gaan doen waar ze altijd zo goed in geweest waren en waarmee ze hun internationale reputatie hadden verworven: klassieke filologie, neo-Latijnse poëzie en andere vormen van "geleerdheid" in klassieke zin. Teleurstellingen over de ervaringen met het Franse regime versterkten deze tendens nog. Het Frans was nu definitief een paard van Troje gebleken, in dienst van het Franse imperialisme. De stemming op dit punt blijkt treffend uit de bewoordingen in een Koninklijk Besluit van 1813: Het gebruik der Fransche taal bij alle openbare Oefeningen en Academische Acten wordt bij deze voor altoos afgeschaft. 75 En een nieuwjaarsgedicht aarsgedicht uit 1815 zegt: Vreeslijk zou de schildring zijn, Wit die taal, met al haar schijn, In haar klatergoud gedost Al aan Holland heeft gekost. 76 Juist als "dode" taal was het Latijn minder bedreigend. Zo kon het gebeuren dat een Koninklijk Besluit op het hoger onderwijs in 1815 het Latijn zeer nadrukkelijk, "bij voortduring en uitsluiting", herstelde als taal van de universitaire wetenschapsbeoefening, met uitzondering van de vaderlandse economie en de vaderlandse letterkunde en welsprekendheid.' (Die vaderlandse letterkunde en welsprekendheid kwamen in het Koninklijk Besluit overigens letterlijk achteraan: het als veertiende en laatste genoemde vak in de als vijfde en laatste genoemde faculteit der wijsbegeerte en letteren.) En de Latijnse school "Elk weet wat dichtkunst, wat welsprekendheid is" werd weer in ere hersteld als enige vooropleiding die rechtstreeks toegang gaf tot de universiteit. Nu bestond er van meet af aan natuurlijk een zekere frictie tussen de meer "nationalistische" en de meer "kosmopolitische" tendensen in het culturele debat. Die spanningen werden echter binnen de nationale ideologie, zoals die zich in de halve eeuw tussen 1780 en 1830 ontwikkelde, in hoge mate "opgelost" door de ontwikkeling van een vernuftig stelsel van onderling samenhangende ideeën over het nationale karakter.'$ Nederland, zo luidde de redenering, viel te beschouwen als bakermat van de ware Verlichting. De uitvinding van de boekdrukkunst - en dat dit een Nederlandse uitvinding van Laurens Janszoon Coster was, werd nu van cruciaal belang - had geleid tot de Reformatie. Die Reformatie had op haar beurt geleid tot de Nederlandse "worstelstrijd" tegen Spanje. Daarbij was niet alleen het autocratisch koningschap afgeschaft, maar was ook korte metten gemaakt met paaps bijgeloof, "mysticisme", "stelselzucht" en allerlei andere vormen van "vooroordelen". Nederland was dus een al vroeg "verlichte", vrije republiek. Maar juist als zodanig was Nederland tevens een typisch "klassieke" republiek geweest. Een vrije federatie van onafhankelijke gewesten, te vergelijken met het klassieke Griekenland of met Rome voor het keizerrijk. Juist in deze al vroeg "verlichte" republiek had (opnieuw mede dankzij de Nederlandse uitvinding van de boekdrukkunst) de beoefening der klassieken kunnen bloeien als nergens anders. In 1809 formuleert een onderwijscommissie het als volgt in een rapport aan de koning: Men heeft reden om dit koninkrijk geluk te wenschen, dat zij [de klassieke talen] in hetzelve meer dan elders zijn beoefend geworden, en [...] dat het de kweekschool geweest is van de beste uitgaven der klassieke schrijvers die in het licht verschenen zijn [...1. Het is dus van belang derzelver beoefening en gebruik niet alleen staande te houden, maar ook aan te moedigen, door een grooter aantal van jonge lieden aantesporen om 'er zich op toeteleggen. 79 Zoals Mijnhardt heeft betoogd, sloten opvattingen over de nationale identiteit het bewaren van de klassieke erfenis nadrukkelijk in als typisch Nederlands. 80 Een streven naar herstel van de mentaliteit uit de glorieuze 17de eeuw behelsde dus tevens een terugkeer naar de klassieken, of naar die moderne auteurs die zich het meeste door de Ouden hadden laten leiden. 8 ' Deze denkwijze kreeg na 1800 sterke impulsen door het wantrouwen tegen de wetenschap en literatuur zoals die zich met name in Duitsland ontwikkelden. De theoretische excercities van de Duitse filosofie in het tijdperk van Kant tot Hegel deden de Nederlander sterk denken aan de gevreesde, paapse "stelzelzucht". En de duistere uitingen van de romantiek riepen de herinnering op aan katholiek-middeleeuws "mysticisme" •82 Anderzijds had men tij dens de Franse bezetting kunnen kennismaken met de kwalijke trekjes van zuiver utilitaire vormen van wetenschapsbeoefening en cultuur. Een gezond 84 G.J. Johannes classicisme, dat met beide benen op de grond stond en zowel de theorie als de praktijk in het oog hield, leek hier opnieuw de juiste middenweg. 83 Dat streven naar de middenweg zélf was trouwens al een voorbeeld van een deugd die zowel typisch-klassiek als typisch-nationaal was. En hetzelfde gold voor de "edele eenvoud". In de eerste decennia van de negentiende eeuw werden in Nederland het Horatiaanse simplex et unum, de evangelische eenvoudigheid van geest en de Winckelmanniaanse Edle Einfalt and stille Grosse geïntegreerd in een vaderlandse eenvoudigheidscultus, waarbij het eenvoudige een kenmerk van het klassieke én een oud-vaderlandse, calvinistische, oorspronkelijk- nationale eigenschap tegelijk werd. 84 De rol van de eerste hoogleraren "Neerlandistiek" De kleinschaligheid van het Nederlandse taalgebied legde beperkingen op aan de ontwikkeling van de Nederlandse wetenschap en cultuur. Die beperkingen werden echter in toenemende mate gerationaliseerd als deugden, en wel deugden die tegelijk oud-vaderlands en klassiek waren. Binnen die context stagneerde het letterkundige debat dat in de jaren 1770 met enthousiasme was begonnen. Met name de vraag naar de prioriteit van de Ouden bleef een onopgelost probleem. De nieuwe hoogleraren vaderlandse welsprekendheid en letterkunde, van wie veel nieuwe impulsen uitgingen, bevonden zich daarbij in een gecompliceerde situatie. Siegenbeek bijvoorbeeld werd als hoogleraar geacht het "typisch nationale" element te versterken, maar hij had zelf een opleiding in Latinistisch-humanistische trant genoten. ' Hij was bovendien zelf niet opgeleid tot letterkundige, maar tot theoloog. Daar kwam nog bij dat hij niet primair was aangesteld om de theorievorming te stimuleren, maar om studenten theologie en rechten praktisch onderwijs in welsprekendheid te geven. Daarnaast werden van hem nog activiteiten verwacht op het gebied van taalkunde en spellingsregeling, literatuurgeschiedenis, etc. Een soortgelijke mengeling van min of meer tegenstrijdige eisen en verwachtingen qua eigen opleiding en leeropdracht, theorievorming en praktijkboefening, gold ook voor de meeste van zijn collega's uit de eerste generatie hoogleraren "Neerlandistiek". In de verbluffende hoeveelheid activiteiten die zij onder moeilijke omstandigheden ontplooiden, valt aan de hand van het onderzoek van E. Sjoer een zeker patroon te ontwaren. De hoogleraren van de eerste generatie richtten zich allereerst op het ontwikkelen van leermiddelen: overzichten en handboeken. Begrijpelijkerwijs namen ze daarbij vaak hun toevlucht tot het vertalen of bewerken van bestaande literatuur, zoals Blairs Lectures. Handboeken zijn per definitie meer geëigend voor het presenteren van bestaande ideeën dan voor het ontwikkelen van nieuwe. Maar in de Nederlandse context moest men zich vaak hiertoe beperken. Een handboek als dat van Blair, in 1783 na diens "Elk weet wat dichtkunst, wat welsprekendheid is" emeritaat gepubliceerd als resultaat van tientallen jaren onderwijs en theorievorming, fungeerde eerder als laatste woord dan als startpunt voor verdere ontwikkelingen. In 1829 maakt Van Kampens vertaling-bewerking van J.J. Eschenburgs Handboek der dichtkunde en welsprekendheid een tamelijk moderne indruk, onder meer omdat het handboek uitgebreid aandacht besteedt aan de roman. 86 Maar de eerste uitgave van dit boek was inmiddels alweer bijna een halve eeuw geleden, in 1783, verschenen. Bovendien beoogde de auteur uitdrukkelijk "keine tiefgedachte Kunsttheorie [...J sondern nur die erste, Jasslichste Anleitung zur Junglinge " te presenteren. 87 Dat was natuurlijk ook precies de reden waarom Van Kampen het boek goed kon gebruiken bij zijn onderwijs. Maar in het voorwoord bij de vierde druk van 1817, de editie die Van Kampen als basis nam, had Eschenburg zelf al zijn beleefde verbazing uitgesproken over het feit dat er nog steeds vraag naar dit boek was. Ook wees hij erop dat het soms moeilijk is om nieuwere ideeën te incorporeren in een kader dat vijftig jaar eerder ontworpen werd. Bovendien suggereren de voorwoorden bij opeenvolgende drukken dat Eschenburg in toenemende mate moeite had met de zich ontwikkelende theorievorming van zijn tijd. In dit verband is het interessant om te zien dat Van Kampen, in zijn Nederlandse bewerking van Eschenburgs algemene paragrafen over kunsttheorie, nog steeds moet terugvallen op de -eveneens een halve eeuw eerder - door Van Alphen gepubliceerde vertaling-bewerking van Riedels Theorie. 88 Daarmee gaat een flink aantal nieuwere ideeën en literatuurverwij zingen, door Eschenburg zelf in latere drukken aangebracht, verloren. De hier aangeduide factoren zouden enige verklaring kunnen vormen voor het feit dat Lublinks verhandeling uit 1780 nog in 1830 een lezenswaardige bijdrage vormde. De theorievorming was in 1830 minder ver ontwikkeld dan de enthousiaste start van de discussies rond 1780 had doen verwachten. Zo is het opvallend dat de tendens de definitie van de retorica te verruimen zodat deze ook alle schriftelijke communicatie omvat, in de loop van de hier besproken periode steeds vergezeld gaat van een tendens in tegengestelde richting. Van Kampen breidt bijvoorbeeld Eschenburgs uitvoerige behandeling van schriftelijke prozagenres verder uit, maar hij meldt tegelijkertijd dat hij ook de behandeling "der eigenlijke redekunst of welsprekendheid van den redenaar geheel omgewerkt en uitgebreid [heeft] , daar Eschenburg hier naar evenredigheid te kort was" . 89 En in zijn prijsverhandeling voor de Maatschappij van Nederlandse Letterkunde uit 1831 houdt hij zich met zorg aan een beperking tot deze "eigenlijke redekunst". Hij kon ook moeilijk anders, want de prijsvraag zelf was uitsluitend gericht op mondelinge typen welspre kendheid. Over de welsprekendheid van de gehoorzaal merkt Van Kampen dan ook op: Van de uitgeschrevene lofredenen, of vertoogen door de Akademiën of andere Maatschappijen zullen wij niet gewagen. Dit is geene welsprekendheid van 86 G.J. Johannes de gehoorzaal, omdat die stukken eigenlijk niet geschikt zijn ter openbare voordragt, maar ter lezing in het kabinet of studeervertrek. 90 Van romans is hier uiteraard al helemaal geen sprake meer. Een soortgelijk voorbeeld van tendensen naar meer traditionele standpunten zien we waar Lulofs in zijn Nederlandsche redekunst, in afwijking van met name Blair, veel aandacht besteedt aan de inventio. Hij maakt er zelfs een apart handboek van. 91 Moderne auteurs als Blair hebben zijns inziens "met te veel minachting" op dit belangrijke onderwerp neergezien. 92 Immers, als de inventio werkelijk onbelangrijk was, zouden de Ouden er niet zoveel werk van hebben gemaakt. Nieuwe impulsen voor politieke rede en lofrede Nu was verbetering van de theorie niet het enige middel waarmee culturele activisten binnen en buiten de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde het vermeende verval van de literatuur wilden bestrijden. Men richtte zich ook op de praktijkbeoefening. De Maatschappij deed dit in eerste instantie door te vragen naar "proeven van welsprekendheid". Maar de prijsvragen in kwestie betroffen vrijwel uitsluitend lofredenen. Dit is wat merkwaardig, omdat juist de lofrede rond 1780 in opsommingen van de verschillende terreinen der welsprekendheid nogal eens wordt overgeslagen. In de gebruikelijke indelingen rond 1780 staan de juridische en de kanselwelsprekendheid voorop. De bij uitstek klassieke genres van de politieke rede en de lofrede komen achteraan of worden in het geheel niet genoemd. Het is interessant dat Lublink, waar het gaat om de politieke rede, een structurele verklaring voor het zijns inziens bestaande gebrek aan goede welsprekendheid tracht te geven. Volgens hem is er in Nederland simpelweg geen emplooi meer voor de politieke redenaar. Voor ons land gold immers: ... dat de post die een' Demosthenes, een' Cicero zoo zeer beroemd maakte, niet meer bekleed wordt; en dank zij den goeden hemel! dat er, tot zulke einden, voor ons geen Demosthenessen of Ciceroos nodig zijn. [...1 Dit wordt bevestigd door de overweging dat de tijden der geweldigste beroeringen in ons gemeenebest, ook de grootste meesterstukken der Welsprekendheid voortbragten. 93 Met andere woorden: liever wat minder welsprekendheid, dan opnieuw een tachtigjarige oorlog. De politieke consensuscultuur van de Republiek bood weinig mogelijkheden tot politieke welsprekendheid in de klassieke zin. Dat de situatie in dit opzicht korte tijd later zou veranderen, kon men in 1780 nog niet weten. "Elk weet wat dichtkunst, wat welsprekendheid is" Lublinks hypothese over het verband tussen welsprekendheid en "geweldige beroeringen" wijst op de mogelijkheid tot een enigszins vergelijkbare verklaring voor het gebrek aan aandacht voor de lofrede. De klassieke feestrede floreerde als genre vooral waar het ging om de bewierroking of herdenking van vorsten en aanzienlijken. Maar in de vroegburgerlijke, gedecentraliseerde politieke structuur van de Republiek waren de mogelijkheden tot wat Van Engelen noemt "eene baatzuchtige vleiery voor oppermachtige Vorsten" enigszins ondermijnd . 94 Zeker, de stadhouder liet zich nog wel eens op traditioneel-retoricale wijze toespreken. En academieredevoeringen en lofredes op rijke of machtige burgers trachtten de klassieke traditie ook op dit punt te continueren. Maar allerlei bewoordingen en retorische formules, analoog aan lofredes op keizer Augustus, maakten toch al gauw een enigszins geforceerde indruk, wanneer ze werden toegepast op een Amsterdamse koopman of op het bestuur van een Latijnse school. Dit zou een van de verklaringen kunnen zijn voor het feit dat niet alleen de politieke rede, maar ook de lofrede rond 1780 in sommige beschouwingen als een min of meer "verdwenen" klassiek genre optreedt. Net zomin als het de moeite waard was een burgeroorlog of internationele crisis te forceren, uitsluitend om de politieke welsprekendheid te bevorderen, zou het aanbevelenswaardig zijn het keizerschap in Nederland in te voeren, alleen maar om een waardig voorwerp van lofredenen te creëren. Bovendien lagen zulke veranderingen wel erg ver buiten de doelstellingen van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde. Wat zo'n Maatschappij wel kon doen, was het uitschrijven van prijsvragen voor praktische "proeven" van welsprekendheid, en het aanbieden van een forum voor de beoefening van welsprekendheid in haar vergaderingen. Zo kwam in de beginfase van de Maatschappij als vanzelf de lofrede weer naar voren als belangrijk aandachtspunt. Een Maatschappij der Nederlandse Letterkunde kon moeilijk een forum bieden voor juridische disputen. En in de Nederlandse culturele genootschapswereld waren godsdienst en politiek taboe-onderwerpen. Het bewaren van consensus en eenheid was immers een voorwaarde om als genootschap te kunnen overleven in een kleinschalig taalgebied. Ook de politieke rede en de preek waren dus geen geëigend voorwerp voor genootschappelijke activiteit. Maar juist de lofrede kon binnen de institutionele context van een genootschap wel degelijk floreren. Dit was met name gebleken uit het bewonderde voorbeeld van de Academie Française, waar de gestorven leden op welsprekende wijze werden herdacht door hun opvolgers. Het probleem was misschien wel, dat navolging van dit voorbeeld soms tot enigszins potsierlijke resultaten zou kunnen leiden. Zoals ik liet zien, bestond er immers gerede twijfel of de leden allemaal evenzeer "de Eeuwigheid waardig" waren. Aanvankelijk doen de Handelingen van de Maatschappij meer denken aan onze hedendaagse, pragmatische vergadercultuur dan aan de Académie Française. De voorzitter merkt nog in 1799 op: De gewoonte, bij 't houden der jaarlijksche algemeene Vergaderingen van deze Maatschappije, vordert geen lijkredenen over haare afgestorven Leden, 88 G.J. Johannes maar wel een kort verslag, betreffende hunne verdiensten in de geletterde wereld, en bijzonderlijk in dit Genootschap.' In zijn prijsverhandeling van 1781 schetst De Bosch echter een alternatief. Men dient de blik te richten op het grootse nationale verleden. Hij wijst met name op een drietal onomstreden figuren: Ons Vaderland heeft drie zeer groote, en den eenparigen lof van allen zeer waardige, mannen voortgebragt. Erasmus namelijk, de Groot en de Ruyter.' Zoals bekend werd dit beperkte pantheon in de loop der jaren sterk uitgebreid en zouden vele nationale helden hun lofredenaars vinden. Overigens bleef althans wat publicaties betreft - het aandeel van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde daarbij gering. Alleen een lofrede van Siegenbeek op Simon van Slingelandt haalde de Werken. Misschien was het een poging tot compensatie van dit gebrek aan bruikbare "proeven". Misschien ook en vooral een gevolg van het feit dat de houding ten opzichte van de eigen cultuur in de jaren na 1800 aanzienlijk minder kritisch werd. In elk geval groeien de levensberichten over de verdiensten van gestorven leden na 1800 vaak uit tot ware lofredenen. Ook op die manier kon de Maatschappij dus alsnog een forum vormen voor "proeven van welsprekendheid" . Tegelijk zien we dat zich ook in de wereld buiten de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde nieuwe mogelijkheden voordeden voor het beoefenen van de welsprekendheid in traditionele zin. Waar Lublink in zijn verhandeling nog met een mengeling van opluchting en spijt opmerkt dat de voorwaarden voor politiek redenaarschap in Nederland zijn vervallen, bood de politieke situatie slechts een paar jaar later weer volop ruimte voor eigentijdse "Demosthenessen of Ciceroos". De patriottische twisten en de discussies over de grondwet hadden het onverwachte neveneffect dat de politieke redevoering nieuw leven werd ingeblazen, waardoor redenaars als Van der Palm en Ockerse konden gloriëren. En het koningschap van Lodewijk Napoleon, de annexatie door diens broer en het nieuwe koningschap onder Willem I, boden opeens weer volop gelegenheid tot het beoefenen van de klassieke lofrede die bij iemand als Van der Palm soms inderdaad het karakter lijkt aan te nemen van "baatzuchtige vleiery voor oppermachtige Vorsten". Naar aanleiding van een redevoering die Van der Palm in 1808 hield in aanwezigheid van koning Lodewijk Napoleon, merkt de biograaf van de beroemde redenaar op: Hier is een Van der Palm aan het woord die we nog niet kenden, bedwelmd als hij was door het hofceremoniëel . 97 Iets van die verrassing moeten ook de tijdgenoten gevoeld hebben. Van belang is echter niet zozeer het persoonlijke karakter of de persoonlijke retori "Elk weet wat dichtkunst, wat welsprekendheid is" sche vermogens van Van der Palm. Waar het om gaat, is dat onder de nieuwe sociale en politieke condities hier als vanzelf weer vormen van welsprekend heid naar voren kwamen die in de Nederlandse traditie hoogst ongebruikelijk waren geworden. Wel degelijk "klassiek", maar allesbehalve "eenvoudig" . 98 Dit riep nieuwe vragen op over de juiste stijl van welsprekendheid. Ook dit soort toevallige factoren maakte dat theorie en praktijk van de welsprekendheid zich tussen 1780 en 1830 niet in een eenduidige richting ontwikkelden. Ideeën en praktijken die rond 1780 al obsoleet leken, bestonden vijftig jaar later nog steeds, of waren opnieuw actueel geworden. In die situatie konden verhandelingen als die van Lublink nog in 1830 een zeer lezenswaardige bijdrage vormen. Noten 1 Het in dit artikel beschreven onderzoek maakt deel uit van een door NWO gesubsidieerd onderzoeksproject "De veranderende verhouding tussen poëtica en retorica in Nederland (1760-1830)". De begeleidingscommissie bestaat uit Prof. dr. M. Spies en Prof. dr. W. van den Berg. Ik dank Marijke Spies en Wim van den Berg voor commentaar op eerdere versies. Luc Korpel ben ik erkentelijk voor suggesties en literatuurverwijzingen. 2 [J. Lublink jr.], "Antwoord [ ... ] " . Verder te citeren als: "Lublink". 3 De recensent, ook der recensenten XXIII (1830), pp. 147-148. 4 W. Bilderdijk, "Antwoord op de vraag [ ... ] " . Verder te citeren als: "Bilderdij k" . 5 [C. van Engelen] , "Verhandeling over de vraag [ ... ] " . Verder te citeren als: "Van Engelen". 6 Op p. 78 plaatst redacteur H . W. T[ydeman] trouwens al een voetnoot waarin hij zegt: "Men ziet, dat het geschrift is van voor de tijden der Fransche omwenteling 7 "Verhandeling over de vrage: Welke zijn de algemeene oogmerken [... ] " . Het betreft hier een antwoord op een prijsvraag van de Maatschappij uit 1775. De bekroonde verhandeling van Van Engelen was in 1779 gepubliceerd in het vierde deel van de Kerken der Maatschappij. 8 Mnemosyne XVI (1826), p. 68. 9 Redactioneel voorwoord in Mnemosyne, Nieuwe reeks II, 1831, pp. 405-406. 10 J. Lublink Jr., "Verhandeling over de onderlinge betrekking". 11 C. HH. H . de Vries, Joánnes Lublink, de jonge (1736-1816) . Ongepubliceerde docto raalscriptie Instituut voor Neerlandistiek UvA 1985, p. 97. 12 Zo'n "nieuwe" belangstellende zou trouwens ook op andere manieren al op de verhandeling attent gemaakt kunnen zijn. Bijvoorbeeld door het voorwoord dat de beroemde J.H. van der Palm in 1810 bij deel I van zijn verzamelde Redevoeringen en verhandelingen had laten verschijnen. In 1818 werd dit geschrift gepromoveerd tot deel I van een reeks Verhandelingen, redevoeringen en losse geschriften. Daardoor konden ook degenen die zijn werk in deze vorm verzamelden, kennisnemen van de opdracht "Aan mijnen vriend J. Lublink den Jongen" . In die 90 G.J. Johannes opdracht wijst Van der Palm op enige verwantschap tussen zijn eigen redevoering over de welsprekendheid en enkele van Lublinks "fraaije Verhandelingen", waaronder die over de onderlinge betrekking van wijsbegeerte, dichtkunst en welsprekendheid. [J. H . van der Palm, "Aan mijnen vriend J. Lublink den Jongen", in: Verhandelingen, redevoeringen en losse geschriften I, p. IX.] 13 Overigens werd kort na Bilderdijks dood ook diens prijsverhandeling over hetzelfde onderwerp herdrukt, als afzonderlijke uitgave. Ook deze bijdrage werd dus kennelijk nog steeds gezien als belangwekkend - al kan hier natuurlijk ook het feit hebben meegespeeld dat men elke snipper papier van een groot dichter als Bilderdijk de moeite waard vond. [W. Bilderdijk, Verhandeling.] Vgl. ook de traditionele bewoordingen in een vaak als "romantisch manifest" beschouwde recensie van Drost in De Muzen van 1834. [G.J. Johannes, "Een romantisch manifest?"] 14 E. Sjoer, Lessen over welsprekendheid. Amsterdam 1996. 15 Lublink, p. 58. 16 Lublink, p. 59. 17 Bilderdijk, passim. 18 Bilderdijk, p. 11. 19 Bilderdijk, p. 59. 20 Bilderdijk, p. 20. 21 Bilderdijk, p. 35. 22 Op p. 20 kan Bilderdijk dan ook opmerken dat de Ouden de filosofie in drieën verdeelden: de kunst van redenkavelen (dialectica), de zedenleer (ethica) en de natuurkunde (physica). 23 Lublink, p. 54. 24 Van Engelen, p. 234. 25 Van Engelen, p. 242, curs. GJJ. Vgl. een opmerking als: "Helaas! men ziet het aan zoo veele stukken, men hoort het aan zoo veele redevoeringen in onze dagen, waarin de snaaren van 't gemeen belang met zoo traage of onbedreven handen geroerd worden, dat men dezelve, schoon de gewichtigste onderwerpen [ ... ] bevattende, dikwils niet dan met verdriet kan lezen. " [Van Engelen, p. 342, curs. GJJ.] 26 Bilderdijk, p. 11. 27 Waar ik in dit artikel onderverdelingen uit de "klassieke" retorica aanhaal, baseer ik mij op het overzicht van A.D. Leeman en A.C. Braet, Klassieke retorica. 28 [R. M . van Goens] , "Bedenkingen", p. 485. 29 Van Engelen, p. 258. 30 Lublink, p. 77. 31 Van Engelen, p. 255. 32 Bilderdijk, p. 59. 33 Lublink, p. 79. 34 Van Engelen, p. 279. 35 Bilderdijk, p. 59. J. van Eijnatten merkt dan ook op: "... de welsprekendheid kan Bilderdijk blijkbaar niet echt boeien, want hij heeft er weinig over te zeggen". [J. van Eijnatten, "De hebbelijkheid van wel te denken", p. 96.] 36 Bilderdijk, pp. 10-11. "Elk weet wat dichtkunst, wat welsprekendheid is" 37 Bilderdijk, p. 70. 38 Lublink, p. 78. 39 Ibid. 40 Lublink, p. 79 noot; Van Engelen pp. 340-342. 41 Van Engelen, p. 234. 42 Lublink, p. 78. 43 Ibid. 44 Van Engelen, p. 234. 45 J. Bosma, die de preekproductie in de periode 1750-1800 onderzocht, ziet een "cesuur" in productie en belangstelling voor de traditionele preek optreden rond 1785. [Woorden van een gezond verstand, p. 399.1 46 [R . M . van Goens] , "Bedenkingen", p. 486. 47 E. Sjoer, Lessen over welsprekendheid, p. 44, noot 94. 48 M. Siegenbeek, "Redevoering over het openbaar onderwijs in de Nederduitsche welsprekendheid" , p. 21 en passim. 49 D. Ehninger, "Dominant trends". In haar analyse neigt Sjoer ertoe, de door Ehninger genoemde trends te verzelfstandigen tot aparte "typen" retorica. Ze wil de door haar besproken geschriften dan ook "typeren" als behorend tot een van de vier categorieën. Ik zou ervoor willen pleiten om vast te houden aan wat mij de intentie van de indeling lijkt: het gaat hier om "trends", die in principe in een bepaalde mengverhouding gezamenlijk zouden kunnen voorkomen in elk retoricaal geschrift in de bedoelde periode. 50 E. Sjoer, Lessen over welsprekendheid, p. 84. 51 L. [=J. Lublink Jr. ] , "Aanmerkingen over de uiterlijke welsprekendheid" . De identificatie van L. als Lublink baseer ik op C.H.H. de Vries, Joánnes Lublink, de jonge, p. 80. 52 UB Leiden, archief Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, inv. 412, conceptvragen in de welsprekendheid. 53 Het is een interessant gegeven dat de sprekende kopregels boven het gedeelte Aanleiding tot de Nederduitsche digtkunst blijven luiden: Rederykkonst. Dit was waarschijnlijk niet de bedoeling; de twee gedeelten worden gescheiden door een nieuwe titelpagina. Maar dat dit abuis tijdens de correctie onopgemerkt kon blijven, demonstreert de "naauwe vermaagschapping der Welsprekendheid en Dichtkunst", waarover verderop meer. 54 Ch. Rollin, De la manière d'enseigner et d'étudier les belles lettres. Ik raadpleegde de vierdelige editie Amsterdam 1732. Zie over dit handboek B. Warnick, "Charles Rollin's Traité" . J. Oosterholts opmerking dat de Rederykkonst "in het Nederlandse taalgebied verscheen" is dus naar mijn idee wat te summier. Bovendien vat de auteur, mijns inziens ten onrechte, de poëticale Aanleiding tot de Nederduitsche digtkunst op als niet meer dan een onderdeel van de Rederykkonst. Dergelijke detailkwesties doen echter niets af aan zijn algemene bevinding dat poëtica en retorica zich in deze periode "in elkaars vaarwater bevinden". [J. Oosterholt, ''Le style est 1'homme même? " , p. 110 en noot 9.] 55 "Rederykkonst", p. 1. 92 G.J. Johannes 56 B. Warnick, "Charles Rollin's Traite" , ziet Rollin als voorloper van de belletristische beweging; ook de term "belles lettres", zoals gebruikt in de titel van Blairs Lectures on rhetoric and belles lettres zou via hem in het angelsaksische taalgebied in omloop zijn gekomen. 57 De enige andere Latijnse verhandeling is die van de Duitse hoogleraar Hottinger in deel VII (1788) over de kenmerken van waar en vals vernuft. Illustratief voor de positie van de Maatschappij als conglomeraat van "liefhebbers" en "eigenlijk gezegde geleerden", en tevens als platform van "nationale" én "kosmopolitische" strevingen, is dat de Wetten van de Maatschappij in 1767 nog de bepaling bevatten: "Van Stukken, die in ene vreemde tale mochten ingeleverd zijn, zal niet dan ene Nederduitsche vertaling worden uitgegeven". Deze bepaling viel kennelijk niet te handhaven. 58 H. de Bosch, "Antwoord op de vraag [ ... ] lofreden", p. 207. 59 J. de Bosch, "Antwoord op de vraag [ ... ] regelen [ ... ] " . 60 W. Messchert (ed.) Brieven van Mr. Willem Bilderdijk II, p. 144. 61 UB Leiden, Archief Maatschappij der Nederlandse Letterkunde. inv. no. 412, concept-vragen in de welsprekendheid. 62 Werken VII (1788). 63 N.G. van Kampen, "Verhandeling". 64 F.K.H. Kossmann, Opkomst en voortgang, p. 7. Handelingen 1766, p. 5. 65 UB Leiden, Archief Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, inv. no. 7, Wet ten 1767. 66 F.K.H. Kossmann, Opkomst en voortgang, p. 27. 67 Berken der Bataafsche Maatschappij van Taal- en Dichtkunde II. Amsterdam 1807, p. IV. 68 Vgl. G.J. Johannes, De lof der aalbessen, pp. 39-42 en 57-59. 69 Handelingen 1769, p. 11. 70 Handelingen 1770, p. 16. 71 Ibid . 72 Handelingen 1782, p. 2. 73 De term is van F.K.H. Kossmann, Opkomst en voortgang, p. 19. 74 G.J. Johannes, De barometer van de smaak; "Infrastructuur en Verlichtingscul "A small-scale culture".-tuur"; 75 Geciteerd in I. van Hoorn, De Nederlandsche schoolwetgeving voor het lager onderwijs. 1796-1907. Groningen 1907. 76 H.H. Klyn, "Vaderlandsche nieuwejaars groet", p. 141. 77 Koninklijk Besluit over het hoger onderwijs d.d. 2-8-1815. 78 Het hier volgende is een uitwerking van redeneringen zoals uiteengezet in mijn De lof der aalbessen, in vervolg op De barometer van de smaak. Zie aldaar voor de belangrijkste literatuur over verwante thema's. Vgl. ook de bijdragen in het "zelfbeeld "-nummer van Documentatieblad 18e eeuw 24 (1992), 1, m. n. W.W. Mijnhardt, "Het zelfbeeld" . 79 Geciteerd in G. Bolkestein, De voorgeschiedenis, p. 69. 80 W.W. Mijnhardt, "Het zelfbeeld", pp. 146-147. 81 Vgl. E.M. Wiskerke, De waardering, m. n. hoofdstuk 5. "Elk weet wat dichtkunst, wat welsprekendheid is" 82 Vgl. G.J. Johannes, Geduchte verbeeldingskracht!, pp. 107-109 en de aldaar aangehaalde literatuur. 83 Zie bijv. J.M. Kemper, "Redevoering over den invloed van den geest des tijds", p. 75. De waarde van de klassieke letterkunde "bestaat juist daarin, dat zij eene doode Letterkunde is, welke hare loopbaan gesloten heeft." 84 G.J. Johannes, De lof der aalbessen, hoofdsi. VII. 85 E.M. Wiskerke, De waardering, pp. 199-203. 86 J.J. Eschenburg, Handboek. 87 J.J. Eschenburg, Entwurf, p. III. 88 F.J. Riedel, Theorie der schoone kunsten en wetenschappen. 89 J.J. Eschenburg, Handboek, p. 7. 90 N.G. van Kampen, Verhandeling, pp. 115-116. 91 E. Sjoer, Lessen over welsprekendheid, pp. 136-140. 92 B.H. Lulofs, Nederlandsche redekunst, p. 97. 93 Lublink, pp. 78-79 en noot. 94 Van Engelen, p. 340. 95 Handelingen 1799, p. 2. 96 H. de Bosch, "Antwoord [ ... ] lofreden", p. 271. 97 A. de Groot, Leven en arbeid, p. 110. 98 J. Stouten betoont zich in haar biografie van Ockerse bij herhaling eveneens ver stijl van diens politieke redevoeringen, en over het feit dat hij soms-rast over de de vorm van de redevoering gebruikt voor betogen die niet bedoeld zijn om te worden uitgesproken. [J. Stouten, Willem Anthonie Ockerse, p. 210.] Literatuur "Aanleiding tot de Nederduitsche digtkunst" , in: Algemeene Oefenschoole van konsten en weetenschappen III, iii. Amsterdam 1782, pp. 262-544. Bilderdijk, W. 1783 "Antwoord op de vraag [ ... ] ", in: Werken van de Maetschappy der Nederlandsche Letterkunde te Leyden VI (1783), pp. 3-200. Bilderdijk, W. 1836 Verhandeling over het verband van de dichtkunst en welsprekendheid met de wijs Amsterdam. -begeerte [...]. Bolkestein, G. 1914 De voorgeschiedenis van het Middelbaar Onderwijs 1796-1863. Amersfoort. Bosch, H. de 1781 "Antwoord op de vraag [ ... ] Welke zijn de vereischten van een lofreden", in: Werken van de Maetschappy der Nederlandsche Letterkunde V (1781), pp. 199 185. Bosch, J. de 1783 "Antwoord op de vraag: Welken zyn de beste en duidelykste kenmerken van zoodanige regelen [ ... ] ", in: Verhandelingen, uitgegeven door Teyler's Tweeede Genootschap II. Haarlem. 94 G.J. Johannes Bosma, J. 1997 uborden van een gezond verstand. De invloed van de verlichting op de in het Nederlands uitgegeven preken van 1750 tot 1800. Nieuwkoop. Ehninger, D. 1965 "Dominant trends in English rhetorical thought 1750-1800", in: L. Crocker en P.A. Carmack (red.), Readings in rhetoric. Springfield (Ill.), pp. 298-307. Eijnatten, J. van 1994 "De hebbelijkheid van wel te denken en het dichterlijk genie", in: Geschiedenis van de wijsbegeerte in Nederland. Documentatieblad van de Werkgroep "Sassen ", 5 (1994), pp. 93-120. [Engelen, C. van] 1783 "Verhandeling over de vraag [...]", in: Werken van de Maetschappy der Neder Letterkunde te Leyden. VI (1783), pp. 203-355.-landsche Eschenburg, J.J. 1817 Entwurf einer Theorie and Literatur der schónen Redekünste j...]. Vierte, abgeänderte and vermehrte Ausgabe. Berlin/Stettin. Eschenburg, J.J. 1829 Handboek der dichtkunde en welsprekendheid [ ..] Naar den vierde druk [...]door N. G. van Kampen. Rotterdam. [Goens, R.M. van] 1766 "Bedenkingen van den philosophe sans fard, over den staet der letteren in Neder ontwerp eener noodzakelyke vermeerdering van zyne boeken-kas ", in:-land. En Nieuwe bydragen tot opbouw der vaderlandsche letterkunde II. Leyden, pp. 455 506. Groot, A. de z. j . Leven en arbeid van J.H. van der Palm. Wageningen. Handelingen van de Maetschappij der Nederlandsche Letterkunde te Leyden. Leyden 1766-1822. Handelingen van de Jaarlijksche Vergaderingen der Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te Leiden. Leiden 1823-1863. Hoorn, I. van 1907 De Nederlandsche schoolwetgeving voor het lager onderwijs. 1796-1907. Groningen. Johannes, G.J. 1991 "Een romantisch manifest? Het verbeeldingsbegrip in een recensie uit het tijd De muzen" , in: De nieuwe taalgids 84 (1991), pp. 289-302. -schrift Johannes, G.J. 1992 Geduchte verbeeldingskracht! Een onderzoek naar het literaire denken over de verbeelding - van W n Alphen tot Verwey. Amsterdam. Johannes, G.J. 1995 De barometer van de smaak. Tijdschriften in Nederland 1770-1830. Den Haag. Johannes, G.J. 1996 "Infrastructuur en Verlichtingscultuur. Het Nederlandse tijdschrift: 'spiegel der Verlichting' ?", in: BMGN. Bijdragen en mededelingen betreffende de geschiedenis der Nederlanden 111 (1996), pp. 149-166. Johannes, G.J. 1997 "A small-scale culture: Dutch eighteenth-century periodicals and the paradoxes of decline", in: Eighteenth-Century Studies 31 (1997), pp. 122-129. "Elk weet wat dichtkunst, wat welsprekendheid is" Johannes, G.J. 1997 De lof der aalbessen. Over (Noord-)Nederlandse literatuurtheorie, literatuur en de consequenties van kleinschaligheid 1770-1830. Den Haag. Kampen, N.G. van 1831 "Verhandeling over de vraag: welk is het wezenlijk kenmerkend onderscheid der welsprekendheid van den Kansel, van de Pleitzaal, van de Raadsvergadering en van de Gehoorzaal? [...]", in: Nieuwe werken van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te Leiden III, i (1831), pp. 1-135. Kemper, J.M. 1814 "Redevoering over den invloed van den geest des tijds, op de beoefening der letteren en der wetenschappen ", in: J.M. Kemper, Redevoeringen. Amsterdam, pp. 35-88. Klyn, H.H. 1828 "Vaderlandsche nieuwejaars groet [...] Den lsten Januarij 1815", in: Gedichten van Hendrik Harmen Klyn, 2e dr. Amsterdam, p. 139-146. Kossmann, F.K.H. 1966 Opkomst en voortgang van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde te Leiden. Geschiedenis van een initiatief. Leiden. Leeman, A.D. en A.C. Braet 1987 Klassieke retorica. Groningen. L. [ =J. Lublink jr.] 1782 "Aanmerkingen over de uiterlijke welsprekendheid" , in: Algemeene oefenschoole van konsten en weetenschappen VI, XIII. Amsterdam, pp. 265-287. Lublink jr. , J. 1783 "Verhandeling over de onderlinge betrekking van wijsbegeerte, dichtkunst en welsprekendheid" , in: Zeven verhandelingen [...] Concordia et Libertate. Amsterdam, pp. 130-235. [Lublink jr., J.] 1830 "Antwoord op de vraag: hebben de Dichtkunst en Welsprekendheid verband met de Wijsbegeerte? en welk nut brengt dezelve aan de eene en andere toe?", in: Mnemosyne. Mengelingen voor geschied-en letterkunde I, pp. 53-124. Lulofs, B.H. 1820 Nederlandsche redekunst, of grondbeginselen van stijl en welsprekendheid voor Nederlanders. Groningen. Messchert, W. (ed.) 1837 Brieven van Mr. Willem Bilderdijk II. Amsterdam. Mijnhardt, W.W. 1992 "Het zelfbeeld van de Nederlander: een synthese", in: Documentatieblad 18e eeuw 24 (1992), pp. 141-151. Oosterholt, J. 1997 "Le style est 1'homme même?' Nederlandse stijlopvattingen aan het einde van de achttiende eeuw", in: C. van Eck e. a. (red.), Een kwestie van stijl. Opvattingen over stijl in kunst en literatuur. Amsterdam, pp. 109-117. Palm, J.H. van der 1818 Verhandelingen, redevoeringen en losse geschriften I. Amsterdam. "Rederykkonst", in: Algemeene oefenschoole van konsten en weetenschappen, IIl.iii. Amsterdam 1782, pp. 1-261. 96 G.J. Johannes Riedel, F.J. 1778 en 1780 Theorie der schoone kunsten en wetenschappen [bewerkt door] Mr. Hieronijmus van Alphen 1...]. 2 din. Utregt. Rollin, Ch. 1732 De la manière d'enseigner et d'étudier les belles lettres. Amsterdam. Siegenbeek, M. 1800 "Redevoering over het openbaar onderwijs in de Nederduitsche welsprekendheid", in: M. Siegenbeek, Twee redevoeringen [...]. Leyden. Sjoer, E. 1996 Lessen over welsprekendheid. Een typering van de retorica's van de eerste hoogleraren in de vaderlandse welsprekendheid in de Noordelijke Nederlanden (17971853) . Amsterdam. Stouten, J. 1982 Willem Anthonie Ockerse (1760-1826). Leven en werk. Amsterdam/Maarssen. "Verhandeling over de vrage: Welke zijn de algemeen oogmerken, die een Dichter moet bedoelen [...] ", in: Mnemosyne. Mengelingen voor wetenschappen en fraaije letteren XVI (1826), pp. 67-246. Vries, C.H.H. de 1985 Joy nnes Lublink, de jonge (1736-1816) . Ongepubliceerde doctoraalscriptie Instituut voor Neerlandistiek UvA. Warnick, B. 1985 "Charles Rollin's Traité and the rhetorical theories of Smith, Campbell, and Blair", in: Rhetorica III (1985), pp. 45-64. Wiskerke, E.M. 1995 De waardering voorde zeventiende-eeuwse literatuur tussen 1780 en 1813. Hilversum. Voortgang, Jaarboek voor de Neerlandistiek, 17 (1997 en 1998), 97-115 Enargeia -het beeld in de taal in de retorische traditie van de klassieke oudheid en de Renaissance Suzanne Kooij Abstract -This article is intended as an introduction to the very complex Greek concept of enargeia (visual immediacy). In Antiquity, this concept is closely related to epistemological theories about perception and mental images. It is important in various systems of thought in both Antiquity and the Renaissance, and it generates different meanings in philosophy, rhetoric and literature. Several classical theories concerning visual immediacy in spoken and written language are discussed. Particular attention is given to the function of enargeia in the rhetorical treatises of Quintilian, Pseudo-Longinus and Erasmus. [ ... ] een voorstelling, door hem in woorden uitgedrukt, kon alle belemmeringen van de materie overwinnen, elke grens overschrijden, en bezit nemen van iemand anders. En waarom? Omdat zij, die voorstelling, waarheid was. (Gerard Reve, Bezorgde ouders)' Een mentaal beeld zo in woorden vatten dat de toehoorder of lezer het be schreven tafereel bijna letterlijk gestalte ziet krijgen: zoals bekend speelt dit gegeven een belangrijke rol in Reve's oeuvre. Minder bekend is, dat over het visualiserende vermogen van taal al in de klassieke oudheid veel geschre ven werd.2 De stoïcijnse filosofen verbonden net als Reve -alhoewel op een totaal andere manier - het overbrengen van een mentale voorstelling in taal met het waarheidsgehalte ervan. De Latijnse redenaars echter meenden dat ook onware voorstellingen, mits levendig weergegeven, een beeldend effect op toehoorder of lezer konden bewerkstelligen. Wat alle klassieke theorieën over verbeelding in taal gemeen hadden, was dat ze de Griekse term enargeia gebruikten om het in woorden overbrengen van een beeld aan te duiden. In de klassieke oudheid en in de Renaissance speelt enargeia steeds een andere rol in het filosofische, retorische en poëticale denken over beelden in taal. In dit artikel wil ik de veranderingen bespreken die het enargeia-concept door de eeuwen heen doormaakt, waarbij de nadruk zal liggen op de beteke nis van enargeia in de geschriften van de redenaar Quintilianus in de klas sieke oudheid en in die van twee zestiende eeuwse humanisten uit de Lage Landen, Erasmus en Jean Lemaire de Belges. Om aan te tonen dat enargeia geenszins een gedateerd concept is, maar nog steeds bruikbaar kan zijn bij de analyse van literaire werken, zal ik aan het einde van dit artikel de theorie vorming rond enargeia illustreren aan de hand van een verhaal van Vonne van der Meer, `Eilandliefde' , 3 waarin de kracht van de verbeelding centraal staat. 98 Suzanne Kooij Enargeia en verbeeldingskracht in de klassieke oudheid -filosofische achtergronden Enargeia, het overbrengen van een beeldende voorstelling in taal, veronderstelt een gedachtengoed waarin het voorstellingsvermogen een belangrijke plaats inneemt. Het vermogen van de menselijke geest om beelden voort te brengen kwam in een aantal denksystemen van de klassieke oudheid uitgebreid aan de orde. Men beschouwt met name de aristoteliaanse psychologie en de stoïcijnse kentheorie als de filosofische fundamenten van de latere retorische theorieën over enargeia.4 Voordat ik dieper op de plaats van enargeia in de klassieke Latijnse retorica inga, zal ik hier eerst kort deze filosofische achtergronden schetsen. De verhandeling Over de ziel van Aristoteles is voor de theorievorming over het menselijke voorstellingsvermogen -dat Aristoteles phantasia noemt -van grote invloed geweest' . In dit traktaat neemt phantasia een centrale plaats in tussen de zintuigelijke waarneming en het verstandelijke denken. Aristoteles beschouwde de zintuigelijke - en met name de visuele -waarneming als de grondslag voor alle vormen van kennis.' De percepties van de zintuigen, zoals Aristoteles beschrijft in zijn verhandeling, resulteren in `indrukken' die tot stand komen op analoge wijze als stempels in een wastablet. De zintuigen kunnen `de waarneembare vorm der dingen' in zich opnemen `zonder hun materie' ;' de indrukken die aldus achterblijven vormen de basis voor het voorstellingsvermogen. Een voorstelling definiëert Aristoteles als een beeld dat door de zintuigen gevormd is, maar dat ook kan bestaan buiten de feitelijke waarneming: Een voorstelling [...] kunnen we beleven zo vaak we maar willen, want we kunnen ons [ ... ] iets voor ogen stellen. 8 De formulering `voor ogen stellen' zal in latere geschriften altijd ter sprake komen wanneer er sprake is van enargeia; de veelgebruikte Latijnse term is ante oculos ponere. Deze formulering onderstreept de nadruk die Aristoteles legt op het visuele karakter van phantasia, dat hij ook tot uiting laat komen in de etymologische herkomst van de term: En daar het gezichtsvermogen het voornaamste waarnemingsvermogen is, heeft het voorstellings- of fantasievermogen ook zijn naam ontleend aan `phaos' de Griekse term voor 'licht', omdat men zonder licht niets zien kan. 9 Ook wanneer Aristoteles het geheugen behandelt ligt het zwaartepunt vooral bij de visuele impressies die door de waarneming in de ziel worden `ingeprent'. De manier waarop ons geheugen beelden `vasthoudt' wordt met een schilderijengalerij vergeleken: de ziel van ieder mens is vol afbeeldingen die `geschilderd' zijn door de waarneming.0 ' Voor de latere theoriëen over enargeia is de aristoteliaanse psychologie vooral van belang door de nadruk die op mentale beelden wordt gelegd. Deze Enargeia - het beeld in de taal in de retorische traditie visuele impressies, indrukken in de meest letterlijke, plastische zin, zijn door de waarneming gevormd en kunnen door het voorstellingsvermogen en het geheugen gereactiveerd worden. Ook in de stoïcijnse epistemologie speelt het begrip phantasia een belangrijke rol. Het aristoteliaanse onderscheid tussen waarneming en voorstelling komt bij de stoïci te vervallen, phantasia is nu waarneming van een object en mentale representatie in één.' 1 De stoïcijnse filosofen baseerden hun kentheorie net als Aristoteles op de zintuigelijke waarneming, maar moesten hun uitgangspunt verdedigen tegen de sceptici, die volhielden dat de zintuigen bedriegelijk waren en dus geen goede epistemologische basis vormden. 12 In de loop van deze controverses scherpten de stoïci het begrip phantasia verder aan en onderscheidden zij `ware' van `onware' voorstellingen. Ze probeerden te bewijzen dat het onder bepaalde omstandigheden inderdaad mogelijk is om een waarheidsgetrouwe voorstelling van de werkelijkheid te vormen. Alleen deze `ware' voorstellingen of representaties noemden zij phantasiai en deze vormden volgens hen de basis van zowel ware kennis als ethisch handelen; dromen, dagdromen, optische illusies, visioenen en hallucinaties, allemaal `phantasmata' zonder waarheidsgehalte, werden verworpen. `Ware' phantasiai kenmerkten zich door hun absolute duidelijkheid en helderheid; het onderscheidende criterium werd enargeia genoemd. Het begrip phantasia heeft in de Stoa niets te maken met datgene wat wij onder `fantasie' of verbeelding verstaan. Door alle mentale `beelden' die niet gefundeerd zijn in de empirische werkelijkheid te verwerpen en verbeeldingskracht te associëren met waanzin en illusies, legden de stoïcijnse filosofen de basis voor een langdurig wantrouwen jegens het menselijke vermogen om imaginaire beelden voort te brengen.3 ' Enargeia bij Quintilianus: overtuigende beelden De term enargeia wordt door de Latijnse redenaars overgenomen van de sto ici en krijgt een andere betekenis. 14 In de retorische geschriften van Cicero en Quintilianus heeft enargeia niet met kentheoretische fundamenten of waar heidsoordelen te maken, maar met overtuigingskracht. Stoïcijnse invloeden klinken wel door in deze retorische teksten, maar toch behandelen ze het onderwerp `verbeelding' op een positievere manier dan de Stoa dat deed. Enargeia, het overbrengen van mentale beelden op de toehoorder, wordt als een belangrijk overtuigend middel gezien door met name Quintilianus, die in zijn Institutio oratoria veel over dit onderwerp geschreven heeft." Enargeia is een raadselachtig en in zekere zin ongrijpbaar concept. Het adjectief enarges, waarvan enargeia is afgeleid, komt het eerst voor bij Ho merus, en wordt aanvankelijk geassocieerd met de goddelijke verschijningen die af en toe in de dromen van de personages voorkomen. Enarges betekent sinds Homerus zowel 'stralend', `schitterend' en `licht' als `helder' in de zin van `duidelijk' of `evident' a In Griekse teksten van na Homerus is de term 100 Suzanne Kooij enargeia zowel van toepassing op duidelijke orakels en dromen als op heldere redeneringen en waarheidsoordelen. In de Latijnse retorische geschriften houdt enargeia verband met levendige beschrijvingen die toehoorders de illusie kunnen geven dat ze de beschreven mensen, dingen of situaties `werkelijk' voor zich zien.6 ' Enargeia heeft in de retorica dus te maken met het visualiserende vermogen van taal, en daar wordt door de redenaars dan ook steeds weer de nadruk op gelegd: beeldend taalgebruik is `als een schilderij', laat de toehoorder dingen 'zien'. Het Latijnse werkwoord dat gebruikt wordt in verband met enargeia is videor en heeft zowel een passieve betekenis -`gezien worden' -als een actieve -`schijnen, lijken'. In het samengaan van het visuele enerzijds en het `net echt lijken' anderzijds ligt de kern van enargeia besloten. In de retorica gaat het erom bij enargeia een levensechte impressie te geven van een bepaald tafereel. In de Latijnse retorica bestaan veel termen die min of meer als synoniemen voor enargeia beschouwd kunnen worden - evidentia, illustratio, repraesentatio, sub oculos subiectio, demonstratio -waarvan geen enkele eigenlijk ade quaat weergeeft waar het precies om gaat. Dat komt omdat enargeia op paradoxale wijze zowel met `realisme' -natuurgetrouwe beschrijvingen -als met het bovennatuurlijke -dromen, orakels, visioenen -te maken heeft, en deze beide connotaties hebben de Latijnse termen niet. Quintilianus gebruikt dan ook de Griekse term wanneer hij het enargeia-procédé beschrijft, dat iets irrationeels en magisch blijft behouden: `[...] l'effet d'enargeia échappe partiellement au domain du rationeel' , het enargeia-effect onttrekt zich gedeeltelijk aan het gebied van het rationele.7 ' De klassieke redenaars waren overtuigd van de indruk die een beeldende beschrijving op de toehoorder kon maken; er is een zeker verband te leggen met de aristoteliaanse psychologie, die zeer invloedrijk was in de klassieke oudheid en waarin visuele impressies zo'n belangrijke rol speelden. 18 Quintilianus hechtte zeer veel belang aan `beelden' of visualisaties; ze [...] temmen bij wijze van spreken, ze onderwerpen de toehoorder.9 ' Visualiseren is overtuigen, aldus Quintilianus in zijn Institutio oratoria: [D]e welsprekendheid zou niet het gewenste effect hebben en zou de plank volledig misslaan wanneer ze alleen op het gehoor [ ... ] zou inwerken in plaats van de feiten zo levendig en beeldend weer te geven dat het innerlijk oog ze kan waarnemen.20 Het overbrengen van een overtuigend `beeld' in taal was volgens Quintilianus dan ook absoluut noodzakelijk om de emoties van de toehoorder te kunnen opwekken. En om daartoe in staat te zijn moest een redenaar eerst zorgen dat hij het over te brengen beeld zelf levendig voor zich had gezien: Enargeia - het beeld in de taal in de retorische traditie Het is van zeer groot belang dat wij de emoties waarvan wij de rechter willen vervullen op onszelf laten inwerken; we moeten eerst zelf aangegrepen worden voordat we anderen kunnen emotioneren. Maar hoe kunnen we ervoor zorgen dat we aangedaan worden; we hebben immers geen macht over onze eigen emoties? Ik zal proberen hier iets over te zeggen. De Grieken noemen phantasiai datgene wat wij weer zouden kunnen geven met visiones en waardoor beelden van afwezige dingen zo aanschouwelijk worden gemaakt voor onze geest, dat het is alsof we ze met onze ogen kunnen zien en we ze als het ware onder handbereik hebben. Al wie zich deze visiones concreet kan voorstellen zal een machtig man zijn die greep heeft op de emoties. 2; In navolging van de Stoa associëert Quintilianus phantasia met enargeia, maar op een hele andere manier. Het is duidelijk dat Quintilianus in dit citaat teruggrijpt op de aristoteliaanse betekenis van phantasia, maar hij kent aan het voorstellingsvermogen een andere rol toe dan Aristoteles dat deed: het wordt een belangrijk manipulatiemiddel in de handen van de ervaren redenaar, die er de emoties van zijn publiek mee bespeelt. Volgens Quintilianus moet dat met enige wilskracht niet moeilijk zijn: we hebben immers allerlei voorstellingen of visiones spontaan wanneer we dagdromen en wanneer [...1 tij dens de rustpauzen van de geest [...1 die voorstellingen waarover ik het heb ons zo achtervolgen dat het ons toeschijnt alsof we werkelijk reizen, varen, een menigte toespreken en beschikken over ongekende rijkdommen en dat we niet de indruk hebben dat we ons dit alles voorstellen, maar dat het lijkt alsof het werkelijk gebeurt. Quintilianus noemt - net als de stoïci -deze maar al te menselijke eigenschap een ondeugd, maar hij meent dat de redenaar het vermogen om imaginaire beelden voort te brengen tot iets nuttigs kan omzetten door het te gebruiken terwijl hij zijn betoog houdt; wanneer hem dat lukt, dan komt hieruit enargeia voort [...] waardoor het lijkt alsof wij niet zozeer spreken als wel visualiseren." Door de kracht van enargeia zouden dan weer moeiteloos de emoties van de toehoorders worden opgewekt. De klassieke redenaars gaan er dus vanuit dat het met name de verbeeldingskracht van de toehoorder is die gestimuleerd moet worden door een betoog, en enargeia is daarvoor het geëigende middel. De verbanden dat Quintilianus legt tussen phantasia en enargeia worden nog duidelijker in een aristoteliaanse context. Sinds Aristoteles wordt het geheugen beschouwd als een verzameling visuele impressies; Quintilianus impliceert dat het de taak van de redenaar is om deze met zijn beeldende taalgebruik te stimuleren. De woorden van de redenaar hebben een krachtige uitwerking op de beelden die in het geheugen van de toehoorder opgeslagen zijn en die door het betoog worden geactiveerd. De mentale beelden die in het geheugen van ieder mens als het ware `gegraveerd' zijn, zorgen ervoor dat de beelden die in het betoog 102 Suzanne Kooij van de redenaar worden opgeroepen een levendige `indruk' maken op de toehoorder. 24 Mentale beelden komen natuurlijk niet noodzakelijk voort uit de directe empirische waarneming; ze kunnen ook gevormd worden door beeldende kunst of literatuur. Veel van de voorbeelden die de redenaars van enargeia geven worden dan ook ontleend aan klassieke dichters als Homerus en Vergilius, die meesters waren in het beeldend weergeven van bepaalde scènes . In het volgende citaat geeft Quintilianus zelf een voorbeeld van de manier waarop enargeia tot stand kan komen in een betoog. Hij beschrijft met veel details de inname en plundering van een stad, een thema dat vaak door de klassieke auteurs beschreven is (te beginnen met Homerus' beschrijving van de verwoesting van Troje) en dat zijn lezers zich beslist levendig konden voorstellen: De vaststelling `De stad werd bestormd' omvat zonder twijfel alles wat een dergelijke calamiteit met zich mee brengt en heeft de bondigheid van een officiëel rapport, maar faalt in het opwekken van de emoties van de toehoorder. Wanneer we echter alles wat er besloten ligt in het woord `bestormd' ontsluiten, zullen we de vlammen zien oplaaien vanaf huizen en tempels, en horen we het geraas van in elkaar stortende daken en het verwarde lawaai van door elkaar klinkende angstkreten; we zien sommige mensen in tweestrijd of ze zullen vluchten, anderen die zich in een laatste omhelzing vastklampen aan hun naasten en dierbaren, terwijl het jammeren van vrouwen en kinderen en het gekreun van oude mannen die zich afvragen waarom de wreedheid van het lot hen gespaard heeft om deze dag mee te maken pijn doet aan onze oren. Dan zien we het plunderen van wereldlijke en religieuze schatten, het heen en weer gehaast van de plunderaars terwijl ze hun buit in veiligheid brengen en terugkomen voor meer, de gevangenen die voortgedreven worden door de wrede overwinnaars, de moeder die wanhopig probeert haar kind bij zich te houden, en de overwinnaars die vechten om de kostbaarste buit. Hoewel de inname van een stad al deze dingen omvat, is het minder effectief om dit in één keer te vertellen dan om het detail voor detail uit de doeken te doen. En we zullen het levendige effect dat we nastreven bereiken, als onze beschrij vingen de indruk van waarheid geven; we kunnen dan zelfs verzonnen incidenten toevoegen? Om enargeia tot stand te brengen is het dus nodig woorden als het ware te 'openen', zodat een opeenvolging van indringend beschreven scènes de toehoorder emotioneel kan beroeren. Daarbij is het niet essentiëel dat alle details precies kloppen met de werkelijkheid, als het geheel maar beeldend is. Het gaat bij enargeia om een `indruk van waarheid'. De stoïcijnse filosofie had veel invloed in de tijd waarin Quintilianus leefde. Veel van zijn tijdgenoten associëerden enargeia in navolging van de Stoa dan ook uitsluitend met `waarheid'; dit blijkt uit een passage waarin Quintilianus het idee bestrijdt dat enargeia alleen toegepast zou kunnen worden wanneer de naakte waarheid verteld wordt, en dat dit procédé vermeden zou Enargeia - het beeld in de taal in de retorische traditie moeten worden wanneer het effectiever is om een verdraaide versie van de feiten te geven: Enargeia [...1 is zeer belangrijk wanneer een feit niet alleen verteld moet worden, maar ook aanschouwelijk moet worden gemaakt. Sommigen beschouwen deze kwaliteit echter als schadelijk in die gevallen waarin het gunstiger is de waarheid te verduisteren. Deze bewering is echter absurd, want wie de waarheid wil verhullen, vertelt dat wat onwaar is alsof het waar is, en moet er dus ook naar streven om dat wat hij vertelt zo beeldend mogelijk weer te geven. 26 Kortom: enargeia heeft in de retorica niet zozeer met het onderscheid waaronwaar te maken; als het beeld dat wordt opgeroepen levendig en plastisch overkomt, is het doel van de redenaar bereikt. Het toepassen van enargeia kan dus allerlei verzinsels de illusie van waarheid en echtheid geven. We zijn hier ver van het stoïcijnse waarheidsideaal - en van Reve's plechtstatige uitspraak over het waarheidsgehalte van zijn voorstellingen -verwijderd. Pseudo-Longinus' `Over het verhevene': enargeia en waanzin In het invloedrijke Griekse traktaat Over het verhevene -van een onbekende auteur die men aanduidt als `Pseudo-Longinus' -, dat net als Quintilianus' Institutio oratoria aan het begin van onze jaartelling geschreven is, wordt phantasia beschouwd als één van de drie manieren om een verheven stijl te bereiken, samen met imitatie van grote dichters en `karakterhoogheid' . 27 Ook Pseudo-Longinus verbindt phantasia met enargeia, op een soortgelijke wijze als Quintilianus . - Om een waardige, grootse en bovendien levendige stijl te bereiken [...] zijn ook `verbeeldingen' (phantasiai) bij uitstek geschikt. Zo noem ik ze tenminste, anderen noemen ze echter 'visualisaties'. In het algemeen namelijk wordt `verbeelding' genoemd elke voorstelling, in welke vorm dan ook, die op de één of andere manier een uitdrukking in woorden voortbrengt. Tegenwoordig echter wordt het woord bij voorkeur gebruikt in die gevallen wanneer men in enthousiasme en hartstochtelijke gemoedsbeweging meent te aanschouwen, wat men zegt, en het de toehoorders voor ogen stelt. 28 Bij de tweede betekenis die Pseudo-Longinus hier van phantasia geeft -`wanneer men in enthousiasme en hartstochtelijke gemoedsbeweging meent te aanschouwen [...] en voor ogen stelt' -zijn enargeia en phantasia in feite synoniem aan elkaar geworden. Het aanschouwen en vervolgens het publiek voor ogen stellen van een mentale voorstelling vormen één onlosmakelijk geheel in het phantasia-concept van Pseudo-Longinus. De voorbeelden die hij van phantasia geeft zijn frappant; zonder uitzondering gaat het om korte, rauwe beelden van mensen of mythologische figuren die zich in uitzonderlijk moeilijke of gewelddadige situaties bevinden. Deze 104 Suzanne Kooij voorbeelden komen allemaal uit de poëzie en `overschrijden de grenzen [...] in de richting van het fabelachtige' ;29 het doel van poëtische beelden is vol dan ook 'ontzetting'. Eén van de voorbeelden die hij-gens Pseudo-Longinus geeft komt uit een klassieke passage van Euripides, waarin Orestes meent de wraakgodinnen, de Erinyen, voor zich te zien: Moeder, ik smeek u, jaag niet op mij los Die vrouwen, slangenhaar en bloedbelopen oog, Daar zijn ze, daar! Zij storten zich op mij. Uit het commentaar dat Pseudo-Longinus op deze verzen geeft blijkt dat hij enargeia op een zelfde manier opvat als Quintilianus: De dichter zelf zag daar de wraakgodinnen voor zich en hij dwong bijna zijn hoorders, wat hij zich verbeeldde evenééns te aanschouwen. 30 Dat in Over het verhevene de waanzin van Orestes met enargeia wordt verbonden is niet zo vreemd als het lijkt. In zijn toestand van ontreddering schept de getergde Orestes met zijn voorstellingsvermogen een hersenschim; op analoge wijze scheppen dichters beelden die eveneens de realiteit ontstijgen. De hallucinaties van Orestes worden dan ook zowel in de stoïcijnse als in de retorische traditie genoemd in verband met verbeelding. De stoïci gebruiken de passage van Euripides om te illustreren wat een phantasma is, een voorstelling die niet in de werkelijkheid is gefundeerd en die kenmerkend is voor `melancholici en maniakken' . 31 Wanneer Quintilianus phantasia en visiones behandelt verwijst hij naar een schilderij van de Griekse schilder Theon van Samos; daarop zouden de visiones voor het eerst in de geschiedenis weergegeven zijn geweest. Op dat schilderij staat -eveneens - de hallucinerende Orestes afgebeeld.32 Waanzin en (dichterlijke) verbeelding liggen heel dicht bij elkaar in de klassieke oudheid, en enargeia blijft dan ook verbonden met discussies over waarheid en onwaarheid, over waarschijnlijkheid en poëtische buitensporigheid. De dichter die een treffend beeld wil voortbrengen moet zich net als de krankzinnige Orestes laten meeslepen door zijn verbeeldingskracht, een gevaarlijke onderneming; Euripides moet zelf de hallucinaties van Orestes hebben gezien voor hij die geloofwaardig kan overbrengen op zijn publiek. Orestes' waanzin wordt zo tot metafoor van de dichterlijke verbeeldingskracht, en verwijst tevens in zekere zin naar de vates, de dichter aan wie de neo-platoonse traditie goddelijke inzichten toeschreef en die in delirische aanvallen van furor geinspireerde poëzie dichtte. 33 Ondanks het feit dat hij louter voorbeelden afkomstig uit de dichtkunst geeft om de kracht van enargeia te illustreren, raadt Pseudo-Longinus de redenaar aan om spaarzaam gebruik te maken van dergelijke dichterlijke beel den: Enargeia - het beeld in de taal in de retorische traditie Intussen overschrijden de dichters de grenzen meer in de richting van het fabelachtige [ ... ] en gaan daardoor in alle opzichten boven het geloofwaardige uit; bij de redenaars daarentegen is steeds een levendig realisme (enargeia) het mooiste. Afwijkingen worden vreemd en buitensporig, wanneer de rede een poëtisch en fabelachtig karakter aanneemt en zich te buiten gaat aan allerlei onmogelijkheden?' Uiteindelijk wordt enargeia in Over het verhevene toch weer verbonden met voorstellingen die een zekere relatie blijven behouden met de werkelijkheid, maar de associaties met waanzin en hallucinaties zullen aan enargeia blijven kleven. Dat blijkt ook uit een passage uit een Griekse roman uit de laat-hellenistische tijd, de Aithiopika van Heliodoros, waarin het klassieke denken over het oproepen van beelden in taal wordt bespot. De Egyptische priester Calasiris vertelt aan de Athener Cnemo hoe de twee helden van het boek, Theagenes en Chariclea, elkaar voor het eerst ontmoetten. Cnemo had Calasiris gevraagd om hem als het ware ooggetuige te laten zijn van deze gebeurtenis, en Calasiris roept de twee hoofdpersonen dan ook zo beeldend op, hij geeft er zo'n levendige beschrijving van, dat Cnemo op een gegeven moment roept: `Ja! Daar zijn ze! Ik zie ze!' Waarop Calasiris zijn verhaal onderbreekt en stomverbaasd vraagt: `Hoezo? Waar zijn ze dan ?' Cnemo zegt vervolgens dat het `beeldende' effect van Calasiris' verhaal zo op hem inwerkte, dat het hem `hen zo duidelijk toonde dat [hij] ze werkelijk voor [zlijn ogen zag' . beeld dat door de woorden van Calasiris werd opgeroepen had zo'n werkelijkheidsgehalte voor Cnemo, het was zo `levensecht' dat Cnemo de illusie had Theagenes en Chariclea niet alleen voor zijn geestesoog, maar echt, in levende lijve, voor zich te zien. Hij was tijdelijk vervuld van dezelfde waanzin als Orestes, veroorzaakt door enargeia. De retorische theorievorming rond het overbrengen van beelden in taal wordt in dit fragment op de hak genomen: de `levensechte' voorstelling komt werkelijk even tot leven door de ardente verbeeldingskracht van Cnemo, maar wordt vervolgens naar het rijk der fabels verwezen. Hiermee onderstreept de auteur dat enargeia hoe dan ook op een illusie berust. Uit dit soort passages blijkt dat in de latere oudheid het gedachtengoed rond enargeia wijdverspreid was; in de retorische traktaten van de Middeleeuwen echter krijgt het weinig of geen aandacht. Het is dan ook veelzeggend dat ongeveer vanaf het jaar 1100 het 6e boek van Quintilianus' Institutio Oratoria, waarin de droom-passage voorkomt, niet meer wordt overgeleverd. Enargeia wordt in de Middeleeuwse retorica vervangen door het veel beperktere begrip descriptio, beschrijving. Pas in de Renaissance raakt men weer geinteresseerd in de in zekere zin ongrijpbare, visionaire en beeldende kracht van enargeia. Enargeia - het beeld in de taal in de retorische traditie Erasmus en Jean Lemaire de Belges: enargeia en artistieke representatie Na de herontdekking van de integrale Institutio oratoria van Quintilianus beleeft het enargeia-concept een tweede bloeitijd in de Renaissance. 36 Italiaanse, Franse en Engelse humanisten schrijven erover, maar ook in Nederland wordt er aandacht aan besteed. Aan het begin van de zestiende eeuw speelt het een rol in het werk van twee humanisten afkomstig uit de Lage Landen, de één nog steeds wereldberoemd, de ander vrijwel vergeten: Erasmus en diens tijdgenoot Jean Lemaire de Belges (1473- ± 1524) . Beide auteurs gebruiken enargeia als een belangrijk middel om zich te onderscheiden van hun Middeleeuwse voorgangers; Erasmus doet dat in een theoretisch werk, Lemaire in de literaire praktijk. Erasmus behandelt enargeia in zijn traktaat De duplici copia verborum ac rerum uit 1512, afgekort De copia. 3' Dit is één van de eerste en meest invloedrijke zestiende eeuwse geschriften waarin weer uitgebreid sprake is van enargeia, dat hierin besproken wordt als één van de vele middelen om copia -dat wil zeggen rijke en vloeiende manier van schrijven -voort te brenen.38 In Erasmus' boek neemt enargeia een vergelijkbare plaats in als descriptio in de Middeleeuwse poëticale geschriften. Descriptio bestond uit een serie vastomlijnde voorschriften en regels die precies vertelden op wat voor manier beschrijvingen opgebouwd moesten worden, welke onderwerpen geschikt waren voor beschrijvingen, en dergelijke. Bij Erasmus' behandeling van enargeia vinden we niets van dit alles; die bestaat uit een aanstekelijke, enthousiaste mengelmoes van zo ongeveer alles wat Quintilianus over enargeia heeft geschreven, afgewisseld met verwijzingen naar beeldende passages uit de klassieke literatuur. Het betoog van Erasmus is niet systematisch; het is met een enorme vaart geschreven, en het is dit elan, meer dan iets anders, waardoor het zich onderscheidt van de Middeleeuwse traktaten. Het feit dat Quintilianus zo ontzettend vaak wordt aangehaald is veelzeggend. Bij Erasmus worden de essentiële passages van Quintilianus over enargeia geciteerd. Het is dan ook duidelijk dat met De copia een nieuwe bloeitijd van enargeia aanbreekt waarin het accent weer verschuift van praktische, gesystematiseerde voorschriften over hoe een beschrijving tot stand komt naar de meer theoretische kant van dit concept, en waarin enargeia niet meer als vanzelfsprekend wordt geassocieerd met descriptio, maar weer met inspiratie en verbeeldingskracht. Waarom gebruikt Erasmus eigenlijk de term enargeia? Ten eerste natuurlijk omdat hij humanist is; enargeia is een Griekse term en dus in zwang. Ten tweede omdat hij Quintilianus uit zijn hoofd kende. Maar er zijn misschien ook andere, dieper liggende redenen. Michael Baxandall legt in zijn beroemde boek Giotto and the Orators verbanden tussen wat hij noemt `ways of seeing' en historische verschuivingen in het gebruik van retorische termen. 39 Over de verschuiving van descriptio naar enargeia die bij Erasmus plaatsvindt zegt Terence Cave, die ingaat op de etymologische achtergronden van deze ter 108 Suzanne Kooij men: '[... ] de-scriptio is etymologically linked to the act of writing, whereas terms like enargeia refer to a [...] primarily visual contact with the world' . 40 Enargeia wordt dan ook vanaf Erasmus -veel meer dan bij Quintilianus of Longinus het geval was -vooral in verband gebracht met de schilderkunst. De visuele connotaties van enargeia, die in de Renaissance belangrijker dan ooit worden, benadrukt Erasmus door vrijwel onmiddellijk na het introduceren van de term enargeia een vergelijking met de schilderkunst te maken: `We gebruiken enargeia wanneer we een ding niet simpel benoemen, maar het zo weergeven dat het bekeken kan worden als de kleuren op een schilderij, zodat het niet verteld lijkt maar geschilderd, en de lezer het niet gelezen maar gezien lijkt te hebben' • 41 In deze passage vindt een cruciale wijziging plaats van de klassiek-retorische enargeia-definitie, waarvan het laatste gedeelte ongeveer luidde: `zodat de toehoorder niet meer het gevoel heeft dat hij toegesproken wordt, maar dat hij aanwezig is bij het beschreven tafereel'. Bij Erasmus echter heeft de lezer van een enargeia-passage niet het gevoel dat hij aanwezig is bij het beschrevene, maar dat hij het op een schilderij aan het bekijken is. In de klassieke oudheid hield enargeia verband met phantasia en met het onderscheid waarheid-onwaarheid, in de Renaissance gaat het bij enargeia om de verhouding tussen geschreven taal -vaak poëzie - en schilderkunst . 42 Enargeia is een concept geworden dat bovenal te maken heeft met artistieke representatie. 43 Dat blijkt ook uit het werk van Jean Lemaire de Belges. Deze uit Henegouwen afkomstige auteur die als hofdichter en kroniekschrijver aan vele Franse en Bourgondische hoven werkzaam was, wordt beschouwd als de eerste dichter van de Franse Renaissance. Hij was lange tijd in dienst van Margaretha van Oostenrijk, tot 1530 landvoogdes van de Lage Landen. Lemaire onderscheidde zich van de andere hofdichters van zijn tijd en van zijn Middeleeuwse voorgangers door zijn levendige, beeldende stijl. Enargeia komt op allerlei mogelijke manieren in zijn werk voor: in een gedicht waarin hij de schilderkunst met de dichtkunst vergelijkt, in de talloze ekphraseis (beschrijvingen van kunstwerken en architectuur) die zijn gedichten kenmerken, in de brieven aan zijn vriend de schilder Jean Perréal waarin hij diens beeldende vermogen roemt ... Bovendien komt ook het klassieke thema van de verbeelding, de phantasia, aan de orde. In een van zijn eerste gedichten bijvoorbeeld, Le Temple d'Honneur et de Vertus (1503), laat Lemaire de beelden die op een door hem beschreven imaginaire tempel staan tot leven komen. Het thema van een beeld dat tot leven gewekt wordt verwijst naar de Ovidiaanse mythe van Pygmalion. De referentie naar het verhaal van Pygmalion, de beeldhouwer die verliefd werd op het beeld dat hij uit ivoor had geschapen en dat met behulp van de godin Venus tot leven kwam, geeft de droom weer van de kunstenaar die door de macht van de verbeelding een levende creatie tot stand tracht te brengen. Uit de intertextuele referentie naar deze mythe blijkt dat het ook Lemaires streven was levensechte en overtuigende poëtische beelden te creëren. De tot leven gekomen beelden op de tempel kunnen worden beschouwd als emble Enargeia - het beeld in de taal in de retorische traditie men van het enargeia-principe. Ze zijn in verband te brengen met de klas siek-retorische imagines agentes, de 'levende beelden' die de klassieke redenaars in hun hoofd prentten om hun betoog meer glans te geven. 44 Het schouwspel van de tot leven komende beelden in Le Temple d'Honneur et de Vertus heeft voor de toeschouwers in het gedicht een bovennatuurlijke dimensie; een van hen vraagt zich zelfs af of deze 'supernaturelles ymaiges' wel echt zijn of dat ze ze zich maar `verbeeldt' . 45 Zo verwijst Lemaire op geraffineerde wijze naar de klassieke discussies over het verband tussen verbeelding en waarheid; natuurlijk is het tot leven komende beeld niet echt, want Lemaire heeft het verzonnen. Maar de toeschouwster zelf verzon hij ook, en door haar vraag benadrukt hij het `levensechte' gehalte van zijn beschrijving en vestigt hij de aandacht op zijn eigen artistieke kwaliteiten. In zijn gehele oeuvre speelt Lemaire een gecompliceerd spel met de literaire representatie. De hierbij afgedrukte afbeelding bijvoorbeeld is afkomstig uit een geillustreerd manuscript van La Couronne margaritique (1505) een gedicht dat hij schreef voor Margaretha van Oostenrijk naar aanleiding van de dood van haar jonge echtgenoot.' We zien Lemaire zelf aan een schrijftafel zitten terwijl hij voor zich uit kijkt en zich de omstandigheden die geleid hebben tot de dood van Margaretha's echtgenoot, Filibert de Schone, nog eens voor de geest haalt. Hij wordt dus afgebeeld terwijl hij La Couronne aan het schrijven is; de lezer van het manuscript van La Couronne ziet dat zelfde manuscript op de illustratie ontstaan. La Couronne ligt voor Lemaire op tafel en is nog in de maak. Op deze afbeelding wordt het literaire scheppingsproces net als in de klassieke oudheid in verband gebracht met het voortbrengen van beelden: het is Lemaires doel, de omstandigheden die tot de dood van Filibert hebben geleid zo beeldend mogelijk te beschrijven, en daarom zien we dat hij hetgeen hij levensecht in zijn gedicht wil overbrengen eerst voor zijn geestesoog brengt. De illustratie zelf voegt nog meer 'beeldends' aan Lemaires relaas toe: hierop kan de lezer niet alleen zien wat Lemaires werkwijze is, maar ook datgene wat hij zich aan het verbeelden is en dat in het gedicht beschreven staat. Enargeia wordt bij Lemaire artistieke representatie en verbeeldingskracht in een. Epiloog Enargeia is een gecompliceerd, maar vruchtbaar concept dat ook in moderne literatuur nog steeds een belangrijke rol kan spelen. Om dit te illustreren volgt hier tot slot een voorbeeld uit de moderne Nederlandse letterkunde, het verhaal `Eilandliefde' van Vonne van der Meer, dat in 1993 verscheen in de verhalenbundel Nachtgoed. Dit verhaal gaat over een vrouw die bedrogen is door haar echtgenoot; zij voelt dat het nodig is dat ook zij een keer vreemdgaat `om het evenwicht te herstellen'. Het is echter niet eenvoudig om een geschikte minnaar te vin 110 Suzanne Kooij den. Ze gaat, alleen, naar een Waddeneiland en net terwijl ze ten einde raad besloten heeft om dan maar een minnaar te verzinnen, fietst de man met wie ze een verhouding zal beginnen langs haar raam. Tenminste, dat is wat we als lezers aanvankelijk geloven: `Ik zag hem toen hij met zijn hond aan een lange lijn over het schelpenpaadje op de dijk langs het wad fietste. Waarom wist hij niet, vertelde hij me later, dat huis was hem nooit opgevallen als bijzonder mooi of lelijk, maar die dag werd zijn blik ernaartoe getrokken, naar het raam op de tweede verdieping - en hij zag mij' . 47 Met veel details beschrijft Van der Meer de gepassioneerde verhouding die de ik-figuur van het verhaal had met deze man, die `in een klein huis in de duinen' woonde: de geur van zijn huis, het schijnsel van de vuurtoren `s nachts in zijn kamer, het afscheid bij de loopplank. Het is allemaal zo beeldend beschreven dat de argeloze lezer er in eerste instantie intrapt en in de illusie die door de woorden van het verhaal wordt opgeroepen gelooft: eindelijk heeft de vrouw de minnaar gevonden die nodig was om haar huwelijk te redden. Maar even later in het verhaal blijkt, dat de vrouw de hele verhouding verzonnen heeft: de man bestond echt en was langs haar raam gefietst, maar de rest had ze zich alleen maar ingebeeld. Ze heeft zichzelf door ge te maken van haar fantasie zo'n levendig beeld voor ogen gesteld, dat-bruik ze bijna in de minnaar is gaan geloven, en de sporen van haar inbeelding staan op haar gezicht te lezen wanneer ze terug is van haar reis en haar man begroet: `Ik zag hoe hij naar me keek, en ik wist: ik kan niet meer terug. Niet meer doen alsof er niets met me gebeurd is. Zijn blik bevestigde wat ik al vermoedde: de droom had zijn sporen achtergelaten' .`^ Of de minnaar nu wel of niet echt was doet niet meer ter zake, haar man gelooft in hem: de voorstelling, hoewel die niet op waarheid berust, heeft zonder woorden bezit genomen van iemand anders. De vrouw beleefde de verhouding in haar fantasie alsof deze echt gebeurde, en de lezer gaat in haar verbeelding mee door het vakmanschap van de schrijfster, die precies die literaire technieken hanteert, die Quintilianus aan het begin van onze jaartelling al voorschreef om enargeia tot stand te brengen. Daarin is de schrijfster geslaagd: niet alleen de lezer, maar ook de echtgenoot is in haar voorstelling gaan geloven. Het antieke enargeia-procédé heeft nog niets aan actualiteit ingeboet. Noten 1 G. Reve, Bezorgde ouders. Utrecht: Veen, 1988, p. 40. 2 In het Nederlands is hierover nog weinig gepubliceerd; toonaangevende internatio nale publicaties over enargeia zijn: C. Lévy & L. Pernot (red.), Dire l'évidence (Philosophie et rhétorique antiques). Parijs: L'Harmattan (Cahiers de philosophie de l'Université Paris XII - Val de Marne, no. 2), 1997; P. Galand-Hallyn, Les yeux de l'éloquence - Poétiques humanistes de l'évidence. Orléans: Paradigme, 1995; C. Calame, 'Quand dire c'est faire voir: l'évidence dans la rhétorique Enargeia - het beeld in de taal in de retorische traditie antique', in: Etudes de Lettres, 1991, pp. 3 -22; P.H. Schrijvers, `Invention, imagination et théorie des emotions chez Cicéron et Quintilien' , in: Brian Vickers (ed.), Rhetoric Revalued: Papers from the International Society for the History of Rhetoric. Binghamton N.Y.: Medieval and Renaissance Texts & Studies, 1982, pp. 45-57; G. Zanker, `Enargeia in the Ancient Criticism of Poetry', in: Rheinisches Museum, 124, 1981, pp. 297-311. 3 V. van der Meer, "Eilandliefde", in: Nachtgoed -Verhalen. Amsterdam: De Bezige Bij, 1993, pp. 58-78. 4 Zie hierover met name Ruth Webb, `Mémoire et imagination: les limites de l'enargeia dans la théorie rhétorique grecque', in: Dire 1'évidence, pp. 229-248; Barbara Cassin, `Procedures sophistiques pour construire 1'évidence', in: Dire l'évidence, pp. 15-29; J. Pigeaud in het commentaar bij haar uitgave van Longin, Du Sublime, Parijs: Rivages, 1991, n. 40, pp. 136-141; P.H. Schrijvers, `Invention, imagination et théorie des emotions chez Cicéron et Quintilien'; C. Imbert, `Stoic Logic and Alexandrian Poetics', in: M. Scholfield et al.,, (red. ), Doubt and Dogmatism: studies in Hellenistic epistemology, Oxford, 1980, pp. 182-216; M.W. Bundy, The Theory of Imagination in Classical and Mediaeval Thought, Illinois: University of Illinois, 1927, pp. 105-116. 5 Aristoteles, Over de ziel. Vertaald door dr. I.J.M. van den Berg. Utrecht/Nijmegen: Dekker & Van de Vegt, 1953. Zie ook Bundy, The Theory of Imagination in Classical and Mediaeval Thought, pp. 60-82. 6 Het nemen van de zintuigelijke waarneming als uitgangspunt voor alle verdere -ook abstracte -kennis ontleent Aristoteles volgens eigen zeggen aan Homerus, Empedocles, Democritus, Parmenides en Anaxagoras. Zie Aristoteles, Over de ziel, p. 160. 7 Aristoteles, Over de ziel, p. 144 (hoofdstuk 12, `Algemene slotbeschouwing over het zintuigelijk waarnemen') . 8 Aristoteles, Over de ziel, p. 161. 9 Aristoteles, Over de ziel, p. 166. 10 Zie Webb, `Mémoire et imagination ...', pp. 234-236. 11 Zie Frédérique Ildefonse, `Evidence sensible et discours dans le stoïcisme', in: Dire l 'évidence, pp. 113-129. 12 Zie M. Frede, `Stoics and Skeptics on Clear and Distinct Impressions', in: M. Burnyeat (ed. ), The Skeptical Tradition. Berkeley: University of California Press, 1983, pp. 65-93. 13 In The Theory of Imagination in Classical and Mediaeval Thought, p. 96, betreurt M.W. Bundy het stoïcijnse gedachtengoed m.b.t. phantasia, dat zoveel invloed zou hebben in de Middeleeuwen en ver daarna: `If we say that the history of imagination is the account of the process by which rightful recognition was given to that function of the mind in virtue of which we have pictures, then we may say that this history is to be, in part, a struggle against the moral program of Stoicism.' 112 Suzanne Kooij 14 In zijn Academica, waar hij de epistemologische discussies tussen sceptici en stoïci beschrijft, noemt Cicero het begrip enargeia en vertaalt het in het Latijn door de term evidentia in het leven te roepen. In het Latijn krijgt evidentia vervolgens de connotaties die enargeia in de hellenistische filosofie had, het betekent helderheid of duidelijkheid. De term enargeia blijft in Latijnse rhetorische en poëticale geschriften gebruikt worden, maar betekent daar iets anders dan bij de filosofen. Zie over het creëren van de term evidentia door Cicero C. Lévy & L. Perrot, `Phryné dévoilée', in: Dire l'évidence, pp. 5-12. De passage in Cicero's Lucullus luidt: `enargeia, ut Graeci: perspicuitatem aut euidentiam nos, si placent, nominemus fabricemurque, Si opus erit, verba'. 15 Quintilianus, The Institutio Oratoria, with an English translation by H.E. Butler. Cambridge, Mass./London: Harvard U.P./Heinemann Ldt. ,1966 (1 e druk 1921) . 16 Ik geef hier een samenvatting van de eerste twee bladzijden van een artikel van P. Galand-Hallyn, `Le songe et la rhétorique de l'enargeia', in: Le songe a la Renaissance. Colloque international de Cannes, 29-31 mai 1987. Etudes réunies et publiées par F. Charpentier. St. Etienne: Université de St. Etienne, 1990, pp. 125-126. 17 P. Galand-Hallyn, `Le songe et la rhétorique de l'enargeia', p. 128. 18 Zie Webb, `Mémoire et imagination ...' , p. 235: `L' effet de l'enargeia est en quelque sorte equivalent à l'effet de la perception tel qu'il est décrit par Aristote. Toutes deux créent < < comme des peintures > > ou des impressions dans l' esprit.' 19 Quintilianus, The Institutio Oratoria, deel 3, pp. 260-261 (VIII, 3, 88). 20 Quintilianus, The Institutio Oratoria, deel 3, p. 245 (VIII, 3, 62). 21 Quintilianus, The Institutio Oratoria, deel 2, pp. 433-434 (VI, 2, 28). Commentaar van Bundy, The Theory of Imagination in Classical and Medieval Thought, p. 107, op deze passage: `[...] Quintilian indicates the existence of a critical concept of phantasia in the first century A.D. of which we have practically no documents. He implies that `phantasy' is a familiar term, at least in rhetoric [ ... ] . It is to be observed [ ... ] that it is a conception of phantasy which would have its ultimate source in an empirical psychology, Epicurean or Aristotelian, or perhaps Stoic, but not Platonic. The Platonic view [...] has obviously given way to a view which springs from a psychology which derives all phantasies from sensations. [...1'. 22 Quintilianus, The Institutio oratoria, deel 2, pp. 434-435 (VI, 2,30-32). Bij Quintilianus verandert de betekenis van de term phantasia: deze krijgt in plaats van een passieve een actieve betekenis. J. Pigeaud zegt hierover in haar editie van de Pseudo-Longinus (p. 139): `Imaginer, eest d'abord voir, eest-dire avoir, recevoir ces apparitions (valeur passive en quelque sorte); mais désormais eest aussi être capable de susciter chez autrui les même apparitions (valeur active) . C'est le double aspect de la phantasia qui fait son sens nouveau'. 23 Deze passage van Quintilianus is wel in verband gebracht met de klassieke ge omdat het er ook daar om gaat, overtuigende, indringende beelden-heugenkunst, -die imagines agentes worden genoemd - op te roepen waaraan dan de verschil Enargeia -het beeld in de taal in de retorische traditie lende onderdelen van het te memoreren betoog kunnen worden verbonden. Zie P. Galand-Hallyn, Les yeux de l'éloquence, p. 100; F.A. Yates, The Art of Memory. Londen: Routledge and Kegan Paul, 1966. 24 Zie Webb, 'Mémoire et imagination . . . ' , pp. 234-236. 25 Quintilianus, Institutio Oratoria, VIII, 66-70. In Les yeux de l'éloquence, p. 127, becommentarieert P. Galand-Hallyn deze passage als volgt: `Le caractère 'cauchemardesque' du tableau est evident: sa stylisation même, son intemporalité montrent qu'il relève des grandes peurs qui marquent le subconscient antique; la mémoire du lecteur lui permet de superposer a cette vision les scènes de pillage dont la littérature épique ou historique offre de nombreuses modèles [..j'. 26 Quintilianus, The Institutio Oratoria, deel 2, pp. 83-85 (IV, 2, 63-65). 27 Pseudo-Longinus, Over het verhevene. Vertaald door dr. W.E.J. Kuiper, ingeleid door dr. J.C. Kamerbeek. Amsterdam: Polak & Van Gennep, 1980, pp. 47 -51 (hfdst. XV) . Recentelijk verscheen een nieuwe Nederlandse vertaling van dit werk (Longinus, Het sublieme. Groningen: Historische Uitgeverij, 1998) die helaas nog niet in dit artikel verwerkt kon worden. De meest gezaghebbende editie van Over het verhevene is die van D.A. Russell, `Longinus' On the Sublime. Oxford: Oxford University Press, 1964. In 1995 verscheen een door F. Goyet verzorgde heruitgave van de Franse vertaling van Over het verhevene die Boileau in 1674 maakte (Longin, Traité du sublime, traduction de Boileau, introduction et notes de Francis Goyet. Paris: Livre de Poche (Bibliothèque classique), 1995) . In zijn introductie beschrijft Goyet het enorme succes dat Over het verhevene had in de 18e eeuw en daarna: Burke, Kant, Victor Hugo werden erdoor beïnvloed. 28 Bij deze vertaling baseer ik me gedeeltelijk op die van J.Ph. Hoogland, Longinus `Over het Verhevene -Vertaling met inleiding en opmerkingen. Groningen: M. de Waal, 1936, pp. 42-43. 29 Pseudo-Longinus, Over het verhevene, vertaling van Hoogland, p. 45. 30 Pseudo-Longinus, Over het verhevene, vertaling van Kuiper, p. 48. 31 Chrysippus, in Hans von Arnim, Stoïcorum veterum fragmenta. Leipzig: Teubner, 1903-1905, II, p. 21 e.v. 32 Quintilianus, The Institutio Oratoria, deel 4, pp. 452-453 (XII, 10, 6). 33 Een recente publicatie waarin veel aandacht aan het neoplatoonse vates-concept wordt besteed, is L 'idéal et la différence van J. Lecointe (Genève: Droz, 1993) . 34 Pseudo-Longinus, Over het verhevene, vertaling van Hoogland, p. 45; vertaling van Kuiper, p. 50. 35 Deze passage wordt geciteerd en geïnterpreteerd in Webb, `Mémoire et imagination ...' , pp. 246-247. 36 Over de rol van enargeia in het Italiaanse Quattrocento, in Engelse poëtica's en in de Franse zestiende-eeuwse literatuur, zie o.a. P. Galand-Hallyn, Les yeux de l'éloquence; C.-G. Dubois, `Problems of Representation in the Sixteenth Century' , in: Poetics Today, vol. 5: 3 (1984); H.F. Plett, Rhetorik der Affecte. Englische Wirkungsästhetik im Zeitalter der Renaissance. Tubingen: Max Niemeyer Verlag, 1975. 114 Suzanne Kooij 37 De copia werd vertaald in het Engels door Donald B. King. (Milwaukee, Wis Een belangrijke studie over De copia-consin: Marquette University Press, 1963). en de invloed van dit werk op auteurs van de Franse Renaissance is Terence Cave, The Cornucopian Text (Problems of Writing in the French Renaissance), Oxford: Clarendon Press, 1979. 38 Copia doet denken aan het Middeleeuwse begrip amplificatio, een concept waartoe allerlei retorische middelen werden gerekend die een tekst langer kunnen maken of de emotionele impact ervan kunnen verhogen. Amplificatio en copia lijken op elkaar, net als descriptio en enargeia. De verschillen in nuance tussen deze twee begrippenparen zijn echter cruciaal voor het begrijpen van het hoe en waarom van de bloeitijd van zowel copia als enargeia in de Renaissance. Erasmus zelf geeft in zijn inleiding van De copia aan op wat voor manier hij hoopt zich van zijn voorgangers te onderscheiden, met hun `(...) futiele en amorfe babbelzucht (... ), en met hun vele holle frasen en zonder onderscheid samengeraapte woordenbrij' . Erasmus identificeert zich op geen enkele manier met deze schrijvers, die `(...) zover gegaan zijn dat ze voorschriften hebben verzonnen voor copia, terwijl ze niets anders bereikt hebben dan hun eigen geestelijke armoede ten toon te spreiden'. (De copia, vrij vertaald. Zie vertaling D.B. King, p. 11-12) In zijn boek hoopt Erasmus te laten zien hoe werkelijke copia tot stand gebracht kan worden. Filologische analyses van De copia hebben overigens aangetoond dat veel van de stijlmiddelen die Erasmus aanraadt al in Middeleeuwse traktaten voorko men. 39 M. Baxandall, Giotto and the Orators: Humanist Observers of Painting in Italy and the Discovery of Pictorial Composition, 1350-1 450. Oxford: Clarendon Press, 1971, pp. 85-87 en 90-96. Geciteerd in T. Cave, The Cornucopian Text, p. 27. 40 Cave, The Cornucopian Text, p. 27. 41 Erasmus, De copia, vertaling D.B. King, p. 47. 42 De associatie van enargeia met de schilderkunst gaat op een gegeven moment zelfs zo ver dat de zeventiende-eeuwse humanist Franciscus Junius in zijn De pictura veterum (1637) stelt dat enargeia wel op de mimetische schilderkunst, maar niet op de poëzie van toepassing kan zijn. Junius baseert zich op het onderscheid dat Pseudo-Longinus maakt tussen het gewenste effect van fantasiai in de poëzie en in de retorica en komt tot de volgende conclusie: in tegenstelling tot de poëzie (waar het doel van fantasiai `ontzetting' is) streeft de schilderkunst net als de welsprekendheid naar waarheidsgetrouwe representatie, dus kan men de verbeeldingskracht van schilders wél, maar die van dichters niet in verband brengen met enargeia. De Franse vertaling van De pictura veterum door C. Nativel verscheen in 1997 in Genève bij Droz; op pp. 543-544 van deze vertaling geeft Nativel commentaar op het gebruik van enargeia door Junius. Ook verscheen er van Nativel een artikel over de rol die enargeia speelt in De pictura veterum in Dire l'évidence: 'Suspendit picta uoltum mentemque tabella: dire l'évidence en peinture selon le De pictura ueterum de Franciscus Junius', pp. 265-283. Enargeia - het beeld in de taal in de retorische traditie 43 Ook in de Franstalige poëtica's van de 16e eeuw, met name die van de Pléiadedichters, wordt enargeia voornamelijk genoemd in verband met de schilderkunst. In de Klassieke Oudheid was de formule die samenhing met enargeia `ante oculos ponere', voor ogen plaatsen. In de Franse Renaissance wordt het 'tirer au vif' , een uitdrukking die in eerste instantie als schildersterm wordt gebezigd, en die aanvankelijk zoveel betekent als waarheidsgetrouw een model of een stilleven naschilderen. Deze term krijgt een poëticale lading, en wordt met enargeia geassocieerd, door de analogieën maar ook de rivaliteit die de dichters zagen tussen de poëzie en de schilderkunst. 44 Galand-Hallyn, Les yeux de l'éloquence, p. 100. 45 Lemaire de Belges, Le Temple d'Honneur et de Versus, uitgegeven door H. Hornik, Genève: Droz, 1957, p. 81. 46 Er bestaat geen moderne uitgave van La Couronne margaritique. Het aanbiedingsmanuscript, waar de hier besproken illustratie uit afkomstig is, bevindt zich in Wenen, Cod. Palat. Vindob 3441. 47 V. van der Meer, `Eilandliefde', Nachtgoed -Verhalen, p. 74. 48 V. van der Meer, 'Eilandliefde', Nachtgoed -Verhalen, p. 77. Voortgang, Jaarboek voor de Neerlandistiek, 17 (1997 en 1998), 117-139 Het postmoderne van Gerrit Krols beschouwend werk Een voetnoot bij `De abstracte roman' Wouter de Leeuw Abstract - Gerrit Krol's work comprises poetry, novels, and essays. His novels have given rise to text-analytical articles that classify them as postmodernist literature, while more general studies, based on his poetics, consider the question of his postmodernism regarding both his novels and essays. Studies of the latter sort, however, tend to obscure the genre distinction between novel and essay. Another peculiar aspect of the literature about the postmodernist character of Krol's work, is that his 1994 lecture (his 1995 essay), entitled `The abstract novel' has failed to provide in any form of reference. These aspects can be explained through formal aspects of Krol's essays that undo the referential character of these writings, separating them from the conventional essay. This research shows that those aspects are linked with one of Krol's main ideas, that of the locality of truth. It is this point that creates a link with the postmodernist theories of Derrida, Lyotard and Rorty. Krol's peculiar way of essaying can be explained as the vital part of the unity that exists between his ideas and his writer's identity, in which the `local' and personal expression through ambiguity can be interpreted as the `postmodernist answer'. Inleiding De vraag naar het postmodernistische gehalte van Gerrit Krols werk heeft aardig wat literatuur opgeleverd, maar er bestaat weinig of geen overeenstemming over de kwestie. Opvallend is het relatief grote aantal tekstanalytische artikelen, waarin afzonderlijke werken van Krol worden onderzocht op verteltechnieken die als postmodernistisch te boek staan.' Een ruimere onderzoekmethode, gebaseerd op poëticale aspecten, vinden we onder meer terug in Ad Zuiderents dissertatie Een dartele geest.2 Zuiderents afweging bij het formuleren van een conclusie is uiteraard een stuk complexer dan bij de tekstanalytische artikelen. Poëtica-onderzoek legt immers verbanden tussen verschillende werken, en wat verstaan wordt onder `postmodernisme' kan zich daarbij onmogelijk beperken tot verteltechnieken alleen.' Verteltechnieken vormen voor Zuiderent dan ook slechts een overweging bij zijn conclusie. Hij schrijft: "Zeker van deze technieken is in het werk van Krol wel het een en ander terug te vinden. Het is daarom terecht dat zijn naam al vanaf de eerste Nederlandse publikatie over het literair postmodernisme voorkomt. [...] Tegelijkertijd zijn er redenen te over om vraagtekens te zetten bij het noemen van Krols naam in dit verband (p. 438)." Na verdere overweging stelt Zuiderent zijn skepsis uiteindelijk scherp en diskwalificeert hij het predikaat `postmodern' voor Krols werk: het is "te ruim, lijkt van toepassing, maar is het uiteindelijk niet (p . 449) " 118 Wouter de Leeuw Een ruime benaderingswijze, gebaseerd op oeuvre en poëtica, lijkt voor de hand te liggen bij Krols werk. Die indruk krijgen we tenminste uit de literatuur, waarin de generische termen `Krols werk' en `Krol' veelvuldig en met een zekere vanzelfsprekendheid worden gebruikt. Maar die vanzelfsprekendheid leidt ook tot onnauwkeurigheid: de genreverschillen binnen Krols oeuvre worden hiermee tegelijkertijd veronachtzaamd.' Vooral wat betreft het onderscheid tussen romans en essays is dat opmerkelijk, want in de literatuurbeschouwing wordt er doorgaans een zekere functionaliteit toegekend aan het onderscheid tussen beschouwende en creatieve literatuur: beschouwende literatuur wordt verondersteld eenduidiger te zijn en functioneert daarom, als het gaat om een schrijver die daarnaast ook creatieve literatuur schrijft, vaak als toelichting op het creatieve werk, terwijl creatieve literatuur op haar beurt wordt verondersteld meerduidig en onherleidbaar te zijn. De verklaring voor die veronachtzaming van genreverschillen moeten we zoeken binnen het onderwerp van onderzoek zelf. Zowel Krols romans als zijn beschouwingen hebben namelijk een ambigu karakter wat betreft de tweedeling tussen creatieve en beschouwende literatuur. De romans bevatten veel essayachtige stukken (vaak van poëticale aard), waarin de stem van de verteller zo nu en dan wordt ingewisseld voor die van een meer persoonlijke schrijver, die op zijn beurt weer de indruk geeft zo nu en dan te kunnen worden ingewisseld voor Krols als persoon omdat veel stukken autobiografisch lijken; terwijl het beschouwend werk een stijl bezit die nauwelijks verschilt van de stijl van de romans. Als Krol over eigen werk schrijft treedt er bijgevolg een wisselwerking op tussen `beschouwend' en `creatief schrijven'. Op de achterflap van De schrijver, zijn schaamte en zijn spiegels wordt die wisselwerking als volgt beschreven: Als Krol [...] het schrijven als onderwerp kiest, dan doet hij dat op zo een manier, dat de bevindingen die hij in de loop van zijn schijnbaar los uit de pols neergezette betogen doet simultaan en zelfs bij voorbaat al in de praktijk worden gebracht. De lezer krijgt dus geen dorre essayistiek, maar een produkt dat zoveel mogelijk voldoet aan de normen die het zelf stelt. Resultaat van deze verstrengeling van twee genres is onder meer dat de schrijver van Krols beschouwend werk een ambigue identiteit bezit die zich ergens tussen `Krol' en `de schrijver/verteller' in bevindt - twee mogelijke stemmen die overeenkomen met, respectievelijk, de schrijver van beschouwend werk en de schrijver van creatieve literatuur. Deze onduidelijkheid omtrent wie er aan het woord is wordt door Krol vervolgens te baat genomen, met als resultaat een ironische en ambigue toon waarbij onduidelijk is wie daar op aangesproken kan worden. Dat gebeurt bijvoorbeeld ook in het essay `De abstracte roman.' S De ondertitel `Een beschouwing over postmoderne literatuur' wekt de verwachting van een betoog dat een bron van verwijzing zou kunnen vormen, maar Zuiderent constateert dat "de literatuurwetenschappers zowel direct erna als vijf jaar later aan Krols lezing toch niet Het postmoderne van Gerrit Krols beschouwend werk zoveel houvast blijken te hebben6 en verklaart dat door "Krols houding van " ironie en - in zekere zin -cynisme (p. 443)". Naar mijn mening is het zo dat de ambigue positie die Krols beschouwingen innemen ten opzichte van beschouwende literatuur enerzijds en creatieve literatuur anderzijds hem een vrijplaats verschaft waarin er een onconventionele, persoonlijke verhouding kan bestaan tussen schoonheid, waarheid en persoonlijkheid, en dat die verhouding postmodern genoemd kan worden. Krols ironie en ontwijking van definitieve antwoorden of een duidelijke mening kunnen mijns inziens verklaard worden door de plaats die waarheid in die persoonlijke constellatie inneemt. Voorwaarde voor deze interpretatie is dat Krols ironie dus niet uit een soort onverschilligheid of gemakzucht voortkomt maar in zekere zin een bewuste keus is, of -wat waarschijnlijker is -iets is wat Krol niet kan laten maar waar hij zich achteraf wel bewust van is; -dat ironie, met andere woorden, een plaats inneemt in zijn poëtica. Ik denk dat we die aanname kunnen maken door te verwijzen naar de (zelf)bewustheid van Krols schrijverschap . Die bewustheid komt onder andere terug in het relatief grote aantal stukken van poëticale aard. Maar vooral in Krols beschrijvingen van het schrijfproces vinden we aanwijzingen van een sterke zelfbewustheid: Krol stelt zich bij het schrijven in zeer sterke mate op als lezer, waardoor hij een zekere controle over zijn stijl verkrijgt. Die controle over stijl is iets wat Krols hele oeuvre beheerst. De relatie tussen waarheid en taal staat centraal bij dit onderzoek. Dat is het voornaamste punt waarop Krols ideeën overeenkomen met de postmodernistische ideeën van Derrida, Lyotard en Rorty. In de stilistische aspecten van Krols werk (genre-ambiguïteit, redeneringsvormen, enz.) kunnen deze postmoderne ideeën worden herkend. Krols ironie, die op het eerste gezicht misschien een indruk van onbetrouwbaarheid geeft, kan uiteindelijk, binnen de context van de postmodernistische kenmerken van Krols poëtica, begrepen worden als een teken van trouw aan de integriteit van de poëtica en als een punt van herkenning voor de lezers voor wie Krols werk bestemd is (lees: de liefhebbers) . 1. Geschreven en ongeschreven waarheden Waarheid is een kwestie die meerdere malen en met betrekking tot verschillende onderwerpen terugkomt in Krols werk. Ook de vorm die het autobiografische bij Krol aanneemt heeft daarmee te maken. Zuiderent wijdt een aanzienlijk deel van zijn proefschrift aan de inpassing van Krols werk in het autobiografische genre, en gebruikt bij zijn argumentering onder meer de volgende passage uit De schrijver, zijn schaamte en zijn spiegels: [ ...1 je bent een keer, lopend van Landsmeer naar Ilpendam, erg gelukkig geweest. Dat kun je beschrijven omdat je het beleefd hebt. Maar als je je op het moment van schrijven niet opnieuw inleeft in dat gevoel, komt het niet Wouter de Leeuw op papier terecht en dan gelooft de lezer je niet en heb je het niet goed ge Als je daarentegen schrijft dat je, lopend van Le Bacarès naar Per--schreven. pignan, met het zicht op de besneeuwde Pyreneeën, erg gelukkig geweest bent, wat dus niet waar is, want je bent er nooit geweest, dan dwing je jezelf daarmee je in het beoogde geluksgevoel in te leven. Dat is niet moeilijk want het gevoel is niet nieuw, het was alleen ergens anders (pp. 43-44). Als eerste stap concludeert Zuiderent dan dat voor Krol "de controleerbare feiten er niet toe doen (p. 147)". De tweede stap zet hij vervolgens aan de hand van een passage uit De chauffeur verveelt zich, waarin hij de zin "Trouwens, wat is er aan, al die verzonnen verhalen" onderstreept, en uiteindelijk komt hij dan tot de uitspraak: "Verbeelding kan dus wel, verzinsels niet (p. 148)." Zuiderent is erop uit om te laten zien dat het feit dat de controleerbare feiten er voor Krol niet toe doen niet wil zeggen dat zijn werk niet autobiografisch is. Het onderscheid tussen verbeelding en verzinsels staat hier voor het onderscheid tussen, respectievelijk, geestelijke autobiografie en geestelijke willekeur. Dit onderscheid is juist en moet zeker gemaakt worden om het karakter van het autobiografische bij Krol duidelijk te krijgen, maar hoe kan verbeelding van verzinsel worden onderscheiden? Wat betekenen deze begrippen in termen van waarheid? Om dat duidelijk te krijgen moeten we mijns inziens de verbinding leggen met Krols poëtica, waarin de evocatie een centrale rol speelt. In De schrijver, zijn schaamte en zijn spiegels schrijft Krol het volgende over de evocatie: [ ... ] het begrip waar het me eigenlijk om begonnen was: de evocatie. Een schrijver evoceert, hij roept een bepaald gevoel op dat nog niet eerder is gevoeld en derhalve waarschijnlijk ook niet bestond. Na een geslaagde evocatie bestaat dat gevoel wel en van alle gevoelens die er zijn, kun je zeggen dat dat geëvoceerde gevoel het best omschreven wordt door de woorden waarmee het zojuist is opgeroepen (p. 39). Terugkomend op de passage over Ilpendam/Perpignan kunnen we dan zeggen dat de evocatie van `het beoogde geluksgevoel' de vervalsing van het concreet autobiografische legitiem maakt. Evocatie stelt voor Krol dus een zekere vorm van waarheid voor. De term `evocatie' is verbonden met Krols manier van schrijven, die door hemzelf `evocerend' wordt genoemd en dat hij in De schrijver, zijn schaamte en zijn spiegels uitlegt als tegenovergesteld aan verhalend of beschouwend schrijven: Een middelmatige schrijver schrijft verhalend, of beschouwend, een geniale schrijver schrijft evocerend: wat er nooit was is er opeens door de woorden die hij schrijft (p. 22). Het postmoderne van Gerrit Krols beschouwend werk Dat onderscheid tussen evocerend en, wat we hier maar zullen noemen, beschrijvend schrijven komt naar voren in Krols toelichting op het schrijven in de `Verantwoording' bij De weg naar Tuktoyaktuk: [ ...1 mijn manier van schrijven [ ...1, die men evocerend zou kunnen noemen: je schrijft pas iets op als je, opgeroepen als eerste door de kracht van het woord, geen tegenstand meer biedt, capituleert en schrijft. Op zich is dat niets bijzonders. Veel schrijvers zullen op dezelfde manier hun boek componeren: plotseling is er een idee, plotseling zijn er meerdere ideeën, beelden, een plot, men voelt iets van een versnelling en begint te schrijven. Ik behoor tot die schrijvers die deze versnelling eigenlijk pas voelen door de woorden waarmee ze geschreven zijn. Pas als alles geschreven is, begin ik. Pas als alles geschreven is, breng ik volgorde aan. Daarom kan ik, vlak voordat het boek af is, nog alle kanten op, het boek kan nog van alles gaan betekenen, het kan nog elk verhaal opgelegd krijgen, maar de woorden staan er al (p. 93) . Krol, als evocerend schrijver, is dus vooral een lezer, die aan de hand van de evocaties teweeggebracht door de reeds opgeschreven woorden en zinnen, die woorden en zinnen (her)ordent en zonodig iets toevoegt of weghaalt; of, zoals met De weg naar Sacramento is gebeurd, aan de hand van de evocaties teweeggebracht door reeds opgeschreven woorden en zinnen een ander `verhaal' ziet en andere zinnen op gaat schrijven. In Krols woorden: "Zo zou men achteraf Sacramento het schema kunnen noemen dat ik met De weg naar Tuktoyaktuk ten slotte heb ingevuld (p. 93)." Het schrijven begint voor Krol dus pas als er al iets op papier staat. Als we Krols toelichtingen op het schrijfproces in De schrijver, zijn schaamte en zijn spiegels en De weg naar Tuktoyaktuk bekijken, kunnen we dat inderdaad constateren: het schrijfproces vóór het op papier zetten, dat wil zeggen vóór het talige moment, blijft vrijwel onbelicht. Krols schrijfverslagen doen verslag van dat wat na het schrijven komt. Dat dit een afwijkend schrijfproces is (afwijkend van het `normale', beschrijvende schrijfproces) realiseert Krol zich, blijkens de volgende passage in De weg naar Tuktoyaktuk: "Dit lijkt de omgekeerde wereld, maar het geeft goed aan hoe het schrijven eigenlijk in zijn werk gaat: eerst de formulering, pas daarna komt het gevoel, de betekenis, de dramatische lading (p. 88)." De binnenwereld van de schrijver voordat hij iets op papier heeft gezet, lijkt Krol uiteindelijk dus net zo oninteressant te vinden als de werkelijkheid van het concreet autobiografische. Dat geldt net zo goed voor verzinsels als voor verbeelding. Interessant wordt het pas - en dat is het uiteindelijke criterium -als de dingen in taal bestaan. `Autobiografisch' kan bij Krol dan ook alleen maar begrepen worden als de herkenning van de schrijver in de zinnen die hij schrijft, de herkenning van een stijl of `toon' dus. `Autobiografisch' kan dan ook best ingewisseld worden voor een woord als `oprechtheid' van stijl - of, zoals Krol het zelf noemt in De schrijver, zijn schaamte en zijn spiegels, `eigen echtheid': Wouter de Leeuw Om een echte roman te schrijven is het nodig dat een schrijver zijn eigen echtheid inbrengt. Waar de schrijver zijn eigen echtheid inbrengt, kun je het verhaal autobiografisch noemen (p. 31) . 2. Het postmoderne van de evocatieve taalopvatting Ook in de literatuur over het literair postmodernisme wordt de term evocatie nogal eens gebruikt. Daarin heeft men het vooral over `evocatie van werelden' of `evocatie van stemmen' als typerende aspecten van postmodernistische literatuur.' In The Unspeakable van Stephen Tyler bijvoorbeeld worden de kenmerken van de postmoderne tekst uitgelegd aan de hand van een theoretische benadering van talige evocatie. Tyler schrijft daar het volgende: The postmodernist text has moved beyond the presentational function of signs and has cast off the encumbrances of the substitution of appearances, those `absences' and `differences' of the grammatologist. It is not a presence which calls into being something that was absent; it is a coming to be of what was neither there present nor absent, for we are not to understand `evocation' as linking two differences in place and time, as something that evokes and something else evoked. Evocation is a unity, a single event or process, and we must resist the temptation of grammar which would make us think that the propositional form `x evokes y' must mean that `x' and `y' are different entities linked by a third rather peculiar `process-entity' called 'evoke', and that, moreover `x' must procede `y' in time, and consequently `x' must be a condition of `y' or `y' a result of 'x'. These are illusions of grammar which make us dismember unities into discrete entities and punctuate events (pp. 206-207) . Zowel de nadruk die hier gelegd wordt op de evocatie als schepping van iets dat er voor die evocatie nog niet was, als het idee van de evocatie als `a single event or process' kunnen we terugvinden bij Krol. 8 Een andere over eenkomst met Krol is het dualistische onderscheid dat Tyler maakt tussen enerzijds de evocatie en anderzijds een schrijfproces dat is gebaseerd op `the presentational function of signs', wat we bij Krol terugvinden in het onderscheid tussen evocatief en beschrijvend schrijven. De overeenkomsten tussen Tylers en Krols kijk op het schrijf-en leesproces getuigen van een overeenkomstige taaltheorie die verwantschap vertoont met de zogenaamde metaforische taalopvatting, in 1872 gelanceerd door Friedrich Nietzsche en nu een van de voornaamste pijlers waarop postmoderne filosofie, wetenschapbeschouwing en, in zekere zin, literatuur zich baseren en/of mee verklaard kunnen worden.' Nietzsche legt de overgang van het pre-talige naar het talige moment uit als twee stadia van metaforische transformatie: "Een zenuwprikkel overgedragen in een beeld. Eerste metafoor. Het beeld opnieuw overgedragen in een klank. Tweede metafoor. " 10 In deze taalopvatting bestaat er dus, net als bij de evocatieve, geen mimetische relatie tussen de conceptie in het hoofd van de schrijver en taal. Bij Krols evocatieve taalopvatting bestaat het stadium `conceptie in het hoofd van de schrijver' Het postmoderne van Gerrit Krols beschouwend werk zelfs helemaal niet, waarschijnlijk omdat het dus, volgens de metaforische taaltheorie, niks te maken heeft met wat er uiteindelijk op papier komt. Of, anders gezegd, omdat de schrijver geen controle heeft over de transformatie van dat stadium naar taal. Krols knip-en-plaktechniek kan dan ook gezien worden als een ondervanging van de dingen die er allemaal verkeerd kunnen zijn gegaan bij die transformatie. Krol is een schrijver die op de stoel van de lezer gaat zitten, vanuit de overtuiging dat wat er gebeurt tussen de tekst en de lezer datgene is waar een tekst uiteindelijk om gaat. 3. De evocatieve lezer De benadrukking van de interactie tussen tekst en lezer (in tegenstelling tot die tussen schrijver en tekst), die inherent is aan Krols idee van de evocatie, vinden we ook terug in de literatuur over het literair postmodernisme. Zo schrijven Bertens & D'haen in Het postmodernisme in de literatuur bijvoorbeeld: In het postmodernisme ligt de nadruk, anders dan bij het modernisme [...] op de laatste twee termen van deze terts [d. i. de terts auteur-tekst-lezer] . Het modernisme beoogde via zijn teksten eerder de persoonlijkheid van de schrijver uit te drukken, en diens verhouding tot zijn eigen wereld. Het postmodernisme richt zich op wat de lezer uit het werk haalt met betrekking tot zijn verhouding tot de wereld (p. 125) . Wat deze verschuiving van het zwaartepunt naar de lezer toe precies inhoudt, blijft echter vaag in de meeste literatuur, mijns inziens omdat de karakteristieken van postmoderne teksten vaak vanuit één gezichtspunt worden belicht, terwijl de afwisseling van verschillende `werelden' en `stemmen' in postmodernistische literatuur juist verschillende tekst-lezerrelaties opdringt, waarmee uiteindelijk de aandacht gericht wordt op datgene waardoor de betekenis van een (stuk) tekst bepaald wordt, namelijk de leeswijze. Ook bij de soort literatuur die Krol `evocerend' noemt, speelt de leeswijze een belangrijke rol. Dat blijkt uit het feit dat hij vooropstelt dat de betekenis van een tekst uiteindelijk afhankelijk is van de lezer, wat zowel naar voren komt in zijn op het leesproces gebaseerde schrijfproces, als in wat hij schrijft in De weg naar Tuktoyaktuk: Gunstige omstandigheden zijn voor een roman: een ontvankelijke geest die ook de kunst van het geven verstaat. Een roman wordt 'ontvangen', maar hoe een roman wordt ontvangen hangt helemaal af van degenen die weten wat een roman nodig heeft wil je het een goede roman kunnen noemen: diepte. Gunstige omstandigheden voor een roman zijn dus: de lezers die al lezend de roman diepte geven: samenhang op een niveau dat slechts bereikt wordt door wie goed kan lezen. Wie in een boek ziet wat er niet staat is een goede lezer (p. 142). 124 Wouter de Leeuw Zoals Krol onderscheid maakt tussen middelmatige en geniale schrijvers respectievelijk beschrijvende en evocerende schrijvers -, zo doet hij dat ook tussen lezers, waarbij diegenen die ontvankelijk zijn voor het evocerende karakter van de tekst ("de kunst van het geven verstaan", "al lezend de roman diepte geven") het predikaat `goed' verdienen. Het onderscheid tussen beschrijvend en evocatief lezen zouden we dan als volgt kunnen beschrijven: een beschrijvende leeswijze concentreert zich op datgene waar taal naar verwijst en leest het geschrevene als een vertelling, waarbij niet op de vertelstem zelf gelet wordt; het taalgebruik zelf is daarbij dus enkel een middel om te verwijzen naar iets anders. De evocatieve leeswijze concentreert zich daarentegen juist ook op de stem zelf en op het taalgebruik; de evocatieve leeswijze staat stil bij het lezen, en is daarom vooral een bewustere leeswijze. De evocatieve leeswijze, begrepen als bewuste leeswijze, is dan weer onder te verdelen in twee leeswijzen. De eerste is te vergelijken met het lezen van poëzie, terwijl de tweede een `metatekstuele' manier van lezen is waarbij gelet wordt op het mechanisme van talige evocatie zelf; deze laatste leeswijze kunnen we ook `academisch' noemen. Krol doelt op de poëtisch evocatieve lezer, die juist - in tegenstelling tot de academische lezer -moet zien wat er niet staat. Binnen de teksten die zich afhankelijk weten van leeswijze is de macht van de schrijver beperkt tot het afdwingen van een leeswijze. Bij de `academisch evocatieve' leeswijze wordt dat gedaan door 'desautomatisatering', een stijlvorm waarbij bepaalde tekstuele karakteristieken, door ze op de voorgrond te brengen ('foregrounding'), bewust worden gemaakt bij de lezer en zodoende de functie aan kunnen nemen van een soort metatekstueel commentaar dat aangeeft om wat voor soort tekst het gaat. We kunnen in het algemeen stellen dat postmodernistische romans meestal van deze techniek gebruik maken: de afwisseling van verschillende, talig gecreëerde werelden of stemmen richt onvermijdelijk de aandacht op het mechanisme van hun constructie (d.i. evocatie) . Als in dat soort romans niet naar voren komt dat die typische techniek een ander doel dient dan zichzelf -dat wil zeggen tot geen andere leeswijze dan de academische uitnodigt -valt hen in de literatuur vaak het predikaat 'experimenteel', `academisch' of `postmodernistisch' ten deel. Teksten die tot een `poëtisch evocatieve' leeswijze uit willen nodigen en daarvoor geen metatekstuele technieken als genretoelichting of de vormelijke aspecten van een gedicht tot hun beschikking hebben, hebben niets anders dan stijl om de lezer de weg mee te wijzen. Maar binnen het grotere verband van `oeuvre' bestaat alle plaats voor metatekstuele aanwijzing: daarin kan het commentaar van de schrijver op eigen werk als `gebruiksaanwijzing' dienen. In Krols werk wordt de vereiste leeswijze in sterke mate aangegeven door dit soort metatekstuele 'gebruiksaanwijzing'. Er zijn in Krols werk drie vormen van te onderscheiden: 1) aan romans en poëziebundels toegevoegde nawoorden en commentaren; 2) poëticale, essayachtige fragmenten in de Het postmoderne van Gerrit Krols beschouwend werk romans; en 3) de beschouwingen die, samen met 1) en 2), een poëtica opspannen. Krols `gebruiksaanwijzing' voor het poëtisch evocatief lezen van zijn werk komt onder meer naar voren in zijn preoccupatie met vorm (`stijl' en `toon') alsook in de terugkerende punten van evocatie en eenheid -woorden die verwant zijn aan dichtersterminologie . " Binnen de tekst wordt de poëtisch evocatieve leeswijze uiteraard ook afgedwongen door de stijl van de tekst zelf. Bij Krol grijpen die twee ('stijl' en `gebruiksaanwijzing') in elkaar. De teksten die een gebruiksaanwijzing vormen voor het evocatief lezen van de andere teksten zijn zelf ook weer poëtisch van aard (ook omdat we door de andere gebruiksaanwijzingsteksten weten - lees: verwachten -dat ze op die manier gelezen moeten worden) . De beschouwingen van Krol bezitten dus zowel een `beschrijvend' aspect, in de zin dat ze uitnodigen tot een beschrijvende leeswijze waarbij de tekst enkel als instrument fungeert (zowel als 'gebruiksaanwijzing' als met betrekking tot onderwerpen die niet direct terugslaan op eigen werk) -als een poëtisch aspect. En Krol slaagt erin om dat niet zozeer in een ambiguïteit te laten resulteren alswel in een stijl die beide leeswijzen in zich lijkt te verenigen een stijl waarbij de overgang van de ene naar de andere leeswijze soepel verloopt. 4. Het postmoderne van Krols ideeën `De abstracte roman' doet wat betreft ambiguïteit en ironie niet onder voor andere essays van Krol. De ondertitel `Een beschouwing over postmoderne literatuur' belooft veel, maar de conclusie van het essay, die luidt dat postmoderne literatuur gelijkgesteld kan worden met romans waarin ook plaatjes voor mogen komen, maakt van die belofte een grap. Het is dan ook niet al te verbazingwekkend dat, zoals Zuiderent constateert, "de literatuurwetenschappers zowel direct erna als vijf jaar later aan Krols lezing toch niet zoveel houvast blijken te hebben (p. 443)." Maar misschien moeten we juist op die ambiguïteit en ironie ingaan om een parallel te ontdekken met het postmodernisme. Voor de definiëring van postmodernisme baseer ik mij op de theorieen van drie als postmodernistisch te boek staande filosofen: Jacques Derrida, Richard Rorty en Jean-Francois Lyotard. Gemeenschappelijk onderwerp is de proble matische relatie tussen taal en waarheid, gebaseerd op de problematische gevolgen van Nietzsches metaforische taalopvatting, 12 waarbij de referentiële functie van taal niet langer betrouwbaar geacht wordt. Derrida en Rorty con centreren zich vooral op de betekenis van deze problematiek voor de filoso fie, terwijl Lyotard zich richt op de problematische waarheidspretentie van waarheid in wetenschappelijke zin. 126 Wouter de Leeuw 4.1 (Taal)filosofie Derrida beargumenteert op basis van zijn `différance'-theorie dat het onderscheid tussen literatuur en filosofie als non-existent kan worden beschouwd. Deze redenering wordt door Selden & Widdowson in A reader's guide to contemporary literary theory als volgt kort samengevat: Literature is regarded by [pre-postmodern] philosophy as mere fiction, as a discourse in the grip of `figures of speech' . By reversing the hierarchy philosophy/ literature Derrida places philosophy sous rature or `under erasure' (philosophy) - philosophy is itself governed by rhetoric and yet is preserved as a distinct form of `writing' (we still see philosophy under the mark of erasure) . Reading philosophy as literature does not prevent us from reading philosophy as literature; Derrida refuses to assert a new hierarchy (literature/philosophy) (p. 151) .13 Rorty formuleert in Philosophy and the mirror of nature een soortgelijke ontkenning van hiërarchie tussen verschillende vormen van taalgebruik als consequentie van de `crisis in de taal', dat wil zeggen van het inzicht dat taal niet meer als betrouwbaar uitdrukkingsmiddel kan worden gezien. Maar, anders dan Derrida, komt Rorty tegelijk met een alternatief. Hij omschrijft de consequentie van de `crisis in de taal' namelijk als het einde van de filosofie in haar epistemologische vorm. Deze precisering geeft tegelijkertijd het alternatief aan: de niet-epistemologische, oftewel `postmoderne' filosofie. Jos de Mul legt in Het romantische verlangen als volgt uit wat Rorty met postmoderne filosofie bedoelt: De postmoderne filosofie markeert het einde van de filosofie als `superwetenschap' . De filosoof spreekt niet langer het laatste woord over wetenschap of kunst, maar gaat deel uitmaken van een pluralistische `conversation of mankind', waarin de gesprekspartners gelijkwaardig, maar vanzelfsprekend niet gelijk zijn (p. 27). Rortys Philosophy and the mirror of nature wordt expliciet aangehaald in `De abstracte roman'. Krol lijkt het een prettig idee te vinden dat er een vorm van filosofie bestaat die haar aanspraak op algemene waarheden heeft opgegeven en in het spoor van de literatuur is geraakt. Er kan een verband worden gesignaleerd tussen dit idee en met wat Krol drie jaar eerder in De schrijver, zijn schaamte en zijn spiegels schreef over waarheid en waarschijnlijkheid: Daarmee zijn we aangekomen bij de definitie van wat waarheid is. Een bewering is waar, zegt de neo-positivist, als ze een beschrijving is van iets dat zo is. We hebben gezien: voor iets dat bestaat, geldt dit altijd, voor iets dat niet bestaat geldt het nooit. We moeten blijkbaar bij het besluit om een bewering voor waar te verklaren, ook het oordeel van de lezer betrekken: een bewering is waar als zij overtuigt, een oude retorische wijsheid die de ontoereikendheid aangeeft van bijvoorbeeld de logica met behulp waarvan je moet aantonen dat Het postmoderne van Gerrit Krols beschouwend werk elke bewering die je gebruikt hebt waar is. Dat is niet nodig. Je mag ook onware dingen beweren, als de lezer ze maar begrijpt, en doorleest, meer is niet nodig. [/] Als hij het boek dat hij leest maar mooi vindt, en uitleest. Dat is voldoende om de twee, drie zinnen die hem hebben overtuigd, te onthouden. Zonder dat boek zou hij ze niet hebben gelezen, en zonder het boek eromheen had hij ze niet begrepen (p. 75 ; cursivering van Kro!)." Net als Nietzsche haakt Krol hier in op de klassieke retoricawet die zegt dat waarheid in een betoog gelijkstaat aan waarschijnlijkheid. Nietzsche trekt die regel door voor alle vormen van taalgebruik en komt zo uit bij de metaforische taalopvatting. Krol laat in het midden of hij die wet voor alle vormen van taalgebruik laat gelden of niet, maar van belang is - en dat weten we wèl -dat hij het bij zijn eigen schrijven laat gelden. We kunnen dus stellen dat de waarheidsopvatting van de schrijver Krol gelijk is aan de waarheidsopvatting van de metaforische taalopvatting. In een ander essay, in De schriftelijke jke natuur, postuleert Krol voor dit inzicht met betrekking tot taal en waarheid de term `lokale waarheid'. Hij schrijft daar: Als wij een bepaalde zin in een roman voor waar houden, komt dat doordat wij hem in verband brengen met andere zinnen in die roman. Al die zinnen samen spannen een soort waarheid op, een beeld dat sterk genoeg is om ons er in te laten geloven. Een roman beschrijft, zou je kunnen zeggen, een lokale waarheid (p. 33). Een uitspraak heeft dus een `lokaliteit' nodig om een waarheidsgevoel te kunnen creëren bij de lezer in zijn interactie met de tekst. En dat is dan waarheid. Krols relativerende kijk op waarheid kan op verschillende manieren geinterpreteerd worden. Eén interpretatie is dat Krol zich op een soort masochistische wijze verheugt in het gebrek aan zekerheid, maar dat lijkt, ook afgaande op Zuiderents onderzoek, niet van toepassing. Een andere interpretatie is dat Krols `retorische' idee van waarheid een eenheid vormt met zijn eigen stijl van schrijven. De kernbegrippen evocatie en eenheid, die uiteraard veel met esthetische overwegingen te maken hebben, verkrijgen daarmee namelijk ook een filosofische reden van bestaan (ook al geeft Krol die filosofische reden af en toe iets van een verkooptruc mee) . De uitspraak "Een waarheid zonder een weg er naar toe is geen echte waarheid. (Daarom zijn aforismen, hoe waar ook, altijd zo vervelend. Het zijn kiekjes van vergezichten zoals een amateurfotograaf ze neemt: geen voorgrond, geen diepte) (p. 56)" bijvoorbeeld, bevat zowel een voorkeur voor een zekere stijl (d.i. nietaforistisch) als een filosofische opvatting van waarheid. Deze verstrengeling van poëtica en filosofie is typerend voor Krols beschouwingen en beheerst zowel inhoudelijke aspecten (opvattingen die tegelijkertijd esthetisch en filosofisch gemotiveerd zijn) als vormelijke (een `dubbele' stijl, die zowel beschrijvend als evocatief kan worden gelezen) . 128 Wouter de Leeuw Krols positieve waardering voor Rortys heterarchisering van literatuur en filosofie in `De abstracte roman' heeft dus een geschiedenis. Zijn enthousiasme voor Rortys theorie moet dan ook als herkenning of bevestiging van zijn eigen ideeën gezien worden, waarmee we ons kunnen aansluiten bij Zuiderent, die schrijft: De woorden waarin Krol in deze beschouwing [d.i. `De abstracte roman'] postmodernisme typeert, bevatten een zo duidelijke toespeling op zijn eerdere werk dat daaruit te concluderen valt dat hij ook het postmodernisme eerder als de legitimering van een hem al vertrouwde denk-en schrijfwijze beschouwt dan als een systeem dat hem tot nieuwe inzichten heeft gebracht (p. 201). In Wat mooi is is moeilijk (1991) -één essaybundel verder -heeft Krol het in dezelfde termen van literatuur en filosofie over zijn schrijversidentiteit: Dat ik nochtans niet bij de filosofen word ingedeeld komt eenvoudig omdat ik word ingedeeld bij de romanschrijvers, zo simpel ligt dat -voor wie filosofie een vak vindt en het schrijven van romans een kunst, en van indelingen houdt. [/] Goed, laat een romanschrijver geen filosoof zijn, een denker is hij wel - met alle vrijheid die door de uitsluiting van het ene het andere insluit: de vrijheid van de dichter (p. 39). Als Krol moet kiezen tussen romanschrijver en filosoof, kiest hij dus, ondanks het risico dat hij daardoor niet voor filosoof of denker aangezien wordt, voor het veel ruimere 'romanschrijver': de relatieve onbegrensdheid van die kwalificatie laat hem de vrijheid van ambiguïteit. 4.2 Redenering Een andere heterarchisering die behoort tot het postmodernistische gedachten goed betreft wetenschappelijke en niet-wetenschappelijke kennis. La condition postmoderne van Lyotard is één van de belangrijkste postmodernistische geschriften over dat onderwerp. Lyotard maakt een onderscheid tussen wetenschappelijke en narratieve kennis, die elk een domein vormen dat op zichzelf staat en waarin gesproken kan worden van 'waarheid'. Hij vergelijkt deze domeinen met Wittgensteins taalspelen (zie Philosophische Untersuchungen), waarbinnen zekere regels gelden en die niet met andere taalspelen kunnen worden vergeleken. De waarheden binnen het ene domein verschillen dan ook van de waarheden binnen het andere domein als de spreekwoordelijke appels en peren. Het element van Lyotards betoog dat we `postmodernistisch' kunnen noemen in de zin dat het breekt met vooronderstellingen waarop de westerse metafysica ('epistemologie', in Rortys termen) rust, is dat de hiërarchische verhouding tussen wetenschappelijke en narratieve kennis wordt opgeheven. Lyotard motiveert dat als volgt: Het postmoderne van Gerrit Krols beschouwend werk [D] rawing a parallel between science and nonscientific (narrative) knowledge helps us understand, or at least sense, that the former's existence is no more -and no less - necessary than the latter's. Both are composed of sets of statements; the statements are `moves' made by the players within the framework of generally applicable rules; these rules are specific to each particular kind of knowledge, and the `moves' judged to be `good' in one cannot be of the same type as those judged `good' in another, unless it happens that way by chance. [I] It is therefore impossible to judge the existence or validity of narrative knowledge on the basis of scientific knowledge and vice versa: the criteria are different (p. 32) In Krols essay `Onnodig vlagvertoon. Feit en fictie in de grote drie: wetenschap, literatuur en filosofie' uit de bundel De mechanica van het liegen (1995), vinden we een passage met een citaat dat een sterke gelijkenis vertoont met het onderscheid dat Lyotard maakt tussen wetenschappelijke en narratieve kennis: Aan het filosofische front is men heden ten dage de aantrekkelijke mening toegedaan dat er `tussen wetenschap en kunst geen wezenlijk verschil bestaat'. `Beide genres ontlenen hun waarde aan onder verschillende vlag varende tradities. Deze tradities hebben de vorm van netwerken waarin oude onderdelen gedurig worden vervangen door nieuwe. Die netwerken zullen, omdat ze beide versies van dezelfde wereld (de wereld van onze ervaringen) leveren, elkaar beconcurreren. Het verschil tussen een wetenschappelijk werk en een roman is niet epistemologisch van aard. Het bestaat er niet in dat de een naar feiten kan verwijzen, terwijl de ander die opmerkelijke prestatie niet kan leveren. Beide genres verwijzen, en wel middels de tradities waarvan zij deel uitmaken.' Gerard de Vries in `Referentie en traditie' (De historische roman) (p. 7). De argumentatie van De Vries voor de gelijkstelling van wetenschap en kunst komt sterk overeen met die van Lyotard: hij noemt ze 'genres', 'tradities' en 'netwerken', wat hetzelfde is als wat Lyotard bedoelt met `framework[s] of generally applicable rules' en `particular kind[s] of knowledge'. Krol beperkt zijn inbreng ertoe dat hij het idee dat er geen wezenlijk verschil tussen kunst en wetenschap bestaat `aantrekkelijk' vindt. Krol gaat dus niet in op de juistheid van redenering, noch formuleert hij een duidelijke mening over het onderwerp. Verderop komt hij echter wel met een eigen versie van de stand van zaken: De scheiding der soorten ligt niet tussen literatuur en wetenschap, maar tussen exacte wetenschap enerzijds en verbale wetenschap, waaronder literatuur, anderzijds. Exacte wetenschap is wetenschap die een wiskundige uitdrukking heeft (p. 9) . Krols redenering maakt hier rare sprongen: in plaats van uiteen te zetten waarom het een aantrekkelijk idee is dat er tussen wetenschap en kunst geen 130 Wouter de Leeuw wezenlijk verschil bestaat, gaat hij over tot het verleggen van de grens die `[d]e scheiding der soorten' aangeeft. Bovendien deelt hij literatuur in bij de categorie `verbale wetenschap'. Verderop specificeert Krol wat hij bedoelt met `wiskundige uitdrukking': figuren. Zonder figuren om mee te verwijzen, verwijst een roman alleen naar wat er omgaat in de lezer. Een wetenschappelijk werk bevat verhalen over zaken die eveneens verwijzen naar wat er omgaat in de lezer, maar die, als het een exact werk betreft, men ook nog 's op papier zal kunnen aanwijzen (pp. 13-14; cursivering van Krol). Deze aandacht voor een onderscheid tussen disciplines strookt niet met het uitgangspunt van het essay, dat juist sprak van "de aantrekkelijke mening [...] dat er `tussen wetenschap en kunst geen verschil bestaat'." Een ieder die bekend is met het werk van Krol zal zijn aandacht voor figuren trouwens associëren met zijn romans die figuren en plaatjes bevatten; de voorlaatstgeciteerde zin knipoogt daar ook naar. De theoretische invalshoek waarmee het essay begon, wordt langzamerhand dus vervormd tot een redenering die logisch gezien irrelevant en inconsequent is. Het is uiteindelijk onduidelijk of het punt van de wiskundige figuren als theoretisch statement gezien moet worden of (ook?) als een poëticale toelichting of (ook?) als uitdrukking van een persoonlijke (esthetische? cognitieve ?) voorkeur voor figuren. Krols rare redeneersprongen hebben tot gevolg dat het kader waarin de tekst gelezen en begrepen wordt, `omklapt' van algemene theorie naar poëtica. De aandacht wordt dan namelijk gericht op het redeneren zelf, dat wil zeggen op het denken van de schrijver. 14 De onlogische structuur van dit denken bij Krol is terug te voeren op zijn interesse voor het laterale denken van Edward de Bono, een manier van denken die niet gebaseerd is op logische regels maar op associatie; het voorziet in wat Zuiderent "een gebruiksopvatting van filosofie (p. 189)" noemt. Het laterale denken wijkt op de meest fundamentele punten af van de logica, onder meer betreffende het punt van relevantie (zie Een dartele geest, pp. 190-192) . Deze afwijkende vorm van redeneren heeft een bewustmaking van de trant van redeneren tot gevolg, waarbij de weg die afgelegd wordt op zoek naar een antwoord belangrijker wordt dan het antwoord zelf. De vraag of er überhaupt een antwoord gevonden wordt, lijkt Krol trouwens min of meer uit handen te geven, getuige de volgende passage in Wat mooi is is moeilijk waarin hij dat een kwestie van `geluk' noemt: De Waarheid is een huis, ergens. Wat je zoekt is de weg er naar toe. Zonder weg er naar toe geen Waarheid. Want een Waarheid zonder weg er naar toe is als het vakantiekiekje van een ander: je kunt het niet thuisbrengen. Dus wat doe ik. Ik beschrijf om te beginnen een weg; waar naar toe weet ik zelf ook niet, want ik ben er ook nog nooit geweest. Maar als ik bij een huis uitkom, hebben we geluk gehad. Want dan is dat het huis dat we zochten, nee vonden (p. 22). Het postmoderne van Gerrit Krols beschouwend werk 5. Het postmoderne van Krols stijl en genre De omslag van betoog naar poëtica levert een soortgelijke ambiguïteit op als die we hierboven gezien hebben bij de dubbelzinnigheid van de (taal)filosofische uitspraken die tevens begrepen kunnen worden als poëticale opvattingen. Er is dan iets voor te zeggen om Krols beschouwingen, waarvan het overgrote deel in de ondertitel is voorzien van de genre-aanduiding `essay' , 15 te dis voor dat genre. Niet alleen omdat er daarin uiteindelijk geen-kwalificeren antwoorden gegeven worden die niet direct iets te maken hebben met poëtica, maar ook en vooral omdat dat niet eens de opzet lijkt te zijn (zie Krols aarzeling in de laatstgeciteerde passage bij de keus tussen `zochten' en `vonden'). Als we onder `essay' verstaan: een beschouwend stuk waarin geprobeerd (Fr. `essayer') wordt het antwoord te vinden op een bepaalde vraag of in ieder geval geprobeerd wordt een stap in die richting te zetten, dan kunnen veel van Krols `essays' daar niet toe worden gerekend. De opzet is namelijk een andere, en wel: een verdere formulering van de eigen poëtica. De algemene kwesties die aangesneden worden blijken achteraf in dienst daarvan te hebben gestaan. Krols essays passen ook niet goed binnen de definitie van `essay' als genre tussen literaire tekst en metatekst in. Daarvoor zitten ze, vooral in termen van het eigen oeuvre (d.i. in vergelijking met de romans), te dicht bij `literaire tekst'. Dat komt onder meer door de ingelaste anekdotiek, en door de witregels en de heldere, simpele zinnen die, inderdaad, tot een poëtische leeswijze uitnodigen. Veel van Krols `essays' zijn in te sterke mate lyrisch angehaucht om het midden te houden tussen literaire tekst en metatekst zoals het conventionele essay dat doet. Wel vallen Krols essays binnen de zeer ruime definiëring van `essay' in het Lexicon van literaire termen. 16 Daar wordt het beschreven als een literair genre dat niet nauwer bepaald is dan ergens tussen tekst en metatekst in, met de toevoeging dat het essay als tussenvorm duidelijk illustreert "dat het onderscheid tussen literaire tekst en metatekst geen absoluut karakter kan worden toegeschreven. " Er is echter nog een derde punt waarop Krols beschouwingen afwijken van het normale essay, dat tegelijkertijd verklaart waarom de positiebepaling van die teksten ten opzichte van literaire tekst en metatekst zo een levende kwestie blijft, en het zo moeilijk is om tot een definitieve genrebepaling te komen. Dit betreft het feit dat er in Krols beschouwingen heen en weer wordt gesprongen tussen literaire tekst en metatekst: er bestaat dus geen stilistisch compromis tussen die twee, ze blijven naast elkaar bestaan, met als gevolg een voortdurende vibratie tussen beschrijvende en evocatieve leeswijze. De verklaring voor het feit dat dat desondanks geen springerige stijl oplevert, wordt gevormd door het autobiografische element, dat ervoor zorgt dat die `dubbele' opstelling binnen het kader van het denken van de schrijver te plaatsen is . In `De abstracte roman' kunnen we een passage vinden naar aan leiding van het verschijnsel incommensurabiliteit die een mogelijke verklaring 132 Wouter de Leeuw levert voor dat heen en weer springen van literaire tekst naar metatekst. Krol schrijft daar: [ ... ] de waarheid van een bewering [hangt] niet alleen af [ ... ] van wat je beweert, maar ook van de weg die tot deze bewering heeft gevoerd. Al bladerend in boeken kun je, met je gedachten, ergens anders vandaan komen dan wanneer je een boek gewoon van voren naar achteren leest. Het is beslist niet onmogelijk dat diezelfde bewering, langs een andere weg beredeneerd, onwaaris, dezelfde bewering dus. In de filosofie is dit ongemak inmiddels ook bekend. Daar draagt het, sinds Thomas Kuhn, de naam "incommensurabiliteit" . De wereld is incommensurabel daar waar twee theorieën ook als ze waar zijn, en adequate beschrijvingen leveren, niet op elkaar passen. Je zou dus, om een adequate beschrijving van de wereld te krijgen, van de ene theorie op de andere moeten springen zonder datje je daarbij zorgen moet maken of die sprong wel klopt. Het interessante is dat die sprongen meestal daar plaats vinden (plaats móéten vinden omdat je vooruit wilt komen), waar de filosofen vroeger dachten op het wezen van iets te zijn gestuit. Er zijn routes mogelijk waarlangs het wezen gewoon, terloops, in de beschrijving wordt meegenomen. Het wezen van iets bestaat dus niet, blijkbaar. Ikzelf voelde het bijna als een opluchting (p. 99; cursivering van mij - WdL) . Krols heen en weer gespring tussen autobiografische anekdotiek, algemene filosofische beschouwingen en poëticale opvattingen kan dan, analoog aan de door hem gepostuleerde oplossing van het incommensurabiliteitsprobleem (zie cursivering), begrepen worden vanuit een drang naar volledigheid van beschrijving - de beschrijving van zijn wereld (die natuurlijk geen letterlijke beschrijving is maar juist een evocatie daarvan). Waar Krol uiteindelijk heen lijkt te willen met de kwestie van de incommensurabiliteit is vervat in de uitspraak "Het wezen van iets bestaat dus niet, blijkbaar. " Deze relativering wordt door Zuiderent als `ontkenning van hiërarchie' omschreven (p. 444) . In die zin kan hij ook als verklaring gelden voor het feit dat Krol in zijn beschouwingen kiest voor een toon die niet puur beschouwend is. Het conventionele, beschouwende betoog is namelijk bij uitstek een genre dat van hiërarchische indelingen en logische redenering gebruik maakt en dat star is in het rechtlijnig afhouden van neigingen die eigen zijn aan het andere genre (d.i. literatuur) . Krol was er al van overtuigd dat de waarheden die binnen de rechtlijnigheid van het conventionele betoog gevonden kunnen worden toch alleen maar geldig zijn binnen dat betoog zelf en niet, bijvoorbeeld, binnen een literair genre. Maar met het incommensurabiliteitsprobleem, wat betekent dat er zelfs binnen het rechtlijnige `genre' van de (wetenschappelijke) beschrijving geen garantie bestaat op een eenduidig antwoord, is de ontkenning van hiërarchie ook 'officieel', vanuit `de filosofie' bevestigd. Getuige de opmerking verderop in `De abstracte roman': "dat er geen algemene waarheid te vinden is en dat je dus kunt schrijven wat je wilt", betekent dit inzicht voor Krol een zekere vrijheid - de vrijheid voor het praktizeren van een eigen stijl. Het postmoderne van Gerrit Krols beschouwend werk Naar mijn mening moet Krols stijl echter, behalve als een vrije stijl, ook begrepen worden als resultaat van een (existentiële?) zoektocht die, na de relativerende inzichten met betrekking tot taal en waarheid, nog een stap verder is gegaan op zoek naar het antwoord op de vraag naar wat wèl echt bestaat, wat waar is - met als uiteindelijk antwoord: het menselijke, de menselijke vrijheid, de eigen persoonlijkheid. Dat wil zeggen: zónder regels van buitenaf waar je je niet in kunt vinden en die toch niets anders dienen dan het (lokale) gelijk (logica, referentiële stijl, onpersoonlijke waarheden). De stilistische vrijheid die Krol zichzelf toestaat ten opzichte van de bestaande genres moet dus niet als `makkelijk' worden begrepen, noch als rebels. Eerder gaat het om een eigen vorm die, om zichzelf te kunnen zijn, zijn eigen plaats moet kunnen definiëren ten opzichte van de bestaande genres, net zoals Krol zelf zijn eigen plaats moet kunnen definiëren ten opzichte van de wereld. Alleen door de plek die Krols beschouwingen innemen ten opzichte van de gestabiliseerde genres wordt hun ambiguïteit bepaald en kan Krol de gedaante aannemen van persoon, schrijver en verteller tegelijkertijd of van beschouwer, literator en filosoof tegelijkertijd -om, in geschrifte, zichzelf te kunnen zijn. Conclusie: het postmoderne van Krols beschouwend werk `Evocatief' heeft bij Krol een betekenis voor zowel taal als literatuur. Krols evocatieve taalopvatting vertoont overeenkomsten met de metaforische taalopvatting die aanwezig is in postmoderne filosofie, literatuur en wetenschapsbeschouwing Die overeenkomsten zijn de volgende: de onbetrouwbare relatie tussen schrijver en tekst (en de verschuiving naar de relatie tekst-lezer), heter archisering van waarheden en de opheffing van grenzen tussen genres. Het laatste punt - de opheffing van genregrenzen - is ook kenmerkend voor de genrepositie van Krols beschouwingen, die teruggevoerd kan worden op stijl. En Krols stijl heeft weer alles te maken met de andere twee punten van de taalopvatting. De evocatieve taalopvatting en de evocatieve literatuuropvatting lopen dus in elkaar over. Dat komt trouwens ook ('iconisch') naar voren in het feit dat Krol nergens expliciet onderscheid maakt tussen taal-en literatuuropvatting; hij heeft het of over `de evocatie' of over `evocerend schrijven'. Dus zowel de ambigue positie die Krols beschouwingen innemen ten opzichte van de bestaande genres als veel van zijn theoretische ideeën kunnen teruggevoerd worden op een opvatting met betrekking tot taal en waarheid die we terugvinden in het postmodernisme. Voor Krol betekenen de ontkenning van hiërarchie, het wegvallen van de genregrenzen en de relativering van waarheid echter geen crisis-problematiek zoals dat in het postmodernisme het geval is. De verklaring hiervoor is te vinden in het feit dat Krols poëtica en schrijfproces het problematische van die inzichten ondervangen. Zo wordt de onmogelijkheid van `referentieel' schrijven, en dus de onmogelijkheid van 134 Wouter de Leeuw schrijven over, ondervangen door een vorm van essayistiek die zelf ook als `primaire' literatuur kan worden opgevat; wordt de onmogelijkheid van het vinden van waarheid ondervangen door het vinden van waarheid in de weg op zoek ernaar; en wordt de onmogelijkheid van zelfexpressie in schrift (door de onbetrouwbare relatie tussen schrijver en tekst) ondervangen door een schrijfproces waarbij de schrijver zich ook als lezer opstelt. We zouden dus kunnen zeggen dat Krol zich bijzonder praktisch opstelt tegenover de postmodernistische problematiek. In die zin zou een vergelijking gemaakt kunnen worden met zowel Richard Rorty als Edward de Bono: Rorty heeft een pragmatisch antwoord op het wegvallen van de grenzen tussen literatuur en filosofie (zijn filosofie staat ook bekend als pragmatische filosofie) en De Bonos laterale denken kan, zoals Zuiderent heeft opgemerkt, als een praktische gebruiksopvatting van filosofie worden opgevat. Een vergelijking van Krols stijl met de postmodernistische juxtapositie van verschillende stemmen en werelden, lijkt op het eerste gezicht misschien relevant (ook Krol zet immers verschillende stukken evocerende tekst naast elkaar) maar blijkt slechts een oppervlakkige overeenkomst. Bij Krol moet de interactie tussen de evocaties van verschillende stukken tekst namelijk juist eenheid bewerkstelligen (ten dienste van een poëtische leeswijze), terwijl in postmodernistische romans de juxtapositie van verschillende werelden een zekere verwarring en ontwrichting moet creëren, die de aandacht richt op het mechanisme van talige evocatie. Krols ironie moet naar mijn mening begrepen worden in het kader van lokale waarheid. Dat idee brengt namelijk met zich mee dat antwoorden of meningen niet uit hun context te halen zijn. Zowel Krols stijl in het algemeen als zijn ironie kunnen worden gezien als praktische gevolggevingen aan dit idee, waardoor je dus gedwongen wordt om het hele stuk te lezen om erachter te komen hoe Krol ergens over denkt (en bij voorkeur het hele oeuvre) . Als Krol met `De abstracte roman' alleen maar duidelijk had willen maken dat hij onder postmoderne literatuur romans verstaat waarin ook plaatjes voor mogen komen, dan had hij de bladzijden daarvóór net zo goed over kunnen slaan. Ironie zorgt er dus voor dat de aandacht verlegd wordt van het `wat' naar het 'hoe'. Daarom vinden we bij Krol vooral een ironische houding daar waar hij gedwongen wordt een `duidelijk antwoord' of `een duidelijke conclusie' te geven (zie `De abstracte roman') -om de lezer erop te wijzen dat het niet gaat om dat antwoord maar om hoe hij tot dat antwoord gekomen is. Door ironie zorgt Krol ervoor dat zijn antwoorden niet uit hun context te halen zijn. Want de context is alles. Er is wat voor te zeggen om Krols stijl, ironie inbegrepen, te begrijpen als een impliciete, postmoderne kritiek op de westerse metafysica; -kritiek op de onttovering van de wereld teweeggebracht door de opdringing van een gestabiliseerde, `beschrijvende' leeswijze. Dit lijkt ver gezocht, maar het typische en provocerende van Krols stijl kan niet bestaan zonder een referen tiepunt van wat `normaal' of gebruikelijk is. Krols stijl bestaat dus, voor een gedeelte in ieder geval, in de aftekening tegen de grotere achtergrond van een Het postmoderne van Gerrit Krols beschouwend werk heersende traditie. Het kritische aspect hiervan is dan misschien niet een vorm van kritiek die gelijk wil krijgen, maar wel een vorm van kritiek ter verdediging van een eigen manier van begrijpen en beleven. Dat is een zelfde soort kritiek als de `democratische' kritiek van het postmodernisme (bij Lyotard met name), waarbij er bezwaar aangetekend wordt tegen het `fascistische' aspect van teksten die een interpretatie onder het mom van objectieve waarheid opdringen. C.A. van Peursen geeft in Na het postmodernisme een uitleg van wat hij noemt `de skeptische ironie van het postmodernisme' die, met name in verband met het begrip `lokaliteit' en het naast elkaar bestaan van denken, schoonheid en ethica, overeenkomsten vertoont met de aspecten van Krols beschouwingen. Met betrekking tot Derrida, Lyotard en Rorty stelt hij dat: verdedigd [kan] worden dat de skeptische ironie van het postmodernisme iets van een esthetishe levenshouding uitdrukt. Daarbij geeft ieder op eigen wijze vorm aan een bepaalde ervaring van de toevalligheid en onherleidbaarheid (contingentie) van elk moment. Iedere manier van redeneren en ervaren vindt zo een specifieke `lokale' vertolking. De vraag moet gesteld worden welke verhouding er bestaat tussen de theoretische, de esthetische en de ethische manier van vormgeving. Het postmoderne antwoord is eigenlijk heel eenvoudig: zij bestaan naast elkaar, werken soms op elkaar in, maar dan door het vervagen van grenzen, het tegen elkaar uitspelen van betekenissen, het deconstrueren van teksten, het hameren op singulariteit en pluraliteit (p. 118) . Krols lokale vertolking van een eigen manier van redeneren en ervaren lijkt erg veel op wat Van Peursen hier het `postmoderne antwoord' noemt. Een antwoord dat in conventionele termen ambigu kan worden genoemd en voor Krol misschien inderdaad wel `eigenlijk heel eenvoudig' is. Noten 1 Onder andere in: Douwe W. Fokkema: Literary history, modernism and postmodernism, Elrud Ibsch: `Postmoderne (on)mogelijkheden in de Nederlandse literatuur' en Hanneke Mulder: `De anti-detective als postmodernistisch verschijnsel'. 2 Zie pp. 434-443. Andere literatuur die zich baseert op poëticale aspecten: Anthony Mertens' `Experimenteel proza' en `Postmodern elements in postwar Dutch fiction', en in Zuiderents bijdrage aan het Kritisch lexicon van de moderne Neder literatuur.-landstalige 3 Zuiderents opvatting van postmodernisme is min of meer gebaseerd op wat Bertens & D'haen in Het postmodernisme in de literatuur (pp. 7-8) `poststructuralistisch postmodernisme' noemen. (zie Een dartele geest, p. 437). Ik ga hier uit van datzelfde postmodernisme. 4 Dat gebeurt in Anthony Mertens' `Experimenteel proza' en `Postmodern elements in postwar Dutch fiction' , Zuiderents bijdrage aan het Kritisch lexicon en in Een dartele geest. 136 Wouter de Leeuw 5 Als lezing gehouden voor Studium Generale, georganiseerd door de Centrale Interfaculteit van de Rijksuniversiteit Utrecht, op 23 mei 1984 te Utrecht. In 1985 gebundeld in De schriftelijke natuur, pp. 92-109. 6 Met `Zuiderent' wordt in het vervolg, indien niet anders aangegeven, naar Een dartele geest verwezen. Over de literatuur met betrekking tot `De abstracte roman' schrijft Zuiderent het volgende: "noch Fokkema noch Bertens [kunnen] goed uit de voeten met de lezing over de abstracte roman, die Krol in dezelfde reeks Studium Generale-colleges in Utrecht hield als waarin zij aan het woord kwamen. Zij leveren in hun latere publikaties geen enkel commentaar op Krols omhelzing van het postmodernisme in deze lezing (p. 440)". Mertens noemt het essay wel, zowel in `Experimenteel proza' als in `Postmodern elements in postwar Dutch fiction', maar hij lijkt er niet meer aan te hebben dan een suggestieve ondersteuning van zijn poging Krol met het postmodernisme in verband te brengen. Zuiderent ontleent aan `De abstracte roman' in de actualisering van zijn bijdrage over Krol aan het Kritisch lexicon van de moderne Nederlandstalige literatuur niet meer dan de constatering dat "Krol [daar] -explicieter dan elders -duidelijk [maakt] dat de literatuur van zijn voorkeur overeenkomt met wat men sinds enkele decennia, maar in Nederland pas sinds het begin van de jaren tachtig, `postmodern' noemt (p. 16)". Hans Bertens & Theo D'haen, die Krol in Het postmodernisme in de literatuur slechts terloops noemen (p. 107), Hein Groen in `De postmodemistische grensoverschrijding van de modernistische wereldbeschouwing' (noemt Krol op p. 47 van dat artikel) en Ibsch en Mulder in bovengenoemde artikelen -noemen allen `De abstracte roman' niet. 7 Ik hou bij de bepaling van postmodemistische literatuur deze karakteristieken aan, onder meer ontleend aan Brian McHales omschrijving in Postmodernist fiction. 8 Zie de citaten hierboven uit De schrijver, zijn schaamte en zijn spiegels (p. 39) en uit De weg naar Tuktoyaktuk (p. 93). 9 Raman Selden & Peter Widdowson schrijven: "Nietzsche [believes] that language is essentially figurative and not referential or expressive; there is no original unrethorical language. This means that `reference' is always contaminated with figurality . " (A reader's guide to contemporary literary theory, p. 152) 10 Friedrich Nietzsche: `Uber Wahrheit and Luge im aussermoralischen Sinne', p. 879. 11 De begrippen evocatie en eenheid doen zelfs sterk aan een bepaald soort poëzie denken, nl. die van het symbolisme. Zuiderent neemt in het Nawoord van Een dartele geest dit aspect dan ook mee als overweging bij zijn definiëring van Krols werk. 12 Nietzsche neemt uit de wetten van de klassieke retorica de opvatting over dat de retorica betrekking heeft op waarschijnlijkheid, en laat dit idee vervolgens gelden voor alle vormen van taal, gebaseerd op het idee dat de gehele taal uiteindelijk op metaforen berust. (Nietzsche vat de term `metafoor' op als een verzamelnaam voor alle retorische figuren die een overdracht van betekenis bewerkstelligen.) Het postmoderne van Gerrit Krols beschouwend werk 13 De volgende uitleg van Derrida's sous rature-methode door McHale in Postmodernist fiction is kort en goed: "Physically cancelled, yet still legible beneath the cancellation, these signs sous rature continue to function in the discourse even while they are excluded from it, Derrida's purpose incising this sleight-of-hand is, of course, to remind us that certain key concepts [...] continue to be indispensable even though that same discourse demonstrates their illegitimacy (p. 100)." Zie ook: Jacques Derrida: De la grammatologie, p. 31 e.v. 14 Ik volg hier Zuiderents brede opvatting van poëtica waarbij ook het denken is inbegrepen (het denken als vorm van zelfbevestiging) . Zie H. 3. 15 Van de drieëntwintig in boekvorm gepubliceerde beschouwende werken van Krols hand, deelt Zuiderent in de `Primaire bibliografie' van zijn bijdrage aan het Kritisch lexicon van de moderne Nederlandstalige literatuur er zeventien in bij het genre `essay' . Zes hiervan hebben ook daadwerkelijk het woord 'essay(s)' in de (onder)titel staan, te weten: De t. v. -b. h. Essays (1979), De schrijver, zijn schaamte en zijn spiegels. Essay (1981), De schriftelijke natuur. Essays over kunst en wetenschap (1985), De weg naar Puktoyaktuk. Plus essay (1987), Wat mooi is is moeilijk. Essays (1991) , en De mechanica van het liegen. Essays (1995). 16 Het Lexicon van literaire termen vermeldt onder meer het volgende onder het lemma 'Essay': "[Ails literair genre heeft het essay een wat dubbelzinnig statuut. Filosofisch geïnspireerde en tekstgeoriënteerde [...1 beschouwingen over literatuur maken bij uitstek gebruik van het genre. Tegelijk wordt het zelf ook als een vorm van literatuur beschouwd; zo worden er verschillende literatuurpri*zen voor het essay ingesteld. De `creatieve' literatuur en de `secundaire' literatuurbeschouwing kunnen elkaar op die manier ontmoeten in het genre. Als tussenvorm illustreert het essay duidelijk dat het onderscheid tussen literaire tekst en metatekst geen absoluut karakter kan worden toegeschreven (p. 129)." Literatuur Bertens, Hans & Theo D'haen 1988 Het postmodernisme in de literatuur. Amsterdam. Derrida, Jacques 1967 De la grammatologie. Parijs. Fokkema, Douwe W. 1984 Literary history, Modernism and Postmodernism. (The Harvard University Erasmus Lectures, Spring 1983) . Amsterdam/Philadelphia. Utrecht publications in general and comparative literature. Deel 19. Gorp, H. van, R. Ghesquiere, D. Delabastita, e.a. [z. j .1 Lexicon van literaire termen. Stromingen en genres. Theoretische begrippen. Retorische procédés en stijlfiguren. Vierde, volledig herziene druk. Groningen. Groen, Hein 1988 `De postmodernistische grensoverschrijding van de modernistische wereldbeschouwing'. In: Forum der Letteren, jrg. 29, nr. 1, maart 1988, pp. 42-51. 138 Wouter de Leeuw Ibsch, Elrud 1989 'Postmoderne(on)mogelijkheden inde Nederlandse literatuur'. In: W.F.G. Breekveldt, J. D . F van Halsema, E. Ibsch e. a. (red.), De achtervolging voortgezet. Amsterdam, pp. 346-373. Krol, Gerrit 1981 De schrijver, zijn schaamte en zijn spiegels. Essay. Amsterdam. Krol, Gerrit 1985 De schriftelijke natuur. Essays over kunst en wetenschap. Amsterdam. Krol, Gerrit 1987 De weg naar Tuktoyaktuk. Plus essay. Amsterdam (Ingrijpende bewerking van De weg naar Sacramento) Krol, Gerrit 1991 Wat mooi is is moeilijk. Essays. Amsterdam. Krol, Gerrit 1995 De mechanica van het liegen. Essays. Amsterdam. Lyotard, Jean-Francois 1984 The postmodern condition: A report on knowledge. (Vert. van La condition postmoderne: rapport sur le savoir (1979) door Geoff Bennington en Brian Massumi) . Met een voorwoord door Fredric Jameson. Minneapolis. [Wlad Godzich en Jochen Schulte-Sasse (red.), Theory and history of literature. Volume 10] McHale, Brian 1987 Postmodernist fiction. New York/Londen. Mertens, A.M.J.A. 1986 `Experimenteel proza'. In: G.J. van Bork en N. Laan (red.), Twee eeuwen literatuurgeschiedenis. Groningen, pp. 275-287. Mertens, Anthony 1989 `Postmodern elements in postwar Dutch fiction'. In: Theo D'haen & Hans Bertens (red.), Postmodern fiction in Europe and the Americas. Amsterdam/Antwerpen, pp. 143-159. Mul, Jos de 1991 Het Romantische verlangen in (post)moderne kunst en filosofie. Rotterdam. Mulder, Hanneke 1989 `De anti-detective als postmodernistisch verschijnsel. OverLes Gommes van Alain Robbe-Grillet, Cherokee van Jean Echenoz en Maurits en de feiten van Gerrit Kro!'. In: Forum der Letteren, jrg. 30, nr. 4, december 1989, pp. 241-254. Nietzsche, Friedrich 1980 `Ueber Wahrheit and Lüge im aussermoralischen Sinne'. In: Sämtliche Werke. Kritische Studienausgabe in 15 Bande. Band 1. Berlijn. (Het gebruikte citaat is vertaald door Jos de Mul (Het Romantische verlangen, p. 46).). Peursen, C.A. van 1997 Na het postmodernisme. Van metafysica tot filosofisch surrealisme. Amsterdam. Rorty, Richard 1979 Philosophy and the mirror of nature. Princeton. (Het gebruikte citaat is vertaald door Jos de Mul (Het Romantische verlangen, p. 27).). Het postmoderne van Gerrit Krols beschouwend werk Selden, Raman and Peter Widdowson [z . j .1 A reader's guide to contemporary literary theory. Derde druk. London. (Eerste druk 1993). Tyler, Stephen A. 1987 The unspeakable: discourse, dialogue and rhetoric in the postmodern world. Madison (Wis.). Zuiderent, Adriaan Teunis 1989 Een dartele geest. Aspecten van De chauffeur verveelt zich en ander werk van Gerrit Krol. Diss. VU. Amsterdam. Zuiderent, Ad 1984, 1989 `Gerrit Kro!'. In: Kritisch lexicon van de moderne Nederlandstalige literatuur. Afl. 14, augustus 1984 + afl. 32, februari 1989. Voortgang, Jaarboek voor de Neerlandistiek, 17 (1997 en 1998), 141-167 `Gomt alle menschen, schept consten' De Zeven Vrije Kunsten in de spelen van de Olijftack en de Goubloeme op het Landjuweel van 1561 Jaconelle Schuffel Abstract -The theme `The Seven Liberal Arts' was rather popular in the literature and visual arts of the middle of the 16th century in Antwerp. On the basis of two spelen van sinne (allegorical plays) that were performed in 1561 by the chambers of rhetoric De Olijftack (Olive-branch) and De Goubloeme (Marygold) on the rhetoricians' festival known as het landjuweel, which had to answer the question `Dwelck den Mensche, aldermeest tot Consten verweckt' (`What best encourages mankind to the arts?'), I will show in this article that the theme appears in a way which is based on Medieval traditions, but at the same time is complemented with elements in which the influence of humanism and Renaissance can be pointed out. In the spel van sinne performed by De Olijftack, the Arts are presented as gifts from the Holy Ghost and are spoken about in a `water-metaphor'. In addition, a connection is made with Proverbs 9. These are all elements of traditions deriving from the 9th century. In the spel van sinne performed by De Goubloeme an influence of humanism is apparent. First of all, the answer to the question refers to the pursuit of immortal fame and glory of the Renaissance. Secondly, the traditional septem artes liberales are complemented with philosophy, poetry and painting while dialectics are not mentioned, which shows the influence of the humanistic changes made in the trivium, now called Studia humanitatis. The Arts are praised in laudatory speeches, which follow the rules of classical rhetoric and which also give witness to a humanistic point of view with respect to content. Inleiding De populariteit onder rederijkers en beeldend kunstenaars van het thema `De Zeven Vrije Kunsten' in de 16e eeuw in Antwerpen blijkt uit diverse zinnespelen en prentreeksen. Zo bestaan er een reeks prenten uit 1551 met de vrije kunsten als onderwerp naar ontwerp van Frans Floris en een reeks schilderijen van Floris voor het huis van de rijke bankier Nicolaas Jongelinck, die weer in prent werden gebracht door Cornelis Cort. Voor Jongelinck schilderde Floris ook het schilderij Het ontwaken van de Kunsten. Uit dezelfde tijd zijn veertien zinnespelen bewaard gebleven die alle de vrije kunsten tot onder hebben. Dit zijn de spelen van de rederijkerskamers die in 1561 aan-werp de wedstrijd van het landjuweel deelnamen en antwoord moesten geven op de vraag: `Dwelck den Mensche, aldermeest tot Consten verweckt'. Aan de hand van de twee zinnespelen die door de rederijkerskamers de Olijftack en de Goubloeme werden opgevoerd op dit landjuweel, laat ik zien dat het thema in deze periode voorkwam op manieren die zijn terug te voeren op middeleeuwse tradities, maar tegelijkertijd werd aangevuld met elementen 142 Jaconelle Schuffel waarin invloed van het humanisme en de Renaissance aan te wijzen is, en waarvoor werd teruggegrepen op de klassieke oudheid. Het concept van de zeven vrije kunsten Het stelsel van de vrije kunsten of artes liberales stamt uit de klassieke oudheid. De term artes liberales -en de vertaling in `vrije kunsten' -werkt enigszins verwarrend omdat er geen kunsten in de zin van `schone kunsten' mee bedoeld worden. De term liberales duidde bij de Romeinen aan dat de activiteiten die tot de artes liberales gerekend werden, niet gebonden waren aan de noodzaak van levensonderhoud. Producerende en uitvoerende bezigheden werden door slaven uitgeoefend, of door mensen die financieel afhankelijk waren van de opbrengsten van hun beroep. Liberales betekent in artes liberales dat alleen diegenen die financieel onafhankelijk waren en die tijd voor bespiegeling konden vrijmaken, zich met deze kunsten konden bezighouden. De artes liberales zijn die vakken die bij uitstek bestaan in bespiegeling en theorie. Ruwweg kunnen ze dus als wetenschappen worden aangeduid.' Hoewel door Plato, Aristoteles en hun tijdgenoten wel is geschreven over de artes, stammen de eerste echte pogingen tot classificatie pas uit de 3e eeuw voor Chr., waarna het systeem nog acht eeuwen onderhevig bleef aan veranderingen en verschuivingen. Het definitieve classificatieschema van de septem artes liberales werd aan het begin van de 5e eeuw door de Noordafrikaanse geleerde Martianus Capella geformuleerd in zijn De nuptiis philologiae et Mercurii (Bruiloft van Philologia en Mercurius) . Dit is het eerste geschrift dat de zeven vrije kunsten behandelt zoals we deze nu nog kennen: grammatica (spraakkunst), dialectica (redeneerkunst), rhetorica (welsprekendheid), geometria (meetkunde), arithmetica (rekenkunde), astronomia (sterrenkunde) en musica (muziek) . Martianus' werk is een uitvoerige allegorie in negen boeken over het huwelijk tussen Philologia en Mercurius, dat de verbinding tussen wetenschap en eloquentie symboliseert. De eerste twee boeken schetsen het raamwerk van het verhaal. Elk volgend boek is gewijd aan een toespraak van één van de zeven bruidsmeisjes, personificaties van de Vrije Kunsten. Martianus stelt de kunsten dus voor als vrouwen, ieder met toepasselijke attributen en steeds in gezelschap van een groot aantal beroemde beoefenaars van de betreffende kunst.' In de vroege Middeleeuwen diende het schema van de zeven vrije kunsten niet alleen als classificatie voor de menselijke kennis, maar ook als curriculum in het onderwijs. Hierbij werd een onderverdeling gehanteerd in het trivium (grammatica, dialectica en rhetorica) en het quadrivium (geometria, arithmetica, astronomia en musica) . Door de veranderingen in het onderwijs in de 12e eeuw werd deze classificatie echter ontoereikend. De opkomst van universiteiten bracht filosofie, geneeskunde, rechtsgeleerdheid en theologie als nieuwe vakken naast de vrije kunsten met zich mee. De vroeg-middeleeuwse betekenis van de vrije kunsten als `encyclopedie van wereldse kennis', `Comt alle menschen, schept consten' verschoof daarmee weer naar `basiskennis' waar ze in de late oudheid voor hadden gestaan. In deze periode werden ook de zogenaamde zeven mechanische kunsten geformuleerd, waaronder bijvoorbeeld landbouw, scheepsbouw, architectuur, schilderkunst en beeldhouwkunst werden gerekend en die het terrein vormden van de ambachtsman of de handwerker. 3 Het vroege Italiaanse humanisme gaf niet alleen de nieuwe naam Studia Humanitatis aan het trivium, maar voegde er ook inhoud en betekenis aan toe. Terwijl poëzie, geschiedenis, Grieks en moraalfilosofie aan grammatica en rhetorica werden toegevoegd, maakte logica (of dialectica) niet langer deel uit van deze vakken. Karakteristiek voor deze periode in Italië is de stijging van het prestige van de schilderkunst en andere visuele kunsten, die met schilders als Giotto begon en zijn hoogtepunt bereikte in de 16e eeuw. Al vanaf het einde van de 14e eeuw verscheen in geschriften regelmatig de eis dat de schilderkunst ook tot de vrije kunsten moest worden gerekend, in plaats van tot de mechanische .' Het landjuweel van 1561 In 1561 werd met het landjuweel in Antwerpen een reeks van wedstrijden tussen rederijkerskamers afgesloten die in 1515 in Mechelen was begonnen. Met het winnen van het landjuweel van 1541 in Diest had de rederijkerskamer de Violieren uit Antwerpen de verplichting gekregen het volgende en laatste landjuweel te organiseren. Een landjuweel maakte namelijk deel uit van een reeks van zeven wedstrijden, waarbij het winnend gezelschap verplicht was het volgende landjuweel te organiseren. Tussen circa 1475 en 1561 vonden er onder de Brabantse rederijkers - het landjuweel was een specifiek Brabants verschijnsel - twee opeenvolgende landjuweelreeksen plaats, waarvan de wedstrijd in Antwerpen in 1561 dus de laatste was. De teksten van dit landjuweel zijn, met uitzondering van de esbattementen, in 1562 in druk verschenen: Spelen van sinne vol scoone moralisacien uutleggingen ende bediedenissen op alle loeflijcke consten (...) 5 . Terwijl het in het geval van een tweede reeks landjuwelen de bedoeling was dat de wedstrijden om de drie jaar gehouden werden, duurde het twintig jaar voordat de Violieren hun taak vervulden. Deze vertraging kan toegeschreven worden aan de oorlogen die vooral tijdens de laatste regeringsjaren van keizer Karel V zware financiële druk op de Nederlanden legden. Bovendien hadden veel rederijkers en kunstenaars duidelijke reformatorische sympathieën terwijl de overheid er alles aan deed om hervormingsbewegingen de kop in te drukken. Na de vrede van Cateau-Cambrésis in 1559 werd de situatie beter. De Nederlanden - en Antwerpen in het bijzonder -beleefden zelfs een economische bloeiperiode. Ook de rederijkers konden weer even ademhalen: in oktober 1560 kreeg de kamer een nieuwe hoofdman toegewezen, Antoon van Stralen. Zijn zwager, Melchior Schets, was eerder dat jaar als prins aangesteld. Beide heren waren zeer vermogend, wat noodzakelijk was aange 144 Jaconelle Schuffel zien zo'n landjuweel hoge kosten met zich meebracht. Met hun hulp en door de veranderde omstandigheden kon in 1561 het landjuweel dan eindelijk plaatsvinden.' Naast de Olijftack en de Goubloeme - de twee andere Antwerpse rederijkerskamers -namen twaalf kamers van buiten de stad deel aan het landjuweel van de Violieren. Na een kleine week van inleidende activiteiten begon de eigenlijke toneelwedstrijd met de opvoering van het eerste spel van zinne door de Olijftack. De kamers moesten in hun zinnespel antwoord geven op de vraag `Dwelck den Mensche, aldermeest tot Consten verweckt'. Alle kamers vatten deze `consten' als de zeven vrije kunsten op: in de spelen werden zij steeds min of meer geprezen en in betekenis en nut ontleed. Rhetorica kreeg daarbij vaak de belangrijkste plaats, maar was nooit de enige genoemde `conste' . Vooral Musica werd naast Rhetorica geprezen. In ongeveer de helft van de spelen werd inhoudelijk uitvoerig ingegaan op alle zeven kunsten.' Soms werd deze beschrijving aangevuld met kunsten die niet tot de traditionele zeven artes liberales behoren, zoals in het spel van de Goubloeme uit Antwerpen. Het meest voorkomende antwoord op de vraag 'Dwelck den Mensche, aldermeest tot Consten verweckt' was `Gods geest'. Daarnaast werden ook liefde, nut of het verlangen naar kennis en waarheid als oplossing voorgesteld. In de twee winnende spelen - van de Roose uit Leuven en de Groeyenden Boom uit Lier - en in het spel van de Goubloeme werd het streven naar faam geopperd, een antwoord waarin het renaissancistische verlangen naar een onsterfelijke naam lijkt door te breken. $ De meeste zinnespelen hadden de structuur van de 'levensweg': de mens, in een enkel geval uitgerust met allegorische attributen, maakte een tocht langs gepersonifieerde deugden en ondeugden en symbolische halteplaatsen. 9 Meestal probeerden ondeugden als Wellustich Wesen, Ledigheyt of Onwetentheyt de mens op het slechte pad te brengen, maar slaagden deugden als Begheerte tot Scientie, Liefde of Gehertich Labeur er in de mens ertoe te zetten zich aan de kunsten en wetenschappen te wijden. Ongeveer de helft van de kamers liet sinnekens optreden als allegorische personificaties van de ondeugden. In enkele stukken kwamen allegorische attributen als de mantel Smaeck van Scientie voor. Ook ging de tocht soms langs symbolische halteplaatsen, zoals het Prieel 's Werelts Ruste of tHuys der Waerheydt. lo De zinnespelen werden allemaal met verschillende togen -scènes zonder spraak en beweging -geïllustreerd. Het veelvuldig gebruik van de toog, in de tekst vaak aangeduid als 'figuere', is typerend voor het Nederlandse wed strijdspel. Het toneel werd er zelfs speciaal voor ontworpen: het Antwerpse toneel bood in 1561 tenminste zes mogelijkheden voor het tonen van een toog . 11 De togen zijn, met uitzondering van die uit het spel van de Goubloe me, in de uitgave van de Spelen van sinne niet afgebeeld. 146 Jaconelle Schuffel `Vercierde maechdekens' in een waterput: het spel van de Olijftack Het spel van de Olijftack, dat vermoedelijk werd geschreven door Bertelmeeus Conincx, gaat geheel uit van religieuze ideeën. Er wordt uitsluitend naar bijbelse bronnen en voorbeelden verwezen. Het spel sluit hiermee aan bij middeleeuwse opvattingen over de kunsten als gaven van de Heilige Geest die door bemiddeling van de Wijsheid de mens bereiken. De mens is in dit spel op zoek naar kennis en vraagt Wetenschap om hulp. Samen met Wetenschap en een aantal andere personages zoekt de mens naar haar 'daer alle consten wt vloeyen', te weten De Wijsheyt. Zij maakt de mens duidelijk dat de eerste stap op weg naar de kunsten de vreze des Heren is. In de 'figuere' wordt vervolgens een hiërarchisch geordend beeld van kennis getoond. De Heilige Geest zit bovenaan op een troon. Rechts daarvan zit De Wijsheyt in een wijngaard waarin de druiven `eer' en `rijkdom' groeien. Voor De Wijsheyt staat een waterput die is omvlochten door `Gods kennisse', dat wil zeggen door allerlei kunsten. In de put zitten zeven `versierde maechdekens' : de Zeven Vrije Kunsten. Zij kunnen met de lepel 'verstandenisse' uit de put worden opgeschept. Na afloop van de toog is de mens zich bewust geworden 'datter anders niet, Ter werelt en is/ [.. ] Dwelck den mensche aldermeest tot consten verwect/ Dan alleen uwen [Gods] gheest' 12 Door Tbehen . dich Ordonneren en tVierich Beminnen wordt dan een feestmaal aangericht in het 'lustich prieel', waarbij onder andere de mens en de twee `meest beminde kunsten' Rhetorica en Musica aanwezig zijn. Tot slot wordt de `solutie' - het antwoord op de gestelde vraag -nogmaals duidelijk uitgesproken: alle kunsten worden door Gods geest verkregen." In de lijst van 'Personagien' worden Tbehendich Ordonneren en tVierich Beminnen met `sinnewijs' aangeduid, waarmee wordt aangegeven dat het hier om twee sinnekens gaat. 14 In het algemeen zijn de sinnekens in 16e-eeuwse Nederlandse spelen personificaties van negatieve begrippen of eigenschappen, voorgesteld als mensen waar een braaf burger met een boogje omheen loopt en die behoren tot een andere, lagere maatschappelijke kring. Hoewel voorgesteld als mensen, blijven de sinnekens altijd een demonisch aspect houden en behoren zij tot een andere wereld waar elk streven op verderf gericht is en de dood niet aan den lijve ondervonden wordt. In dit geval gaat het echter om twee positieve figuren die slechts in dramatisch opzicht aan sinnekens verwant zijn. Het optreden van Tbehendich Ordonneren en tVierich Beminnen kan als grensoverschrijding beschouwd worden: zij fungeren in het spel als dienaren van positieve figuren van een hogere rang en ze dekken de tafel voor de feestmaaltijd. Dit, en het paarsgewijs optreden, zal de aanleiding zijn geweest voor de aanduiding 'sinnewijs'. Pas vanaf het eind van de 16e eeuw komen zulke `grensoverschrijdingen' vaker voor.15 148 Jaconelle Schuffel Zeven stromen en de Heilige Geest In de voorstelling van de kunsten als gaven van de Heilige Geest die de mens door bemiddeling van De Wijsheyt kan verkrijgen, wordt in het spel van de Olijftack voortdurend gesproken in termen die te maken hebben met water of stromen. Zo vloeit De Wijsheyt uit een bron, heeft zij een kuip met aan elke kant een volle rivier met 'loffelijcke consten' en zitten de Vrije Kunsten in een waterput. Deze kenmerken plaatsen het stuk in een van oorsprong 9e-eeuwse traditie, die vooral in de 12e eeuw veelvuldig werd verbeeld. De voorstelling in de Hortus Deliciarum (1160-1170) van Herrad van Landsberg is een goed voorbeeld van een illustratie waarin van deze traditie gebruik wordt gemaakt (afb. 1) . Philosophia en de artes liberales zijn in twee concentrische cirkels afgebeeld. Philosophia zit in de binnenste cirkel. Rechts van haar beschrijft een bijschrift de Heilige Geest als de uitvinder (inventor) van de artes . 16 Aan Philosophia's borst ontspringen zeven stromen, die door middel van het bijschrift te identificeren zijn als de artes liberales.'7 De voorstelling van de artes als stromen gaat terug op Johannus Scotus Erigena (ca. 810-875). Voor Johannes Scotus zijn de ware filosofie en de ware religie identiek. Het beeld dat hij hiervoor hanteert vormt de bron van de 'stromen-metafoor': op dezelfde manier als het water, dat afkomstig is uit verschillende bronnen, zich herenigt in de bedding van één stroom, zo convergeren de natuurlijke en vrije (liberale) wetenschappen in een zelfde en unieke figuur, Christus, de opperste bron van alle wijsheid, die zich verspreid door middel van theologische beschouwing. 18 Het beeld van meerdere stromen afkomstig uit één fontein treft men veel aan in de Middeleeuwen. De metafoor komt bijvoorbeeld voor in de Mensa philosophia-gedichten. Dit zijn gedichten waarin de artes in gezelschap van een groep dichters aan tafel zitten en gevoed worden door Philosophia. Hierin wordt gesproken over een zevenvoudige uitstraling uit een enkelvoudige bron. 19 Ook in de Fons philosophiae (ca. 1176) van Godfried de St. Victor komt een soortgelijke metafoor voor. Godfried beschrijft hoe hij, geleid door de Heilige Geest, een wandeling maakt langs de `drie rivieren van kennis' om uiteindelijk bij hun oorsprong uit te komen: de ultieme fontein of fons, waarmee de theologische wijsheid bedoeld wordt. Om de bron te bereiken moet hij een berg beklimmen en de drie rivieren stroomopwaarts volgen. Deze rivieren verdelen zich elk in verschillende takken, waarmee de disciplines van het trivium, quadrivium en de moraalfilosofie gesymboliseerd worden. De zeven artes worden zo als rivieren beschreven, die naar gelang hun aard rustig kabbelen of woest stromen. 20 Weer een andere variant van de `stromen-metafoor' treft men aan in een 12e-eeuws Salzburger handschrift (Basel). Philosophia is als koningin weergegeven. Vanuit haar borst ontspringen zeven stromen die uitkomen in de monden van de Zeven Vrije Kunsten die onder Philosophia staan. 21 De voorstelling van de Zeven Vrije Kunsten als stromen komt vooral voor in combinatie met die van Wijsheid of Philosophia. Een mogelijke bron voor `Gomt alle menschen, schept consten' deze voorstelling is de bijbeltekst waarnaar het spel van de Olijftack verwijst: Ecclesiasticus 24 (Jezus Sirach 24). Tijdens de toog daalde boven de troon een rol neer waar deze apocriefe bijbeltekst op stond. In de betreffende bijbelpassage stelt Wijsheid zichzelf voor als een waterloop, die door een rivier wordt gevoed en haar boomgaard water geeft (24:30-3 1). Ze spant zich niet alleen voor zichzelf in, maar voor allen die de wijsheid zoeken (24:34). De overeenkomst met de toog is duidelijk: De Wijsheyt zit immers in een wijngaard waar de `consten' uit een waterput op te scheppen zijn door degenen die wijsheid of kennis zoeken. Een verwijzing naar deze bijbeltekst ben ik niet tegengekomen in de middeleeuwse voorbeelden. De middeleeuwse `stromen-metafoor' lijkt zich in de 16e eeuw verder vooral in het gebruik van de term `fontein' te hebben voortgezet: in de andere bijdragen aan het landjuweel wordt deze term met enige regelmaat gehanteerd met betrekking tot de kunsten. Zo zal Apollo in Het oordeel van Tmolus van de Violieren `die fonteyne // Hippocrenen ontsluyten, Daer die consten wt spruyten'2` en wordt in het spel van de Lelikens wten Dale uit Zoutleeuw tegen God gezegd: 'Ghy zijt die fonteyne der consten' . 23 In het spel van de Christusooghen uit Diest wordt Cicero `een ouervloeyende Fonteyne der Consten' genoemd en Rhetorica `een Dochter vanden heylighen gheest, En van alle goede consten de fonteyne' .24 Spreuken 9 Tijdens het feestmaal in het 'lustich prieel' aan het eind van het spel van de Olijftack werd op een rol de tekst van Spreuken 9 getoond. In deze bijbeltekst wordt verteld over de opperste Wijsheid die een huis heeft gebouwd met zeven zuilen. Alcuinus van York (ca. 735-804) bracht Spreuken 9 al in verband met de vrije kunsten. In zijn De Grammatica vergelijkt hij de zeven vrije kunsten met de zeven pilaren van het huis van de Wijsheid uit Spreuken 9. Deze passage heeft de verbeelding van de vrije kunsten in de literatuur en beeldende kunst beïnvloed. In een bijbelhandschrift uit Arras uit de lie eeuw verschijnt Christus gezeten op een troon voor de Tempel van de Heilige Wijs zeven zuilen. Boven de zuilen bevindt zich een fries met de zeven-heid met hoofden van de artes liberales. Naast de tempel staan de kardinale deugden.' Op de eerder genoemde illustratie in de Hortus Deliciarum (afb. 1) staan in de buitenste cirkel de artes nogmaals afgebeeld, nu niet als stromen maar als vrouwelijke personificaties . Deze figuren staan in ronde afgesloten ruimtes, die van elkaar gescheiden worden door zeven zuilen waarmee verwezen wordt naar de zeven zuilen van het huis van de Wijsheid uit Spreuken 9. Inhoudelijk komt de scène van het feestmaal ook enigszins overeen met de bijbeltekst die getoond werd. De Wijsheid uit Spreuken 9 nodigt de verstandelozen uit bij haar te eten en drinken. Ze heeft haar vee geslacht, haar wijn gemengd en haar tafel gedekt: `Komt, eet mijn brood en drinkt de wijn 150 Jaconelle Schuffel die ik gemengd heb' (9:5). Dit doet denken aan hetgeen in het 'lustich prieel' gezegd wordt: `Ick sallen u schinken I neemt onderwijsinghe, En drincken met danckbaerheyt in u lijff' . 26 De Wijsheid uit Spreuken 9 raadt de verstandelozen aan de weg van het verstand op te gaan. `De vreze des Heren is het begin der wijsheid, en de kennis van het heilige is verstand' (9: 10) . De vreze des Heren wordt in het spel van de Olijftack eveneens voorgesteld als de eerste stap op weg naar de kunsten: `Want Godt te vreesen is deerste beghintssele, Daer ghy der consten aert / eerst door moet plucken' • 27 Uit het bovenstaande blijkt dat de auteur van het spel van de Olijftack gebruik heeft gemaakt van verschillende middeleeuwse tradities - de kunsten als gaven van de Heilige Geest, de kunsten als stromen en het verband met Spreuken 9 - die al vanaf de 9e eeuw nauw met elkaar verweven waren. De bijdrage van de Olijftack mag dan een traditionele voorstelling van de wijsheid en de kunsten geven, toch bestaat er een spel dat volgens Van der Laan uit het begin van de 17e eeuw dateert, en dat op de hierboven besproken punten erg veel overeenkomst vertoont met dit spel van de Olijftack: Een Spel teghen de Verachters van Rethorycke. Het spel is geschreven in Zuid- Nederlands, maar het is onbekend van welke kamer het afkomstig is. Dit spel opent met twee prologen op het thema 'retorycke is een dochter vanden heyligen geeste'. Daarna zetten Sgeests Verblijdinghe en Vrolijck Wesen het prijzen van Rhetorica voort, terwijl de sinnekens hun voorkeur voor Musica uiten. De jongeling die naar kennis zoekt, Sinlijcke Begeerte, wordt vervolgens onderwezen door Wijse Beleijdinge en Goetgrondige Taele. Zij tonen hem `der Rhetorijcken vloeijende fonteijne met seven conduiten, ende den Heyligen Geest daer boven'. Het stuk eindigt met de stelling dat alle `consten' uit de Heilige Geest vloeien. 28 Rhetorica als gave van de Heilige Geest Hoewel in het spel van de Olijftack alle zeven vrije kunsten als gaven van de Heilige Geest worden beschouwd, komt de opvatting dat alléén Rhetorica een gave van de Heilige Geest is en als zodanig niet aangeleerd kan worden, veel voor in rederijkersteksten. In Mariken van Nieumeghen zegt Emmeken dat de vrije kunsten door waarneming en onderwijs geleerd kunnen worden, behalve rhetorica: Rethorijcke en is met crachte niet te leerene, Tes een conste die van selfs comen moet. Alle dander consten, alsmen daer neersticheit toe doet, Die zijn te leerene met sien, met wisene, Maer rethorijcke es boven al te prisene, Tes een gave vanden Heylighen Gheeste.29 152 Jaconelle Schuffel Het idee dat rhetorica als enige vrije kunst niet aan te leren is, wordt in het spel van de Olijftack door de mens verwoord: `Rhetorica ghy [...] sijt oock / sgheests gaue / met cracht niet om leeren' • 30 De rhetorica wordt dus niet opgevat als een ars, in de zin van een op aanleerbare regels berustende vaardigheid. Spies beschouwt de opvatting van rhetorica als gave van de Heilige Geest met enige reserve als fundamenteel augustiniaans. Hij moet in haar ogen doorgedrongen zijn via de artes praedicandi en de middeleeuwse preken, waarop vooral het vierde boek van De Doctrina Christiana waarin de rhetorica behandeld wordt, een grote invloed heeft uitgeoefend. 31 In elk geval ligt aan deze rhetorica-opvatting het Nieuwtestamentische verhaal over het pinksterwonder ten grondslag, waarin de Heilige Drievuldigheid de welsprekendheid meedeelt aan de apostelen (Hand. 2) . 32 Bij monde van Voorsichtigheyt en Wetenschap wordt tijdens de uitleg over de toog in het spel van de Olijftack ook naar het pinksterwonder verwezen: Wilt hem [Gods gheest] achten als Dapostelen bequame / [ ... ] Sy spraken tvolck aene Met alderley toughen// Ouer al sy gonghen // en straeffden die werelt 33 Vlak voor deze passage over de apostelen zegt De Wijsheyt: 'hy [de Heilige Geest] verleent v visioenen / en droomen/', wat een verwijzing naar dezelfde bijbeltekst lijkt te zijn.` Er wordt echter niet expliciet ingegaan op een verband met de rhetorica. De Zeven Vrije Kunsten De zeven vrije kunsten worden als groep alleen in de toog getoond, zonder nadere toelichting. Rhetorica en Musica zijn later aanwezig bij het feestmaal. Zij worden als de twee meest beminde kunsten gezien. Ook dit treft men vaker aan bij rederijkers, bijvoorbeeld in het werk van Anthonis de Roovere, Anna Bijns en Matthijs de Castelein. De laatstgenoemde stelt in zijn Const van Rhetoriken (1555) dat er een hechte band bestaat tussen Rhetorica en Musica. Hij beschouwt beide kunsten als 'ghezusters' waarvan Musica de oudste is . 35 Op het landjuweel zelf werden Rhetorica en Musica ook herhaaldelijk met elkaar in verband gebracht. Zo werd er een banket gehouden met `Retorijck ende Musijck' en wordt in de inleiding op de bundel van 1562 gesteld dat waar `retorijcke' en 'musijcke' afwezig zijn, de vreugde gering is. 36 De mens kan zich volgens de auteur van dit spel de kunsten eigen maken door Gods wijsheid te zoeken en God te vrezen. Dan zijn de kunsten namelijk vrijelijk op te scheppen uit de waterput. Bij degenen die hier niet toe bereid zijn, zullen de kunsten echter direct weer van de lepel afdruipen wanneer ze uit de put opgeschept worden: `Gomt alle menschen, schept consten' Comt alle menschen / schept consten / die ghy hier wilt [ ... ] Schept metten lepele I leert conste uit wjjee Den gheest stort op allen vleesch sijn profecije [ ...1 Hy is voor die hem soecken / maer voor den dooren Die niet en wil hooren / sal wt mijnder cuypen Niet scheppen / daer consten als den dau uit druypen 37 Het resultaat van het beoefenen van de kunsten is eer en rijkdom. In de toog heten de druiven in de wijngaard van De Wijsheyt, oftewel de vruchten van wijsheid, 'eere en rijckdom'. Daarmee zal de mens zijn gemeente en land welvaart en vrede brengen. Het gaat dus niet zozeer om persoonlijke roem of rijkdom, maar om een hoger en tegelijkertijd anoniemer doel, namelijk de samenleving ten dienste te zijn en tot grotere waarde te brengen. Faam wordt wel als iets aangenaams voorgesteld. 38 `Loflijcke fame midts eerlijck gewin': het spel van de Goubloeme Hoewel eer en roem een rol spelen in het spel van de Olijftack, wordt in dit spel van totaal andere opvattingen uitgegaan dan in het zinnespel waarin `faam' het antwoord is op de vraag `Dwelck den Mensche, aldermeest tot Consten verweckt' , en dat door de kamer de Goubloeme op het landjuweel ten tonele gevoerd werd. De bijdrage van de Goubloeme werd hoogst waarschijnlijk geschreven door Cornelis van Ghistele (1511-1573). Van Ghistele baseert zich in zijn spel zowel op klassieke als op humanistische bronnen en geeft daarmee een geheel andere voorstelling van de vrije kunsten dan het spel van de Olijftack. Van Ghistele's literaire carrière had zo'n tien jaar voor het landjuweel een aanvang genomen, toen in mei 1551 of 1552 door de leden van de Goubloeme zijn klassieke spel Van Eneas en Dido werd opgevoerd. In 1553 maakte hij zijn debuut als vertaler met een Nederlandse bewerking van Ovidius' He roides . Tussen 1554 en 1556 leverde hij Nederlandse vertalingen van werk van Sophocles, Vergilius, Terentius en Erasmus. In dezelfde periode verschenen ook twee Latijnse gedichten van zijn hand. Ten tijde van het landjuweel was Van Ghistele inmiddels factor van de Goubloeme. 39 Aan het begin van het spel spoort Ghierich Herte de mens aan om rijkdom na te jagen, terwijl Verstandich Gheest de mens van de waarde van de kunst probeert te overtuigen. Daarbij wordt duidelijk gemaakt dat kunst boven rijkdom verkozen dient te worden. Verstandich Gheest doet hierbij een beroep op Loflijcke Fame. Zij geeft - met haar trompet `Eerlijk gewin' - het enige dat onsterfelijk is op aarde, namelijk faam of roem, op voorwaarde dat de mens matigheid betracht bij het nastreven van eerlijk gewin. Redene bevestigt dat rede en kunst samen faam en gewin geven. Dan wordt verteld dat de kunst volgens Seneca de mens groot maakt, vrijmoedig, en dat ze daarom vaak 'vry conste' genoemd wordt. De traditionele septem artes liberales, 154 Jaconelle Schuffel aangevuld met Cosmographia, worden kort opgenoemd als de gaven die `Conte' haar minnaars geeft. Verstandich Gheest en Redene zullen de mens helpen om tot `de Conste' te komen, maar eerst zullen ze hem de oorsprong van de kunsten `iiguerlijck ontdecken' (afb. 2). In de 'figuere' wordt een confrontatie tussen Mercurius en Fortuna getoond, waarbij de zittende Mercurius voor de duurzaamheid van de kunst staat en Fortuna symbool is voor de wankelbaarheid van het lot. Mercurius wordt bijgestaan door Arbeydt en Experientientie (Ervaring). De rest van het stuk is een lofspraak in dialoogvorm op de afzonderlijke kunsten, te beginnen met de filosofie. Dan volgen Astrologia, Geometria, Arithmetica, Rhetorica, Musica, Poëzie en Grammatica. Dialectica ontbreekt -ze wordt vervangen door Poëzie -terwijl ze in de eerste korte opsomming wel genoemd was. Nadat kort is gesproken over andere kunsten die onder `handwerk' vallen, wordt van Pictura (schilderkunst) gezegd dat ze eigenlijk onder de vrije kunsten moet worden gerekend en volgt een lofspraak op deze kunst. Het spel wordt afgesloten met de conclusie dat Loflijcke Fame - die eerlijk gewin veroorzaakt - de mens het meest tot kunsten opwekt.40 De mens is in dit spel antiek gekleed en heeft de `litteram Pythagorae' in zijn hand. Deze Pythagoreïsche of moraliserende Y is een aan Pythagoras toegeschreven filosofisch teken, dat vermoedelijk echter niet ouder is dan onze jaartelling. Het teken is een symbolische samenvatting van de leer van de twee wegen. Aan de hand van Mattheus 7:13-14 werd het leven vergeleken met een pelgrimstocht, waarbij er twee wegen zijn. De brede linkerarm van de Y staat voor de weg van de ondeugd die tot verderf leidt, de dunnere rechterarm voor het pad van de deugd dat naar het ware leven leidt, zodat het teken een keuze tussen goed en kwaad inhoudt. De `litteram Pythagorae' geeft dus aan dat het stuk een variatie is op het thema van Hercules op de tweesprong, een onderwerp dat vooral in het Neolatijnse toneel in de Nederlanden erg populair was. Door deze symbolische situering van de mens aan het begin van het spel, is het eigenlijk direct duidelijk dat de mens uiteindelijk de juiste keuze zal doen. 41 Het gegeven van de brede en smalle weg komt in het midden van de 16e eeuw ook voor op enkele Antwerpse prenten en tekeningen. Zo is er een anonieme, door Hiëronymus Cock uitgegeven prent De Brede poort en de smalle poort en wordt het onderwerp ook behandeld in twee tekeningen van Jan Swart. 42 Ook vergelijkbaar met dit idee is de prent Tabula Cebetis van Filips Galle naar Frans Floris, in 1561 gepubliceerd door Hiëronymus Cock. Daarop wordt getoond hoe de mens de vertegenwoordigers van `verkeerde vorming' en van `goede vorming' - de artes liberales -passeert. Uiteindelijk ontvangt de mens, door de Waarheid gestuurd en door de kardinale deugden begeleid, de kroon uit de hand van de Gelukzaligheid.43 `Gomt alle menschen, schept consten De toog In de 'figuere' wordt Mercurius tegenover Fortuna gesteld (afb. 2) . Mercurius zit op een vierkante steen `in de plaetse voorwaer / Van edel conste vrij eerst verleent heeft en begrepen / Der consten-moedich gheschepen / Want by gauen [..1' .` Fortuna staat op een bol waarmee aangegeven wordt dat haar gaven instabiel zijn. Redene zegt dat Fortuna soms de hulp van Mercurius moet inroepen omdat `Der consten ghebruyck is seker en valiant / En der fortuynen ghewin ongheduerich is . 45 Ze somt nog een aantal tegenstellingen tussen de twee op, tot de mens om uitleg over de mercuriusstaf (caduceus) vraagt. Loflijcke Fame antwoordt dat Mercurius deze staf als teken van vrede draagt. Er zitten twee slangen op: een mannetje en een vrouwtje. Mercurius wordt zelf ook vergezeld door een man, Arbeydt, met een spade in zijn hand, en een vrouw, Experientientie, met een tekendriehoek. Men kan namelijk geen kunst verkrijgen zonder naarstige arbeid en ervaring. Deze toog is gebaseerd op een embleem van Andrea Alciato, dat terug gaat op Galenus. In de 2e eeuw na Chr. beschreef deze filosoof en fysicus in zijn Exhortatio adArtesAddiscendas hoe antieke schilders en beeldhouwers Fortuna een globe als basis onder haar voeten gaven en Hermes (Mercurius), de meester van de rede en de kunstenaars, een basis in de vorm van de meest stabiele en stevige van alle vormen: de kubus. Erasmus vertaalde Galenus' passage in zijn Adagia (1526). Twintig jaar later baseerde Alciato zich in de Venetiaanse editie van de Emblemata libellus uit 1546, waarschijnlijk via Erasmus, op Galenus. Dit embleem toont Mercurius zittend op een vierkant voetstuk en Fortuna op een bol. Het beeld werd bijgewerkt van een zittende naar een staande Fortuna in Embleem 107 in de Lyon-editie van de Emblemata uit 1550 (afb. 3) . Deze tweede versie inspireerde Van Ghistele en de anonieme kunstenaar zelfs tot het opnemen van de eerste twee regels van Alciato's Latijnse tekst.' Onder het lemma Ars naturam adiuvans (de kunst helpt de natuur) staan bij Alciato Mercurius en Fortuna afgebeeld als uitbeelding van het idee dat de kunsten en wetenschappen veiligheid bieden tegenover het wisselvallige lot. Door de verandering van het motto in Honos alit artes (de eer voedt de kunsten) ligt -ondanks het bijschrift - de nadruk in de Antwerpse prent toch anders: dat wat de mens tot kunst opwekt, is niet alleen de veiligheid tegenover de wisselvalligheid van het lot, maar vooral de verwerving van eeuwige roem. 47 Het nieuwe motto is ontleend aan een sententie van Cicero.48 Een nieuw beeldelement ten opzichte van het embleem van Alciato wordt gevormd door de twee figuren, Arbeydt en Experientientie, die Mercurius vergezellen. Op de prent die in de Spelen van sinne is afgedrukt, heeft de personificatie van Arbeid een spade in zijn hand. Dit komt overeen met con temporaine voorstellingen van personificaties van Arbeid of Werk in prenten, zoals bijvoorbeeld in de serie De beloning van Werk en Vlijt van Philips Galle naar Maarten van Heemskerck uit 1572. 49 Het idee dat 'neerstighen arbeyt' noodzakelijk is voor het beoefenen van de kunsten, sluit conceptueel aan bij 156 Jaconelle Schuffel de toevoeging van de personificatie van de Uver (Industria) aan de serie Staande Vrije Kunsten van een onbekende monogrammist naar Frans Floris uit 1551. De noodzaak van haar aanwezigheid in deze serie wordt in het bijschrift toegelicht: `Ik baar alle kunsten door volgehouden inspanningen' . so Veldman heeft in het artikel `Images of Labor and Diligence in sixteenthcentury Netherlandish prints [...]' laten zien dat rond 1560 in de Nederlandse prentkunst een nieuwe thematiek ontstond waarin werk en ijver verheerlijkt werden terwijl luiheid het zwaar moest verduren. In zowel emblemen als prenten treedt een verschuiving op van zwoegen als een essentieel middel van voortbestaan, naar werk als een activiteit van de geest. Het vermogen van het individu om iets succesvols te produceren wordt nu benadrukt, in plaats van het religieuze aspect van werk en ijver. Niet alleen handwerk, maar ook werk dat de kunst en wetenschap dient, wordt beschouwd als nuttig element van het menselijk bestaan dat het leven betekenis geeft en de deur opent naar eer en rijkdom. Personificaties van Arbeid (Labor), Uver (Industria) en Vlijt (Diligentia) begonnen in deze periode zodoende voor te komen in de context van de Vrije Kunsten.` Zowel het opnemen van Industria in de reeks Staande Vrije Kunsten als de aanwezigheid van Arbeydt in de toog van Van Ghistele heeft met deze ontwikkeling te maken. Ook elders in de literatuur zijn soortgelijke gedachten waar te nemen. In meerdere spelen van het landjuweel valt een nadruk op ijver, vlijt of naarstigheid aan te wijzen. In het spel van de Christusooghen uit Diest treedt Industria bijvoorbeeld als personage op. In dit spel worden in de vorm van personages drie oorzaken aangewezen die de mens tot kunst aanzetten: Industria samen met Begheerte tot Scientie, Vrese voor Armoede en De Liefde.52 Het personage Vrese voor Armoede lijkt een uitdrukking van de visie die in de loop van de 16e eeuw opkwam in samenhang met de hierboven geschetste ontwikkeling, waarin armoede gezien werd als iets waaraan men slechts zelf schuldig was, omdat het kon worden voorkomen door hard te werken. 53 Faam en eerlijk gewin Van Ghistele's stelling dat faam of roem de mens het meest aanzet tot het beoefenen van de kunsten, waarbij zij bovendien zorgt voor eerlijk verkregen gewin, wordt aan het slot van het spel door Verstandich Gheest als volgt verwoord: Dat Loflijcke fame soo men vindt gheschreven Die eerlijck ghewin blaest in alle hoecken Den mensche verweckt met stout vercloecken Alder meest tot consten / ouer al breet en wijt ' Deze conclusie was in het spel al op verschillende manieren duidelijk gemaakt. Ten eerste is het personage Loflijcke Fame met haar trompet `Eerlijck `Corot alle menschen, schept consten' ghewin' de verpersoonlijking van deze stelling. Zij wordt in het eerste deel van het spel opgevoerd als degene die `Conte doet regeren' en het enige dat onsterfelijk is, kan geven. Ten tweede zijn de lofspraken op de afzonderlijke kunsten in de tweede helft van het spel op te vatten als een bewijs van de stelling. Daarin worden namelijk steeds vermaarde beoefenaars van de verschillende kunsten genoemd, wat aantoont dat deze geleerden nog steeds bekend en beroemd zijn. Het streven naar roem en gewin kan men beschouwen als een typisch Renaissance-verschijnsel, hoewel hiermee voortgebouwd wordt op ideeën uit de Middeleeuwen. Iemand als Jan van Boendale koesterde bijvoorbeeld al voorzichtig de wens dat zijn kunst eeuwig zou voortleven en dat openbare erkenning en waardering eens zijn deel zouden zijns $ In het spel van de Olijftack, waarin voornamelijk middeleeuwse opvattingen naar voren komen, heten de druiven in de wijngaard ook 'eere en rijckdom'. De voorstelling van zaken die Van Ghistele geeft is echter van een geheel andere orde: in het spel van de Olijftack dienen eer en rijkdom ter meerdere glorie van de gemeenschap, terwijl eer en gewin bij Van Ghistele als persoonlijke drijfveren gelden voor het beoefenen van de kunsten. De kunsten worden door Van Ghistele boven rijkdom geplaatst aangezien de beoefening ervan niet door oorlog of het lot aangetast kan worden en men er onsterfelijke roem door verkrijgt. Opvallend is dat Van Ghistele's stelling dat oorlog de beoefening van de kunsten niet doet afnemen, loodrecht tegenover de contemporaine opvatting staat waarin oorlog juist gezien wordt als een omstandigheid waarin de kunsten niet kunnen floreren. Veelal worden ontwakende personificaties van de Kunsten gebruikt als beeld voor het opbloeien van de kunsten na het beëindigen van de oorlog, zoals in het welkomstspel dat de Violieren op het landjuweel van 1561 opvoerden en het schilderij Het Ontwaken van de Kunsten van Frans Floris (ca. 1559, Museo de Arte, Ponce) . Van Ghistele maakt een duidelijk onderscheid tussen rijkdom en eerlijk gewin. Het negatieve personage Ghierich Herte probeert de mens rijkdom na te laten jagen, maar Verstandich Gheest, Loflijcke Fame en Redene laten hem zien dat dit een verachtelijke zaak is, terwijl in eerlijkheid en matigheid streven naar gewin lovenswaardig heet en beloond zal worden: Verstandich Gheest [ ... ] den mensche sou by [Tghierich herte] gheerne aenprij sen Rijckdom die ick ghelijck de spinne // hate Loflijcke Fame Wel hem die tot sijnen ghewinne // mate Eerlijck ghebruyckende is / en daer na luystert Conste en sal voor hem niet worden verduystert 56 Loflijcke Fame zegt hier dat degenen die matigheid en eerlijkheid betrachten bij het nastreven van gewin de `Conste' zullen leren kennen. Matigheid en eerlijkheid gelden dus als voorwaarde om in de kunsten ingewijd te kunnen 158 Jaconelle Schuffel worden, terwijl vlak daarna Redene eerlijk gewin voorstelt als gevolg van het - met gezond verstand -beoefenen van de kunsten. Rijkdom wordt daar opnieuw in een negatieve context tegenover gesteld, namelijk als iets waar gierigaards naar streven: Want die conste / met my redene verweruen Ghy loflijcke fame in 'tswerelts eruen Sult hem eerlijck ghewin altoos soo toeblasen Dat by rijckdom (daer de ghierighe na rasen) Niet achten en sal /[...] 5 ' Later blijkt uit de toog nogmaals duidelijk dat rijkdom -verkregen door fortuin -geen waarde heeft. Door brand, ongevallen, ziekte of zelfs door koop kan zij immers weer afgenomen worden.-manschap De lofspraken op de kunsten Na de toog bespreken Redene, Loflijcke Fame en Verstandich Gheest alle kunsten afzonderlijk. Dat gebeurt op een manier die overeenstemt met de traditie van de lofrede op de kunsten en wetenschappen. Zo'n laudatio bevat gewoonlijk de volgende vier topen: menselijke en goddelijke uitvinders van de kunst; het zedelijk en maatschappelijk nut; de andere wetenschappen (Curtius noemt dit `encyclopedie') en filosofie als voorwaarde voor het beoefenen van de kunst; en een 'helden-catalogus', meestal een opsomming van figuren uit de klassieke mythologie, die de kunst van de genoemde uitvinder geleerd hebben. 58 Van Ghistele noemt in zijn lofspraken steeds de uitvinders van de betreffende kunst. Hierbij valt vooral op dat hij bij zes van de negen kunsten behalve bij Geometria, Poëzie en Pictura -Mercurius als eerste uitvinder noemt. Ook noemt hij steeds beroemde beoefenaars. Dit kan als `helden-catalogus' worden beschouwd, maar het sluit tevens aan bij de traditie om de zeven vrije kunsten voor te stellen door historische vertegenwoordigers, danwel de vrouwelijke personificaties van de Kunsten te vergezellen van vermaarde geleerden uit het verleden. Voorts wijst Van Ghistele vaak op het zedelijk of maatschappelijk nut van de betreffende kunst. Een aantal keren wordt het belang dat koningen en prinsen aan de kunst hechten genoemd, wat op te vatten is als getuigenis van het maatschappelijk nut. In de lofspraken op de Filosofie, Rhetorica en Geometria komt de topos van de `encyclopedie' of filosofie als voorwaarde voor het beoefenen van de kunst aan de orde. In de Laus Grammatica is deze topos omgedraaid: hier wordt op het nut van deze kunst voor de andere kunsten gewezen. Bijna alle lofspraken - op die van Musica en Grammatica na -besluiten met een opmerking over de onsterfelijke naam of eeuwige roem die de beoefenaars verdiend hebben, waarmee Van Ghistele zijn `solutie' onderstreept. `Gomt alle menschen, schept consten' De topos van de uitvinders leidde vanaf de 4e eeuw voor Chr. tot het schrijven van 'uitvinder-catalogi'. Dit nam in de laat-antieke tijd toe, waarvan Plinius' Naturalis Historia een bekend voorbeeld is. Ook in de Middeleeuwen zijn hier sporen van te vinden, bijvoorbeeld in het werk van Hugo de St. Victor, maar pas in de Renaissance verschijnen weer `catalogi', zoals Polydorus Vergilius' De rerum inventoribus libri octo.59 Hoewel Van Ghistele als vertaler van klassieke werken uiteraard zelf de nodige kennis bezat voor het noemen van klassieke uitvinders en beoefenaars van elke kunst, is het duidelijk dat hij ook gebruik heeft gemaakt van het genoemde boek over uitvinders van de Italiaanse schrijver en priester Polydorus Vergilius. In 1499 werd de eerste editie hiervan uitgegeven; ruim twintig jaar later verscheen een uitgebreidere versie. In dit encyclopedisch werk identificeert Polydorus verschillende uitvindingen en brengt ze terug tot heidense, Griekse, Egyptische en Syrische bronnen en schrijft hun oorsprong toe aan het Oude Testament. Polydorus behandelt in het eerste boek van De rerum inventoribus de zeven vrije kunsten. Beeldhouwkunst, schilderkunst en architectuur komen in het tweede boek aan bod. ó' Hoewel Polydorus' De rerum inventoribus een belangrijke bron voor Van Ghistele was, volgt hij hem lang niet overal. Soms is duidelijk dat hij de werken waar Polydorus naar verwijst zelf heeft gelezen. Voor de vakken van het trivium lijkt hij zich bovendien minder op De rerum inventoribus te baseren dan voor de vakken van het quadrivium. In totaal werden negen lofspraken opgevoerd, op achtereenvolgens Filosofie, Astrologia, Geometria, Arithmetica, Rhetorica, Musica, Poëzie, Grammatica en Pictura. Dialectica ontbreekt, terwijl de canon dus is aangevuld met Filosofie en Poëzie en een pleidooi wordt gehouden voor het toevoegen van Pictura. Dit getuigt van een bijzonder humanistische visie op de vrije kunsten. Van Ghistele's wijziging van de canon komt precies overeen met de nieuwe invulling die de Italiaanse humanisten onder de naam Studia humanitatis aan het oude trivium gaven: daarin werden de traditionele grammatica en rhetorica immers aangevuld met filosofie en poëzie - en Grieks en geschiedenis - en werd de dialectica geschrapt. Ook het idee dat de schilderkunst een plaats onder de Vrije Kunsten verdient, is afkomstig van de Italiaanse humanisten. Van Ghistele's lof op de Rhetorica en de Poëzie Van Ghistele maakt in zijn lofspraken op de rhetorica en op de poëzie een duidelijk onderscheid tussen de rhetorica als ciceroniaanse rhetorica en de theorie van poëzie als `seconde rhétorique', wat een aanwijzing lijkt te zijn voor het doordringen van een meer argumentele rhetoricaopvatting en een poëtisch-muzische poëzieopvatting. Spies heeft in het artikel `Developments in Sixteenth-Century Dutch Poetics' laten zien dat in rederijkersteksten geschreven tussen 1480 en 1530 al twee tendensen zijn waar te nemen: een meer rationele ciceroniaanse richting en een meer emotionele die gekarakteri 160 Jaconelle Schuffel seerd wordt door `musicale' aspecten als rijm en ritme. 61 Beide tendensen blijven de ontwikkeling van de literatuur sturen. In de periode voor het landjuweel plaatsvond, begon in de Nederlanden een `autonome' literatuuropvatting op te komen die vergelijkbaar was met die van de Franse `rhétoriqueurs' , waarbij versificatie, in termen van rijm en ritme, en poetrie in de zin van mythologische en historische verbeelding, een rol speelden. ó2 Tegelijkertijd ontstond er, onder invloed van de humanistische interesse in de klassieke rhetorica, een stroming die zich onder leiding van Dirck Volckertsz. Coornhert juist afzette tegen deze poëzieopvatting. Dit begon al rond 1550 maar kreeg pas echt vorm aan het eind van de eeuw. Een allereerste aanzet was echter al in 1480 gegeven met Agricola's De inventione dialecticae dat al sterk rhetorische trekken vertoont, waardoor de rhetorica -in een klassieke, argumentele zin - in het Noorden begon door te dringen. Met de opkomst van deze echte argumentele rhetorica raakte de dialectica bij sommige humanisten uit de gunst, wat bevestigd lijkt te worden door het ontbreken van deze kunst in de lofspraken van Van Ghistele. Van Ghistele beschrijft de rhetorica als een vak waardoor rationaliteit en deugd gerealiseerd worden op aarde, een opvatting die afkomstig is uit Cicero's De Oratore. ó3 Onder verwijzing naar deze auteur schetst Van Ghistele een beeld van de rhetor doctus die van alle kunsten en wetenschappen verstand dient te hebben. Met zijn `elcke scientie' zal hij dus de kunsten en wetenschappen op het oog gehad hebben die Cicero in De Oratore opsomt als noodzakelijke kennis voor de redenaar.` Door met name de praktijk van het vak te behandelen, probeert Van Ghistele mijns inziens de rhetorica te schetsen zoals die in de oudheid beoefend werd. Hij haalt Aristides als professioneel orator aan en noemt de 'sententien' [vonnissen] van de Lacedaemoniers . Hij spreekt voortdurend over 'orateurs' en stelt dat de Romeinen de eloquentie ook kunstig `te werck ghestelt' hebben. Van Ghistele houdt hiermee duidelijk en consequent alle termen verre van dichten, dichter of rederijkers. Doordat Van Ghistele in de eerste regel stelt dat de eloquentie uit de rhetorica voortkomt, wordt zijn lof op de rhetorica eigenlijk een lof op de eloquentie. De eloquentie (oratoria) ging vooral om de praktijk van het welspreken, de rhetorica om de theorie. Het woord `rhetorica' valt na de eerste regel helemaal niet meer. Het zou heel goed kunnen dat Van Ghistele omwille van het onderscheid met de poëzie liever van eloquentie spreekt dan van rhetorica omdat deze laatste term werd geassocieerd met de rederijkers . Door middel van de stelling dat de dichtkunst haar fundament heeft in de muziek, gaat Van Ghistele van de lof op Musica over op de 'Artis Poetise laus' . 65 Hij sluit hiermee aan bij het belang dat de Franse `grands rhétoriqueurs' aan het muzikale aspect van poëzie hechtten. Zij zagen de dichtkunst in de eerste plaats als versificatie, en vatten haar daarom op als een soort `natuurlijke' muziek, die voortgebracht werd door de stem. De bewondering die Van Ghistele toont voor het 'constich op mate' stellen van gedichten on `Court alle menschen, schept consten ' derstreept dit. óó Het beeld dat hij onder verwijzing naar Philo van Alexandrië en Ovidius schetst van de goddelijk geïnspireerde dichter, sluit eveneens aan bij de literatuuropvatting van de 'rhétoriquers'. Horatius wordt aangehaald om een andere vergelijking tussen de muziek en poëzie te maken: door beide kunsten wordt het hart verfraaid en onderwezen. In de marge staat een citaat uit diens Ars Poetica: 'Omne tulit punctum qui miscuit utile dulci [...]' (`Wie het nut met het plezier verbindt, wint ieders stem, want hij vermaakt en hij vermaant het lezersvolk'). 67 Door in de eerste regel op het verband met de muziek te wijzen verantwoordt Van Ghistele zijn lofspraak op de dichtkunst, een kunst die niet opgenomen was in het gecanoniseerde, middeleeuwse stelsel van de vrije kunsten. In het toekennen van een aparte lofspraak aan de dichtkunst is -hoewel er géén klassieke poëzieopvatting wordt besproken - de invloed van het humanisme te herkennen: de poëzie werd door de humanisten als het belangrijkste vak van de Studia humanitatis gezien. Bovendien was de poëzie in de Middeleeuwen zo nauw verbonden geweest met de grammatica, rhetorica en muziek dat de lof op de dichtkunst geen zelfstandig thema was. De dichtkunst werd slechts af en toe terloops geprezen. Vanaf het begin van de 14e eeuw begint men dit wel de moeite waard te vinden. Na pionierswerk van Albertino Mussato, Petrarca en Bocaccio verschijnen in de loop van de 15e eeuw steeds meer geschriften waarin de poëzie verdedigd wordt door humanisten als Guillaume Budé, Petrus Crinitus, Giraldi Cintio en Patrizzi . 6$ Terwijl Van Ghistele rhetorica dus opvat als een zaak van overtuigen en argumenteren, definieert hij poëzie als een vorm van muziek, opgewekt door goddelijke inspiratie, waarbij het gaat om het combineren van het nuttige met het aangename. Hoewel Van Ghistele's literatuuropvatting op veel punten aansluit bij die van zijn tijd- en stadsgenoot Matthijs de Castelein, is het onderscheid tussen rhetorica en poëzie bij Van Ghistele explicieter. Spies ziet De Casteleins Const van rhetoriken (1555) als markering van het punt waarop de rhetorica en poëzie zich van elkaar los beginnen te maken. ó9 In dit werk legt De Castelein - en dat vormt mijns inziens een verschil met Van Ghistele -een recht verband tussen de rederijkerskunst als welsprekendheid en de klassie--streeks ke rhetorica. 7° De Const van rhetoriken kan echter niet beschouwd worden als een rhetorica in de klassieke betekenis van het woord: de onderscheidende kenmerken zijn juist versificatie en verbeelding 71 Van Ghistele zegt daarente gen in zijn lof op de rhetorica niets over versificatie en verbeelding en spreekt nergens van een verband met de rederijkerskunst, terwijl in zijn lof op de po ezie versificatie wel een belangrijk punt is. Voorts legt Van Ghistele geen enkel verband tussen de twee kunsten. Hij gaat in deze lofspraken ook niet in op de vraag welke kunst beter zou zijn, de rhetorica of de poëzie, terwijl dit bij klassieke auteurs wel geregeld aan de orde kwam, vooral in verband met het nut dat aan de betreffende kunst werd toegekend. Cicero laat er bijvoorbeeld in zijn Pro Archia poeta geen 162 Jaconelle Schuffel twijfel over bestaan dat het nut van de rhetorica boven dat van de poëzie gaat, terwijl Tacitus deze stelling in zijn Dialogus de oratoribus omkeert. 72 Besluit De twee zinnespelen van de Antwerpse rederijkerskamers de Olijftack en de Goubloeme, die opgevoerd werden op het landjuweel van 1561, tonen -hoewel ontstaan op dezelfde plaats en tijd en geschreven naar aanleiding van dezelfde vraagstelling -zeer uiteenlopende opvattingen over en voorstellingen van de zeven vrije kunsten. Terwijl in het spel van de Olijftack de vrije kunsten als 'vercierde maechdekens' in een waterput ten tonele worden gevoerd, komen in het spel van de Goubloeme helemaal geen personificaties van de Kunsten voor. Worden door de Olijftack de rhetorica en muziek als de belangrijkste kunsten gezien -zoals gebruikelijk in rederijkersteksten omdat deze kunsten werden beschouwd als de grondslag van de eigen pennevruchten -dan blijkt uit Cornelis van Ghistele's behandeling van de rhetorica en poëzie het verlate doorbreken van nieuwe literatuuropvattingen uit Italië en Frankrijk. Het is duidelijk dat het landjuweel van 1561 plaatsvond op een moment waarop de literatuur in beweging was. De rederijkers namen nog een onmiskenbaar belangrijke plaats in het culturele leven in, maar er begonnen veranderingen op te treden. In 1555 bekritiseerde de drukker van Matthijs de Casteleins Const van Rhetoriken het anoniem publiceren, wat in het rederijkersmilieu zeer gebruikelijk was, maar kon daarbij onder andere Cornelis van Ghistele als uitzondering noemen. En vier jaar na het landjuweel verscheen Den hof en boomgaerd der poësien van Lucas d'Heere. In dit werk, en het werk van Jan van der Noot, manifesteert zich duidelijk de vernieuwing in de literatuur die in de Zuidelijke Nederlanden onder invloed van de Franse Pléiade- dichters begon door te dringen. In de Noordelijke Nederlanden ontwikkelt zich vanaf de jaren tachtig de argumenteel-rhetorische richting in het werk van Dirck Volckertsz. Coornhert en de Amsterdamse kamer D'Eglentier onder leiding van Hendrick Laurensz. Spiegel.73 Noten 1 Miedema, Kunst historisch, p. 27, 119-120. 2 Martianus Capella, The Marriage of[. . .1 (ed. Stahl, Johnson); Kristeller, `Modem System of the Arts', in: Renaissance thought, p. 173; Wagner, The Seven Liberal Arts, p. 19. 3 Kristeller, `Modem System of the Arts', in: Renaissance thought, p. 174-175; Wagner, The Seven Liberal Arts, p. 58; Hugh of St. Victor, The Didascalicon of Hugh of St. Victor (ed. Taylor), p. 3-5; 74-79. 4 Kristeller, `Modem System of the Arts', in: Renaissance thought, p. 178-181, 186-187. `Comt alle menschen, schept consten' 5 Coigneau, Uyt Ionsten versaemt, p. 17-18; Spelen van sinne vol scoone moralisacien uutleggingen ende bediedenissen op alle loeflijcke consten ...: exemplaar van de Universiteit Amsterdam, signatuur 976 B 2. 6 Coigneau, Uyt lonsten versaemt, p. 17, 26; Autenboer, Brabants landjuweel, p. 48-49. 7 Dit gebeurt in de spelen van de Goubloeme uit Antwerpen, de Vierighen Doorn uit 's-Hertogenbosch, de Leliebloeme uit Diest, de Goubloeme uit Vilvoorde, de Christusooghen uit Diest en de Pioene uit Mechelen. 8 Spelen van sinne (soluties: folio B 4v.); Coigneau, Uyt Ionsten versaemt, p. 39. 9 Over de structuur van de 'levensweg', zie: Spies, `Op de questye ...' , in: De Nieuwe Taalgids 83, p. 140. 10 De voorbeelden zijn afkomstig uit de spelen van de Christusooghen uit Diest en de Vierighen Doorn uit 's-Hertogenbosch, Spelen van sinne, folio Tt 4r.-Zz 2r.; S 2v.-V 4v. 11 Coigneau, Uyt Ionsten versaemt, p. 40. 12 Spelen van sinne, folio L 2v. 13 Spelen van sinne, folio H 3v . -M 2v. 14 Spelen van sinne, folio H 4v. 15 Hummelen, De sinnekens in het rederijkersdrama, p. 51, 353-355. 16 `Spiritus sanctus inventor est septem liberalium artium que suet grammatica, rethorica, dialectica, musica, arithmetica, geometria, astronomia', geciteerd via: Landsberg, Hortus Deliciarum (ed. Green), p. 104. 17 'Septem fontes sapientie fluunt de philosophia qui dicuntur liberales artes', geciteerd via: Landsberg, Hortus Deliciarum (ed. Green), p. 104. 18 Alverny, `La Sagesse et ses sept filles', in: Mélanges [ ... 1 Felix Grat, p. 250-51, verwijzing naar Johannes Scotus, Super caelestem hierarchiam, I, P.L., CXXII, 139-140. 19 Landsberg, Hortus Deliciarum (ed. Green), p. 105-106. 20 Godfrey of Saint Victor, The Fountain of Philosophy (ed. Synan). 21 Kirschbaum, Lexicon der Christlichen Ikonographie, p. 708 22 Spelen van sinne, folio D 4r. 23 Nelleke Moser stelde mij een thematische lijst van watermetaforiek in wedstrijd beschikking waar dit citaat uit afkomstig is. Uit deze lijst blijkt-materiaal ter tevens dat ook in andere rederijkersteksten de term `fontein' veel voorkomt met betrekking tot de rhetorica of de kunsten. 24 Spelen van sinne, folio Xx 2v., Yy 4v. 25 Kirschbaum, Lexicon der Christlichen Ikonographie, p. 708. 26 Spelen van sinne, folio L 3v 27 Spelen van sinne, folio K 3v. 28 Van der Laan, 'Rederijkersspelen Leidsche Gemeente-archief', in: T.N. T.L. 49, p. 128-129. 29 Coigneau, Mariken van Nieumeghen, v. 505-513, p. 95. 30 Spelen van sinne, folio L 4r. 31 Spies, `Developments [...]', in: Renaissance-Rhetorik Renaissance Rhetoric, p. 73. 32 Roose, `Lof van Retorica', in: Liber alumnorum E. Rombouts, p. 116-117. 33 Spelen van sinne, folio L l v . -L 2r. 34 Spelen van sinne, folio L 1 v . ; Hand. 2:17: `uw jonge mannen [zullen] visioenen zien, de ouderen onder u zullen droomgezichten ontvangen'. Jaconelle Schuffel M Vinck-van Caekenberghe, Cornelis van Ghistele, p. 303; Ianssen, Verkenningen [. . . 1' p . 234-235. 36 Spelen van sinne, folio A 4r. 37 Spelen van sinne, folio L 2r. 38 Spelen van sinne, folio M lr-v. 39 Vinck-van Caekenberghe, Cornelis van Ghistele, p. 49-50. 40 Spelen van sinne, folio 0 l r. -Q 4v. 41 Vinck-van Caekenberghe, Cornelis van Ghistele, p. 203. Over dit onderwerp bestaat een uitgebreide studie van Erwin Panofsky, Hercules am Scheidewege and andere antike Bildstoffe in der neueren Kunst, Berlin 1930/1997. 42 Gibson, `Artists and rederijkers', in: Art Bulletin LXIII, p. 434 (noot 65); Anonieme prent, `Brede poort en smalle poort': Riggs, Hieronymus Cock, 375, nr. 258; afbeelding `Smalle poort' in: Pauw-de Veen, Hieronymus Cock, 34, nr. 87. 43 Kaulbach, Schleier, Der Welt Lauf, p. 67; afbeelding in: Van de Velde, Frans Floris, deel 2, nr. 287, P. 134. 44 Spelen van sinne, folio P 2r. 45 Spelen van sinne, folio P 3r. 46 Serebrennikov, `The Artist's Perspective', in: Rhetoric - Rhétoriqueurs -Rederijkers, p. 238-239; Vinck-van Caekenberghe, Cornelis van Ghistele, p. 204. Ell Porteman, Inleiding tot de Nederlandse emblemataliteratuur, p. 77. Het bijschrift bij de prent in de Spelen van sinne luidt in vertaling (Vinck-van Caekenberghe, Cornelis van Ghistele, p. 684) : Zit de fortuin op een bal, Hermes op een kubus. Hij heerst over de kunsten, zij over het toeval. Onrechtvaardig toeval dreigt altijd van de kant der fortuin. De goede kunst verschaft krachtige zekerheid aan de ellendigen. 48 Vinck-van Caekenberghe, Cornelis van Ghistele, p. 205, verwijzing naar Cicero, Tusculanae disputationes, I, 2, 4. 49 Afbeeldingen in: Veldman, `Images of Labor and Diligence', in: Simiolus 21, p. 232-233 (afb. 4-6). 50 Onbekende Monogrammist (HIV) naar Frans Floris, De Staande Vrije Kunsten, 1551. Reeks van tien etsen. Uitgegeven door Hieronymus Cock in Antwerpen. Afbeeldingen in: Van de Velde, Frans Floris, deel 2, nr. 265, P. 116. 51 Veldman, `Images of Labor and Diligence', in: Simiolus 21, p. 227-264. 52 Spelen van sinne, folio Tt 4r.-Zz 2r. 53 Veldman, `Images of Labor and Diligence', in: Simiolus 21, p. 240. 54 Spelen van sinne, folio Q 4v. 55 Vinck-van Caekenberghe, Cornelis van Ghistele, p. 337. 56 Spelen van sinne, folio 0 4r. 57 Spelen van sinne, folio 0 4v.-P lr. 58 Curtius, Europáische Literatur, p. 530-531. 59 Curtius, Europaische Literatur, p. 530-531. 60 Polydore Vergil, De inventoribus rerum (ed. Weiss, Pérez), p. 5-8. 61 Spies, `Developments [...]', in: Renaissance-Rhetorik Renaissance Rhetoric, p. 73-75. 62 Spies, `Between Ornament and Argumentation', in: Rhetoric - Rhétoriqueurs - Rederijkers, p. 119. Lofspraak op de retorica: Spelen van sinne, folio Q Ir.-v. `Gomt alle menschen, schept consten' 64 Cicero, De Oratore, III, cap. XX, 76. 65 Lofspraak op de poëzie: Spelen van sinne, folio Q 2r.-v. 66 Spies, `Poeetsche fabrij cken [ ... ]' , in: Oud Holland 105, p. 228, 241; Koppenol, `Maatwerk: poëtiek, metriek en muziek [...1', in: Dans der Muzen, p. 58-66. 67 Horatius, Ars Poetica (ed. Schrijvers), v. 343-344. 68 Curtius, Europäische Literatur, p. 531-532. 69 Spies, `Between Ornament and Argumentation', in: Rhetoric - Rhétoriqueurs -Rederijkers, p. 119. 70 Coigneau, 'Matthijss de Castelein, [ ... ]' , in: Verslagen en mededelingen [ ... ] , p. 465-466. 71 Spies, `Poeetsche fabrij cken [...J', in : Oud Holland 105, p. 229-230. 72 Curtius, Europáische Literatur, p. 531. 73 Voor deze ontwikkelingen: zie Spies, `Poeetsche fabrijcken [...]', in: Oud Hol land 105, p. 228-243. Literatuur d' Alverny, M. -Th. 1946 `La Sagesse et ses sept flies. Recherches sur les allegories de la philosophie et des arts libéraux du IXe au XIIe siècle'. In: Mélanges dédiés a la mémoire de Felix Grat, Parijs, p. 245-278. Autenboer, E. van 1981 Het Brabants Landjuweel der rederijkers (1515-1561), Middelburg. Cicero 1942 De oratore, with an English transl. by H. Rackham (2 din.), Cambridge, Massachusetts. Cicero 1949 De inventione. De optimo Genere Oratorum. Topica, with an English transl. by H.M. Hubbell, Cambridge, Massachusetts, London. Coigneau, D. 1985 `Matthijs de Castelein: `Excellent Poëte Moderne". In: Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde 3, p. 451-457. Coigneau, D. (mi.), Cockx-Indestege, E., Waterschoot, W. (cat.) 1994 Uyt Ionsten versaemt. Het Landjuweel van 1561 te Antwerpen, Brussel. Coigneau, D. 1996 Mariken van Nieumeghen, ingel. en toegel. door D. Coigneau, Hilversum. Curtius, E.R. 1969 Europdische Literatur and Lateinisches Mittelalter, 7. Aufl., Bern, Munchen. Gibson, W.S. 1981 `Artists and Rederijkers in the Age of Bruegel'. In: Art Bulletin 3, jrg. 63, p. 426-446. Godfrey of Saint Victor 1972 The Fountain of Philosophy. A Translation of the Twelfth-Century `Fops philosophiae' of Godfrey of Saint Victor, transl. by E.A. Synan, Toronto. Horatius 1990 Ars Poetica, ingel. , verantw. en vert. door P.H. Schrijvers, Amsterdam. 166 Jaconelle Schuffel Hugo de St. Victor 1961 The Didascalicon of Hugh of St. Victor. A medieval guide to the arts, transl. from the Latin with an intr. and notes by J. Taylor, New York, London. Hummelen, W.M.H. 195 8 De sinnekens in het rederijkersdrama, Groningen. Iansen, S . A . P . J . H . [ 1970] Verkenningen in Matthijs Casteleins Const van Rhetorike, Assen. Kaulbach, H.M., Schleier, R. 1997 Der Welt Lauf. Allegorische Graphikserien des Manierismus, tent.cat. Staatsgalerie Stuttgart, Stuttgart. Koppenol, J. 1995 `Maatwerk: poëtiek, metriek en muziek bij Jan van Hout'. In: Fleurkens, A.C.G., Korpel, L.G. , Meerhoff, K. (red.), Dans der Muzen. De relatie tussen de kunsten gethematiseerd, Hilversum, p. 57-72. Kristeller, P. 1965 `The Modem System of the Arts'. In: Renaissance thought II. Papers on Humanism and the Arts, New York, p. 163 -227. Laan, N. van der 1930 `Rederijkersspelen in de bibliotheek van het Leidsche gemeente-archief'. In: Tijdschrift voor Nederlandsche Taal- en Letterkunde 49, P. 127-131. Landsberg, Herrad von 1979 Hortus Deliciarum [von] Herrad von Landsberg, ed. by Rosalie Green e.a., with contrib. by T. Julian Brown & Kenneth Levy, under the direction of Rosalie Green (2 din.), London (The Warburg Institute) . Martianus Capella 1977 The marriage of philology and Mercury, transl . (from the Latin) by W.H. Stahl and R. Johnson with E.L. Burge, New York. Miedema, H. 1995 Kunst historisch, tweede herz. druk, Leiden. Pauw-de Veen, L. de 1970 Hieronymus Cock, prentenuitgever en graveur 1507?-1570, tent. cat. Koninklijke Bibliotheek Albert I, Brussel. Porteman, K. 1977 Inleiding tot de Nederlandse emblemataliteratuur, Groningen. Riggs, T.A. 1972 Hieronymus Cock (1510-1570): printmaker and publisher in Antwerp at the sign of the Four Winds, Yale [ ... ] , New Haven. Roose, L. 1968 `Lof van retorica: de poëtica der rederijkers, een verkenning'. In: Liber alumnorum E. Rombouts, Leuven, p. 111-128. Serebrennikov, N.E. 1993 "Dwelck den Mensche, aldermeest tot Consten verwect.' The Artist's Perspective'. In: Koopmans, J., Meadow, M.A., Meerhoff, K., Spies, M. (ed.), Rhetoric -Rhétoriqueurs -Rederijkers, Amsterdam, p. 219-246. Spelen van sinne 1562 Spelen van sinne vol scoone moralisacien uutleggingen ende bediedenissen op alle loeflijcke consten [...], Antwerpen, Willem Silvius. Exemplaar UB-Amsterdam sign. 976 B 2. `Gomt alle menschen, schept consten' Spies, M. 1990 "Op de questye ...': Over de structuur van 16e-eeuwse zinnespelen'. In: De Nieuwe Taalgids 2, jrg. 83, p. 139-150. Spies, M. 1991 "Poeetsche fabrijcken' en andere allegorieën, eind 16e- begin 17e eeuw'. In: Oud Holland 4, jrg. 105, p. 228-243. Spies, M. 1993a `Between Ornament and Argumentation: developments in 16th-century Dutch Poetics'. In: Koopmans, J., Meadow, M.A., Meerhoff, K., Spies, M. (ed.), Rhetoric - Rhétoriqueurs -Rederijkers, Amsterdam, p. 117-122. Spies, M. 1993b `Developments in Sixteenth-Century Dutch Poetics. From `Rhetoric' to 'Renaissance". In: Heinrich F. Plett (ed.), Renaissance-Rhetorik Renaissance Rhetoric, Berlin, New York, p. 72-91. Velde, C. van de 1975 Frans Floris (1519/20-1570), leven en werken (2 dln.), Brussel. Veldman, I.M. 1992 `Images of Labor and Diligence in sixteenth-century Netherlandish prints: the work ethic rooted in civic morality or Protestantism?'. In: Simiolus 4, jrg. 21, p. 227-264. Vergilius, Polydorus 1997 Beginnings and discoveries: Polydore Vergil's De Inventoribus Rerum, an unabr. transl. [from the Latin] and ed. with intr., notes and glossary by Beno Weiss and Louis C. Perez, Nieuwkoop. Vinck-van Caekenberghe, M. 1996 Een onderzoek naar het leven, het werk en de literaire opvattingen van Cornelis van Ghistele (1510/11-1573), rederijker en humanist, Gent. Wagner, D. L. (ed.) 1983 The Seven Liberal Arts in the Middle Ages, Indiana 1983. Voortgang, Jaarboek voor de Neerlandistiek, 17 (1997 en 1998), 169-190 Gorter als vissertje; de geschiedenis van een gedicht en het gedicht van een geschiedenis Frits Smulders Abstract - The later poetry of Herman Gorter (1864-1927), one of the most important modern Dutch poets, has never been the object of serious research. However, the number of available manuscripts make the philological study of this part of Gorter's poetry particularly interesting. In this essay, the history of one particular poem, "Eén Visschertje " ("One Fisherman "), is investigated from its earliest manuscript form (ca. 1912) to the latest edition (1950) . In addition to the interesting development of this poem in various manuscripts and prints, attention is also given to its autobiographical aspect, which reflects Gorter's growing loneliness in later years as an epic poet whom nobody liked and a radical communist whom nobody understood - and vice versa. The present essay, part of which is based on documents which have recently come to light, shows the vicissitudes of some of Gorter's later poetry. MIJN BEELD Eén Visschertje zeilt over de oneind'ge zee met scherp gezwoeg, 't schuim splijt om zijnen boeg. Dit charmante gedichtje van Herman Gorter zal niet algemeen bekend zijn. Het stamt niet uit zijn bekende sensitivistische periode, maar opent de bundel Verzen, die in 1928 postuum verscheen. Gorter had kort voor zijn dood in 1927 een aantal gedichten die hij ten dele al vroeg had geschreven' en ongedrukt had laten liggen, voor bundeling verzameld. Zijn erfgename Jenne Clinge Doorenbos publiceerde ze het jaar daarop. "Eén Visschertje 2 is ge " schreven kort vóór of in september 1912. 3 Waarom Gorter het zo lang heeft laten liggen, zal later duidelijk worden. Het gedicht verdient om meerdere redenen de aandacht. Om te beginnen heeft het een autobiografisch karakter: in de eerste druk van de bundel waarin het versje is opgenomen, heeft het de titel Mijn beeld en is het gekozen als motto voor een reeks van 176 gedichten die Gorters gehele latere literaire ontwikkeling bestrijkt. Ten tweede zijn van het gedicht vijf autografen over geleverd, waarvan er drie belangrijke varianten bevatten. De gedrukte versie van het gedicht komt evenwel niet overeen met één van de handschriften, zodat de vraag rijst, waar het kopijhandschrift zich bevindt. Tot slot laat de drukgeschiedenis in aansluiting op de handschriften enkele opmerkelijke lot gevallen van het gedicht zien. Al met al voldoende reden om eens te kijken naar de geschiedenis van dit gedicht, dat op zijn beurt een beeld, of, zo men wil, een geschiedenis van 170 Frits Smulders de dichter heet te zijn. Wat zeggen deze regels over Gorter en wat wilde hij er precies mee? De geschiedenis van het gedicht in handschrift Vijf handschriften van één gedicht (die berusten in het Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum4) is uitzonderlijk veel in de handschriftelijke overlevering van Gorters oeuvre. Drie versies in handschrift, geschreven in zwarte inkt, staan onder elkaar op één blad (f. 6; zie afbeelding 1 op blz. 171-172). We noemen deze ter wille van beknopte verwijzing M', M2 en M3. Een andere autograaf bevindt zich in een brief uit 1912 aan Gorters vriendin Ada Prins (zie noot 3). Dit handschrift, het enige van de vijf met een (directe) dateringsbron, duiden we aan met het sigle M4. Het vijfde manuscript ten slotte, dat we MS zullen noemen, is met potlood geschreven en staat, als enige strofe, op een afzonderlijk blad (f. 5). In alle handschriften is sprake van één schrijfstof 5 en -ductus, een samenvallen van grondlaag en correctielaag (voor zover dit kan worden vastgesteld) en dus een coïncidentie van werkfase en correctiefase; Gorter lijkt de (ontstaans)varianten tijdens of kort na het schrijven van het gedicht te hebben aangebracht. Geen van de handschriften draagt een titel. De autografen vertonen nogal wat onderlinge afwijkingen. Een enigszins vereenvoudigde registratie van de varianten laat het volgende beeld zien. Als basistekst is voor dit doel niet een van de handschriften, maar de gedrukte versie gekozen waarmee we dit artikel geopend hebben. Later zal duidelijk worden, waarom deze keuze is gemaakt. Behalve de hierboven genoemde siglen gebruiken we: Ma' = eerste marginale (bij M'); Mae = tweede margina. le (bij M'); Ma(d)' = eerste doorgehaald marginale ("de schoone zee") (bij M'); Ma(d)2 = tweede doorgehaald marginale ("schoone zee met blij [gezwoeg] ") (bij M`). Niet weergegeven in het (negatief) apparaat is het ontbreken van het enjambement in M', M4 en MS (geen splitsing van het derde vers na "zee"; zie afbeeldingen 1 en 2 op, respectievelijk, blz. 171-172 en 173) Eén' Visschertje2 zeilt over de oneind' gei zee met scherp4 gezwoeg,5 't schuim splijt' om7 zijnen$ boeg. 9 1) Een: M3, M4 / 2) visschertje: M', MZ, M3, M4, MS / 3) oneindge: MS ; schoone: Ma', Mae, Ma(d)', Ma(d)2 / 4) blij: M', M2, Ma', Mae, Ma(d)2 / 5) gezwoeg: M', Ma', Mae, M3, M5, [Ma(d)2 is onleesbaar] / 6) stort: MS [open variant] ; berst: M' [doorgehaalde open variant], MZ [open variant] / 7) over: M5 [open variant]; op: M', 1V 2, M3, M4, MS [open variant]; om: M' [open variant] / 8) zijn: M5 [open variant] / 9) boeg: M3 Gorter als vissertje Deze eerste, grove datering kunnen we preciseren door een nadere analyse te maken van Gorters aantekening boven het gedicht. Daartoe moeten we deze stap voor stap ontleden. Om te beginnen spreekt hij over "een eventueele gezamenlijke uitgave" van zijn werk. Welnu, deze is nimmer verschenen, niet tijdens zijn leven, noch na zijn dood. 8 Wél bestaat er een soort verzameld- werkeditie uit 1916, die Gorter in ieder geval zelf als afsluiting van zijn openbare dichterschap beschouwde en waaraan we in dit verband een enkel woord moeten wijden. Na de uitgave, in 1905, van De school der poëzie, een door hem zelf samengestelde bloemlezing in drie delen van eerder verschenen poëzie, aangevuld met enkele nieuwe gedichten, heeft Gorter tot aan zijn dood in 1927 geen nieuwe lyriek meer gepubliceerd. De enige uitzondering vormen de lyrische passages ('liedjes") in Pan (1912) en in de tweede uitgave van dit epos (1916). Wel verschenen in 1916 opnieuw, gelijktijdig met de vijfde druk van Mei en de herziene versie van Pan, twee delen Verzen met een rigoureuze selectie van zijn vroege lyriek en met Een klein heldendicht (2 1908) . Deze uitgave heeft Gorter bedoeld als een afronding, een definitieve publieke presentatie van zijn dichterlijk werk. 9 In 1925 werden, overigens met een geheel andere intentie dan negen jaar eerder (Gorter had geld nodig), Pan en de twee delen Verzen uit 1916 met enkele wijzigingen in spelling en interpunctie herdrukt, de beide delen Verzen overigens opnieuw onder de titel De school der poëzie. Veel belangrijker voor het beeld van de literaire ontwikkeling van de dichter dan deze herdrukken uit 1916 en 1925 is de lyriek die Gorter vanaf ca. 1907 heeft geschreven, maar die tijdens zijn leven nimmer gepubliceerd werd. Een deel van deze poëzie verscheen in privé-drukken met een uiterst beperkte oplage, die niet in de handel werden gebracht, zoals Liedjes van Pan aan de Geest der Nieuwe Muziek ([1920]), De Arbeidersraad ([1925 of 1926]), In Memoriam ([1925-1926]) 1° en Liedjes aan de Geest der Muziek der Nieuwe Menschheid (1927, drie delen). De rest bleef ongedrukt. Het is op een mogelijke uitgave van deze latere, na 1907 ontstane gedichten dat Gorters aantekening boven het potlood-handschrift wel betrekking moet hebben, zoals aanstonds duidelijk zal worden. Hij spreekt in de aantekening van een "eventueele ... uitgave". Gelet op het feit dat Gorter na 1905 geen nieuwe lyriek heeft gepubliceerd, maar aan het eind van zijn leven wél plannen heeft gemaakt voor de postume uitgave van ten minste een deel van deze lyriek, moet worden aangenomen, dat zijn woorden verwijzen naar een door hem geïntendeerde publicatie na zijn dood; vandaar ook de eventualiteit ( ... uitgave") -Gorter kon er immers niet absoluut zeker van zijn, dat een dergelijke uitgave ook werkelijk het licht zou zien, en al evenmin kon hij de zekerheid hebben dat dit zou gebeuren in de door hem gewenste vorm, namelijk in één band. Wat betekent een en ander nu voor de datering van het potlood-handschrift M5, waar de aantekening -mede gezien de gebruikte schrij fstof -toch wel niet veel later bij geschreven zal zijn? Wel dit: als Gorter in 1916 een defini tieve selectie van zijn gepubliceerde lyrische gedichten laat verschijnen, die, 176 Frits Smulders althans in Gorters optiek, kan worden beschouwd als "een ... gezamenlijke uitgave" van zijn werk maar waarvoor "Eén Visschertje" niet als motto is gebruikt, dan moet hij met de aanwijzing bij M5 op een nieuwe, door hem beoogde verzameluitgave van zijn latere werk duiden, en moet dus deze aantekening, en daarmee ook het handschrift (dat we op grond van de schrijfstof al vrij laat moeten dateren), na 1916 zijn ontstaan. De terminus a quo 1916 kan gecompleteerd worden met een terminus ante quem. Gorter spreekt over een "gezamenlijke uitgave van mijn werk (in één boek, één deel) ... ". Het voornemen om zijn latere gedichten in één band uit te geven (of, beter gezegd, uit te doen geven) moet hij gekoesterd hebben op een moment, waarop het in principe nog mogelijk was deze poëzie in één volumen bijeen te brengen. Wanneer dit precies was, kunnen we niet meer achterhalen, omdat Gorter zijn lyriek na 1905 niet meer publiceerde en de ontstaansdatum ervan, althans van het grootste deel, dus onzeker is." We weten, met andere woorden, niet wanneer hij hoeveel reeds had geschreven. Wel is bekend dat hij in 1916-1917, na de dood van zijn vrouw Wies Cnoop Koopmans, een bundel te harer nagedachtenis schreef (In Memoriam), die hij echter voorlopig ongedrukt liet liggen. In de daarop volgende jaren nam de politiek (de Russische revolutie en de nasleep daarvan) Gorter nagenoeg volledig in beslag. Ten gevolge van spanningen - en inspanningen -liet zijn gezondheid bovendien te wensen over. Waarschijnlijk omstreeks 1920 liet hij een bundel Liedjes van Pan aan de Geest der Nieuwe Muziek (93 p.) drukken, maar deze bestaat merendeels uit materiaal dat hij al veel eerder had geschreven. 12 Pas medio jaren twintig, wanneer hij zich enigermate uit het politieke strijdgewoel heeft teruggetrokken en zijn gezondheidstoestand hem dwingt meer rust te houden, laat hij opnieuw enkele bundels voor eigen rekening drukken: In Memoriam (54 p.) en De Arbeidersraad (131 p.). In 1927, zijn laatste levensjaar, verschijnen nog drie delen Liedjes aan de Geest der Muziek der Nieuwe Menschheid (in totaal 246 p.). 13 Het komt mij voor, dat Gorter alleen op het idee van een gezamenlijke uitgave van zijn werk "in één boek, één deel" kan zijn gekomen vóórdat, halverwege de jaren twintig, de privé-drukken verschenen. Die tellen namelijk tezamen alleen al 278 bladzijden, of, als men de delen II en m van de Liedjes aan de Geest der Muziek der Nieuwe Menschheid (157 p.) uit 1927 erbij telt, 14 ruim 430 bladzijden. Het is niet goed voorstelbaar dat al deze gedichten in één band zouden moeten verschijnen, en al helemaal niet in één deel, wat Gorter kennelijk (gezien zijn aanwijzingen bij M5) beoogde. Van de vele honderden ongedrukte gedichten die beginjaren twintig reeds bestonden, had er, om dezelfde reden van fysieke beperking, al helemaal nauwelijks iets in deze "gezamenlijke uitgave" kunnen worden opgenomen. 15 Deze redenatie wint aan kracht, als we beseffen dat Gorter waarschijnlijk ook nog eens wilde dat ieder gedicht, zelf als dit slechts uit enkele woorden bestond, op een afzonderlijke bladzijde werd gedrukt, wat bijvoorbeeld in de drie delen Liedjes en in De Arbeidersraad is gebeurd, zowel in de contemporaine privé-drukken als in de postume handelsuitgaven. Gorter als vissertje Als deze duiding van Gorters aanwijzing boven M5 juist is, dan betekent dit, dat handschrift en aantekening vóór of ten laatste omstreeks de voorbereiding van de privé-drukken in het midden van de jaren twintig zijn ontstaan. Toen werd de dichter, bij de voorbereiding van enkele drukken in eigen beheer waarvoor hij gedichten moest selecteren, geconfronteerd met een grote hoeveelheid handgeschreven materiaal. Op dat moment, na ca. acht jaar van dichterlijke inactiviteit, waarin Gorter nauwelijks naar zijn handschriften had omgekeken, moet hij beseft hebben dat het gehele corpus van zijn latere po nimmer in "één boek, één deel" (met "Eén Visschertje" voorop) zou-ezie kunnen worden samengebracht. Nu we met enige zekerheid hebben kunnen vaststellen dat M5 het laatste handschrift is van de vijf, kunnen we ons ook wagen aan een analyse van de wijze waarop Gorter het heeft gecomponeerd. Op welk van de voorgaande handschriften is M5 gebaseerd? Op het eerste gezicht is dit niet duidelijk. M5 heeft de opbouw van M' en M4 (vier regels) en betekenisvolle varianten van M1 en M2 ("Een"), maar ook - en deze variant is misschien wel belangrijker -van M3 en M4 ("met scherp gezwoeg'). Tot slot laat M5 ook nog eens varianten zien van al deze versies samen, zij het niet op hetzelfde niveau: "om zijnen boeg" komt uitsluitend voor als open variant in M l , terwijl "op zijnen boeg" (open variant in M5) steun vindt in alle anteriores . Van deze varianten zijn naar mijn oordeel het enjambement en de variant "met scherp gezwoeg" het belangrijkst voor het bepalen van de filiatie. M5 vertoont dus de meeste overeenkomsten met M4, maar het blijft onzeker of Gorter dit handschrift dat bij Ada Prins berustte (met wie hij overigens wel dikwijls contact had) -tot zijn beschikking heeft gehad. Mogelijk is M5 geschreven op basis van de vroege versies M', M2 en M3, welke alle elementen bezitten om M5 te vormen; met behulp van deze hypothese kan, zij het met het nodige voorbehoud, worden verklaard, waarom de open variant "om" in M1 (het enige vroege handschrift waarin deze lezing, die ook in M5 voorkomt, is geattesteerd) met potlood is bijgeschreven, terwijl in de eerste schrijffase het gedicht met zwarte pen is genoteerd (we zagen al eerder dat Gorter soms potlood gebruikte bij het bewerken van zijn vroege manuscripten). Dat Gorter in de nieuwe versie (M5) die aldus ontstond, opnieuw ging twijfelen (met, onder andere, weer geheel nieuwe varianten: "stort over zijn boeg "), is des Gorters; ook zijn nethandschriften wemelen dikwijls nog van de open varianten: kiezen is immers verliezen ... - en kiezen was niet Gorters sterkste kant, niet als het ging om open varianten in zijn handschriften, noch als het keuzes betrof die hij in zijn persoonlijke levenssfeer moest maken. Benevens de aantekening in blauw potlood boven het gedicht, bevat M5 nog een kenmerk dat datering mogelijk maakt: in hetzelfde blauwe potlood zijn -zo te zien met dezelfde puntscherpte en dus mogelijk in eendere schrijfgang - twee evenwijdige strepen schuin bij het gedicht geplaatst. In de dagboeknotities van Jenne Clinge Doorenbos (zie noot 10) is hierover meer te vinden. Het dagboek brengt ons ook op de wederwaardigheden van het gedicht in druk, die zeker zo boeiend zijn als de handschriftelijke traditie. 178 Frits Smulders De geschiedenis van het gedicht in druk Zoals we gezien hebben, wenste Gorter naar verluidt van zijn aantekening boven het laatste handschrift van "Eén Visschertje" (M5) het gedicht als motto voor "een eventueele gezamenlijke uitgave" van zijn werk. Deze uitgave is er niet gekomen, en kon er ook eigenlijk niet komen in de door hem gewenste vorm. Maar het gedichtje is wél gepubliceerd, zelfs "als motto voorop" en "op [een] afzonderlijke pagina" . We treffen het aan in de bundel Verzen (1928). De bundel Verzen bestaat uit twee delen en er zijn twee drukken van uitgekomen. De eerste druk, in twee banden, verscheen in 1928. De tweede druk, onderdeel van deel VI van de Verzamelde werken, werd in 1950 uitgebracht. Op de titel na, is het gedicht in beide drukken identiek opgenomen. Met de samenstelling van de eerste druk heeft Gorter wel bemoeienis gehad, zoals aanstonds zal blijken, maar met de feitelijke publicatie niet: hij overleed in september 1927. De uitgave werd verzorgd door Jenne Clinge Doorenbos. De tweede druk, uit 1950, verscheen door toedoen van Garmt Stuiveling, die de verantwoording van de tekst voor zijn rekening nam, in samenwerking met Jenne, die, althans in sommige delen, voor de "verantwoording van de uitgave" tekende. Dit samenwerkingsverband is van belang voor de publicatiegeschiedenis, niet alleen omdat Jenne de handschriften bezat, maar ook omdat zij in de jaren twintig nauw betrokken was geweest bij de compositie en de selectie voor uitgave van heel wat van Gorters latere gedichten. In beide drukken van Verzen is het gedicht niet overeenkomstig (een van) de handschriften gedrukt. Het is een composiet van M3 (waarvan het onder meer het enjambement heeft) en van M5 (waaruit de lezingen "Eén" en "om zijnen boeg" zijn overgenomen). 16 In de opening van ons artikel hebben we de gedrukte versie overgenomen. Een tweede kwestie betreft het feit, dat Jenne in 1928 het gedicht op p. [7] in het voorwerk van het Eerste deel (= eerste band) van de bundel Verzen plaatste, na het titelblad (dat ook het opschrift "Eerste deel" bevat) en het woord vooraf. Het moet kennelijk alleen als motto van dit Eerste deel worden gelezen. Dat kan ook worden opgemaakt uit het feit, dat in het voorwerk van het Tweede deel (= tweede band) een ander motto is opgenomen, 17 opnieuw na titelblad en woord vooraf. In de tweede druk van Verzen, uit 1950, heeft het gedichtje een andere plaats gekregen. Het is afgedrukt na het titelblad, maar vóór een afzonderlijke bladzijde waarop "Deel 1" staat gedrukt.' $ Hieruit volgt dat het, in tegenstelling tot wat in de eerste druk het geval was, bedoeld is -althans wat de tekstbezorgers betreft -als motto van de bundel als geheel. 19 Dit blijkt ook uit het feit, dat de regels die in 1928 als motto van het Tweede deel waren gebruikt, verdwenen zijn. 20 Een ander verschil tussen de uitgave van 1928 en die van 1950 betreft het opschrift van het gedicht. In de eerste druk draagt het vers de titel Mijn beeld, die echter in de tweede druk is weggelaten. Gorter als vissertje Een laatste vraagstuk heeft te maken met de wijze waarop de bundel Verzen in beide drukken vorm werd gegeven. In de uitgave-1928 werd de bundel in twee banden uitgebracht, die samenvallen met het Eerste deel en het Tweede deel. In de herdruk uit 1950 zijn de Verzen in deel vi van de Verzamelde werken in één band met ander werk samengebracht. Deze samenvoeging ligt voor de hand: de uitgave was gepland in acht (chronologische) delen welke in omvang niet te veel uiteen mochten lopen. Echter, binnen de bundel Verzen in deel vi is het oorspronkelijke onderscheid tussen het Eerste en het Tweede deel relatief onopvallend geworden. 21 Men krijgt de indruk dat de tekstbezorgers aan de oorspronkelijke tweedeling minder belang hebben gehecht dan bij de eerste druk het geval was. Deze indruk wordt versterkt doordat in 1950 een nieuw derde deel Verzen (met voorheen ongedrukte gedichten) aan de eerste twee is toegevoegd, waarmee de oorspronkelijke samenstelling opzij werd geschoven. 22 De uitgave-1928 bevat geen verantwoording van de tekst en geeft dus geen uitsluitsel over de drie punten waarop deze uitgave afwijkt van de latere druk, of, beter gezegd, de latere druk afwijkt van de eerste. De editie-1950 bevat wel een verantwoording van de afwijkende plaatsing van het gedicht in de bundel (vgl. noot 19), maar gaat niet in op de omissie van de titel Mijn beeld, hoewel deze wel genoemd wordt. Ook de samenstelling in twee (in 1950 drie) delen van de Verzen blijft bij Stuiveling onbesproken. Wél vindt hij in het karakter van de in beide delen opgenomen gedichten, alsmede in de veronderstelling dat Gorter zich minder intensief met de samenstelling van de bundel heeft bemoeid dan het dagboek van zijn vriendin Jenne doet vermoeden, een rechtvaardiging voor de toevoeging van editeurswege van een derde deel aan de bundel (vgl. noot 22) . Op drie punten - de druk die afwijkt van de overgeleverde handschriften, de positie van het gedicht in de Verzen en de titel van het gedicht -bieden de dagboeknotities van Jenne, die een schat aan biografische en drukhistorische gegevens bevatten, belangrijke aanwijzingen. Bovendien kunnen we er en passant een nadere datering van de potlood-autograaf uit afleiden, die kennelijk (gezien de aantekening) aanvankelijk door Gorter als kopijhandschrift is bedoeld, zonder het evenwel te worden. Om te beginnen het belangrijkste punt: de gepubliceerde versie van "Eén Visschertje" wijkt af van de overgeleverde handschriften. Op de keper be schouwd is dit eigenaardig. Gorter heeft zich namelijk intensief beziggehou den met de samenstelling van de bundel Verzen. In haar woord vooraf bij de uitgave-1928 merkt Jenne op: "Van het overgroot aantal verzen uit die jaren [d.w.z. 1909-1912 ; waarschijnlijker is: 1906-1927] [...] heeft Gorter in den afgeloopen zomer [d.w.z. van 1927] aangewezen wat hij goed genoeg vond om te worden uitgegeven" . Over de bijzonderheden van Gorters bemoeienis zijn we dank zij het dagboek betrekkelijk uitvoerig geïnformeerd. Uit Jennes notities blijkt dat zij samen intensief aan de samenstelling hebben gewerkt. Ook komt uit haar aantekeningen naar voren, dat de voorbereidingen van de Verzen niet in de zomer van 1927 zijn begonnen, zoals het woord vooraf wil 180 Frits Smulders doen geloven, maar al enkele jaren eerder. Reeds op 9 mei 1924 schrijft zij namelijk: "Naar Wernau, en daar gelezen in Dante, en toen door de duinen naar de Pan24 voor avondeten. 's Avonds in de Verzen gelezen" . 25 Vier dagen later lezen we de volgende aantekening: "De Verzen samen doorgekeken, en voorlopig aangestreept" . 26 Op 28 mei: "In de Pan. Verzen gelezen" . 27 Veelbetekenend is dat zij op 9 mei en op 13 mei tot tweemaal toe "Verzen" (met een hoofdletter) schrijft. En wellicht moetende woorden "Ver zen gelezen" (28 mei) ook in dier voege worden opgevat . 28 Kennelijk bestond toen reeds het voornemen om een bundel, getiteld Verzen, uit te brengen. Van groot belang zijn ook de woorden "voorlopig aangestreept" (13 mei 1924). We hebben gezien dat in M5 markeringsstrepen staan, die dus mogelijk op een voorlopige selectie duiden. 29 Eerder hebben we geconstateerd dat deze strepen naar alle waarschijnlijkheid in dezelfde schrijfgang zijn geplaatst als de aanwijzing boven het gedicht. De aantekening is dan ook, althans als we afgaan op Jennes dagboek, mogelijk in het voorjaar van 1924 geplaatst, en dit moet dan tevens de terminus ante quem voor het ontstaan van M5 zijn, dat we eerder, op grond van uitwendige kenmerken, al vóór of in ieder geval omtrent 1925 hebben kunnen dateren. In 1925, 1926 en begin 1927 ligt de selectie van gedichten voor deze bundel "Verzen" kennelijk stil, want in het dagboek wordt uitsluitend gesproken over de voorbereidingen voor De Arbeidersraad, die in 1925 of 1926 werd gedrukt, en de drie delen Liedjes aan de Geest der Muziek der Nieuwe Menschheid, die in 1927 ter perse gingen. In mei 1927 wordt het werk aan de toekomstige bundel "Verzen" hervat. Op 11 mei 1927 meldt Jenne dat zij en Gorter in "de oude verzen" hebben zitten lezen. 3° Enkele maanden later, op 20 augustus, enkele dagen voor hun (laatste) vertrek naar Zwitserland, schrijft zij: "Alles afgesproken over de oude Verzen uit de safe 31 en op 22 " augustus: "Jy [t.w. Gorter] naar de stad, om de manuscripten en de getikte oude Verzen in de safe te bergen" . 32 Hierna komen de "Verzen" nog twee keer ter sprake in twee (voor ons doel) belangrijke passages: op 2 september schrijft Jenne: "Ik had de getypte verzen meegebracht, en de originelen in de safe gebracht. Herman las ze, en was er zoo bly mee en zoo tevreden over" . 33 Op de avond van Gorters overlijden, 14 september 1927, is nog over de "Verzen" gesproken: "Hy sprak over [...] de verzenbundels, dat de tyd voor uitgeven daarvoor [d. w. z. daarvan] nu misschien wel gekomen was. Ik beloofde ze uit te zullen geven" . 34 Aan deze passages uit Jennes dagboek kunnen een aantal belangrijke conclusies worden verbonden. Het lijdt geen twijfel dat Jenne in deze passages prospectief op de gedichten van de Verzen (1928) duidt. Er bestaat namelijk geen andere (latere) bundel met de titel "Verzen", en bovendien zijn alle overige postume bundels voorafgegaan door privé-drukken, waarvan de sa menstelling in 1927 reeds lang vaststond, zodat daar niet meer over gespro ken hoefde te worden. 35 In de tweede plaats schrijft zij reeds in 1924 conse quent "Verzen", met een hoofdletter (die in 1927 tot twee keer toe terug Gorter als vissertje keert), zodat toen reeds het voornemen tot uitgave van een bundel met de titel Verzen moet hebben bestaan. We zijn wat uitvoeriger ingegaan op de aanwijzingen voor Gorters bemoeienis met de voorbereidingen van de Verzen (1928), omdat deze suggereren dat Gorter wel geweten moet hebben wat er precies in de bundel kwam, en hoe. Hoe moet nu echter verklaard worden, dat de uiteindelijk gepubliceerde versie van "Eén Visschertje" (in vijf regels) niet met zijn handschriften overeenkomt, ook niet met het handschrift (M5) waarboven hij een aanwijzing met het oog op de publicatie heeft geschreven en waarvan dus op het eerste gezicht moet worden aangenomen, dat dit de laatst geautoriseerde versie is die als kopijhandschrift was bedoeld? Het dagboek van Jenne biedt op dit punt opnieuw uitkomst. Uit de aantekeningen op 22 augustus en 2 september 1927 blijkt dat zij de gedichten die voor de bundel Verzen bedoeld waren, heeft overgetikt. Op enkele gedichten na, zijn de typoscripten van de Verzen, in tegenstelling tot de typoscripten (ook van de hand van Jenne) van andere bundels, die als kopij voor de druk moeten zijn gebruikt, verloren gegaan. Aan de overgebleven typoscripten waaraan soms meerdere handschriften van een en hetzelfde gedicht ten grondslag liggen -kunnen we zien dat Gorter die nog dikwijls corrigeerde en er zelfs opnieuw open varianten aan toevoegde. Het dagboek laat alle ruimte voor de mogelijkheid dat van "Eén Visschertje" een getikte versie heeft bestaan, en we zijn gedwongen aan te nemen dat een dergelijk typoscript de versie heeft behelst die uiteindelijk is gepubliceerd. In dit typoscript moet het gedicht ook de titel Mijn beeld hebben gekregen, die in geen enkel handschrift voorkomt maar die wel een indirecte (vroege) bron heeft, namelijk het briefhandschrift uit september 1912 (M4) . Waar het dagboek geen antwoord op geeft, is de vraag, waarom "Eén Visschertje" als motto voor de Verzen (1928) is gebruikt, een bundel die toch onmogelijk als een "gezamenlijke uitgave" van Gorters (latere) werk kan worden aangemerkt. We hebben echter al geconcludeerd, dat Gorter rond 1924-1925 het idee van een "gezamenlijke uitgave" moet hebben laten varen. In 1927 -wellicht ook al eerder -moet hij beseft hebben dat Jenne zich na zijn dood beter tot de publicatie van afzonderlijke bundels zou kunnen beper ken. In datzelfde jaar werd hij, bij de definitieve selectie van zijn "oude ver zen" (waaronder "Eén Visschertje" uit 1912) voor de bundel Verzen, gecon fronteerd met de vraag, wat er dan wél met het gedichtje moest gebeuren. "Eén Visschertje", het gedicht dat zijn levensverhaal samenvatte» en dat hem dierbaar moet zijn geweest, wilde hij niet ongebruikt laten. De reeds samengestelde en voor publicatie geplande bundel Verzen was de enige met gedichten die in de loop van een lange reeks jaren waren geschreven en dus, althans naar Gorters oordeel, als enigermate representatief voor zijn latere ontwikkeling konden gelden. 37 De dichter moet toen een praktisch besluit hebben genomen en Jenne te kennen hebben gegeven dat het gedicht als motto voor déze bundel moest worden gebruikt, onder toevoeging van de titel Mijn 182 Frits Smulders beeld. Op de door Jenne getypte versie heeft Gorter het gedicht zijn definitieve vorm (en bestemming?) gegeven. Nu we gezien hebben hoe "Eén Visschertje" in de eerste druk uit 1928 terecht is gekomen, resteert nog een korte beschouwing van de tweede druk uit 1950. Hierin is dezelfde versie opgenomen als in 1928, maar de titel is verdwenen. Opmerkelijk is, zoals we eerder hebben geconstateerd, dat de bezorger van de tweede druk, Garmt Stuiveling, de titel bewust geschrapt heeft, zonder deze omissie te verantwoorden. Is hij hiertoe overgegaan omdat het typoscript (met de titel) in 1950 reeds verloren was gegaan en hij dus behalve de eerste druk geen schriftelijk bewijs van het bestaan ervan tot zijn beschikking had? Dat is mogelijk, maar niet aannemelijk, wanneer we zijn korte annotatie bij het gedicht lezen: "Overeenkomstig een aantekening in Gorters handschrift thans als inleiding tot de gehele bundel gedrukt" • 38 Stuiveling heeft M5 dus wel gezien en het gedicht vervolgens voor de gehele bundel Verzen geplaatst in plaats van alleen voor het Eerste deel, zoals in de eerste druk was gebeurd. 39 Dit is een begrijpelijke ingreep, gelet op Gorters aanwijzing boven het potlood-handschrift. Maar terwijl de plaatsing wél overeenkomstig (de aanwijzing boven) M5 is, is het gedicht zelf, in vier versregels, niet als zodanig in de tweede druk overgenomen, terwijl de aantekening erboven toch suggereert dat dit het kopijhandschrift is geweest. Waarom is M5 dan niet overgenomen? Ofwel heeft Stuiveling alleen oog gehad voor de aantekening boven het gedicht en is het hem ontgaan dat M5 aanmerkelijk afweek van de eerste druk uit 1928, ofwel heeft hij -overigens terecht vastgehouden aan de vijfregelige versie als zijnde de laatst geautoriseerde en dus het kopijhandschrift. Maar in dat geval moet Stuiveling het typoscript met de titel gezien hebben, tenzij we aannemen dat Jenne, die hem behulpzaam was bij de voorbereiding van de Verzamelde werken, hem ervan overtuigd heeft dat Gorter het gedicht zo gepubliceerd wilde zien als het in de eerste druk verschenen was. Onverklaarbaar blijft in beide hypothesen (typoscript versus mondelinge mededeling van Jenne) de omissie van de niet in enig handschrift geattesteerde titel Mijn beeld. Wel vinden we in Stuivelings woorden de bevestiging van onze hypothese dat Gorter zijn plannen met betrekking tot het gedicht in een laat stadium heeft gewijzigd. Stuivelings suggestie dat Gorters aanwijzing in M5 direct betrekking heeft op de Verzen (1928), is volgens ons echter onjuist. De dichter heeft immers, toen hij de aantekening maakte, wel degelijk een verzamelde uitgave van al zijn latere gedichten in gedachten gehad. De bestemming voor de Verzen (1928) heeft hij pas later aan het gedichtje gegeven. Een en ander is misschien aan Stuivelings aandacht ontsnapt. Mogelijk heeft hij het ook wel geweten. Maar Stuivelings onderzoek naar en besluitvorming inzake de auteursintentie heeft niet altijd tot het soort resultaat geleid dat naar huidige editoriale inzichten bevredigend mag worden genoemd; daarvan getuigen de toevoeging in vw vi van een nieuw derde deel met ongepubliceerde verzen aan de oorspronkelijke twee delen Verzen, de weglating van maar liefst veertien (reeds eerder gedrukte) gedichten uit de bundel, en tot slot de omissie Gorter als vissertje in vw vi van het motto bij het Tweede deel van de Verzen (zie noot 17 en ook noot 20) . Nu we de geschiedenis van het gedicht in kaart hebben gebracht, kan het volgend stemma worden opgesteld, met dien verstande dat niet met absolute zekerheid kan worden uitgemaakt, of Ml, M2 dan wel beide versies de accessoire bron van M5 vormen: M' (vóór 1912) M2 (Voor_1912) M3 M4 M5 . (vóór 1912) (1912) (ca. 1924) Verloren typoscript (1927) Verzen ('1928) Verzen C1950) Het gedicht van een geschiedenis Er is niet alleen een geschiedenis van het gedicht te vertellen, het gedicht vertelt zelf ook een geschiedenis: het verhaal van Herman Gorter. De dichter heeft ongetwijfeld iets willen zeggen met de keuze van juist deze regels, getiteld Mijn beeld, als motto voor een bundeling van verzen die gedurende zijn gehele latere dichterschap zijn ontstaan. Wat ligt er achter het beeld van één vissertje, scherp zwoegend op de oneindige zee? De clou ligt in zijn latere persoonlijke en dichterlijke ontwikkeling. Na de afsluiting, in 1905, van zijn vroege periode, waarin hij achtereen volgens lyrisch-epische, sensitivistische, spinozistischeenvroeg-socialistische poëzie had geschreven,40 begaf Gorter zich op het pad der socialistische epiek. Daarnaast stortte hij zich in de propaganda voor de socialistische bewe ging en ontwikkelde hij zich tot een productief en gezaghebbend theoreticus van het historisch materialisme. Het schrijven van epische poëzie waarin zijn 184 Frits Smulders ideeën en idealen werden uitgedragen, beschouwde hij als een roeping die in het verlengde lag van zijn communistische heilsverwachting; achtereenvolgens verschenen Een klein heldendicht (11906, 21908, 31916, 41925), Pan (1912) en een sterk uitgebreide versie van Pan (11916, 21925). Een derde of, zo men wil, vierde - epos bleef onvoltooid. De publicatie van deze dichtwerken, waaraan Gorter zijn beste krachten gaf, riep overwegend negatieve reacties op. Door dit ongunstig onthaal zal hij zich zeker miskend hebben gevoeld, al werd hij er geenszins door uit het veld geslagen. Tegelijkertijd begon Gorter rond 1907, na zijn kennismaking met Jenne, die zich na enkele jaren tot een hartstochtelijke liefdesrelatie ontwikkelde, een nieuw soort lyriek te schrijven: korte liefdesliedjes, gepassioneerde socialistische gedichten en een dikwijls mystiek getinte, "kosmische" liefdeslyriek waarin hij nu eens in verheven, ijle verzen en dan weer heel intiem en tastbaar zijn liefde voor Jenne, de Mensheid en het Heelal bezong. Deze lyriek beschouwde hij echter als een particuliere aangelegenheid, en slechts een beperkt aantal liedjes werd gepubliceerd (in Pan 1912/1916). De rest liet Gorter in niet meer dan enkele exemplaren voor eigen gebruik drukken. Veel liet hij helemaal ongedrukt. 41 Eerst na zijn dood werden de privé-drukken uitgegeven. Door na 1905 in het geheel geen nieuwe lyriek meer in de openbaarheid te brengen (met uitzondering van de lyrische passages die verscholen liggen in Pan, maar deze zullen veel lezers wel amper hebben opgemerkt) heeft Gorter willens en wetens van zichzelf voor de buitenwereld het beeld van een epicus geschapen, die nog slechts dichtte ten dienste van zijn politieke idealen. Deze (schijnbare!) eenzijdigheid is hem niet ten goede gekomen; zowel zijn politieke engagement als zijn literaire productie vielen, zeker na 1916, niet in vruchtbare aarde, en brachten hem een zekere vereenzaming: men begreep hem niet, en als men hem wel begreep, ondervond hij weinig sympathie en waardering. 42 Zijn oude vrienden van Tachtig had hij reeds eerder, na zijn overgang tot het socialisme, verspeeld, en nieuwe vriendschappen met politieke, niet-literaire figuren waren in de meeste gevallen niet bestand tegen zijn hoekige en stugge politieke optreden en de almaar voortschrijdende radicalisering van zijn opvattingen. Ook artistiek vond hij weinig waardering: met zijn epische poëzie - de nieuwe lyriek kregen alleen Jenne, zijn andere liefde Ada Prins, en een enkele intimus te zien -stond Gorter in het literaire klimaat van zijn tijd volstrekt alleen. Wat betekent deze ontwikkeling van de gevierde dichter van Mei en de vroege lyriek? Wel dit: Gorter geraakte na 1905 in toenemende mate in een intellectueel en artistiek isolement. Zijn gecompliceerde liefdesleven (Gorter koesterde twee intieme vriendinnen van wie de ene niet wist dat de andere bestond), dat hij -zeker vóór de dood van zijn echtgenote Wies -buiten de openbaarheid wilde houden, zijn slechte gezondheid en zijn veelvuldige en langdurige verblijven in het buitenland om te herstellen van aandoeningen zullen dit isolement slechts versterkt hebben. Gorter als vissertje Gorters niet aflatende inzet voor zijn politieke idealen, zijn onwankelbare communistische heilsverwachting en zijn gedrevenheid, ja welhaast bezeten heid, om deze uit te dragen in monumentale epen - even zovele obsessies en inspanningen die hem bij tijden volkomen in beslag namen, hem psychisch en lichamelijk uitputten en zijn gezondheid veel schade berokkenden43 maken duidelijk, wat hij bedoelt met het solitaire vissertje dat scherp zwoe gend zijn weg zoekt over de oneind'ge zee -tegen de stroom in, mogen we wel aannemen. Noten 1 Volgens het woord vooraf en een ontstaansaanduiding achter in de bundel zelf (respectievelijk Eerste deel, p. [5] en p. [82] , en Tweede deel, p. [3] en p. [112]), dateren de gedichten uit de jaren 1909-1912, maar volgens latere - en vermoedelijk juistere -opgave van de bezorgers der Verzamelde werken (Amsterdam, Bussum 1948-1952), Garmt Stuiveling en Jenne Clinge Doorenbos, is de ontstaansperiode veel ruimer geweest: 1906-1926 (vw vi 309-310). 2 In het vervolg zullen we het gedichtje, om redenen die hieronder duidelijk zullen worden, citeren met de beginregel in plaats van met de titel. 3 Een brief van Gorter aan zijn vriendin Ada Prins (NLMD, G.6041, B. 1) bevat een handgeschreven versie van het gedicht. De brief zelf is ongedateerd, maar de enveloppe is afgestempeld op 26 september 1912 (deze datering is waarschijnlijk; de poststempel leest "6. ix. 12 , maar het linker deel van de stempel is erg onduidelijk); Stuivelings datering in vw vi 315 (november 1912) is foutief. 4 NLMD G.6041 H. 1 VERZEN, Socialisme, inspiratie, fragmenten (map 6), omslag "i", f. 5r (drie autografen in zwarte inkt), f. 6r (een manuscript in potlood), en NLMD G.6041 B.1 (handschrift in een brief aan Ada Prins) . 5 Met uitzondering van de open variant "om" in het eerste manuscript in zwarte inkt (M I), die met potlood is aangebracht. 6 De afwijkingen ten opzichte van de druk zijn kwalitatief en kwantitatief geringer dan de onderlinge verschillen tussen M', M2 en M3. Belangrijke afwijkingen tussen M3 en de eerste druk -waarop we nog nader in zullen gaan -bevinden zich in het eerste vers ("Een" in M3, "Eén" in druk) en in het laatste vers: "op zijnen boeg" (M 1) tegenover "om zijnen boeg" (druk). Overige verschillen betreffen de hoofdletter in "Visschertje" (niet in M 3, wel in druk) en de komma achter "gezwoeg" (idem) . Zie verder noot 16 voor een typografisch onderscheid tussen de beide drukken van het gedicht, dat ook in verband met de handschriften even genoemd moet worden. 7 Wel heeft Gorter aanvankelijk in de vierde regel "het schuim" geschreven in plaats van "'t schuim", maar het laatste moet als een (lineaire) correctie van een verschrijving worden aangemerkt. Ook heeft hij per ongeluk achter "visschertje" verder willen gaan met het tweede vers: er staat een geschrapte "z" (van "zeilt ") . 186 Frits Smulders 8 De Verzamelde werken (1948-1952) mogen we in dit verband buiten beschouwing laten. 9 Dit blijkt zowel uit de inhoud als uit het uiterlijk van de in 1916 gepubliceerde bundels. Het voorwoord van het eerste en het tweede deel van de Verzen laat niets aan duidelijkheid te wensen over omtrent de beoogde status van deze editie: "In deze uitgave heb ik, in twee deelen, alle verzen verzameld die tusschen 1890 [het jaar waarin de sensitivistische bundel Verzen werden gepubliceerd] en 1906 [d.w.z. na de compilatie De school der poëzie (1905)] door mij werden geschreven, en die, als pogingen, tot een zekere hoogte van volkomenheid reikten. Ik spreek den ernstigen dringenden wensch uit, dat, indien ooit verzen van mij uit deze jaren worden herdrukt, zij alleen aan deze uitgave van 1916 zullen worden ontnomen" . -Ook wat het uiterlijk betreft, zijn er aanwijzingen dat Gorter de herdruk van Mei, de herziene druk van Pan en de twee delen Verzen tezamen als een soort uitgave van zijn verzameld werk beschouwde: op de rug van een aantal (vrij zeldzame) exemplaren van deze titels staat respectievelijk *, **, ***, ****. 10 Het precieze jaar waarin Gorter In Memoriam in eigen beheer liet drukken, is onzeker. Het dagboek van Gorters levensgezellin Jenne Clinge Doorenbos, een belangrijke dateringsbron voor meerdere privé-drukken, * zwijgt erover, en ook in de literatuur zijn geen gronden voor datering van deze privé-druk aangevoerd (meestal wordt 1925 genoemd) . De doorgaans goed gedocumenteerde bibliografie van de documentatiedienst van het NLMD dateert deze titel (impliciet) op 1927. Op grond van biografische feiten lijkt vooralsnog, in afwachting van nader onderzoek, dat een datering in 1925-1926 de minste bezwaren oproept. Een handelsuitgave verscheen eerst in 1928. (* Ongepubliceerd typoscript in particulier bezit; het dagboek bestrijkt de periode 1907-1927.) 11 Van sommige gedichten kunnen we de datum van voltooiing wel achterhalen, omdat de handschriften gedateerd zijn. Uit de (overigens schaarse) dateringen blijkt dat de gedichten in de loop van de jaren 1907-1926 zijn ontstaan, met dien verstande, dat tussen 1917 en 1924 Gorters dichterlijke productie nagenoeg stil heeft gelegen. 12 Vgl. het dagboek van Jenne Clinge Doorenbos, waarin zij spreekt van "de liedjes uit onze eerste jaren samen" (p. 39); Gorter had Jenne in 1907 ontmoet. 13 Overigens heeft Gorter niet alleen geen poëzie gepublicéérd tussen 1916 (het jaar waarin, samen met zijn epische werk, de strenge selectie van zijn lyriek verscheen) en 1924, hij heeft ook heel weinig voor eigen doeleinden laten drukken en zo goed als niets geschreven (d.w.z. geen poëzie) . Vergelijk het dagboek van Jenne Clinge Doorenbos (zie noot 10), waarin zij in 1924 schrijft: "In November '24 heb je ook voor het eerst weer geschreven, ... De overgangssonnetten tot de Arbeidersraad, enkele stukjes ervan. [...1. Je hadt altyd gezegd, in de jaren van inzinking en ziekte, dat je het als een zekerheid voelde, dat je op je 60ste jaar [i.e. 1924] weer zou kunnen gaan schrijven, ... Weet je nog de glorie en het geluk, toen je me, na zooveel jaren zwygen, weer de eerste dingen voorlas?" (p. 57) . Gorters brieven aan Jenne bevestigen het bestaan van deze lange tijdsspanne van dichterlijke inactiviteit. -Overigens wordt dit niet alleen door biografische Gorter als vissertje gegevens gestaafd. Ook in de handschriftelijke overlevering zijn er indirecte aan voor te vinden. Gorter laat in november 1924 de eerste gedichten van-wijzingen De Arbeidersraad, die hij eind mei van dat jaar of kort daarvoor geschreven had, aan Jenne zien. In 1925 werkt hij verder aan de bundel, die in 1925 of 1926 wordt gedrukt (de laatste vermelding in Jennes dagboek dateert van 3 juni 1926, wanneer drukproeven (van De Arbeidersraad?) naar Brili in Leiden worden gebracht). Hij zal dus een kleine anderhalf jaar aan De Arbeidersraad gewerkt hebben. In die tijdsspanne zijn 95 gedichten ontstaan, waarvan maar liefst 217 handschriften bestaan (veelal kladmateriaal). Het schrijven van deze gedichten heeft Gorter kennelijk veel moeite gekost, iets wat toch onder meer moet worden toegeschreven aan het feit dat hij, toen hij aan de bundel begon, al jarenlang niets meer geschreven had en zijn ervaring dus te lijden had gehad. Een dergelijke extreme verhouding tussen gedrukte gedichten en manuscripten bestaat bij geen enkele andere bundel; maar geen enkele bundel wordt dan ook voorafgegaan door zo'n lange periode waarin Gorters (dichters)pen heeft gerust. 14 Twee delen Liedjes aan de Geest der Muziek der Nieuwe Menschheid en niet drie moeten we er in dit verband tellen, aangezien het eerste deel een in een ander zetsel vervaardigde herdruk is van de allereerste privé-bundel, Liedjes van Pan aan de Geest der Nieuwe Muziek (ca. 1920). Overigens zijn deze bundels (het ene deel uit ca. 1920 en de drie delen (waarvan twee met nieuw materiaal) uit 1927) voordrukken van de drie delen Liedjes aan de Geest der Muziek der Nieuwe Menschheid, een handelsuitgave (1930) die -om de zaak niet nodeloos eenvoudig te maken -zowel in drie afzonderlijke banden (welke op het eerste gezicht slechts met behulp van de impressa kunnen worden onderscheiden van de vooruitgaven uit 1927) als in één verzamelband verscheen. 15 Het latere oeuvre van Gorter is omvangrijk: van de ruim duizend lyrische gedichten die we van hem kennen, is tweederde deel na 1905 ontstaan. Daar komen nog ca. vierhonderd inedita bij. 16 Er is ook een typografisch verschil tussen de eerste en de tweede druk: in de uitgave-1928 is het vijfde vers gecentreerd onder het vierde vers gedrukt (een schikking die niet op de handschriften teruggaat), terwijl in vw vi 185 alle versregels linkslijnend zijn. 17 Namelijk: "Geliefde, als je de verzen leest, / denk dan: "het was mijn geest / die dat maakte, die is in hem geweest". Deze regels verwijzen naar de rol van Jenne als inspiratrice (zie ook noot 20) . 18 vw vi 185. 19 Vgl. Garmt Stuiveling in vw vi 315: "Eén Visschertje [...1. In Verzen 1 (1928) cursief gedrukt, met als titel: Mijn beeld. Overeenkomstig een aantekening in Gorters handschrift thans als inleiding tot de gehele bundel gedrukt". 20 Zie noot 17. Deze verzen komen terug als (gelijkluidende) eerste en derde strofe van een nieuw gedicht (vw VI 231), dat in de uitgave van 1928 ontbreekt. 21 Op het titelblad wordt niet (meer) kenbaar gemaakt dat de bundel uit twee delen bestaat. De delen worden voorafgegaan door een pagina waarop, in een betrekkelijk klein corps, respectievelijk "Deel I" en "Deel ii" staat gedrukt. 188 Frits Smulders 22 Vgl. de verantwoording in vw vi 3 10: "De aangegeven datering: 1909-1912 is maar ten dele juist. De volgorde in de beide bundels is niet chronologisch en niet door Gorter vastgesteld; het enige onderscheid is dat deel n vrijwel geheel uit erotische lyriek bestaat. Aangezien deze bundels uit 1928 ook teksten bevatten die zonder enig verschil in Pan [i.e. Pan 1916] of in de Liedjes [i.e. Liedjes aan de Geest der Muziek der Nieuwe Menschheid (1927)] voorkomen, werden de volgende gedichten geschrapt: [hier worden veertien gedichten genoemd] . Aan de beide bundels Verzen werd een derde toegevoegd, die geheel is samengesteld uit tot nu toe ongepubliceerde teksten". 23 Waarschijnlijk een uitspanning. 24 De Pan was Gorters vakantiehuisje in Bergen aan Zee. 25 Dagboeknotities, p. 53. 26 Dagboeknotities, p. 54. 27 Ibidem. 28 Jennes woordgebruik is opmerkelijk nauwkeurig als het gaat om de aanduiding van de poëzie waar Gorter in zijn laatste levensjaren aan werkte -als is het alsof zij zich bewust is geweest van de complexiteit van de latere drukgeschiedenis (publicatiegeschiedenis is niet het goede woord) van Gorters oeuvre. Zo schrijft zij niet alleen consequent "Verzen" - en niet "verzen" (of iets anders) -wanneer het om de Verzen (1928) gaat, ook bezigt zij tot viermaal toe in haar notities het woord "versjes" wanneer het gaat om de gedichten die in 1927 in de drie delen Liedjes aan de Geest der Muziek der Nieuwe Menschheid zullen verschijnen (dag (bis)) .-boeknotities, p. 55, p. 84, p. 85 29 Overigens bevatten vele handschriften van de latere poëzie markeringen in potlood. De systematiek van de strepen (enkele of dubbele), cirkeltjes (al dan niet met een kruis), asterisken, pijlen, vraagtekens enz. in blauw, rood en grijs potlood is op het eerste gezicht niet duidelijk en verdient nader onderzoek. Vermoe- delijk vertellen de markeringen heel wat over het proces van selectie van de handschriften voor de drukken. 30 Dagboeknotities, p. 84; er wordt van "de oude verzen" gesproken, omdat een aantal gedichten reeds vroeg (waarschijnlijk vanaf 1906-1907, en mogelijk al vóór 1917-1918, toen Gorters dichterlijke activiteit vrijwel stil kwam te liggen) zijn ontstaan, zoals we eerder hebben gezien. 31 Dagboeknotities, p. 89. 32 Ibidem. 33 Dagboeknotities, p. 90. 34 Dagboeknotities, p. 94. 35 Met uitzondering van de Liedjes aan de Geest der Muziek der Nieuwe Mensch heid, maar de verwijzingen naar deze gedichten zijn in het dagboek duidelijk te onderscheiden (zie noot 28) . De enige bundel die niet voorafgegaan werd door een voordruk, is de verzameling Sonnetten (1934), maar deze was reeds in kannen en kruiken toen Gorter overleed. Gorter als vissertje 36 Het is terecht ook in de literatuur wel zo gezien: het schrijversprentenboek deel 12 Herman Gorter (uitgave NLMD, Den Haag 1966) opent op p. 7 met een reproductie van de autograaf M5 . 37 Overigens kennen ook de Liedjes van Pan aan de Geest der Nieuwe Muziek en de twee (nieuwe) delen Liedjes aan de Geest der Muziek der Nieuwe Menschheid een lange ontstaansperiode (1910-1924), althans volgens een aanduiding achterin het derde deel van de Liedjes (1927), welke bevestigd wordt in Jennes woord vooraf in de Verzen (1928) (waar alle drie bundels overigens nog "Liedjes van Pan aan de Geest der Muziek der Nieuwe Menschheid" worden genoemd -cursivering van mij) en in Stuivelings verantwoording in vw vi 309; de handschriften die gedateerd zijn, bevestigen deze periodisering min of meer. De in de Liedjes gebundelde gedichten waren echter respectievelijk in ca. 1920 en in 1927 reeds gedrukt, zodat "Eén Visschertje" voor de handelsuitgave (1930), die ook wel besproken zal zijn tussen Jenne en Gorter, eigenlijk niet meer als motto kon worden benut. 38 vw vi 315. 39 Of dit conform Gorters wensen is gebeurd, zal wel nimmer meer achterhaald kunnen worden. We kunnen het slechts aannemen, in de veronderstelling dat Jenne Gorters bedoelingen nauwgezet ten uitvoer heeft gebracht. Wél is het zo dat "Eén Visschertje" heel goed als motto bij het autobiografisch getinte Eerste deel van de Verzen past, terwijl het veel minder toepasselijk is op het sterk erotische Tweede deel, waarvoor juist de regels "Geliefde, als je de verzen leest, ... " (zie noot 17) heel geëigend zijn. De positie van het motto in de editie-1928 is dan ook inhoudelijk heel consistent en begint pas te wankelen wanneer men naar de handschriften, in casu M5, kijkt. 40 Te weten: Mei (1889), Verzen (1890), De school der poëzie (1897) en Verzen (1903) . In 1905 stelde Gorter onder de titel De school der poëzie een bloemlezing hieruit samen (met uitzondering van Mei), waaraan hij overigens ook enkele nieuwe gedichten toevoegde. De bundel geeft zijn ontwikkeling van sensitivist tot socialistisch dichter weer. 41 In de literaire nalatenschap bevinden zich een kleine vierhonderd ongedrukte gedichten en fragmenten, vele met intieme lyriek. 42 Vgl. Verzen, Eerste deel, p. 48: "Het is juist goed / dat ik de glorie derf, / daardoor moet / ik iets goeds maken voor ik sterf". Over zijn eenzaamheid als dichter en als socialist, later radicaal raden-communist, rept Gorter herhaaldelijk in zijn correspondentie met Ada Prins 43 Wie de handschriften van Pan (1916) ziet, die in twee of drie versies met in totaal enkele duizenden folio's zijn overgeleverd, krijgt een indruk van de enorme inspanningen die Gorter zich getroost heeft om zijn levensdoel - de communistische heilsstaat -althans in zijn poëzie tot leven te brengen. Ook de correspondentie met Jenne spreekt in dit opzicht boekdelen. Vgl. ook de volgende regels uit Pan (1916), p. 82: Frits Smulders Dien tijd sliep 'k altijd weinig. 'k Was altijd op, Altijd wakend. Het was of mijn lichaam Van ijzer was. Ik kende geen moeheid, Alleen een innerlijk woest gouden vuur Van liefde, zoeken, hoop en godd'lijk denken. Deze passage ontbreekt in de eerste versie van Pan (1912), en met "Dien tijd" (r. 1) verwijst Gorter dus allicht naar de omwerking van het epos tussen ca. 1914 en 1916. Voortgang, Jaarboek voor de Neerlandistiek, 17 (1997 en 1998), 191-206 Het woordenboekcitaat in de oudste WNT-delen Dick Wortel Abstract - With his Woordenboek der Nederlandsche Taal Matthias de Vries wanted to demonstrate the beauty of the language. Therefore the citations included in the articles needed to come from the works of the best and greatest writers. They had to show the `reader' how to use a particular word `beautifully' in a well formed sentence. They were the examples-imitatio. With this imitatio De Vries joined a literary principle which originated as early as the Renaissance: the imitation of the great classics. Words which were not found in the important literary works were looked upon very critically, their aesthetic value playing an important role. The citation included in an article also had to explain to the reader how a word was used correctly. It then had the function of illustration: the example-illustratio. Only after the scientifi cation of the WNT which was started off around 1900 by various editors, the citation adopted the function of the example-verificatio: it served to enable the user to check a meaning formulated by the editor. A dictionary is a word-book which collects somebody's words into somebody's book. (lemma Dictionary inA Feminist Dictionary 1985) 1. Inleiding Hoewel er over het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT) veel is gezegd en geschreven, is het citaat opmerkelijk weinig als onderwerp van onderzoek aan de orde gesteld in de verschillende studies over het WNT. Met betrekking tot het Deutsches Wörterbuch (DWB) zijn recentelijk enkele studies gepubliceerd rond het citaat, hetgeen bewijst dat het citaat wel degelijk kan dienen tot een object van grondige studie. Omdat de ontstaansgeschiedenis van het WNT ongeveer gelijk oploopt met die van het DWB en ook de inrichting en structuur van de artikelen grote gelijkenissen vertonen, wil ik mij in dit artikel laten leiden door de artikelen van Ulrike Hass (1991 en 1997) . In het artikel van Hass worden de verschillende tradities van het citaat uiteengezet. De oudste, al in de Middeleeuwen bekende traditie, is die van het 'voorbeeld-imitatio', vooral in leerwoordenboeken, waarin een vreemde taal wordt behandeld. Onder invloed van de Renaissance ontstaat in de zes tiende eeuw de traditie van het 'voorbeeld-illustratio'. Tenslotte, in de loop van de negentiende eeuw onder invloed van de Verlichting, stelt zij de op komst vast, voornamelijk in wetenschappelijke woordenboeken, van de Nach weis-traditie, die ik de verificatie-traditie zal noemen, of, om in haar termino logiegebruik te blijven, het 'voorbeeld-verificatio'. Citaten worden in een woordenboekartikel opgenomen ten einde de gebruiker in staat te stellen om zelf de door de lexicograaf geformuleerde betekenis te controleren, te verifi 192 Dick Wortel eren. In dit artikel stel ik alleen het voorbeeld-imitatio aan de orde. De door Hass (1991) geschetste ontwikkeling geldt niet alleen voor de geschiedenis van de Duitse lexicografie, maar ook voor die van de Nederlandse. 2. De invloed van het DWB op het WNT 2.1. De Vries en de gebroeders Grimm De Vries had veelvuldig contact met de gebroeders Grimm, die in de jaren veertig met het Deutsches Wörterbuch (DWB) waren begonnen. Hij ontmoette hen voor het eerst op de Germanistenversammlung die in 1846 te Frankfurt plaats vond. Dat was een belangrijke gebeurtenis, omdat alle beoefenaars van de Germaanse talen, geschiedenis en rechtswetenschap elkaar konden ontmoeten (Karsten 1949, 54) . Op de eerste vergaderdag, 24 september, kozen de aanwezigen Jacob Grimm tot voorzitter. De Vries ontvouwde tijdens een vergadering van de taalkundige sectie zijn plannen tot het samenstellen van een Middelnederlands woordenboek (Karsten 1949, 57), een plan dat hij overigens al heel lang koesterde. Tijdens de vergadering deed Wilhelm Grimm mededeling over de voortgang van het algemeen Duits woordenboek waar hij samen met zijn broer al enige jaren aan werkte. Na 1846 onderhield De Vries zijn contacten met de gebroeders. Tijdens het Nederlandsch Taal- en Letterkundig Congres, dat in 1849 voor de eerste maal te Gent plaatsvond, werd het initiatief genomen om een `Algemeen Nederlandsch Taelkundig Woordenboek' samen te stellen. Er werd een commissie benoemd die als opdracht meekreeg om voor het volgende congres een voorstel te formuleren om een 'schatkamer', een 'muzeüm onzer taalvormen' tot stand te brengen (Alberdingk Thijm 1865, 396). Tijdens het tweede letterkundig congres, te Amsterdam in 1850, werd het besluit genomen, dat er inderdaad een Algemeen Nederlandsch Woordenboek zou worden geschreven. Er werd een nieuwe commissie benoemd, die als taak kreeg de praktische organisatie ter hand te nemen, onder verantwoordelijkheid van het Congres. De Vries werd tot secretaris van deze commissie benoemd. In 1851 vond het derde congres plaats, nu te Brussel. Hier las Matthias de Vries zijn Ontwerp van een Nederlandsch Woordenboek voor. Het Congres besloot dat volgens dat ontwerp het woordenboek zou worden vervaardigd en er werd een redactie benoemd (De Vries, Versl. 1854, 8). Bij het nadenken over de redactionele organisatie van het Woordenboek keek De Vries uitdrukkelijk naar de opzet van het Duitse woordenboek, dat hij als voorbeeld nam. Hij wilde weten hoe de gebroeders Grimm hun `reuzenarbeid' uitvoerden. In een brief van 25 juni 1852 aan Grimm uitte De Vries zijn wens om in de gelegenheid te mogen worden gesteld om persoonlijk de zaak van ons Woordenboek met U en Uwen hooggeëerden Broeder te mogen bespreken. Mogt ik hopen, dat Uwe welwillendheid mij het voorregt van een persoonlijk onderhoud daartoe wilde schenken, dan is mijn besluit genomen. Dan wensch Het woordenboekcitaat in de oudste WNT-delen te ik binnen weinige weken een reisje naar Berlijn te ondernemen, ten einde van Uwen raad, van Uwe inlichtingen en teregtwijzingen te kunnen gebruik maken, tot groot voordeel der goede zaak (Soeteman 1982, 35). In dat zelfde jaar bracht hij een bezoek aan de gebroeders (Karsten 1949, 59). Van een eerste contact maakte Jacob Grimm gewag in een brief van 30 juni 1852 aan zijn uitgever Hirzel te Leipzig: im sommer, merke ich, fá11t die ausarbeitung schwerer, zumal wegen der besuche, die stunden and viertelstage in beschiag nehmen. auf náchsten monat sind angekündigt Gervinus, der die Meusebachischen bücher gebrauchen will, Uhland, in gleicher absicht, aus groningen kommt ein prof. De Vries funf tage her, um sich wegen eines niederländ. wörterbuchs zu berathen, (als fande er meinen plan nicht ausreichend im erschienen heft!) (Kirkness 1980, 150) . Maar aan De Vries schreef Jacob Grimm op dezelfde 30 juni: Es wird mir and meinem bruder grosze freude machen, Sie bald hier in Berlin zu sehen [...] . Da wollen wir über die angelegenheit der wörterbücher freundschaftlich sprechen [ ... 1 (Soeteman 1982, 36) . De Vries moet tijdens dat bezoek aan Jacob Grimm, die toen in Berlijn woonde, veel hebben opgestoken. Zijn brieven aan de gebroeders, die hij na zijn verblijf te Berlijn schreef, bevatten onverholen zijn bewondering voor `het edele broederpaar, waaraan beiden [t. w. Duitsland en de wetenschap] zóóveel te danken hebben' (brief van 18 oktober 1852, gecit. naar Soeteman 1982, 37) 2 De Vries stelde het vierde congres in 1854 te Utrecht op de hoogte van de voortgang van het Woordenboek. Hij deelde mee, dat hij zich ook `het voorbeeld van hetgeen elders geschiedde' ten nutte had gemaakt door een studie van de lexicografie in andere landen. Hierbij viel `te leeren [...] uit den reuzenarbeid, waarmede de gebroeders J. en W. Grimm thans den roem van Duitschland verhoogen'. Hij wees zijn gehoor erop, dat `die arbeid, die aan een zoo werkzaam leven van het edele broederpaar de schoonste kroon opzet' weliswaar aan vinnige aanvallen voor een reeds verschenen deel van hun woordenboek onderhevig was, maar even uitbundige lofspraken stonden daar tegenover. `Uit dien letterkundigen strijd [...] is voor de Redactie van het Nederlandsch Woordenboek [...] veel goeds te leeren', concludeerde De Vries (Versl. 1854, 45). 2.2. De aanleg van materiaalverzamelingen De Vries heeft zich door de Grimms zeer nauwkeurig op de hoogte laten stellen van allerlei praktische zaken die nu eenmaal bij het opzetten van een groot woordenboekproject komen kijken. Hij moet zich tijdens zijn visite in Berlijn uitvoerig hebben laten informeren hoe de gebroeders hun materiaal 194 Dick Wortel voor het DWB verzamelden. Dat zal wel een belangrijk gespreksonderwerp geweest zijn. Al in 1838 gaf Wilhelm Grimm richtlijnen voor het maken van citaten: Ich wünsche dass die Excerpte zu dem Wörterb. auf einzelne kleine Duodezblättchen geschrieben werden, die man alle in Kasten werfen muss, u. zu deren endlicher alphabet [...]. Das Wort muss jedesmal unterstrichen werden. Dies ist eine mühselige mechanische, aber an sich gar nicht schwierige Arbeit (Kirkness 1980, 68). Deze richtlijnen werden in een andere brief 20 september 1838 aan een medewerker nog verduidelijkt: alle auszuge mussen auf sedezblatter [sedecimo] , die man bequem ordnen kann, auf jedes blatt nur ein wort mit genauem citat, so dass die mo-glichst beste ausgabe gebraucht and in der einleitung vornen angegeben wird. der ausziehende darf sich nicht verdriessen lassen merkwurdige wórter zehnmal and meter aufzuzeichnen and in dem zusammenhang der ganzen phrase, der redactor muss diese sicher and ohne nachzuschlagen verstehn kónnen, wenn er von den zehn beispielen etwa nur zwei behalt, die andern wegwirft (Kirkness 1980, 71) . Een medewerker van Grimm die de aangeleverde citaten bezag, constateerde al spoedig enkele problemen, onder meer dat het veel voorkomt dat een excerpent iets over het hoofd had gezien `was aufzeichnung verdiente', wiederum wird aufgeschrieben sein was entbehrlich ist oder wofur Ein beispiel genügte, aber auf eine menge unnützer zettel mussen wir wohl uberall rechnen. mir scheint das hauptgesetz beim ausziehen lieber zu viel als zu wenig zu thun and anstatt sich lange zu bedenken lieber einen zettel zu schreiben (Kirkness 1980, 73). Op 3 december 1839 kon Wilhelm het werk dat werd aangeleverd door talloze excerpenten niet meer aan. Hij wendde zich toen tot een bevriende taal een verzoek om ondersteuning: `Die vorarbeiten zum deutschen-kundige met wörterbuch haben guten fortgang and schon kann ich fast sechzig mitarbeiter zahlen, die uns bei den auszügen beistand leisten' (Kirkness 1980, 84) . In navolging van Grimm wilde ook De Vries graag dat elk woord dat in het Woordenboek zou worden opgenomen, zou worden 'aangeteekend' op een afzonderlijk blad 'Nederlandsch schrijfpapier', kwarto formaat, met afgesneden randen. Deze bladen moesten worden beschreven in de breedte. Aan de linkerzijde van elk blad moest een kleine ruimte worden wit gelaten, en het woord, waar het om ging, moest bovenaan in de linkerhoek worden geplaatst, uitspringend en onderstreept (De Vries, Versl. 1854, 65). De Vries wilde dat de opgetekende woorden, waar mogelijk, werden voorzien van aanhalingen, of van opmerkingen met betrekking tot etymologie of grammatica. Zo wordt dan op die bladen alles bijeengebracht wat voor het maken van een artikel Het woordenboekcitaat in de oudste W NT -delen nodig is. Men spaart dan heel veel tijd omdat `bijna geheel zonder het naslaan en vergelijken van boeken' het woord zou kunnen worden bewerkt (De Vries, Versl. 1854, 14). Er waren enkele medewerkers aangesteld, die onder leiding van de redacteuren zich bezighielden met het maken van `uittreksels, deels door afschriften, door nazoeken, vergelijken, rangschikken enz.' . 3 De Vries bewaarde de uittreksels `in opzettelijk daartoe ingerigte dozen' (De Vries, Versl. 1854, 10) . Aan een `zestigtal vaderlandsche letterkundigen' werd een gedrukte brief gestuurd om hen uit te nodigen bijdragen te leveren. In die brief waren ook `de voornaamste bepalingen' aangegeven `ter bevordering der noodige eenparigheid en gelijkmatigheid' (De Vries, Versl. 1854, 26). In deze brief van 1 februari 1852 (afgedrukt in De Vries, Versl. 1854, 62 e.v.) worden de `letterkundigen' opgeroepen `uittreksels' te maken uit de voornaamste vaderlandse dichters en prozaschrijvers. De `aanhaling der plaatsen' moest zo beknopt mogelijk zijn, `doch lang genoeg om de beteekenis van het woord in een helder licht te stellen' (De Vries, Versl. 1854, 66). 2.3. De terminologie Jacob Grimm gebruikte in zijn Vorrede in het eerste deel verschillende woorden: Beleg, Stelle, Belegstelle, Anführung met dezelfde betekenis. Stelle betekende bij hem in de eerste plaats Belegtext en daarnaast ook Angabe der Be legstelle. Citat gebruikte hij zowel in de betekenis Belegtext als in de betekenis Angabe der Belegstelle (Hass 1991, 540) . Een precieze opgave van de vindplaats vond Grimm niet nodig. Wat het voorbeeld, dus de tekst zelf, kan prijsgeven is niet noodzakelijk aan de kennis van het paginanummer gebonden. Een dergelijke vermelding had nog geen wetenschappelijke functie, maar moest de lezer, indien die dat wilde, met de literatuur in aanraking brengen. Weliswaar schreef Grimm in de inleiding van het DWB: 'unbelegte citate sind unordentlich zusammengerafte, unbeglaubigte, unbeeidete zeugen', maar die uitspraak was, volgens Hass (1991, 557), slechts bedoeld om zijn critici, als Daniel Sanders, te doen zwijgen. Sanders meende namelijk dat opgave van de precieze vindplaats wel nodig was om als bewijsplaats voor een uitspraak van het woordenboek te kunnen dienen. Hij maakte het onderscheid tussen Beispiele, voorbeelden, en Belege, te vertalen met bewijsplaatsen (1854, gecit. naar Hass 1991, 552) . Voorbeelden hebben tot doel het gangbare gebruik te tonen, terwijl de bewijsplaatsen de verificatio- functie vervullen. De laatste dienen om iets bijzonders, merkwaardigs of opmerkelijks te bewijzen. Maar het ging bij Grimm niet om de verificatiofunctie van het citaat, de imitatio-functie was voor hem veel belangrijker: hij wilde immers `die Gewalt der Sprache' en `die Gewalt der Poesie' aan de lezer tonen. Hierin volgt De Vries de Grimms na. In de Inleiding wijst hij op de klacht van `het groote publiek' dat er zoveel aanhalingen nodig zijn om de betekenis van bekende woorden te bewijzen. `Ziedaar al aanstonds de oorzaak van het misverstand. Men beschouwt onze aanhalingen als bewijs 196 Dick Wortel plaatsen. Doch die voorstelling is te eenen male onjuist' (WNT I, Inl. LxIV). Bewijsplaatsen zijn nuttig bijvoorbeeld in een Middelnederlandsch Woordenboek, waar men de betekenis van verouderde thans onbekende termen door voorbeelden staven moet. `Maar in alle andere gevallen hebben onze aanhalingen eene geheel verschillende strekking. Een woord, op zich zelf genomen, is een bloote klank, eene ijdele abstractie. Eerst in verbinding met andere woorden wordt het de uitdrukking, het beeld eener gedachte. Eerst als onderdeel van een volzin verkrijgt het ziel en leven' (WNT I, Inl. LXIV). Ook De Vries gebruikte verschillende termen door elkaar heen, zoals uittreksel: `Het bureel staat, behalve uit voornoemden Redacteur, uit twee of meer bezoldigde klerken, die dagelijks eenige uren aan den arbeid (overschrijven, uittreksels maken, enz.) zullen te wijden hebben' (De Vries, Ontw. 83), en ook `uittreksels, [...1 door verschillende medearbeiders ingezonden' (De Vries, Versl. 1854, 10), of, enkele bladzijden verder, spreekt hij van `aanhalingen uit schrijvers' (De Vries, Versl. 1854, 14). Elders gebruikt hij de term voorbeeld: `voorbeelden uit de klassieke schrijvers' (De Vries, Ontw. 80). Voor De Vries was er blijkbaar een verschil tussen uittreksels en aanhalingen tegenover de term voorbeeld: `Ge neemt ze [de schrijvers] ter hand en doorleest ze met aandacht, om van die bekende woorden en beteekenissen duidelijke, treffende, schoone voorbeelden te verzamelen' (De Vries, Versl. 1862, 27) en dan geven ze aan de `dorre woordverklaring' leven en frisheid. Voorbeelden zijn aanhalingen met het specifieke doel aan de gebruiker van het woordenboek te laten zien hoe een woord `mooi' moet worden gebruikt. In 1910 gebruikte Beets (WNT V , Inl.) nog `uittreksels uit geschriften', maar ook heeft hij het over `werken [...] waaruit wij aanhalingen kunnen opnemen'. Nog in 1931 wendde Beets het woord uittreksel (WNT XII, Inl.) aan, toen nog een gangbare term, maar Knuttel stelde in 1940 (WNTXV, Inl.) dat `nieuwe excerpten' hem van verschillende zijden nog bereikten, opmerkelijk omdat Knuttel het woord excerpt kennelijk als onnederlands heeft verworpen en niet in zijn C fuut-deel heeft behandeld, hoewel dat woord reeds in het Kunstwoordenboek van P. Weiland in 1824 voorkomt in een Nederlandse vorm: `Excerpt, uittreksel' en in V. DALE [1872]. Literaire plaatsen zijn er in FRUIN, Geschr. 7, 189 uit 1874 en in 1898 bij PAAP, Haman 7. Knuttel moet het dus wel gekend hebben. Overigens werd de term excerpt weinig gebruikt, in tegenstelling tot het werkwoord excerperen. De term citaat werd door Jacob Grimm reeds gebruikt in de betekenis van `aangehaalde tekst', in het Duits Belegtext en ook in de betekenis van `opgave van de vindplaats' (Hass 1991, 540). De Vries gebruikte het woord in 1892 bij het lemma althans: `Het mag bevreemdend heeten, dat geen enkel citaat uit de eerste helft der vorige eeuw eene min of meer gewijzigde opvatting, bij wijze van overgang, vertoont'. In het artikel oranje (kol. 1443) uit 1910, bewerkt door Boekenoogen, komt citaat ook voor. In de inleiding, tenslotte, uit 1912 op deel VI van het W van Beets: `onze keus van citaten (is) nog ruimer geworden'. Het woord citaat wordt dan zoals in het WNT gedefinieerd staat: 'Eene plaats bij een schrijver, die men schriftelijk of mondeling, als Het woordenboekcitaat in de oudste W NT -delen bewijs, getuigenis of voorbeeld aanhaalt; aanhaling' (WNT III, 2, 2045). De oudste literaire vindplaats is die bij V. LENNEP, K. Zev. 1, 292 [18651: `Als [...] juffrouw Katoo met citaten aankomt', verder bij FRUIN, Geschr. 2, 39 en 2, 50 [18971, een woord dus dat ongeveer in 1860 moet zijn ontstaan. In zijn Levensloop schreef redacteur Knuttel dat hij in 1906 begon met het `uitschrijven van citaten' (p. 173). De term bewijsplaats vond ik op p. 239 van het artikel `Het Woordenboek' van T.H. de Beer in het tijdschrift Noord en Zuid van 1877, waar hij trouwens ook spreekt van `aanhalingen uit schrijvers' (p. 240) . Tegenwoordig gebruiken de WNT-redacteuren niet meer de term citaat, maar de term aanhaling. 3. De traditie van het voorbeeld-imitatio 3.1. De traditie in de letterkunde Het woord bispel heeft in de Middeleeuwen nog de betekenis van `spreekwoord', bijvoorbeeld in het Glossarium Bernense uit 1240: 'proverbium: bispel' . Een Middelnederlands citaat luidt: `Men seit in een bispel (Rein. I, 181: hets een out bispel): viants mont seit selden wel' (Maleg. 366) of `Dat bispeel seghet wel: [...1 sulc waent wreken sine scande ende slaet hem selven uytten lande' (Troyenf. 20c) . Deze bispelen hebben dikwijls een moraliserende strekking. Onder invloed van het Latijnse exemplum wordt de betekenis van bispel `verhaal waar je iets van kunt leren'. In het MNW (i. v . Exempel) staat bijvoorbeeld: `Hetzelfde als mnl. bispel Leerzaam verhaal, hetzij van eene ware, hetzij van eene verdichte geschiedenis; toepasselijke geschiedenis, een verhaal met eene zedeles of met eene zedelijke strekking (om als aanmoedigend, als opwekkend of als waarschuwend, afschrikkend voorbeeld te dienen)' , met als een van de citaten: `Ene scone exempel willic ontbinden van enen meester die ic wel kinde' (Belg. Mus. 1, 326, 1) . Dikwijls was het bispel of het exempel direct ontleend aan de bijbel of het evangelie. In het Glossarium Bernense vindt men: `parabola : bispel' en in de Teuth. `bispel, parabel, parabola', hier verwijzend naar de parabels, de gelijkenissen van Christus . Het woord exempel verdringt na verloop van tijd het Middelnederlandse bispel. In een citaat van het MNW (iv. parabel (e)) kan men lezen: `Hoort noch ene andre parabole: vanden exemple van den man die enen wijngart plantde' (L. v. J. c. 168) . Voorbeelden werden gebruikt om didactische redenen: zij moesten laten zien aan de lezer - in de Middeleeuwen voornamelijk aan scholieren en studenten - hoe een bepaalde handeling correct moest worden uitgevoerd en hoe men goed en rechtvaardig diende te leven om het eeuwig leven te verdienen. Zij lieten aan de lezer zien, wat de consequenties van onjuist en ondoordacht gedrag konden zijn. Zij riepen de lezers op tot nauw navolging van zekere regels, wilde men allerlei ellende voorkomen.-gezette Zij waren een pedagogisch middel om morele waarden over te dragen of om kennis te vergaren of te vermeerderen, zoals uit SERVILIUS [1552] blijkt: 198 Dick Wortel `Exemplar [...] een voorbeeldt [...] een daet dat wij gae te slaen behooren, ende dat ons wat leert'. De impliciete of expliciete oproep tot navolging, imitatie, van het juiste gedrag, de voorgeschreven handeling is essentieel in het exempel. De waarde van het voorbeeld ligt hier in het verhelderen van een morele regel, die onafhankelijk van voorbeelden berust op de regels van het verstand. De bekendheid met de regel is het uitgangspunt, het voorbeeld is slechts een afgeleide, voor didactische doelstellingen geconstrueerd geval. De Renaissance bracht een hernieuwde belangstelling voor de Oudheid naar voren. De grootste klassieke schrijvers werden in de volkstaal vertaald om ze voor een breder publiek toegankelijk te maken. Maar tevens moesten die vertalingen het bewijs zijn dat het Nederlands als taal niet onderdeed voor het Latijn wat betreft sierlijkheid en geleerdheid. Daarbij probeert men Latijnse en andere vreemde woorden te vervangen door Nederlandse woorden. In het in 1553 verschenen Het Tresoor der Duytscher Tale van Jan van der Werve staat zijn hartenkreet: `Helpt my ons moeders tale [...] wederom so brenghen op de beenen, dat wy moghen bewijsen [...] dat sy aen andere talen gheen onderstandt en behoeft te versueckene' (V.D. WERVE A ij v* [1553]). Het is niet verwonderlijk dat Het Tresoor in de titel van de tweede editie van V.D. WERVE was vervangen door Den Schat. Aan het einde van de proloog in KILIAAN [1588] staat in een Latijns vers: Configite in proprias procul hinc exotica terras; Omnia Teutonicus sermo referre potest: `Stuur de vreemde woorden naar hun eigen streek ver van hier; het Duits is in staat alles weer te geven' (vert. van Van Den Branden 1956, 99). Woorden die rechtstreeks waren ontleend aan het Hoogduits, werden niet als vreemde woorden beschouwd. De lexicografen zochten opzettelijk naar Hoogduitse woorden om die als alternatieven voor Franse en Latijnse woorden te kunnen toevoegen aan de woordenschat van de Nederlandse taal (Van de Wal en Van Bree 1992, 197). Het 'grammatisch-kritisch' gebruik van citaten is rechtstreeks uit de literatuur overgenomen. Het didactisch doel daarvan was aan de hand van het taalgebruik van gerenommeerde schrijvers te laten zien wat het foute en correcte gebruik van een woord is. De citaten werden genomen uit bekende werken uit de tijd van de lexicograaf. Zij komen vooral voor in leerwoordenboeken. Aan het einde van de achttiende eeuw komt dit gebruik van citaten voor bij Adelung [1774], die in de Vorrede [p. XV] schreef: `Um [...] einige der vornehmste Fälle zu zeigen, [...] sind Beyspiele nöthig [...]. Beyspiele aus den neuesten and beliebtesten Schriftstellern entlehnet'. De citaten zorgen ervoor dat een woordenboekartikel 'voorleesbaar' wordt en daarom kunnen ze dienen als een didactisch middel om een taal te leren. De `afgebakende tekstpassages met het betreffende woord in zijn context' (Moerdijk 1994, 96) kunnen heel goed oneigenlijk gebruikt worden: niet in hun functie als vind-of bewijsplaats ter staving van een betekenis, maar als een van het woordenboekartikel onafhankelijke leestekst. In de inleiding van het Deutsches Wörterbuch van de gebroeders Jacob en Wilhelm Grimm wordt nogal vermakelijk een toneel voorgesteld van een Duits gezin rond het knap Het woordenboekcitaat in de oudste WNT-delen perend haardvuur, waar vader een kolom van het woordenboek aan zijn kinderen voorleest, terwijl moeder toehoort.' Op die manier leren de kinderen al de Duitse taal kennen. Zo kon Grimm - en in zijn navolging De Vries in eerste instantie het `gewone' volk als potentiële gebruikers aanspreken, in mindere mate de wetenschappelijke gebruikers. De Vries sprak voortdurend van `lezers' van het woordenboek: `Dat is toch wel degelijk de bestemming van het boek, door onze taalgenooten gelezen te worden' (WNT I, Inl. LXXxIV) . Men bezoekt een museum niet alleen, om bij een bepaalde gelegenheid een enkel voorwerp na te kijken, maar men vertoeft er een tijdlang, om op zijn gemak het geheel te overzien, de onderdelen van nabij te beschouwen, te vergelijken en te genieten. `Waarom zou men niet hetzelfde doen in eene schatkamer der taal?', aldus De Vries, `Wij kunnen slechts in oprechtheid verklaren, dat wij gepoogd hebben onze artikelen te bewerken in leesbaren vorm [...1. Wij mogen hopen dat het Woordenboek, in overeenstemming met de bedoeling, niet alleen bij voorkomende behoefte opgeslagen, maar ook wel eens gelezen zal worden' (W]VT I, Inl. LXXXV) . 3.2. De imitatio-traditie in het WNT en het DWB In de Duitse lexicografie is het oudste gebruik van citaten al te vinden in het Bayerisches Wörterbuch van J . A. Schmeller, dat in 1827 te Stuttgart verscheen. Dit woordenboek beschrijft woorden op basis van verifieerbare, schriftelijke vind-en bewijsplaatsen. Het bevat geen `voorbeelden', maar plaatsen uit allerlei documenten, als oorkonden en letterkundige werken. Juist daardoor werd het Beierse dialect opgewaardeerd. Voor het DWB won dit principe meer en meer terrein, omdat het feit dat een verouderd en vergeten woord werd aangetroffen in belangrijke oorkonden of in andere schriftelijke bewijsplaatsen, een argument was om eigentijdse taalgebruikers op te roepen om dat woord weer te gaan gebruiken: nicht sollte den heutigen oder künftigen schriftstellern verboten werden, wör ter zu gebrauchen, sondern erleichtert sie wieder einzuführen (Jacob Grimm in 1853, gecit. naar Kirkness 1908, 154). Ook De Vries had als doelstelling de taalgebruiker te bewegen om het taalen woordgebruik van oude schrijvers en dichters na te volgen, zuiver de imitatio: Een aantal woorden, ja, zijn bepaald en stellig verouderd, alleen bij weinigen door historische studie bekend, en zij hebben zoodanig alle levenskracht verloren, dat elke poging om ze terug te roepen, op louter bespotting uitloopt. Maar in andere is die levenskracht nog niet zoo geheel uitgedoofd (De Vries, Ontw. 19, ook in iets gewijzigde formulering in De Vries, WNT I, Inl. xxxix) . 200 Dick Wortel Dikwijls is er slechts `de adem van het genie' voor nodig om een verouderd woord `tot nieuwe ontwikkeling en bloei te doen brengen'. Hij verwijst hierbij naar Bilderdijk, `die zoovele halfverouderde woorden in eere herstelde'. Bij het lemma Aandwingen `Dwingen of noodzaken iets aan te nemen' vindt men enkele citaten van Hooft: `Als hem boode op boode 't geloof aandwong (hem noodzaakte die tijding te gelooven), werd hem 't verdriet te maghtigh' (HOOFT, N. H. 249) . `Ook is 't geloof geen ding dat men yemandt aandwingen kan' (HOOFT, Henr. d. Gr. 22) . Bij dit artikel plaatste De Vries een aan . mer ng: Het woord was reeds in 't mnl. bekend, doch is thans in onbruik geraakt. Het verdient echter te herleven. Het is volkomen zuiver gevormd, terstond voor elkeen verstaanbaar, en zou eene wezenlijke behoefte vervullen; want geen ander woord drukt het denkbeeld even juist uit. Opdringen is niet hetzelfde: dringen is zwakker dan dwingen en onderstelt nog de mogelijkheid van weigering, die bij dwingen geheel wegvalt. Het ging Wilhelm Grimm steeds om termen als de 'Erhebung', 'Lauterung' en 'Reinheit' van de taal. Ook spreekt hij van 'Kraft', 'Leben', `Geist' en `Sinn' zowel met betrekking tot het volk als tot de taal (Hass 1997, 16) . Maar bovenal dachten de Grinuns bij deze begrippen aan de poëzie, als uiting van kracht, vitaliteit en schoonheid van de taal. Het belangrijkste criterium voor de keuze van zijn bronnen is voor Grimm het 'sprachgewalt' van een dichter:' Die gewalt der poesie, die in jeder sprache das meiste vermag, sollte das wörterbuch vor augen stellen, and wo man es aufschlage zeigt es deutliche and abgesetzte verse (D WB I, xxxvi) . Jacob Grimm waardeerde reeds in 1853 de 'genaue heranziehung der schriftsteller and dichter' als de 'hauptvorzug' van het woordenboek (Kirkness 1980, 154) . Ook in de inleiding van het D WB komt de doelstelling daarvan duidelijk tot uiting: Das Deutsche Wörterbuch soli den nationalen Schatz, den Sprache and Literatuur darstellen, allen hiervon abweichenden Textsortenerwartungen zum Trotz als solchen präsentieren and die Macht der Sprache, `die gewalt der poesie', einem Publikum nahebringen, die Sprache and Literatur als Queue nationaler Identitát begreift (Hass 1997, 15). De citaten uit de werken van dichters worden door de gebroeders dan ook veelvuldig becommentarieerd met opmerkingen die beogen het gewone taalgebruik te verbeteren, mooier te maken. Zo merkt Grimm, om een voorbeeld te geven, i. v . Denkweise op: `Gothe liebte das wort [...] Göthe gebraucht es auch um den einem kunstwerk eigenen geist auszudrucken' . Daarom werden de citaten uit gedichten in het D WB - en ook in het WNT -typografisch als regels van een gedicht zodanig gezet dat er witregels omheen verschenen. Zo kwam de schoonheid nog beter uit. Ook De Vries Het woordenboekcitaat in de oudste WNT-delen plaatste bij citaten uit werken van dichters opmerkingen en commentaren, zoals Grimm dat ook deed. I . v . Aanbraak merkte De Vries op: Het woord schijnt door BILD. gevormd, die het talrijke malen bezigt; doch op zijn voorbeeld is het ook bij andere dichters in gebruik gekomen. De vorming is geheel onberispelijk, naar analogie van afbraak, doorbraak, inbraak. De gebroeders Grimm wilden in hun woordenboek de Duitse taal beschrijven vanaf de bijbel van Luther tot Goethe. Zij gingen uit van een 'Programmeines neuen Wörterbuches der deutschen Sprache' , waar zij de wens uitten voor een 'Wörterbuch der deutschen Sprache. Mit Belege von Luther bis auf die Gegenwart'. Reeds in de Kasseler Allgemeine Zeitung van 1 september 1838 wordt die periode benadrukt: [...] Es [het DWB] soli von Luther bis auf Goethe den unendlichen Reichthum unserer vaterländischen Sprache, den noch Niemand übersehen and ermessen hat, in sich begreifen. Alle edeln Schriftsteller sollen vollstándig eingetragen, die übrigen ausgezogen werden (Kirkness 1980, 69) . Jacob Grimm onderbouwde in een brief van 20 september 1838 aan Lachmann zijn visie: Aber, ich mein, alle wörter von schönheit and kraft seit Luthers zeit dürfen zur rechten stunde wieder hervorgeholt and neu angewandt werden; das soli als erfolg and wirkung des wörterbuchs bedacht werden, dass die schriftsteller daraus den reichthum der vollkommen anwendbaren sprache ersehen and lemen (Kirkness 1980, 70) . Die ideeën sloten naadloos aan bij de ethische opvattingen van De Vries. In 1852 is dat ook de stelling van De Vries: de verschillende beteekenissen der woorden zullen worden gestaafd door voorbeelden uit klassieke dichters of prozaschrijvers, uit het geheele tijdperk sedert 1637 [...] . Men zal trachten vooral zulke plaatsen uit te kiezen, die het schoone gebruik, dat van een woord in den stijl kan worden gemaakt, helder in het licht te stellen (De Vries, Ontw. 80) . In alle publicaties van De Vries leest men dat bij hem de schoonheid van de Nederlandse taal voorop stond. Die schoonheid van de taal moest worden aangetoond door citaten uit de werken van de beste Nederlandse schrijvers in het woordenboekartikel op te nemen. Het woordenboek `moet de taal niet uitsluitend als een voorwerp van wetenschap, maar ook als een kunstgewrocht, te beschouwen geven' (WNT I, Inl. LxxxV) . Met het oog op dat doel was het voor De Vries al voldoende het Woordenboek te laten aanvangen bij de Statenbijbel [16371, een hoogtepunt van het literaire gebruik van het Nederlands, aangevuld door de Nederlandsche Histooriën van Hooft, dat kort 202 Dick Wortel daarop, in 1642, verscheen en dat hij een ander belangrijk werk vond voor de ontwikkeling van het Nederlandse proza. Daarbij kwam hij uit bij de naar zijn mening grootste drie schrijvers in de zeventiende eeuw: Hooft, Vondel en Huygens. `De namen van Coornhert, Visscher en Spieghel, van Cats, Hooft, Vondel en Huyghens, van Bredero, Coster en Starter, Zevecote, Poirters' leverden allen een bijdrage `tot den nationalen taalschat', maar, zo waarschuwde De Vries, `de keuze dier bijdragen moet altijd met oordeel en smaak geschieden' (WWT I, Inl. XLI). En verder: `Met de sieraden van Hooft's prozastijl moge het Woordenboek zich verrijken, maar het hoede zich voor zijne feilen' (De Vries, Ontw. 23). Ook aldaar: `Men zamele uit de lettergewrochten van omtrent 1637 af - des noods van eenige jaren vroeger - met bedachtzaamheid en met een zuiver taalgevoel al het bruikbare op'. Het leidend beginsel moet nooit uit het oog worden verloren door uit `de schrijvers der 17de eeuw onbepaald alles op te nemen, om het even of het met de taal van latere dagen al dan niet in verband sta' (WNT I, Inl. XLI), want dan blijven de [...] werken van een Hooft, Vondel, Zevecote en zoovele andere dichters, waarop Nederland roem draagt, [ ... ] niet ongebruikt, maar leveren kostbare bijdragen op, om het groote gebouw op eene waardige wijze te voltooijen (De Vries, Ontw. 22) . Van de latere schrijvers konden slechts Bilderdijk, Beets en Van Lennep op bewondering van De Vries rekenen. Voor De Vries was het niet nodig om alle schrijvers te excerperen: Is het denkelijk -zo vroeg hij aan het gehoor op het Letterkundig Congres te Brugge in 1862 -dat gij uit Nomsz of Hulshoff, uit Kantelaar of Loosjes, uit Coninckx of Ter Bruggen, veel zult bij eervlezen, wat niet even goed, ja vrij wat beter, bij Bilderdijk en Van der Palm, bij Tollens en Haafner, bij Ledeganck en Willems te vinden is? (De Vries, Versl. 1862, 27) . Een gelijkaardige uitlating vindt men bij Jakob Grimm: Viele neuere schriftsteller z.B. Schiller (nicht Göthe, auch Lessing nicht) erscheinen mir [ ... ] wortarm and unsrer sprache nicht recht machtig; das gilt auch von einem gedankenreichen autor wie Jean Paul, der sich so ziemlich mit den gewöhnlichen wörtern behilft (Kirkness 1980, 70). Het ging De Vries - net als Grimm -voornamelijk om de schoonheid en de rijkdom van de taal. De citaten dienden slechts om de gebruikers, of lezers, van zijn woordenboek uit te nodigen om het getoonde taalgebruik na te volgen: `Er moet niet alleen leering, maar ook bezieling van uitgaan' (W I, Inl. LXXXV) . Het woordenboekcitaat in de oudste WNT-delen 203 4. Besluit Beschouwing van het gebruik van citaten in de oudste ~-delen, die door De Vries en zijn naaste medewerkers zijn geredigeerd, leidt tot de conclusie, dat citaten afkomstig van oudere werken uit de Nederlandse letterkunde -zowel proza als poëzie - die zijn ontstaan of verschenen voor ongeveer het jaar 1800, preciezer gezegd: voor de door De Vries zo bewonderde predikant Van der Palm, zijn voornamelijk voorbeelden-imitatio. Dit geldt in het bijzonder voor de Statenbijbel en voor de werken van Hooft en Huygens. Citaten uit letterkundig proza dat verscheen in de negentiende eeuw zelf, dus in de eeuw van De Vries, zijn voorbeeld-illustratio, met het doel de gebruiker van het Woordenboek te tonen hoe het desbetreffende woord correct moet worden gebruikt. Citaten uit poëtische werken, van bijvoorbeeld vooral de door De Vries hoog gewaardeerde Bilderdijk en Van Lennep, blijven voor hem als voorbeelden van schoon taalgebruik echter nog de imitatio-rol vervullen. Het 'voorleesideaal' van De Vries werd door de redactie die hem opvolgde spoedig geheel verlaten. De verwachtingen van de gebruikers -toen voornamelijk de gewone Nederlanders (en Vlamingen) uit alle lagen van de bevolking -veranderden en werden breder. Men zocht niet uitsluitend normatieve informatie, maar men verwachtte van het woordenboek ook een raadgevend en adviserend antwoord op alledaagse vragen over bijvoorbeeld het gebruik of de spelling van een woord. De rol van de citaten veranderde mee: van voorbeeld-imitatio werd deze tot voorbeeld-illustratio. De tweede generatie WNT-redacteuren stelde bovendien vast dat citaten die voorleesbaar moesten zijn door hun lengte nogal veel ruimte in het woordenboek in beslag namen. De artikelen namen alleen daardoor al aanzienlijk in omvang toe, en als gevolg daarvan ook het woordenboek. De uitgevers werden geconfronteerd met hoge productie-en uitgavekosten. ó Later, na ongeveer 1900, zijn de wetenschappelijke gebruikers het woordenboek gaan aanwenden. Zij stelden hoge eisen aan de methodologie van een woordenboeksartikel. Citaten zijn voor hen materiaal waarmee zij zelf de door de lexicograaf geformuleerde betekenis kunnen verifiëren. Naast het citaat als voorbeeld-illustratio functioneert het citaat dan als voorbeeld-verificatio. Opmerkelijk was het dan ook dat, na de verschijning van de cd-rom van het WNT in 1996, het citatenmateriaal het eerste onderdeel was dat de gebruikers of lezers bekeken: welke auteurs zijn het meeste geciteerd; en welke werken zijn gebruikt en welke citaten. Nog in 1951 merkte de schrijver Thomas Mann op dat het DWB door diegenen die zich voor de Duitse taal interesseren, `die unterhaltsamste Lektüre von der Welt' is (gecit. naar Hass 1991, 586) . Dat geldt ook voor velen die het WNT in hun bezit hebben. 204 Dick Wortel Noten * Ik dank Jan Noordegraaf voor enkele inlichtingen die hij mij verstrekt heeft omtrent M. de Vries. 1 DWB I, XII: `das wörterbuch (könnte) zum hausbedarf, and mit verlangen, oft mit andacht gelesen werden. Warum sollte sich nicht der vater ein paar wörter ausheben and sic abends mit den knaben durchgehend zugleich ihre sprachgabe prufen and die eigne anfrischen? Die mutter warde gem zuhören'; Hass (1997, 2) karakteriseert dit toneel als `die von Grimm entworfene idyllische Vision' . Een humoristische kijk hierop bij J.M. van der Horst, `Het Woordenboek der Nederlandsche Taal en de jeugd' in: Het gezegde en Co, p. 35-36. 2 De innige contacten tussen De Vries en de Grimms hebben ongetwijfeld een zeer grote invloed van Grimm op de wijze van wetenschapsbeoefening van De Vries gehad. In een rede, getiteld De Nederlandsche taalkunde in haren aard en hare strekking uit 1853 pleit De Vries voor een strenge wetenschap, waarbij hij zich, behalve op August Schleicher, ook beriep op Jacob Grimm, zijn Duitse taalkundige voorbeeld (Vgl. Noordegraaf 1997, 41) . 3 Die medewerkers waren G. Laats, onderwijzer te Groningen (een J.G. Laats bevindt zich in de lijst der intekenaren met als beroep `huisonderwijzer' te Groningen), C.H. Dee, eveneens onderwijzer, maar dan te Leiden en W. Thieme, `voor den boekhandel bestemd' (De Vries, Versl. 1854, 12). Behalve Dee werkten in 1856 nog N.A. Franchimont en J.A. van Dijk (De Vries, Versl. 1856, 6). In 1860 werkte naast Dee alleen nog N.A. Franchimont (De Vries, Versl. 1860, 11) . C.H. Dee wordt in De Vries, Versl. 1862, p. 24 nog steeds genoemd. 4 Totaal anders ging het er toe bij het Engelse woordenboek, de New English Dictionary, later de Oxford English Dictionary. James Murray, die in Londen daaraan werkte en daarvoor ook materiaal wilde gaan verzamelen. Hij benaderde niet, zoals de Vries en Grimm, individuele personen met de vraag om een bijdrage in de materiaalverzameling, maar gaf in april 1879 een algemene oproep uit aan de Engelse bevolking: een Appeal to the English-Speaking and English Reading Public to Read Books and Make Extracts for the Philogical Society's New English Dictionary uit (Murray 1995, 177 en Willinsky 1994, 196). Hierin gaf hij instructies aan de lezers hoe zij citaten moesten uitzoeken: `Make a quotation for every word that strikes you as rare, obsolete, old-fashioned, new, peculiar, or used in a peculiar way [...] . Make as many quotations as you can for ordinary words, especially when they are used significantly, and tend by the context to explain or suggest their own meaning' (Murray Papers, Directions to Readers for the Dictionary, gecit. naar Murray 1995, 178). Dat leverde heel wat citaten op. Uitdrukkelijk was daarbij gevraagd om niet uit de bijbel of uit Shakespeare te citeren, daar was al overdadig materiaal van. In de OED overheersen de citaten uit de jaren tachtig van de vorige eeuw: bijna 125.000 tegen bijna 60.000 van auteurs van het einde van de zestiende eeuw (grafiek in Willinsky 1994, 195). Dat is een rechtstreeks gevolg van deze aktie van Murray. Het is hier niet de plaats om dieper in te gaan op de wijze waarop Murray zijn materiaal voor de OED verzamelde (zie daarvoor o.a. Murray 1995, 171 e.v.). 5 Ook -voor de in Londen werkzame Philological Society waren dichters zeer belangrijk als vormgevers van de taal. Zij hield zich in de jaren zestig van de negentiende eeuw bezig met de vormgeving van de New English Dictionary. Zij was er van overtuigd, dat de gebruikers van de Engelse taal ervan doordrongen moes Het woordenboekcitaat in de oudste WNT-delen ten worden dat zij de zelfde taal gebruikten als Chaucer en Shakespeare. Voor de Society was hun taal het krachtigste bewijs voor de schoonheid van de Engelse taal. Zij verhieven Chaucer, maar meer nog Shakespeare als nationale dichters tot de belangrijkste autoriteiten van het Engels. Door middel van de citaten uit hun werken stelde men deze grote schrijvers voor als de `spokesmen' voor het menselijk ras. Alleen daar waar hun genie zwijgt, mogen mindere goden het gat opvullen (Willinsky 1994, 191) . James Murray, die in 1881 aan zijn Engelse woordenboek begon, betreurde het tegenover zijn vriend Henry Hucks Gibbs, dat hij de literaire citaten moest inkorten vanwege de ruimte. Zijn voorbeeld was het woordenboek van Charles Richardson, A new dictionary of the English language (2 din. London: Pickering, 1836-1837), waar zeer lange literaire citaten werden opgenomen in de lemma's. Zijn medewerkers klaagden, dat Murray zijn citaten zo zeer inkortte, dat die hun literair belang verloren. Murray had het zelf liever anders gedaan, want de gebruikers van het woordenboek wilden graag lange en volledige citaten uit de bekende literaire werken: `I fear that we cannot dream of giving to the book this literary interest of being a readeble collection of pithy sentences or elegant extract, without abandoning altogether our distinctive character - that of actually showing [ ... ] the history of each word' (Murray 1995, 207) . Literatuur De aanhalingen uit historische literaire bronnen zijn conform de Bronnenlijst van het Woordenboek der Nederlandsche Taal. De citaten zijn volgens de conventies van het WNT. De citaten uit het hedendaagse Nederlands zijn afkomstig van de Taalbank van het INL te Leiden. Alberdingk Thijm 1865 J.A. Alberdingk Thijm, `Het Nederlandsche Woordenboek'. In: De Gids 1865, 393-420. Van den Branden 1956 L. van den Branden, Het streven naar verheerlijking, zuivering en opbouw van het Nederlands in de 16de eeuw. Gent: Secretarie der Academie, 1956 (KVATL VI, 77) . DWB Deutsches Wörterbuch. Herausgeg. von J. and W. Grimm. Leipzig, 1854-1954. Hass 1991 U. Hass, 'Zu Bedeutung and Funktion von Beleg-and Kompetenzbeispielen im Deutschen Wörterbuch'. In: Studien zumDeutschen Wörterbuch von Jacob Grimm and Wilhelm Grimm. Herausgegeben von A. Kirkness, P. Kuhn and H.E. Wiegand. Band 2 (Lexicographica. Series Maior 34 (Tubingen), 535-594 [1991]. Hass 1997 U. Hass-Zumkehr, "Alle Welt erwartet hier eine Erklarung von mir" - Jacob Grimms Vorrede zum Deutschen Wörterbuch zwischen Apologie and Programm' . In: Zeitschrift fur germanistische Linguistik 25 (1997), 1, 1-24. 206 Dick Wortel Karsten 1949 G. Karsten, 100 jaar Nederlandse philologie. Matthias de Vries en zijn school. Leiden. Kirkness 1980 A.L. Kirkness, Geschichte des Deutschen Wörterbuchs. 1838-1863. Dokumente zu den Lexikographen Grimm. Stuttgart. Knuttel, Levensloop J.A.N. Knuttel, Levensloop. Leiden, 1989. MNW Middelnederlandsch Woordenboek. Red. E. Verwijs en J. Verdam. 's-Gravenhage, 1985-1952. Er is gebruik gemaakt van een bèta-versie van de CD-rom van het MNW (met dank aan D. Geirnaert) . Moerdijk 1994 A. Moerdijk, Handleiding bij het Woordenboek der Nederlandsche Taal. 's-Gravenhage. Murray 1995 K. E. M . , Murray, Caught in the Web of Words. James Murray and the Oxford English Dictionary. New Haven, London. Noordegraaf 1997 J. Noordegraaf, `Kleinkinderen van Ten Kate? Nederlandse taalkunde in de negentiende en twintigste eeuw'. In: Nederlands 200 jaar later. Handelingen Dertiende Colloquium Neerlandicum, Leiden, 24-30 augustus 1997. Woubrugge: Internationale Vereniging voor Neerlandistiek IVN [Munster: Nodus Publ . ] ,1998, 29-52. Soeteman 1982 C. Soeteman, 130 jaar Woordenboek der Nederlandsche Taal 1851-1981. De briefwisseling tussen Matthias de Vries en Jacob Grimm 1852-1863. Leiden: INL. De Vries, Ontw. M. de Vries, M. de, Ontwerp van een Nederlandsch Woordenboek. Groningen, 1852. De Vries, Versl. 1854, 1856, 1860, 1862 M. de Vries, M, de, Verslag der Redactie van het Nederlandsch Woordenboek. Haarlem: Kruseman, 1854-1862. Van de Wal en Van Bree 1992 M. van de Wal en C. van Bree, Geschiedenis van het Nederlands. Utrecht. Willinsky 1994 J. Willinsky, Empire of Words. The Reign of the OED. Princeton, New Jersey. ^ T Woordenboek der Nederlandsche Taal. 's-Gravenhage (enz.), 1882-1998. Er is gebruik gemaakt van de CD-rom, ed. 1996, waarvan de citaten afkomstig zijn. WNT I, Inl. M. de Vries, Inleiding in Woordenboek der Nederlandsche Taal. Dl. I, I-XCV . 's-Gravenhage (enz.) 1882. Voortgang, Jaarboek voor de Neerlandistiek, 17 (1997 en 1998), 207-227 J.H. Halbertsma en de taalkundige opvattingen van Willem Bilderdijk en Jacob Grimm Lida Zutt Abstract -In the year 1808, the Royal Institute for Sciences, Literature and fine Arts was founded by King Lodewijk Napoleon in order to promote the sciences and the arts in Holland. The noted man of letters, Willem Bilderdijk (1756-1831), was asked to become a member of the Institute. Many people were fascinated by Bilderdijk's personality and his works. In 1848, one of Bilderdijks admirers, H.J. Koenen (18091874), gave a lecture for the Institute, in which he compared the linguistic conceptions of Willem Bilderdijk with those of the noted German linguist Jacob Grimm (1785-1863) . J.H. Halbertsma (1789-1869), a clergyman who was also most interested in linguistics, was asked to comment on this lecture. In fact, Halbertsma did not discuss the contents of Koenen 's lecture, but he presented his own view on the two linguists, whom he had known personally. The text of Halbertsma's short treatise is published here for the first time. 1. Introductie Eén van de mensen die hun leven lang belangstelling hebben gekoesterd voor de bijzondere persoonlijkheid van de veelzijdige dichter en geleerde Willem Bilderdijk, was Joast Hiddes Halbertsma (1789-1869), doopsgezind predikant te Deventer. Evenals Bilderdijk kan ook Halbertsma als een opmerkelijk mens beschouwd worden; evenals Bilderdijk hanteerde ook hij veelvuldig de pen. Veel van wat Halbertsma geschreven heeft, is niet uitgegeven, maar wel in handschrift bewaard. Onder het niet gepubliceerde werk bevindt zich een aantal bladen met als opschrift Verhandeling enz. over Willem Bilderdijk. Dit manuscript, dat zich in de Provinciale Bibliotheek Friesland te Leeuwarden bevindt, bevat een beschouwing over Bilderdijk als taalkundige en tevens een groot aantal aantekeningen over de persoon Bilderdijk en zijn leven. In deze bijdrage aan dit jaarboek wordt een transcriptie van het kerngedeelte van deze verhandeling afgedrukt. Bij wijze van inleiding bespreken we waarom en hoe Halbertsma's tekst tot stand is gekomen. Daarna komen de contacten aan de orde die er geweest zijn tussen Bilderdijk, Grimm en Halbertsma. Vervolgens wordt kort ingegaan op enkele aspecten van de taalkundige opvattingen van Bilderdijk die door Halbertsma behandeld worden. Tenslotte volgt een verantwoording van de uitgave en de publicatie van Halbertsma's tekst.1 208 Lida Zutt 2. Halbertsma's Verhandeling over Bilderdijk: context, aanleiding, tekst 2.1. Het Koninklijk Instituut Op 4 mei 1808 vond bij decreet de oprichting plaats van het Koninklijk Instituut van Wetenschappen, Letterkunde en Schoone Kunsten (Klein e.a. 1998: 2). In dit Instituut zouden naar de mening van de stichter, koning Lodewijk Napoleon (1778-1846), wetenschappers en kunstenaars elkaar ontmoeten en het Instituut zou nieuwe ontwikkelingen in wetenschap en kunst moeten stimuleren. Het nieuwe Instituut was ingedeeld in een aantal klassen, die zich ieder met een eigen onderzoeksterrein bezig hielden. Meteen na de oprichting nodigde de koning Willem Bilderdijk uit om lid te worden van de Tweede Klasse, die van de `Hollandse Letterkunde en Geschiedenis' (Klein 1998:2) . De dichter voelde daar echter weinig voor en probeerde op alle mogelijke manieren hier onderuit te komen. De koning bleef echter bij zijn verzoek en Bilderdijk kon tenslotte niet anders doen dan er gehoor aan geven. Toen hij eenmaal lid geworden was, nam zijn belangstelling toe en werd hij een van de ijverigste leden (Kollewijn 1891,I:413). Tijdens de vergadering van 19 oktober 1848 van de Tweede Klasse van het Koninklijk Instituut hield H.J. Koenen2 een lezing. Zijn onderwerp was: `de vergelijking van eenige beginselen van taalstudie bij Willem Bilderdijk en Jacob Grimm'. Koenen blijkt bijzonder geïnteresseerd geweest te zijn in het taalkundige werk van Bilderdijk. In zijn aantekenboekje met het opschrift `Academie van Wetenschappen'3 met daaronder de doorgehaalde woorden `Koninklijk Instituut', staan onder het hoofdje `Onderwerpen voor het Instituut te behandelen' nog twee kwesties die betrekking hebben op Bilderdijks studie van de taalkunde. 4 Nadat Koenen zijn lezing gehouden had, werd een commissie samengesteld die de opdracht kreeg de gehouden voordracht nader te bestuderen. De commissie bestond uit drie leden van het Koninklijk Instituut, te weten D.J. van Lennep,s B.H. Lulofsó en J.H. Halbertsma. Het was gebruikelijk in het Instituut om wetenschappelijke verhandelingen aan een kritische toetsing te onder Indien publicabel geacht, werden ze in druk uitgegeven in de reeks-werpen. Verhandelingen van het Instituut.' In de vergadering van 8 februari 1849 berichtte de secretaris dat de commentaren van Lulofs en Halbertsma waren binnengekomen. Lulofs was de eerste die zijn kanttekeningen had ingestuurd; zijn stuk is gedateerd 26 november 1848. Dit rapport, door Lulofs een bescheiden oordeel genoemd, telt veertien bladzijden tekst, dicht beschreven en voorzien van allerlei aanvullingen. Bladzijde na bladzijde loopt Lulofs de tekst van Koenen langs. Hij blijkt het niet in alles met Koenen eens te zijn. Zo gebruikt deze bij zijn vergelijking de eerste druk van de Deutsche Grammatik (1819) van Jacob Grimm, terwijl Grimm aangegeven heeft dat de tweede druk (1822) zijn opvattingen beter weergeeft. Er zijn enkele interessante uitspraken bij Lulofs te signale Halbertsma, Bilderdijk en Grimm ren. Koenen verwijt zijn tijdgenoten dat zij Bilderdijk veelal niet wetenschappelijk beoordelen, maar vaak al klaar staan met een oordeel dat meer betrekking heeft op de persoon Bilderdijk. Lulofs kan deze mening gedeeltelijk wel onderschrijven, maar het gaat hem te ver om te stellen dat het oordeel over Bilderdijk in het algemeen zo tot stand komt. Koenen merkt in zijn lezing ook op dat beide taalkundigen het hebben over het verval van de taal. Hierop reageert Lulofs met de opmerking dat ze dit vanuit heel verschillende gronden doen: bij Bilderdijk komt dit voort uit theologische gronden. Lulofs stipt verder nog aan dat bij Bilderdijk de verbeelding wel eens met het verstand op hol ging . Naast uitspraken van deze aard maakt Lulofs de nodige aantekeningen die specifiek taalkundige onderwerpen betreffen als verba, voornaamwoorden en dergelijke. Halbertsma moet op de hoogte geweest zijn van het uitgebreide commentaar van Lulofs. Hij schreef op 1 februari 1849 aan H.J. Koenen een brief, waarin hij hem vertelde dat Lulofs de verhandeling al op de voet gevolgd had en dat hij dat om die reden niet opnieuw zou doen. Het leek hem voor de Tweede Klasse van meer belang te zijn "het grote en algemene oogpunt aan te wijzen" waaruit Grimm en Bilderdijk bezien moesten worden. Hij voegde er aan toe: "Het zal velen mishagen maar ik heb die beide grote menschen zo en niet anders genoten." Hiermee was het uitgangspunt van zijn rapportage gegeven: hij zou niet op specifiek taalkundige onderwerpen ingaan, maar aangeven hoe er naar Bilderdijk en Grimm gekeken moest worden. Van belang daarbij waren zijn persoonlijke ervaringen: hij gaf te kennen dat hij zijn geleerde tijdgenoten zo ervaren had. Toch kon hij het niet nalaten om in zijn brief Koenen op enkele punten te wijzen die zijns inziens correctie behoefden. 8 Halbertsma stuurde het door hem opgestelde rapport naar de secretaris van het Instituut. In de begeleidende brief, gedateerd 2 februari 1848, gaf hij geen uiteenzetting over zijn aanpak, wel richtte hij een verzoek aan het bestuur om zijn stuk dat voor de pers bestemd was, in zijn geheel in een rapport op te nemen. Als dat om een of andere reden niet voegde, wilde hij het stuk graag terug hebben om zelf voor uitgave te kunnen zorgen. Waarschijnlijk is hij tevreden geweest met de wijze waarop de rapportage behandeld is: de tekst van Halbertsma bevindt zich in ieder geval in het archief van het Instituut. In de vergadering van 22 februari 1849 deed D.J. van Lennep verslag van het werk van de commissie. Er zal een duidelijk afschrift van beide verslagen ter tafel worden gebracht in de volgende vergadering; hierover zal dan worden vergaderd en daarna zal beslist worden hoe verder van deze stukken gebruik zal worden gemaakt. Het onderwerp kwam weer ter sprake in de vergadering van 5 april 1849. Koenen las toen zijn opmerkingen voor, die vooral betrekking hadden op het verslag van Lulofs. Na breedvoerige beraadslaging deelde Koenen mee dat hij van plan was om nog een verhandeling te houden over het wijsgerig taalstelsel van Johannes Kinker (1765-1845) en over de beginselen van wijsbegeerte door de Utrechtse hoogleraar Philip Willem van Heusde (1778-1839) ontwikkeld in zijn De Socratische school 210 Lida Zutt of wijsgeerte voor de negentiende eeuw (1834-1839). 9 Hij zou zich dan bedie nen van de aanmerkingen van de Klasse en dit moest dan leiden tot "eene beoordeelende beschouwing van drie der voornaamste beoefenaren der Taal Wetenschap in ons Vaderland gedurende de eerste helft der tegenwoordige Eeuw" (notulen vergadering 5 april 1849). De vergadering betoonde zich ingenomen met dit plan en stelde de stukken en verslagen nogmaals in handen van Koenen. Hoewel deze nog een aantal malen een voordracht heeft gehouden in de vergadering van het Instituut, vinden we in de notulen geen vermelding van een lezing over bovengenoemde onderwerpen. De lezing komt nog een keer ter sprake in een brief die Koenen op 7 juni 1851 schrijft aan de Groningse hoogleraar Nederlands, Matthias de Vries (1820-1892). Koenen merkt in zijn brief op dat het onderwerp nog steeds zijn interesse heeft. Hij heeft echter van uitgave ervan afgezien omdat verdere studie van het Germaans nodig zou zijn om het onderwerp goed te kunnen '° behandelen. 2.2. De tekst van Halbertsma 's Verhandeling Tussen de stukken die door Halbertsma aan de Provinciale Bibliotheek Friesland geschonken zijn, bevindt zich een manuscript met het opschrift `J . H . Halbertsma Verhandeling enz. over Willem Bilderdijk' . Dit geschrift blijkt uit verschillende teksten te bestaan die betrekking hebben op Willem Bilderdijk. Eén ervan heeft de titel `Het onderscheid tusschen de taalstudie van Willem Bilderdijk en Jacob Grimm'. Bij deze tekst bevindt zich een korte inleiding waarin uiteengezet wordt wat de aanleiding was om deze op te stellen: het onderzoek van de verhandeling die H.J. Koenen tijdens de bijeenkomst van het Instituut gehouden heeft. Het verslag van dit onderzoek laat Halbertsma "met enige veranderingen en bijvoegsels volgen" (1849:3,2). Dit verslag begint met de verklaring van de gekozen opzet. Het is dezelfde verklaring die we al kennen uit de brief aan Koenen: Lulofs heeft al voor een breedvoerig rapport gezorgd waarin hij de gehele tekst becommentarieerd heeft. De tekst die Halbertsma naar het Instituut stuurde, heeft als datering `janu ari 1849'. Een soortgelijke datering vinden we ook onder de tekst `Het onder scheid tusschen de taalstudie van Willem Bilderdijk en Jacob Grimm': op de voorzijde van de Verhandeling enz. over Willem Bilderdijk staat 7-1-1849 vermeld. De tekst die Halbertsma instuurde naar het Instituut en de tekst in de Verhandeling enz. over Willem Bilderdijk zijn voor een groot gedeelte identiek. Hier en daar is een ander woord gebruikt of een iets andere formu lering gekozen. De tekst in het manuscript heeft echter een gedeelte extra, terwijl een vrij uitgebreide voetnoot die in de naar het Instituut ingezonden tekst voorkomt, in de tekst van het manuscript ontbreekt. Er zijn dus inder daad, zoals Halbertsma in zijn inleiding aangeeft, enkele veranderingen en toevoegingen. We nemen aan dat de tekst uit het manuscript de eerste versie is die hij mogelijk op 7 januari 1849 voltooide. Deze eerste versie vormde de basis voor de tekst die hij instuurde naar het Instituut. Waarschijnlijk heeft Halbertsma, Bilderdijk en Grimm hij z'n eerste versie bewaard en daaraan de uitleg van zijn opzet die hij aan Koenen stuurde, als inleiding toegevoegd. Aannemelijk is dat hij op een later tijdstip weer aan de bestaande tekst gewerkt heeft." Halbertsma heeft tijdens zijn leven op verschillende momenten aantekeningen gemaakt over het leven en het werk van Willem Bilderdijk. De Verhandeling enz. over Willem Bilderdijk bevat naast het gedeelte over de taalkundige opvattingen van Bilderdijk en Grimm nog diverse andere aantekeningen over Bilderdijk. Biografische gegevens worden in de vorm van aandachtspunten weergegeven. Er zijn wat meer uitgewerkte notities over onder meer de politieke situatie in Nederland na 1813, over volk en volkslied, maar ook een uitgebreider fragment waarin redenen gegeven worden waarom Bilderdijk gehaat werd. Wanneer Halbertsma deze andere teksten precies geschreven heeft, is niet duidelijk, want een feitelijke datering ontbreekt. Gezien het verschillende schrijfmateriaal dat gebruikt is, lijkt het aannemelijk dat de teksten op ver tijdstippen ontstaan zijn. Met betrekking tot de datering staat van -schillende enkele gedeelten vast dat deze in ieder geval na 1853 en 1858 tot stand gekomen moeten zijn. Vrij vooraan in het handschrift bevindt zich een stukje tekst voorafgegaan door een citaat waarbij vermeld wordt `May 8, 1858'. Meer naar het einde van het handschrift wordt een gedeelte uit het voorwoord van Theophilus van Hoffmann von Fallersleben geciteerd; als jaar van uitgave wordt 1853 vermeld. Ook in 1828 en 1832 maakte Halbertsma wat uitgebreidere aantekeningen over Bilderdijk. Die werden in 1861-1862 uitgewerkt tot een omvangrijk manuscript dat als titel draagt: Blikken in den tijd, het leven en karakter van Mr. Willem Bilderdijk. Verspreide en onzamenhangende aantekeningen (cf. Breuker 1993:4). Wat de reden geweest is dat Halbertsma zijn stuk voor het Instituut met allerlei aantekeningen aangevuld heeft, is ons niet bekend. In 1857 heeft Halbertsma voor de Zwolsche vereniging voor provinciale wel vaart een lezing gehouden over mevrouw Bilderdijk waarin het genie Bilder dijk ook de nodige aandacht kreeg (cf. Kalma 1969b: 157-17 1) . Misschien is het opnieuw bezig zijn met Bilderdijk in deze jaren reden geweest nog weer eens na te denken over het schrijven van een biografie. Mogelijk zouden de aantekeningen bij het stuk voor het Instituut beschouwd kunnen worden als aandachtspunten voor een eventuele monografie. De door hem aangegeven onderwerpen zijn in ieder geval in het grote manuscript uitgebreid beschre ven. Het valt trouwens op dat enkele stukken tekst ook bijna letterlijk zijn terug te vinden in het manuscript uit 1861-62. Een enkel voorbeeld: in de hier uitgegeven tekst12 staat dat Bilderdijk `in omne reibile' schreef en onderwees. Halbertsma vertelt in Blikken in den tijd dat Bilderdijk in antwoord op de vraag wat hij in Londen onderwees om in zijn levensonderhoud te voorzien opmerkte: `in omne reibile'. In Blikken in den tijd spreekt Halbertsma over de `science universelle'. Als voorbeelden daarvan voert hij Voltaire en Petrus Camper op. Ook in de verhandeling fungeren zij als voorbeelden van de 212 Lida Zutt `science universelle'. Het citaat `Scuiptoribus atque poetis quod libet audendi' is met een kleine variatie gelijk aan een in de verhandeling gegeven citaat van Horatius. In de aandachtspunten en overige tekst van de Verhandeling over Willem Bilderdijk etc. zijn eveneens overlappingen met de tekst in Blikken in den tijd aan te geven: in beide teksten zijn bijna identieke stukken over volk en volkslied te vinden; Halbertsma geeft als voorbeeld van spilzucht van Bilderdijks eerste vrouw het bezit van 104 paar zijden kousen; ook de opmerking dat de houding tegenover Bilderdijk er een was van vergoden of verguizen, is in beide teksten terug te vinden. Obbema (1960:39) oppert dan ook dat handschrift 141 waarschijnlijk heeft gediend als concept voor Blikken in den tijd. Deze veronderstelling gaat misschien wat ver. Zeker is wel dat Halbertsma zich in de jaren veertig en vijftig met Bilderdijk is blijven bezig houden en dat dit tenslotte resulteerde in het uitgebreide handschrift van 18611862 waarvoor aantekeningen uit eerdere jaren zijn gebruikt. 3. Bilderdijk, Halbertsma en Grimm In zijn lezing vergelijkt H.J. Koenen de taalopvattingen van Willem Bilderdijk en Jacob Grimm en brengt zo de beide taalkundigen met elkaar in verband. Maar deze relatie bestond niet alleen op papier. Door het Instituut waren Bilderdijk en Grimm met elkaar in contact gekomen. Het Instituut kende naast leden ook correspondenten in binnen-en buitenland; een van deze correspondenten was de bekende Duitse taalgeleerde Jacob Grimm (1785-1863) (cf. Klein e.a. 1998:10). Grimm probeerde, na een periode van speculatief omgaan met de taal, op systematische wijze de structuur van de Duitse taal vast te stellen. Hij beperkte zich daarbij niet tot de Duitse taal zoals die in zijn eigen tijd gehanteerd werd, in het besef dat het vroegere taalgebruik doorwerkt in dat van het heden (Bakker 1977:130). Daarom bestudeerde hij ook de oudere taalfasen; bij die studie betrok hij tevens de oudere fasen van verwante talen zoals het Nederlands. Dit verklaart zijn grote belangstelling voor Middelnederlandse geschriften. Vanuit de Tweede Klasse van het Instituut werd Grimm gevraagd als correspondent voor het Instituut te willen optreden. Op de vergadering van 30 april 1812 wordt meegedeeld dat Grimm het correspondentschap aanneemt (Notulenboek I). Uit de notulen blijkt dat Grimm een actief correspondent was. Langs deze weg ontstond een correspondentie tussen Bilderdijk en Grimm (cf. Bilderdijk 1837). In hun brieven discussiëren Bilderdijk en Grimm over oude handschriften en wisselen ze woordafleidingen uit. Grimm heeft aanvankelijk veel bewondering voor de scherpzinnigheid en het vernuft van Bilderdijk. Allengs wordt hij echter kritischer; Grimm zelf gaat dan ook veel minder speculatief te werk. De briefwisseling tussen hen beiden verloopt. Grimm stuurt Bilderdijk in 1819 wel zijn Deutsche Grammatik toe; in 1822 ontvangt Bilderdijk ook nog de tweede druk van dit werk. Bilderdijk reageert daar echter niet op (Noordegraaf 1997:52). Halbertsma, Bilderdijk en Grimm Ook Halbertsma en Bilderdijk hebben elkaar gekend en zij hebben elkaar zelfs een aantal malen ontmoet. Het contact tussen hen beiden is niet in het Instituut ontstaan. Een eerste ontmoeting heeft al plaats gevonden toen Halbertsma in Amsterdam woonde. Hij bezocht daar vanaf 1807 de Kweekschool der Doopsgezinden waar hij theologie studeerde. In Amsterdam onderhield hij een geregeld contact met het gezin van de doopsgezinde koopman Gerrit de Vries (1744-1810), met name met diens zonen Abraham (1773-1862) en Jeronimo (1776-1853). De contacten met deze familie uit de Warmoesstraat en de kring daar omheen hebben veel bijgedragen aan de culturele vorming van Halbertsma. Zo organiseerde Jeronimo de Vries de voorleesavonden in Felix Meritis waar onder anderen Bilderdijk uit eigen werk kwam voorlezen (Breuker 1993:2). Waarschijnlijk was Halbertsma al in 1809 of 1810 aanwezig op zo'n avond in Felix Meritis. Aantekeningen in een notitieboekje van Halbertsma laten zien dat hij op 7 november 1816 opnieuw een voorleesavond bezocht. In zijn notitieboekje doet hij verslag van de fantastische verhalen die Bilderdijk na afloop van het voorlezen in de koffiekamer vertelde (Breuker 1993:2). Ook in zijn manuscript Blikken in de tijd schrijft hij daarover. 13 In 1824 stuurde Halbertsma aan Bilderdijk de Hulde aan Gysbert Japiks vergezeld van een brief met taalkundige opmerkingen. Het jaar daarop volgde weer een brief en zo ontstond een briefwisseling die tot de dood van Bilderdijk voortduurde. In die tijd heeft Halbertsma de dichter ook enkele keren bezocht. Bilderdijk vertaalde op verzoek van Halbertsma gedichten van Gysbert Japix uit het Fries en van Van Haren uit het Frans. Bilderdijk stuurde Halbertsma enkele van zijn boeken en droeg ook verzen aan Halbertsma op (Breuker 1993:10-11). Uit de brieven van Bilderdijk blijkt dat Halbertsma hem cadeautjes zoals Deventer koek deed toekomen. Tijdens de vergadering van 5 juli 1830 van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde werd aan Bilderdijk de gouden medaille toegekend. Een jaar later werd die medaille tijdens een vergadering door H.W. Tydeman in ontvangst genomen en daarna was het Halbertsma die het kleinood bij Bilderdijk thuis aan de de dichter overhandigde (Kollewijn 1891,II:369). Bilderdijk lijkt gesteld te zijn geweest op de contacten met Halbertsma; mogelijk omdat hij voor zijn frustraties over vermeend onrecht bij Halbertsma een gewillig oor vond (Breuker 1993:7-8). In zijn verhandeling en begeleidende brief aan het Instituut blijkt dat de contacten met Bilderdijk ook door Halbertsma als waardevol zijn ervaren. De persoon Bilderdijk en de persoon Halbertsma vertonen, zoals eerder gezegd, een zekere overeenkomst. Ze koesteren beiden grote belangstelling voor taal in al zijn facetten, maar houden zich daarnaast ook met veel andere onderwerpen bezig en schreven daarover. Ook waren beiden ambitieus en meenden voor een benoeming als hoogleraar in aanmerking te komen. Bilderdijk slaagde er niet in een dergelijke benoeming in de wacht te slepen en daarover was hij bijzonder verbitterd. Hetzelfde geldt voor Halbertsma. Deze had de handicap dat hij geen wetenschappelijke titel bezat. In 1836 wist hij echter een eredoctoraat aan de Leidse universiteit te verwerven. Maar een benoeming bleef uit en dat was een hard 214 Lida Zutt gelag voor hem. De verbittering daarover was van dien aard dat Jan Pijnappel, een van zijn kennissen, opmerkte: "Zooals hij thans is loopt hij veel gevaar een tweede Bilderdijk te worden, [...]" (cf. Kalma 1969a:341). Halbertsma correspondeerde met verschillende taalkundigen in binnen-en buitenland. Die contacten had hij nodig om op de hoogte te blijven van wat er omging in de taalwetenschap. Het initiatief tot de briefwisseling ging meestal uit van Halbertsma. Hij stuurde iemand zijn werk toe met een aantal vragen en lokte zo een correspondentie uit. Zo ontstond de briefwisseling met Bilderdijk en op dezelfde manier wist hij in contact te komen met Jacob Grimm (Obbema 1960:18). Met Grimm onderhield hij een jarenlange briefwisseling. Deze liep van 1830 tot in ieder geval 1858 (Feitsma 1996:27). In een van zijn brieven nodigde Grimm Halbertsma uit voor de eerste `Germanisten- Versammlung' in Frankfurt am Main in 1846. Halbertsma beschreef zijn ervaringen op dit congres en tijdens zijn reis in een uitgebreid reisverslag (Kalms 1969b:97-132). 4. Bilderdijk, Halbertsma en de taalkunde 14 In zijn verhandeling verbindt Halbertsma de taalkundige activiteiten van Bil taalopvattingen van een groep classici die staan als de Schola-derdijk met de Hemsterhusiana. 15 Hij meent dat als we Bilderdijk als taalkenner willen waarderen, we moeten beginnen met "zijnen groten meester Ludovicus Casparis Valckenaer" (1849:4). Wanneer Halbertsma zegt dat Bilderdijk de denkbeelden van Valckenaer "als student te Leiden inzoog", geeft dat in eerste instantie aanleiding om aan te nemen dat Bilderdijk de colleges van L.C. Valckenaer (1715-1785) in Leiden gevolgd heeft. Hoewel Valckenaer hoogleraar Grieks aan de universiteit van Leiden was toen Bilderdijk daar rechten studeerde, heeft Bilderdijk naar eigen zeggen niet het geluk gehad, de colleges van Valckenaer te kunnen volgen (Kollewijn 1891,1:118). Valckenaer wordt gezien als een belangrijke vertegenwoordiger van de Schola Hemsterhusiana. De Hemsterhusianen probeerden vorm en betekenis van bestaande Griekse woorden te verklaren door het aannemen van hypothetische, primitieve werkwoorden van 2, 3 of 4 letters. Zij reconstrueerden als het ware de eerste grondvormen van de taal. Uit deze zogenaamde primitiva, waarvan er maar een beperkt aantal zouden bestaan, kunnen eindeloos veel woorden, de zogenaamde derivata, afgeleid worden (Noordegraaf 1996b:2930). De methode die de Schola Hemsterhusiana ontwikkelde voor de studie van het Grieks werd door sommige taalkundigen uit de achttiende eeuw ook toegepast bij de studie van het Nederlands. Halbertsma nu betoogt in zijn verhandeling dat ook Bilderdijk dit deed. In het voorwoord van de tweede druk van zijn Verhandeling over de geslachten der naamwoorden in de Nederduitsche taal (1818) zegt Bilderdijk trouwens zelf ook dat dit de weg is bij de taalstudie: ieder woord terugbrengen tot zijn grondvorm zoals ook Valckenaer gedaan heeft (cf. Noordegraaf 1996a:47). Halbertsma, Bilderdijk en Grimm Halbertsma was bekend met de methode van de Schola Hemsterhusiana en had daar waardering voor. Hij had zelf les gehad in de geest van de Schola dankzij de rector van zijn school in Leeuwarden, Valentinus Slothouwer (1738-1822) (cf. Feitsma 1996:22) . Met de methode die Bilderdijk hanteert, kan Halbertsman wel instemmen. Maar hij constateert dat Bilderdijk bij de toepassing ervan in de fout gaat evenals zijn grote meester Valckenaer. De handelwijze van Valckenaer is te verontschuldigen, maar Bilderdijk zou beter moeten weten. Dat deed hij ook wel, meent Halbertsma. Bij het onderzoek naar de wortels van de Nederlandse taal moest Bilderdijk ook andere talen bestuderen. Tenslotte moest hij bij het Germaans zijn. Halbertsma noemt dan de redenen op waarom Bilderdijk geen grondige studie van het Germaans heeft kunnen maken: het ontbrak hem aan -waarschijnlijk vooral financiële -middelen. Daarbij was de taalwetenschap niet zijn hoofdbezigheid en kende zijn leven de nodige ups en downs. Ook het feit dat Bilderdijk "talloze en verbitterde vijanden" had, voert Halbertsma als excuus aan. Tenslotte zegt hij dat Bilderdijk slechts twee of drie talen grondig bestudeerd heeft, het ontbrak Bilderdijk dus aan de nodige kennis. Met de wijze waarop Bilderdijk met dit gebrek aan kennis omspringt, kan Halbertsma niet instemmen. Hij concludeert dat Bilderdijk de wortels van zijn moedertaal niet "op den bodem der historische taalkennis" maar in "zijne rijke en logische verbeelding" zoekt (1849:8-9). Niet alleen de werkwijze van Bilderdijk maar ook diens opvattingen over de Hollandse taal stipt Halbertsma in zijn verhandeling aan. Hij merkt op dat in de visie van Bilderdijk het Hollands binnen de Germaanse talen een heel bijzondere positie inneemt: "het geheel bijzondere privilegie van zich geheel uit haar zelve te laten afleiden en verklaren" (6). Wanneer Halbertsma de visie van Bilderdijk juist weergeeft, zou dit betekenen dat Bilderdijk het Nederlands tot de Germaanse taalfamilie rekent. Binnen die familie heeft zijn moedertaal dan wel een speciale plaats. Goed beschouwd zou de studie van de andere talen waar Halbertsma zo de nadruk op legt nauwelijks van belang zijn: het Nederlands kan uit zichzelf afgeleid en verklaard worden. Voeg dit bij de geringe waardering die Bilderdijk heeft voor iemand als Lambert ten Kate (1674-1731) . De reden daarvoor is dat het volgens Bilderdijk weinig zin heeft het Nederlands te herleiden tot het Mezogothisch of Angelsaksisch zoals Ten Kate doet: het Nederlands is volgens Bilderdijk veel ouder (cf. Van Eijnatten 1998:491). De Hollandse taal was voor Bilderdijk kennelijk een zeer oude en oorspronkelijke taal. Halbertsma zegt in zijn verhandeling dat Bilderdijk bij het bedrijven van zijn etymologie te weinig zocht in verwante talen. Hij zocht zijn toevlucht in eerste wortels "die geen anderen grond hebben dan zijn rijke phantasie" (1849: 11, l) . Hoezeer Halbertsma Bilderdijk ook bewonderde, hij was zeer kritisch over de wetenschappelijke waarde van diens taalkundig werk. Deze houding deelt hij met vele anderen: enerzijds is er waardering terwijl er anderzijds ook veel kritiek is. Wat de taalkennis van Bilderdijk betreft lopen de meningen van Kollewijn en Halbertsma nogal uiteen. Halbertsma zegt in 216 Lida Zutt zijn verhandeling dat Bilderdijk "slechts twee of drie talen die in dien groten cirkel [van de Germaanse taal] besloten liggen, met de vingertoppen [heeft] aangeroerd" (1849:8). Kollewijn echter somt in zijn biografie een indrukwekkend aantal talen op waarnaar Bilderdijk onderzoek zou hebben verricht (Kollewijn 1891,11:218). Maar beiden betwijfelen de grote waarde van dit onderzoek. Kollewijn verwoordt de tegenstrijdige gevoelens die er over het taalkundig werk van Bilderdijk bestaan. Nadat hij scherpe kritiek heeft geleverd, zegt hij: "Bilderdijk's geschriften en losse aanteekeningen over taal getuigen noch vele plaatsen van een bewonderenswaardige scherpzinnigheid"-tans op (1891,II:218). 5. Korte verantwoording van de uitgave Belangstelling voor Bilderdijk en zijn werk waren de reden dat een werkgroep bestaande uit neerlandici van de Vrije Universiteit16 enkele jaren geleden het manuscript van de Verhandeling enz. over Willem Bilderdijk bestudeerde. De leden van deze `werkgroep-Halbertsma' vervaardigden toen een eerste transcriptie van dit handschrift. Na verdere bestudering van de tekst en een onderzoek naar de ontstaansgeschiedenis en de inhoudelijke aspecten ervan, volgt nu de uitgave van wat naar onze mening het centrale gedeelte in de Verhandeling is. In dit gedeelte vergelijkt Halbertsma de taalkundige beginselen van Willem Bilderdijk met de opvattingen van Jacob Grimm, de grote taalkundige uit zijn tijd. Het manuscript, waar `het onderscheid tusschen de taalbeginselen van Willem Bilderdijk en Jacob Grimm' deel van uitmaakt, wordt als handschrift 141 bewaard in de Provinciale Bibliotheek Friesland. In deze bibliotheek bevindt zich een uitgebreide verzameling autografen van J.H. Halbertsma over verschillende onderwerpen. Handschrift 141 bestaat uit 7 stukken van verschillende grootte die zich binnen twee dubbelgevouwen vellen met het opschrift: 'J.H. Halbertsma, Verhandeling enz. over Willem Bilderdijk' bevinden. De tekst met de titel `Het onderscheid tusschen de taalbeginselen van Willem Bilderdijk en Jacob Grimm', die hierbij uitgegeven wordt, vormt het kerngedeelte ervan. Er zijn enkele redenen waarom we voor uitgave van dit gedeelte gekozen hebben. Deze tekst vormt een samenhangend geheel waarvan we weten met welke bedoeling het geschreven is. Hoewel het om een persoonlijk oordeel van Halbertsma gaat, levert het toch een bijdrage aan de kennis over de stand van de taalkunde uit diens tijd. Het zegt iets over het oordeel van tijdgenoten over de persoon Bilderdijk. Bovendien was van deze tekst een behoorlijke transcriptie te maken; de rest van handschrift 141 vormt geen geheel, maar bestaat uit aandachtspunten en korte notities. Van die teksten hebben we tot nu toe niet kunnen achterhalen wanneer en met welke bedoeling ze geschreven zijn. Gedeelten ervan waren vaak buitengewoon slecht leesbaar; de transcriptie ervan bevat nog veel lacunes. Halbertsma, Bilderdijk en Grimm Met betrekking tot de hierna afgedrukte tekst valt nog het volgende op te merken: -Halbertsma heeft waarschijnlijk later een paginering aangebracht op de tekst `Het onderscheid tusschen de taalbeginselen van Willem Bilderdijk en Jacob Grimm'. Deze paginering is door ons overgenomen. De paginaovergangen van het handschrift zijn in de tekst aangegeven door het paginanummer tussen vierkante haken in de tekst te plaatsen [1]. De tweede kolom van een pagina is met het paginanummer gevolgd door een 2 aangeduid [1,2]. -Tekst die door Halbertsma onderstreept is, is door ons cursief weergegeven. Wanneer er sprake is van een dubbele onderstreping geven we de tekst cursief en onderstreept. -De opmerkingen van de editeur staan tussen vierkante haken. -Onleesbare tekst wordt door ons in de tekst aangegeven met accolades: {. . } . In een voetnoot herhalen we de accolades en geven zo mogelijk een suggestie voor de onleesbare tekst. Noten 1 Met dank aan Ph. H . Breuker en Mw. A. Feitsma voor commentaar en suggesties. P. Smudde wil ik graag bedanken voor zijn hulp bij het vertalen van Latijnse citaten. 2 H.J. Koenen (1809-1874) . Na zijn rechtenstudie hield de gefortuneerde Koenen zich zijn hele leven bezig met studie op historisch en literair terrein. Daarnaast was hij maatschappelijk zeer actief. Behalve gemeenteraadslid en wethouder van Amsterdam en lid van Provinciale Staten van Noord-Holland was hij lid van organisaties op uiteenlopend terrein. 3 Het Instituut werd in 1851 door minister Thorbecke opgeheven en heropgericht als Koninklijke Akademie van Wetenschappen. Voor details zie Klein e.a. 1998. 4 Dit aantekenboekje bevindt zich in het Reveilarchief, Universiteitsbibliotheek Amsterdam. 5 D.J. van Lennep (1774-1853). Hoogleraar klassieke talen aan het Athenaeum te Amsterdam. Hij was sinds de oprichting lid van het Koninklijk Instituut. 6 B.H. Lulofs (1787-1849) . Hoogleraar Nederlandse taal en welsprekendheid te Groningen. 7 Het archief van het Koninklijk Instituut bevindt zich in het Rijksarchief in Haarlem. De notulen van de hier genoemde vergaderingen zijn te vinden in Notulenboek VII. In het archief zijn de verslagen van Lulofs en Halbertsma bewaard onder nummer 81/386. De begeleidende brief bij het stuk van Halbertsma is aanwezig onder nummer 92. 8 Brief in Reveilarchief UBA, brievencollectie Koenen. 9 Deel drie daarvan heeft als ondertitel: "wijsgeerige navorschingen in de talen". 10 Deze brief bevindt zich in het WNT-archief van het Instituut voor Nederlandse Lexicologie te Leiden. 11 Deze veronderstelling baseren we op het volgende: Halbertsma had de gewoonte zijn blad in de lengte dubbel te vouwen en de linker kolom te beschrijven. De rechterkolom werd vaak gebruikt voor aanvullingen. Op het blad waarop de ver 218 Lida Zutt handeling over het onderscheid tussen de taalstudie van Bilderdijk en Grimm begint, is de linkerkolom beschreven met het begin van deze verhandeling. De rechterkolom is gebruikt voor de al eerder genoemde inleiding. Hiervoor is een dikkere pen en wat donkerder inkt gebruikt. Tussen die inleiding staat nog een aanvulling bij de tekst van de linkerkolom: inktkleur en pendikte komen overeen met die van zijn verhandeling over Bilderdijk en Grimm. Enkele bladzijden verder in de tekst is de rechterkolom ook beschreven. Hier lijkt dezelfde donkere inkt en dikke pen gebruikt te zijn. De aanvulling die hier gegeven wordt bevat de etymologie van de woorden `vriend' en `puin' als illustratie van Bilderdijks werkwijze. Deze etymologie ontbreekt in het verslag voor het Instituut; deze zou daar ook niet zo op zijn plaats geweest zijn. Het paste wel in dat wat de tekst in het manuscript naar onze mening later werd: de kern van een beknopte biografie van Bilderdijk. Hierin had ook de toegevoegde inleiding een functie: het geeft de aanleiding dit stuk te schrijven en verklaart ook de beginregels van het eigenlijke grote stuk. 12 We zullen deze tekst in het vervolg aanduiden als `de verhandeling'. 13 Overigens is niet duidelijk of hij hier de bijeenkomst uit 1809/1810 beschrijft of de latere bijeenkomst. De tijdsaanduiding lijkt op de eerste bijeenkomst te slaan terwijl de bijzonderheden die gegeven worden betrekking hebben op de tweede avond. 14 Over Bilderdijks taalkundige ideeën zie onder meer de eminente studie van J. van Eijnatten (1998), met name de bladzijden 473-512. 15 Zo genoemd omdat ze in een aantal opzichten volgelingen waren van de internationaal befaamde classicus Tiberius Hemsterhuis (1685-1766), die eerst hoogleraar was in Amsterdam, en vervolgens in Franeker en Leiden. 16 Dat gebeurde in het academisch jaar 1995-1996 als onderdeel van het werkcollege `Uitgave taalkundige tekst'. Leden van de Werkgroep-Halbertsma waren Madelon van Berkel, Gwennie Bosma, Margriet Jannenga, Ineke Grootegoed, Jan Noordegraaf en Femke Wolthers. Literatuur Bakker, D.M. 1977 "De grammatica in de negentiende eeuw". In: D.M. Bakker & G.R.W. Dibbets, (red.), Geschiedenis van de Nederlandse taalkunde. Den Bosch, 113-160. Bilderdijk, W. 1837 Lettres du Dr. Willem Bilderdijk a Mr. Jacob Grimm. Amsterdam. Breuker, Ph. H . 1994 "De vriendschap tussen Bilderdijk en Halbertsma" . HetBilderdijk Museum. Mededelingenblad van de Vereniging `Het Bilderdijk-Museum' 11: 1-14. 1997 "Een schets van J . H . Behrns (1803-1883) als taalkundige omstreeks 1840". In: Ariane van Santen & Marijke van der Wal (red.), Taal in tijd en ruimte. Voor Cor van Bree bijzijn afscheid als hoogleraar Historische Taalkunde en Taalvariatie aan de Vakgroep Nederlands van de Rijksuniversiteit Leiden. Leiden, 153-161. Halbertsma, Bilderdijk en Grimm 219 Eekhoff, W. 1869 "Voorlezing over het leven van Dr. Justus Hiddes Halbertsma en zijne verdiensten omtrent de geschiedenis, taal-en letterkunde, vooral van Friesland" . De Vrije Fries 12: 3-80. Eijnatten, Joris van 1998 Hogere Sferen. De Ideeënwereld van Willem Bilderdijk (1756-1831). Hil versum. Feitsma, Anthonia 1996 "Schola Hemsterhusiana, J.H. Halbertsma and Jacob Grimm. In: Roland de Bonth & Jan Noordegraaf (eds.), Linguistics in the Low Countries: the Eighteenth Century. Amsterdam & Münster, 19-31. (Herdrukt in: Lectio Publica Tiberii Hemsterhusii De OriginibusLinguae Graecae. Ed. by J.H. Halbertsma (1845) . New ed. with a prefatory essay by Jan Noordegraaf and an introductory article by Anthonia Feitsma. Amsterdam & Münster 1997, 27-42) . 1997a "De eerste taalkundige publicatie van Joost Halbertsma". In: Ariane van Santen & Marijke van der Wal (red.), Taal in tijd en ruimte. Voor Cor van Bree bij zijn afscheid als hoogleraar Historische Taalkunde en Taalvariatie aan de vakgroep Nederlands van de Rijksuniversiteit Leiden. Leiden, 143-152. 1997b "Taalkundig reisplan voor een gezelschap Hollanders. J.H. Halbertsma als taalideoloog en taalkundige." Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde 113: 124-144. Halbertsma, Joast Hiddes 1849 "Het onderscheid tusschen de taalstudie van Willem Bilderdijk en Jacob Grimm". Ms. (Provinciale Bibliotheek Friesland, hs. 141.) Heeroma, K. 1969 "Halbertsma als dialectoloog". In: Hylke Halbertsma, J.J. Kalma e.a. (red.), Joast Hiddes Halbertsma 1785-1869. Brekker en bouwer. Studzjes fan underskate skriuwers oer syn persoan, syn libben en syn wurk, utjown ta gelegenheit fan de bitinking fan syn hundertste stjerdei. Drachten, 128 134. Kalma, J.J. 1969a "Halbertsma en syn tiidgenoaten". In: Hylke Halbertsma, J.J. Kalma e.a. (red.), Joast Hiddes Halbertsma 1785-1869. Brekker en bouwer. Studzjes fan u^nderskate skriuwers oer syn persoan, syn libben en syn wurk, utjown ta gelegenheit fan de bitinking fan syn hundertste stjerdei. Drachten, 339 346. 1969b "Kent gy Halbertsma van Deventer?" In tal net utjowne hánskriften fan Dr. J.H. Halbertsma. Drachten. Klein, P.W. e.a. 1998 Een beeld van een academie. Mensen en momenten uitde geschiedenis van het Koninklijk Instituut en de Koninklijke Nederlandse Akademie van We 220 Lida Zutt tenschappen. Samengesteld door P.W. Klein met medewerking van M.A.V. Klein-Meijer en I.J. van Houten. Kollewijn, R.A. 1891 Bilderdijk, zijn leven en zijn werken. 2 din. Amsterdam. 1908 "J. Halbertsma over Bilderdijk". Groot Nederland 6,I: 59-101. Noordegraaf, Jan 1996a "From Greek to Dutch. The Schola Hemsterhusiana and the study of the Mother Tongue. A few remarks". In: Roland de Bonth & Jan Noordegraaf (eds.), Linguistics in the Low Countries: the Eighteenth Century. Amsterdam & Munster, 33-56. 1996b "The `Schola Hemsterhusiana' Revisited". In: Jan Noordegraaf, The Dutch Pendulum. Linguistics in the Netherlands 1740-1900. Munster, 23-55. 1996c "Dutch philologists and general linguistic theory. Anglo-Dutch relationships in the eighteenth century". In: Vivien A. Law & Werner Hullen (eds.), Linguists and Their Diversions. A Festschrift for R.H. Robins on His 75th Birthday. Munster, 211-243. 1997 "Adam, Babel, Bilderdijk". In: Jan Noordegraaf, Voorlopig verleden. Taalkundige plaatsbepalingen, 1797-1960. Munster, 42-62. Obbema, P.F. 1960 Over Joost Hiddes Halbertsma. Doctoraalscriptie Universiteit van Amsterdam. Ongepubl. Sloet tot Oldhuis, B . W . A. E . Baron 1869 "Brief over Dr. J.H. Halbertsma". De Vrije Fries 12, 39-49. Halbertsma, Bilderdijk en Grimm Het onderscheid tusschen de taalstudie van Willem Bilderdijk en Jacob Grimm' J.H. Halbertsma [3 ,2] Genus irritabile vatum2 In de tweede klasse van het voormalig Koninglijk Nederlandsch Instituut van wetenschappen, letteren en schone kunsten ontstond eenmaal de vraag of er enige overeenkomst bestond tussschen de taalkundige beginselen van Jacob Grimm en Willem Bilderdijk Een onzer geeerdste en [geeertste?13 leden meende die overeenkomst in verschillende punten ontdekt te hebben. en' nadat hij voor dit gevoelen zijne gronden ontwikkeld had, werd mij te den Haag [de heer?]5 Lulofs en mij de taak opgelegd om die gronden te onderzoeken. Nadat Prof. Lulofs die gronden in een breedvoerig verslag met bewijzen onderlegd had, kwam de beurt aan mij, en hieruit is het verslag geboren, het welke ik hier met enige veranderingen en bijvoegsels volgen laat. [3,1] A thorough translator must be a thorough poet Dryden' Het onderscheid tusschen de taalstudie van Willem Bilderdijk en Jacob Grimm. Motto. Nullum sine educatione dementiae magnum ingenium.' De Heer Lulofs is reeds in eene uitvoerige beoordeling getreden van alle de punten, daar$ welke de Heer Koenen lijnen van vergelijking tusschen de taal beginsels van Bilderdijk en Grimm heeft getrokken. Van die taak mij dus ontslagen achtende' zal het thans aan mij zijn om rekenschap te geven van eene ongelijkheid, welke de heer Lulofs voldongen heeft, en ten dien einde meen ik te kunnen volstaan met in het algemeen de twee mannen in hunnen aanleg en ontwikkeling als taalkenners te beschouwen. Ik doe dit met enige vrijmoedigheid, daar ik hen bei[4]den niet slechts uit hunne schriften, maar ook door persoonlijken omgang en briefwisseling heb leren kennen; iets het welk ik steeds onder de grootste zeldzaamheden en meest vereerende voor rechten mijns levens heb gerangschikt. Om Bilderdijk als taalkenner te waarderen moeten wij beginnen met zijnen groten meester Ludovicus Casparis Valckenaer, wiens denkbeelden over de etymologie in het algemeen, en die van het Grieksch in het bijzonder, hij als 222 Lida Zutt student te Leiden inzoog, en vervolgens [5] op de afleidingen zijner eigene moedertaal in toepassing bragt. Elke Etymologie stelt zich ene dubbelde taak voor; 1. het opsporen der eerste wortels ener taal; 2. het aanwijzen der naaste takken aan welke de woorden onmiddellijk als spruiten zijn uitgebot. Wat nu de eerste wortels aangaat, meende Valckenaer, dat die van het Grieksch in den boezem der taal zelve voorhanden waren. Het Grieksch moest uit zichzelven verklaard en afgeleid worden. Valckenaer maakte zijn I3aw, f3Ew, 13w,, enzovoorts, en hij had al de grondstoffen bij elkander, om er op de meest regelmatige[6]ste wijze het gebauw der Grieksche taal uit op te trekken. Dit beginsel bragt Bilderdijk op onze taal over. Onder de Germaanschen talen heeft volgens hem het Nederlandsch het geheel bijzondere privilegie van zich geheel uit haar zelve te laten afleiden en verklaren. De handelwijze van Valckenaer was te ontschuldigen, daar hem gene hulp buiten het Grieksch, dan alleen de Grieksche elementen die in het-middelen Latijn schuilen ten dienste stonden. Hij kende Semitisch, doch dit hielp hem niet dan voor enige weinige woorden, die met het betekende voor[7]werp uit het Oosten in Griekenland overgekomen waren. Het Sanskrit, het oudste, oorspronkelijkste envolledigste der Indo-Germaansche overblijfsels, was voor hem en zijnen tijd nog een gesloten boek. Was 't Valckenaer bekend geweest, gewis hij zoude met zijne herculische armen deze mijn bewerkt hebben om er zijne Grieksche wortels uit samen te stellen, en hij beging genen anderen misslag dan de schepsels zijner verbeelding de plaats te doen bekleden van de onwraakbare kinderen der geschiedenis, die hem onbekend waren. Het Germaansch daarentegen heeft ene geschiedenis zo als gene andere taal ter wereld. Het doorloopt 20 eeuwen, die allen, of sporen, of grote gedenkstukken [8] van zijn aanzijn achterlieten. Bilderdijk wist zeer wel dat die gedenkstukken aanwezig waren, maar noch zijne middelen, noch zijne hoofdbezigheid, noch zijne talloze en verbitterde vijanden, noch zijne lotgevallen veroorlofden hem, om er ene grondige studie van te maken. Hij heeft slechts twee of drie talen, die in dien groten cirkel besloten liggen, met de toppen der vingers aangeroerd, en hij had dus alle mogelijke reden om de wortels zijner moedertaal, even als Valckenaer die van het Grieksch, niet op den bodem der historische taalkennis, maar in haren eigenen boezem, dat is, in zijne [9] rijke en logische verbeelding op te zoeken. En dit te meer, daar 't Nederlandsch eigenlijk de enige taal was, van welke Bilderdijk ene grondige studie door al de tijdvakken van zijn historisch bestaan heen gemaakt had. Al de oude Nederlandsche schrijvers van Maerlant af had hij gelezen, mitsgaders al de lateren tot op zijnen tijd toe. Hij had ze gelezen als geleerde, als taalkenner, als dichter, als criticus, die de waarheid zag, en door het licht der wetenschap, en door een taalkundig instinkt, het welk de natuur hem boven alle mij bekende stervelingen had medegedeeld; Hij had ze gelezen als een schrander opmerker, [101 wiens encyclopedische Halbertsma, Bilderdijk en Grimm kennis en alles doordringende scherpzinnigheid alleen door zijnen fijnen takt werden geëvenaard. Ja, er zijn nog grote stukken van de oudste en beste Nederlandschen schrijvers aanwezig, naar welke hij het schoonste en naauwkeurigste afschrift heeft gemaakt, dat ooit onder mijne ogen kwam. Wat de secondaire afstamming betreft, hierin was Valckenaer bijkans even groot als zijn meester Tiberius Hemsterhuis. Zijne colossale geleerdheid omvademende alle de dialecten van het Grieksch in de minste bijzonderheden, ene kennis, die voor den etymologist onontbeerlijk is, en de combinatiegeest van zijn koen vernuft wist de verstverwijderde einde aan de ware oorzaken vast te knopen. Zo verre dan de stammen of takken, [11.1] aan welke de woorden onmiddellijk vastzitten, in het Grieksch zelven aanwezig zijn, werden ze allen door Valckenaer gezien en aangewezen. En dit zelfde geldt voor Bilderdijk in zijne moedertaal. De historische afstamming der woorden, die in het Nederlandsch aanwezig is, heeft hij gezien en aangewezen. Bekende afstammingen uit verwante talen heeft hij zomtijds opgegeven; doch zo dikwerf hem zijne gebrekkige kennis op dit terrein als op dat der Nederlandsche dialecten, van welke hij al luttel afwist, verlegen laat, neemt hij toevlucht tot de eerste wortels, die geenen anderen grond hebben dan zijne rijke phantasie. 10 Ook de andere delen van zijn taalsysteem rusten op hetzelfde beginsel. Het zij [12] wij hem volgen in zijne fijngesponnene redekaveling over de oorzaken van der geslachten der naamwoorden, het zij in zijne aanwijzingen van de geboorte der vormen van het letterschrift, het geslacht der Gothische, Angelsaxische of Saxische woorden in voorkeur zo goed als niet bestaande, en met de phoneetische elementen der hieroglyphen bemoeit hij zich niet, l ' En zulks met reden; want bij deze waarheden der geschiedkundige taalkennis zouden zijne vindingen als vindingen aan den dag zijn gekomen. Bilderdijk bevestet12 zelfs door de stellingen zijnen taalgeleerdheid het oude zeggen, pictoribus atque poëtis quid libet audendi semper fait aequa potestas. 13 Men bewees hem, ik spreek hier bij ondervinding, men bewees hem niet eens een grote dienst, wanneer men hem een historische afleiding in plaats van zijne dichterlijke voorsloeg. Zo herinner ik mij eene [13,2] allervernuftigste afleiding van het woord puin, mij door hem in een brief medegedeeld, waarop ik hem de historische afleiding uit het Angelsaxische punian en {. . .} 14 stoten voorsloeg. Hij antwoorde mij, dat er in de afleidingen altijd veel twijfelachtigs overbleef; met hoeveel waarschijnlijkheid men bij voorbeeld het Nederlandsche vriend van het Gotische frijon anders afleide, hield zijn vader dan toch altoos vol dat vriend eenvoudig weg ven end (vereend) was. In de tweede uitgave van zijne verklarende geslachtslijst heeft hij mijne afleiding van punian opgenomen, doch dit is de eerste en de laatste maal geweest. [13] Maar deze spelingen van het dichterlijk vernuft, die bij de historische school van Grimm niet eens de eer ener aanhaling genoten, hebben juist omdat zij paradox waren en op den stouten toon ener innige overtuiging uitgesproken werden, hier te lande groten opgang gemaakt. Halbertsma, Bilderdijk en Grimm Het punt van uitgang op de academie was voor Grimm en Bilderdijk beiden de studie der rechten; ene wetenschap die zowel tot recht begrip van de oud-Germaansche wetboeken als tot ene naauwkeurige onderscheiding van de betekenis der woorden, aan genen taalkenner ge[14,1]heel vreemd mag zijn. Ook dezelfde vlugheid, gemakkelijkheid, en volharding gepaard met ene onberispelijke naauwkeurigheid, wat taal en stijl betreft, besturen beiden pennen. Alles wat zo uit de pen van Grimm en Bilderdijk vloeide kan nat weg ter perse gelegd worden. Voor het overige is alles bij beiden ongelijk! Grimm had in de grote bibliotheken, aan wie[r] hoofd hij stond steeds alle hulpmiddelen kosteloos bij den hand; in dit gansche land waren die hulpmiddelen niet aanwezig, en Bilderdijk ontbrak 't aan geld om ze te kopen. Bilderdijk had met Voltaire en Petrus [23,1] Camper 15 en andere grote geesten gemeen, dat hij zich verbeelde de science universelle te hebben. Hij onderwees in omne reibile, en hij schreef over omne reibile. 16 Grimm put zich uit op één punt, de taalkennis, en staaft het merkwaardige zeggen van Jan de Wit, die gevraagd, hoe één mensch bij mogelijkheid zo veelen zo naauwkeurig uitvoeren konde, ten antwoord gaf, "Ik doe slechts één ding te gelijk. " Grimm is kalm, zagtaardig en evenredig; Bilderdijk prikkelbaar, en hoewel goelijk heftig en ongestadig. Grimm is naauwwikkend en doet geen stap voorwaarts zonder het historische be[24,1]wijs achter zich te hebben, Bilderdijk gesard door zijn onstuimig vernuft sabelt door alle hinderpalen heen, die hem de stelling welke hij verdedigt, in den weg staan. Bilderdijk philosopheert over de taal gelijk Aristoteles en zijne tijdgenoten over de natuurkunde zonder zich de moeite van physische experimenten te getroosten; Grimm als de physici dezer dagen gelooft niets, dan wat de historische verschijnsels hem aan de hand geven, en hij stelt niets, dan wat die verschijnsels verklaart. Ten dien ende heeft hij alle monumenten, die tot den groten Germaanschen taalstam behoren, zelf gelezen, herlezen en met enen critischen blik on[25, 1] derzogt, Ja, de Grieksche en Latijnsche, de Slavonische, de Indo-Germaan sche talen allen stelt Grimm op tribuut, indien zij hem voor het bewijs, dat hij voert, stof kunnen leveren. Ik zal deze vergelijking niet verder uitstrek ken, maar eindigen met te zeggen, dat al wie het werk dezer twee taalkenners met elkander gaat vergelijken, het zelfde doet als de musicale stukken van enen Nederlandsche dilettant over te stellen tegen de doorwrochte compositien van Beethoven. Er is een ander terrein waarop Bilderdijk Grimm even ver achter zich laat, als Grimm Bilderdijk in de historische taalstudie. [26,1] Op dat terrein was Bilderdijk zo groot en zo miskend tevens, dat zijne tijd-en landgenoten, indien het gevoel de een nog in hunne boezems glimt, wel mogen sidderen voor het oordeel der nakomelingschap. Jan. 1849 J.H.H. 226 Lida Zutt Noten 1 Halbertsma zette boven het stuk dat hij instuurde naar het Koninklijk Instituut: Het onderscheid tusschen de taalstudie van Willem Bilderdijk en Jacob Grimm ter gelegenheid der Vergelijking van enige beginselen van taalstudie bij beide die geleerden, door den Wel Edelen Zeer Gestrengen Here Mr. J.H. Koenen. 2 Vertaling: het prikkelbare dichtersgeslacht (Horatius) . 3 In zijn brief aan het Koninklijk Instituut gebruikt Halbertsma de woorden `geëerd en geacht' . Dat laatste woord is niet uit de tekst van het manuscript te halen. 4 De tekst van de vorige zin is later toegevoegd. Door middel van een teken is aangegeven waar deze zin ingevoegd moest worden. Aanvankelijk liep de zin door; Halbertsma heeft verzuimd later de e van en om te zetten in een hoofdletter en een punt achter de zin te zetten die eindigt met de naam 'Bilderdijk'. 5 Hier staan twee korte woorden. Het eerste woord zou `de' kunnen zijn hoewel Halbertsma dit op andere plaatsen anders schrijft. Het tweede woord zou met `h' of `b' kunnen beginnen; hier zijn enkele letters over elkaar geschreven. 6 Vertaling: Een waarlijk vertaler moet een waarlijk dichter zijn. John Dryden (1631-1700) . Engels dichter, dramaturg en criticus. Hij was de belangrijkste literaire figuur in Engeland aan het einde der 17e eeuw. Bovendien speelde hij een rol van betekenis in de politieke en religieuze tegenstellingen van zijn tijd. 7 Vertaling: Zonder een opvoeding in dwaasheid is geen groot talent mogelijk. 8 In de tekst stond 'op'. Dit woord is niet duidelijk doorgehaald. Erboven is `daar' geschreven. 9 Onderaan de tekst is het volgende gedeelte tot en met `ten dien einde' toegevoegd. 10 In het naar het Koninklijk Instituut gestuurde stuk komt de voorgaande alinea niet voor, maar is vervangen door het volgende: [ 11.2] In dit opzicht kan B de vergelijking met zijnen meester niet doorstaan. Hij had zich zo bij uitsluiting met het Nederlandsch opgehouden, dat de dialecten van Nederland zo goed als door hem verwaarloosd waren. Hierdoor krimpen zijne ware afleidingen op tot dat geringe tal, hetwelk de secondaire wortels in het Nederlandsch bezit. Bekende afleidingen uit de Nederlandsche dialecten en verwante talen heeft hij dikwerf opgegeven; doch wanneer hij aan zijne eigene gebrekkige kennis op dit terrein wordt overgelaten, neemt hij telkens toevlucht tot de eerste wortels, die genen anderen grond hebben dan zijne rijke en behendige vindingsgeest. 11 De komma zou hier een punt moeten zijn, maar Halbertsma heeft pas later in kolom 2 `En zulks met reden; want' toegevoegd. In de naar het Instituut gestuurde tekst komt een andere redactie van deze zin voor en deze is voorzien van een vrij uitgebreide noot. Tekst en noot luiden als volgt: Het zij wij Bilderdijk volgen in zijne rijkgesponnene redekavelingen over de geboorte van de geslachten der naamwoorden, het zij in zijne nasporingen over de wording der vormen van het letterschrift, * zo is in het eerste onder geslacht der Gothische, Saxische en Angelsaxische substantivum voor-werp het hem zo goed als niet bestaande, en in het andere onderwerp weet hij van de Halbertsma, Bilderdijk en Grimm phoneutische elementen der hieroglyphen en de daaruit gevloeide Abc-letters, niets te zeggen. * Noot Halbertsma: Het hoofddenkbeeld dezer verhandeling heeft B. ontleend aan een zeer korte afbeelding van het ware natuurlijke Hebreeuwse A.B.C. welke tegelijk de wijze vertoond, volgens welke die doofgeboren zijn, kunnen onderwezen worden, dat zij niet alleenig andere, die spreken kunnen, verstaan, maar zelfs tot het gebruik van spreken komen; in 't ligt gegeven door den Baron Franciscus Mercurius van Helmont. Met kopere platen versiert. Als mede een verhandeling om de doofgeborene te leren spreken. door Joh. Conrad Amman . Ned. Doct. t'-Amsterdam by Pieter Rotterdam. 1697. 12 In de tekst voor het Instituut staat hier 'bevestigt'. 13 Vertaling: Aan schilders en dichters is altijd de meest mogelijke vrijheid toegekend in het kiezen van hun onderwerp (Horatius). 14 {..} tekst onleesbaar door een inktvlek. Waarschijnlijk stond er een woord van vier of vijf letters. 15 Petrus Camper, medicus (1722-1789) . In 1750 hoogleraar in de anatomie, chirurgie en de wijsbegeerte te Franeker, in 1755 te Amsterdam. 16 Vertaling: alle zaken. Personale Etienne Britz studeerde in 1977 af in de Nederlandse taal-en letterkunde aan de Vrije Universiteit te Amsterdam. In 1997-1998 was hij er gastdocent. Hij promoveerde in 1981 aan de Universiteit van Stellenbosch op een proefschrift over "Drie `Hollandse' romans van Arthur van Schendel ", is daar senior lector bij het departement Afrikaans en Nederlands. Zijn publicaties betreffen zowel de Zuidafrikaanse als de Nederlandse literatuur. Petra Beij-Sutmuller doet archief-en literatuuronderzoek voor publicaties op het gebied van regionale geschiedschrijving. Voor taalkunde richt ze zich op grammatica's uit de achttiende en negentiende eeuw. Momenteel houdt ze zich bezig met onderzoek naar het leven en werk van Jacobus Nyloë (1670-1714), predikant en auteur van "Aanleiding tot de Nederduitsche taal (1703)". G.R.W. Dibbets is als bijzonder hoogleraar Geschiedenis van de Nederlandse grammatica in Westeuropese context verbonden aan de vakgroep Nederlands van de Katholieke Universiteit Nijmegen. Hij publiceerde talrijke artikelen en boeken, vooral over de geschiedenis van de Nederlandse taalkunde. Gert-Jan Johannes is als onderzoeker verbonden aan NWO en Huizinga Instituut. Hij publiceerde studies over de relatie tussen poëticale begripsvorming en culturele infrastructuur in de periode 1750-1914. Op het moment verricht hij onderzoek naar de ontwikkeling van de retorica in Nederland rond 1800. Suzanne Kooij is sinds 1995 werkzaam als beurspromovendus bij de leerstoelgroep Franse Letterkunde aan de Universiteit van Amsterdam. Zij is aangesloten bij het Huizinga Instituut en schrijft een proefschrift over Jean Lemaire de Belges (1473± 1524) . Wouter de Leeuw heeft Nederlandse taal-en letterkunde gestudeerd aan de Vrije Universiteit Amsterdam. In 1996 studeerde hij cum laude af. Momenteel is hij woonachtig in Bologna (Italië) en werkt hij als vertaler. Jaconelle Schuffel studeerde Vergelijkende Kunstwetenschappen: Woord en Beeld aan de Vrije Universiteit te Amsterdam en doet thans als aio aan de VU onderzoek naar Nederlandse preken in de zeventiende eeuw. Frits Smulders is verbonden aan het Constantijn Huygens Instituut voor tekstedities en intellectuele geschiedenis van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen. Momenteel bereidt hij een wetenschappelijke uitgave van de lyrische gedichten van Herman Gorter voor. Dick Wortel is sinds 1971 verbonden als taalkundig assistent bij het Woordenboek der Nederlandsche Taal en sinds 1992 aan de redactie van het Vroegmiddelnederlands Woordenboek te Leiden. Hij publiceerde reeds enkele artikelen over de geschiedenis van de Nederlandse lexicografie. Lida Zutt studeert Nederlandse taal-en letterkunde aan de Vrije Universiteit te Amsterdam. Uitgaven Stichting Neerlandistiek VU 1 Olf Praamstra, Repertorium op de brieven van Conrad Busken Huet. 1987 2 W.F.G. Breekveldt, Pragmatiek van de roman, een onderzoek naar aspecten van Cornelia Wildschut, roman in brieven door E. Wo f Bekker en A. Deken. 1988 3 B.P.M. Dongelmans, Van Alkmaar tot Zwijndrecht, alfabet van boekverkopers, drukkers en uitgevers in Noord-Nederland 1801-1850. 1988 4 E. Ruijsendaal, Terminografische index op de oudste Nederlandse grammaticale werken. 1989 5 Fred de Bree & Roel Zemel (red.), `In onse scole'. Opstellen overMiddeleeuwse letterkun de voor prof.dr. Margaretha H. Schenkeveld. 1989 6 C. Huygens, Mengelingh. Editie A. van Strien. 1990 7 H. Reeser, Repertorium op de briefwisseling van A.L.G. Bosboom-Toussaint. 1990 8 Jan Noordegraaf & Roel Zemel (red.), Accidentia, taal-en letteroefeningen voor Jan Knol. 1991 9 G.R.W. Dibbets, Vondels zoon en Vondels taal. Johannes Vollenhove en het Nederlands. 1991 10 Harrie Mazeland, Vraag/antwoord-sequenties. 1992 11 Willem Maas, De onbestrafte zonde van Jacques Gans. Een bloemlezing uit Ce vice impu ni, la lecture. Ingeleid, samengesteld en van aantekeningen voorzien. 1992 12 Willem Bilderdijk, Der Untergang der ersten Welt. Übersetzt and eingeleitet von H.H. Meier. 1993 13 W.J. op 't Hoff e.a., Adrianus Hofferus (1589-1644). Drie opstellen over Hofferus 'ambtelijke loopbaan, godsdienstige positie en literaire betekenis, alsmede gravures en een bloemlezing uit zijn Nederduytsche poëmata. 1993 14 Ronny Boogaart & Jan Noordegraaf (red.), Nauwe betrekkingen. Voor Theo Janssen bij zijn vijftigste verjaardag. 1994 15 Tieme van Dijk & Roel Zemel (red.), Het is kermis hier. Lezingen ter gelegenheid van het 75 jarig bestaan van Nederlands aan de Vrije Universiteit. 1994 16 P. Tuynman, Bijdragen tot de P. C. Hooft filologie. Tweede, vermeerderde druk bezorgd door G.P. van der Stroom. N.n.v. 17 R.J.G. de Bonth & G.R.W. Dibbets, Voor rede vatbaar. Tien voorredes uit het grammaticale werk van Van Hoogstraten, Nyloë, Moonen, Sewel, Ten Kate, Huydecoper (17001730). Ingeleid, van commentaar voorzien en uitgegeven. 1995 18 G.R.W. Dibbets, De woordsoorten in de Nederlandse triviumgrammatica. 1995 19 Roland de Bonth & Jan Noordegraaf (eds.), Linguistics in the Low Countries: the eighteenth century. 1996 20 Van sint Jans onthoofdinghe. Zestiende-eeuws Amsterdams rederijkersstuk van Jan Thönisz. Bewerkt en vertaald door Paul Laport, Frédérique de Muij en Marijke Spies. 1996 21 Adriaen Verwer, Schets van de Nederlandse taal. Grammatica, poëtica, retorica (1783). Vertaald door J. Knol. 1996 22 Bart Besamusca & Frank Brandsma (red.), De kunst van het zoeken. Studies over `avontuur' en `queeste' in de middeleeuwse literatuur. 1996 23 Van die becooringe des duvels hoe hij crijstus becoorden: zestiende-eeuws rederijkersstuk van Jan Tomisz. Hertaald en van een inleiding voorzien door Herman van Iperen, Renate Overbeek, Steffen Schol, Marijke Spies en Susan Trompert. 1998 24 Ingrid Tieken-Boon van Ostade, Marijke van der Wal & Arjan van Leuvensteijn (eds.), Do in English, Dutch and German. History and present day variation. 1998 25 Justine Pardoen, Interpretatie. Een onderzoek naar de relatie tussen woordvolgorde en zinsbetekenis in het Nederlands. 1998 26 H. Duits, A.M.Th. Leerintveld, T.L. ter Meer & A. van Strien (red.), Een lezer aan het woord. Studies van L. Strengholt over zeventiende-eeuwse Nederlandse letterkunde. 1998 27 A. Welschen, Duale syntaxis en polaire contractie. Negatief gebonden of-constructies in het Nederlands. 1999 Cahiers voor Taalkunde 1 Anthony J. Klijnsmit, Spinoza on the `Imperfection of Words'. 1989 2 Hans Boon, De correspondentie in het Archief-Pos. Een eerste inventarisatie. 1989 3 Frank J.M. Vonk, Dialog and Interaktion: Von Wilhelm von Humboldts Dialogbegriff zu Lew S. Wygotskis interaktionsbedingter Sprachauffassung. 1990 4 Jan Noordegraaf, Theorie en beginsel. R.J. Dam en zijn controverse met H.J. Pos. 1991 5 Rudiger Schreyer, The European Discovery of Chinese (1550-1615), or, The Mystery of Chinese Unveiled. 1992 6 Niels Heisloot, Van ironie naar skepsis. Over de taaltheoretische gevolgen van het socratisch- kantiaanse kennisideaal. 1992, tweede druk 1993 7 Anthony J. Klijnsmit, Balmesian Linguistics, a Chapter in the History of Pre-rationalist Thought. 1992 9 Laconis Flandri Presbyteri Lingua Teutonica Exexlex (Hulst 1666). Einfuhrung von E. Ruijsendaal. 1993 10 Jan Noordegraaf & Frank Vonk (eds.), Five hundred years of foreign language teaching in the Netherlands 1450-1950. 1993 11 J. Huizinga, Inleiding en Opzet voor Studie over Licht en Geluid. Uitgegeven en ingeleid door Jan Noordegraaf en Esther Tros. 1996 12 Gerrit H. Jongeneelen, Fonetiek en Verlichting. De Redeneringh over de talen van Jan Trioen (1692) . 1994 13 Gerrold van der Stroom, The Reception of Jac. van Ginneken's Language Biology. 1995 14 Frits Stuurman (with Hansa Krijgsman), Family Business. On the dictionary projects of H. Poutsma (1856-1937) and L.E.J. Brouwer (1881-1966) . 1994 15 Niels Helsloot, Een korte geschiedenis van de rede. 1998 16 Lectio publica Tiberii Hemsterhusii de originibus linguae Graecae. Edited by J.H. Halbertsma (1845). New edition with a prefatory essay by Jan Noordegraaf and an introductory article by Anthonia Feitsma. 1997 17 Matthias de Vries. Brieven aan H.J. Koenen. Ingeleid en bezorgd door Sigrid de Jong, Mimi Lakenvan, Jan Noordegraaf, Suzanne Pijnacker en Eva Wilders. 1998 VOORTGANG, Jaarboek voor de Neerlandistiek I (1980) - XVII (1998) Besteladres: Stichting Neerlandistiek VU Nodus Publikationen Opleiding Nederlands Postfach 5725 Faculteit der Letteren D-48031 Munster Vrije Universiteit De Boelelaan 1105 NL-1081 HV Amsterdam ISBN 3-89323-431-4 ISBN 90-72365-57-7